Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana lanagAvalI pAribhASika zamImA / e
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koza) tRtIya bhAga (prakaraNasamAjAti-hrasva taka) sampAdaka bAlacandra siddhAnta-zAstrI vIra sevA mandira prakAzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka vIra-sevA-mandira 21, dariyAgaMja naI dillI-2 vI. ni. saM0 2505 vikrama saMvat 2036 san 1979 mUlya ru040-00 mudraka priMTa grArTa presa navIna zAhadarA, dillI- 32 kampojiMga gItA priMTiMga ejeMsI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ JAINA LAKSANAVALI (An authentic discriptive dictionary of Jaina philosophical terms) Vol. III EDITED BY BALCHANDRA SIDDHANTA SHASTRI VIR SEWA MANDIR 21, Daryaganj, New Delhi-2 Vir Samvat 2505 V. Samvat 2036 A. D, 1979 Rs. 40-00
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya "jaina lakSaNAbalI" jaise mahattvapUrNa grantha kA prakAzana isa yuga kI eka abhUtapUrva ghaTanA hai| grantha ke pUrNa ho jAne para aba usake isa antima tRtIya bhAga ko pAThakoM ke sanmukha prastuta karate hue 'bIra sevA mandira" gaurava kA anubhava karatA hai| grantha kI upayogitA va mahattva para ayatra prakAza DAlA gayA hai / usase yaha spaSTa hai ki isa taraha kA grantha na to aba taka chapA hai aura na nikaTa bhaviSya meM usake chapane kI kucha sambhAvanA hI hai / grantha ke sakalana, sampAdana, madraNa ityAdi meM jina vidvAnoM, sosAyaTI ke adhikAriyoM va anya mahAnubhAvoM kA kisI bhI rUpa meM yogadAna rahA una kA ullekha prathama va dvitIya bhAga meM kiyA jA cukA hai| sosAyaTI kI ora se maiM una sabakA punaH AbhAra mAnatA hai| pramukha rUpa meM grantha ke saMyojana' sampAdana, mudraNa va prakAzana meM jina cAra mahAnubhAvoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai ve isa prakAra haiM-- 1. sva. zrI prAcArya jugalakizora jI mukhtAra--yadyapi grantha kI mUla parikalpanA mukhtAra sAhaba kI thI tathA isakI racanA meM vahI mUla preraNA-srota the tathApi unake jIvanakAla meM grantha se sambandhita sAmagrI vyavasthita nahIM ho sakI thii| isake lie yadyapi samaya-samaya para kaI vidvAnoM kA sahayoga bhI prApta hunA, phira bhI vaha saMkalita sAmagrI avyavasthita hI rahI dikhatI hai usameM ekarUpatA nahIM rahI tathA sambhavataH truTiyAM bhI adhika rhiiN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccakoTi kA pratibhAvAna vidvAn bhI honA Avazyaka hai, paM0 jI mUlAdhAra haiN| 3. sva0 zrI choTelAla jI jainagrantha ke saMkalana, sampAdana ke kArya meM kucha prArambhika kaThinAiyAM utpanna : ho gaI thIM, jinako sva0 zrI choTelAla jI ne sulajhAyA tathA grantha kI racanA ko gati pradAna kI / zranyathA eka sthiti para lAkara to kArya prAyaH bilkula hI ruka gayA thA / 2. paM. bAlacandrajI siddhAntazAstrIsva. mukhtAra sAhaba ke pazcAt grantha kA vyavasthita sampAdana kara use pUrNa karA dene ke lie upayukta vidvAn ke khojane meM saMsthA ko kAphI kaThinAI kA sAmanA karanA par3A / antata: ise maiM 'vIra sevA mandira' va isa grantha kA saubhAgya hI mAnatA hUM ki paM0 bAlacandra jI siddhAntazAstrI ne grantha ke sampAdana ke bhAra ko uThAnA svIkAra kara liyA - aura tadanusAra kArya ko pUrNa karane ke lie sabake Agraha para svAsthya kI zithilatA va avasthAgata kaThinAiyoM ke bAvajUda ve taiyAra ho gye| jina kaThinAiyoM kA prathama bhAga ke sampAdakIya meM ullekha kiyA gayA hai aura jinako kucha pichale kaI varSoM meM maiMne dekhA aura samajhA hai usa AdhAra para yaha kahanA atizayoktipUrNa na hogA ki isa zrama va samaya-sAdhya tathA kaThina grantha kI racanA ke, jisake lie eka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) 4. sva0 zrI sAhU zAntiprasAda jI jaina-sva0 sAhU jI na kevala isa grantha kI racanA meM nirantara preraNA, sujhAva va sahAyatA dete rahe; apitu "vIra sevA mandira" ke adhyakSa ke pada para sadA sosAyaTI ke mana-prANa hI rahe / prArthika yogadAna "jaina lakSaNAvalI" ke prakAzana meM mUlarUpa se unhIM kA rhaa| yahAM taka ki isa antima bhAga ke prakAzana meM bhI unakI preraNA se "bhAratIya jJAnapITha TrasTa" se dasa hajAra rupaye kI rAzi prApta huI, jisake binA kArya meM avarodha utpanna honA zravazyambhAvI thA / mere pAsa zabda nahIM haiM ki maiM ina cAra mahAn vyaktiyoM kA samucita rUpa se AbhAra prakaTa kara sakUM / 'vIra sevA mandira' cirakAla taka inakA hRdaya se AbhArI rahegA / naI dillI 7-4-76 mahendra sena mahAsaciva
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya prastuta jaina lakSaNAvalI kA dUsarA bhAga lagabhaga 5 varSa pUrva (1973) meM prakAzita huA thA / aba usakA yaha antima tIsarA bhAga kucha vilamba se jijJAsu pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai| itanA lambA samaya laga jAne kA kAraNa yaha hai ki sitambara 1974 meM maiM asvastha ho gayA thaa| dillI meM akele rahate hue svAsthyasudhAra kI prAzA kucha kama raha gaI thii| isase mujhe dillI chor3akara ghara calA jAnA pdd'aa| idhara prastuta lakSaNAvalI ke zeSa kArya ke karAne kI koI anya vyavasthA nahIM ho skii| isake lie mujhe preraNA kI gaI / isa sambandha meM mujhe jo sva. sAhU zAntiprasAda jI jaina (adhyakSa vIra sevA mandira) kA di. 18-11-74 kA patra milA, usase mujhe yaha nizcaya karanA par3A ki svAsthya ke kucha ThIka hote hI mujhe dillI pahuMca kara jisa kisI bhI prakAra se usake zeSa kArya ko pUrA avazya karA denA hai| tadanusAra svAsthya ke kucha ThIka ho jAne para maiM di. 13 navambara 1975 ko punaH dillI pahuMcA aura lagabhaga 10 mAsa vahAM rahakara usake zeSa kArya ko sampanna karate hue usakI pANDalipi tayAra karA dii| madraNa kArya meM vilamba hote dekha maiM puna: ghara vApisa calA aayaa| mudraNa kArya ke cAlU ho jAne para usake dUsare prUphoM ko maiM yahAM maMgAkara dekhatA rahA tathA prathama aura antima praphoM ko vahIM dekhakara zrI 5. padmacandrajI zAstrI mudraNa kA kArya sucAru rUpa se karAte rhe| isa prakAra se usake isa antima bhAga kA kArya sampanna ho skaa| isa samaya mujhe una sva. sAhU zAntiprasAda jI kA vizeSa smaraNa ho rahA hai, jinakI sadbhAvanApUrNa preraNA se maiM isa kArya ko sampanna karA skaa| duHkha isa bAta kA hai ki jinakA isa kArya ke karAne meM itanA mahattvapUrNa yogadAna rahA ve sAhU jI ise sampanna hotA na dekha sake aura bIca meM hI kAlakavalita ho gye| jaisI ki prathama bhAga kI prastAvanA meM (pR. 66) sUcanA kI gaI thI, isa bhAga kI prastAvanA meM zeSa granthoM kA paricaya karAnA abhISTa thA, para svAsthya kI zithilatA aura yahAM (haidarAbAda) una granthoM kI anupalabhyatA ke kAraNa unakA paricaya nahIM karAyA jA skaa| __isa bhAga meM nayavivaraNa, rayaNasAra aura vasudevahiMDI jaise 2-4 granthoM ko chor3akara anya naye granthoM kA upayoga nahIM huA hai| isI se isa bhAga ke anta meM prathama aura dvitIya bhAga ke samAna grantha aura granthakAroM kI anukramaNikA nahIM dI gaI hai| prAbhAra isa bhAga ke sampAdana kArya meM zrI pannAlAla jI agravAla aura paM. paramAnanda jI zAstrI kA sahayoga pUrvavat rahA hai| bIca meM paristhiti vaza kArya ke kucha ruka jAne para use pUrA karA dene ke sambandha meM agravAla jI ke to mujhe kaI preraNAtmaka patra bhI mile haiM / sva. sAhU zAntiprasAda jI kI sadbhAvanApUrNa preraNA ke atirikta vIra sevA mandira ke upAdhyakSa lA. indrasena jI, mahAsaciva zrI mahendrasena jI aura sAhityasaciva zrI gokulaprasAda jI em. e., sAhityaratna kI atyadhika preraNA se jo mujhe bala milA usake Azraya se hI mere dvArA yaha rukA huA kArya sampanna ho sakA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) zrI prakAzacandra jI ema. e. prAcArya samantabhadra vidyAlaya se pANDulipi ke taiyAra karane meM sahayoga milA hai / zrI vidyAvAridhi DA. jyotiprasAda jI jaina lakhanaU ne hamAre nivedana para aMgrejI meM phoravarDa likha dene kI kRpA kI hai / Apane yaha mahattvapUrNa sujhAva bhI diyA hai ki jo bahuta se lakSya zabda isa saMskaraNa saMgrahIta nahIM ho sake haiM unakA saMkalana karake pariziSTa ke rUpa meM eka pustikA ko prakAzita karAyA jAya, jisameM jina zeSa granthoM kA paricaya nahIM karAyA jA sakA hai unake paricaya ke sAtha granthakAroM ke saMzodhita samaya Adi ke sambandha meM bhI prakAza DAlA jAya / zrApakA yaha sujhAva bahuta upayogI hai, para usake liye anukUla kabhI vaisI paristhiti nirmita hogI, isa viSaya meM abhI kucha kahA nahIM jA sakatA / zrI paM. padmacandra jI zAstrI em. e. ne pahile aura antima prUphoM ko dekhakara mudraNa ke kArya meM sahAyatA kI hai, sAtha hI prasaMgavaza yadi kabhI kisI grantha ke sandigdha sthalavizeSa ko dekhanA par3A to ve use yathAsambhava dekhakara usakI sUcanA mujhe karate rahe haiM ! zrI satyanArAyaNa jI zuklA (kaMpojiMga gItA priMTiMga ejeMsI) ne grantha ke mudraNa kArya meM kAphI ruci dikhalAyI hai / yadi kabhI saMzodhana kArya kucha bar3ha bhI gayA to isake liye unhoMne kabhI vimanaskatA nahIM pragaTa kI / isa prakAra ina uparyukta sabhI mahAnubhAvoM ke yathAyogya sahayoga ke bala para hI yaha kArya sampanna huA hai| ataH maiM ina sabhI kA hRdaya se prAbhAra mAnatA hU~ / mahAvIra jyntii| 10-4-76 bAlacandra zAstrI haidarAbAda
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ FOREWORD Jainism represents a fully developed, very comprehensive and one of the oldest living religious and cultural systems indigenous to India. It possesses a vast and varied literature of its own, most of the early and basic works being composed in the Prakrit language; supplemented by those in Sanskrit and Apabhramsha. Thanks to the patient and painstaking work done by a number of eminent orientalists, both Indian and Western, during the past two hundred years or so, Jainology has now come to be recognised as a distinct, rich and important branch of Indology or oriental studies. In the Indian, as also in several foreign universities, dozens of scholars have done research work or undertaken specialised studies in various aspects of the Jaina religion, philosophy, culture, tradition, history, art and literature, during the past several decades, and the number is daily on the increase. If no more in its infancy, Jainology is still in its adolescence; there is yet immense scope and new vistas open to those who delve deeper in any of its branches. Most of the available ancient works, written in different languages have been published. Many of these are well-edited, are often accompanied by vernacular or English translations and commentaries, useful appendices and indices, and usually carry a learned and critical introduction. But all the manuscripts preserved in the numerous Jaina Shastra Bhandars, which are scattered over the country, have not been exhausted, and of the published ones many are such as need be produced in revised, improved and standard editions by specialists in the subjects concerned. The number of independent modern treatises and dissertations is also not small, but some aspects or branches still remain unrepresented or poorly represented. In order to facilitate the work of the students and researchers of Jainology, what are most needed are the suitable, authentic and up-to-date reference books of different categories, such as, reports of manuscript libraries, catalogues of manuscripts and of published books, comprehensive index of authors and works, classified histories of literature, bibliographies, well-edited collections of Pattavalis (pontifical genealogies), colophons, other historical documents and inscriptions, reports of the survey of Jaina archaeological sites and cultural and pilgrim centres, regionwise and periodwise catalogues of Jaina antiquities, art and architecture, directories, geographical and biographical dictionaries, index of verses of the ancient texts, topical dictionaries, dictionaries of technical terms and a good encyclopaedia Jainica. Considerable work has been already done in this sphere and we do not now suffer from a lack of reference books, one or more of which are available in all but a few of the categories hinted above. But not all of these books are complete, com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prehensive, systematic, authentic or of the requisite standard, wherefor much has yet to be done. In the present context, we are chiefly concerned with the glossaries or the dictionaries of technical terms. Every science, art, skill, profession or department of knowledge possesses its own set of technical terms which have a significance peculiar to that subject, different from their ordinary dictionary meanings or common usages. Naturally, therefore, a well-developed and comprehensive religious, cultural and philosophical system with a long standing tradition as Jainism is, possesses numerous technical terms, related to its metaphysics, ontology, cosmology, mythology, epistemology, psychology, philosophy, diolectics, dogmatics, ethics and ritual. One not knowing the real import of such a term with reference to the context will find great difficulty in grasping the meaning of the text and is likely to misunderstand and misinterpret it. There are certain terms which are exclusively used in the Jaina system, some others are such as are common to both, the Jaina and non-Jaina systems, but are used in the Jaina in an altogether different sense, or even if the sense is the same or similar, the philosophical concept implied in the term differs materially, and there are also terms which are current in common usage but have been adopted in Jainism and given a peculiar meaning. Moreover, there are certain terms, each conveying more than one sense which differ from context to context, in Jainism itself; and cases are not wanting when the definitions of the same term, given by several ancient writers, differ from one another. Many a time this helps in tracing the development in the meaning of a term and consequently in the concept, philosophical or otherwise, implied by that term. Then there are also some terms the definitions of which have a wider import and are interesting as well as valuable for the cultural, social, economic and even political history of ancient India. Hence the need for compilation of glossaries containing independent definitions and precise explanations of the words and expressions used in the Jaina system with technical and specialised meaning has been imperative. Happily, it was early realised by the pioneers of the Jaina renaissance in the modern age. As early as 1909, Pt. Gopaldas Baraiya published his glossary, the Jain Siddhanta Praveshika, in 1908 J.L. Jaini brought out his Jaina Gem Dictionary and in 1925, Bihari Lal Chaitanya's Jain Shabda Maharnava, Part I, was published from Barabanki, the second part of which was compiled by Br. Sital Prasad and published from Surat in 1934. In the mean time, Vijaya Rajendra Suri's famous Abhidhana-Rajendra, in seven volumes, was published from Ratlam in 1913-34, the Ardhmagadhi Kosha of Ratanchandra Shatavadhani from Ajmer-Bombay in 1923-32 and the Paiya-sadda-mahannavo of Hargovindadas, T. Shah from Calcutta in 1928. The Alpa-parichita-saiddhantic-sabda-Kosha, Part I, of Anandsagar Suri came out from Surat in 1954 and the two excellent topical dictionaries, the Leshya Kosha and the Kriya-Kosha, by the joint efforts of Mohanlal Banthia and Srichand Chorariya from Calcutta, in 1966 and 1969 respectively. A Dictionary of Prakrit Proper Names, Part I (1970) and Part II (1972), has been published by the L.D. Institute of Indology, Ahmedabad, and the four volumes of Jinendra Varni's Jainendra Siddhanta Kosha, by the Bharatiya Jnanpith, New Delhi in 1970-73.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xi) All these works have proved very useful for the students of Jainology, and will remain so for time to come. But whereas the Abhidhana Rajendra and the Jainendra Siddhanata Kosha aim at being veritable encyclopaedias, the former drawing upon mainly the Shvetambara literature and tradition and the latter upon the Digambara, the other dictionaries are either incomplete, partial, sectarian, or confined to a particular topic or section of literature. The need for a comprehensive, methodical, authentic and precise dictionary giving original definitions, in chronological sequence, of each of the Jaina technical terms, gleaned from a wide range of literature including almost all the ancient Jaina works, both Digambara and Shvetambara, and accepted as basic and authentic, therefore, remained unfulfilled. It was the late Pt. Jugal Kishore Mukhtar (1877-1968) who, as early as 1932, conceived the idea of and later chalked out a detailed scheme for the compilation of exactly such a dictionary under the title Jaina Lakshanavali. He was a doyen of learning and an eminent pioneer researcher in the field of Jainology, who devot. ed the major part of his ninety-one years' life to the service of Jaina literature, and produced many valuable works including critical editions, translations and commentaries of several old texts, a number of scathing critiques, lists of mss., collections of colophons, a valuable index of verses of 64 important Prakrit texts, and historical discussions on most of the ancient authors and their works. In 1936, he founded the Vir Sewa Mandir, started its research journal the Anekant, and began in right earnest, work on his cherished scheme of the Jaina Lakshanavali. For about a year the work went on smoothly, but thereafter laxity crept in and, for several reasons, it was ultimately put off, though not wholly given up. After the Vir Seva Mandir was shifted, in the fifties, from Sarsawa to Delhi and a new registered society was formed to run it, Babu Chhote Lal Jain, its chairman, who had great respect for and interest in the work of Mukhtar Sahib, revived the scheme. The task of compiling the dictionary was stupendous and required the devoted services of a very mature, experienced and learned scholar, quite at home with the whole range of ancient Jaina literature. Fortunately, the man most suited to this undertaking was Pt. Balchandra Shastri who had been associated with this work in its early stages in the late thirties. During the intervening 25 years or so, he had ably assisted in the editing and translating of the Dhavala volumes (VI to XVI), and himself edited and translated about a dozen other important Sanskrit and Prakrit texts. He was, therefore, entrusted, in the early sixties, with the completion and finalisation of the Jaina Lakshanavali. He took it as a labour of love. The result was that the first volume saw the light of the day in 1972, the second in 1973, and the present is the third and last volume. This marvellous dictionary amply illustrates all the characteristics of Jaina technical terms, as indicated above. Each term, its Sanskrit form, carries with it its definitions in the original, with reference to the texts from which they have been gleaned, followed by an illuminating substance in Hindi, which enhances the usefulness of the work. Moreover, volume I also contains a list of the 390 texts used for the purpose. Their approximate chronology, a descriptive account of 102
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ of them, and a very learned introduction, running into 87 pages and yet incomplete, is completed in the present volume. A perusal of the introduction reveals the difficulties and stupendousness of task, the method adopted in the compilation, and the value and importance of the glosses, through a critical discussion of some 25 typical specimens. (xii) This is, no doubt, a monumental work, an authentic reference book, extremely useful not only for the students of Jainology, but also those of Indology and of philosophy, eastern and western, in general, All those associated with the initiation, preparation and publication of the work: Pt. Jugal Kishore Mukhtar, B. Chhote Lal Jain, Sahu Shanti Prasad Jain, the authorities of the Vir Seva Mandir, and Pt. Balchandra Shastri, its very competent editor, deserve our warm thanks. Unfortunately, B. Chhote Lal Jain (died 1966) and Mukhtar Sahib (died 1968) could not live to see it in print, and Sahu Shanti Prasad (died 1977) could have the satisfaction of seeing only the first two volumes published. We gratefully cherish the memory of all these noble servers of the cause of Jainology. Jyoti Nikunj, Charbagh, Lucknow-1 24 December, 1978 -Jyoti Prasad Jain
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prastuta 'jaina lakSaNAvalI' bhAga 1 kI prastAvanA meM usa bhAga meM saMgrahIta lakSya zabdoM meM se kucha ke antargata viziSTa lakSaNoM ke sambandha meM prAlocanAtmaka dRSTi se 'lakSaNa vaiziSTya' zIrSaka meM pU. 7085 meM vicAra kiyA gayA hai / aba yahAM bhAga 2 va 3 meM saMgrahIta lakSya - zabdoM meM se kucha cune hue lakSya zabdoM ke antargata viziSTa lakSaNoM ke sambandha meM prakAza DAlA jA rahA hai / yaha smaraNa rahe ki vivakSita lakSya zabda ke antargata jitane granthoM se lakSaNoM kA saMgraha kiyA jA sakA hai unake atirikta anya granthoM meM bhI jo pIche prakRta lakSaNa dRSTigata hue haiM, samIkSAtmaka dRSTi se vicAra karate hue yahAM una lakSaNoM ko tathA unake pUrvApara sambandha ko bhI vicAra koTi meM le liyA gayA hai / kapittha doSa -- isakA lakSaNa mUlAcAra vRtti (7-17) aura pravacanasAroddhAra Adi meM upalabdha hotA hai | mulAcAra vRtti ke racayitA zrA. vasunandI aura pravacanasAroddhAra ke nirmAtA nemicandra haiM / donoM kA samaya vi.kI 12vIM zatI rahA dikhatA hai / unameM pUrvottara samayavartI kauna hai, isakA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA / vasunandI ke dvArA jo usakA lakSaNa vahAM nivaddha kiyA gayA usameM kahA gayA hai ki jo kapittha ( kaiMtha ) ke phala ke samAna muTThI ko bAMdhakara kAyotsarga se sthita hotA hai vaha kAyotsarga ke isa kapittha nAmaka doSa kA bhAgI hotA hai / pravacana sAroddhAra (256 ) meM usake viSaya meM kahA gayA hai ki jo SaTpadoM (madhumakkhiyoM) ke bhaya se zarIra ko kapittha ke samAna vastra se veSTita karake kAyotsarga meM sthita hotA hai vaha prakRta kapittha doSa kA bhAjana hotA hai| isakI vRtti meM aura yogazAstra ke svo vivaraNa meM bhI matAntara ko pragaTa karate hue kiMcit abhiprAyabheda ke sAtha yaha vizeSa nirdeza kiyA gayA hai ki madhumakkhiyoM ke bhaya se kapittha ke samAna colapaTTa se zarIra ko Dhakakara va use muTThI meM grahaNa karake athavA jaMghA prAdi ke madhya meM karake sthita honA, yaha kapitthadoSa kA lakSaNa hai| anya zrAcAryoM ke mata kA ullekha karate hue yahAM yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai-- isI prakAra muTThI ko bAMdhakara sthita honA, ise anya AcArya kapittha doSa kA lakSaNa kahate haiM / zvetAmbara sampradAya meM cUMki prAyaH vastra kA vidhAna hai, ataH vahAM usakA ukta prakAra kA lakSaNa saMgata hI pratIta hotA hai / mUlA. vRtti aura anagAradharmAmRta meM jo lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai usakA zrAdhAra sambhavataH zIta Adi kI vedanA rahA hogA / parva - paga- ye kAla vizeSa haiM / inake viSaya meM bhAga 1 kI prastAvanA pR. 71-72 para 'TAMga' zabda ko dekhiye / kAGkSA va kAMkSA yaha samyagdarzana kA eka aticAra | tattvArthAdhigamabhASya (7-18) meM isake lakSaNa kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki isa loka aura para loka sambandhI viSayoM kI icchA karanA, isakA nAma kAMkSA hai / haribhadra sUri aura siddhasena gaNi viracita usakI vRttiyoM meM vikalpa rUpa meM yaha bhI kahA gayA hai - prathavA vibhinna darzanoM (sampradAyoM) ko svIkAra karanA, ise kAGkSA kahA jAtA hai / isakI puSTi meM vahAM 'tathA cAgamaH' aisA nirdeza karate hue 'kaMkhA praNNaNNadaMsaNaggAho' isa zrAgamavAkya ko bhI uddhRta kiyA gayA hai / yaha zrAgamavAkya zrAvakaprajJapti kI 87vIM gAthA ke antargata hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalo ratnakaraNDaka (12) meM prakRta kAMkSA ke viparIta zranAkAMkSA yA niHkAMkSita aMga ke lakSaNa meM kahA gayA hai ki jo sAMsArika sukha karma ke adhIna, vinazvara evaM dukha kA kAraNa hai usa pApa ke bIjabhUta sukha meM zrAsthA na rakhanA- usakI sthiratA para vizvAsa na karate hue abhilASA na karanA- isakA nAma ni:kAMkSita hai| isase yaha phalita huA ki aise sAMsArika sukha kI icchA karanA, yaha ukta kAMkSA kA lakSaNa hai | bhagavatI ArAdhanA kI vijayo. TIkA (44) meM prAsakti ko kAMkSA kahA gayA hai / zrAge ise spaSTa karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki darzana, vrata, dAna, devapUjA evaM dAna se utpanna puNya ke prasAda se mere lie yaha kula, rUpa, ghana aura strI-putrAdi atizaya ko prApta hoM; isa prakAra kI jo prabhilASA hotI haiN| use kAMkSA kahA jAtA hai / tattvArthavArtika (6, 24, 1 ) meM ni:kAMkSita aMga ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki ubhaya loka sambandhI viSayopabhoga kI AkAMkSA na rakhanA athavA mithyA darzanAntaroM kI abhilASA na karanA, ise niHkAMkSita aMga kahA jAtA hai / tadanusAra ubhaya loka sambandhI viSayopabhoga kI icchA ko athavA mithyA darzanoM ke grahaNa kI abhilASA ko kAMkSA praticAra samajhanA cAhie / isa prakAra tattvArthAdhigama bhASya meM jahAM kevala viSayopabhoga kI AkAMkSA ko kAMkSA kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai vahAM usakI vRtti meM haribhada sUri prora siddhasena gaNi ne isa loka va paraloka sambandhI viSayoM ko icchA ke sAtha vikalpa rUpa meM pUrvokta zrAgamavacana ke anusAra grahaNa kI abhilASA ko bhI kAMkSA kahA hai / jaisA ki Upara saMketa kiyA gayA hai, zrAvakaprajJapti kI 87vIM gAthA ke antargata upalabdha hai jo kisI anya prAcIna grantha kA vibhinna darzanoM ke ukta zrAgama vAkya honA cAhie / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai tattvArthavArtikakAra ko kAMkSA ke lakSaNa meM viSayopabhoga kI icchA aura darzanAntaroM ke grahaNa kI icchA donoM hI abhipreta rahe haiM / amRtacandra sUri ko tattvArthavArtikakAra ke samAna kAMkSA ke lakSaNa svarUpa isa bhava meM vaibhava Adi kI abhilASA tathA para bhava meM cakravartI zrAdipadoM kI abhilASA ke sAtha ekAntavAda se dUSita anya sampradAyoM ke grahaNa kI abhilASA bhI abhISTa rahI hai ( pu. si. 24) / ukta ta. vA. kA anusaraNa cAritrasAra (pR. 3) meM bhI kiyA gayA hai / ukta ta. bhA. ko chor3akara jahAM prAya: anya zvetAmbara granthakAroM ko kAMkSA se vibhinna darzanoM kA grahaNa abhISTa rahA hai vahAM adhikAMza di. granthakAroM ko usase viSayopabhogAkAMkSA abhipreta rahI hai / zve. granthoM meM isake do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM- dezakAMkSA aura sarvakAMkSA / dezakAMkSA se unheM bauddhAdi kisI eka hI darzana kI abhilASA abhipreta rahI hai (dekhie daMzavai. ni. 182 kI hari. vRtti, zrA. pra. kI TIkA 8 ra dharmabindu kI vRtti 2011 zrAdi ) | gaccha va gaNa -- ghavalA (pu. 13, pR. 63) ke anusAra tIna puruSoM ke samudAya kA nAma gaNa ra isase adhika puruSoM ke samudAya kA nAma gaccha hai / mUlAcAra kI vRtti (4-32 ) meM tIna puruSoM ke samudAya ko gaNa aura sAta puruSoM ke samudAya ko gaccha kahA gayA hai / tattvA bhASya kI siddhasena viracita vRtti ( 6-24) va yogazAstra ke svo vivaraNa ( 4-90 ) meM eka prAcArya ke netRtva meM rahane vAle sAdhu ke samUha ko gaccha kahA gayA hai / sarvArthasiddhi ( 6-24), tattvArthAdhigama bhASya ( 6 - 24 ) aura tattvArthavArtika (6, 24, 8 ) zrAdi ke anusAra sthaviroM kI santati ko gaNa kahA jAtA hai / Avazyaka niyukti (211) ko haribhadra va malayagiri viracita vRtti ke anusAra eka vAcanA, prAcAra va kriyA meM sthita rahane vAloM ke samudAya kA nAma gaNa hai / aupapAtika sUtra kI abhaya vRtti (20 ) aura yogazAstra ke svo vivaraNa (4-60 ) meM kuloM ke samudAya ko gaNa kahA gayA hai / granthi - vizeSAvazyaka bhASya (1193 ) meM granthi ke lakSaNa kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra vRkSa yA rassI kI kaThora va saghana gAMTha atizaya durbhedya hotI hai usI prakAra jIva kA jo karmajanita rAga-dveSarUpa pariNAma atizaya durbhedya hotA hai use ukta granthi ke samAna hone se granthi kahA gayA hai / jaba taka isa granthi ko nahIM bhedA jAtA hai taba taka jIva ko samyaktva prApta nahIM hotA / 2
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isa granyi kA bhedana prapUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA hotA hai| yathApravRttakaraNa jIva ke anAdi kAla se pravRtta rahatA hai| jisa prakAra nadI meM par3e hue pattharoM meM se koI ghisate-dhisate svayameva gola ho jAtA hai usI prakAra anAdi se pravRtta isa karaNa meM gharSaNa-ghUrNana ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karmoM kI sthiti meM kevala eka kor3Akor3i ko chor3a zeSa samasta koDAkor3iyAM kSaya ko prApta ho jAtI haiN| pazcAt zeSa rahI usa eka kor3AkoDi mAtra sthiti meM bhI jaba palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura bhI kSINa ho jAtA hai taba taka pUrvokta granthi abhinnapUrva hI rahatI hai| usakA bhedana apUrvakaraNa pariNAma ke dvArA hotA hai| manantara anivattikaraNa ke anta meM jIva ko mokSapada ke kAraNabhUta usa samyaktva kA lAbha hotA hai| isa granthi kA prasaMga vizeSA. bhASya (1188-1215) va anya bhI zve. granthoM meM upalabdha hotA hai| para vaha kisI di. grantha meM mujhe daSTigocara nahIM haa| tattvArthavAttika (6.1, 13) meM yathApravRtta ke samAnArthaka 'prathApravRtta' kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jIva karmoM ko antaHkor3AkoDi pramANa sthiti se yUkta karake kAlAdilabdhipUrvaka prathApravRtta karaNa ke prathama samaya meM praviSTa hotA hai| yaha karaNa cUMki pUrva meM usa prakAra se kabhI bhI pravRtta nahIM huA, prataH usakI 'prathApravRtta' yaha sArthaka saMjJA hai| di. granthoM meM 'SaTkhaNDAgama' yaha eka prAcInatama grantha hai| usake prathama khaNDabhUta jIvasthAna kI nau cUlikAMpoM meM pAThavIM cUlikA ke dvArA samyaktva kI utpatti kI prarUpaNA kI gaI hai (dekhie pu. 6, pR. 203 se 267) / usake anusAra paMcendriya, saMjJo, mithyAdRSTi, paryAptaka sarvavizuddha jIva jaba karmoM kI zeSa sthiti ko kSINa karake use saMkhyAta hajAra sAgaropamoM se hIna antaHkor3AkoDi pramANa kara detA hai taba vaha prathama samyaktva ke utpAdana meM samartha hotA hai (sUtra 1, 6-8, 3-5) / sarvArthasiddhi (2-3) aura tattvArthavArtika (2, 3, 2) meM prAya: ukta SaTkhaNDAgama ke sUtroM kA zabdazaH anusaraNa kiyA gayA hai / jaisA ki pUrva meM nirdeza kiyA gayA hai ta. vA. (E, 1, 13) meM sUcita 'kAlAdilabdhi' kI vizeSa prarUpaNA yahAM kI jA cukI hai|| usa samaya usake kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa ye pAMca labdhiyAM hotI haiN| inameM prathama cAra labdhiyAM to sAdhAraNa haiM-ve bhavya ke samAna prabhavya ke bhI ho sakatI haiM, kintu antima karaNalabdhi samyaktva ke unmukha hue bhavya jIva ke hI hotI hai| isa karaNalabdhi meM krama se adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tIna karaNoM ko karate hue jIva ke anivRttikaraNa ke antima samaya meM prathama samyaktva kA lAbha hotA hai (ina labdhiyoM kA svarUpa dhavalA pU. 6, pR. 204-30 dekhA jA sakatA hai)| cheda-prAcArya kundakunda ne cheda ke abhiprAya ko pragaTa karate hue pravacanasAra (3-16) meM kahA hai ki zayana, prAsana, sthAna aura gamanAdi kAryoM meM jo zramaNa kI prayatna se rahita caryA-prasAvadhAnatApUrNa pravRtti hotI hai usakA nAma cheda hai| yadyapi mUla gAthA meM prakRta cheda zabda kA prayoga na karake pUvoMkta pravRtti ko hiMsA kahA gayA hai, to bhI usakI vyAkhyA karate hue amRtacandra sUri ne yaha spaSTa kahA hai ki azuddha upayoga kA nAma cheda hai, aura cUMki anAcArapUrNa pravRttirUpa muni kA vaha azuddha upayoga zramaNadharma kA chedana karatA hai-usakA vinAzaka hai, isalie use cheda kahanA yuktisaMgata hai| ta. sUtra (9-22) aura sa. si. Adi granthoM ke anusAra cheda yaha nau prakAra ke athavA mUlAcAra (5-165) ke anusAra dasa prakAra ke prAyazcitta ke antargata hai| sa. si. meM usake lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki aparAdha ke hone para sAdhu kI dIkSA ko yathAyogya eka dina, pakSa va mAsa prAdi se hIna kara denA, isakA nAma cheda prAyazcitta hai| ta. vA. aura (dhavalA pu. 13, pR. 61) Adi meM prAyaH isI kA anusaraNa kiyA gayA hai| vizeSarUpa se ghavalA meM yaha kahA gayA hai ki divasa, pakSa, mAsa, Rtu, prayana aura saMvatsara prAdi pramANa dIkSAparyAya ko chedakara abhISTa paryAya se nIce kI bhUmi meM sthApita karanA, yaha cheda nAma kA prAyazcitta hai| yaha prAyazcitta aparAdha karane vAle usa abhimAnI sAdhu ke
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI hotA hai jo upavAsa prAdi ke karane meM samartha, sAdhAraNataH balavAn aura zUra hotA hai / dhavalAkAra ke isa abhiprAya ko cAritrasAra (pR. 62) meM prAya: zabdazaH prAtmasAt kiyA gayA hai| AcArasAra (6, 47 va 48) meM use kucha aura vizada kiyA gayA hai| tattvA. bhASya (6-22) ke anusAra cheda, apavartana aura apahAra ye samAnArthaka zabda haiN| yaha cheda dIkSA sambandhI divasa, pakSa, mAsa aura saMvatsara inameM se kisI eka kA hotA hai| dazavakAlika cuNi (pR. 26) meM isI kA anusaraNa kiyA gayA dikhatA hai / ta. bhASyagata ukta lakSaNa kA spaSTIkaraNa karate hue usakI vyAkhyA meM siddhasena gaNi ne kahA hai ki vaha cheda mahAvratoM ke prAropaNakAla se prArambha karake ginA jAtA hai| jisa dina mahAvratoM kA prAropaNa kiyA gayA hai vaha usakI Adi paryAya kahalAtI hai| usameM paMcakAdi paryAya se lekara dasa varSa paryanta Aropita mahAvrata kA aparAdha ke anusAra kabhI paMcaka kA cheda aura kabhI dazaka kA isa prakAra chaha mAsa taka ko paryAya kA laghu athavA guru rUpa meM cheda kiyA jAtA hai| isa prakAra ke cheda se chedA jAkara pravrajyAdivasa ko bhI apahRta karatA hai| yogazA. ke svo. vivaraNa (4-90) meM saMkSepa meM yahI abhiprAya dekhA jAtA hai| ___ bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA (gA. 6) meM isa cheda ke hetu ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki pravrajyA kI hAnirUpa vaha cheda asaMyama se ghRNA pragaTa karane ke hetu kiyA jAtA hai / chedopasthApaka, chedopasthApana, chedovasthApanazuddhisaMyama aura chedopasthApanA-ye zabda prAyaH samAna abhiprAya ke dyotaka haiN| pravacanasAra (3, 8.6) meM zramaNa ke 28 mUla guNoM kA nirdeza karate hae yaha kahA gayA hai ki jo zramaNa unameM pramAda se yukta hotA hai-unake paripAlana meM asAvadhAna rahatA haivaha chedopasthApaka hotA hai| vyAkhyAprajJapti (khaNDa 4, pR. 262) meM vizeSa rUpa se yaha kahA gayA hai ki jo pUrAtana paryAya ko chedakara apane ko paMcayAmarUpa dharma meM sthApita karatA hai vaha chedopasthApaka hotA hai| isa abhiprAya kI bodhaka jo gAthA ukta vyAkhyAprajJapti meM avasthita hai vaha yatkicit zabdapari. vartana ke sAtha di. paMcasaMgraha (1-130) meM bhI upalabdha hotI hai, abhiprAya samAna hI hai / isake atirikta use dhavalA (pu. 1, pR. 372) meM uddhRta kiyA gayA hai tathA gommaTasAra-jIvakANDa (470) meM usI rUpa meM use AtmasAt kiyA gayA hai| uparyukta abhiprAya ko haribhadra sUri ne prAvazyaka ni. (214) kI vRtti aura anuyogadvAra (pR. 104) kI vRtti meM tathA malayagiri ne prAvazyaka ni. (114) kI vRtti meM bhI pragaTa kiyA hai| dhavalA (pu. 1, pR. 269-70) meM apane bhItara samasta saMyamabhedoM ko antargata karane vAle eka hI yamasvarUpa sAmAyika zuddhisaMyama kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki isI eka vrata ke cheda sedo-tIna prAdi bhedoM ke nirdezapUrvaka-vratoM ke upasthApana (prAropaNa) ko chedopasthApanazuddhisaMyama kahate haiN| dhavalAkAra ke isa abhiprAya kA anusaraNa karate hue tattvArthasAra (6-46) aura amitagatizrAvakAcAra (1-240) meM kahA gayA hai ki jisa saMyama meM hiMsAdi ke bheda ke sAtha sAvadha karma kA parityAga athavA vrata kA vilopa hone para usakI zuddhi kI jAtI hai use chedopasthApana kahA jAtA hai| yahAM cheda kA artha bheda abhISTa rahA hai| isI abhiprAya ko kucha vistAra ke sAtha bahadravyasaMgraha kI TIkA (35) aura go. jIvakANDa kI jI. pra. TIkA (471) meM bhI vyakta kiyA gayA hai| dhavalAkAra ke upayukta abhiprAya kI puSTi mUlAcAra (7, 33-38) se hotI hai| vahAM kahA gayA hai ki bhagavAn ajitanAtha se lekara pArzvanAtha paryanta bAIsa tIrthakara eka sAmAyika saMyama kA hI upadeza karate haiM / parantu bhagavAn RSabhadeva aura mahAvIra ye do tIrthakara chedopasthApanasaMyama kA pratipAdana karate haiN| pAMca mahAvatoM kI jo prarUpaNA kI gaI hai vaha dUsare ko pratipAdana karane ke lie aura eka sAmAyika saMyama ke subodha ke lie kI gaI hai| ye do tIrthaMkara chedopasthApana kA upadeza kyoM karate haiM, ise spaSTa karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki prathama tIrthaMkara ke tIrtha meM ziSya jana atizaya sarala svabhAvI hone se kaSTa ke sAtha vrata kA zodhana karate haiM tathA antima tIrthaMkara ke tIrthavartI ziSya kuTila
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 5 hone se dukha ke sAtha usakA paripAlana karate haiM / ina ubhaya tIrthaMkaroM ke tIrthavartI ziSya kalpyA kalpya - yogya-ayogya zrAcaraNa - ko nahIM jAnate haiM / lagabhaga yahI abhiprAya uttarAdhyayana ( 23, 26-27) meM bhI vyakta kiyA gayA hai| vahAM kezigautama saMvAda ke prasaMga meM kezI ke dvArA pUche gaye cAturyAma va paMcayAma viSayaka prazna ke samAdhAna meM gautama ke dvArA kahA gayA hai ki prathama tIrthaMkara ke ziSya Rju jar3a hone se durvizodhya aura pratima tIrthaMkara ke ziSya vakrajar3a hone se duranupAlaya - kaSTa ke sAtha vrata kA pAlana karane vAle the / madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke ziSya RjuprajJa - svabhAva se sarala aura buddhimAn the / isIlie madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke dvArA cAturyAma kA tathA prAdi va anta ke tIrthaMkaroM ke dvArA paMcayAma kA upadeza kiyA gayA hai / 'chedopasthApanA' ke antargata sarvArthasiddhi ( 6-18 ) meM bhI yahI kahA gayA hai ki pramAda ke vazIbhUta hokara jo anartha - viruddha prAcaraNa - kiyA gayA hai usase sadAcaraNa kA lopa hone para jo samyak pratIkAra kiyA jAtA hai use chedopasthApanA kahate haiM / tasvArthavArtika (6,18, 6-7 ) meM isako kucha vizeSa spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki pramAda se kiye gaye anartha se niravadya kriyA (sadAcaraNa ) kA vilopa hone para usake dvArA upArjita karma kA jo samyak pratIkAra kiyA jAtA hai use chedopasthApanA jAnanA cAhie / athavA sAvadyakarmasvarUpa hiMsAdi ke vikalpapUrvaka jo saMyama grahaNa kiyA jAtA hai use chedopasthApanA samajhanA cAhie / isameM pUrvokta mUlAcAra (7, 36-35 ) kA hI anusaraNa kiyA gayA pratIta hotA hai / tadbhavamaraNa - uttarA cUrNi (5, pR. 127 ) ke anusAra jIva jisa bhavagrahaNa meM maratA hai - jaise nArakabhavagrahNAdi use tadbhavamaraNa kahA jAtA hai / ta. vArtika (7, 22, 2) meM sallekhanA ke prasaMga meM kahA gayA hai ki bhavAntara kI prApti ke anantara upazliSTa pUrva bhava ke vinAza kA nAma tadbhavamaraNa hai / yahI abhiprAya prAyaH zabdazaH bha. prA. kI vijayodayA TIkA (25) aura cAritrasAra (pR. 23) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / bha. prA. kI TIkA meM 'upazliSTa' ke sthAna meM 'upasRSTa' tathA ina donoM meM hI 'prAptyanantaroM' ke sthAna meM 'prAptiranantaro - pATha upalabdha hai / pravacanasArodvAra (1012 ) aura sthAnAMga kI abhayadeva viracita vRtti (102) meM ise kucha aura vikasita karate hue kahA gayA hai ki akarmabhUmi manuSya va tiryaMca, devagaNa aura nArakI inako chor3akara zeSa jIvoM meM kinhIM kA tadbhavamaraNa hotA hai / ukta sthAnAMga kI vRtti meM Age (102, pR. 8) meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki jIva jisa bhava meM haiM usa bhava ke yogya Ayu ko bAMdhakara jaba maraNa ko prApta hotA hai taba usake maraNa ko tadbhavamaraNa kahA jAtA hai / yaha tadbhavamaraNa saMkhyAtavarSAyuSka manuSya aura tiryaMcoM kA hI hotA hai, kyoMki unhIM ke usa bhava kI Ayu kA bandha hotA hai / bha. zrI. kI mUlArAdhanAdarpaNa TIkA (2) ke anusAra bhujyamAna Ayu ke antima samaya meM hone vAle maraNa ko tadbhavamaraNa kahA jAtA hai / isa prakAra sthAnAMga ke TIkAkAra abhayadeva sUri ko jahAM tadbhavamaraNa karmabhUmija manuSya tiryaMcoM ke hI prabhISTa hai vahAM anyoM ko jIva jisa kisI bhI bhava meM maraNa ko prApta hotA hai vahI tadbhavamaraNa ke rUpa meM abhISTa rahA hai, aisA pratIta hotA hai / 13-14 ) meM pRthivI, ap, trasa kahA gayA hai / parantu pRthivI, zrambu aura vana trasa -- sarvArthasiddhisammata sUtrapATha ke anusAra tattvArtha sUtra (2, teja, vAyu aura vanaspati inako sthAvara tathA dvIndriya-trIndriya zrAdi jIvoM ko ta. bhASyasammata sUtrapATha ke anusAra ukta tattvArtha sUtra ( 2, 13-14 ) meM hI spati ina jIvoM ko sthAvara tathA teja, vAyu aura dvIndriya Adi jIvoM ko trasa kahA gayA hai / ukta ta. sU. kI sa. si. (2-12) ta. vA. (2, 12, 1) aura ta. zlo. vA. (2-12) Adi vyAkhyAnoM meM tathA dhavalA (pu. 1, pR. 265-66 ) meM trasanAmakarma ke vazIbhUta prANiyoM ko trasa kahA gayA hai / isI ta. su. kI vyAkhyAsvarUpa ta. bhA. meM sa jIvoM ke svarUpa kA kahIM ( 2, 12-14) koI nirdeza nahIM kiyA gayA hai / Age vahAM sanAmakarma ke prasaMga ( 8- 12 ) meM bhI kevala trasabhAva ke niva
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 jena lakSaNAvalI rtaka karma ko nAmakarma kahA gayA hai| yahAM bhI trasabhAva kA koI asAdhAraNa lakSaNa nahIM pragaTa kiyA gayA / para ta. sU. kI pUrvokta sa. si. ( 8-11) prAdi vyAkhyAnoM meM trasanAmakarma use kahA gayA hai jisake ki udaya se prANI kA janma dvIndriya Adi jIvoM meM hotA hai / ta. bhA. kI haribhadra viracita vRtti (2-12 ) meM ' trasyantIti trasA:' aisI nirukti karate hue sa nAmakarma ke udaya se parispandana Adi se yukta jIvoM ko trasa kahA gayA hai| Age usI ta bhASya kI haribhadra va siddhasena viracita vRtti (8-12 ) meM ' trasyantIti trasA:' isa prakAra kI nirukti ke sAtha dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya lakSaNa prANiyoM ko trasa kahA gayA hai| kAraNa kA nirdeza karate hue vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki kyoMki usa ( sa ) karma ke udaya se uparyukta prANiyoM meM parispandana dekhA jAtA / jisa karma ke udaya se gamanAdi kriyA rUpa usa prakAra kI vizeSatA hotI hai vaha sabhAba kA nirvartaka basanAmakarma kahalAtA | zrAvakaprajJapti kI TIkA (22) meM bhI yahI nirdeza kiyA gayA hai ki jisake udaya se calana vA spandana hotA hai vaha trasanAmakarma kahalAtA | dazakAlika kI cUrNa meM (4-1, pR. 136) 'tasaMtIti tasA ' aisI nirukti mAtra kI gaI hai / sUtrakRtAMga kI zIlAMka vRtti (2,6, 4, pR. 140 ) meM bhI lagabhaga pUrvokta abhiprAya ko hI vyakta kiyA gayA hai / dazakAlika sUtra (4-1, pR. 136) meM chaThe jIvanikAyasvarUpa trasa jIvoM ke svarUpa ko spaSTa karate hue aNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedima, sammUcchima, udbhija aura zropapAtika jIvoM kA nirdeza kiyA gayA hai / Age vahAM kahA gayA hai ki jina kinhIM trasa prANiyoM kA jJAna unake grabhimukha gamana, pratikUla gamana, saMkocana, prasAraNa, ruta (zabda), bhaMta (bhramaNa), pIr3ita hokara palAyana evaM gamanAgamana se hotA hai / sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki kITa-pataMga, kunthu, pipIlikA, saba do indriya, saba tIna indriya, saba cAra indriya, saba paMcendriya ye saba tiryaMca; saba nAraka, saba manuSya, saba deva aura paramAdhArmika prANI; isa chaThe nikAya ko kAya kahA jAtA hai / jIvAbhigama kI vRtti ( 8 ) meM kahA gayA hai ki jo jIva uSNa Adi kI vedanA se santapta hokara vivakSita sthAna se chAyA Adi ke zrAsevanArtha anya sthAna ko prApta hote haiM ve trasa kahalAte haiM / Age ise bhora bhI spaSTa karate hue vizeSa rUpa se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki ( trasanti iti trasAH ) isa vyutpatti se trasanAmakarma ke udaya ke vazavartI jIvoM ko hI jAnanA cAhie, zeSa jIvoM ko sarUpa meM nahIM grahaNa karanA cAhie / isa prakAra dazakAlika sUtra meM kucha trasa jIvoM kA nAmollekha karate hue unakA parijJAna gamanAgamanAdi kriyAoM se karAyA gayA hai| zve. mAnya tattvArtha sUtra (2, 13-14 ) meM pRthivI, jala aura vanaspati jIvoM ko sthAvara batalAte hue teja, vAyu aura dvIndriya jIvoM ko trasa kahA gayA hai / yahAM teja, zrIra vAyu jIvoM kA nirdeza jo sa jIvoM ke antargata kiyA gayA hai vaha sambhavataH kriyA ke zrAzraya se kiyA gayA hai, na ki sanAmakarma ke udaya ke zrAzraya se / ke trasanAmakarma kA udaya na rahakara sthAvaranAmakarma kA hI di. mAnyata. sU. (2, 13-14) ke inako sthAvara bhara dvIndriya Adi jIvoM ko sandarbha bhI draSTavya hai / kAraNa yaha ki udaya rahatA hai / jIvoM ko trasa batalAte jo usakI vyAkhyA meM siddhasena gaNi ne kriyA ke prAzraya se teja aura vAyu hue labdhi se sthAvaranAmakarma ke udaya ke vazIbhUta hone se unheM bhI ukta pRthivI prAdi ke sAtha sthAvara batalAyA hai / anyathA, pUrvokta sUtrakRtAMga aura sthAnAMga kI vRttiyoM meM dvIndriyAdi jIvoM ko hI sa batalAnA asaMgata ThaharegA / ukta donoM prakAra ke jIvoM yahI kAraNa pratIta hotA hai pATha ke anusAra pRthivI, jala, teja, vAyu aura vanaspati basa kahA gayA hai / yahAM sanAma ke antargata granthoM kA darzana - darzana zabda se yahAM upayogavizeSa vivakSita hai / sammatisUtra ( 2 - 1 ), ta. bhA. kI haribhadra viracita vRtti (2-9), anuyogadvAra kI haribhadra viracita vRtti (pR. 103), paMcAstikAya kI amRta
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA candra viracita vRtti (41), zramitagati viracita paMcasaMgraha (1-249), sthAnAMga kI abhayadeva viracita vRtti (2- 105 ) zrapapAtika kI abhayadeva viracita vRtti (10, pR. 15), Avazyaka niryukti kI malayagiri viracita vRtti (pR. 277 va pR. 568 niryukti 1051 kI vRtti), pravacanasAroddhAra kI vRtti (1246) zrIra jIvAbhigama kI malaya. vRtti (1-13, pR. 18) Adi granthoM meM prakRta darzana kA lakSaNa sAmAnyagrahaNa nirdiSTa diyA gayA hai / 7 tattvArthA (2, 6, 1 ), mahApurANa ( 24, 201-2 ), praSTasahasrI (15, pR. 132), ta bhA. kI siddhasena racita vRtti (2-6), tattvArthasAra (2-12), sanmatisUtra vRtti (2-1, pR. 458 ), syAdvAda ratnA (2-10), mokSapaMcAzikA ( 3 ) aura pratiSThAsAra (2-60 ) meM ukta darzana kA lakSaNa anAkAra nirAkAra kahA gayA hai / ukta tattvArthavArtika meM Age ( 6, 7, 11) tathA pUrvanirdiSTa tattvArthasAra meM bhI Age (2-86 ) darzanAvaraNa ke kSayopazama se prAdurbhUta prAlocana ko darzana kahA gayA hai / lalitavistarA meM (pR. 63 ) isa darzana ke svarUpa kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki sAmAnya ko pradhAna aura vizeSa ko gauNa karake jo padArtha kA grahaNa hotA hai use darzana kahA jAtA hai / prakRta darzana kA vicAra prA. vIrasena ke dvArA ghavalA TIkA meM yathAprasaMga aneka sthaloM meM zaMkAsamAdhAnapUrvaka vistAra se kiyA gayA hai / yathA- pu. 1, pR 145 para 'dRzyate zraneneti darzanam' isa nirukti ke sAtha jisake dvArA dekhA jAtA hai use darzana kahA gayA hai / isa sAmAnya lakSaNa ke nirdeza se netra va prakAza meM jo prativyApti kA prasaMga prApta thA usakA nirAkaraNa karate hue vahIM para Age antarmukha citprakAza ko darzana kahA gayA hai| isI pustaka meM Age (pR. 147 ) aneka zaMkA samAdhAnapUrvaka sAmAnyavizeSAtmaka AtmA ke svarUpa ke grahaNa ko darzana siddha kiyA gayA hai / aisI sthiti meM "jaM sAmaNNaM gahaNaM taM daMsaNaM" isa zrAgamavacana ke sAtha jo virodha kI sambhAvanA thI usakA nirAkaraNa karate hue usaka samanvaya kiyA gayA gayA hai / vaha sampUrNa bhAgamavacana isa prakAra hai- jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kaTTumAyAraM / avisesiNa pratthe daMsaNamiti bhaNNade samae / ' isake sAtha samanvaya karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki 'sAmAnya' zabda se yahAM samasta bAhya padArtho meM sAdhAraNa hone se zrAtmA ko grahaNa kiyA gayA hai| ukta gAthA kI vyAkhyA karate hue vahA~ yaha sUcita kiyA gayA hai ki gAthAgata 'bhAva' zabda se bAhya zrartha vivakSita haiM / una bAhya arthoM ke pratikarmavyava sthArUpa AkAra ko grahaNa na karake tathA 'yaha amuka padArtha hai' isa prakAra se padArthoM kI vizeSatA ko na karake jo sAmAnya kA sAmAnya vizeSAtmaka zrAtmasvarUpa kA -- grahaNa hotA hai use Agama meM darzana kahA gayA hai / yahIM para (pR. 148) vikalpa rUpa meM zrAlokanavRtti ko darzana kahate hue usakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA gayA hai - 'prAlokate iti zrAlokanam' isa nirukti ke anusAra prAlokana kA zrartha zrAtmA aura vRtti kA artha vartana hai / tadanusAra prAlokana kI vRtti ko - svAtmasaMvedana ko - darzana samajhanA cAhie / Age yahAM (pR. 146) prakArAntara se prakAzavRtti ko darzana kahate hue prakAza kA artha jJAna kiyA gayA hai / tadanusAra usa prakAza ke nimitta AtmA kI jo pravRtti hotI hai use darzana kahA gayA hai jo viSaya aura viSaya ke sampAta se pUrva kI avasthArUpa hai / isI pustaka meM prAMge (pR. 384-85 ) punaH svarUpasaMvedana ko darzana svIkAra karane kI preraNA karate hue apane se bhinna vastu ke pariccheda ko jJAna aura apane se abhinna vastu ke pariccheda ko darzana kahA gayA hai| isa prakAra se jJAna aura darzana meM bheda bhI pragaTa kara diyA gayA hai / 1. yaha gAthA zranuyogadvAra kI haribhadra viracita vRtti (pR. 103 ) meM uddhRta hai /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI prakRta dhavalA meM hI prAge (pu. 6, pR. 6) meM punaH prAtmaviSayaka upayoga ke darzana batalAte hue jJAna ke bAhya padArthaviSayaka hone se isakI bhinnatA bhI pragaTa kara dI gaI hai| isI taka meM prAge (pu. 6, 32-33) jJAnotpAdaka prayatna se anugata prAtmasaMvedana ko darzana kahA hai, jisakA abhiprAya prAtmaviSayaka upayoga hI rahA hai| isa prakAra se vicAra karate hue yahAM (pR. 34) prAtmA ko sasta padArthoM meM sAdhAraNa hone se sAmAnya siddha karake tadviSayaka upayoga ko hI darzana kahA hai| isase jAna aura darzana meM yaha bheda bhI pragaTa ho jAtA hai ki jJAna jahAM bAhya padArthoM ko viSaya karatA hai vahAM darzana antaraMga (AtmA) ko viSaya karatA hai| pUrva meM (pu. 1, pR. 146) prakAzavRtti ko darzana kahA jA cukA hai| use pu. 7. 7) meM punaH doharAyA gayA hai| pUrva pu. 1 (pR. 147) ke samAna isa pustaka (7, pR. 100) meM bhI 'sAya' zabda ko AtmArthaka batalAte hue pUrvokta 'jaM sAmaNNaggahaNaM' Adi AgamavAkya ke sAtha prasaMgaprApta virodha kA parihAra karake usake sAtha samanvaya pragaTa kiyA gayA hai| prakRta dhavalA meM hI Age (pu. 13, pR. 207) anAkAra upayoga ko darzana batalAte hae prAkAra kA artha karma-kartRbhAva pragaTa kiyA gayA hai aura yaha nirdeza kiyA gayA hai ki isa prakAra ke sAtha jo upayoga rahatA hai use sAkAra upayoga (jJAna) kahA jAtA hai| isa sAkAra upayoga se bhinna-anAkAra upayoga-darzana kahalAtA hai / yahIM para prAge (pu. 13, pR. 216) viSaya aura viSayI ke sannipAtarUpa jJAno. tpatti se pUrva kI avasthA ko darzana kahate hue usakA kAla antarmuhUrta nirdiSTa kiyA gayA hai prAge pu. 15 (pa. 6) meM bhI yaha nirdeza kiyA gayA hai ki bAhya artha se sambaddha prAtmasvarUpa ke saMvedana kA nAma darzana hai| divyadhvani-isa divya vANI kI vizeSatA ko pragaTa karate hue prA. samantabhadra ne use savabhASAsvabhAvavAlo kahA hai| ve apane svayambhUstotra meM (66) para jinakI stuti karate hue kahate haiM ki he bhagavan ! samasta bhASAoM ke svabhAva se pariNata hone vAlI prApakI divyavANI samavasaraNa sabhA meM vyApta hokara prANiyoM ko amRta ke samAna prasanna va sUkhI karatI hai| ukta svAmI samantabhadra ne usakI alaukikatA ko dikhalAte hue anyatra (ratnakaraNDaka 8) bhI yaha kahA hai-jisa prakAra vAdaka ke hAtha ke sparza se dhvani karatA huA mRdaMga binA kisI prakAra ke svArtha yA anurAga ke hI zrotAjanoM ko mugdha kiyA karatA hai usI prakAra vItarAga sarvajJa prabhu Atmaprayojana aura janAnurAga ke binA hI apanI divyavANI ke dvArA satpuruSoM ko hita kA upadeza kiyA karate haiN| tiloyapaNNattI (1-74) meM arthakartA ke prasaMga meM kahA gayA hai ki chadmastha avasthA se sambaddha mati, zruta, avadhi aura manaHparyarUpa jJAna ke vinaSTa ho jAne tathA anantajJAna (kevalajJAna) ke utpanna ho jAne para arahaMta kI jo divyadhvani--alaukika vANI-nikalatI hai vaha nau prakAra ke padArthoM ke rahasya ko sUtra ke rUpa meM nirUpaNa karatI hai| prakRta tiloyapaNNattI meM hI Age (4,601-5) kevalajJAna ke sAtha pragaTa hone vAle gyAraha atizayoM kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki arahaMta deva akSaraanakSarasvarUpa aThAraha mahAbhASAoM aura sAta sau kSudra bhASAoM meM tAlu, dAMta, proSTha aura kaNTha ke vyApAra se rahita hote hue jisa divya bhASA ke dvArA bhavya jIvoM ko upadeza karate haiM vaha divyadhvani ke nAma se prasiddha hai| svabhAvataH skhalana se rahita vaha divya vANI tInoM sandhyAkAloM meM nau muhUrta nikalatI hai jo eka yojana taka phailatI hai / gaNadhara, indra aura cakravartI ke prazna ke anusAra vaha divyadhvani ukta tIna sandhyAkAloM ke atirikta anya samayoM meM bhI sAta bhaMgoM ke prAzraya se artha kA vyAkhyAna karatI hai| dhavalA (pu. 1, pR. 64) meM bhI tiloyapaNNattI ke hI samAna abhiprAya pragaTa karate hue vahAM jo gAthA uddhata kI gaI hai vaha tiloyapaNNattI kI usa gAthA (1.74) se prAyaH milatI-julatI hI hai| isa dhavalA ke nirmAtA prA. vIrasena usa divyadhvani ke svarUpa ko pragaTa karate hue jayadhavalA (1, 126) meM kahate haiM ki samasta bhASAsvarUpa vaha divyadhvani akSara-anakSarAtmaka hotI huI ananta artha se gabhita bIja padoM ke dvArA tInoM sandhyAkAloM meM chaha ghar3I nirantara pravartamAna hokara artha kA nirUpaNa karatI hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isake atirikta saMzaya, viparyaya va anadhyavasAya ko prApta gaNadhara ko lakSya kara anya samaya meM bhI pravRtta hotI hai| vizada svarUpa vAlI vaha divya vANI zaMkara-vyatikara doSa se rahita unnIsa dharmakathAnoM kA nirUpaNa karatI hai| bhaktAmara stotra (35) meM ukta divyadhvani kI vizeSatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki vaha jinendra kI anupama vANI svarga aura mokSa ko prApta karAne vAle mArga ke khojane meM kuzala hokara tInoM lokoM ke prANiyoM ko samIcIna dharma kA nirUpaNa karatI hai| vizada artha kI prarUpaka usa vANI kA guNa samasta bhASAnoM meM pariNata hone kA hai| bhaktAmara kA yaha kathana pUrvokta svayaMbhUstotra se prabhAvita rahA pratIta hotA hai| harivaMzapurANa (58-6) meM isa anupama jinavANI ko madhura, snigdha, gambhIra, divya, udAtta evaM spaSTa akSarasvarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai| jIvandharacampU (6-16) meM isa divya bhASA ko samasta vacanabhedoM kI akAraka kahA gayA hai| jinendra kA upadeza ardhamAgadhI bhASA meM hotA hai| nizIthacUNi ke anusAra prAdhe magadha deza se sambaddha bhASA ko ardhamAgadhI kahA jAtA hai, athavA aThAraha dezI bhASAoM meM niyata bhASA ardhamAgadhI kahalAtI hai| samavAyAMga kI abhayadeva viracita vRtti (34, pR. 56) ke anusAra prAkRta Adi chaha bhASAbhedoM meM mAgadhI nAma kI bhASA hai| (yaha sambhavataH samasta magadha deza kI bhASA rahI hogii)| ra ke sthAna meM la aura za, Sa evaM sa ina tInoM ke sthAna meM eka mAtra sa; ityAdi vyAkaraNa niyamoM se yukta vaha mAgadhI bhASA apane samasta niyamoM kA Azraya na lene se ardhamAgadhI kahI jAtI hai| dharma-prA. kandakanda ne pravacanasAra (1, 7-8) meM cAritra ko dharma kahA hai jo samasvarUpa hai| isa sama ko unhoMne moha (darzanamoha) aura kSobha (cAritramoha) se rahita prAtmapariNati batalAyA hai| Age unhoMne 'jo dravya jisa rUpa se pariNata hotA hai vaha usa kAla meM tanmaya kahA jAtA hai' isa niyama ke anusAra dharmasvarUpa se pariNata prAtmA ko dharma kahA hai / yahIM para Age (1-11) unhoMne yaha bhI kahA hai ki isa prakAra ke dharma se pariNata pAtmA yadi zuddhopayoga se sahita hotA hai to vaha nirvANasukha ko prApta karatA hai aura yadi zubhopayoga se saMyukta hotA hai to phira svargasukha ko prApta karatA hai| ukta kundakundAcArya ne sAgAra aura nirAgAra ke bheda se saMyamacaraNa ko do prakAra kA batalAkara (cA. prA. 21) unameM sAgAra saMyamacaraNa ko zrAvakadharma aura zuddha (nirAgAra) saMyamacaraNa ko yatidharma kahA hai (cA. prA. 27) / ukta prA. kundakunda ne bhAvaprAbhUta (83-85) meM bhI pravacanasAra ke samAna puna: moha aura kSobha se rahita prAtmA ke pariNAma ko dharma kahA hai| yahAM itanA vizeSa kahA gayA hai ki vrata sahita pUjA mAdi meM jo pravRtti hotI hai usase upAjita puNya bhoga kA kAraNa hotA hai, karmakSaya kA kAraNa vaha nahIM hotaa| mokSa kA kAraNa to vaha prAtmA hai jo samasta doSoM se rahita hotA huA rAgAdi meM nirata na hokara AtmA meM hI rata hotA hai| aise prAtmA ko hI yahAM dharma kahA gayA hai| inhIM prA. kundakunda ne bodhaprAbhRta (24) meM dayA se vizuddha AcaraNa ko bhI dharma kahA hai| pUrvokta pravacanasAra (3, 45-54) meM mA. kundakunda ne zramaNoM ko zuddhopayoga aura zubhopayoga ina donoM se yukta batalAte hue arahantAdi meM jo bhakti aura pravacanAbhiyuktoM meM jo vAtsalyabhAva hotA hai use zubhopayogayukta caryA batalAyA hai| prAcArya Adi ko pAte dekhakara vandanA va namaskAra ke sAtha uThakara khar3e ho jAnA, pIche-pIche calanA aura zramaNoM ke zrama ko pAdamardanAdi ke dvArA dUra karanA; isa sabako yahAM sarAga cAritra meM nindya nahIM kahA gayA, ata: use upAdeya hI samajhanA caahie| itanA yahAM vizeSa kahA gayA hai ki vaiyAvRttya meM udyata hokara zramaNa yadi prANiyoM ko pIr3A pahuMcAtA hai to vaha zramaNa nahIM rahatA, kintu gRhastha ho jAtA hai; kyoMki vaha zrAvakoM kA dharma hai / zramaNoM kI athavA gRhasthoM kI isa prazastabhUta caryA ko yahAM para (utkRSTa)' kahA gayA hai, kAraNa yaha ki usase sAkSAt athavA paramparA se mokSasukha prApta hotA hai / Age unhoMne yahAM (3-6.) yaha bhI spaSTa kaha diyA hai ki azubhopayoga se rahita hokara jo zuddhopayoga athavA zubhopayoga se yukta hote
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jena lakSaNAvalo haiM ve loka kA kalyANa karate haiM / unakI bhakti karane vAlA prazasta (puNya) ko prApta karatA hai / isa prakAra prA. kundakunda ke uparyukta vivecana ko dekhate hue hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki ve vyavahAra dharma ke sarvathA viruddha nahIM rahe / unakI dRSTi meM jo zuddhopayoga kI bhUmikA para zrArUr3ha hone meM asamartha haiM ve usake Upara prArUr3ha hone ko utkaTa abhilASA rakhate hue zubhopayogI hokara samyagdarzana ke sAtha usa vyavahAra dharma kA bhI AcaraNa kara sakate haiM jo paramparayA mokSasukha kA sAdhaka hai / isI abhiprAya ko hRdayaMgama karate hue amRtacandra sUri ne bhI samayasArakalaza ( 6 ) meM prAkpadavI meM -- zuddhopayoga se pUrva kI zubhopayogarUpa bhUmikA meM - vyavahAranaya ko bhI sahArA dene vAlA batalAyA hai / yaha avazya hai ki zuddhopayoga kI upekSA kara jo zubhopayoga meM hI nimagna rahanA cAhatA hai vaha paramparA se bhI mokSasukha ko prApta nahIM kara sakatA / ratnakaraNDaka ( 3 ), ghavalA TIkA (pu. 8, pR. 62 ) aura tattvAnuzAsana (51) meM jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko jo dharma kahA gayA hai vaha pravacanasAra (1-7) kA hI anusaraNa hai / tatvAnuzAsana (51) meM to ukta ratnakaraNDaka ke zloka 3 ke pUrvArddha ko jaisA kA taisA AtmasAt kiyA gayA hai / vimalasUri ne apane paumacariu (26-34) meM munijana ke dvArA nirdiSTa jIvadayA aura kaSAyoM ke nigraha ko dharma batalAte hue yaha bhI kahA hai ki ina pravRttiyoM meM rata huA prANI saghana karmabandha se chUTatA hai-- mukti prApta kara letA hai / kAlika (1-1), sarvArthasiddhi ( 6- 13 va 6-7 ) tattvArthavArtika ( 6, 13, 5) aura tattvArthazlokavArtika ( 6-13) zrAdi meM dharma kA lakSaNa zrahiMsA kahA gayA hai / sa. si. ( 6-2 ) aura ta. vA. (6, 2, 3) Adi meM 'iSTasthAne dhatte iti dharma:' isa nirukti ke sAtha yaha kahA gayA hai ki jo jIvoM ko iSTa sthAna (mokSa) ko prApta karAtA hai use dharma kahate haiN| yahAM ta. vA. meM 'iSTa sthAna' ko spaSTa karate hue sa. si. se itanA vizeSa kahA gayA hai ki jo AtmA ko cakravartI, devendra aura munIndra zrAdi ke pada ko prApta karAtA hai usakA nAma dharma hai / isa nirukti meM pUrvokta ratnaka ( 2 ) kA anusaraNa kiyA gayA pratIta hotA hai / prAge ratnaka. (3) meM dharma ko samyagdarzanAdi svarUpa batalAkara samyagdarzana ke mAhAtmya ko dikhalAte hue use indrAdi padoM kA prApaka bhI kahA gayA hai ( 41 ) / ukta ta. vA. (6, 2, 3) kA anusaraNa karate hue cAritrasAra (pR. 2) meM narendra ( cakravartI) padAdi ke sAtha 'muktisthAna' ko bhI grahaNa kara liyA hai jo ta. vA. meM nahIM hai / ta. vA. ( 6, 7, 12) meM anuprekSA ke kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jIvasthAna ra guNasthAna inake svatatva kA NAsthAnoM meM jo vicAra kiyA jAtA hai vaha dharma kA lakSaNa hai / isa prakAra ke lakSaNayukta dharma ko bhagavAn arahanta ne mokSa kA hetu kahA hai / isakA anusaraNa ta. ilo. vA. ( 6-7 meM bhI kiyA gayA hai / ) aura cA. sA. (pR. 88 ) dazave. cUrNa meM (pR. 15) dharma ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo nAraka, tiryaMca, kumAnuSa aura kudeva paryAyoM meM par3ate hue jIva kA unase uddhAra karatA hai vaha dharma kahalAtA hai / ratnaka. (2) meM nirdiSTa dharma ke lakSaNa se isake abhiprAya meM bahuta kucha samAnatA hai / isa kathana kI puSTi vahAM (da. cUrNa) kisI prAcIna granthagata eka zloka ko uddhRta karate hue usake dvArA kI gaI hai / lalitavistarA (pR. 60), sthAnAMga kI prabhayadeva viracita vRtti (1-40, pR. 21) aura bhAva. niyukti kI malayagiri viracita vRtti (pR. 562 ) meM bhI ukta zloka ko uddhRta karate hue usI abhiprAya ko vyakta kiyA gayA hai| lalitavistarA meM usake pUrva (pR. 16) dharma ko samyagdarzanAdi svarUpa tathA dAna, zIla evaM tapobhAvanArUpa bhI batalAte hue use zrasrava se sahita aura usase rahita bhI nirdiSTa kiyA gayA hai| isa prakAra vividha granthakAroM ne apanI ruci ke anusAra prakRta dharma ko prAyaH apane pUrvavartI granthoM prasaMga meM dharma ke lakSaNa gati- indriyAdi mArga
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 11 kA anusaraNa karate hue kahIM maMtrI Adi bhAvanAoM svarUpa, kahIM abhyudaya va nizreyasa kA sAdhaka, kahIM uttamakSamAdirUpa, kahIM zruta cAritrasvarUpa, kahIM dayApradhAna aura kahIM vastusvabhAvarUpa kahA hai / naya - yaha jainAgama kA eka dRr3hatama AdhAra rahA hai / vividha granthoM meM isake svarUpa kA vicAra aneka prakAra se kiyA gayA hai va upayogitA bhI usakI atyadhika pragaTa kI gaI hai / yathA - svayambhU stotra (52) meM zreyAn jinakI stuti karate hue prA. samantabhadra ne kahA hai- pratiSeghasApekSa vidhi pramANa hai / ukta vidhi va pratiSedha meM eka pradhAna va dUsarA gauNa huA karatA hai / unameM ko mukhya kA niyamana karatA hai use na kahA jAtA hai / isI stuti meM zrAge (65) yaha bhI kahA gayA hai ki 'syAt' pada se cihnita 've naya yathArtha hote hue isa prakAra prabhISTa guNavAle haiM jisa prakAra ki rasAyana se anuviddha loha dhAtu prayoktA ko abhISTa guNavAlI huA karatI hai| isake pUrva prakRta stuti meM hI (61) usakI upayogitA aura anupayogitA ko pragaTa karate hue yaha bhI sUcita kara diyA gayA hai ki ye dravyArthika va paryAyArthika naya tabhI sva-para ke lie upakAraka hote haiM jaba ve paraspara sApekSa huA karate haiM / isake viparIta - paraspara kI apekSA ke vinA ve yathArthatA se dUra rahate hue sva para ke ghAtaka hI huA karate haiM / ukta samanta bhadrAcArya ne apanI prAptamImAMsA ( 106) meM hetuparaka naya ke svarUpa ko dikhalAte hue kahA hai ki sAdhya kA hone se jo vinA kisI prakAra ke virodha ke syAdvAdasvarUpa nIti se vibhakta arthavizeSa ( sAdhya ) kA vyaMjaka hotA hai vaha naya kahalAtA hai| lagabhaga isI abhiprAya ko pragaTa karate hue sarvArthasiddhi (1-33) meM kahA gayA hai ki vastu anekAntAtmaka -- nityatva-anityatva, ekatva anekatva, bhAvarUpa- abhAvarUpa aura bhinnatva prabhinnatvaprAdi paraspara viruddha pratIta hone vAle aneka dharmosvarUpa hai / unameM jo prayoga vinA kisI prakAra ke virodha ke hetu kI mukhyatA se sAdhyavizeSa kI yathArthatA kI prApti meM kuzala hotA hai use naya kahA jAtA hai / vArthAdhigama bhASya (1-35) meM naya ke prApaka, kAraka, sAdhaka, nirvartaka, upalambhaka aura vyaMjaka ina samAnArthaka nAmoM kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo jIvAdi padArthoM ko le jAte haiM, prApta karAte haiM, kAraka haiM, siddha karAte haiM, nirvartita karate haiM, upalabdha karAte haiM aura vyakta karAte haiN| unakA nAma naya hai / lagabhaga isI abhiprAya ko uttarAdhyayana cUrNi (pR. 47 ) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / prAvazyaka ni. (1066) aura dazavaikAlika ni. ( 149) meM naya ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki grahaNa karane yogya athavA nahIM grahaNa karane yogya jJAta padArtha ke viSaya meM prayatna karanA cAhie, isa prakAra kA jo upadeza hai use naya kahA jAtA hai / nyAyAvatAra (26) ke anusAra jo eka deza viziSTa padArtha ko viSaya karatA hai use naya mAnA gayA hai / bhaTTA kalaMkadeva ne siddhivinizcaya ( 10, 1-2 ), laghIyastraya ( 52 ) aura pramANasaMgraha (53) jJAtA ke abhiprAyako naya kahA hai / isake pUrva laghIyastraya (30) meM ve prakArAntara se yaha bhI kahate haiM ki pramANa ke viSayabhUta (jJeya) vastu bhedAbhedAtmaka - sAmAnya vizeSasvarUpa hai usake viSaya meM puruSoM ke jo apekSA aura usake vinA sAmAnya va vizeSa viSayaka abhiprAya huA karate haiM unheM yathAkrama se naya bhaura durnaya kahA jAtA hai| isa kArikA kI svo vRtti meM bhI unhoMne jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA hai / isI abhiprAya ko unhoMne Age bhI isa lavIyastraya kI svo vRtti (71) meM puna: pragaTa kiyA hai / ukta ladyIyastraya kI 62vIM kArikA meM unhoMne zruta ke do upayoga ( vyApAra ) batalAye haiM-- eka syAdvAda aura dUsarA naya / inameM syAdvAda ko -- zranekAntAtmaka padArtha ke kathana ko - sakalAdeza - sampUrNa padArtha kA kathana karane vAlA - zraura naya ko vikala saMkathA - vastu ke eka deza kA kathana karane vAlA -- kahA hai / prakRta laghIyastraya meM Age (66) unhoMne kahA hai ki zruta ke bhedabhUta jo naya haiM ve naigama-saMgrahAdi ke bheda se sAta haiM / unakA mUla AdhAra dravya va paryAya hai / isakA abhiprAya yaha hai ki mUla meM naya ke do bheda haiM- eka dravyArthika naya aura dUsarA paryAyArthika naya / pUrvanirdiSTa nagamAdi sAta meM pUrva ke tIna dravyArthika aura antima cAra paryAyArthika naya ke antargata haiM / yaha pUrvokta
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina lakSaNAvalI jJAtA ke abhiprAyasvarUpa naya ke lakSaNa kA spaSTIkaraNa hai| inhIM prakalaMkadeva ne apane tattvArthavAtika (1,6,3) meM naya ke lakSaNa meM kahA hai ki jo avayava ko viSaya karatA hai usakA nAma naya hai| yaha ladhIyastraya kI 62vIM kArikA meM nirdiSTa 'vikalasaMkathA' kA hI spaSTIkaraNa hai| yahIM para prAge (1,6, 6) unhoMne samyaka ekAnta ko naya kA lakSaNa kahA hai| hetUvizeSa ke sAmarthya kI apekSA rakhakara jo pramANa ke dvArA prarUpita padArtha ke eka deza kA kathana kiyA karatA hai use samyak ekAnta kahA jAtA hai| yahIM para mAge (1,33, 1) prakArAntara se puna: yaha kahA gayA hai ki jo pramANa se prakAzita astitvanAstitvAdirUpa anantadharmAtmaka jIvAdi padArthoM ke vizeSoM (paryAyoM) kA nirUpaNa karane vAlA hai use naya kahA jAtA hai| uttarA. cUNi (pR. 6) aura prAva. niyukti kI haribhadra viracita vRtti (76) meM vastu kI paryAyoM ke adhigama ko naya kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai| donoM meM prAyaH zabdazaH samAnatA hai| anuyo. kI haribhadraviracita vRtti (pR. 27 va 16) meM anantadharmAtmaka vastu ke eka aMza ke grahaNa karane ko naya kahA gayA hai / isI vRtti meM pAge (pR, 105) prakArAntara se yaha bhI nirdiSTa kiyA gayA hai ki jo aneka dharmAtmaka vastu ko vivakSita kisI eka dharma se le jAtA hai use naya kahate haiN| ghavalA (pu. 1, pR. 83 va pu. 6, pR. 164) meM kahA gayA hai ki pramANa se parigRhIta vastu ke eka deza meM jo vastu kA nizcaya hotA hai use naya kahA jAtA hai| prAge isa dhavalA (pu. 6, pR. 162 va 163) meM laghIyastraya kI 52vIM kArikA ke anusAra jJAtA ke abhiprAya ko naya kA lakSaNa batalAte hue usake spaSTIkaraNa meM kahA gayA hai ki pramANa se parigRhIta padArtha ke eka deza meM jo vastu kA adhyavasAya hotA hai, ise naya jAnanA cAhie / laghIya. kI prakRta kArikAgata 'yuktito'rthaparigrahaH' ise hRdayaMgama kara kahA gayA hai ki yukti kA artha pramANa hai, isa pramANa se jo artha kA parigraha hotA hai-dravya aura paryAya meM se vivakSA ke anusAra jo kisI eka kA vastu ke rUpa meM grahaNa hotA hai use naya kahate haiM / yahIM para Age (pu. 6, pR. 165-66) pUjyapAda bhaTTAraka dvArA nidiSTa lakSaNa ko uddhRta karate hue yaha kahA gayA hai ki pramANa se prakAzita anekadharmAtmaka padArthoM ke vizeSoM (paryAyoM) kI jo prarUpaNA kiyA karatA hai use naya kahate haiN| ise vIrasenAcArya ne dhavalA meM jahAM pajyapAda ke abhiprAyAnasAra sAmAnya naya kA lakSaNa batalAyA hai vahIM unhoMne use jayadhavalA (1,pR. 210) meM tattvArthabha vA. 1, 33,1) vAkyanaya kA lakSaNa kahA hai| ta. vA. meM usakI utthAnikA meM use sAmAnya naya kA hI lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai-tatra sAmAnyanayalakSaNa mucyate / isI pU. 9 meM prAge (pR. 166) prabhAcandra bhaTTAraka ke dvArA nirdiSTa 'pramANavyapAzraya' ityAdi vAkya ko uddhata karate hue kahA gayA hai ki pramANa ke prAzraya se hone vAle pariNAmavikalpoM ke abhiprAyavizeSoM ke vazIbhUta padArthagata vizeSoM ke nirUpaNa meM jo prayoga athavA prayoktA samartha hotA hai use naya samajhanA caahie| prAge (pR. 167) prA. pUjyapAda viracita sArasaMgrahagata 'anantaparyAyAtmakasya' ityAdi vAkya ko uddhRta karate hue tadanusAra yaha kahA gayA hai ki anantaparyAyasvarUpa bastu kI una paryAyoM meM se kisI eka paryAya ko grahaNa karate samaya uttama hetu kI apekSA karake jo nirdoSa prayoga kiyA jAtA hai usakA nAma naya hai| jayaghavalA (1, pR. 210) meM pUrvokta dhavalA (pu.6, pR. 166-67) ke hI abhiprAya ko vvakta karate hue jahAM dhavala sArasaMgrahokta naya ke usa lakSaNa ko vizeSarUpa meM vAkyanaya kA lakSaNa kahA gayA hai| isI prasAra prabhAcandra ke dvArA nirdiSTa pUrvokta naya ke lakSaNa ko dhavalA meM jahAM sAmAnya se naya kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai vahAM jayadhavalA meM use prabhAcandrIya vAkyanaya kA lakSaNa kahA gayA hai| tattvArthazlokavArtika (1,6, 4) aura nayavivaraNa (4) meM svArtha ke-pramANa ke viSayabhUta padArtha ke-eka deza ke nirNaya ko naya kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| yahAM mAge (1, 33, 2) naya ke lakSaNa meM jo yaha kahA gayA hai ki syAdvAda se vibhakta arthavizeSa kA jo byaMjaka hotA hai vaha naya kahalAtA hai, yaha zabdazaH prAptamImAMsA 106 kA anusaraNa hai| yahAM prAge (1, 33, 6 va navi. 18) yaha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nirdeza kiyA gayA hai ki zruta ke viSayamata artha ke eka deza ko jo grahaNa kiyA karatA hai usakA nAma naya hai / sambhavata: isI kA anusaraNa karate hue pramANanayatattvAloka (7-1) meM yaha kahA gayA hai ki jo zruta nAmaka pramANa ke viSayabhUta padArtha ke anya aMzoM kI ora se udAsIna hokara eka aMza ko le jAtA hai usa pratipattA ke abhiprAyavizeSa ko naya kahate haiN| yaha pUrvokta ta. zlokavArtika (1,33, 6) ke usa saMkSipta lakSaNa kA hI spaSTIkaraNa dikhatA hai| nayacakra (2) praura dravyasvabhAvaprakAzanayacakra (174) meM kahA gayA hai ki vastu ke aMza ko grahaNa karane vAlA jo zruta kA bhedabhuta jJAniyoM kA vikalpa (abhiprAya) hai use naya kahA gayA hai| isakA abhiprAya pUrvokta ta. zlo. vA. (1, 33, 6) meM nirdiSTa lakSaNa se bhinna nahIM hai| lagabhaga yahI abhiprAya pAlApapaddhati (pR. 145) meM nirdiSTa naya ke lakSaNa meM dekhA jAtA hai| vikalparUpa meM yahAM itanA vizeSa kahA gayA hai ki athavA jo vastu ko nAnA svabhAvoM se pRthak karake eka kisI vivakSita svabhAva meM le jAtA hai-prApta karAtA hai use naya jAnanA caahie| sUryaprajJapti kI malayagiri viracita vatti (1-7, pR. 36) meM kahA gayA gayA hai ki vaktA kA jo vizeSa abhiprAya vastu ke pratiniyata eka aMza ko viSaya karatA hai usakA nAma naya hai| isakI puSTi meM vahAM samantabhadrAdi ke nAma nirdezapUrvaka 'nayo jJAturabhiprAyaH' (laghIya. 52) isa vAkya kA uddhRta kiyA gayA hai| isa prakAra vividha granthakAroM ne apanI ruci ke anusAra pUrvavartI granthoM kA anusaraNa kara prakRta naya ke lakSaNa ko vyakta kiyA hai| niSkarSa rUpa meM kucha lakSaNa isa prakAra haiM1 samantabhada-vidhi-pratiSedha meM mukhya kA niyAmaka / , syAdvAda se vibhakta artha ke vizeSa kA vyaMjaka / 2. pUjyapAda- anekAntAtmaka vastu meM vinA kisI virodha ke hetu kI pramukhatA se sAdhyavizeSa kI yathArthatA pragaTa karane vAlA prayoga / anantaparyAyAtmaka vastu kI anyatama paryAyaviSayaka adhigama ke samaya nirdoSa hetu apekSA niravadya prayoga (saarsNgrh)| pramANaprakAzita artha ke vizeSa (nityAnityatvAdi) kA prarUpaka / 3 tattvArthAdhigamabhASyakAra-prApaka, kAraka, sAdhaka, nirvartaka, nirbhAsaka, upalambhaka athavA vyaMjaka / 4 niyuktikAra-grAhyAgrAhya artha ke viSaya meM yatnaviSayaka upadeza / / 5 uttarA. cANakAra-vastu kI paryAyoM meM sambhava paryAya kI apekSA vastu kA adhigamana / 6 siddhasena divAkara-ekadezaviziSTa artha ko viSaya karane vaalaa| 7 akalaMkadeva-bhedAbhedAtmaka jJeya ke viSaya meM bhedAbhedaviSayaka sApekSa abhiprAya / jJAtA kA abhipraay| avayava ko viSaya karane vaalaa| samyak ekAnta / pramANaprarUpita artha kI paryAyoM kA prarUpaka / 8 haribhadra sUri-ananta paryAyAtmaka vastu ke eka aMza kA pariccheda / , aneka dharmAtmaka jJeya ke adhyavasAyAntara kA hetU / 9 vIrasena-pramANaparigRhIta artha ke eka deza meM vastu kA adhyavasAya / 10 vidyAnanda-svArtha ke ekadeza kA nirNaya / , zrutArthAMza kA jJApaka / 11 svAmikumAra-lokavyavahAra kA prasAdhaka zrutajJAna kA vikalpa /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI 12 prabhAcanda - pratipakSa kA nirAkaraNa na karake vastvaMza kA grAhaka jJAtA kA abhiprAya | 13 malayagiri - vizeSAkAMkSa sAmAnya kA grAhaka athavA sAmAnyApekSa vizeSa kA grAhaka / ( laghIyastrayagata kArikA 30 kA phalitArtha ) / ina nayalakSaNoM meM uttarottara kucha vikAsa huA pratIta hotA hai / anya granthakAroM ke dvArA nirdiSTa lakSaNa inhIM lakSaNoM meM se kisI ke AdhAra para honA cAhie / " nAgnyaparISahajaya - sarvArthasiddhi ( 6-6 ) bhora tattvArthavArtika (6, 6, 10) Adi meM prArthanA kI sambhAvanA se rahita; yAcanA ( dInatA), rakSaNa va hiMsA Adi doSoM se vihIna tathA parigraha se rahita hone ke kAraNa nirvANapada ko prApti ke prati zradvitIya sAdhanabhUta aise bAdhA se rahita bAlaka kI nagnatA ke samAna svAbhAvika nagnaveSa ko dhAraNa karane vAlA sAdhu mAnasika vikAra se yukta ho jAne ke kAraNa striyoM ke rUpa ko apavitra va ghRNAspada dekhatA huA dina-rAta akhaNDita brahmacarya para adhiSThita rahakara nirdoSa acela vrata ko jo dhAraNa karatA hai use usakA nAgnyaparISahajaya kahA gayA hai / uttarAdhyayana (2-13 ) meM isake svarUpa kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki tattvajJAnI sAdhu kabhI acela (nirvastra ) aura kabhI sacela ( sabastra ) hotA hai / para nirvastra hone para jo aneka prakAra kI zaitya zrAdi kI use bAdhA hotI hai usase vaha kheda ko prApta nahIM hotA va use dharma ke mAnatA hai / yadi vaha savastra hai, para vastra anukUla nahIM hai athavA vaha jIrNa ho gayA hai yAcanA karate hue vaha dInatA ko pragaTa nahIM karatA / isa prakAra se vaha uparyukta donoM hI khedakhinna nahIM hotA / yaha usake nAgnyaparISaha yA pracalaparISahajaya kA lakSaNa hai / prAva. haribhadra viracita vRtti (618, pR. 403) meM parISahoM se sambaddha zlokoM ko kisI pUrvakAlIna grantha se uddhRta kara prakRta parISaha ke viSaya meM kahA gayA hai ki lAbha-lAbha kI vicitratA ko jAnatA huA lie hitakara to usake lie avasthAnoM meM niyukti kI 14 isa vicAra se uttama yA nikRSTa vastra kI kahA gayA hai ki digambara yA bhIta zrAdi ke sAdhu nagnatA se upadravita hokara 'merA vastra azubha yA nahIM icchA na kare / ta. bhA. kI siddhasena viracita vRtti (6-9) samAna upakaraNoM se rahita honA hI nAgnyaparISada nahIM hai kahA gayA hai ki pravacana meM usakA jo vidhAna kahA gayA hai / to phira vaha kyA hai, isake uttara meM vahAM tadanusAra nagnatA ko jAnanA cAhie / isa nagnatA kA paryAyavAcI zabda acelakatA hai / prakRta lakSaNAvalI ke prathama bhAga kI prastAvanA meM (pR. 70-71 ) AcArAMga zrAdi ke zrAzraya se acelakatA ke viSaya meM vizeSa vicAra kiyA jA cukA hai / vizeSa jijJAsunoM ko use vahAM para dekhanA cAhie / nigodajIva - ghavalA pu. 3 (pR. 357 ) meM nigoda jIvoM ke svarUpa ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki jina anantAnanta jIvoM kA sAdhAraNarUpa se eka hI zarIra hotA hai unheM nigodajIva kahA jAtA / isI dhavalA meM Age (pu. 7, pR. 506 ) kahA gayA hai ki jo jIva nigodoM meM athavA nigodabhAva se jIte haiM ve nigodajIva kahalAte haiM / yahIM para Age ( pu 14, pR. 85 aura pR. 462 ) pulaviyoM ko nigoda kahA gayA hai / isI pustaka meM pR. 86 para pulaviyoM ke svarUpa ko pragaTa karate hue kahA gayA hai| ki skandha, aNDara, prAvAsa, pulaviyA dhaura nigodazarIra ye pAMca hote haiN| yahAM pRthak-pRthak pAMcoM ke svarUpa kA bhI nirdeza kiyA hai| pUrva meM yahAM (ghavalA pu. 3, pu. 357) meM nigoda jIvoM ke svarUpa ko dikhalAte hue una pranantAnanta jIvoM kA eka hI sAdhAraNa zarIra nirdiSTa kiyA gayA hai / aise sAdhAraNa zarIra vAle jIva niyama se vanaspatikAyake antargata haiM ( SaTkhaM. 5, 6, 120 pu. 14, pR. 225) / ina sAdhAraNa jIvoM ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki sAdhAraNa jIva ve haiM jinakA grAhAra aura mAna-pAnagrahaNa sAdhAraNa hai, arthAt eka jIva ke dvArA prahAra grahaNa karane para sabhI anantAnanta jIvoM kA vaha sAdhAraNa zrAhAra hotA hai / yahI prakriyA unake zvAsocchvAsa kI bhI jAnanA cAhie ( SaTsaM. 5, 6, 122 - pu. 14, pR. 226) / jahAM eka kA maraNa hotA hai vahAM eka sAtha ananta sAghAraNa jIvoM kA maraNa hotA hai, isI prakAra jahAM eka utpanna hotA hai ve vahAM sabhI eka sAtha utpanna hote meM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 15 haiN| dhavalAkAra ne sAdhAraNa jIvoM kA lakSaNa eka zarIra meM nivAsa karane vAle nirdiSTa kiyA hai (pU.14, pra. 227) / eka hI zarIra meM avasthita ye sAdhAraNa bAdara va sUkSma nigodajIva ekameka ke sAtha paraspara meM baddha aura spRSTa hote haiN| udAharaNa yahAM mUlI va thUhara prAdi kA diyA gayA hai| ina nigoda jIvoM meM aise bhI ananta (nityanigoda) jIva haiM jinhoMne saMkleza kI pracuratA ke kAraNa kabhI trasa paryAya ko nahIM prApta kiyA hai (SaTkhaM. 5, 6, 126.27-pu. 14, pR. 226-34 draSTavya haiN)| jIvAjIvAbhigama kI malayagiri viracita vRtti (5, 2, 238, pR. 463) meM jIvoM ke prAzrayavizeSoM ko nigoda kahA gayA hai| go. jIvakANDa kI jIvatattvapradIpikA TIkA (161) aura kArtikeyAnuprekSA kI TIkA (131) meM samAnarUpa se 'niyatAM gAM bhami kSetra nivAsaM anantAnantajIvAnAM dadAtIti nigodam' isa prakAra kI nirukti ke sAtha yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki jo anantAnanta jIvoM ko niyamita nivAsa detA hai usakA nAma nigoda hai| ye nigodajIva do prakAra ke mAne gaye haiM-nityanigodajIva aura anityanigodajIva / tattvArthavArtika 2, 32, 27) meM yonibhedoM kI prarUpaNA ke prasaMga meM ina do prakAra ke nigodajIvoM ke svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo jIva tInoM hI kAloM meM trasa paryAya prApta karane ke yogya nahIM haiM unheM nitya nigota aura jo trasa paryAya ko prApta kara ca ke haiM tathA Age bhI use prApta karane vAle haiM unheM anityanigota kahA jAtA hai| yahAM 'nigota' zabda kA upayoga 'nigoda' ke samAnArthaka rUpa meM hamA hai| ise prAkRta 'Nigoda' kA saMskRta meM rUpAntara huA samajhanA caahiye| isa nigota zabda kA upayoga anagAradharmAmRta kI svo. TIkA (4.22) meM uddhata eka zloka meM bhI huA hai| dhavalA (pu. 14, pR. 236) meM 'anityanigota' ke sthAna meM 'caturgatinigoda' zabda kA upayoga hunA hai| vahAM inake svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki caturgatinigoda jIva ve haiM jo deva, nAraka, tiyaMca aura manuSyoM meM utpanna hokara puna: nigodoM meM praviSTa hokara rahate haiM tathA jo jIva sadA nigodoM meM hI rahate haiM unheM nityanigodajIva jAnanA caahie| yahI abhiprAya anagAradharmAmRta kI svo. TIkA (4-22) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| pUrvokta SaTkhaNDAgama ke jisa gAthAsUtra (5, 6, 127) ke anusAra aise ananta jIvoM kA ullekha kiyA gayA hai jinhoMne kabhI trasa paryAya ko prApta nahIM kiyA, usa gAthAsUtra ko go. jIvakANDa meM (191) usI rUpa meM AtmasAt kiyA gayA hai| usakI jI. pra. TIkA meM yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki prakRta gAthA meM upayukta 'pracura' zabda ekadezAbhAva se viziSTa samasta artha kA vAcaka hai| ataH usake Azraya se yaha sUcita kiyA gayA hai ki pATha samaya adhika chaha mAsoM ke bhItara caturgatirUpa jIvarAzi se nikala kara chaha sau ATha jIvoM ke mukta ho jAne para utane (608) hI jIva nityanigodabhava ko chor3akara caturgatibhava ko prApta hote haiM / uparyukta ATha samaya adhika chaha mAsoM meM chaha sau pATha jIvoM ke mukta (kSapakazreNiprAyogya) hone kA ullekha dhavalA (pu. 3, pR. 62-63) meM bhI kiyA gayA hai / nirgrantha-nAgnyaparISahajaya ke prasaMga meM nirgranthatA apekSita hai, yaha pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| prakRta meM nirgrantha kI vizeSatA ko pragaTa karate hue sUtrakRtAMga (1, 16, 4) meM kahA gayA hai ki jo eka hai, ekavit-eka prAtmA ko hI jAnatA hai, prabuddha hai, karmAgama ke srotoM (prAsravoM) ko naSTa kara cukA hai, atizaya saMyata hai, samitiyoM kA dRr3hatA se pAlana karatA hai, susAmAyika-zatru-mitrAdi ke viSaya meM samabhAva rakhatA hai, aAtmavAda ko prApta hai, vijJa hai, dravya va bhAvarUpa donoM srotoM ko naSTa kara cukA hai, pUjA-satkAra kI apekSA nahIM karatA hai, dharmArthI hai, dharma kA vettA hai aura niyAgapratipanna hai-mokSamArga ko prApta hai; use nirgrantha kahA jAtA hai| aisA nirgrantha indriyoM va kaSAyoM kA damana karake zarIra se ni:spRha hotA huA samita-samatAsvarUpa prAcaraNa karatA hai| isa prakAra yahAM bAhya va abhyantara parigraha se rahita sAdhU ko sAmAnya se prazaMsA kI gaI hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI tattvArthasUtra (di. 9-46, zve. 6-48 ) meM ina pAMca nirgranthoM kA nirdeza kiyA gayA hai - pulAka bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka / inameM nirgranthoM ke svarUpa ko dikhalAte hue usakI vyAkhyA svarUpa sarvArthasiddhi tattvArthavArtika va ta. zlokavArtika tathA harivaMzapurANa (64-63 ) zrAdi meM kahA gayA hai ki jinake karmoM kA udaya pAnI meM lakar3I se khIMcI gaI rekhA ke samAna avyakta hai tathA jinake antarmuhUrta meM kevalajJAna va kevaladarzana pragaTa hone vAlA hai ve nirgrantha kahalAte haiM / ta. bhASya bhI lagabhaga isI prakAra ke abhiprAya ko vyakta karate hue kahA gayA hai ki jo vItarAga hokara chadmastha haiM, arthAt donoM prakAra ke mohanIya karma se rahita ho jAne para bhI jinake abhI kevalajJAna va kevaladarzana pragaTa nahIM huA hai, tathA jo patha ko prApta ho cuke haiM, unheM nirgrantha kahA jAtA hai / yahAM 'I' kA artha yoga aura 'patha' kA artha saMyama karake usakA yaha abhiprAya sUcita kiyA gayA hai ki ve yoga va saMyama ko prApta ho cuke haiM / ArAdhanAsAra (33) ke anusAra zarIra bAhya grantha aura indriyaviSayoM kI abhilASA abhyantara grantha hai, ina donoM kA parityAga ho jAne para kSapaka paramArtha se nirgrantha hotA | tattvasAra (10) ke anusAra jisane mana, vacana va kAya se bAhya aura zrabhyantara parigraha ko chor3a diyA hai tathA jinaliMga kA Azraya le liyA hai usa zramaNa ko nirgrantha kahA jAtA hai / 16 Avazyaka sUtra kI haribhadraviracita vRtti (pra. 4, 1. 760 ) aura dazavekAlika ni. kI bhI haribhadraviracita vRtti ( 158) meM bhI kahA gayA hai ki jo bAhya aura abhyantara parigraha se rahita ho cuke haiM ve nirgrantha kahalAte haiM / lagabhaga yahI abhiprAya ta bhASya kI siddhasena viracita vRtti (6-48 ) meM bhI vyakta kiyA gayA hai | vahAM grantha zabda se bhATha prakAra ke karma ke sAtha mithyAtva, avirati, kaSAya aura duSpraNidhAna yukta yoga ko grahaNa kiyA gayA hai / yahIM para Age (9-46) upazAntamoha aura kSINamoha saMyatoM ko nirgrantha kahA gayA hai| pravacanasAroddhAra (731) meM nirgrantha, zAkya, tApasa, gairuka aura AjIva ina pAMca ko zramaNa kahA gayA hai| inameM nirgrantha muni unheM kahA gayA hai jo jinazAsana meM hI sambhava haiM / nirvicikitsa -- nirvicikitsatA aura nirvicikitsA ye donoM zabda bhI prakRta nirvicikitsa ke samAnArthaka haiM / samyagdarzana ke ATha aMgoM meM tIsarA aMga nirvicikitsA haiM / isakI pratipakSabhUta vicikitsA yaha usa samyagdarzana ko malina karane vAlA usakA eka praticAra hai / samayaprAbhRta (249) meM nirvicikitsa samyagdRSTi use kahA gayA hai jo sabhI dharmoM meM - saba hI vastu svabhAvoM ke viSaya meM - ghRNA nahIM karatA hai / isa kAraNa usake jugupsA ke zrAzraya se hone vAlA karmabandha nahIM hotA / ratnakaraNDaka (13) meM nirvicikitsA aMga ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki zarIra yadyapi svabhAvataH apavitra hai, phira bhI use (manuSya zarIra ko ) ratnatraya kI prApti kA kAraNa hone se pavitra bhI mAnA gayA hai / ataeva usase ghRNA na karake guNoM ke prAzraya se jo prIti huA karatI hai, isakA nAma nirvicikitsA aMga hai, jo samyagdarzana kA poSaka hai / tattvArthavArtika (6, 24, 1) aura caritrAsAra (pR. 3) meM isa aMga ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki zarIra Adi ke azuci svabhAva ko jAnakara 'vaha zuci hai' isa prakAra ke mithyA saMkalpa ko dUra karanA, isakA nAma nirvicikitsatA hai / athavA, jinAgama meM yadi yaha ghora kaSTa dene vAlA vidhAna na hotA to saba saMgata thA, isa prakAra kA vicAra na Ane denA, ise nirvicikitsatA kA lakSaNa jAnanA cAhiye / puruSArthasiddhyupAya (25) meM prakRta nirvicikitsatA ke viparIta vicikitsA kA niSedha karate hue kahA gayA hai ki kSudhA, tRSA, zIta aura uSNa Adi jo aneka prakAra ke bhAva haiM unameM tathA viSTA Adi dravyoM ke viSaya meM ghRNA nahIM karanA cAhiye / isakA abhiprAya yahI huA ki kSudhA tRSAdi ke hone para saMkleza ko prApta na honA tathA mala-mUtrAdi ghRNita samajhe jAne vAle padArthoM se ghRNA na karanA, yaha ukta nirvicikitsatA kA lakSaNa hai / kArtikeyAnuprekSA (417) va amitagatizrAvakAcAra ( 3-75) meM dasa prakAra ke dharma ke dhAraka tapasviyoM ke svabhAvataH durgandhita va apavitra zarIra ko dekhakara unake prati ghRNA na karanA, ise nirvicikitsA guNa -- samyagdarzana kA aMga - kahA gayA hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pazcAtkAlIna granthakAroM ne prAya: pUrvokta ratnakaraNDaka, pu. siddhayupAya, kAtikeyAnuprekSA athavA amitagatizrA. kA anasaraNa kiyA hai| samayaprAbhata meM jo kucha isa prasaMga meM kahA gayA hai vaha AdhyAtmika dRSTi kI pradhAnatA se kahA gayA hai| ta. vArtika meM vikalpa rUpa se ukta nivicikitsatA ke lakSaNa meM jo yaha kahA gayA hai ki isa aMga se yukta samyagdaSTi yaha vicAra nahIM karatA ki 'jina zAsana meM yadi yaha kaSTaprada vidhAna na hotA to saba yuktisaMgata thA' usakA anusaraNa cAritrasAra (pR.3), bRhadravyasaMgraha TIkA (41) kArtikeyAnaprekSA kI TIkA (326) meM bhI lagabhaga unhIM zabdoM meM kiyA gayA hai, / anya kauna se di. granthoM meM vikalpa rUpa se isa lakSaNa kA anusaraNa kiyA gayA hai, yaha anveSaNIya hai| dazavakAlika ni. (182) kI haribhadra viracita vRtti meM tathA dharmabindu (2-11)kI mUnicandra viracita vatti meM samAna zabdoM meM vicikitsA' kA artha matibhrama karate hue yaha nirdeza kiyA gayA hai ki jisakA vaha matibhrama nikala cukA hai usako nivicikitsa kahA jAtA hai / dazavai. ni. ke vRttikAra ukta haribhadra sarine zrAvakaprajJapti (87) kI TIkA meM bhI 'vicikitsA' kA artha matibhrama kiyA hai va usako spaSTa karate hue yaha kahA hai ki yukti aura Agama se saMgata bhI artha ke viSaya meM phala ke prati yaha sandeha hotA hai ki bAlukaNoM ke bhakSaNa ke samAna ina kanakAvalI Adi tapoM ke kleza janaka parizrama kA mujhe kucha phala prApta hogA yA nahIM, kyoMki kRSakoM kI kriyAyeM saphala aura niSphala donoM hI prakAra kI dekhI jAtI haiN| isa prakAra ke sandeha kA nAma hI vicikitsA hai| Age isakA zaMkA se bheda dikhalAte hue kahA gayA hai ki zaMkA jahAM samasta va asamasta padArthoM ko viSaya karane ke kAraNa dravya aura guNa ko biSaya karatI hai vahAM yaha vicikitsA kevala kriyA ko viSaya karatI hai| vastutastu mithyAtvamohanIya ke udaya se hone vAle prAyaH ye sabhI jIvapariNAmavizeSa samyaktva ke aticAra kahe jAte haiM, ataH sUkSma vicAra nahIM karanA caahiye| pakSAntara meM yahAM yaha bhI kahA gayA hai -athavA vicikitsA se vidvajjugupsA ko grahaNa karanA cAhie / 'vidvAn' se yahA~ una sAdhuoM ko grahaNa kiyA gayA hai jo saMsAra ke svabhAva ko jAnakara samasta parigraha se virata ho cuke haiM, aise vidvAnoM kI jo jugapsA (nindA) kI jAtI hai ki unakA zarIra snAna na karane ke kAraNa pasInA se malina va durgandhita rahatA hai, yadi ve prAsuka jala se zarIra ko dho liyA kareM to kyA doSa hogA ? sUtrakRtAMga kI zIlAMka viracita vatti (sU. 2, 7, 66) meM bhI atizaya saMkSepa meM vicikitsA ke isI artha ko nirdiSTa kiyA gayA hai| anyatra bhI yahAM (sU. 10-3 kI vRtti) prastuta vicikitsA ko cittavipluti athavA vidvajjUgapsA mAtra kahA gayA hai| yogazAstra ke svo. vivaraNa (2-17) meM bhI kucha hI zabdaparivartana ke sAtha isI abhiprAya ko vyakta kiyA gayA hai| isa prakAra samayaprAbhata meM vicikitsA ke abhAva svarUpa nirvicikitsA ke lakSaNa meM jo yaha kahA gayA hai ki nirvicikitsa samyagdRSTi vastu ke aniSTa pratIta hone vAle kisI bhI dharma se ghRNA nahIM karatA vaha adhyAtma ko lakSya kara nizcaya nayakI pradhAnatA se kahA gayA hai| ta. vArtika Adi meM zarIra Adi kI svAbhAvika azucitA ko dekhakara usake viSaya meM zucitA kI mithyA kalpanA ke parityAga kI preraNA kI gaI hai| Age calakara isa vyApaka lakSaNa ko kucha saMkucita kara kArtikeyAnaprekSA aura amitagatizrAvakAcAra meM dasa prakAra ke dharma ke dhAraka tapasviyoM ke saMskAra vihIna azaci zarIra kI nindA karane kA niSedha kiyA gayA hai| bahadravyasaMgraha kI TIkA (41) meM prakata nivicikitsA ke do bhedoM kA ullekha karate hae ratnatraya ke dhAraka bhavya jIvoM ke snAnAdi se rahita durgandhayukta zarIra se ghaNAna karane ko dravya nivicikitsA gaNa tathA 'jaina samaya (Agama) meM saba samIcIna hai, kintu vahAM vastra ke pahirane va snAna Adi kA jo niSedha kiyA gayA hai vahI dUSaNa hai' ityAdi malina vicAra kA viveka buddhi ke bala se parityAga karanA, ise bhAvanivicikitsA guNa kahA gayA hai| ta. vA. AdimeM dvitIya vikalpa ke rUpa meM jaina zAsanaviSayaka asthiracittatA kA jo niSedha kiyA gayA hai lagabhaga vaisA hI abhiprAya aneka zve. granthoM-jaise dazavakAlikavatti, zrAvakaprajJaptikI TIkA aura sUtrakRtAMga kI zIlAMka vatti Adi meM bhI vyakta kiyA gayA hai (dekhiye 'vicikitsA' zabda) / vizeSatA vahAM yaha hai ki
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI dazavakAlika vRtti Adi meM matibhrama yA cittaviplutiko prathama vikalpa ke rUpa meM nirdiSTa kiyA gayA hai aura vidvajjugupsA yA sAdhujugupsA ko dvitIya vikalpa ke rUpa meM nirdiSTa kiyA gayA hai| jaisA ki pUrva meM nirdeza kiyA jA cukA hai prA. amitagati aura bhaTTAraka zubhacandra (kArti. TIkAkAra) ne bhI nivicikitsA ke prasaMga meM sAdhUjugapsA kA niSedha kiyA hai| haribhadra sUri ne to vicikitsAviSayaka ina donoM abhiprAyoM kI puSTi meM pRthak-pRthak do kathAnaka bhI diye haiM (zrA. pra. TIkA 63) / paribhoga-zrAvaka ke 12 vratoM meM eka bhogopabhogaparimANa yA upabhoga-paribhogaparimANa vrata bhI hai| tattvArthasUtra (di. 7-21, zve. 7-16) meM isa vratakA ullekha jahAM upabhoga-paribhogaparimANa vrata ke nAma se kiyA gayA hai (zve. ta. sU meM 'upabhoga-paribhogavrata' ke nAma se hI usakA nideza kiyA gayA hai) vahAM ratnakaraNDaka (82) meM usakA nirdeza bhogopabhogaparimANa vrata ke nAma se kiyA gayA hai| tadanusAra bhoga, upabhoga va paribhoga ke lakSaNa meM bhI bheda rahA hai| yathA-ta.sU. kI vyAkhyA svarUpa sarvArthasiddhi meM prazana, pAna, aura gandha-mAlyAdi ko upabhoga tathA AcchAdana, prAvaraNa, alaMkAra, zayana, prAsana, gRha aura vAhana Adi ko paribhoga kahA gayA hai| ta. bhASya meM bhI lagabhaga isI abhiprAya ko prakaTa karate hae azana, pAna khAdya, svAdya aura gandhamAlya Adi ke sAtha AcchAdana, prAvaraNa, alaMkAra, zayana, Asana, gRha, yAna aura vAhana pAdi meM jo bahuta sAvadha se yukta haiM unake parityAga ko upabhoga-paribhogavrata kahA gayA hai| isake sAtha vahAM yaha sUcanA kI gaI hai ki unameM jo alpa sAvadya se yukta haiM unakA parimANa karanA bhI isa vrata meM abhipreta hai| yahAM 'gandhamAlyAdi' tathA 'vAhanAdi' meM jo 'ca' zabda ke sAtha pRthak pRthak SaSThI bahuvacana kA nirdeza kiyA gayA hai usase yahI pratIta hotA hai ki bhASyakAra ko prazana-pAna Adi bhogarUpa se aura AcchAdana-prAvaraNa Adi paribhoga rUpa se abhipreta haiN| yahAM sa. si. se yaha vizeSatA rahI hai ki sa. si. meM upabhoga ke lakSaNa meM jina khAdya va svAdya zabdoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai ve yahA~ usake antargata upalabdha hote haiN| isI prakAra paribhoga ke lakSaNa meM yahAM sa. si. kI apekSA 'gRha' aura 'vAhana' ke madhya meM 'yAna' zabda adhika pAyA jAtA hai| ta. vA. (7, 21, 8) meM 'upetya bhujyate ityupabhogaH' isa nirukti ke sAtha jina prazana-pAnAdi ko karake bhogA jAtA hai unheM upabhoga tathA 'parityajya bhujyate iti paribhogaH' isa nirukti ke sAtha jina AcchAdana-prAvaraNa Adi ko eka bAra bhogakara punaH bhogA jAtA hai unheM paribhoga kahA gayA hai| zrAvakaprajJapti (284) kI TIkA meM bhI ukta donoM zabdoM kI isI prakAra se nirukti karate hae lagabhaga isI abhiprAya ko vyakta kiyA gayA hai| ta. vA. se yahAM itanI vizeSatA hai ki vikalpa rUpa meM yahAM 'upa' zabda ko antarvacana mAnakara tadanusAra viSaya aura viSayI meM abhedopacAra se antarbhogako upabhoga aura pari' zabda ko bahirvAcaka mAnakara tadanusAra bahirbhogako paribhoga kahA gayA hai| isake pUrva isI zrA. pra. (26) TIkA meM bhogAntarAya aura upabhogAntarAya ke prasaMga meM eka bAra bhoge jAne vAle AhAra Adi ko bhoga aura punaH pUnaH bhoge jAne vAle bhavana-valaya Adi ko upabhoga kahA gayA hai| apane isa abhiprAya kI pUSTi meM vahAM "saibhujjaitti bhogo" Adi eka gAthA bhI uddhRta kI gaI hai| isa prakAra eka hI grantha meM yaha abhiprAya bheda dekhA jAtA hai| ratnakaraNDaka (82-83) Adi meM jahAM isa vrata ko bhogopabhogaparimANa vrata ke nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai vahAM eka hI bAra bhoge jAne vAle AhAra Adi ko bhoga aura punaH punaH bhoge jAnevAle vastrAdi ko upabhoga kahA gayA hai| isa prakAra se yadi kahIM (sa. si. Adi) eka hI bAra bhoge jAne vAle bhojana Adi ko upabhoga aura punaH-punaH bhoge jAne vAle AcchAdana va prAvaraNa Adi ko paribhoga ke antargata kiyA hai to anyatra (ratnaka. prAdi meM) unheM krama se bhoga aura upabhoga ke antargata kiyA gayA hai| prakata upabhoga-paribhogaparimANa vrata ke prasaMga meM zve. sampradAya ke zrAvakAcAraviSayaka granthoM meMjaise uvAsagadasAyo (51) aura zrAvakaprajJapti (285 va 287-88) Adi meM--eka yaha vizeSatA dekhI jAtI hai ki vahAM isa vrata ke bhojana va karma kI apekSA do bheda nidiSTa kiye gaye haiN| unameM karma kI apekSA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 16 isa vrata meM aMgAra, vana, zakaTa, bhATaka, sphoTana tathA dAMta, lAkha, rasa, keza aura viSa viSayaka vyApAra; yaMtrapIDana, nichana, davadAna, tAlAba-hada-taDAga kA zoSaNa aura satIpoSa ina pandraha sAvadya karmoM ko niSiddha pragaTa kiyA gayA hai / di. sampradAya ke zrAvakAcAraviSayaka granthoM meM inakA ullekha kiyA gayA nahIM dikhtaa| hAM, paM. AzAdhara viracita sAgAradharmAmRta (5, 21-23) meM inakA nirdeza to kiyA gayA hai, para vaha pUrvokta mAnyatA ke nirAkaraNa ke rUpa meM kiyA gayA hai| paM. AzAdhara kA kahanA hai ki aise sAvadya karma niSiddha to haiM, para jaba ve agaNita haiM taba vaisI avasthA meM pUrvokta pandraha karmo kA hI parityAga karAnA ucita pratIta nahIM hotA / athavA, atizaya mandamatiyoM ko lakSya karake yadi unakA parityAga karAyA jAtA hai to vaha anucita bhI nahIM hai| yahAM yaha smaraNIya hai ki zrAvakaprajJapti kI TIkA meM haribhadra sUri ne bhI isI prakAra ke abhiprAya ko pragaTa karate hue yaha kahA hai ki ina bahusAvadya karmoM kA yahAM pradarzana mAtra kiyA gayA hai, kyoMki inake atirikta anya bhI kitane hI aise sAvadya karma ho sakate haiM jinakI gaNanA nahIM kI jA sakatI hai / ataeva unakI yahAM gaNanA kI gaI nahIM samajhanA cAhiye / isI prakAra prakRta vrata ke praticAroM ke viSaya meM bhI matabheda dekhA jAtA hai / yathA -- ta. sU. (di. 735 aura zve. 7-30) meM ukta vrata ke ye pAMca praticAra nirdiSTa kiye gaye haiM- sacittAhAra, sacittasaMbaddhAhAra, sacittamizrAhAra, abhiSavAhAra aura duSpakvAhAra / kintu ratnakaraNDaka (60) meM viSayarUpa viSa kI upekSA na karanA, viSayoM kA punaH punaH smaraNa karanA, unake sevana meM atizaya lolupatA, unake sevana kI atizaya AkAMkSA aura atizaya Asakti ke sAtha unakA upabhoga ; ye pAMca praticAra nirdiSTa kiye gaye haiM / zrA. pra. (286 ) meM usake jo praticAra nirdiSTa kiye gaye haiM unameM tIna praticAra to ta. sU. ke samAna haiM, para do meM kucha usase bhinnatA hai / yathA -- sacittAhAra, sacittapratibaddhAhAra, apakvabhakSaNa, duSpakvabhakSaNa aura tuccha auSadhibhakSaNa / paM. AzAdhara ne apane sA. dha. (5-20 ) meM ta. sU. ke samAna usake praticAroM kA nirdeza karake svo TIkA meM 'atnAha svAmI' aisA kahate hue ratnaka meM nirdiSTa pUrvokta praticAroM kA bhI nirdeza kara diyA hai va unakI vyAkhyA bhI kI hai / yahIM para unhoMne 'tadvacceme'pi zrIsomadeva vibudhAbhimatAH' aisI sUcanA karake prakRtavratAticAraviSayaka upAsakAdhyayana ke zloka ( 763) ko bhI uddhRta kara diyA hai / tadanusAra ve praticAra ye haiM- duSpakvabhakSaNa, niSiddhabhakSaNa, jantusambaddhabhakSaNa, jantusammizrabhakSaNa aura vIkSitabhakSaNa | isa prakAra ukta vrata ke jo bhI praticAra nirdiSTa kiye gaye haiM ve saba bhojana se hI sambaddha haiM, karma se sambandhita praticAroM kA kahIM koI nirdeza nahIM kiyA gayA / yaha vrata bahuta vyApaka hai / yahI kAraNa hai jo ratnaka. (84-89) meM trasaghAta ke parihAra ke liye isa vrata meM madya-mAMsa Adi kitane hI anya viSayoM kA bhI niyama karAyA gayA hai / pAdapopagamana - zrAgama meM tyakta zarIra ke prAyopagamana, iMginImaraNa aura bhaktapratyAkhyAna ye tIna bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / prAkRta meM prAyopagamana ke vAcaka pAtrovagamaNa, pAnovagamana aura pAuggagamaNa ye zabda upalabdha hote haiM / inake saMskRta rUpa bhI aneka hue haiM / jaise - pAdapopagamana, pAdopagamana, prAyogamana, prAyogyagamana aura prAyopagamana | zabdabheda hone se kucha arthabheda bhI huA hai, para abhiprAya prAyaH sabakA samAna hI rahA hai / yathA- - paNDita maraNa ke prasaMga meM bhagavatI ArAdhanA ( 2068-66 ) meM kahA gayA hai ki kSapaka (ArAdhaka ) zarIra se nirmamatva hokara use jahAM jisa prakAra se rakhatA hai jIvana paryanta vaha use svayaM nahIM calAtA haihalana calana kriyA se rahita usI prakAra se use sthira rakhatA hai / isa prakAra niSpratikarma - sva- parapratIkAra se rahita - maraNa ko prAyopagamana maraNa kahA jAtA hai / isI bha. prA. kI vijayodayA aura mUlArAdhanAdarpaNa TIkAoM ( 2 ) meM isake svarUpa ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki saMgha ko chor3akara apane pAvoM se anyatra cale jAne para ArAdhaka kA jo apanI va anya kI vaiyAvRtti se rahita maraNa hotA hai use pAdopagamana maraNa kahate haiM / yaha usakI sArthaka saMjJA hai / prakArAntara se vahAM yaha bhI saMketa kiyA gayA hai - athavA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI 'pAuggagamaNa maraNa' aisA pATha hai| tadanusAra 'prAyogya' zabda se saMsAra kA anta karane yogya saMhanana aura saMsthAna ko grahaNa kiyA gayA hai tathA 'gamana' kA artha prApti hai, isa prakAra ke saMhanana aura saMsthAna kI prApti ke Azraya se jo maraNa hotA hai vaha prAyogya maraNa kahalAtA hai| yaha bhI usakI sArthaka saMjJA hai| mUlArAdhanAdarpaNa meM itanA vizeSa kahA gayA hai ki ise 'prAyogamana' bhI kahA jAtA hai| tadanusAra vahAM 'prAya' zabda se saMnyAsa yukta anazana ko grahaNa kiyA gayA hai| prakRta maraNa cUMki saMnyAsa yukta anazana kI prApti hone para siddha kiyA jAtA hai, isIlie use 'prAyogamana' kahA gayA hai| yaha nAma bhI usakA sArthaka hai| pulAka-tattvArthasUtra (di. 6-46, zve. ha-48) meM jina pAMca nirgranthoM kA nirdeza kiyA gayA hai unameM pulAka prathama haiM / usake svarUpa kA nirdeza karate hue sa. si. aura ta. vA. (6, 46, 1) Adi meM kahA gayA hai ki jina nirgrantha maniyoM kA mana uttaragaNoM kI bhAvanAoM se dUra rahatA hai tathA jo kahIM va kabhI vratoM kI paripUrNatA se bhI rahita hote haiM unheM pulAka nirgrantha kahA jAtA hai / pulAka nAma tuccha dhAnya kA hai / ye nirgrantha cUMki zuddhi se rahita hote hue usa tuccha dhAnya ke samAna hote haiM, isIlie unakA ullekha 'pulAka' nAma se kiyA gayA hai| ta. bhASya (6-48) meM pulAka una nirgranthoM ko kahA gayA hai jo jinapraNIta Agama se nirantara vicalita nahIM hote / isI bhASya meM Age (6-46) pratisevanA ke prasaMga meM yaha bhI kahA gayA hai ki jo dUsare ke abhiyoga (mAkSepa yA kahane) se athavA davAba se pAMca mUlaguNoM aura chaThe rAtribhojanavrata inameM se kisI eka kA sevana karatA hai use pulAka kahate haiN| yahAM matAntara ko pragaTa karate hue yaha bhI kahA gayA hai ki kinhIM prAcAryoM ke abhimatAnusAra pulAka nAma usakA hai jo maithana kA pratisevana karatA hai / isa bhASya kI siddha . vRtti (6-46) meM bhASyokta isa lakSaNa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki 'samyagdarzanapUrvaka hone vAle jJAna aura cAritra mokSa ke hetu haiM isa prakAra ke prAgama se jo kabhI bhraSTa na hokara-usapara daDha rahate hue -----jJAna ke anusAra kriyA kA anaSThAna karate haiM, sAtha hI jo tapa aura zruta ke Azraya se utpanna huI labdhi (Rddhi) ko upajIvita rakhate hue usameM anurakta rahakara-sakala saMyama (mahAvrata) ke galane se apane Apako tandula kaNoM se zUnya dhAnya ke samAna niHsAra karate haiM unheM pulAka kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki jJAna, darzana aura cAritra ye sArabhUta haiM, unake vinAza se hI ukta pulAka nirgranthoM ko niHsAra kahA gayA hai| lagabhaga yahI abhiprAya pravacanasAroddhAra ko vatti (723) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| pravacanavatsalatva-sarvArthasiddhi (6-24) aura tattvArthavAtika (6, 24, 13) Adi meM isake lakSaNa meM yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra gAya apane bachar3e se sneha karatI hai usI prakAra se sAdharmI jana ke sAtha jo sneha kiyA jAtA hai usakA nAma pravacanavatsalatva hai| ta. bhA. (6-23) meM usake svarUpa ko dikhalAte hae kahA gayA hai ki jo jinazAsana meM vihita anaSThAna ke karane vAle va zrata ke pAraMgata haiM unakA tathA bAla, vRddha, tapasvI, zaikSa aura glAna AdikoM kA saMgraha, upagraha aura anugraha karanA; yaha pravacanavatsalatva kA lakSaNa hai / sa. si. kI apekSA isa bhASya meM 'sadharmA' ko ukta prakAra se spaSTa kiyA gayA hai| dhavalA (pu.8, pa. 10) va cAritrasAra (pR. 36) meM samAna rUpa se kahA gayA hai ki pravacana tathA dezavatI, mahAvratI aura samyagdaSTi inake viSaya meM jo anurAga, AkAMkSA evaM mamedabhAva hotA hai usakA nAma pravacanavatsalatA hai| bakuza-pAMca prakAra ke nirgrantha muniyoM meM bakuza dUsare haiN| savArthasiddhi meM unake lakSaNa kA nirdeza karate hae kahA gayA hai ki jo nirgranthatA ke prati sthita prasthita] haiM --usapara prArUr3ha haiM-va akhaNDita (niraticAra)vratoM kA pAlana karate haiM,para jo zarIra aura upakaraNoM (pIchI. va kamaNDalu) kI vibhUSA kI apekSA rakhate haiM tathA jinakA parivAra se moha nahIM chUTA hai| aise moha kI vicitratA se yukta nirgrantha bakuza kahalAte haiN| 'bakuza' zabda kA artha vicitra hai| unakA yaha lakSaNa kucha vizeSatA ke sAtha tattvArthabhASya (8-48) aura tattvArthavArtika (6.46, 2) ina donoM meM prAyaH zabdazaH samAna pAyA jAtA hai| vahAM kahA gayA hai kI jo nirgranthatA ke prati prasthita haiM--prasthAna kara cuke haiM (usapara ArUr3ha hai), zarIra aura upakaraNoM kI vibhUSA (saMskAra yA svacchatA) kI apekSA karate haiM, Rddhi va yaza ke abhilASI haiM, sAta gaurava ke Azrita haiM, parivAra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 21 ke moha se rahita nahIM hue haiM, tathA cheda (prAyazcittavizeSa) kI vicitratA se saMyukta hote haiN| unheM vakuza kahA jAtA hai| sa. si. kI apekSA inadonoM meM 'Rddhi-yazaskAmAH, sAtagauravAzritAH, chedazabalayuktAH' (sa. si. meM 'mohazabalayuktAH ' aisA vizeSaNa hai) ye vizeSaNa adhika haiN| ta. vA. meM 'akhaNDitabratAH' yaha pada bhI sa. si. ke samAna hai, para vaha ta. bhASya meM nahIM hai| prakRta lakSaNa ke prasaMga meM sa. si. meM 'nairgranthyaM prati sthitAH' ta. bhA. meM 'nargranthyaM prati prasthitA:' aura ta. vA. meM 'nainthyaM prasthitA:' aisA pAThabheda pAyA jAtA hai| inameM ta. bhA. kA pATha adhika saMgata dikhatA hai / sambhavataH pratilekhakoM ke Azraya se yaha pAThabheda huA hai| brahmacaryaaNuvrata-zrAvaka ke pAMca aNuvratoM meM yaha cauthA hai| isake svarUpa kA nirdeza karate hue cAritraprAbhRta (23) meM kahA gayA hai ki parase premakA parihAra karanA-usase nivRtta honA-isakA nAma brahmacarya aNuvata hai / ratnakaraNDaka (3-13) ke anusAra jo pApa ke bhaya se-na ki rAjadaNDAdi ke bhaya sena to svayaM parastrI ke sAtha samAgama karatA hai aura na usake lie dUsare ko prerita karatA hai, ise paradAranivRtti kahA jAtA hai| dUsare nAma se ise vahAM svadAra santoSa bhI kahA gayA hai| sarvArthasiddhi (7-20) ke anusAra jisakA anurAga upAtta aura anupAtta anya strI ke saMga se haTa cukA hai aisA gRhastha prakRta aNuvrata kA dhAraka hotA hai| lagabhaga yahI abhiprAya prAyaH unhIM zabdoM meM ta. vArtika (7, 20,4), ta. zlokavArtika aura caritrasAra (pa. 6) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / zrAvakaprajJapti (270) aura paMcAzaka prakaraNa (1-15) meM para-strI ke parityAga aura svadArasantoSako caturtha (brahmacarya)aNavata kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai| yahAM audArika aura vaikriyika ke bheda se para-strI ko do prakAra kahA gayA hai| zrA. pra. kI prakRta TIkA meM vaikriyika se vidyAdharI Adi ko grahaNa kiyA gayA hai| puruSArthasiddhyapAya (107-10) meM abrahma ke svarUpa ko dikhalAkara use hiMsA kA kAraNa batalAte hue yaha kahA gayA hai ki jo moha ke vaza apanI strI mAtra ko nahIM chor3a sakate haiM unheM bhI anya sabhI striyoM kA sevana nahIM karanA caahie| kArtikeyAnuprekSA (337-38) meM kahA gayA hai ki jo azucisvarUpa va durgandhita strI ke zarIra kI ora se virakta hotA hayA usake rUpa-lAvaNya ko bhI mana ke mohita karane kA kAraNa mAnatA hai tathA jo mana, vacana va kAya se parastrI ko mAtA, bahina aura putrI ke samAna mAnatA hai vaha sthUla brahmacArI-brahmacarya aNuvrata kA dhAraka hotA hai| yahI abhiprAya subhASitaratnasandoha (778) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| yogazAstra (2-76) meM prakRta aNuvrata ke lakSaNa kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki brahmacaryANuvratI gRhastha ko abrahma ke phalabhUta napuMsakatA aura indriyacheda ko dekhakara sva-strI meM santuSTa rahate anya striyoM kA parityAga karanA cAhiye / isake svo. vivaraNa meM vizeSa rUpa se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki apanI dharmapatnI meM santuSTa rahanA, gRhastha kA yaha eka brahmacarya hai tathA anya se sambandhita striyoM kA chor3anA, yaha usakA dUsarA brahmacarya hai| sAgAradharmAmRta (4, 51-52) meM svadArasantoSa aNuvrata (brahmacaryANuvrata) ke prasaMga meM ratnakaraNDaka kA anusaraNa karate hue kahA gayA hai ki svadArasantoSI vaha gRhastha hotA hai jo pApa ke bhaya se-na ki rAjadaNDAdi ke bhaya se--anya striyoM aura pragaTa striyoM ke sAtha na to svayaM samAgama karatA hai aura na dUsaroM ko karAtA hai / isakI svo. TIkA meM anya strI aura pragaTa strI kA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai ki anya strI se abhiprAya una parastriyoM se hai jo cAI parigRhIta hoM aura cAhe aparigRhIta hoN| inameM pA ragRhIta striyAM ve haiM jo svAmI se sanAtha hai / svecchAcAriNI, jisakA pati pravAsa meM hai athavA anAtha kulAMganA inako aparigahIta mAnA jAtA hai / bhaviSya meM pati se sambaddha hone ke kAraNa athavA pitA Adi ke adhIna hone ke kAraNa kanyA ko bhI sanAtha mAnA jAtA hai-use anAtha nahIM mAnA jA sktaa| yahAM prA. kundakunda ne prakRta brahmacaryANuvrata ke prasaMga meM jo saMkSepa se 'parihAro parapimme' itanA mAtra kahA hai usameM unakA yahI abhiprAya rahA dikhatA hai ki parastrIviSayaka prema ko chor3anA, yaha brahmacarya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jaina lakSaNAvalI aNuvrata kA lakSaNa hai| ratnakaraNDakakAra ko isa aNuvrata meM kRta va kArita rUpa meM para strI saMsarga kA parityAga abhISTa rahA hai| vaha rAjadaNDAdike bhaya se na hokara pApa ke bhaya se honA cAhiye / isakA unhoMne dUsarA nAma svadArasantoSa bhI diyA hai| kAraNa yaha ki svadArasantoSa hone ke binA paradAraparityAga sambhava nahIM hai| sarvArthasiddhikAra ne anya strI ko spaSTa karate hue use upAtta aura anupAtta vizeSaNoM se viziSTa kiyA hai| upAtta-anupAtta se unakA kyA abhiprAya rahA hai, yaha prakRta meM spaSTa nahIM hai| phira bhI pAge usake aticAroM ke prasaMga (7-28) meM sUtranirdiSTa itvarikA ke parigahIta va aparigahIta vizeSaNa daSTigocara hote haiM / sambhava hai sarvArthasiddhikArakA abhiprAya upAtta se parigRhIta aura anupAtta se aparigRhIta anya strI kA rahA ho / yahAM parigRhIta aura aparigRhIta ko spaSTa karate hue sa. si. meM parigRhIta usa strI ko kahA gayA hai jisakA eka puruSa bhartA (pati) hai| svAmivihIna vezyA athavA duScaritna hone se svabhAvataH para puruSa se samAgama karane vAlI strI kA nirdeza yahAM aparigRhItA ke rUpa meM kiyA gayA hai| sarvArthasiddhikArakA 'anya strI' se abhiprAya vidhipUrvaka pariNIta apanI patnI se bhinna strI mAna kA rahA hai, aisA pratIta hotA hai; usase unakA abhiprAya 'anya kI strI' nahIM rhaa| jaisA ki Upara kahA jA cakA hai haribhadra sUri ne parastrI ke do bheda nidiSTa kiye haiM--praudArika aura vakriyika / audArika se unhoMne manaSyanI va tiyaMcanI tathA vaikriyika se vidyAdharI Adi ko grahaNa kiyA hai| haribhadra ke pUrva ina bhedoM kA ullekha kahAM va kisake dvArA kiyA gayA hai, yaha anveSaNIya hai| isake atirikta haribhadra sUrine itvaraparigRhItAgamana aura aparigRhItAgamana inako prakRta vrata kA aticAra mAnA hai| inameM itvaraparigRhItAgamana ko spaSTa karate hue unhoMne apanI TIkA meM kahA hai ki jisa vezyA ko bhAr3A dekara kucha kAla ke lie apane vaza kara liyA hai usakA sevana karane para vrata bhaMga na hokara itvaraparigRhItAgamana nAma kA aticArahI hotA hai / jisa vezyA ne kisI dUsare se bhAr3A nahIM grahaNa kiyA hai usako tathA svAmivihIna kulAMganA ko unhoMne aparigRhItA mAnA hai / inake aticAra hI hotA hai| prakRta vrata ko haribhadra sUrine paradAraparityAga aura svadArasantoSa ke bheda se do prakAra kA nirdiSTa kiyA hai| tadanusAra isa caturtha aNuvrata kA dhArI gRhastha isa vrata ko vikalpa ke rUpa meM svIkAra karatA hai-vaha yA to parastrI kA hI tyAga karatA hai yA phira kevala svadArasantoSa ko hI svIkAra karatA hai| yahI kAraNa hai jo unhoMne Age prakRta vrata ke pAMca aticAroM ke prasaMga (273) meM uparyukta itvaraparigRhItAgamana aticAra ko svadArasantoSI ke lie aura aparigahItAgamana aticAra ko paradAraparityAgI ke liye nirdiSTa kiyA hai / ina aticAroM ke sambandha meM lagabhaga isI abhiprAya ko vizeSa vizadIkaraNa ke sAtha hemacandra sUrine apane yogazAstra ke svo. bivaraNa (3-64) meM tathA paM. prAzAdhara ne apane sA. dha. kI svo. TIkA (4-58) meM bhI vyakta kiyA hai| bhogopabhogaparimANavrata-dekhiye pIche pR. 18-20 'paribhoga' shbd| yathApravRttakaraNa-isake athApravRttakaraNa aura adhaHpravRtta karaNa ye anya paryAyanAma bhI upalabdha hote haiN| prathama samyaktvakI prApti ke prasaMga meM SaTkhaNDAgama (1, 6-8, 3-4, pu. 6, pR. 203 ba 206) meM kahA gayA hai ki jIva jaba karmoM kI antaHkoDAkoDi pramANa sthiti ko bAMdhatA hai taba vaha usa prathama samyaktva ko prApta karatA hai usakI prApti ke yogya hotA hai| yaha samyaktva ko prApta karane vAlA jIva kaisA honA cAhiye, ise spaSTa karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki vaha paMcendriya, saMjI, mithyAdRSTi, paryAptaka aura sarvavizuddha-adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa tIna prakAra kI vizuddhiyoM se pariNatahonA caahie| SaTkhaNDAgamagata isa abhiprAya ko sarvArthasiddhi (2-3) aura tattvArthavArtika (2, 3,2) meM bhI prAyaH vaise hI zabdoM dvArA vyakta kiyA gayA hai| ta. vA. (9, 1, 11) meM 'sarvavizuddha' pada ke spaSTIkaraNa meM jina tIna prakAra kI vizuddhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai unameM prakRta prathApravRtta (adhaHpravRtta) karaNa prathama hai / vahAM sAmAnya se athApravRtta, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tInoM karaNoM ko samasta hI karma
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 23 prakRtiyoM kI sthiti ko hIna karane vAle tathA azubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha ko hIna aura zubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha ko vRddhiMgata karanevAle kahA gayA hai / vahAM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki prathama samyaktva ke abhimukha huA jIva karmoM ko antaHkor3Akor3i pramANa sthiti se yukta karake kAlAdilabdhi ko prApta hotA huA athApravRttakaraNa ke prathama samaya meM praviSTa hotA hai / yaha karaNa cUMki pUrva meM kabhI pravRtta nahIM huA, isIlie isakA 'prathApravRtta' yaha sArthaka nAma hai / isa prathApravRttakaraNa ke antima samaya taka nAnA jIvoM ke adhastana va uparima pariNAma sama bhI hote haiM aura viSama bhii| ina asaMkhyAta loka pramANa pariNAmoM ke samudAya kA nAma prathApravRtta hai / lagabhaga isI abhiprAya ko amitagati viracita paMcasaMgraha (pR. 30) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / itanI yahAM vizeSatA hai ki vikalpa ke rUpa meM usake 'adhaHpravRttakaraNa' isa nAmAntara kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| isa karaNa meM cUMki uparitana jIvoM ke pariNAma adhastana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se samAna pravRtta hote haiM, isa prakAra se usakI ukta saMjJA kI bhI yahAM sArthakatA dikhalAyI gaI hai / dhavalA (pu. 6, pR. 217 ) ke anusAra uttarottara anantaguNita zradhaHpravRtta rUpa vizuddhiyoM kA nAma adhaHpravRttakaraNa hai / isa karaNa meM cUMki Upara ke pariNAma nIce ke pariNAmoM meM pravRtta hote haiM, ataeva yaha unakA sArthaka nAma hai / ina pariNAmoM kA ullekha 'karaNa' nAma se kyoM kiyA gayA, ise spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki ina pariNAmoM meM talavAra va vasUlA Adi ke samAna karaNa kA lakSaNa (sAdhakatamatva ) pAyA jAtA hai, isIse unheM karaNa kahA gayA hai| pUrvokta paMcasaMgraha meM vikalpa rUpa meM 'adhaH pravRttakaraNa' isa nAma kA bhI jo nirdeza kiyA gayA hai use prakRta dhavalA kA anusaraNa samajhanA cAhiye / sAmAnya se isI prakAra kA abhiprAya jo go. jIvakANDa (48) aura labdhisAra (35) meM pragaTa kiyA gayA hai vaha bhI dhavalA kA anusaraNa hai / samyaktvakI prApti ke prasaMga meM vizeSAvazyaka bhASya meM kahA gayA hai ki zrAyu ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI utkRSTa athavA jaghanya sthiti ke hone para samyaktva, zruta, dezavrata aura sarvavrata ina cAra sAmAyikoM meM se koI bhI nahIM prApta hotA / una karmoM kI sthiti jaba antaHkor3Akor3i pramANa hokara usameM bhI palyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga se hIna ho jAtI hai taba kahIM usakI prApti sambhava hai / karmoM kI isa sthiti taka ghana rAga-dveSa pariNAma svarUpa granthi abhinna hI rahatI hai| usakA bhedana jaba apUrvakaraNa pariNAma ke dvArA kara diyA jAtA hai taba kahIM ukta samyaktva Adi kA lAbha ho sakatA hai / athApravRtta, apUrva aura anivRtti ke bheda se karaNa tIna prakAra kA hai| inameM prathApravRttakaraNa bhavya aura prabhavya donoM ke sambhava hai, kintu apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ye donoM bhavya ke hI sambhava haiM, abhavya ke nahIM / prathama athApravRttakaraNa anAdi kAla se rahakara ukta granthisthAna taka rahatA hai| jisa prakAra pahAr3I nadI ke bhItara par3e hue patthara pravAha meM paraspara ke saMgharSaNa se svayameva zraneka AkAroM meM pariNata ho jAte haiM usI prakAra anAdisiddha usa prathA - pravRttakaraNa ' ke zrAzraya se ukta granthisthAna taka pUrvokta karmoM kI sthiti svayameva hIna ho jAtI hai / ukta samyaktva Adi kI prApti ke viSaya meM vahA~ patya, girisaritpASANa evaM pipIlikA Adi ke kitane hI udAharaNa bhI diye gaye haiM / vizeSa ke lie dekhiye vizeSAvazyaka bhASya (da. lA. bhAratIya vidyAmandira, ahamadAbAda ) 1988 - 1213 Adi / vizeSAvazyakabhASyagata samyaktva prApti viSayaka isa abhiprAya kA anusaraNa saMkSa epa meM zrAvakaprajJapti ( 31-37) meM bhI kiyA gayA hai / gAthA 32 kI TIkA meM vahAM vizeSAvazyaka bhASya kI 'gaMThitti sudubbhepro' zrAdi gAthA ( 1193 ) ko bhI uddhRta kiyA gayA hai| Avazyaka niryukti kI malayagiri viracita vRtti (1906) meM yathApravRttakaraNa ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki anAdisiddhi prakAra se jo karaNa pravRtta hai usakA nAma yathApravRtta hai, 'kriyate karmakSapaNamaneneti karaNam' isa nirukti ke anusAra jisake dvArA karma kA kSaya kiyA jAtA hai use yahAM karaNa kahA gayA hai / abhiprAya yaha huA ki pahAr3I nadI meM avasthita pASANoM kI gholanA ke samAna jo zradhyavasAyavizeSa anAdi kAla se karmakSaya meM pravRtta hai use yathApravRttakaraNa jAnanA cAhiye / yAcanAparISahajaya - prakRta parISaha ke svarUpa kA vicAra karate hue savArthasiddhi (6-9) aura
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jana lakSaNAvalI tattvArthavArtika (8, 6, 16) meM kahA gayA hai ki bAhya aura abhyantara tapa kA AcaraNa karate hue sAdhu kA zarIra yadyapi atizaya durbala va kAnti se hIna ho jAtA hai, phira bhI vaha prANa nikala jAne para bhI dIna vacana mA makha kI vivarNatA ko pragaTa karake bhojana, vasati aura auSadha grAdi kI yAcanA nahIM karatA tathA bhikSA ke samaya bhI vaha durupalakSya rahakara zIghratA se nikala jAtA hai--kisI gRhastha ke dvAra para vizeSa rukatA nahIM hai / isa prakAra se vaha yAcanAparISaha para vijaya prApta karatA hai| Ava. niyukti kI haribhadra viracita vRtti (618) meM kahA gayA hai ki sAdhu dUsaroM ke dvArA diye gaye bhojana Adi para jIvita rahatA hai / use cUMki binA yAcanA ke kucha prApta hotA nahIM hai, isIlie use yAcanAjanita dukha ko sahana karanA cAhiye aura gRhasthapane kI icchA nahIM karanA caahiye| yaha abhiprAya haribhadra sUri ne vahAM eka prAcIna padya ko uddhata kara usake Azraya se pragaTa kiyA hai| yahIM para unhoMne Age caturtha adhyayana kI vRtti (pa. 657) meM punaH yaha kahA hai ki yAcanA kA artha anveSaNa hai| bhikSa ko vastra, pAtra, anna-pAna evaM vasati Adi saba dUsaroM se prApta karanA par3ate haiM / jo zAlIna-dhRSTatA se rahitahotA hai vaha yAcanA ke prati AdarabhAva nahIM rakhatA, para pratibhAsampanna sAdhu ko kArya ke upasthita hone para apane dharma aura zarIra ke saMrakSaNa ke liye yAcanA avazya karanA caahiye| isa prakAra se yAcanA karatA huA sAdhu yAcanAparISaha para vijaya prApta karatA hai| ___ yahAM sarvArthasiddhi ke kartA A. pUjyapAda aura prAva. niyukti ke vRttikAra haribhadra sUri ke abhiprAya meM yaha vizeSatA hai ki pUjyapAda jahAM bhojana Adi ke alAbha meM kaSTa ke hone para sAdhu ke lie kisI bhI prakAra kI yAcanA na karane kI preraNA karate haiM vahAM haribhadra suri yAcanA ko anivArya batalAkara usake lie prerita karate hue sAdhu ko tajjanya dukha ke sahana karane kA upadeza karate haiN| rasatyAga, rasaparityAga-yaha anazana Adi chaha bAhya tapoM meM nauthA hai / isake svarUpa ko pragaTa karate hue mUlAcAra (5-155) meM kahA gayA hai ki dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a aura namaka inakA tathA tikta, kaTuka, kaSAya, Amla aura madhura ina rasoM kA jo parityAga kiyA jAtA hai usakA nAma rasaparityAga tapa hai| isI abhiprAya ko bhagavatI ArAdhanA (215-17) meM bhI kucha vistAra se pragaTa karate hue vahAM itanA vizeSa nirdeza kiyA gayA hai ki isa tapa kA pArAdhana vizeSa kara sallekhanA karane vAle ke lie samajhanA caahiye| ta. bhASya (8-16) meM rasaparityAga ko aneka prakAra kA kahA gayA hai| jaise-madya rasa ke vikRtibhUta mAMsa, madhu aura navanIta Adi kA parityAga karate hue nIrasa va rUkhe bhojana kA niyama karanA Adi / isakA kucha spaSTIkaraNa yogazAstra ke svo. vivaraNa meM kiyA gayA hai| vahAM yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki 'rasaparityAga' ke antargata 'rasa' zabda se rasavAn abhipreta hai, kAraNa ki yahAM 'matupa' pratyaya kA lopa ho gayA hai| tadanusAra viziSTa rasa se saMyukta gariSTha va vikAra ke hetubhUta madya, mAMsa, maghu aura navanIta tathA abhigraha ke yogya dUdha, dahI, tela va gur3a Adi ke parityAga ko rasaparityAga tapa jAnanA caahiye| yahAM yaha vicAraNIya hai ki jina madya, mAMsa aura madhu Adi se gahastha bhI paraheja karatA hai unakA parityAga sAdhu ke dvArA anuSTheya prakRta rasaparityAga tapa ke antargata kyoM karAyA gyaa| prA. samantabhadra ne to ratnakaraNDaka (66) meM ukta madya, mAMsa aura madhuke parityAga ko zrAvaka ke mUlagaNoM meM gabhita kiyA hai| isake atirikta bhogopabhogaparimANavata ke prasaMga meM bhI unhoMne unake parityAga ko anivArya samajhate hue kahA hai ki zrAvaka ko trasahiMsA ke parihArArtha madhu aura mAMsa kA tathA pramAdaparihAra ke lie madya kA bhI parityAga karanA cAhiye (ratnaka. 84) / isI prakAra amRtacandra sUri ne bhI apane puruSArthasiddhyupAya meM ukta madya, mAMsa aura madhu ke sAtha pAMca udumbara phaloM ke bhI doSoM ko dikhalAte hue unakA parityAga gRhastha ko ahiMsANuvrata ke antargata karAyA hai| unhoMne to yahAM taka kaha diyA hai ki jo nirmalabuddhi bhavya jIva dustara pApa ke sthAnabhUta una AThoM kA parityAga kara dete haiM ve hI jinadharmadezanA ke pAtra hote haiM (pu. si. 61-74) / isI prakAra hemacandra sUri ne bhI apane yogazAstra (3,6-7) meM ukta madya, mAMsa, madhu aura navanIta ko heya batalAkara unake parityAga ke liye gRhastha ko prerita kiyA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA valanmaraNa, valAkAmaraNa, balAyamaraNa - ye prAya: samAna abhiprAya ke sUcaka haiN| inake lakSaNa kA nirdeza karate hue uttarAdhyayanacUrNi ( 5 pR. 128) meM kahA gayA hai ki jo saMyamayoga se - saMyama ke sambandha athavA saMyama va yoga (dhyAna-samAdhi) ke anuSThAna se - viSAda ko prApta hokara marate haiM unake isa maraNa ko valAyamaraNa yA valAkAmaraNa kahA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki jinake saMyamayoga hai ve maraNa ko to svIkAra karate haiM, kintu saMyama ko sarvathA nahIM chor3ate, yaha valAyamaraNa kA lakSaNa hai / athavA kSudhAdiparISahoM se valate hue - bhraSTa hokara - jo marate haiM unake maraNa ko valAyamaraNa samajhanA cAhiye / upasargamaraNa ko valAyamaraNa nahIM kahA jA sakatA / bha. A. kI vijayodayA TIkA (25, pR. 86 ) ke anusAra jo vinaya va vaiyAvRtya Adi ke viSaya meM Adara nahIM karate, prazasta yoga ke dhAraNa karane meM Alasya karate haiM, pramAda se yukta rahate haiM; vratoM samitiyoM evaM guptiyoM ke paripAlana meM apanI zakti ko chipAte haiM; tathA dharma ke cintana meM nidrA se jhUmate hue ke samAna upayoga se rahita hokara dhyAna va namaskAra Adi se dUra bhAgate haiM, unake maraNa ko valAyamaraNa kahA jAtA hai / pravacanasAroddhAra (1010) meM ukta uttarA cUrNi ke samAna 25 bhiprAya ko vyakta kiyA gayA hai / sthAnAMga kI abhayadeva viracita vRtti (102) aura samavAyAMga kI bhI abhayadeva viracita vRtti (17) meM prAya: samAna rUpa se yaha kahA gayA hai ki parISahAdi se pIr3ita hokara jo saMyama se nivartamAna hote haiM unake maraNa ko valanmaraNa kahate haiM / paM. AzAdhara ne bha. prA. kI mUlArAdhanAdarpaNa TIkA (25) meM pArzvastha rUpa se hone vAle maraNa ko valAkAmaraNa kahA hai| vihAyogati nAmakarma - sa. siddhi ( 8-11) ta. vA. (8, 11, 18 ), dhavalA (pu. 6, pR. 61) aura mUlAcAra vRtti (12-165) meM kahA gayA hai ki vihAyas nAma zrAkAza kA hai, jisa nAmakarma ke udaya se jIva kA AkAza meM gamana hotA hai use vihAyogati nAmakarma kahA jAtA hai / dhavalA meM prAge (pu. 13, pR. 365 ) kucha vizeSa rUpa meM yaha kahA gayA hai ki jisake udaya se pRthvI kA Azraya lekara athavA binA usakA prAzraya liye bhI jIvoM kA AkAza meM gamana hotA hai vaha vihAyogati nAmakarma kahalAtA hai / ta. bhASya (8-12 ) ke anusAra jo karma labdhinimittaka, zikSAnimittaka athavA Rddhinimittaka AkAzagamana kA kAraNa hai use vihAyogati nAmakarma kahate haiM / samavAyAMga kI vRtti (42) meM kahA gayA hai ki jisake Azraya se jIva zubha yA azubha gati se yukta hotA hai usakA nAma vihAyogati nAmakarma hai / vRttiparisaMkhyAna tapa - yaha chaha bAhya tapoM meM tIsarA hai / mUlAcAra ( 5- 158) meM kahA gayA hai ki gocara (gRha) ke pramANa ke sAtha dAtA - jaise puruSa, strI, vRddha athavA yuvaka Adi; pAtra aura bhojanaviSayaka vizeSatA ke niyama ko grahaNa karake tadanusAra bhojana ke prApta hone para use grahaNa karanA, anyathA upavAsa karanA, isakA nAma vRttiparisaMkhyAna tapa hai / lagabhaga isI prakAra kA abhiprAya sa. si. (6-16) va ta. vA. (6, 16, 4) Adi meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / bhagavatI ArAdhanA ( 21 - 21 ) meM isake lakSaNa ko pragaTa karate hue Rju va gomUtrikA Adi aneka prakAra kI vIthI (galI) kI vizeSatA; pATaka, NiyaMsaNa evaM bhikSA ke pramANa aura grAsa ke pramANa, ityAdi kitanI hI vizeSatAoM ko pragaTa karate hue tadanusAra hI bhojana ke prApta hone para usake grahaNa karane ko vRttiparisaMkhyAna tapa kahA gayA hai / ta. bhASya ( 6-16) meM prakRta tapa ko aneka prakAra kA batalAyA gayA / jaise--utkSiptacaryA. zrantacaryA athavA prAntacaryA Adi meM tathA sattU, kalmASa athavA zrodana yAdi meM se kisI eka kA niyama karake zeSa sabakA parityAga karanA / vyavahAranaya - sa. siddhi (133), ta. vA. (1, 33, 6), dhavalA (pu. 1, pR. 84 va pu. 6, pR. 171), ta. ilo. vA. (1, 33, 58), nayavivaraNa (74), ha. purANa ( 58-45 ) aura ta. sAra (1-46 ) Adi meM prakRta naya ke lakSaNa kA nirdeza karate hue prAyaH samAna rUpa meM yahI kahA gayA hai ki saMgrahanaya ke dvArA gRhIta padArthoM kA jo vidhipUrvaka pravaharaNa ( vibhAga ) kiyA jAtA hai, ise vyabahAranaya kahate haiN| Age dhavalA meM (pu. 6,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jaina lakSaNAvalI pa.171) itanA vizeSa kahA gayA hai ki paryAyarUpa kalaMka se rahita zuddha dravyAthika svarUpa saMgrahanaya ke viSayabhUta advaita se zeSa do-tIna Adi ananta vikalparUpa saMgraha prastAra kA pAlambana lene vAlA jo vyavahAranaya hai use paryAyarUpa kalaMka se dUSita hone ke kAraNa azuddha dravyAthika jAnanA cAhiye / yahI abhiprAya jayadhavalA (1, pR. 266) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| pAva. nirya kti (756) meM usake svarUpa ko dikhalAte hae kahA gayA hai ki jo vinizcayArthasAmAnyAbhAva ke nimitta-jAtA hai, arthAt sAmAnyAbhAvasvarUpa bizeSa ko viSaya karatA hai, use vyavahAranaya kahate haiN| isa niyukti (vaccai viNicchayatthaM vavahAro savvadavvesu / ) kI vyAkhyA karate hue prA. malayagiri ne 'vinizcaya' ke antargata 'nira' kA artha adhikatA kiyA hai, isa prakAra adhikatA se honevAle caya ko nizcaya mAnakara unhoMne yaha abhiprAya pragaTa kiyA hai ki jo usa nizcaya (sAmAnya) se vigata hai-sAmAnya ko viSaya na karake usake prabhAvasvarUpa vizeSa ko viSaya karatA hai usakA nAma vyavahAranaya hai| Age unhoMne 'vizeSato'vahriyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAraH' aisI nirukti karate hae niSkarSa rUpa meM usI abhiprAya ko vyakta kiyA hai ki jo naya vizeSa ke pratipAdana meM tatpara rahatA hai use vyavahAranaya samajhanA caahie| ta. bhASya (1-35) meM ukta naya ke lakSaNa ko pragaTa karate hae prArambha meM yaha kahA gayA hai ki jo naya laukika jana ke samAna upacAraprAya vistRta artha ko viSaya karatA hai vaha vyavahAranaya kahalAtA hai| tatpazcAt prasaMgAnurUpa eka zaMkA kA samAdhAna karate hue vahAM usake lakSaNa meM punaH yaha kahA gayA hai ki nAmasthApanAdi vizeSaNoM se viziSTa vartamAna, atIta aura bhaviSyat kAlIna eka athavA bahuta se ghaTa jo saMgrahanaya ke viSayabhUta rahe haiM, laukika (vyavahArI)jana aura parIkSaka jana ke dvArA grAhya upacAragamya unhIM ghaToM ke viSaya meM sthUla padArthoM ke samAna jo bodha hotA hai use vyavahAranaya samajhanA caahiye|| amatacandra sari prasaMgAnasAra prakRta vyavahAranaya ke lakSaNa meM yaha kahate haiM ki pudgalapariNAmarUpa jo prAtmA kA karma hai vaha puNya aura pApa ke bheda se do prakAra kA hai| usa pudgalapariNAma kA kartA AtmA usako grahaNa karatA hai va chor3atA hai, isa prakAra se jo azuddha dravya kA nirUpaNa kiyA karatA hai use vyahAranaya jAnanA cAhiye (prava. sA. vRtti 2-67) / tattvAnuzAsana (26.) ke anusAra byavahAranaya vaha hai jo bhinna kartA va karma Adi ko viSaya karatA hai| sUtrakRtAMga kI zIlAMka viracita vRtti (2,7, 81, pR. 188) meM kahA gayA hai ki jo lokavyavahAra ke anusAra vastu ko grahaNa kiyA karatA hai usakA nAma vyahAranaya hai| sthAnAMgakI abhayadeva viracita vRtti (186) meM sambhavataH prAva. niyukti kA anusaraNa karate hue niruktipUrvaka yahI kahA gayA hai ki jo sAmAnya kA nirAkaraNa karake vizeSa rUpa se vastu ko grahaNa karatA hai usakA nAma vyavahAranaya hai| athavA lokavyavahAra meM tatpara hokara vizeSa mAtra ko jo svIkAra karatA hai use vyavahAranaya samajhanA caahiye| zramaNa-prAcIna kAla meM jaina RSiyoM ke lie zramaNa zabda kA upayoga hotA rahA hai| pravacanasAra (3,40-41) ke anusAra pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA pAlana karane vAle, pAMcoM indriyoM va kaSAyoM ke vijetA, darzana va jJAna se paripUrNa tathA zatra va mitna. sakha va dakha. prazaMsA va nindA. midI va sonA evaM jIvana va maraNa; inameM sama-rAga-dveSa se rahita-hote haiM aise muniyoM ko zramaNa kahA gayA hai| sUtrakRtAMga (1, 16, 2) meM zramaNa kI aneka vizeSatAoM ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo zarIra Adi viSayaka pratibandha se va nidAna se rahita hotA hai, prAdAna, atipAta, maSAvAda, bahiddha (maMthana), krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga aura dveSa ityAdi jo sva aura para kA ahita karanevAle haiM unako jJa parijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se jo parityAga karatA hai| isake atirikta jo jisa jisa anuSThAna se apane pradveSa ke kAraNoM ko dekhatA hai--usa sabase virata hotA hai; tathA jo dAnta, dravika (saMyamI) va zarIra se niHspRha hotA hai, use zramaNa jAnanA cAhiye / uttarA. cUNi (pR. 72) ke anusAra jisakA mana sarvatra - zatru-mitra Adi ke viSaya meM, sama-rAga-dveSa se rahita hotA hai vaha samaNa (thamaNa) kahalAtA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 27 padmapurANa (14-56) meM zramaNa unheM kahA gayA hai jo saba prakAra ke parigraha se rahita hokara ghora tapazcaraNa meM nirata hote hue tattva ke cintana meM parAyaNa rahate haiN| aise zramaNoM ko utkRSTa pAtra samajhanA caahiye| bha. pArAdhanA kI vijayodayA TIkA (71), sUtrakR. kI zIlAMka viracita vRtti (2, 6, 4) aura yogazAstra ke svo. vivaraNa (3-130) meM lagabhaga samAna rUpa se 'zrAmyati tapasyatIti zramaNaH, isa prakAra kI niruktipUrvaka yaha kahA gayA hai ki jo tapazcaraNa meM tatpara rahatA hai use zramaNa kahA jAtA hai| dhyayana (856) meM kahA gayA hai ki jo bhrAnti se zrAnta nahIM hotA use zramaNa jAnanA caahiye| 'bhikSa' ko zramaNa kA hI paryAyavAcI samajhanA caahie| sUtrakRtAMga (1, 16, 3) aura uttarAdhyayana (15, 1 se 16) meM isI prakAra ke aneka mahattvapUrNa vizeSaNoM dvArA bhikSa kI vizeSatA pragaTa kI gaI hai (dekhiye 'bhikSa' shbd)| satya--yaha dasa prakAra ke dharma tathA pAMca prakAra ke aNuvrata aura pAMca prakAra ke mahAvrata ke antargata hai / dvAdazAnuprekSA meM (74) isake svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo vacana dUsaroM ke santApa kA kAraNa na hokara sva aura para ke liye hitakara ho usakA nAma satya hai / satyadharma kA dhAraka bhikSa aise hI vacana ko bolatA hai| sa. siddhi (ha-6) aura ta. vAtika (8, 6,6) Adi meM kahA gayA hai ki prazasta janoM ke madhya meM jo sAdhu (uttama yA niravadya) vacana bolA jAtA hai use satya kahate haiN| ta. bhASya (6.6) meM isake lakSaNa kA nirdeza karate hue 'satyArthe bhavaM vacaH satyam, sadbhyo vA hitaM satyam' isa prakAra kI nirukti ke sAtha kahA gayA hai ki jo vacana yathArtha vastu ko viSaya karatA hai athavA satpuruSoM ke lie hitakara hotA hai usakA nAma satya hai| vaha asatyatA, kaThoratA, pizunatA, asabhyatA, capalatA, kaluSatA aura bhrAnti se rahita hotA huA madhura, abhijAta-kulInatA kA sUcaka, asaMdigdha, spaSTa, auda rya gaNa se sahita, grAmya doSa se rahita aura rAga-dveSa se mukta hotA hai| isake atirikta AgamAnusAra pravRtta hone vAlA vaha vacana yathArtha, zrotA janoM ke liye abhiprAya ke grahaNa karAne meM samartha, apanA va dUsaroM kA anugrAhaka, upAdhi se rahita, deza-kAla ke yogya, nirdoSa, jainAgama meM prazasta, saMyata, mita, vAcana, pRcchana aura prazna ke anusAra samAdhAna karanevAlA hotA hai / vasudevahiMDI (pR. 267) meM satyavacana use kahA gayA hai jo bhAvataH vizuddha, yathArtha, ahiMsA se anugata tathA pizunatA va kaThoratA se rahita hotA hai| ___ bha. prA. kI vijayodayA TIkA (57) meM asat (asamIcIna) vacana se virata hone ko satya kahA gayA hai / yaha tatvArthasUtra kA (7-14) kA anusaraNa hai / mulAcAra (5-111) meM bhASA samiti ke prasaMga meM satya vacana ke ye dasa bheda nidiSTa kiye gaye haiMjanapada, sammata, sthApanA, nAma, rUpa, pratItya, sambhAvanA, byavahAra, bhAva aura praupamya satya / Age vahA~ (5,,112-16) sodAharaNa pRthak-pRthak unake lakSaNoM kA bhI nirdeza kara diyA gayA hai| inase bahuta kucha milate julate usa satya vacana ke dasa hI bheda satyapravAda pUrva ke prasaMga meM ta. vArtika (1, 20, 12) meM bhI upalabdha hote haiM jaise--nAma, rUpa, sthApanA, pratItya, saMvati, saMyojanA, janapada, deza, bhAva aura samaya satya / yahAM bhI unake pRthak-pRthak lakSaNa nirdiSTa kiye gaye haiN| pUrvokta mUlAcAra ke samAna usake ve dasa bheda yoga mArgaNA ke prasaMga meM go. jIvakANDa (221-23) meM bhI udAharaNapUrvaka kahe gaye haiN| ___asatya-pUrvokta satya kA pratipakSI anRta yA asatya hai| tattvArthasUtra (7-14) meM isake paryAya vAcI 'anta' zabda kA upayoga karate hue asat vacana ke bolane ko anta kahA hai| usakI vyAkhyA karate hue sa. siddhi Adi meM 'sat' zabda ko prazaMsAvAcI mAnakara 'asat' kA artha aprazasta kiyA gayA hai| Rta kA artha satya aura anta kA artha asatya hai| ta. bhASya (7-6) meM asat zabda se sadbhAva ke pratiSedha, arthAntara aura gardA ko grahaNa kiyA gayA hai / inakA vizeSa vicAra prastuta jaina lakSaNAvalI ke pra. bhAga kI prastAvanA pR. 76 meM 'kAnta'ka antargata kiyA jA cukA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI bhagavatI ArAdhanA (825-29) meM asatya ke cAra bheda kahe gaye haiM-- (1) dravya, kSetra, kAla aura bhAva se padArtha ke sat hote hue bhI apanI buddhi se vicAra na karake usakA pratiSedha karanA / jaise - yahAM ghaTa nahIM hai / ityAdi prakAra ke vacana ko prathama asatya jAnanA cAhiye / ise bhUtanittva yA sadapalApa kahA jA sakatA hai / (2) jo prasadbhUta hai - jisakA honA sambhava nahIM hai usake udbhAvana ko dvitIya asatya kahA gayA hai / jaise -- devoM kA akAla meM maraNa hotA hai / athavA jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva se asat ( zravidyamAna ) usakA vicAra na karake usake astitva ko pragaTa karanA / jaise - yahAM ghaTa hai / ityAdi prakAra kA vacana / ise prabhUtodbhAvana yA asadudbhAvana kahA jA sakatA hai / ( 3 ) eka jAti kA jo padArtha vidyamAna hai use pravicArapUrvaka anya jAti kA batalAnA / jaise- gAya ko ghor3A kahanA / ityAdi prakAra ke vacana ko tIsarA asatya kahA gayA hai / ise arthAntara vacana kahA jA sakatA hai / jo vacana garhita, sAvadya saMyukta prathavA apriya hai use cauthA zrasatya mAnA gayA hai / ina garhita Adi vacanoM kA sodAharaNa lakSaNa bhI vahAM pragaTa kiyA gayA hai| 28 dhyAnazataka kI haribhadra sUri viracita vRtti ( 20 ) meM dvitIya raudra dhyAna ke prasaMga meM pizuna, asabhya, asadbhuta aura bhUtaghAta ina asatya vacanoM kI vyAkhyA karate hue pUrvokta ta bhASya ( dekhiye pra. bhAga kI prastAvanA pR. 79) ke anusAra asadbhuta ko abhUtodbhAvana, bhUtanihnava, aura arthAntara ke bheda se tIna prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai| yahAM krama se una tInoM ke lie ye udAharaNa diye gaye haiM - yaha AtmA sarvagata hai, AtmA hai hI nahIM, tathA gAya ko azva kahanA / inake atirikta yahAM mUla meM nirdiSTa pUrvokta pizuna, asabhya aura bhUtaghAta ina asatya vacanoM ke svarUpa ko bhI pragaTa kiyA gayA hai / pUrvokta bha. prArAdhanA ke anusAra puruSArthasiddhyupAya ( 61-100 ) meM bhI prakRta asatya vacana ke ve hI cAra bheda svarUpanirdeza ke sAtha upalabdha hote haiM / vizeSa itanA hai ki bha. A. meM jahAM prathama va dvitIya asatya vacanoM kA svarUpa do do vikalpoM meM nirdiSTa kiyA gayA hai vahAM pu. si. meM unake viSaya meM koI vikalpa na karake sAmAnya se bha. prA. gata dvitIya vikalpa ko hI apanAyA gayA hai tathA udAharaNa bhI krama se devadatta va ghaTa ke diye gaye haiM / itanI vizeSatA yahAM aura bhI hai ki prakRta asatya vacana va caurya karma Adi sabhI pApoM ko vahAM hiMsA kA rUpa diyA gayA hai / sAgAradharmAmRta (4, 36-45 ) meM satyANuvrata ke prasaMga meM satyANuvratI ko kanyAlIka, gAyaviSayaka lIka, pRthivIviSayaka alIka, kUTasAkSya aura nyAsApalApa ina pAMca asatya vacanoM ke parityAga ke sAtha jo satya vacana sva aura para ko Apatti janaka hai aise satya vacana kA bhI parityAga karAyA gayA hai| isameM jo kanyAdiviSayaka pAMca asatya vacanoM kA parityAga karAyA gayA hai usakA AdhAra sambhavataH zrAvakaprajJapti kI 260vIM gAthA rahI hai / isa prasaMga meM yahAM sAmAnya se vacana ke ina cAra bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai - satya - satya, satyAzrita asatya, asatyAzrita satya aura asatyAsatya / inakA svarUpa vahAM saMkSepa meM isa prakAra kahA gayA hai - jo vastu jisa deza, kAla, pramANa aura AkAra meM pratijJAta hai usake viSaya meM usI prakAra ke kathana ko satyasatya kahA jAtA hai / vastra buno, bhAta pakAo, ityAdi prakAra ke vacana ko satyAzrita asatya mAnA gayA hai| vivakSita vastu ko prayojanavaza kisI anya se lekara jitane samaya meM use vApisa kara dene kI pratijJA kI thI utane samaya meM na dekara kucha kAla ke bAda use vApisa karane para tIsarA satyAzritasatya vacana hotA hai / jo vastu apane pAsa nahIM hai 'use maiM kala dUMgA' isa prakAra ke vacana kA nAma zrasatyAsatya / yaha vacana loka vyavahArakA virodhI hone se satyANuvratI ke liye sarvathA heya kahA gayA hai, zeSa prathama tIna vacanoM kA prayoga vaha kara sakatA hai / samabhirUr3ha nava - jaina sampradAya meM nayoM ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai / vividha jaina granthoM meM unakA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM to vaha jaTila aura durUha bhI ho gayA hai| isake atirikta tadviSayaka matabheda bhI kucha paraspara meM ho gayA hai / prakRta meM samabhirUr3hanayaviSayaka vicAra vividha granthoM meM jisa prakAra se kiyA gayA hai usakA digdarzana yahAM karAyA jAtA hai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 26 sa. siddhisammata sUtrapATha ke anusAra ta. sU. (1-33) meM negama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye naya ke sAta bheda nirdiSTa kiye gaye haiN| para ta. bhASya sammata sUtrapATha ke anusAra usI ta.sa (1-34) meM usake ye pAMca bheda kahe gaye haiM--naigama, saMgraha, vyavahAra, RjasUtra aura zabda / usake bhASya (1-35) meM dezaparikSapI aura sarvaparikSapI ke bheda se naigamanaya ko do prakAra kA tathA sAmprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ke bheda se zabdanaya ko tIna prakAra kA kahA gayA hai| prakRta samabhirUr3hanaya ke lakSaNa kA nirdeza karate hue sa. si. (1-33) meM kahA gayA hai ki jo zabda ke aneka arthoM ko chor3akara pramukhatA se eka hI artha meM rUr3ha hotA hai use samabhirUr3hanaya kahate haiM / jaise'go' zabda ke vANI va indriya Adi aneka artha haiM, phira bhI vaha isa naya kI apekSA anya arthoM kI upekSA karake pazuvizeSa (gAya) meM rUr3ha hai| jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, ta. bhASyasammata sUtrapATha meM yadyapi isa naya ko pramukha sthAna prApta nahIM hai, phira bhI use zabdanaya ke eka bheda ke rUpa meM svIkAra kiyA ho gayA hai| vahAM usake lakSaNa meM kahA gayA hai ki aneka arthoM ke hone para bhI isa naya kI apekSA unameM saMkramaNa nahIM hotA-aneka arthoM meM pravRtta na hokara vaha pramukhatA se eka hI artha ko svIkAra karatA hai| Age yahIM para vahAM eka prasaMgaprApta zaMkA kA samAdhAna karate hue yaha spaSTa kiyA gayA hai ki sAmprata zabdanaya ke viSayabhUta unhIM sAmprata (vartamAna) ghaToM meM jo adhyavasAya kA asaMkramaNa hotA hai use samabhirUr3hanaya samajhanA caahie| isakA spaSTIkaraNa karate hue vahAM vitarka dhyAna kA udAharaNa dekara yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra vitarka-ekatvavitakai zukladhyAna kA- artha, vyaMjana aura yogoM meM saMkramaNa nahIM hotA, kintu unameM se kisI eka ke Upara hI vaha pArUr3ha rahatA hai, usI prakAra prakRta samabhirUr3hanaya kA zabda ke aneka arthoM meM saMkramaNa nahIM hotA--eka hI artha ko vaha pramukhatA se grahaNa karatA hai| - yahAM yaha smaraNIya hai ki dhavalA (pu. 1, pR. 85-86) meM arthanaya aura vyaMjananaya ke bheda se paryAyAthikanaya ko do prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai| unameM Rjasutra ko arthanaya tathA zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ko zabdanaya kahA gayA hai| Age isI dhavalA (pu.6, pR. 181) aura nayavivaraNa (65) meM naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ina cAra ko arthanaya tathA zeSa tIna ko zabdanaya kahA gayA hai| vizeSA. bhASya (2727) ke anusAra zabda jisa jisa artha ko kahatA hai, zabdAntara ke artha se vimukha hokara vaha cUMki usI artha para ArUr3ha rahatA hai, isIlie usakA samabhirUDhanaya yaha sArthaka nAma hai| ta. vArtika (1, 33, 10), ta. bhASya kI hari. vRtti (1-35), anuyoga. kI hari. vRtti (pR. 108), dhavalA (pR. 1, pR. 86 va pu. 6, pR. 176), jayadha. (1, pR. 240), harivaMzapurANa (58-48), ta. zlo. vArtika (1, 33, 76), sUtrakRtAMga kI zIlAMka. vRtti (2, 7, 81, pR. 188) aura prameyakamalamArtaNDa (6-74, pR. 680) Adi meM prAyaH savArthasiddhi ke lakSaNa (nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH) kA anusaraNa kiyA gayA hai / ta. vA. meM vizeSatA yaha hai ki vahAM pUrvokta ta. bhA. ke samAna vastvantara meM asaMkramaNa to batalAyA gayA hai, para vahAM tatIya avitarka va avicAra sUkSma kriya nAmaka zukladhyAna kA udAharaNa diyA gayA hai| ta. vA. kA yaha vivecana ukta ta. bhA. se prabhAvita rahA dikhatA hai| ta. bhA. meM jahAM sAmAnya se avitarka dhyAna kA udAharaNa diyA gayA hai vahAM ta. vA. meM sAmAnya se 'avitarka dhyAnavata' aisA nirdeza karake bhI Age use spaSTa karate hue tIsare sUkSmakriya-avitarka-avicAra zukladhyAna kI hI sUcanA kI gaI hai| laghunayacakra (42) dravyasva. pra. nayacakra (214) aura pAlApapaddhati (pR. 146) ke anusAra jisa naya ke pAzraya se artha zabda meM aura zabda artha meM rUr3ha hotA hai vaha samabhirUr3hanaya kahalAtA hai| sthAnAMga kI abhaya. vRtti (186) meM kahA gayA hai ki samabhirUDhanaya vaha hai jo pratyeka vAcaka ke Azraya se vAcyabheda kA prAzraya letA hai vaha anantara ukta vizeSaNa se yukta bhI vastu ke zaka va puraMdara Adi vAcakoM ke bheda se bheda ko svIkAra karatA hai, jaise ghaTa-paTAdi vibhinna zabda / jaise----'ghaTate ceSTate iti ghaTa:' ityAdi shbdaarth|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalo samyaktva-darzana, saddarzana, sadvRSTi, samyagdarzana aura samyagdRSTi ye prAya: prakRta samyaktva ke samAnArthaka zabda haiM / bodhaprAbhUta (14) meM darzana ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo samyaktva, saMyama aura uttama dharmasvarUpa mokSamArga ko dikhalAtA hai tathA parigraha se rahita hotA humA jJAnasvarUpa hai use jaina mArga meM darzana kahA gayA hai| paMcAstikAya (107)meM bhAvoM--jIva-ajIva Adi nau padArtho ke zradvAna ko samyaktva kahA gayA hai| Age isI paMcAstikAya kI gA. 160 aura tattvAnuzAsana (30) meM dharmAdikoM ke zraddhAna ko samyaktva kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| samayaprAbhUta (11) meM samyagdRSTi use kahA gayA hai jo bhUtArtha (zuddhanaya) ke Azrita haiM / Age isI samayaprAbhRta (15) aura mUlAcAra (5-6 ) meM bhI samAna zabdoM meM bhUtArthasvarUpa se adhigata jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa inako hI abheda vivakSA se samyaktva kahA gayA hai| Age ukta samayaprAbhata (165) meMjIvAdi ke zraddhAna ko bhI samyaktva kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai / niyamasAra gA. 5 meM prApta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna ko; gA. 51 meM viparIta abhiprAya se rahita zraddhAna ko, tathA gA. 52 meM cala, malina aura pragADhatA doSoM se rahita zraddhAna ko samyaktva kahA gayA hai| darzanaprAbhUta (16)meM chaha dravya, nau padArtha,pAMca astikAya aura sAta tattva inake svarUpa ke zraddhAna karane vAle ko samyagdaSTi tathA yahIM para Age (gA. 20) jIvAdi ke zraddhAna ko vyavahAra se samyaktva evaM prAtmA ke zraddhAna ko nizcaya se samyaktva kahA gayA hai| mokSaprAbhUta (14) ke anusAra samyagdRSTi baha zramaNa hotA hai jo svadravya meM nirata rahatA hai| Age isa mokSaprAbhRta (38) aura upAsakAdhyayana (267) meM tattvAMca ko tathA usake Age isI mokSaprAbhata kI gA. 60 aura bhAvasaMgraha kI gA. 262 meM samAna zabdoM dvArA hiMsA se rahita dharma,aThAraha doSoM se rahita deva, nigraMtha guru aura prAvacana --pravacana se hone vAle jJAna athavA dravyazra ta-viSayaka zraddhAna ko samyaktva kA lakSaNa kahA gayA hai| yahAM yaha smaraNIya hai ki malAcAra, upAsakAdhyayana aura bhAvasaMgraha ko chor3akara uparyukta sabhI grantha kundakundAcArya ke dvArA race gaye haiN| jaisA ki pUrva meM nirdeza kiyA jA cukA hai, mUlAcAra(5-6) meM samayaprAbhRta kI 15vIM gAthA ko AtmasAt kara tadanusAra bhUtArthasvarUpa se adhigata jIvAdi nau padArthoM ko hI samyaktva kahA gayA hai| isake pUrva (5-5) yahAM mArga (mokSamArga) ko bhI samyaktva kahA jA cukA hai| Age yahAM (5-68) yaha bhI kahA gayA hai ki 'jo jina deva ke dvArA upadiSTa hai vahI yathArtha hai', isa prakAra bhAvataH-paramArtha se-grahaNa karanA, yaha samyagdarzana kA lakSaNa hai / vRttikAra ne ise AjJA samyaktva kA lakSaNa kahA hai| dhyAna rahe ki ye lakSaNa yahAM darzanAcAra ke prasaMga meM nirdiSTa kiye gaye haiM / isa prakAra yahAM samyagdarzana ke liye darzana (5-3) samyaktva (5,5-6) aura samyagyadarzana (5-68) ye tIna zabda prayukta hue haiN| uttarAdhyayana (28-14-15) meM kahA gayA hai ki jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nau padArtha jisa rUpa meM avasthita haiM usI rUpa meM unakA jo zraddhAna karatA hai usake vaha samyaktva jAnanA caahie| yahAM yaha vizeSa dhyAna dene yogya hai ki pUrvokta samayaprAbhRta (15) meM jahAM bhUtArtha se adhigata inhIM nau padArthoM ko hI abhedavivakSA se samyaktva kahA gayA hai vahAM prakRta uttarAdhyayana meM unake zraddhAna ko samyaktva kA lakSaNa nidiSTa kiyA gayA hai| prakRta uttarA. kI cuNi (pR. 272) meM kahA gayA hai ki zaddha padArthoM ke viSaya meM jo nisarga athavA adhigama se ruci hotI hai usakA nAma samyaradarzana hai| yaha spaSTataH ta. sU. (1,2-3) kA anusaraNa hai| tattvAnuzAsana (25) ke anusAra jo jIvAdi nau padArtha jina deva ke dvArA jisa prakAra se upadiSTa haiM ve usI prakAra haiM, aisI jo zraddhA hotI hai use samyagdarzana mAnA gayA hai| isameM sambhavata: mUlAcAra (5-68) kA anusaraNa kiyA gayA hai| lagabhaga yahI abhiprAya dharmaparIkSA (16.10) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai, jo zabda aura artha se bhI prakRta tattvAnuzAsana se bahuta kucha milatA-julatA hai| tattvArthasUna 1-2 meM tattvArthazraddhAna ko samyagdarzana kA lakSaNa kahA gayA hai| isake bhASya (1-1) meM prazasta athavA saMgata darzana ko samyaktva kAlakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai / Age isI bhASya (1-2)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA meM tattvArthazraddhAna ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki tattvoM ke arthoM ke zraddhAna athavA tattva rUpa se arthoM ke zraddhAna kA nAma tattvArthazraddhAna hai aura yahI tattvArthazraddhAna usa samyagdarzana kA lakSaNa hai jo prazama, saMvega. nirveda, anakampA aura Astikya svarUpa hai| prazamaratiprakaraNa(222)meM jIvAdikoM ke viSaya meM jo nizcaya se 'tattva' isa prakAra kA adhyavasAya hotA hai use samyagdarzana kahA gayA hai| bRhatkalpasUtra (134) ke anusAra suna karake....."jo tattvaruci hotI hai use samyaktva kahA jAtA hai / paumacariu (102,121) meM samyagdRSTi use kahA gayA hai jo laukika zra tiyoM se rahita hokara jIvAdi nau padArthoM kA zraddhAna karatA hai| ratnakaraNDaka (4) ke anusAra paramArthabhUta prApta, Agama aura guru kA jo tIna mUr3hatAoM se rahita. ATha aMgoM se sahita evaM ATha madoM se rahita zraddhAna hotA hai usakA nAma samyagdarzana hai| paramAtmaprakAza (1-76) ke anusAra samyagdRSTi vaha jIva hotA hai jo AtmA ko AtmA mAnatA hai| yogasAra (48) meM bhI lagabhaga isI abhiprAya ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jo saba vyavahAra ko chor3akara AtmasvarUpa meM ramatA hai use samyagdRSTi samajhanA cAhie, aisA samyagdRSTi jIva zIdhra hI saMsAra ke pAra ko pA letA.. vaha makta ho jAtA hai| di. paMcasaMgraha (1-159) aura bhAvasagraha (278) meM prAyaH samAna rUpa meM yaha kahA gayA hai ki jina bhagavAn ke dvArA upadiSTa chaha, pAMca aura no prakAra ke padArthoM kA AjJA aura adhigama se jo zraddhAna hotA hai use samyaktva kahate haiM / tattvArthavArtika (1, 1, 1) meM kahA gayA hai ki upayogavizeSa se prAdarbhata nisarga va adhigama rUpa do prakAra ke vyApAra se yukta jo tattvArthazraddhAna hotA hai usakA nAma samyagdarzana hai| isakA anusaraNa karate hue ta. zlo. vArtika (1, 1, 1) meM bhI prAyaH isI abhiprAyo vyakta kiyA gayA hai| zrAvakaprajJapti (62) meM pUrvokta tattvArthasUtra aura usake bhASya kA anusaraNa karate hue tattvArthazraddhAna ko samyaktva kA lakSaNa batalAkara yaha kahA gayA hai ki usake hone para niyama se prazama Adi (saMvega nirveda, anakampA aura Astikya) pragaTa hote haiN| dhavalA ( pu. 1, pR. 151 va pu. 7, pR. 7) tathA mUlAcAra kI vRtti (12-156) meM prazama, saMvega, anakampA aura Astikya inakI abhivyakti ko samyaktva kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| Age isa dhavalA (pu. 6, pR. 38 tathA pu. 13, pR. 357-58) meM prApta, Agama aura padArtha viSayaka ruci ko darzana kA lakSaNa batalAte hue ruci, pratyaya, zraddhA aura sparzana ina zabdoM ko samAnArthaka nirdiSTa kiyA gayA hai| yahIM para (pU. 7, pR. 7) tattvArthazraddhAna ko samyagdarzana athavA tattvaruciko samyaktva kahA gayA hai| pa. 13 (pR. 286-87) meM 'samyag dRzyante paricchidyante jIvAdayaH padArthAH anayA iti samyagdRSTi:' isa nirukti ke sAtha yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki jisa dRSTi ke dvArA jIvAdi padArtha yathArtha rUpa meM jAne jAte haiM usa dRSTi kA nAma samyagdRSTi hai / prakArAntara se yahAM yaha bhI kahA gayA hai ki athavA samyagdaSTi ke avinAbhAva se samyagdaSTi jAnanA cAhiye / pU. 15(pa. 12) meM chaha dravya aura nau padArtha viSayaka zraddhAna ko samyagdarzana kahA gayA hai| varAMgacarita (26-61) meM samyagdRSTi unheM kahA gayA hai jo jinapraNIta pravacana para zraddhA karate haiM, bhAvataH vRddhiMgata hote haiM aura pratyaya bhI karate haiN| harivaMzapurANa (58-16) meM tattvArthasUtra ke anasAra tattvArthazraddhAnako tathA mahApurANa (6-121 va 24-117) meM dhavalA (pu. 6, pR. 38) ke anusAra prApta, Agama aura padArtha viSayaka ruci yA zraddhAna ko darzana yA samyagdarzana kA lakSaNa kahA gayA hai| ta. bhASya (1-1, pR. 26) kI siddhasena viracita vRtti meM kahA gayA hai ki samyagdarzana ke ghAtaka mithyAdarzana aura anantAnubandhI kaSAyoM ke kSaya Adi se jinadeva ke dvArA upadiSTa samasta dravyoM aura paryAyoM ko viSaya karane vAlI jo jIva kI ruci prAdurbhata hotI hai use samyagdarzana kahate haiN| prAge yahAM (pa. 30) yaha bhI kahA gayA hai ki aviparIta (yathArtha) padArthoM ko grahaNa karane vAlI jo daSTi jIvAdi viSaya kA ullekha karatI huI sI pravRtta hotI hai usakA nAma samyagdarzana hai| yahIM para Age (1-7, pR. 55) makhya vatti se jo ruci-zraddhA-saMvegAdi rUpa jJAna lakSaNa AtmapariNAma hotA hai use samyagdarzana kahA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina lakSaNAvalI gayA haiN| yahAM samyagdRSTi usa jIva ko kahA gayA hai jisakI sundara dRSTi samIcIna padArthoM kA avalokana kiyA karatI hai| Age isI vRtti (2-3) meM tattvaruci ko aura tattvArthazraddhAna (7-6 va 8-10) ko bhI samyaktva kA lakSaNa kahA gayA hai / sUtra 6-4 kI vRtti meM prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya kI abhivyakti ko samyagdarzana kA lakSaNa batalAyA gayA hai| bha.pArAdhanA kI vijayodayA TIkA (16) ke anusAra vastu kI yathArthatA ke zraddhAna kA nAma darzana hai| pUruSArthasiddhayupAya (216) meM Atmavinizciti-para se bhinna prAtmA ke nirNaya -..ko darzana kahA gayA tattvArthasAra 1-4 va 2-61 meM tattvArthazraddhAna ko kama se darzana va samyaktva kahA gayA hai| paMcAstikAya kI amRtacandra viracita vRtti (160) meM dravya va padArtha ke vikalpa yukta dharmAdikoM ke zraddhAna nAmaka tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAva bhAvAntara ko samyaktva kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai| yogasAraprAbhata -16) ke anusAra jisake prazriya se jaisI vastu hai usakA usI rUpa meM jo jJAna hotA hai use jina bhagavAna ke dvArA samyaktva kahA gayA hai, vaha siddhi (mukti) ke siddha karane meM samartha hai| upAsakAdhyayana (267) meM samyaktva kA lakSaNa tattvaviSayaka ruci kahA gayA hai / sAvayadhammadohA (16) va vasunandizrAvakAcAra (E) meM prAyaH samAna zabdo meM yaha kahA gayA hai ki prApta, Agama aura tattvoM kA zaMkAdi doSoM se rahita jo nirmala zraddhAna hotA hai use samyaktva jAnanA cAhiye / jIvandharacampU (7-6) meM prApta, Agama aura padArthoM ke zraddhAna ko darzana kA lakSaNa kahA gayA hai / jaisA ki dhavalA (pu. 6, pR. 38) meM nirdiSTa kiyA jA cakA hai tadanusAra AcArasAra (3-3) meM bhI prApta, Agama aura padArtha viSayaka ruci ko samyaktva kahA gayA hai| dravyasaMgraha (41) meM samyaktva kA lakSaNa jIvAdi kA zraddhAna pragaTa kiyA gayA hai| sthAnAMga kI abhaya. vRtti (1-43) meM 'dRzyante zraddhIyante padArthA anenAsmAdasmin veti darzanam' isa nirukti ke anusAra darzanamohanIya ke kSaya yA kSayopazama ko tathA 'dRSTirvA darzanam' isa nirukti ke anusAra ukta darzana mohanIya ke kSaya Adi ke Azraya se prAdurbhUta tattvazraddhAnarUpa prAtmapariNAma ko darzana kahA / lagabhaga isI abhiprAya ko vyakta karate hue prAva. niyukti kI malayagiri viracita vRtti (121) meM bhI AtmapariNatisvarUpa tattvArthazraddhAna ko samyagdarzana kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| isa prakAra saMkSepa meM ukta samyagdarzana ke lakSaNoM ko nimna rUpoM meM dekhA jA sakatA hai1. samyaktva, saMyama yA uttama dharmasvarUpa mokSamArga kA darzaka (bodhaprAbhata) 2. jIvAdi nau padArthoM kA zraddhAna (paMcAstikAya) 3. dharmAdikoM kA zraddhAna (paMcAstikAya) 4. bhUtArtha kA Azraya (samayaprAbhRta) 5. bhUtArtha svarUpa se adhigata jIvAdi (samayaprAbhUta) . 6. jIvAdi kA zraddhAna (samayaprAbhUta) 7. prApta, Agama aura padArthoM kA zraddhAna (samayaprAbhRta) 8. Apta, Agama aura tattvoM kA zraddhAna (niyamasAra) 6. viparIta abhiniveza se rahita zraddhAna ( , ) 10. cala, malina aura agAr3hatA se rahita zraddhAna (niyamasAra) 11. chaha dravya, nau padArtha, pAMca astikAya aura sAta tattva inake svarUpa kA zraddhAna (darzanaprAbhRta) 12. jIvAdikA zraddhAna (vyavahAra samyagdarzana), AtmA kA zraddhAna (nizcaya samyagdarzana) darzanaprAbhUta 13. tatvarUci (mokSaprAbhRta va bRhatkalpa) 14. hiMsArahita dharma, aThAraha doSarahita deva, nirgrantha guru aura pravacana viSayaka zraddhAna (mokSaprAbhUta) 15. jinopadiSTa hI yathArtha hai, aisA bhAvataH grahaNa (mUlAcAra) 16. mArga hI samyaktva hai (mUlAcAra)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 17. yathAvasthita jIvAdikoM kA bhAvataH zraddhAna (uttarAdhyayana) 18. yayArtha zuddha bhAvoM kI nisarga athavA adhigama se honevAlI ruci (uttarAdhyayana cUNi) 16. tattvArtha zraddhAna (tattvArthasUtra) 20. nizcaya se yahI tattva hai, aisA arthaviSayaka adhyavasAya (prazamarati prakaraNa) 21. paramArthabhUta prApta, pAgama aura guru kA nirdoSa zraddhAna (ratnakaNDaka) 22. prAtmA ko AtmA samajhanA (paramAtmaprakAza) 23. jinopadiSTa chaha, pAMca aura nau prakAra ke padArthoM kA AjJA va adhigama se hone vAlA zraddhAna (di. paMcasaMgraha) 24. praNidhAnavizeSa se Ahita nisarga va adhigama rUpa do prakAra ke vyApAra se hone vAlA zraddhAna (tattvArthavArtika) 25. prazama, saMvega, anakampA aura Astikya kI abhivyakti (dhavalA) 26. jisa dRSTi se bhalI bhAMti jIvAdi padArthoM kA zraddhAna hotA hai vaha dRSTi (dhavalA) 27. jinapraNIta pravacana para zraddhA (varAMgacarita) 28. darzanavighAtaka karmoM ke kSayAdi se honevAlI jinopadiSTa samasta dravya-paryAyaviSayakaruci (ta. bhA. siddha. vRtti) 26. aviparIta padArthoM ko grahaNa karane vAlI dRSTi (ta. bhA. siddha. vRtti) 30. Atma vinizciti (puruSArthasiddhyupAya) 31. dravya va padArtha ke vikalpa yukta dharmAdikoM ke tattvArthazraddhAnamAvasvabhAva zraddhAna nAmaka bhAvAntara (paMcA. amRta vRtti) 32. zuddha naya kI apekSA ekatva meM niyata, vyApaka evaM pUrNa jJAnaghanasvarUpa prAtmA ko dravyAntaroM se pRthak dekhanA (samayasArakalaza) 33. jaisI vastu hai usI prakAra kA jJAna jisake Azraya se prAtmA ke hotA hai (yogasAraprabhRta) 34. viparItatA se rahita jina praNati tattvapratipatti (prajJApanA malaya vRtti) saMgrahanaya - isake lakSaNa kA nirdeza karate hue sarvArthasiddhi (1-33) meM kahA gayA hai ki jo apanI jAtikA virodha na karake aneka bheda yakta paryAyoM ko sAmAnya se eka rUpa meM grahaNa karatA hai use saMgrahanaya kahate haiN| samastako grahaNa karane ke kAraNa isakA saMgrahanaya yaha sArthaka nAma hai| ta. bhASya (1-35, pR. 118) ke anusAra padArthoM kA jo sarvadeza athavA ekadeza rUpa se saMgrahaNa hotA hai usakA nAma saMgrahanaya hai| yahIM para prAge (pa. 123) eka zaMkA ke samAdhAna rUpa meM punaH yaha kahA gayA hai ki nAma-sthApanAdi se viziSTa eka athavA bahata sAmprata, atIta va anAgata ghaToM meM jo sampratyaya- sAmAnya bodha ---hotA hai use saMgrahanaya kahA jAtA hai| mAge vahA~ nayaviSayaka virodha kI AzaMkA kA nirAkaraNa karate hue 'pAha ca' aisA nirdeza karake 4 kArikAyeM uddhRta kI gaI haiN| unameM se dUsarI kArikA meM saMgrahanaya ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo sAmAnyaviSayaka athavA dezataH vizeSaviSayaka saMgRhItavacana hai usa saMgrahanaya se niyata jJAna ko saMgrahanaya jAnanA caahie| anuyogadvAra gAthA 137 (pR. 264) va prAva. niyukti 137 ke anasAra jo saMgrahavacana padArthoM ko piNDita rUpa meM grahaNa karatA hai use saMgrahanaya jAnanA caahiye| vizeSA. bhASya (76 va 2666) meM bhAvasAdhana, kartRsAdhana aura karaNasAdhana ke prAzraya se kahA gayA hai ki sAmAnya se bhedoM ke piNDita artha ke rUpa meM hone vAle saMgraha ko, jo unakA saMgraha karatA hai, athavA jisake dvArA unakA saMgraha kiyA jAtA hai usakA nAma saMgrahanaya hai / yaha usakA sArthaka nAma hai| ta. vArtika (1,33, 5) meM pUrvokta sarvArthasiddhigata lakSaNa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki apanI cetana-acetana rUpa jAti se cyUta na hokara jo ekatA ko prApta karAkara bhedoM kA saMgraha-samasta rUpa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaina lakSaNAvalI grahaNa hotA hai, isakA nAma saMgrahanaya hai / jaise- 'sat dravya' aisA kahane para dravya, paryAya va unake bheda-prabheda jo sattA sambandha ke yogya haiM una sabako dravyatva se aviruddha hone ke kAraNa eka rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai | ataeva ise saMgrahanaya jAnanA caahiye| dUsarA udAharaNa yahAM ghaTa kA diyA gayA hai, 'ghaTa' aisA kahane para yadyapi prakRta ghaTa nAma sthApanAdi ke bheda se, suvarNa va miTTI grAdi upAdAna ke bheda se, rakta-pItAdirUpa varNa ke bheda se, tathA prakAra ke bheda se aneka prakAra ke haiM; to bhI ve saba hI 'ghaTa' zabda ke dvArA grahaNa kiye jAte haiM / ataH vAcaka ke abhinna hone se una sabako yaha naya eka rUpa meM grahaNa karatA hai / yahAM jo 'sat dravya va ghaTa' ye do udAharaNa diye gaye haiM unheM krama se pUrvokta ta bhASya meM nirdiSTa sarvadeza va ekadeza ke spaSTIkaraNa svarUpa samajhanA cAhie / pUrvokta ta* bhASyagata 'prarthAnAM sarvekadezagrahaNaM saMgraha:' isa lakSaNa ko spaSTa karate hue usakI hari. vRtti meM 'sarva' zabda se sAmAnya aura 'deza' zabda se vizeSa ko grahaNa karake usakA yaha abhiprAya pragaTa kiyA hai ki padArthoM kA sAmAnya va vizeSa rUpa se jo eka rUpa meM grahaNa hotA hai use saMgrahanaya kahA jAtA hai / yahI abhiprAya prAyaH unhIM zabdoM meM ukta ta bhASya kI apanI vRtti meM siddhasena gaNi ne bhI vyakta kiyA hai / anuyogadvAra kI hari vRtti (pR. 36 ) meM prakRta saMgrahanaya ko svabhAvataH sAmAnya mAtra ko grahaNa karane vAlA nirdiSTa kiyA gayA hai| dhavalA (pu. 1, pR. 84) meM prakRta saMgrahanaya ke svarUpa ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki vidhi ko chor3akara cUMki pratiSedha upalabdha nahIM hai, isaliye 'vidhi mAtra hI tattva hai' isa prakAra kA jo adhyavasAya hotA hai use samasta ko grahaNa karane ke kAraNa saMgrahanaya kahA jAtA hai, athavA dravya ko chor3akara paryAya cUMki pAI nahIM jAtI, isalie 'dravya hI tattva hai' isa prakAra kA jo adhyavasAya hotA hai use saMgrahana samajhanA cAhiye / anyatna yahIM para (pu. 6, pR. 170 ) paryAya kalaMka se rahita hone ke kAraNa jo sattAdi ke dvArA sava meM advaitatA - dvaita ke prabhAva svarUpa ekatva -kA adhyavasAya hotA hai use zuddha dravyArthika saMgrahanaya kA lakSaNa kahA gayA hai / pazcAtkAlIna granthoM meM prAyaH savArthasiddhigata lakSaNa kA athavA ta bhASyagata lakSaNa kA hI hInAdhika rUpa meM anusaraNa kiyA gayA hai / saMyama - prAkRta paMcasaMgraha ( di. 1-127) meM vratoM ke dhAraNa, samitiyoM ke pAlana, kaSAyoM ke nigraha, daNDoM ke tyAga aura indriyoM ke jaya ko saMyama kA lakSaNa kahA gayA hai / prakRta paMcasaMgraha kI yaha gAthA dhavalA (pu. 1, pR. 145) meM udbhuta kI gaI hai tathA go. jovakANDa (465) meM vaha usI rUpa meM zrAtmasAt kI gaI hai / ukta lakSaNa kA anusaraNa prAyaH unhIM zabdoM meM ta vArtika (6, 7, 11), dhavalA ( pU. 1, pR. 144 va pU. 7, pR. 7), upAsakAdhyayana (624), cAritrasAra (pR. 38) zramitagati viracita paMcasaMgraha (1-238), mUlAcAra vRtti (12-156 ) aura kArtikeyAnuprekSA kI TokA (369) meM kiyA gayA hai / sarvArthasiddhi ( 6-12) ke anusAra prANiyoM aura indriyaviSayoM meM jo azubha pravRtti huA karatI hai usase nivRtta hone kA nAma saMyama hai / isakA anusaraNa ta. vArtika ( 6, 12, 6) tattvArthasAra ( 2 - 84 ) aura padmanandipaMcaviMzati (1-66 ) meM kiyA gayA hai| ta. bhASya ( 6-6) meM yogoM ke nigraha ko saMyama kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai| yahAM yaha smaraNIya hai ki mUla tattvArthasUtra (E-4) meM samyak prakAra se kiye jAne vAle yoganigraha ko gupti kahA gayA hai / prakRta bhASya meM saMyama ko sattaraha prakAra kA nirdiSTa kiyA gayA hai--- 1-5 pRthivIkAyikAdi ke bheda se (pRthivIkAfraiyama zrAdi ) 6-6 dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ke bheda se, 10 prekSyasaMyama, 11 upekSyasaMyama, 12 apahRtyasaMyama, 13 pramRjyasaMyama, 14 kAyasaMyama, 15 vAksaMyama 16 manasaMyama 17 upa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA karaNasaMyama | ta. vArtika meM pranyatra ( 6, 6, 14) saMyama ke lakSaNa meM yaha bhI kahA gayA hai ki samitiyoM meM pravartamAna muni unake paripAlana ke lie jo prANipIr3A aura indriyaviSayoM kA parihAra karatA hai vaha saMyama kahalAtA hai / isakA anusaraNa mUlAcAra kI vRtti (21-5) aura tattvArthavRtti ( 6-6 ) meM bhI kiyA gayA hai / dhyAnazataka kI hari vRtti ( 6 ) meM prANAtipAtAdikI nivRtti ko saMyama kA lakSaNa kahA gayA hai| isakA anusaraNata. bhASya ( 6-13 va 6-20 ) kI vRtti meM bhI kiyA gayA hai| ukta haribhadra sUri ke dvArA daza kI vRtti ( 1 - 1 pR. 21 ) meM AsravadvAroM ke uparama ko tathA ta bhASya ( 6- 20 ) kI vRtti meM viSayakaSAyoM kI uparati ko saMyama kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai / 35 dhavalA meM isakA lakSaNa pAMca sthaloM para upalabdha hotA hai-jaisA ki Upara saMketa kiyA jA cukA hai, pu. 1, pR. 144 para vrata, samiti, kaSAya, daNDa aura indriya inake yathAkrama se dhAraNa, anupAlana, nigraha, tyAga aura jaya ko saMyama kahA gayA hai / yahIM para Age (pR. 176) guptiyoM aura samitiyoM se anurakSita muni jo hiMsAdi pAMca pApoM se virata hotA hai, ise saMyama kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| Age (pR. 374 ) kahA gayA hai ki buddhipUrvaka sAvadya se virata hone kA nAma saMyama hai / pu. 7, pR. 7 para pUrvokta vratAdi ke rakSaNa Adi ko saMyama kA lakSaNa kahA gayA hai / pu. 14, pR. 12 para vipAkapratyayika jIvabhAvabandha ke prasaMga meM saMyama aura virati meM bheda ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki samitiyoM ke sAtha mahAvratoM aura aNuvratoM ko saMyama aura samitiyoM ke binA ukta mahAvratoM aura aNuvratoM ko virati kahA jAtA hai / bha. ArAdhanA kI vijayo. TI. (6) meM karmAdAna kI kAraNabhUta kriyAoM se uparata honA, ise saMyama kA lakSaNa kahA gayA hai / yahI abhiprAya usakI mUlArAdhanAdarpaNa TIkA ( 4 ) meM bhI vyakta kiyA gayA hai / amitagatizrAvakAcAra (3-61 ) ke anusAra dhArmika, upazAnta, guptiyoM se surakSita aura parISahoM kA vijetA anuprekSAoM meM tatpara hotA huA jo karma kA saMvaraNa karatA hai vaha saMyama kahalAtA hai, pravacanasAra kI jaya. vRtti (1-7) meM kahA gayA hai ki bAhya indriyoM va prANoM ke saMyama ke bala se apanI zuddha prAtmA meM saMyamana hone ke kAraNa jo samarasobhAva se pariNamana hotA hai use saMyama kahate haiM / pracArasAra ( 5- 148) meM niruktipUrvaka saMyama ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki samyagdarzana va samyagjJAna se pavitra va pApa kA vighAtaka jo dvandadvitaya --- prANipIDA va indriyaviSaya ina donoM kA - yama ( tyAga ) kiyA jAtA hai| usakA nAma saMyama hai / prajJApanA kI malayagiri viracita vRtti (316 kI utthAnikA) meM niravadya yoga meM pravRtti aura itara ( sAvadya) yoga se nivRtti ko saMyama kahA gayA hai / AAva. niryukti kI malaya vRtti (831 ) ke anusAra samIcIna anuSThAna (sadAcaraNa ) kA nAma saMyama hai / saMsAraparIta - saMsAraparIta aura parItasaMsAra ye donoM zabda samAna abhiprAya ke bodhaka haiN| mUlAcAra (2-36) ke anusAra jo jinAgama meM anurakta rahate haiM, guru kI AjJA kA bhAvataH paripAlana karate haiM, tathA azabala - mithyAtva kI kaluSatA se rahita hote hue saMkleza se rahita hote haiM ve parItasaMsAra - parimita saMsAra vAle hote haiM / prajJApanA ( 18-247 ) meM saMsAraparIta kA svarUpa kyA hai, isa gautama gaNadhara ke prazna kA samAdhAna karate hue zramaNa mahAvIra ke dvArA kahA gayA hai ki saMsAraparIta kA abhiprAya hai saMsAra kA kama se kama antarmuhUrta mAtra aura adhika se adhika apArdha pudgalaparivarta mAtra zeSa raha jAnA / prakRta sUtra abhiprAya ko vyakta karate hue malayagiri ne apanI vRtti meM kahA hai ki jisane samyaktva Adi ke dvArA saMsArako parimita kara diyA hai vaha saMsAraparIta hai / aisA jIva jaghanya se antarmuhUrta mAtra saMsAra meM rahatA hai, tatpazcAt antakRt kevalitva ke yoga se vaha mukta ho jAtA hai / utkarSa se vaha zrananta kAla -- zrapArdha pudgala parivarta pramANa - saMsAra meM rahatA hai, tatpazcAt vaha niyama se mukti ko prApta ho jAtA hai / dhavalA (pu. 4, pR. 335) meM sAdi - saparyavasita mithyAdRSTi ke kAla kI prarUpaNA ke prasaMga meM apatasaMsAra aura parItasaMsAra kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki eka anAdi mithyAdRSTi parIta
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jaina lakSaNAvalI saMsArI jIva zradha pravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura pranivRttikaraNa ina tIna karaNoM ko karake samyaktva grahaNa ke prathama samaya meM hI usa samyaktva guNa ke dvArA pUrva ke aparIta saMsAra se haTakara ardhapudgalaparivarta mAtra parItasaMsArI hotA huA utane kAla hI utkarSa se saMsAra meM rahatA hai / jaghanya se vaha antarmuhUrta mAtra hI saMsAra meM rahatA hai| sAmAyika - isakA vidhAna muniyoM ke chaha AvazyakoM, cAritrabhedoM, pratimAtroM, zikSAvratoM tathA saMyatabhedoM yA saMyamabhedoM ke antargata upalabdha hotA hai / para usake svarUpa kA vicAra karate hue tadanusAra usakA pRthak-pRthak vizleSaNa nahIM kiyA gayA hai- sarvatra usakA svarUpa prAyaH samAna rUpa meM hI dRSTigocara hotA hai / niyamasAra ke nauveM paramasamAdhi adhikAra ( 125-33 ) meM sAmAyikavrata ke yogya kauna hotA hai, isakA vicAra karate hue kahA gayA hai ki jo samasta jIvoM meM sama- rAga dveSa se rahita, saMyama, niyama aura tapa meM nirata; rAga-dva eSajanita vikAra se vihIna, zrArta va raudra rUpa durdhyAna se dUravartI, puNya-pAparUpa karma ke vikAra se vimukta, hAsyAdi rUpa nokaSAnoM se rahita, nirantara dharma va zuklarUpa prazasta dhyAnoM kA dhyAtA aura jJAna evaM cAritra meM buddhi ko lagAne vAlA hai usake jinazAsana meM sAmAyikavrata kahA gayA hai, arthAt uparyukta vizeSatAoM se viziSTa jIva hI usa sAmAyika kA adhikArI hotA hai / mUlAcAra (1-23) meM muni ke 28 mUlaguNoM ke antargata sAmAyika prAvazyaka ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki sAdhu jo jIvita aura maraNa, lAbha aura alAbha, saMyoga aura viyoga, mitra aura zatru tathA sukha aura duHkha prAdi meM samatA - rAga-dva eSa se rahita samAnatA kA bhAva rakhatA hai, isakA nAma sAmAyika hai / yahIM para Age (7, 18-32) mRni ke chaha AvazyakoM ke antargata usa sAmAyika kA punaH vistAra se vivecana karate hue kahA gayA hai ki samyaktva, jJAna, saMyama aura tapa ke sAtha jo jIvakA prazasta samAgama -- unake sAtha ekarUpatA - hotI hai use samaya kahA gayA hai; isa samaya ko hI sAmAyika jAnanA 'cAhie / yaha sAmAyika kA niruvata lakSaNa hai / jo jIMva upasarga va parISahoM para vijaya prApta karake bhAva - nAmoM aura samitiyoM meM upayukta hotA huA yama va niyama meM buddhi ko saMlagna karatA hai vaha sAmAyika se pariNata hotA hai, jo zramaNa sva va para meM sama-rAga-dveSa se rahita hotA hai, mAtA aura samasta mahilAoM ke viSaya meM sama hotA hai-- unheM mAtA ke samAna mAnatA hai, tathA prapriyava priya evaM mAna va apamAna meM samaNa ( samAna) rahatA hai use hI sAmAyika jAnanA caahie| jo dravya, guNa aura paryAya ke samavAya ko- unakI apekSAkRta samAnatA ko jAnatA hai use uttama sAmAyika jAnanA caahie| rAga aura dveSa kA nirodha karake samasta karmoM meM jo samatA aura sUtroM meM- dvAdazAMga zruta ke viSaya meM - jo pariNAma hotA hai use uttama sAmAyika jAnanA caahie| samasta sAvadya se virata tIna guptiyoM se surakSita aura jitendriya jIva kA nAma hI sAmAyika hai jo uttama saMyamasthAnasvarUpa hai / jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM sthita hai; jo tasa aura sthAvara samasta jIvoM ke viSaya meM sama -- rAga-dveSa se rahita hai, jisake rAga aura dveSa vikAra ko utpanna nahIM karate, jisane krodhAdi cAroM kaSAoM ko jIta liyA hai, jisake prAhArAdi saMjJAyeM aura kRSNAdi lezyAyeM vikAra ko utpanna nahIM karatIM, jo rasa va sparzasvarUpa kAma ko tathA rUpa, gandha aura zabdarUpa bhogoM ko sadA chor3atA hai, tathA zrArta-raudra rUpa durdhyAnoM ko chor3akara sadA dharma va zukla rUpa samIcIna dhyAnoM ko dhyAtA hai usake jinagama ke anusAra sAmAyika sthita rahatI hai' / yogIMdu viracita yogasAra ( 66 - 100 ) meM ukta niyamasAra ke samAna saMkSepa meM samabhAva ko sAmAyika kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai / 1. isa prasaMga se sambaddha niyamasAra ke padya 125-29 va 133 aura mUlAcAragata padya krama se 23, 25,24,26,31 aura 32 ye ubhaya granthoM meM samAna rUpa meM upalabdha hote haiM / (ni. sA. ke padya 125 aura mUlA. . ke padya 23 kA uttarArdha bhinna hai ) / ni. sA. ke padya 126 va 127 tathA prAvazyaka ni. ke padya 797 va 766 bhI paraspara meM samAna haiM /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ratnakaraNDaka (4-7) meM zikSAvrata ke prasaMga meM niyamita samaya paryantAMcoM pApoM ke pUrNatayA parityAga ko sAmAyika kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai / prAge yahAM (4-8) uparyukta samaya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki bAloM ke bandhana, muTThI ke bandhana aura vastra ke bandhana ko athavA sthAna ( kAyotsarga) va upabezana ko grAgama ke jJAtA samaya-kAla prathavA mAcAra vizeSa - jAnate haiM / yahIM para zrAge (5-18 ) tIsarI sAmAyika pratimA ke prasaMga meM kahA gayA hai ki jo gRhastha yathAjAta - bAlaka ke samAna digambara veSa meM sthita hokara athavA samasta prakAra kI parigraha kI prora se nirmamatva hokara-cAra vAra tIna-tIna zrAvarta pUrvaka kAyotsarga meM sthita hotA huA cAra praNAma karatA hai tathA do upavezana se yukta hokara tInoM yogoM se zuddha hotA hu tInoM sandhyAkAloM meM devavandanA kiyA karatA hai use sAmayika -- tIsarI sAmAyika pratimA kA dhAraka zrAvaka -- jAnanA cAhie / sarvArthasiddhi (7-21) meM zikSAvratoM ke prasaMga meM niruktipUrvaka sAmAyika ke lakSaNa ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki 'sam' kA artha ekIbhAva aura 'aya' kA artha gamana hai, tadanusAra ekIbhAva svarUpa se jo gamana ( pravRtti) hotA hai usakA nAma samaya hai aura usa samaya ko hI sAmAyika kahA jAtA hai / athavA 'samayaH prayojanamasyeti vA vigRhya sAmAyikam' isa prakAra ke vigrahapUrvaka yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki ukta prakAra kA 'samaya' ho jisakA prayojana hai use sAmAyika jAnanA caahie| sarvArthasiddhigata isa lakSaNa ko kucha spaSTa karate hue tattvArthavArtika (7, 21, 6) meM kahA gayA hai ki pratiniyata kAya, vacana aura mana kI kriyA rUpa paryAya se nivRtta hokara dravyArthasvarUpa se jo AtmA kA ekIbhAva (abhinnatA) ko prApta honA hai, yaha sAmAyika kA lakSaNa hai / sarvArthasiddhigata zeSa sabhI abhiprAya ko yahAM prAyaH zabdazaH AtmasAt kiyA gayA hai / Age yahAM cAritra ke prasaMga meM ( 6,18,2) meM kahA gayA hai ki samasta sAvadya yoga kA jo abheda rUpa se hiMsA Adi bhedoM ke binA - pratyAkhyAna kA Azraya lekara pravRtta hotA hai, isakA nAma sAmAyika cAritra / sarvArthasiddhi (E-18) meM isa sAmAyika ko niyatakAla aura aniyatakAla ke bheda se do prakAra kahA gayA hai / inameM svAdhyAyAdi rUpa sAmAyika ko niyatakAlika aura IryApatha Adi rUpa sAmAyika ko aniyatakAlika jAnanA cAhie / tattvArthAdhigamabhASya ( 7 - 16) meM zikSAvrata ke prasaMga meM kahA gayA hai ki kAlakA niyama karake jo taba taka ke lie samasta sAvadya yoga kA parityAga kiyA jAtA hai use sAmAyika kahate haiN| prakRta ta. bhA. (6.18) meM cAritra ke prasaMga meM usa sAmAyika saMyama ke nAma mAtra kA nirdeza kiyA gayA hai, svarUpa ke sambandha meM vahAM kucha nahIM kahA gayA / zrAvazyaka sUtra (pra. 6) ke anusAra sAvadya yoga ke parityAga aura niravadya yoga ke pratisevana kA nAma sAmAyika hai / Avazyaka bhASya ( 149 ) meM kahA gayA hai ki sAvadya yoga se virata, tIna guptiyoM se vibhUSita, chaha kAya ke jIvoM ke viSaya meM saMyata - unheM pIr3A na pahuMcAne vAlA, upayukta evaM prayatnazIla AtmA hI sAmAyika hotA hai (pUrvokta ni. sA. gata padya 125-26 aura zrAva. bhASya kA prakRta padya ye paraspara eka-dUsare se kucha prabhAvita rahe pratIta hote haiM ) / vizeSAvazyakabhASya (4220-26) meM sAmAyika ke lakSaNa kA nirdeza niruktipUrvaka aneka prakAra se kiyA gayA hai / yathA - 'sama' kA artha rAga-dveSa se rahita aura 'aya' kA artha gamana hai, isa prakAra samagamanakA nAma 'samAya' aura yaha samAya hI sAmAyika hai / athavA ukta 'samAya' meM honevAlI, usase nirvRtta, tanmaya athavA ukta prayojanana kI sAdhaka sAmAyika jAnanA caahie| athavA 'sama' se samyaktva, jJAna aura cAritra abhipra eta ; unake viSaya meM yA unake dvArA jo aya-gamana yA pravartana hai-- usakA nAma 'samaya' aura usa samaya ko hI sAmAyika kahA jAtA hai / athavA samake-rAga-dveSa se rahita jIva ke jo prAya - guNoM kI prApti hotI hai-usakA nAma samaya hai, athavA samoM kA samyaktva, jJAna aura cAritra kA - jo prAya (lAbha) hai use sAmAyika jAnanA cAhie / athavA 'sAma' kA artha maitrIbhAva aura 'aya' kA artha gamana hai, isa prakAra usa maitrIbhAva meM yA usake dvArA jo pravRtti hotI hai use sAmAyika kahA jAtA hai / athavA ukta maitrIbhAvarUpa jo sAma hai usake prAya (lAbha) ko sAmAyika jAnanA caahie| isa prakAra yahAM sAmAyika zabda kI niSpatti kI pramukhatA se artha ko baiThAyA gayA hai| 37
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jana lakSaNAvalI ta. bhASya (6-18) kI haribhadra va siddhasena viracita vRttiyoM meM tathA anuyogadvAra kI haribhadra viracita vRtti meM (pR. 103) meM pUrvokta ta. vArtika ke samAna samasta sAvadha yoga se virata hone ko sAmAyika kahA gayA hai yA hai| isake pUrva usa anuyogadvAra kI hari. vRtti (pR. 26) aura Avazyaka sUtra (6,6,pR. 831) kI bhI hari. vatti meM pUrvokta vizeSAvazyakabhASya ke samAna niruktyartha ko bhI pragaTa kiyA gayA hai| isI abhiprAya ko haribhadra sUri ne apane paMcAzaka (466) meM bhI saMkSepa meM vyakta kiyA hai| zrAvakaprajJapti (262) meM zikSAvrata ke prasaMga meM pUrvokta aAvazyakasUtra ke samAna sAvadha yoga ke parityAga aura niravadya yoga ke prAsevana ko sAmAyika kA lakSaNa pragaTa kiyA gayA hai| isakI TIkA meM haribhadra sUrine 'ettha puNa sAmAyArI' aisA nidaza karate hue zrAvaka ko sAmAyika kahAM, kaba aura kisa prakAra se karanA cAhie; ityAdi bAtoM kA spaSTIkaraNa karate hue Rddhi prApta aura ana ddhiprApta ina do prakAra ke zrAvakoM ke prAzraya se vicAra abhivyakta kiyA hai| tatpazcAt yahAM yaha zaMkA uThAI gaI hai ki sAmAyika meM adhiSThita zrAvaka jaba sAdhu hI hotA hai taba vaha utane kAla ke lie pUrNa rUpa se samasta sAvadha yoga kA parityAga mana, vacana va kAya se kyA nahIM karatA hai ? karatA hI hai / isa zaMkA ke samAdhAna meM vahAM zrAvaka ke lie mana, vadana va kAya se pUrNatayA usa samasta sAvadha yoga ke parityAga ko asambhava batalAkara sAdhu aura zrAvaka ina donoM meM anumati kI pradhAnatA se do prakAra kI zikSA, gAthA (sAmAiyaMmi u kae . . // 266), upapAta, sthiti, gati, kaSAya, bandha, udaya, pratipatti aura atikrama ina adhikAroM ke zrAzraya se bheda pragaTa kiyA gayA hai (zrA, pra. 263-311) / varAMgacarita (15, 121-22) meM zikSAvrata ke prasaMga meM sAmAyika ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki vrata kI vRddhi ke lie nirantara donoM sandhyAkAloM meM namaskArapUrvaka hRdaya meM zaraNa, uttama aura mAMgalya inakA dhyAna karanA caahie| saba jIvoM meM samatA--rAga-dvaSa kA abhAva, saMyama, uttama bhAvanAeM aura prArta-raudra rUpa duAnoM kA parityAga ; yaha sAmAyika zikSAvrata kA lakSaNa hai| jayadhavalA (1, pR. 68) ke anusAra tInoM sandhyAkAloM meM, athavA pakSa, mAsa va sandhidinoM meM, athavA apane abhISTa samayoM meM bAhya aura abhyantara samasta padArthaviSayaka jo kaSAya kA nirodha kiyA jAtA hai usakA nAma sAmAyika hai| kArtikeyAnuprekSA (356-57) meM kahA gayA hai ki jo palyaMka prAsana bAMdhakara athavA khar3A hokara kAla ke pramANa ko karake indriyoM ke vyApAra se rahita hotA huA jinAgama meM mana ko lIna karatA hai tathA zarIra ko sthira rakhatA huA aMjalipUrvaka-mukulita donoM hAthoM ke sAtha-prAtmasvarUpa meM lIna hotA hai va vandanA ke artha kA cintana karatA hai| isa prakAra se jo deza pramANa ko karake sAmAyika ko karatA hai vaha taba taka ke lie muni jaisA hotA hai| sAgAradharmAmRta (5-28) meM sAmAyika zikSAvrata ke svarUpa ko dikhalAte hue kahA gayA hai ki ekAnta sthAna meM bAloM ke bandhana Adi ke chUTane taka muni ke samAna prAtmA kA dhyAna karate hue jo samasta hiMsAdi pApoM kA tyAga kiyA jAtA hai, yaha sAmAyika zikSAvata kA lakSaNa hai| yahAM sAgAradharmAmata meM jo bAloM ke bandhana prAdi ke chUTane rUpa samaya kA nirdeza kiyA gayA hai vaha spaSTatayA pUrvokta ratnakaraNDaka (4-8) ke AdhAra se kiyA gayA hai| para jaise ratnakaraNDaka mUla va usakI prabhAcandra viracita TIkA meM bhI usake abhiprAya ko spaSTa nahIM kiyA gayA hai vaise hI isa sAgAradharmAmata va usakI svo. TIkA meM bhI usakA kucha spaSTIkaraNa nahIM kiyA gyaa| prakRta meM 'samaya' se kAla abhipreta hai yA prAcAravizeSa abhipreta hai, isakA spaSTa bodha nahIM hotaa| pUrvokta kArtikeyAnuprekSA (356) meM bhI jo 'baMdhittA pajjaMka ahavA uDDheNa ubhayo ThiccA' yaha kahA gayA hai vaha bhI pUrvokta ratnaka. ke 'paryaGkavandhanaM cApi / sthAnamapavezanaM vA' se prabhAvita rahA hI pratIta hotA hai| para yahAM ratnakaraNDaka ke 'murddharuha-maSTivAsobandhaM' ko sambhavataH buddhipurassara chor3a diyA gayA hai jabaki sAgAradharmAmRta meM 'kezabandhAdimokSa' ke rUpa meM use grahaNa kara liyA gayA hai| para usakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gyaa| inake atirikta anya granthoM meM jo prakRta sAmAyika kA lakSaNa upalabdha hotA hai usameM niyamasAra, mUlAcAra, savarthasiddhi, athavA vizeSAvazyakabhASya inameM se kisI na kisIkA anasaraNa kiyA gayA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 36 sAmAyika pratimA- isake svarUpa kA nirdeza karate hue ratnakaraNDaka ( 5-16) meM kahA gayA hai ki jo zrAvaka tIna-tIna prAvarto ko mana, vacana va kAya ke saMyamanarUpa tIna-tIna zubha yogarUpa pravRttiyoM ko-cAra bAra karatA hai, cAra praNAma karatA hai, yathAjAta rUpa se - digambara hokara athavA samasta parigraha kI ora se nirmamatva hokara - kAyotsarga meM sthita hotA hai va do upavezana karatA hai; isa prakAra kI kriyA ko karatA hugrA tInoM sandhyAkAloM meM tInoM yogoM se zuddha hokara vandanA kiyA karatA hai vaha sAmayika - tIsarI sAmAyika pratimA kA anuSThAtA - hotA hai / SaTkhaNDAgama (5,4,4--- pu. 13, pR. 38) meM nirdiSTa dasa karmabhedoM meM havAM kriyAkarma hai| isake svarUpa kA nirdeza karate hue vahAM prAtmAdhIna, pradakSiNa, triH kRtvA ( tIna bAra karanA ), tIna zravanamana, cAra zira aura bAraha Avarta isa sabako kriyAkarma ( kRtikarma ) kahA gayA hai ( 5,4, 27-28 -- pu. 13, pu. 88) pUrvokta ratnakaraNDaka meM jo bAraha zrAvarta (4-3) aura cAra praNAmoM kA ullekha kiyA gayA hai sambhava hai vaha isa SaTkhaNDAgama ke hI AdhAra se kiyA gayA ho| donoM hI granthoM meM 'Avarta' zabda to samAna rUpa se vyavahRta hu para SaTkhaNDAgama meM jahAM 'catuH ziras' kA upayoga kiyA gayA hai vahAM ratnakaNDaka meM 'catuH praNAma' kA upayoga kiyA gayA hai / vIrasenAcArya viracita isa SaTkhaNDAgamasUtra kI TIkA (pu. 13, pR. 91 va 2) meM 'catuH zira' kA spaSTIkaraNa karate hue yaha kahA gayA hai ki samasta kriyAkarma catuH zira hotA hai / vaha isa prakAra se -- sAmAyika ke Adi meM jo jinendra ke prati zira namAyA jAtA hai vaha eka zira hai, usI ke anta meM jo zira namAyA jAtA hai vaha dUsarA zira hai, 'thossAmi' daNDaka ke Adi meM jo zira namAyA jAtA hai. vaha tIsarA zira hai tathA usIke anta meM jo namana kiyA jAtA hai vaha cauthA zira hai| isa prakAra eka kriyAkarma cAra zira se yukta hotA hai / yahIM para Age prakArAntara se usa catuH zira' ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki athavA saba hI kriyAkarma catuH zira - catuH pradhAna (cAra kI pradhAnatA se ) hotA hai, kyoMki arahaMta, siddha, sAdhu aura dharma ko hI pradhAnabhUta karake saba kriyAkarmoM kI pravRtti dekhI jAtI hai / bAraha prAvarto ko spaSTa karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki sAmAyika aura thossAmi daNDaka ke Adi aura anta meM mana, vacana va kAya kI vizuddhi ke parAvartana ke bAra (zrAvarta) bAraha (3+3+3+3) hote haiM / mUlAcAra ke antargata SaDAvazyaka adhikAra meM bandanA kA vivecana karate hue nAmavandanA ke prasaMga meM kRtikarma, citikarma, pUjAkarma aura vinayakarma inako vandanA kA samAnArthaka kahA gayA hai| isa prasaMga meM vahAM ye prazna uThAye gaye haiM- vaha kRtikarma kisake dvArA kiyA jAnA cAhie, kisake prati kiyA jAnA cAhie kisa prakAra se kiyA jAnA cAhie, kahAM kiyA jAnA cAhie, kitane bAra kiyA jAnA jAhie, kitane usameM avanata - hAtha jor3akara zira se bhUmikA sparza karate hue namaskAra -- kiye jAne cAhiye, kitane zira - hAtha jor3akara zira ko namAte hue namaskAra kiye jAne cAhiye; tathA vaha kitane grAvartto se zuddha aura kitane doSoM se rahita honA cAhie (7, 78-80 ) / ina praznoM kA vahA~ yathAkrama se samAdhAna karate hue vaha kitane avanata, kitane prAvarta aura kitane zira se yukta honA cAhie; ina praznoM ke samAdhAna meM vahAM yaha kahA gayA hai - usa kRtikarma kA prayoga do pravanatoM se sahita, yathAjAta rUpa se saMyukta, bAraha zrAvatoM se yukta, cAra zira se sahita aura mana, vacana aura kAya rUpa tInoM yogoM se zuddha kiyA jAnA cAhie (7-104) yaha mUlAcAra kA vivaraNa nizcita hI pUrvokta SaTkhaNDAgama se prabhAvita rahA pratIta hotA hai / vizeSa itanA hai ki SaTkhaNDAgama meM jahAM tIna 'avanata' kA nirdeza kiyA gayA hai vahAM mUlacAra meM 'do avanata' kA nirdeza kiyA gayA hai| pUrvokta ratnakaraNDaka kA vaha abhiprAya mUlAcAra ke isa kathana se pratyadhika prabhAvita rahA pratIta hotA hai / donoM granthoM meM bAraha (4 x 3) prAvarta, cAra praNAma ( zira), yathAjAta, do niSadya ( pravanata) aura triyogazuddha ( trizuddha) inakA samAna rUpa meM vyavahAra huA hai / yathA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalo doNadaM tu jadhAjAdaM vArasAvattameva ya / casiraM tisuddhaM ca kidiyamma pauMjade / / mUlA. 7-104. caturAvartatritayazcatuHpraNAmaH sthito yathAjAtaH / / sAmayiko dviniSadyastriyogazaddhastrisandhyamabhivandI |rtnkrnnddk, 136 mulAcAragata prakRta padya se atizaya samAna yaha padya samavAyAMga meM bhI upalabdha hotA hai duaoNa yaM jahAjAyaM kitikammaM bArasAvayaM / causiraM tiguttaM ca dupavesaM egaNikkhamaNaM // samavAyAMga. 12. dhavalA (pu. 6, pR. 187-86) meM caudaha prakAra ke anaMga ta ke nAmollekhapUrvaka kRtikarma ke prasaMga meM mUlAcAragata uparyukta padya ko 'etthuvavujjatI gAhA' aisA nirdeza karate hue yatkicit varNabheda ke sAtha uddhRta kiyA gayA hai| uparyukta prasaMga se sambaddha mUlAcAra aura ratnakaraNDaka meM itanI vizeSatA rahI hai ki mUlAcAra kA vaha prasaMga jahAM mani ke chaha prAvazyakoM ke antargata bandanA Avazyaka se sambaddha hai vahAM ratnakaraNDaka meM vaha zrAvaka ke gyAraha padoM meM se tIsare padabhUta sAmAyika pratimA ke dhAraka se sambandha rakhatA hai| kintu aisA hone para bhI usameM kucha virodha nahIM samajhanA caahie| kAraNa yaha ki usake pUrva ukta ratna karaNDaka (4-12) meM hI yaha kahA jA cukA hai ki zrAvaka ke sAmAyika meM avasthita hone para caMki vaha usa samaya samasta prArambha aura parigraha se rahita hotA hai, isIliye vaha upasarga ke vaza vastra se AcchAdita mani ke samAna yatibhAva ko-mahAvratitva ko-prApta hotA hai / yaha abhiprAya kevala ratnakaraNDaka meM hI nahIM, balki ukta malAcAra (7-34), Avazyaka niyukti (584), vizeSAvazyakabhASya (3173) aura zrAvakaprajJapti (266) meM bhI samAnarUpa se vyakta kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, ina cAroM granthoM meM prakRta gAthA bhI abhinna rUpa meM hI upalabdha hotI hai| ratnakaraNDaka meM nirdiSTa uparyukta sAmAyika pratimAdhArI ke svarUpa ko kAtikeyAnuprekSA (371 va 372) aura vAmadeva viracita bhAvasaMgraha (532-33) meM bhI samAna rUpa se pragaTa kiyA gayA hai| sAvayadhammadohA (12) meM bhI pUrvAcAryaparamparA ke anasAra tInoM saMndhyAkAloM meM battIsa doSoM se rahita jinavandanA kA vidhAna kiyA gayA hai| vasunandizrAvakAcAra (274-75) meM ukta sAmAyika ke prasaMga meM kahA gayA hai ki snAnAdi se pavitra hokara caityAlaya meM va apane gRha meM pratimA ke abhimukha hokara athavA anyatra pavitra sthAna meM pUrvAbhimakha yA uttarAbhimukha hokara jinavANI, dharma, caitya, parameSThI aura jinAlaya kI jo tInoM kAloM meM bandanA kI jAtI hai, yaha sAmAyika kahalAtI hai| yogazAstra ke svo. viva. (3-148) meM kahA gayA hai ki tIsarI sAmAyika pratimA kA dhAraka zrAvaka pramAda se rahita hokara tIna mAsa taka ubhaya sandhyAkAloM meM pUrvokta pratimAnoM ke anuSThAna ke sAtha sAmAyika kA pAlana karatA hai| lagabhaga yahI abhiprAya prAcAradinakara (pR. 32) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| anya granthoM meM prAyaH pUrvanirdiSTa inhIM granthoM meM se kisI na kisI kA anusaraNa kiyA gayA hai / sUtra--- malAcAra (5-80) meM sUtra ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai, jo gaNadharoM ke dvArA, pratyekabaddhoM ke dvArA, zra take valiyoM ke dvArA aura abhinnadazapUviyoM ke dvArA kahA gayA ho use sUtra jAnanA caahie| Avazyaka niyukti (880) ke anusAra sUtra nAma usakA hai jo grantha se alpa hokara artha se mahAn ho, battIsa doSoM se rahita ho, lakSaNa-vyAkaraNaniyamoM-se sahita ho, aura pATha guNoM se sampanna ho| isI prAva. ni. meM pAge (886) punaH kahA gayA hai ki jo thor3e se akSaroM se sahita, sandeha se rahita, sArayukta, vizvataHmukha-anuyogoM se sahita, arthopama --vyAkaraNavihita nipAtoM se rahita-aura anavadya hokara
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sarvajJa ke dvArA kahA gayA ho vaha sUtra kahalAtA hai / tattvArthavArtika (7, 14, 5) meM sUtra kA lakSaNa laghu aura gamaka kahA gayA hai | dhavalA (pu. 6, pR. 256 ) aura jayadhavalA ( 1, pR. 154 ) meM eka prAcIna zloka ko granthAntara se uddhRta karate hue usake dvArA kahA gayA hai ki jo akSaroM se alpa, sandeha se rahita, sAravAn, gUr3ha tattvoM kA nirNAyaka, nirdoSa yukti kA anusaraNa karane vAlA aura yathArtha ho use sUtra ke jJAtA sUtra mAnate haiM / yaha lakSaNa pUrvokta Ava. niryukti (886 ) se prabhAvita pratIta hotA hai / prakRta dhavalA meM Age (pu. 14, pR. 8) dAzAMga zabdAgama ko bhI sUtra kahA gayA hai / jayadhavalA 1, pR. 171 ) meM bhI Age eka anya zloka ko uddhRta karate hue yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki mahAn artha se saMyukta athavA jo padasamUha artha kI utpattikA kAraNa ho use sUtra jAnanA cAhie / 41 sUtraruci - yaha samyaktva ke dasa bhedoM ke antargata hai / uttarAdhyayana ( 28-16) aura prajJApanA (gA. 115 ) ke anusAra ve dasa bheda ye haiM - nisargaruci, upadezaruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci, vistAraruca, kriyAruci, saMkSa paruci aura dharmaruci / inameM se upadezaruci, prAjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, vistAraruci aura saMkSa paruci ye chaha bheda to tattvArthavArtika (3,36,2), mahApurANa ( 74 se 440, 444) grAtmAnuzAsana (11), upAsakAdhyayana (pR. 114) aura anagAradharmAmRta kI svo TIkA ( 2-62 ) meM bhI upalabdha hote haiM; kintu zeSa cAra bhedoM ke sthAna meM yaho ye anya hI cAra bheda upalabdha hote haiMmArgaruci, artharuci, zravagAr3haruci aura paramAvagAr3haruci / prakRta meM sUtraruci ke lakSaNa kA nirdeza karate hue uttarA ( 28-21) aura prajJApanA (gA. 120 ) meM kahA gayA hai ki jo jIva sUtra kA adhyayana karatA huA aMga bAhya se samyaktva kA avagAhna karatA use sUtraruci jAnanA caahie| ta. vA. ke anusAra pravrajyA aura maryAdA ke prarUpaka pracArazruta ke sunane mAtra se jinake samyagyadarzana utpanna huA hai unheM sUtraruci kahA jAtA hai| ma. pu. ( 74,443-44) meM kahA gayA hai ki AcAra nAmaka prathama aMga meM nirdiSTa tapa ke bhedoM ke sunane se zIghra hI jo ruci prAdurbhUta hotI hai use sUtrajA ruci kahate haiM / zrAtmAnu. (13) ke anusAra muni ke cAritravidhi ke sUcaka prAcArasUtra ko sunakara jo zraddhA utpanna hotI hai use sUtradRSTi kahA jAtA hai / upAsakAdhyayana aura anagAradharmAmRta kI TIkA meM samAna rUpa se yatijana ke pracAra ke nirUpaNa mAtra ko sUtra - usase hone vAle zraddhAna ko sUttasamyaktva -- kahA gayA hai / darzanaprAbhRta kI TIkA (12) anusAra muniyoM ke prAcArasUtra svarUpa mUlAcAra zAstra ko sunakara jo samyaktva utpanna hotA hai usakA nAma sUtrasamyaktva hai / isa prakAra prastuta sUtraruci yA sUtrasamyaktva ke lakSaNa meM prAyaH uttarottara kucha vizeSatA dekhI jAtI - hai / yathA - uttarAdhyayana meM jahAM aMga va bAhya zruta se isa samyaktva kI utpatti nirdiSTa kI gaI hai vahAM tattvArthavArtika meM bizeSa rUpa se pravrajyA va maryAdA ke prarUpaka kevala AcAra sUtra ke sunane mAtra se usakI utpatti batalAyI gaI hai / zeSa granthoM meM prAyaH isa tattvArthavArtika ke lakSaNa kA hI anusaraNa kiyA gayA hai| darzanaprAbhRta kI TIkA meM to mUlAcAra - jo vartamAna meM upalabdha hai-- usake sunane se prakRta samyaktva kI utpatti kahI gaI hai / - sopakramAyu - yaha zabda mUlAcAra (12-83) meM upalabdha hotA hai / isake abhiprAya ko vyakta karate hue usakI basunandI viracita vRtti meM viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, saMkleza, zastradhAta evaM ucchvAsaniHzvAsa ke nirodha se honevAle prAyu ke ghAta ko upakrama aura usa upakrama se yukta prAyu vAle jIvoM ko sopakramAyu -- saghAtAyu -- kahA gayA hai / sopakrama aura nirupakrama ye do zabda ta bhASya ( 2-52 ) meM upalabdha hote haiM / vahAM Ayu ke apavartana ke nimitta ko upakrama kahA gayA hai| upakrama se Ayu kA apavartana ho sakatA hai, isake lie yahAM saMhata zuSka tRNarAzi aura guNakAra-bhAgahAra se rAzicheda ye do udAharaNa bhI diye gaye haiM / bRhatsaMgrahaNI (266) meM bhI kahA gayA hai ki jisa adhyavasAna Adi se, cAhe vaha prA. motpanna ho athavA anya ho, Ayu upakrama ko prApta hotI hai use upakrama kahA jAtA hai / ta. bhASya kI haribhadra viracita vRtti (2-52) meM jinakI Ayu prAyaH apavartana ke yogya hotI hai unheM sopakrama aura jinakI zrAyu
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jena lakSaNAvalo apavartana ke yogya nahIM hotI hai unheM nirupakrama nirdiSTa kiyA gayA hai| isI bhASya kI siddhasena viracita vRtti (2-51) meM pratyAsannIkaraNa ke kAraNa ko upakrama kahA gayA hai| ise spaSTa karate hue vahAM yaha kahA gayA hai ki jisa adhyavasAna Adi rUpa kAraNavizeSa se atizaya dIrghakAla kI sthiti vAlI bhI Ayu alpa kAla kI sthiti se yukta ho jAtI hai usa kAraNakalApa kA nAma upakrama hai / Age ( 2-52 ) yahAM udAharaNa ke rUpa meM viSa, agni aura zastra Adi ko upakrama batalAte hue kahA gayA hai ki deva va nAraka zrAdi ke cUMki zrAyu ke bhedaka prANApAna nirodha, AhAranirodha, zradhyavasAna, nimitta, vedanA, parAghAta aura sparza nAmaka sAta vedanAvizeSa rUpa upakrama sambhava nahIM hai, isaliye ve nirupakrama hI hote haiM / 42 dhabalA (pu. 10, pR. 233 - 34 ) meM sopakramAyuSka aura nirUpakramAyuSka inake lakSaNa kA to kucha nirdeza nahIM kiyA gayA, para ve para bhava sambandhI prAyu ko kisa prakAra se bAMdhate haiM, ise spaSTa karate hue vahAM kahA gayA hai ki jo jIva sopakramAyuSka hote hai ve apanI bhujyamAna zrAyu ke do tribhAgoM (2/3) ke bIta jAne para saMkSepAddhA kAla taka para bhava sambandhI Ayu ke bAMdhane ke yogya hote haiM, arthAt do tribhAgoM ke bIta jAne para prathamAdi ATha apakarSakAloM meM se yathAsambhava kisI eka apakarSakAla meM use bAMdhA jA sakatA hai / para ukta grATha apakarSakAloM meM se yadi vaha kisI meM bhI na baMdha sakI to phira zrAvalI ke prasaMkhyAtaveM bhAga mAtra akSapAddhA kAla meM ve avazya hI para bhava sambandhI Ayu ko bAMdha lete haiM / inase viparIta jo nirupakramAyuSka hote haiM ve apanI bhujyamAna grAyu meM chaha mAsa zeSa raha jAne para para bhava sambandhI Ayu ke bAMdha yogya hote haiM / isameM bhI apakarSoM kA niyama pUrvavat rahatA hai / Age yahAM (pR. 237-38) zaMkAkAra ke dvArA isa prasaMga se sambaddha vyAkhyAprajJapti ke sandarbha ko uddhRta karate hue kahA gayA hai ki uparyukta kathana kA isa vyAkhyAprajJaptigata sUtra ke sAtha kaise virodha na hogA ? isakA samAdhAna yahAM prAcAryoM ke madhyagata matabheda ko pragaTa karate hue kiyA gayA hai / dhabalA ke prakRta bhAga kA hindI anuvAda karate samaya hamane vartamAna meM upalabdha vyAkhyAprajJapti meM usa sUtra ke khojane kA yathAsambhava prayatna kiyA thA, para vaha usa rUpa meM hameM vahAM upalabdha nahIM huA / stanadoSa yA stanadRSTidoSa - yaha kAyotsarga kA eka doSa hai| mUlAcAra kI vRtti (7-171) meM isake svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki jo kAyotsarga meM sthita hokara apane stanoM para dRSTi rakhatA hai usake yaha kAyotsarga kA stanadRSTi nAmaka doSa hotA hai| yogazAstra ke svo vivaraNa meM (3, 130) kahA gayA hai ki DAMsa-macchara prAdi ke nivAraNa ke lie athavA prajJAnatA se stanoM ko colapaTTa se bAMdhakara kAyotsarga meM sthita honA, yaha eka kAyotsarga ke stanadoSa kA lakSaNa hai / zrAge yahAM isa sambandha meM matabheda ko dikhalAte hue yaha bhI kahA gayA hai ki athavA jisa prakAra dhAya stanoM ko Upara uThAkara bAlaka ke lie dikhalAtI hai usI prakAra stanoM ko UMcA karake kAyotsarga meM sthita honA, yaha usa stanadoSa kA lakSaNa hai, aisA kinhIM anya AcAryoM kA abhimata hai / sambhava hai yaha lakSaNabheda sAmpradAyikatA ke vyAmohavaza huA ho / strIveda - isake svarUpa kA nirdeza karate hue sarvArthasiddhi ( 8-9 ) meM kahA gayA hai ki jisake udaya se jIva strI jaise bhAvoM ko prApta hotA hai vaha strIveda kahalAtA / ise kucha aura spaSTa karate hue ta. vArtika (8, 6-4 ) meM kahA gayA hai ki jisake udaya se jIva mRdutA, aspaSTatA, klIvatA ( kAyaratA ), kAmAveza; netravibhrama, grAsphAlanasukha aura puruSecchA, ina strI jaise bhAvoM ko prApta hotA hai use strIveda kahA jAtA hai / pazcAtkAlIna prAyaH sabhI granthoM meM- jaise zrAvakaprajJapti TIkA (18), dhavalA (pu. 1, pR. 340, 341; pu. 6, pR. 47; pu, 7, pR. 76 aura pu. 13, pR. 361), mUlAcAravRtti ( 12-162 ) aura prajJApanA malaya. vRtti ( 293 ) Adi - yahI kahA gayA hai ki jisake udaya se strI ke puruSaviSayaka abhilASA hotI hai usakA nAma strIveda hai / lagabhaga isI paddhati meM napuMsakaveda aura puruSaveda yA puMveda kA bhI lakSaNa dekhA jAtA hai / vizeSatA yaha hai ki ta. vA. meM jaise strIveda ke lakSaNa meM straNa bhAvoM ko spaSTa kiyA gayA hai vaise vahAM napuMsaka aura pauna bhAvoM ko kucha spaSTa nahIM kiyA gayA (dekhie napuMsaka aura puruSaveda va puMveda zabda ) |
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sthApanAkarma- jainAgamoM meM vivakSita padArtha kI prarUpaNA naya va nikSepa ke prAdhAra se kI gaI hai / prakRta meM karma kI vivakSA hai / vaha nAma, sthApanA, dravya aura bhAba ke bheda se cAra prakAra kA hai / inameM sthApanAkarma ke svarUpa kA vicAra karate hue SaTkhaNDAgama ( 5, 4, 11-12 - pu. 13, pR. 41 ) meM kahA gayA hai ki kASThaka, citrakarma, pottakarma, lepyakarma, layanakarma, zailakarma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma athavA bheNDa karma; inameM tathA akSa athavA varATaka ityAdi anya bhI jo haiM unameM sthApanA ke dvArA jo 'yaha karma hai' isa prakAra se sthApanA kI jAtI hai vaha saba sthApanAkarma kahalAtA hai / isa prakAra kI vivecanapaddhati ko sthApanAnanta, sthApanAkRti, sthApanAprakRti aura sthApanAsparza Adi zabdoM ke antargata bhI dekhA jA sakatA hai / 43 yaha vivecana kI paddhati zrAvazyakasUtra meM bhI dekhI jAtI hai / udAharaNa ke rUpa meM sthApanAvazyaka ke svarUpa kA vicAra karate hue vahAM (sU. 10) kahA gayA hai ki kASThakarma, pustakarma, citrakarma, lepyakarma, granthima, veDhima, pUrima athavA saMghAtima, akSa athavA varATaka meM jo 'yaha Avazyaka haiM' isa prakAra se sadbhAva rUpa, (tadAkAra) athava(asadbhAva rUpa ( pratadAkAra ) eka yA aneka kI sthApanA kI jAtI hai use sthApanAvazyaka kahate haiM / (sadbhAvasthApanA aura prasadbhAva sthApanA ke lie dekhiye dhavalA pu. 13, pR. 10 aura 42 prAdi tathA granthima va veDhima prAdi ke lie dekhiye dhavalA pu. 6, pR. 272-73 prAdi) / sthAvara - pIche (pR. 5-6 ) ' tasa' ke prasaMga meM tasa jIvoM ke svarUpa va bheda Adi ke viSaya meM vicAra kiyA jA cukA hai| prastuta sthAvara ukta basa kA vipakSabhUta hai / sarvArthasiddhi (2-12) meM sthAvara jIvoM ke svarUpa kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki jo jIva sthAvara nAmakarma ke vazIbhUta hote haiM ve sthAvara kahalAte haiM / ta. vArtika ( 2,12,3 ) aura ta. zlo. vArtika ( 2-12 ) ke anusAra jina jIvoM ke jIvavipAkI sthAvara nAmakarma ke udaya se vizeSatA utpanna huI hai unheM sthAvara kahA jAtA hai / jo jIva svabhAvataH eka sthAna para rahate haiM unheM sthAvara kahanA cAhie, isa zaMkA kA samAdhAna karate hue pUrvokta sa. si. meM kahA gayA hai ki vaisA mAnane para Agama meM jo yaha kahA gayA hai ki 'kAyAnuvAda se dvIndriya se lekara prayogikevaliya taka trasa jIva hote haiM usase virodha kA prasaMga prApta hogA / ta. vArtika ( 2,12, 4-5) meM bhI sthAnazIla - eka hI sthAna meM sthita rahane vAle - jIvoM ko sthAvara kyoM na mAnA jAya, isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vaisA svIkAra karane para vAyu, teja evaM jalakAyika jIvoM ke asthAvaratva -- sthAvarabhinna basatA - kA prasaMga durnivAra hogA, kyoMki unakA gamana eka sthAna se dUsare sthAna meM dekhA jAtA hai / yadi kahA jAya ki vaha to abhISTa hI hai, to vaisA kahane vAloM ke prati yaha kahA gayA hai ki unhoMne samaya ke artha ko nahIM samajhA, kyoMki satprarUpaNA meM kAyAnuvAda ke prasaMga meM dvIndriya se lekara ayogikevaloM paryanta jIvoM ko tasa kahA gayA hai / Upara sa. si. meM jisa Agama kI ora tathA ta. vA. meM jisa satprarUpaNAsUtra kI ora saMketa kiyA gayA hai vaha sUtra isa prakAra hai tasakAiyA bIiM diyarpahuDi jAva ajogikevalitti / SaTkhaM. 1, 1, 44 ( pu. 1, pR. 275 ). isa sUtra kI vyAkhyA karate hue dhavalA TIkA meM 'sthAvara jIva kauna haiM' aisA pUchane para ekendriya jIvoM ko sthAvara kahA gayA hai| isa para vahAM (pR. 276) yaha zaMkA uThAI gaI hai ki sUtra meM to aisA nirdeza nahIM kiyA gayA, phira yaha kaise jAnA jAtA hai ki ekendriya jIva sthAvara hai ? isake uttara meM bahAM yaha kahA gayA hai ki ukta sUtra meM jaba yaha spaSTa nirdeza kiyA gayA hai ki dvIndriya se lekara ayogikevalI taka trasa haiM, taba parizeSa se yaha svayaM siddha hai ki ekendriya jIva sthAvara haiM / isapara Age sthAvara nAmakarma kA kyA kArya hai, aisA pUchane para yaha kahA gayA hai ki usakA kArya eka sthAna meM avasthApita karane kA hai / isa para yaha zaMkA upasthita huI ki vaisA hone para to teja, vAyu aura jala ina calane vAle sthAvara jIvoM ke sthAvarapane kA prabhAva prApta hogA ? isa zaMkA ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki aisA nahIM ho sakatA / isakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra sthira patte prayoga se - vAyu kI preraNA se - vRkSa se TUTane para idharaudhara calate haiM usI prakAra sthira teja aura jala jIva bhI prayoga ke vaza calate haiM, na ki svataH ataeva unake mana meM koI virodha nahIM hai / inake atirikta gati paryAya se pariNata vAyu kA to zarIra hI vaisA hai /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jena lakSaNAvalI isa prasaMga se sambaddha tattvArthasUtra ke sa. si. siddhisammata aura bhASyasammata sUtroM meM bhI kucha bhinnatA rahI hai / yathA 44 pRthivyaptejovAyu-vanaspatayaH sthAvarAH / tejovAyU dvIndriyAdayastrasAH / sa. si. sUtra 2,13,14. pRthivyambu-vanaspatayaH sthAvarAH / tejovAyU dvIndriyAdayazca trasAH / bhASya sUtra 2, 13, 14. sa. si. aurata. vA. ke antargata uparyukta zaMkAsamAdhAna ko dekhate hue sarvArthasiddhikAra ke sAmane ukta bhASyasammata sUtra rahe haiM yA nahIM, yaha sandehAspada hai / para tattvArthavArtikakAra ke samakSa ve bhASyasammata sUtra avazya rahe haiM, aisA pratIta hotA hai| kAraNa isakA yaha hai ki unhoMne prakRta zaMkA ke samAdhAna meM bAyu, teja aura jala kAyika jIvoM ke prasthAvaratva kA prasaMga diyA hai, jaba ki sa. si. meM kevala zrAgamavirodha hI pragaTa kiyA gayA hai, vahAM vAyu, teja aura jala kAyika jIvoM kA kucha bhI nirdeza nahIM kiyA gayA / dazakAlika cUrNi (pR. 147 ) ke anusAra jo jIva eka sthAna meM avasthita rahate haiM unheM sthAvara kahA jAtA hai / ta. bhA. kI haribhadra viracita vRtti (2-12 ) meM kahA gayA hai ki jo jIva parispandana Adi se rahita hote hue sthAvara nAmakarma ke udaya se avasthita rahate haiM ve sthAvara kahalAte haiN| zrAvakaprajJapti kI TIkA (22) meM bhI ukta haribhadra sUri ke dvArA prAyaH isI abhiprAya ko pragaTa karate hue kahA gayA hai. ki jisake udaya se jIva spandana se rahita hotA hai use sthAvara nAmakarma kahate haiM / ukta ta. bhA. kI siddhasena viracita vRtti ( 2 - 12 ) meM kahA gayA hai ki sthAvara nAmakarma ke udaya se jina jIvoM ke sukha-duHkhAdi ke anumApaka cihna spaSTa nahIM rahate ve sthAvara kahalAte haiM / sUtrakRtAMga kI zIlAMka viracita vRtti (2, 1, 3 pR. 33 ba 2,6,4 pR. 140 ) meM 'tibchantIti sthAvarA:' isa nirukti ke sAtha pRthivI zrAdikoM ko sthAvara kahA gayA hai / para 'Adi' zabda se vRttikAra ko anya aura kauna se jIva abhipreta haiM, yaha vahAM spaSTa nahIM hai / yahI abhiprAya prAyaH sthAnAMga kI abhayadeva viracita vRtti ( 57 va 75 ) meM bhI pragaTa kiyA gayA hai| vizeSa itanA hai ki vahAM 'pRthivI Adika' yaha nirdeza nahIM kiyA gyaa| yogazAstra ke svo vivaraNa (1-16) meM spaSTa rUpa se bhUmi ap, teja, vAyu aura mahIruha (vanaspati) ina pAMca ekendriya jIvoM ko sthAvara kahA gayA hai / 2 sthiranAmakarma - isake svarUpa kA nirdeza karate hue savArthasiddhi ( 8-11 ) tattvArthAdhigama bhASya (8-12) tattvArthazlokavArtika ( 8-11 ) aura bhagavatI prArAdhanA kI mUlA TIkA (2124) meM prAya: samAna rUpa se yahI kahA gayA hai ki sthirabhAva ( sthiratA ) ke janaka nAmakarma ko sthira nAmakarma kahA jAtA hai / ta. vArtika (8,11,34 ) meM sarvArthasiddhigata isa lakSaNa ko zabdazaH grAtmasAt karake use spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jisake udaya se duSkara upavAsa zrAdi tapoM ke karane para bhI aMga va upAMgoM kI sthiratA rahatI hai baha sthira nAmakarma kahalAtA hai / ta. bhA. kI hari vRtti aura zrAvakaprajJapti (23) kI hari. TIkA meM kahA gayA hai ki jisake udaya se sira, haDDiyAM aura dA~ta Adi zarIragata avayavoM kI sthiratA hotI hai use sthira nAmakarma kahate haiM / ta. bhA. kI hari vRttigata isa lakSaNa ko usakI siddhasena viracita vRtti aura prajJApanA kI malaya. vRtti (253 ) meM jyoM kA tyoM le liyA gayA hai / dhavalA (pu. 6, pR. 63 ) meM kahA gayA hai ki jisake udaya se rasa, rudhira, medA, majjA, haDDiyAM, mAMsa aura zukra ina sAta dhAtuoM kI sthiratA hotI hai--unakA vinAza yA galana nahIM hotA hai-usakA nAma sthira nAmakarma hai | dhavalAgata yaha lakSaNa mUlAcAra kI vRtti ( 12-165 ) meM prAyaH usI rUpa meM upalabdha hotA hai / Age isI dhavalA (pu. 13, pR. 365 ) meM usake lakSaNa ko punaH doharAte hue yaha kahA gayA hai ki jisa karma ke udaya se rasAdi dhAtutroM kA pravasthAna kucha kAla taka apane svarUpa se hotA hai use sthira nAma karma kahate hai / samavAyAMga kI abhayadeva viracita vRtti (42) meM kahA gayA hai ki jisake Azraya se sthira dAMta Adi zravayavoM kI utpatti hotI hai vaha sthira nAmakarma kahalAtA 1 - bAlacandra zAstrI haidarAbAda 16-1-76
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanAgata viziSTa lakSya zabdoM kI anukramaNikA 4 lakSyazabda pRSTha lakSyazabda pRSTha is in it is kapitthadoSa parva-parvAga kAMkSA va kAGkSA gaNa va gaccha granthi cheda chedopasyApaka tadbhavamaraNa trasa darzana 'divyadhvani dharma nxnxx maamom in 2 in n yAcanAvarISahajaya rasatyAga, rasaparityAga valanmaraNa, valAkAmaraNa, valAyamaraNa vihAyogati nAmakarma vRttiparisaMkhyAnatapa vyavahAranaya zramaNa satya asatya samabhirUDhanaya samyaktva saMgrahanaya saMyama saMsAraparIta sAmAyika sAmAyika pratimA is in naya m m m m .mxurl. m m x 14 15 sUtra 18 x x nAgnyaparISahajaya nigoda jIva nirgrantha nivicikitsa paribhoga pAdapopagamana pulAka pravacanavatsalatA bakuza brahmacaryANuvrata bhogopabhogaparimANa yathApravRttakaraNa sUtraruci sopakramAyu stanadoSa strIveda sthApanAkarma sthAvara sthiranAmakarma hrasva 22 44 - 0 :
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra kAlama paMkti azuddha kalpAH / so pRSTha 326 405 424 2 1 26 24 pandra 272 tIrthAntararasa(nivR[va]ttinivR[va]ttijamma 373 tajasa zuddha kalpAHsau 4-32 pandraha 372 tIrthAntarasanivRttinivRttijassa 37, 2 tejasa 2 27 24 1 502 5421 5661 32 22 14 dava 25 I AM 85 dhArayate 1 25 1 2 2 / 17 574 587 dhAsyate 10 1. guNo 12 " 2 16 |(svymbhuu. 1 30 pR. 563 602 617 625 717 774 775 767 818 1 2 25 35 nAka nimratAH 246 paJjali pramAdAdi yamodyuktaH cetasA prAtmopakAra tapaH / (ta. bhA. 1.XXXmatrAnyatarat pradhAnam / guNo / bhavantyabhipretaguNA: xxx // (svayambhU. va. nAraka nirgatAH 231 palaJji prasAdAdi yamoyuktacetasAM prAtma-paropakAra tpH| tatrAgnipraveza-marutprapAta-jalaprave. zAdi / (ta. bhA. yat / sA guhIti paradArassa micchA svarUpaM kathitaM 27 ryat sA gRhIti 1 1 " 616 643 945 16 paradArasya 15 sicchA svarUpa.. kathita 266, 11 1
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 645 655 663 1001 1002 1003 32 1008 1006 1011 1016 1024 1025 37 1028 " "" 1034 1036 1041 1083 1110 1113 1116 1116 1127 21 1128 1128 1130 "" 19 19 1132 1133 1135 2 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2 2 1 2 2 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 6 16 21 32 21 20 21 21 24 23 4 36 13 22 1 2 30 23 35 36 e EUR 5 12 16 35 36 5 35 25 33 36 37 15 10 1 pR. 66 bhA. siddha roga: jvarAti kriyA: tasse nimittAnini vidyAmahA 21 va 143 parakIyamanagato cArita prAdi jaina lakSaNAvalI daridra'''evabhUtena kAnRjAta tadAnuvedikam karma bhavanadaM sva jassakamma masrakSI 36 140 tadanRtam caryA sarAga sarve caiva caiSA bheda saMbhRte tejaM sayama 6 ); vrata ); samyak tyAgajanyaH prakSara samUhabAhya karma saMyojaNA sajoedi saMvara nirodhaH saMvaraH trayAtmaka dharmA pR. 65-66 bhA. roga: jvarAti kriyA tase [ tisse ] nimittAni ni vidyA mahA 21-143 parakIyamatigato carita va viSThA zrAdi daridra evaMbhUtena kAnujAta [ tadA tu vedakam ] karma bhavanasva jassa kamma masrAkSI 33 2-14 tadananRtam caryA va sarAga sarve caiSA bhedaiH saMbhRte teNa jaM ); saMyama 6 ) ; samitiSu pravartamAnasya prANI ndriyaparihAraH saMyamaH (ta. vA. 47 tyAga-jayA: grakSarasamUha bAhya 1 karma saMjoyaNA saMjoedi saMvaraH nirodhaH saMvaro trayAtmakadharmA 6, 6, 14); vrata vrata samiti kaSAya daNDendriyANAM rakSaNa - pAlana- nigraha tyAga-jayA: saMyamaH, samyak
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 1151 11 1158 1160 1168 wr 1172 1173 1181 1184 1 2 2 2 1 1 2 1188 2 1165 1 1166 1 2 1 1200 1201 " " 1203 1204 37 1208 1206 " "" 1210 " 1211 1214 19 1215 1216 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 1 2 2 2 1 1 2 23 28 36 7 25 32 12 & 27 33 8 22 17 15 27 28 33 13 22 24 30 16 17 21 20 22 24 3 4 5 32 ikamapyae saMganaM svAsAdana putta yakammeNa virtaka karake zrIra bAdara pu. 1 catuSTayAdi ti. 4 tava pahAveNa pustakakarma nA dharme snehA (... snehavi saMpatta - phAsi diya kueM ke khoda Adi jIvikAka kera ne sarvathA tapa zruta 12 bhANavasa sannivezakara zuddhi-patra valbhIka valmIka: yoga. zA. vasati prAhAra ko ( sveda - pasInA ) prANAnAM parasya ca yogaddhi karotyevazIlaM lagna vahni ikamappae saMgataM sAsvAdana puggalakammeNa vitarka karake bAdara pu. 6 catuSTayAdi ti. pa. 4 [ taha pahAveNa ] pustakarma nAdharme sneha (snehAvi saMpattaphassidie kue~ zrAdi ke khodane, X X X jIvikA ke karane X X X tapaHzruta jhANa sannivezakaraM valmIka valmIka: yogazA. vasati - prahAra ko sveda ( pasInA ) prANAnAM [ svasya ] parasya ca yogA karotyevaM zIlaM lagnavahni
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koSa) prakaraNasamA jAti-1. athAnityena nityena sA- prakAzana, prakAzanA-1. pagAsaNA caramAhAradhAdubhayena vaa| prakriyAyAH prasiddhiH syAttataH prakAzanam / (bha. prA. vijayo. 66) / 2. payAsaNAprakaraNe samA // tatrAnityena sAdharmyAgniHprayatno- caraNaM AhAraprakaTanam / (bha. prA. mUlA. 66) / dbhavatvataH / zabdasyAnityatAM kazcit sAdhayedaparaH 3. prakAzanaM caramAhAraprakaTanam / (ana. dha. svo. punaH // tasya nityena gotvAdisAmAnyena hi nitytaa| TI. 7-68) / tataH pakSe vipakSe ca samAnA prakriyA sthitA // (ta. 1 antima AhAra ke pragaTa karane ko prakAzana yA zlo. 1, 33, 380-82) / 2. tasya (prakaraNa- prakAzanA kahA jAtA hai| yaha bhaktapratyAkhyAnamaraNa samasya) hi lakSaNam-yasmAt prakaraNacintA sa ke arhAdibhAvoM ke antargata hai| prakaraNasamaH [nyAyasU. 112 / 7] iti / prakriyete prakIrNaka-1.prakIrNakAH paura-jAnapadakalpAH / (sa. sAdhyatvenAdhikriyete anizcitau pakSa-pratipakSau yau tau si. 4-4) / 2. prakIrNakAH paura-janapadasthAnIyAH / prakaraNam, tasya cintA saMzayAt prabhRtyA''nizcayAt (ta. bhA. 4-4) / 3. prakIrNakAH paura-ja[jAnapadaparyAlocanA yato bhavati sa eva, tannizcayArtha prayuktaH klpaaH| yatheha rAjJAM paurA jAnapadAzca prItihetavaH prakaraNasamaH, pakSadvaye'pyasya samAnatvAdubhayatrApyanva- tathA tandrANAM prakIrNakAH pratyetavyAH / (ta. vA. yAdisadmAvAt / (pra. ka. mA. 3-15, pR. 357) / 4,4,8) / 4. paura-jAnapadaprakhyA: surA jJeyAH 1 anitya kI nitya se aura nitya se anitya kI prakIrNakAH / (ma. pu. 22-26) / 5. prakIrNA eva samAnatA se jo prakaraNasiddhi kI jAtI hai, ise prakIrNakAH, te paura-jAnapadakalpA: / (ta. zlo. 4, prakaraNasamA jAti jAnanA caahie| jaise koI eka 4) / 6. samudra iva prakIrNaka-sUkta-ratnavinyAsavAdI jaba 'prayatna ke avinAbhAvitva' hetu ke dvArA nibandhanaM prakIrNakam / (nItivA. 32-1, pR. zabda kI anityatA ko siddha karanA cAhatA hai taba 376) / 7. xxx prakIrNA grAmya-pauravat / dUsarA prativAdI gotva Adi sAmAnya ke sAtha (tri. za. pu. ca. 2, 3, 774) / 8. tathA prakIrNasAdharmya hone se usakI nityatA ke siddha karane kA kAH paura-janapadasthAnIyAH, prakRtisadRzA ityarthaH / prayatna karatA hai / isa prakAra pakSa-vipakSa meM prakriyA (bRhatsaM. malaya. vR. 2) / 6. prakIrNakAH paura-janake samAna hone se ise prakaraNasamA jAti kahA padAdiprakRtisadRzAH / (saMgrahaNI. de. va. 1-2, pR. jAtA hai| 5) / 10. prakIrNakAH paura-janapadasamAnAH / (ta. prakAza-prakAzayati ghanatimirapaTalAvaguNThitamapi vRtti zruta. 4-4) / ghaTAdi prakaTayatIti prakAzaH / (uttarA. ni. zA. 1 devoM meM jo puravAsI aura janapada nivAsI manuSyoM vR. 206, pR. 212) / ke samAna huA karate haiM ve prakIrNa yA prakIrNaka deva jo saghana andhakAra se prAcchAdita bhI ghaTAdi kahalAte haiN| 6 jisa prakAra samudra bikhare hue ratnoM padArthoM ko prakaTa karatA hai use prakAza kahate haiN| kA kAraNa hai usI prakAra jo kAvya vividha prakAra la. 62
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti ] 478 ) ; prakRtiH ke sUktirUpa ratnoM kI racanA kA kAraNa hai use prakIrNaka kahA jAtA hai / prakRti - 1. prakRtizabdena svabhAvo bhedazcAbhidhIyate / ) uttarA cU. pR. 277 ) / 2. prakriyate prajJAnAdikaM phalamanayA Atmana iti prakRtizabdavyutpatteH / ( dhava. pu. 12, pR. 303 ) ; payaDI sIlaM sahAvo icceTTo | ( dhava. pu. 12, pR. svabhAvaH zIlamityanarthAntaram / ( dhava. pu. 13, pR. 167 ) / 3. prakRtimaulaM kAraNaM mRdiva ghaTAdibhedAnAmekarUpapudgalagrahaNam, ataH prakriyante'sya sakAzAditi kartarItyanuvRtterapAdAnasAdhanA prakRtiH / svabhAvavacano vA prakRtizabdaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 8-4) / 4. payaDI sIla sahAvo XXX / (go. ka. 2) / 5. prakRtistu svabhAva: syAt jJAnAvRtyAdiraSTadhA // ( yogazA. svo viva. 1-16, 60, pR. 114) / 6 idamuktaM bhavati -- prakRtinAma jJAnAvArakatvAdilakSaNaH svabhAvaH / ( paMcasaM malaya. vR. saM. ka. 33 ) / 7. prItyaprIti - viSAdAtmakAnAM lAghavopaSTambha - gauravadharmANAM parasparopakAriNAM trayANAM guNAnAM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / ( syAdvAdama. 15, pR. 184) / 8. payai sahAvo vRtto XXX / ( navata. 37 ) / 1 prakRti kA artha svabhAva athavA bheda hotA hai / 2 prakRti, zIla aura svabhAva ye samAnArthaka zabda haiM / jo zrAtmA ke zrajJAnAdi rUpa phala ko utpanna karatI hai use prakRti kahate haiN| vaha mUla meM jJAnAvaraNAdi ke bheda se ATha prakAra kI hai / 7 sattva raja aura tama ina tIna guNoM kI samatA kA nAma prakRti (sAMkhyAbhimata ) hai / kramazaH lAghava, upaSTambha aura gaurava dharma vAle ukta tInoM guNa prIti, prIti aura vivAda svarUpa hote hue paraspara ke upakA ka haiM / prakRtipatadgraha - 1. yasyAM prakRtau jIvastavbhAvena pariNamayati so prakRtiH pagatIe saMkamamANAe paDi ho vuccati / ( karmapra. cU. saM. ka. 2 ) / 2. yasyAM prakRtau AdhArabhUtAyAM tatprakRtyantarasthaM dalikaM pariNamayati- AdhArabhUtaprakRtirUpatAmApAdayati - eSA prakRtirAdhArabhUtA patadgraha iva patadgrahaH, saMkramyamANaprakRtyAdhAra ityarthaH / ( karmapra. malaya. vR. saM. ka. 2 ) / 3. tatra yadA ekA prakRtirekasyAM prakRtau [ prakRtibandha saMkrAmati, yathA sAtamasAte asAtaM vA sAte, tadA yA saMkrAmati sA prakRtisaMkramaH yasyAM tu saMkrAmati sA prakRtipatadgrahaH / ( paMcasaM. malaya. vR. saM. ka. 4) / 1 jIva jisa prakRti meM vivakSita karmaprakRti ke pradezoM ko tatsvarUpa se pariNamAtA hai usa zrAdhArabhUta prakRti ko prakRtipatadgraha kahA jAtA hai / prakRtibandha - 1. avisesiyarasapagaIu pagaivaMdho muNeraat | ( karmapra. 1 - 24, pR. 66 ) / 2. prakRtiH svabhAvaH / x x x tadevaMlakSaNaM ( arthAnavagamAdirUpaM ) kAryaM prakriyate prabhavatyasyA iti prakRtiH / ( sa. si. 8-3; la. vA. 8, 3, 4 ) / 3. yathoktapratyayasadbhAve sati pudgalAdAnaM prakRtibandhaH / (ta. bhA. hari va siddha. vR. 8 - 4) / 4. prakRtibandho jJAnAvaraNAdiprakRtirUpaH / ( zrA. pra. TI. 80 ) / 5. prakRtiH syAt svabhAvo'tra nimbAdestiktatAdivat / karmaNAmiha sarveSAM yathAsvaM niyatA sthitA || ( ha. pu. 58 - 204 ) / 6. prakRtiH svabhAva ityanarthAntaram / x x x bandhavyAni ca karmANi prakRtyAvasthitAni prakRtibandhavyapadezaM labhante / ( ta. zlo.. 8 - 3 ) / 7. bandho nAma yadAtmA rAga-dveSa-snehalezAvalIDhasakalAtmapradezo bhavati tadA yeSvevAkAzapradezeSvavagADhasteSvevAsthitAn kArmaNavigrahayogyAnanekarUpAn pudgalAn skandhIbhUtAnAhAravadAtmani pariNAmayati sambandhayatIti svAtmA tatastAnadhyavasAya vizeSAjJAnAdInAM guNAnAmAtmAvaraNatayA vibhajate haMsaH kSIrodake yathA, yathA vA AhArakAle pariNativizeSakramavazAdAhartA rasa-khalatayA pariNatimAnayatyanAbhogavIryasAmarthyAt evamihApyadhyavasAyavizeSAt kiJcid jJAnAvaraNIyatayA kiJcid darzanAcchAdakatvenAparaM sukha-duHkhAnubhavayogyatayA paraM ca darzana-caraNavyAmohakAritayA'nyannAraka-tiryaGmanuSyAmarAyuSkenAnyad gatizarIrAdyAkAreNAparamucca-nIca - gotrAnubhAvenA'nyad dAnAdyantarAyakAritayA vyavasthAyati / eSaH prakRtibandhaH / ( ta. bhA. siddha vR. 1-3, pR. 38 ) 15. XX X tassamudAya pagatibaMdho / ( paMcasaM. baM. ka. 40 ) ; teSAM trayANAmapi sthityanubhAga- pradezabandhAnAM yaH samudAyaH sa prakRtibandhaH / (paMcasaM. sva. vRM. baM. ka. 40 ) / 6. prakRtayaH karmariszA bhedAH jJAnAvaraNIyAdayo'STau tAsAM bandhaH pratibandhaH / ( samavA. abhaya vR. 4) / 10. karmaNaH 730, jaina-lakSaNAvalI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtibandha ] prakRtayaH zraMzA bhedAH jJAnAvaraNIyAdayo'STau tAsAM prakRtervA zravizeSitasya karmaNo bandhaH prakRtibandhaH / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 2,266 ) / 11. kArmaNavargaNAgatapudgalAnAM jJAnAvaraNAdibhAvena pariNAmaH prakRtibandhaH / (mUlA. vR. 5-47 ) ; prakRtirjJAnAvaraNAdisvarUpeNa pudgalapariNAmaH / (malA. vR. 12- 3 ) / 12. jJAnAvaraNAdyaSTakarmaNAM tattadyogyapud galadravyasvIkAraH prakRtibandhaH / (ni. sA. vR. 1-40) / 13. rasaH sneho'nubhAga ityekArthaH, tasya prakRti: svabhAva:, avizeSitA'vivakSitA rasaprakRtiH, upalakSaNatvAt sthityAdayo'pi yasminnavivakSitA: sa bandho'vizeSita rasa prakRtiH prakRtibandho jJAtavyaH / ( karmapra. malaya. vR. 1 - 24, pR. 66 ) / 14. jJAnAvaraNAdyAtmA prakRtiH X X X | (ana. dha. 2-36 ) / 15. yaH punastatsamudAyaH -- sthityanubhAga- pradezasamudAya:- sa prakRtibandha: / (paMcasa. malaya. vR. baM. ka. 40; karmavi. de. svo vR. 2; zataka. de. svo vR. 21) / 16. prakRtiH samudAyaH syAt X XX / ( karmavi. de. svo vR. 2, ud.; zataka. de. svo vR. 21 ud) / 17. prakRtistatsvabhAvAtmA xxx / ( paJcAdhyAyI 2-933) / 1 tIvra-manda athavA zubhAzubharUpa vizeSatA se rahita rasa kI prakRti - anubhAga ke svabhAva ko-prakRtibandha kahate haiM / 5 prakRti nAma svabhAva kA hai, jaise nIma kI prakRti tiktatA athavA gur3a kI prakRti madhuratA / isa prakAra jJAnAvaraNAdi karmoM kI jo jJAnAdi ke prAvaraNarUpa prakRti hai use prakRtibandha kahA jAtA hai / prakRtimaraNa - evamekasyAyuSkarmaNa ekaiva prakRtirudetyekasyAtmanastasmAdekai kAyuSka prakRtigalana rUpamiva mRtimupaiti / tadetatprakRtimaraNam / (bha. prA. vijayo. 25, pR. 86 ) / eka jIba ke eka hI prayukarma kI prakRti udaya ko prApta hotI hai| isI se jIva eka prAyukarma ko prakRti ke galanerUpa mRtyu ko prApta hotA hai / yahI prakRtimaraNa hai / prakRtimokSa- - jA payaDI Nijjarijjadi aNNaparyADa vA saMkAmijjadi eso paryADimokkho NAma / ( dhava. pu. 16, pR. 337 ) / 731, jaina - lakSaNAvalI [ prakRtisthAnasaMkrama jo prakRti nirjIrNa hotI hai athavA anya prakRtirUpa pariNata hotI hai, isakA nAma prakRtimokSa hai / prakRtisaMkrama - 1. jA payaDI aNNaparyADa Nijjadi eso pakimo | ( dhava. pu. 16, pR. 340 ) / 2. ekasyAM prakRtAvekA saMkrAmati yadA tadA prakRtisaMkramaH prakRtipratigrahatA ceti / (paMcasaM ca. svo. vR. saM. ka. 4) / 3. yAM prakRti badhnAti jIvaH tadanubhAvena prakRtyantarasthaM dalikaM vIryavizeSeNa yatpariNamayati sa saGkramaH / ( sthAnA. zrabhaya. vR. 4, 2, 26) / 4. tatra yadA ekA pratirekasyAM prakRtau saMkrAmati yathA sAtamasAte, asAtaM vA sAte, tadA yA saMkrAmati sA prakRtisaMkramaH / (paMcasaM malaya. vU. saM. ka. 4); patadgraharUpatApAdanaM prakRtisaMkramaH / ( paMcasaM. malaya. vR. saM. ka. 33) / 1 jo prakRti anya prakRtirUpatA ko prApta karAyI jAtI hai, yaha prakRtisaMkrama kahalAtA hai / 4 jaba eka prakRti zranya eka prakRti meM saMkramaNa ko prApta hotI hai - jaise sAtA asAtA meM prathavA asAtA sAtA meM, ityAdi - taba jo saMkrAnta hotI hai use prakRtisaMkrama kahA jAtA hai / prakRtisthAna- dvi-trAdInAM prakRtInAM samudAyaH prakRtisthAnam / (paMcataM. malaya. vR. saM. ka. 4) / do tIna Adi prakRtiyoM ke samudAya ko prakRtisthAna kahate haiM / prakRtisthAnapatadgraha - yadA tu prabhUtAsu prakRtisvekA saMkrAmati, yathA mithyAtvaM samyaktva samyagmithyAtvayoH, tadA prakRtisthAnapatadgrahaH / ( paMcasaM. malaya. vU. saM. ka. 4) / jaba bahuta sI prakRtiyoM meM eka prakRti saMkramaNa ko prApta hotI hai, jaise samyaktva va samyagmithyAtva meM eka mithyAtva prakRti, taba vaha prakRtisthAnapatadgraha kahalAtA hai / prakRtisthAnasaMkrama-tatra yadA prabhUtA prakRtaya ekasyAM saMkrAmanti yathA yazaH kIrtAvakasyAM zeSA nAmaprakRtayaH, tadA prakRtisthAnasaMkramaH / ( paMcasaM malaya. vR. saM. ka. 4) / jaba eka prakRti meM bahuta sI prakRtiyAM saMkramaNa ko prApta hotI haiM, jaise eka yazaHkIrti meM zeSa nAma karmaprakRtiyAM, taba vaha prakRtisthAna saMkrama kahalAtA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtyantaranayanasaMkrama 732, jaina-lakSaNAvalI [pracalA prakRtyantaranayanasaMkrama-1. yatpunaH saGkramapra- 1 kavala yA grAsarUpa AhAra ko prakSepAhAra kahA kRtisthitisamayasthA karmaparamANavaH pratigrahaprakRtau jAtA hai, kAraNa ki use uThAkara mukha meM rakhanA sakramaprakRtitulyAsu sthitiSu nItvA nivezyanta itye- par3atA hai| SaH prakRtyantaranayanasaMkramaH / (paMcasaM. svo. vR. saM, ka. pracalA-1. yA kriyA prAtmAnaM pracalayati sA 35, pR. 154) / 2. vivakSitAyAH prakRteH samA- pracalA zoka-zrama-madAdiprabhavA AsInasyApi netrakRSya prakRtyantare nItvA nivezanaM prakRtyantaranayana- gaatrvikriyaasuucikaa| (sa. si. 8-7) / 2. payalA saMkramaH / (paMcasaM. malaya. va. saM. ka. 52) / hoi ThiyassA xxx // (bahatka. 2400) / 1 saMkramaprakRti sambandhI sthiti ke samayoM meM ava. 3. kiMcidunmiSito jIvaH svapityeva muhurmuhaH / sthita karmaparamANoM ko pratigrahaprakRti meM saMkrama- ISadISadvijAnAti pracalAlakSaNaM hi tat / / (varAMgaca. prakRti kI samAna sthitiyoM meM le jAkara jo rakhA 4-54) / 4. pracalayatyAtmAnamiti pracalA / yA jAtA hai, isakA nAma prakRtyantaranayanasaMkrama hai| kriyA prAtmAnaM pracalayati sA pracaletyucyate / x 2 vivakSita prakRti ke rasa ko usase khIMcakara va xx sA puna: zoka-zrama-madAdiprabhavA vinivRtte meM le jAkara rakhanA, isakA nAma ndriyavyApArasyAntaHprItilavamAtrahetuH AsInasyApi prakRtyantaranayanasaMkrama hai| netr-gaatrvikriyaasuucitaa| (ta. vA. 8, 7, 4) / prakRtyarthatA-payaDI sIlaM sahAvo icceyaTTho / aTTho 5. payalAe tivvodaeNa vAluvAe bhariyAI va loyapayojaNaM, tassa bhAvo aTThadA, payaDIe aTThadA payaDi- NAI hoti, garuvabhAroDDhavvaM va sIsaM hodi, puNo aTTadA / (dhava. pu. 12, pR. 478) / puNo loyaNAI ummilla-NimillaNaM kuNaMti, NiddAprakRti, zIla aura svabhAva ye samAnArthaka zabda haiN| bhareNa paDato lahu appANaM sAhAredi, maNA maNA artha se prayojana kA abhiprAya rahA hai| isa prakAra kaMpadi, saceyaNo suvdi| (dhava. pu. 6, pR. 32); prakRti kI arthatA ko prakRtyarthatA kahate haiN| jisse payaDIe udaeNa addhasuttassa sIsaM maNA maNA prakSepaka-yatpunarmukhe pravezanaM sa prakSepakaH / (baha- cala di sA payalA NAma / (dhava. pu. 13, pR. 354) / ka. kSe. bR. 68) / 6. zramAdiprabhavAtmAnaM pracalA prclytylm| (ha. laTakate hue patra-puSpAdi ke mukha meM rakhane kA pu. 58-228) / 7. yA sthitasyApyeti pratibodhanAma prakSepaka hai| vidhAtena sA prclaa| (paMcasaM. ca. svo. vR. 3-4, prakSepAhAra-1. pakkhevAhAro puNa kAvaliyo hoi pR. 110) / 8. upaviSTaH Urdhvasthito vA pracalati naayvvo| (sUtrakR. ni. 2, 3, 171; bRhatsaM. vighUrNayatyasyAM svApAvasthAyAmiti prclaa| (zataka. 197) / 2. prakSepAhArastu kAvalikaH / (ta. bhA. hari. mala. hema. vR. 38) / 6. upaviSTa Urdhvasthito vA va siddha. vR. 5-20) / 3. prakSepAhAraH aodanAdi- pracalati pUrNate yasyAM svapAvasthAyAM sA prclaa| kavala-pAnAbhyavahAralakSaNaH / (ta. bhA. siddha. va. tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi prclaa| (paMcasaM. malaya. 2-31) / 4. prakSepeNa kavalAderAhAra: prakSepAhAraH, vR. 3-4, pR. 110; saptati. malaya. vR. 6) / prakSepAhArastu kAvalikaH, kavalapraznepaniSpAdita iti 10. tathA upaviSTa Urdhvasthito vA pracalayati ghUrNajJAtavyo bhavati / (sUtrakR. ni. zI. va. 2, 3, yati yasyAM svApAvasthAyAM sA pracalA, tadvipAkavedyA 170) / 5. prakSipyate'rthAt mukhe iti prakSepaH, sa karmaprakRtirapi prclaa| (prajJApa. malaya. vR. 263, cAsAvAhArazca prakSepAhAraH, xxx kAvalika- pR. 467) / 11. UrdhvasthitasyApi yA punazcaitanya mukhaprakSepAhAraH / (prajJApa. malaya. vR. 28-306) / masphuTIkurvatI samupajAyate nidrA sA prclaa| 6. prakSepAhAraH punaH kAvaliko mukhe kavalaprakSeparUpo (jIvAjI. malaya. vR. 86) / 12. upaviSTa bhavati jnyaatvyH| (bRhatsaM. malaya. vR. 197) / Urdhvasthito bA pracalati yasyAM svApAvasthAyAM sA 7. yaH punarAhAraH kAvalikaH kavalaniSpanno bhavati, pracalA, sA hi upaviSTasya Urdhvasthitasya vA svaptusa mukhe kavalAdeH prakSepAt prakSepAhAro jnyaatvyH| bhavati / (dharmasaM. malaya. vR. 610) / 13. upa(saMgrahaNI de. vR. 140) / viSTa Urdhvasthito vA pracalatyasyAM svaptA svApAva
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracalA] 733, jaina-lakSaNAlI [pracalA-pracalA sthAyAmiti pracalA, sA hya paviSTasyordhvasthitasya 'tyartha pracalApracalAkramaH // (varAMgaca. 4-51) / vA ghUrNamAnasya svapturbhavati, tathAvidhavipAkavedyA 4. paunaHpunyena saivAhitA vRttiH pracalApracalA / karmaprakRtiH pracaleti tathaiva / (karmasta. go. vR. 6, saiva pracalA punaH punarAvartamAnA pracalApracaletyupR. 83) / 14. yA kriyAtmAnaM pracalayati ghUrNayati cyte| (ta. vA. 8, 7, 5) / 5. payalApayalAe sA pracalA, pracalAkhyadarzanAvaraNakarmavizeSavipAkava- tivvodaeNa vaiTTo vA ubbhavo vA muheNa galamANazasya jIvasyAsInasyApi zoka-zrama-madAdiprabhavo lAlo puNo puNo kaMpamANasarIra-siroNibbharaM suvdi| tra-gAtravikriyAsacitaH svApapariNAmaH / (bha. prA. (dhava. pu. 6, pR. 31-32): jisse udaeNa Triyo malA. 2064) / 15. payalA Thigrovavidssa xx NisaNNo vA sovadi, gahagahiyo va sIsaM dhUNadi, X // (karmavi. de. 11); pracalati vighUrNate vAyAhayalayA va cadusu vi disAsu loTTadi sA payalAyasyAM svApAvasthAyAM prANI sA pracalA, sA ca payalA NAma / (dhava. pu. 13, pR. 354) / 6. sA sthitasyolasthAnena upaviSTasya pAsInasya bhavati, (pracalA) punaH punarAvRttA pracalApracalAbhidhA / tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi prclaa| (karmavi. de. (ha. pu. 58-228) / 7. evaM yA bhramato'pyeti sA svo. vR. 11) / 16. sthito nAma upaviSTa Urdhva- prclaaprclaa| (paMcasaM. svo. bR. 3-4) / 8. pracasthito vA, tasya yA svApAvasthA sA prclaa| lAtizAyinI pracalA pracalApracalA, sA hi caMkramaNAdi (bRhatka. kSe. vR. 2400) / 17. yadudayAt yA kurvataH svapturbhavati iti / sthAnasthitasvaptRprabhavAM pracakriyA prAtmAnaM pracalayati ttprclaadrshnaavrnnmiti| lAmapekSyAsyA atizAyinItvam, tadvipAkavedyA karmapra(go. ka. jI. pra. 33) / 18. yatkarma yAtmAnaM kRtirapi prclaaprclaa| (zataka. mala. hema. vR. 38, pracalayati sA pracaletyucyate / pracalAvAn pumAn pR. 45; karmasta. go. vR. 6, pR. 83) / 6. pracalAupaviSTo'pi svapiti, zoka-zrama-mada-khedAdibhiH to'tizAyinI pracalApracalA Xxx sA hi pracalA utpadyate, sA netra-gAtravikriyAbhiH suucyte| caMkramaNAdikamapi kurvataH udayamadhigacchati, tataH (ta. vRtti zruta. 8-7) / 16. upaviSTa Urdhva- sthAnasthitasvastRprabhavapracalApekSayA tasyA atizAyisthito vA pracalati ghUrNate yasyAM svApAvasthAyAM sA nItvam / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 467) / pracalA / (karmapra. yazo. va. 1, pR. 4) / 10. pracalAto'bhihitasvarUpAyA atizAyinI pracalA 1 jo kriyA jIva ko calAyamAna karatI hai, use pracalApracalA, sA punaradhvAnamapi gacchato bhvti| pracalA (nidrAvizeSa) kahA jAtA hai| vaha zoka, (dharmasaM. malaya. vR. 610) / 11. tathA pracalAtothakAvaTa evaM mada Adi se utpanna hotI huI baiThe hue 'tizAyinI pracalA pracalApracalA, Xxx eSA jIva ke bhI pA jAtI hai tathA netra va zarIra ke hi caMkramaNamapi kurvata upatiSThate (paMcasaM. 'udayavikAra kI sUcaka hai yA unake dvArA sUcita hotI madhigacchati') tathA sthaansthitsvstRbhvprclaapehai| 5 pracalA ke tIvra udaya se netra bAlu se bhare kSayA asyA atizAyinItvam, tadvipAkavedyA karmahue ke samAna pratIta hote haiM, zira bhArI bojha se prakRtirapi prclaaprclaa| (saptati. malaya. vR. 6; AkrAnta sA ho jAtA hai, netra bAra-bAra khulate aura paMcasaM. malaya. vR. 3-4, pR. 110, karmavi. de. micate haiM tathA nIMda ke bhAra se girate hue apane ko svo. vR. 11, pR. 28) / 12. yA tu caMkramataH gatisaMbhAla letA hai| 7 baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e bhI jo pariNatasya nidrA sA prclaaprclaa| (bRhatka. kSe. vizeSa jAti kI nIMda pAkara bodha kA vighAta vR. 2400) / 13. pracaleva punaH punarAvartamAnA karatI hai vaha pracalA kahalAtI hai| pracalApracalA caMkramaNasyApi AtmanaH pracalApracalApracalA-pracalA-1. saiva punaH punarAvartamAnA khyadarzanAvaraNakarmavikalpavipAkavazAjjAyate / (bha. pracalAna claa| (sa. si. 8-7) / 2. xxx A. mUlA. 2064) / 14. yadudayAt yA kriyA payalApayalA ya (karmavi. 'u') cNkmpro|| (bRhatka. prAtmAnaM punaH punaH pracalayati tatpracalApracalAdarzanA2400; karmavi. de. svo. va. 11) / 3. syandate varaNam / zoka-zrama-madAdiprabhavA AsInasyApi netramukhato lAlA tanuM cAlayate muhuH / ziro namayate- gAtravikriyAsUcikA, saiva punaH punarAvartamAnA pracalA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracchanA]. 734, jaina-lakSaNAvalA [prajJApanA pracaletyarthaH / (go. ka. jI. pra. 33) / 15. pracalA- zuddhi karatA hai usake AlocanA kA chaThA doSa vAn pumAn upaviSTo'pi svapiti zoka-zrama-mada-sve- utpanna hotA hai| dAdibhiH pracalA utpadyate, sA netra-gAtravikriyAbhiH prajananapuruSa-prajanyate'patyaM yena tatprajananaM ziznaM sUcyate, pracalaiva punaH punarAgacchantIti prclaaprclaa| liGgam, tatpradhAnaH puruSaH, aparapuruSakAryarahitatvAt (ta. vRtti zruta. 8-7) / 16. pracalAto'tizAyi- prajananapuruSaH / (sUtrakR. ni. zI. vR. 1, 4, 55, no pracalApracalA, iyaM hi caMkramaNAdikurvato'pyudaya- pR. 103) / mAgacchatIti pracalAto'syA atizAyinItvam / jisake dvArA santAna utpanna kI jAtI hai usa puru(karmapra. yazo. vR. 1, pR. 4) / pendriya kA nAma prajanana hai, prajanana kI pradhAnatA 1 bAra bAra pracalA ke prAvartana kA nAma pracalA. vAle puruSa ko prajananapuruSa kahA jAtA hai| abhipracalA hai| 2 calate calate bhI jo vizeSa jAti kI prAya yaha hai ki jo puruSocita anya kArya ko na nidrA AtI hai use pracalApracalA kahate haiN| karake kevala santAna ko utpanna karatA hai use prajapracchanA-dekho pRcchnaa| 1. saMzayacchedAya ni- nanapuruSa samajhanA caahie| zcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH prcchnaa| (sa. prajJA-dekho prajJAparISaha / 1. prajJAyate anayA 5) / 2. sandehanivattaye nizcitabalA- prajJA, pragatA jJA prjnyaa| (uttarA. cu. 2, pR. 82) / dhAnAya vA sUtrArthaviSayaH praznaH / (bha. prA. vijayo. 2. prajJAnaM prajJA, viziSTa tarakSayopazamAhitaprabhUta104); prazno hi granthe'rthe vA saMzayacchedAya ittha- vastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA matireva / (vimevaitaditi nizcitArthabalAdhAnAya vA pRcchnm| zeSA. ko. vR. 367, pR. 153) / 3. prajJAnaM prajJA (bha. prA. vijayo. 136) / 3. tatsaMzayApanodAya viziSTakSayopazamajanyA, prabhUtavastugatayathAvasthitadhatannizcayabalAya vA / paraM pratyanuyogAya pracchanAM mAlocanarUpA matirityarthaH / (prAva. ni. hari. va tadvidurjinAH / / (ta. sA. 7-18) / 4. pracchanA malaya. vR. 12) / 4. adiTTha-assudesu aDhesu NANu-". saMzayocchittyai praznaH saprazrayo muneH / svonnatyAkhyA- pAyaNajogattaM paNNA nnaam| Xxx NANahedupanArthaM vA prahAsoddharSajitaH // (prAcA. sA. 4, jIvasattI guruvaesaNiravekkhA paNNA NAma / (dhava. 60) / 5. pracchanaM granthArthayo: sandehacchedAya nizci- pu. 6, pR. 83-84) / 5. UhApohAtmikA prajJA / tabalAdhAnAya vA parAnuyogaH / (yogazA. svo. viva. (ana. dha. 3-3) / 4-60) / 6. pracchanaM saMzayocchittyai nizcitadraDha- 1 jisake dvArA jAnA jAtA hai use athavA prakarSanAya vA / prazno'dhItipravRttyarthatvAdadhItirasAvapi / prApta jJAna ko prajJA kahate haiN| 2 viziSTa kSayopa(ana. dha. 7-84) / 7. saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA granthArthobhayasya paraM pratyanuyogaH Atmo- ke AlocanarUpa jo buddhi utpanna hotI hai usakA natiparAtisandhAnopahAsAdivajitaH pracchanA / (bhAva- nAma prajJA hai| 4 nahIM dekhe-sune gaye padArthoM ke prA. TI. 78) / viSaya meM jo jJAna ke utpAdana kI yogyatA hotI hai 1 saMzaya ke dUra karane tathA nizcita artha ke dRr3ha use prajJA kahA jAtA hai / karane ke lie jo dUsare vidvAna se prazna kiyA prajJApaka-cAritrasya pravartakaH prajJApaka ucyate / jAtA hai, ise pracchana yA pracchanA kahA jAtA hai| (vyava. malaya. vR. 10-346) / pracchannadoSa-1. iya pacchaNNaM pucchiya sAdhU jo cAritra ke pravartaka ko prajJApaka bahA jAtA hai| kuNai appaNo suddhi / to so jiNehiM vutto chaTTho prajJApanA-dekho prjnyaapnii| 1. jIvAdInAM prajJA AloyaNAdoso / / (bha. prA. 586) / 2. pracchannaM panaM prjnyaapnaa| (nandI. hari. vR. pR. 60) / vyAjena doSakathanaM kRtvA svataH prAyazcittaM yaH 2. prakarSeNa niHzeSakutIthitIrthakarAsAdhyena yathAvakaroti tasya SaSThaM pracchannaM nAmAlocanadoSajAtaM vasthitasvarUpanirUpaNalakSaNena, jJApyante-ziSyabuddhAbhavati / (malA. vR. 11-15) / vAropyante, jIvAdayaH padArthA anayeti prajJApanA, 1 jo sAdhu guptarUpa se pUcha kara apane aparAdha kI iyaM ca samavAyAkhyasya caturthAMgasyopAMgam / (prajJApa.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanI bhASA ] malaya. vR. pR. 1 ) ; prajJApyante prarUpyante jIvAdayo bhAvA anayA zabdasaMhatyA iti prjnyaapnaa| (prajJApa. malaya. vR. gA. 2) / 1 jIvAdi padArthoM ke jJApana karAne ko prajJApanA kahate haiM / 2 yathAvasthita vastusvarUpa ke nirUpaka jisa zruta ke dvArA jIvAdi padArthoM ko ziSya kI buddhi meM prAropita kiyA jAtA hai usakA nAma prajJApanA hai / vaha samavAyAMga nAmaka cauthe aMga kA upAMga mAnA jAtA hai / prajJApanI bhASA - 1. paNNavaNI nAma dhammakahA / sAhUnirdizya pravRttA kaizcinmanasi karaNamitarairakaraNaM cApekSya [karaNA-] karaNatvAd dvirUpA 1 (bha. zrI. vijayo. 1165 ) / 2. matpRSTaM yattadAdezyamiti prajJApanA gurau / ( zrAcA. sA. 5-88 ) / 3. prajJApanI yathA tava kiMcit kathayiSyAmi / (bha. zrI. mUlA. 1965 ) / 4. prajJApanI vinItavina yasya vineyajanasyopadezadAnam, yathA prANivadhAni vRttA bhavanti, bhavanti bhavAntare prANino dIrghAyuSa -ityAdi / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 225) / 1 dharma kI jo carcA kI jAtI hai usakA nAma prajJApanI bhASA hai / usakI pravRtti bahutoM ko lakSya karake hotI hai, jinameM se kitane hI mana meM usakA nirdhAraNa karate haiM aura kitane nahIM bhI karate haiM / isase ukta bhASA ke do rUpa ho jAte haiM / 2 jo maiMne pUchA hai usake viSaya meM Adeza dIjiye, isa prakAra guru se vijJApana karane kA nAma prajJApanI bhASA hai / 4 vinamra ziSya jana ke lie jo upadeza diyA jAtA hai use prajJApanI bhASA kahA jAtA hai / jaise--jo prANihiMsA se nivRtta hote haiM ve agale janma meM dIrghAyu hote haiM / prajJAparISaha - dekho prajJA va prajJAparISahajaya / prajJAparISo nAma so [ yo ] hi sati prajJAne teNa gavvito bhavati tasya prajJAparISahaH / pratipakSe Na prajJAparISaho bhavati / ( uttarA cU. 2, pR. 82 ) / viziSTa jJAna ke hone para jo usase garva ko prApta hotA hai usake prajJAparISaha hotI hai, isake viparIta jo usakA garva nahIM karatA hai usake vaha nahIM hotI hai / prajJAparISahajaya - dekho prajJAparISaha / 1. aGgapUrva - prakIrNakavizAradasya zabda- nyAyAdhyAtmanipuNasya 735, jaina-lakSaNAvalI [ prajJAparISahajaya 2. 1 mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtakhadyotodyotavannitarAM nAvabhAsanta iti vijJAnamadanirAsa: prajJAparISahajayaH pratyetavyaH / ( sa. si. 6 - 6 ) / prajJAprakarSAvalepani rAsaH prajJA vijayaH aGga-pUrva-prakIrNakavizAradasya kRtsnagranthArthAdhAriNo'nuttaravAdinastrikAlaviSayArthavidaH zabda-nyAyAdhyAtmanipuNasya mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtodyotakhadyotavannitarAmavabhAsanta iti vijJAnamadanirAsa: prajJAparISahajayaH pratyetavyaH / (ta. vA. 6, 6, 26; cA. sA. pR. 56 ) / 3. prajAnan vastu jijJAsUrna muhyet karmadoSavit / jJAninAM jJAnamudvIkSya tathaivetyanyathA na tu // (zrAva. ni. hari. bR. 618, pR. 403, ud. 20 ) / 4. prajJotkarSApa | va ]lepanirAsa: prajJAvijaya: / ( ta zlo. 6-6 ) / 5. prajJAyate'nayeti prajJA buddhayatizaya:, tatprAptau na garvamudvahata iti prajJAparISajayaH / prajJApratipakSeNAlpabuddhikatvena parISaho bhavati - nAhaM kiJcijjAne mUrkho'haM sarvaparibhUta ityevaM paritApamupAgatasya parISahaH, tadakaraNAt karmavipAko'yamiti parISahajayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 6 ) / 6. pratyakSA''kramavizvavastuviSayajJAnAtmanaH svAtmano garvaH sarvamatazrutajJa iti yaH prApte parokSe zrute / sarvasminnapi no tanoti hRdaye lajjAM sa ki tAmiti, prajJotkarSamadApanodanaparaH prajJAtijittattvavit / / ( zrAcA. sA. 7-18 ) / 7. aGgopAGga-pUrva-prakIrNakavizAradasya zabda-tarkAvyAtmanipuNasya mama purastAdanye sarve'pi bhAskarasya puraH khadyotA iva niSprabhA iti jJAnAnandasya [ jJAnamadasya ] yannirasanaM sa prajJAparISahajayaH / ( paMcasaM malaya. vR. 4- 22, pR. 186) 8. vidyAH samastA yadupajJamastAH pravAdino bhUpasabheSu yena / prajJomijitso'stu madena vipro garutmatA yadvadakhAdyamAnaH // ( ana. dha. 6- 108 ) / 6 aGgapUrvaprakIrNakavizAradasya anuttaravAdino mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtodyotakhadyotavannitarAmavabhAsanta iti jJAnamadanirAsaH prajJAparISahajaya: / ( zrArA. sA. TI. 40 ) / 1 maiM aMga, pUrva aura prakIrNaka granthoM ke rahasya ko jAnatA hUM tathA vyAkaraNa, nyAya aura zradhyAtmazAstra meM bhI pravINa hUM; mere sAmane dUsare vidvAn isa prakAra se niHzrIka haiM jisa prakAra ki sUrya ke prakAza ke zrAge juganUM; isa prakAra ke jJAna viSayaka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai| K - prajJApAramita] 736, jaina-lakSaNAlI [pratanukarmA abhimAna ko utpanna na hone denA, isakA nAma hai| isa Rddhi se yukta sAdhu adhyayana ke vinA bhI prajJAparISahajaya hai| 3 jo jJAna kA abhilASI caudaha pUrvagata viSaya kI sUkSmatA ko lie hue hokara bhI usake prApta na hone para moha ko prApta sabhI zruta ko jAnatA hai / 3 adRSTa evaM prazruta hItA huA khinna nahIM hotA, kintu karma kA doSa arthaviSayaka jJAna utpanna karAne kI yogyatArUpa samajhatA hai| aisA sAdhu prajJAparISahavijayI buddhi ho jinake zravaNa (kAna) hote haiM ve prajJAzravaNa kahalAte haiN| prajJApAramita-te khalu prajJApAramitAH puruSA ye praNidhAna-1. praNidhAnaM viziSTazcetodharmaH / kurvanti pareSAM pratibodhanam / (nItivA. 17-66) / (dazavai. ni. hari. vR. 1-23, pR. 24) / 2. praNidUsaroM ko pratibodhita karane vAle puruSoM ko prajJA- dhAnaM cetaHsvAsthyam / (vyava. bhA. malaya. vR. (pI.) pAramita kahate haiN| 1-65, pR. 28) / prajJAbhASacchedanA-madi-suda-prohi-maNapajjaya-keva- 1 citta ke viziSTa-ekAgratArUpa-dharma ko laNANehi chadRvvAvagamo paNNabhAvacchedaNA NAma / praNidhAna kahA jAtA hai| (ghava. pu. 14, pR. 436) / praNidhAnayoga-praNidhAnaM cetaHsvAsthyam, tatpramati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ke dhAnayogAH prnnidhaanyogaaH| (vyava. bhA. malaya. vR. dvArA chaha dravyoM ko jAnanA; isakA nAma prajJA (pI.) 1-65, pR. 28) / bhAvachedanA hai| yaha dasa prakAra kI chedanA meN| citta ko svasthatA yukta yoga praNidhAnayoga kahaantima hai| lAte haiN| prajJAvazArtamaraNa-tIkSNA mama buddhiH sarvatrAprati praNidhi-praNidhiH vratApariNatAvAsaktiH praNidhAhatA iti prajJAmattasya maraNaM prjnyaavshaartmrnnmucyte| nam / (ta. bhA. siddha. va. 8-10, pR. 146) / (bha. prA. vijayo. 25) / vratoM kI apariNati meM-unake pAlana na karane kI merI buddhi tIkSNa hai, usakI gati sarvatra apratihata pora-jo Asakti yA aruci hotI hai, usakA (nirbAdha) hai, isa prakAra se prajJAmada se matta puruSa nAma praNidhi hai| yaha mAyA kaSAya kA nAmAntara ke maraNa ko prajJAvazArtamaraNa kahate haiN| prajJAzravaNa-dekho prAjJazramaNa / 1.pagaDIe suda praNidhimAyA-pratirUpadravyamAnakaraNAni UnAtiNANAvaraNAe vIriyaMtarAyAe / ukkassakkhanovasame riktamAnaM saMyojanayA dravyavinAzanamiti praNidhiuppajjai paNNasamaNaddhI / / paNNAsamaNaddhijudo codda maayaa| (bha. prA. vijayo. 25, pR.60)| sapuvvIsu visayasuhamattaM / sabvaM hi sudaM jANadi aka bahumUlya dravya meM tatsama alpa malya ke dravya ko ajjhayaNo vi NiyameNa // bhAsaMti tassa buddhI paNNAsamaNaddhi sA ca cubhedaa| (ti. pa. 4, 1017 se milAnA, taulane va nApane ke upakaraNoM (bAMToM) ko 1016) / 2. atisUkSmArthatattvavicAragahane catu hInAdhika rakhanA, tathA saMyoga ke dvArA vastu ko naSTa karanA; yaha praNidhimAyA kahalAtI hai| yaha zapUrviNa eva viSaye'nupayukte (cA. sA. '--kte mAyA ke pAMca bhedoM meM eka hai| vRSTe') anadhItadvAdazAMga-caturdazapUrvasya prakRSTazrutAvaraNavIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtAsAdhAraNaprajJAzakti- praNipAtamudrA- jAnu-hastottamAGgAdisaMpraNipAtena lAbhAnniHsaMzayaM nirUpaNaM prajJAzravaNatvam / (ta. prnnipaatmudraa| (nirvANaka. pR. 33) / vA. 3, 36, 3, pR. 202, paM. 22-24; cA. sA. jAnu (ghuTane), hAtha aura mastaka ke jhukAne ko pR. 66) / 3. prajJA eva zravaNaM yeSAM te prjnyaashrvnnaaH| praNipAtamudrA kahate haiN| xxx adiTTha-assudesu aDhesu NANuppAyaNajo- pratanukarmA-prakarSeNa tanu prakRti-sthiti-pradezAnuggattaM paNNA NAma / (dhava. pu. 6, pR. 83) / bhAvaralpIyaH karma yasyAsau pratanukarmA laghukarmA / 1 zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karma kA utkRSTa (bRhatka. kSe. vR. 714) / / kSayopazama hone para prajJAzravaNa Rddhi utpanna hotI jisake prakRti, sthiti, pradeza aura anubhAga svarUpa .
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratara] 737, jaina-lakSaNAvalI [pratikramaNa se karma atizaya hInatA ko prApta huA hai vaha pratanu- 3. sUcI sUcyaiva guNitA bhavati pratarAMgulam / navakarmA kahalAtA hai| prAdezika kalpyaM tadairghya-vyAsayoH samam / (lokapra. pratara-1. prataro'bhrapaTalAdInAm / (sa. si. 5, 1-50) / 24; ta. vA. 5, 24, 14; kAtike. TI. 206) / 2 sUcyaMgula ko dUsare sUcyaMgula se guNita karane para 2. tadvargaH-tasyAH zUcisvarUpAyAH zreNeH vargaH pratarAMgula hotA hai / zUcyA zUciguNanalakSaNastadvargaH (prataraH) / (zataka. pratikuJcanamAyA-AlocanaM kurvato doSavinigUde. svo. vR. 67) / 3. meghapaTalAdInAM vighaTanaM hanaM prtikunycnmaayaa| (bha. prA. vijayo. 25, pR. prataram / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 1 meghapaTalAdikoM ke bheda (vighaTana) kA nAma pratara AlocanA karate hue apane doSa ke chipAne ko hai| yaha bheda ke utkara-cUrNAdirUpa chaha bhedoM meM pratikuJcanamAyA kahate haiN| pAMcavAM hai| 2 sUcirUpa zreNi-eka-eka prAkAza- pratikramaNa-1. kammaM jaM puvvakayaM suhAsuhamaNeyapradezAtmaka paMkti-ke varga ko pratara kahate haiN| vittharavisesaM / tatto Niyattade appayaM tu jo so prataragatakevalikSetra-vAdarUddhakkhettaM ghaNalogamhi paDikkamaNaM / / (samayaprA. 403) / 2. monUNa avaNide padaragadakevalikhettaM desuNalogo hodi| vayaNarayaNaM rAgAdibhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo (dhava. pu. 4, pR. 56) / jhAyadi tassa du hoditti paDikamaNaM / / pArAhaNAi vAyu se roke gaye kSetra ko ghanaloka meM se ghaTA dene vaTTai mottUNa virAhaNaM viseseNa / so paDikamaNaM para zeSa kucha kama pUrA loka pratara (samudghAta). uccai paDikamaNamayo have jamhA / / mottUNa aNAyAraM gata kevalI kA kSetra hotA hai| AyAre jo du kuNadi thirabhAvaM / so SaDikamaNaM pratarabheda-se ki taM payarAbhede ? jaNNaM vaMsANa vA uccai paDikamaNamao have jamhA // ummaggaM parivettANa vA NalANa vA kadalIthaMbhANa vA abbhapaDalANa / cattA jiNamagge jo du kuNadi thirabhAva / so paDivA payareNaM bhede bhavati, se taM pyrbhede| (prajJApa, kamaNaM uccai paDikamaNamayo have jamhA // mottaNa 173, pR. 266) / sallabhAvaM Nissale jo du sAhu pariNamadi / so paDibAMsa, veta, naDa (eka prakAra kA dhAsa), kelA kA kamaNaM uccai paDikamaNamayo have jamhA // cattA stambha aura meghapaTala; ina sabakA jo bheda hotA hai guttibhAvaM tiguttigutto havei jo saah| so paDiuse pratarabheda kahA jAtA hai / yaha bheda ke pAMca bhedoM kamaNaM uccai paDikamaNamo have jamhA / / mottUNa meM dUsarA hai| adra-rudaM jhANaM jo jhAdi dhamma-sUkkaM vA / so paDiprataraloka--sA (jagaccha NI) aparayA jagacchre - kamaNaM uccai jiNavaraNihiTasuttessu // micchANyA'bhyastA prataralokaH / (ta. vA. 3, 38, 7) / daMsaNa-NANa-carittaM caiUNa miravaseseNa / sammattajagazreNI ko dUsarI jagazreNI se gaNita karane para NANa-caraNaM jo bhAvai so paDikkamaNaM / / uttamapaTTa prataraloka hotA hai| prAdA tamhi ThidA haNadi muNivarA kammaM / tamhA du pratarasamudghAta-padarasamagghAdo NAma kevalijIva- jhANameva hi uttamaassa paDikamaNaM / / bhANaNilIpadesANaM vAdavalayaruddhalogakhettaM mottaNa savvalogA- No sAha paricAgaM kuNai savvadosANaM / tamhA du pUraNaM / (dhava. pu. 4, pR. 26) / jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM / paDikamaNakevalI ke prAtmapradeza vAtavalayoM ke dvArA roke gaye NAmadhaye sutte jaha vaNNidaM pddikkmnnN| taha NAdA kSetra ko chor3akara jo zeSa saba loka ko vyApta jo bhAvai tassa tadA hodi paDikamaNaM / (ni. sA. karate haiM, ise pratarasamudghAta kahA jAtA hai| 83-86 va 61-64) / 3. davve khette kAle bhAve pratarAMgula--1. taM vagge padaraMgula Xxx / ya kayAvarAhasohaNayaM / NiMdaNa-garahaNajutto maNa-vaca -132) / 2. tadevApareNa sacyaMgalena kAyeNa paDikkamaNaM / / (malA. 1-26) / 4. miguNitaM pratarAMgulam / (mUlA. vR. 12-85) / thyAduSkRtAbhidhAnAda(ta. zlo. 'dya') bhivyaktaprati la.63
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratikramaNa] 738, jaina-lakSaNAvalI [pratikramaNa kriyA pratikramaNam / (sa. si. 6-22; ta. zlo. stadubhayaM saMsarge sati zodhanAt // (ta. sA. 7-23) / 9-22) / 5. guttI-samii-pamAe guruNo pAsAyaNA 14. pratikramaNamatItadoSanivartanamiti / (cA. sA. vinny-bhNge| icchAINamakaraNe lahasa masA'dinna- pR. 26); AsthitAnAM yogAnAM dharmakathAdivyAkSepamucchAsu // avihIi kAsa-jaMbhiya-khuya-vAyAsaMki- hetusannidhAnena vismaraNe satyAlocanaM punaranuSThAyaliTrakammesu / kaMdappa-hAsa-vigahA-kasAya-visayANu- kasya saMvegaM nirvedaparasya guruvirahitasyAlpAparAdhasya saMges / khaliyassa ya savvattha vi hiMsamaNAvajjo punarna karomi mithyA me duSkRtamityevamAdibhirdoSAjayantassa / sahasA'NAbhogeNa va micchAkAro paDi- nivartanaM pratikramaNam / (cA. sA. pR. 62) / kkamaNaM / prAbhogeNa vi taNuesu neha-bhaya-soga-vAu- 15. kRtAnAM karmaNAM pUrva sarveSAM pAkamIyuSAm / sAIs / kaMdappa-hAsa-vigahAIesa neyaM paDikkamaNaM // AtmIyatvaparityAgaH pratikramaNamIyate // (yogasA (jItaka. sU. 6-12) / 6. mithyAduSkRtAbhidhAnA- prA. 5-50) / 16. pratikramaNaM pratigacchati pUrvadyabhivyaktapratikriyA pratikramaNam / karmavazapramAdo- saMyamaM yena tat pratikramaNaM svakRtAdazubhayogAt pratidayajanitaM mithyA me duSkRtamityevamAdyabhivyaktaH nivRttiH, devasikAdayaH sapta kRtAparAdhazodhanAni / pratIkAra: prtikrmnnmucyte| (ta. vA. 6, 22, 3) / mUlA. vR. 1-22); pratikramaNaM svakRtAdazubhayogAt 7. asaMyamasthAnaM prAptasya yatestasmAt pratinivartanaM pratinivRttiH, azubhapariNAmapUrvakakRtadoSaparityAgaH / yatra varNyate tatpratikramaNam / (ta. bhA. hari. vR. nindana-garhaNayuktasya mno-vaakkaay-triyaabhirdrvy-kssetr1-20)| 8. pratIpaMkramaNama pratikramaNama, sahasA'sa- kAla-bhAvaviSaye tairvA kRtasyAparAdhasya vrataviSayasya mitAdau mithyAduSkRtakaraNam / (prAva. ni. hari. vR. zodhanaM yattatpratikramaNamiti / (mUlA. vR. 1-26); 1418) / 6. paDikkamaNaM kAlaM purisaM ca assi- pratikramagaM vratAtivAraniha rnnm| (mUlA. vR. 11, UNa sattavihapaDikkamaNANi vpnnei| (dhava. pu. 1, 16) / 17. nindanaM garhaNaM kRtvA dravyAdiSu pR. 67); paMcamahabbaesu caurAsIdilakkha guNagaNa- kRtAgasAm / zodhanaM vAGmanaHkAyaistatpratikramaNaM , kaliesu samuppaNNakalaMkapakkhAlaNaM paDikkamaNaM nnaam| matam // (AcA. sA. 1-37); mithyAmadA(dhava. pu. 8, pR. 84); paDikkamaNaM devasiya-rAiya- ''go'stvityAdhairyaddopebhyo nivartanam / pratikairiyA baha-pakkhiya-cAummAsiya-saMvacchariya-uttamaTTha- maNamalpAparAdhasyakAkino muneH // (prAcA. sA. midi sattapaDikkamaNANi bharahAdikhettANi dussamA- 6-41) / 18. pratikramaNa mithyAduHkRtAdyadikAle chasaMghaDaNasamaNNiyapurise ca appidUNa parU- bhivyaktIkaraNam / (prAyazcittata. TI. 7, vedi / (pada. pu. 6, pR. 188) / 10. paccakkhA- 21) / 16. atItadopaparihArArtha yatprAyazcittaM NAdo apaccakhANaM gaMtRRNa puNo paccakkhANAsAgamaNaM kriyate tatAtikamaNam / (ni. sA. na. 82) / paDikkamaNaM / (jayadha. 1, 5. 115); paDikkamaNaM 20. pratikramaNaM mithyAduSkRnadAnam / (sthAnA. divasiya-rAiya - pakkhiya-cAummAsiya- saMdacchariya- abhaya, vR. 168) / 21. pratItyupasargaH pratIpe pratiiriyAvahiya-uttamadrANiyANi cedi satta paDivaka- kalye vA; krama pAdavikSepe, asya pratipUrvasya bhAvAmaNANi / edesi paDikkamaNANaM lakkhaNaM vihANaM ca naDantasya pratIpaM gramaNaM prtikrmnnnn| ayamartha:---- vaNNedi paDikkamaNaM / (jayadha. 1, pR. 116) / zubhayogebhyo'zubhayogAntaraM krAntasya zubhepveva krama11. dravye kSetra bhAve ca kRtapramAdaniharaNam / vA- NAt pratIpaM zramaNam / yadAha--svasthAnAda yata para vakAya-manaHzuddhayA praNIyate tu pratikramaNam // (ha. sthAnaM pramAdasya bazAd gataH / tatraiva RmaNaM bhUyaH pu. 34-145) / 12. svakRtAdazubhayogAt prati- pratikramaNamucyate / pratikUlaM vA gamanaM pratikramaNam / nivRttiH pratikramaNam / (bha. prA. vijayo. 6); xxx prati pratikramaNaM vA pratikramaNam / kRtAticArasya yatestadaticAraparAGmakhato yogatrayeNa (yogazA. svo. viva. 3-130, pR. 247) / hA dRSTaM kRtaM cintitamanumataM ceti pariNAmaH prati- 22. pratikramaNaM doSAt pratinivartanamapUnaHkaraNatayA, kramaNam / (bha. prA. vijayo. 10) / 13. abhi- mithyAduSkRtapradAnamityarthaH, tadahaM prAyazcittamapi vyaktAtIkAraM mithyA me TraSkRtAdibhiH / pratikrAnti- pratikramaNam / (vyava. bhA. malaya. ba. (pI.)53);
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratikramaNa] 736, jaina-lakSaNAvalI [pratigraha prAyazcittaM pratikramaNaM mithyaadusskRtprdaanlkssnnm| karma ke vipAkarUpa zabha-azubha bhAvoM se prAtmA ko Xxx mithyAduSkRtapradAnAtmakaM pratitramaNaM prAya- pRthak karanA, isakA nAma pratikramaNa hai jo prAtmazcittamiti / (vyava. bhA. malaya. vR. (pI.) 1, svarUpa hI hai-usase bhinna nahIM hai / 3 dravya, kSetra, 60) / 23. paDikkamaNArihaM-jaMmicchA-dukkaDa- kAla aura bhAva ke prAzraya se jo aparAdha (doSa) metteNa ceya sujjhai na Aloijjai, jahA sahasA kiye gaye haiM unako nindA aura gardA se yukta hokara aNuvauttaNaM khela-siMghANAiyaM paridRviyaM, na ya hiMsA- mana-vacana-kAyapUrvaka zuddha karanA; ise pratikramaNa iyaM dosamAvanno tattha micchAdukkaDaM bhaNai eyaM kahA jAtA hai / yaha samatA Adi chaha prAvazyakoM meM pddikkmnnaarihN| (jItaka. cU.pR. 6) / 24. midhyA cauthA hai| 5 tIna guptiyoM va pAMca samitiyoM ke me duSkRtamiti prAyo'pAyanirAkRtiH / kRtasya saMve- viSaya meM pramAda karanA; guru kI prAsAdanAgavatA pratikramaNamAgasaH // (ana. dha. 7-47); tiraskAra karanA, vinaya kA bhaMga karanA--avinIta pratikramaNaM bhUtakarmaNA pUrvopAjitazubhAzubhakarmavi- prAcaraNa karanA; icchAkAra va mithyAkAra Adi pAkabhavebhyo bhAvebhyaH svAtmAnaM vinivaatmnaa| kA na karanA; sUkSma asatyabhASaNa, sUkSma adttttkrnnbhuutpraaktnkrmnivrtnm| (anadha. svo. TI. grahaNa evaM sUkSma mamatvabuddhi prAdi; tathA vidhi ke 8-64) / 25. paDikkamaNe airyApathika-rAtridivA- vinA kAza (khAMsI), jaMbhAI, chIMka, vAtakarmapAkSika-caturmAsika-sAMvatsarikottamArthabhedAt sapta- UrdhvavAyu va apAnavAyu aura asaMkliSTakarma-chedanadhA kRtadoSanirAkaraNam / (bha. prA. mUlA. 121) / bhedana Adi meM tathA kandarpa (aziSTabhASaNa), hAsya, 26. divasa-rAtri-pakSa-mAsa-saMvatsarepithikottamArtha- vikathA, kaSAya evaM viSayAnasaMga meM zIghratA ke prabhavasaptapratikramaNaprarUpakaM pratikramaNam / (saM. zruta- kAraNa athavA upayoga na hone se skhalita hone para "bha. TI. 24, pR. 176) / 27. pratikramyate pramAda- mithyAkAra karanA; yaha pratikramaNa kahalAtA hai| kRtadevasikAdidoSo nirAkriyate aneneti pratikrama- 6 karma ke vaza pramAda ke udaya se jo mere dvArA Nam / XXX tatpratipAdakaM zAstramapi pratika- duSkRtya huaA hai vaha mithyA ho, isa prakAra pratIkAra maNam / (go. jI. maM.pra. 367) / 28. pratikramyate ko pragaTa karanA; ise pratikramaNa kahate haiN| yaha pramAdakRtadaivasikAdidoSo nirAkriyate aneneti prati- prAyazcitta ke nau bhedoM meM dUsarA hai| 7asaMyamakramaNam, tacca devasika-rAtrika-pAkSika-caturmAsika- sthAna ko prApta hue sAdhu ke punaH usase lauTanerUpa sAMvatsarikaryApathikabhedAt saptavidhama, bharatAdikSetra pratikramaNa kA jisa aMgabAhma zruta meM varNana kiyA duHSamAdikAlaM SaTmaMhanana-sasthirAsthirAdipuruSabhedAMzca jAtA hai usakA nAma pratikramaNazruta hai| jo zruta Azritya, tatpratipAdakaM zAstramapi pratikramaNam / daivasika, rAtrika, IryApathika, pAkSika, cAturmAsika (go. jI. jI. pra. 367) / 26. kRtadoSanirAkara- vASika aura uttamArtha ina sAta pratikramaNoM kI NaM pratikramaNam / (bhAvaprA. TI. 77); doSamuccA- bharatAdi kSetroM, duSamAdi kAloM tathA chaha saMhananayukta ryoccArya mithyA me duSkRtamastu ityevamAdirabhipretaH puruSoM kI pradhAnatA se prarUpaNA karatA hai use pratipratIkAraH pratikramaNam / (bhAvaprA. TI. 78) / kramaNa (anaMgazruta) kahA jAtA hai| 30. kRtadoSanirAkaraNahetubhUtaM pratikramaNam / (ta. pratikSaNavatinI utpatti- pratikSaNavartinI ca vRtti zruta. 1-20); nijadoSamuccAryoccArya avibhAvyAntyapralayAnumeyA, pratikSaNamanyathA'nyathA mithyA me duSkRtamastviti prakaTIkRtapratikriyaM prati- cotpadyante pariNamante bhAvA astikAyAH / (ta. bhA. kramaNam / (ta. vRtti zruta. 6-22, kArtike. TI. siddha. vR. 6-7, pR. 221) / 451) / 31. paDikamaNaM kayadosanirAyaraNaM hodi| pratyeka samaya meM padArtha jo anya-anya prakAra se taM ca sattavihaM / devasiya-rAi-pakkhiya-caumAsiyameva utpanna va pariNata hote haiM, yaha unakI pratizaNavatinI vacchariyaM // (aMgapa. 3-17, pR. 307) / utpatti kahalAtI hai| 1 pUrva meM jo zubha-azubha aneka prakAra ke karma kiye pratigraha-dekho patadgraha / 1. pariNamai jIse taM gaye haiM unase apane ko alaga karanA, arthAta pUrvakRta pagaIi paDiggaho esaa| (karmapra. saM. ka. 2) /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratigRhItA] 2. pratigrahaH svagRhadvAre yatiM dRSTvA prasAdaM kurute tyabhyarthyaM namo'stu tiSThateti trirbhaNitvA svIkaraNam / (sA. dha. svo. TI. 5-45 ) 1 jisa prakRti meM vivakSita prakRti kA dalika ( karma pradeza piNDa ) pariNamita hotA hai use pratigraha yA patadgraha kahA jAtA hai / 2 apane ghara ke dvAra para Ate hue sAdhu ko dekha kara ' prasanna hoie' * isa prakAra prArthanA karate hue 'namaskAra ho, Thahariye' aisA tIna vAra kaha kara pAtra ke svIkAra karane ko pratigraha (paDigAhana) kahate haiM / pratigRhItA - dekho pAtra / sudRSTayastaptamahAtapaskA dhyAnopavAsavratabhUSitAGgAH / jJAnAmbubhiH saMzamitorutRSNAH pratigRhItAra udAhriyante // ( varAMgaca. 7-31) / jo samyagdRSTi hokara mahAn tapa kA AcaraNa karate haiM; jinakA zarIra dhyAna, upavAsa aura vratoM se vibhUSita haiM; tathA jinhoMne jJAnarUpa jala ke dvArA bhArI tRSNA ko zAnta kara diyA hai unheM pratigRhItA yA pAtra kahA jAtA hai / pratighAta - 1 mUrtimato mUrtyantareNa vyAghAtaH pratighAtaH / ( sa. si. 2- 40 ) / 2. pratighAto mUrtyantareNa vyAghAtaH / mUrtimato mUrtyantareNa vyAghAta pratighAta ityucyate / (ta. vA. 2, 40, 1 ) / 3. pratIghAto mUrtyantaravyAghAtaH / ( ta. ilo. 2, 40 ) / 4. mUrtasya mUrtAntareNa pratihananaM pratighAtaH pratiskhalanam, vyAghAta ityartha: / ( ta sukhavo. 2-40) / 1 eka mUrtimAn dravya kA jo anya mUrtimAn dravya ke sAtha vyAghAta ( rukAvaTa) hotA hai, isakA nAma pratighAta hai / pratijJA - 1. pratijJA hi dharmi-dharmasamudAya lakSaNA / ( Aptapa. 118 ) / 2. dharma - dharmisamudAyaH pratijJA / ( pramANapa. pU. 67 ; prameyara. 2 - 3, pR. 64) / 3. vyAptivacanaM pratijJAm pratizete, tadvacanaM pratijJeva syAt ityabhiprAyaH / ( siddhivi. vR. 5-15, pR. 34) / 4. sAdhyanirdeza: pratijJA / (pramANamI. 2, 1, 11) / 5. dharma - dharmisamudAyasya pakSasya vacanaM pratijJA / ( nyAyadI. pR. 76) / 1 dharma aura dharmI ke samudAyako pratijJA kahate haiM / pratijJArtha - dekho pratijJA / sAdhyadharma-dharmisamudAyaH 740, jaina-lakSaNAvalI [ pratipakSapada pratijJArthaH / ( ta. ilo. 1, pR. 10 ) / sAdhya dharma aura dharmI ke samudAya ko pratijJArtha kahA jAtA hai / pratijJAvirodha - pratijJAyAH virodho yo hetunA saMpratIyate / sa pratijJAvirodhaH syAt x x x // ( ta. zlo. 1, 33, 140 ) / hetu se jo pratijJA kA virodha pratIta hotA hai, yaha pratijJAvirodha kahalAtA hai / pratijJAhAni - pratijJAyAH pratijJAtve hetunA hi nirAkRte / pratijJAhAnireveyaM prakArAntarato bhavet // (ta. zlo. 1, 33, 141) / hetu ke dvArA pratijJA ke svarUpa ke nirAkRta ho jAne para ise pratijJAhAni kahA jAtA hai / pratinItadoSa -- 1. pratinItaM deva-gurvAdInAM pratikUlo bhUtvA yo vandanAM vidadhAti tasya pratinItadoSa: / (mUlA vR. 7 - 108 ) / 2. pratinItaM gurorAjJAkhaNDanaM pratikUlyataH / / (na. dha. 8 - 104 ) / 1 jo deva guru zrAdi kI AjJA ke pratikUla hokara vandanA karatA hai usake pratinItadoSa hotA hai / pratipakSapada - 1. se kiM taM paDivakkhapaNaM ? navesu gAmAgara-Nagara-kheDa-kavvaDa-maDaMba - doNamuha-paTTaNAsamasaMvAha - sannivesesu saMnivissamANesu asivA sivA, aggI solo, visaM mahuraM, kallAlagharesu avilaM sAu je rattae se lattae je lAue se alAue je subhae se kusuMbhae mAlavaMte vivalI prabhAsae se taM paDivakkhapaNaM / (anuyo. sU. 130, pR. 142 ) / 2. pratipakSapadAni kumArI bandhyetyevamAdIni, AdAnapadapratipakSanibandhanatvAt / ( dhava. pu. 1, pR. 76 ) ; vihavA raMDA poro duvviho iccAINi paDivakkhapadAni gabbhiNI amauDI iccAdINi vA, idame - dasa thiti vivakkhANibaMdhaNAdo / ( dhava. pu. 6, pR. 136 ) / 3. vihavA raMDA porA dubvihA iccAINi NAmANi paDivakkhapadAni idamedassa Natthi t vivakhANibaMdhaNattAdo / ( jayadha. 1, pR. 32) / 1 grAma, Akara, nagara, kheTa, kavaMTa, maTamva, droNamukha, paTTana, Azrama, saMvAha aura sanniveza; inakI racanA ke samaya zivA-- zRgAlI -- ko zivA, agni ko zItala, viSa ko madhura aura kalAra ke gharoM meM zravale ko svAdu tathA rakta ko alaktaka (ra aura la meM abheda vivakSA se ) ; lAvu - jala prAdika
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipatti 741, jaina-lakSaNAvalI [pratipadyamAna lAne vAlI tUMbI ko-alAvu, sumbhakako-uttama krameNa saMkhyAtasahasrapadamAtrasaMghAteSu saMkhyAtasahasreSu varNa karane vAle ko-kusumbhaka, tathA bAlapan-bahuta rUponeSu saMghAtasamAsavikalpeSu gateSu taccarasamasya bolane vAle ko-viparIta bhASaNa yA vyartha bhASaNa saMghAtasamAsotkRSTavikalpasya XXX etasyokarane ke kAraNa prabhASaka; ityAdi nAma vipakSa- pari ekasminnakSare vaddha sati pratipattikanAmazrutajJAvAcI padoM se siddha hone ke kAraNa pratipakSapada kaha- naM mavati / (go. jI. ma. pra. TI. 338) / lAte haiN| 2 kumArI aura bandhyA ityAdi nAmoM ko 1 jitane padoM ke dvArA eka gati, indriya, kAya pratipakSapada kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki prAdAnapadoM aura yoga AdikoM kI prarUpaNA ko jAtI hai unakA meM-vadhu va antarvatnI Adi meM--jahAM gahIta dravya nAma pratipatti hai| saMghAtasamAsa zrutajJAna ke Upara (pati va garbhastha vaccA Adi) kAraNa haiM vahAM ina eka akSara kI vRddhi ke hone para pratipattizrutajJAna (kumArI va bandhyA prAdi) pratipakSapadoM meM unakA hotA hai| aisA hote hue saMkhyAta saMghAtazrutajJAnoM (pati va garmastha bAlaka kA) abhAva kAraNa hai| ko lekara eka pratipattizrutajJAna hotA hai| 3 gati Adi dvAroM meM se kisI eka paripUrNa gatyAdi dvAra pratipatti -- 1. zravaNendriyAvadhAnenopadezagrahaNaM meM jIvAdi ke anveSaNako pratipattizrutajJAna kahA pratipattiH / (ta. bhA. siddha. 7-6, pR. 56) / 2. pratipattirupacAro hitaprakArazikSaNa-yathAvasarAnna jAtA hai| pAnAdipradAnarUpaH / (zrAddhagu. 16, pR. 45) / 3. prati pratipattisamAsazrutajJAna-1. paDivattisudaNANa __ ssuvari egakkhare vaDhide paDivattisamAsasudaNANaM patti:-mImAMsottarakAlabhAvinI nizcayAkArA pari hodi / evamegegakkharavaDiDhakameNa paDivattisamAsasadacchittiridamitthameveti tattvaviSayaiva / (SoDaza. vR. NANaM vaDaDhamANaM gacchadi jAva egakkhareNaNapraNiyoga. 16-14) / dArasudaNANetti / (dhava. pu. 13, pR. 266) / 1 kAna lagAkara sAvadhAnI se upadeza ke grahaNa 2. dvAradvayAdimArgaNAsu pratipattisamAsaH / (zataka. karane ko pratipatti kahate haiN| 2 hitarUpa zikSA mala. hema. vR. 38-9, pR. 43, karmavi. de. svo. denA aura yathAvasara anna-pAnAdi pradAna karanA, vR. 7) / ise pratipatti kahA jAtA hai| 3 kisI padArtha kI 1 pratipatti zrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi mImAMsA ke pazcAta hone vAle 'yaha aisA hI hai isa hone para pratipattisamAsazratajJAna hotA hai| isa prakAra ke nizcayAtmaka bodha kA nAma pratipatti hai| prakAra eka-eka akSara kI vRddhi ke krama se yaha pratipratipattizrutajJAna-1. jattiehi padehi eyagai- pattisamAsazrutajJAna bar3hatA huA eka akSara se hIna iMdiya-kAya-jogAdo parUvijjati tesiM paDivattI- aniyogazrutajJAna taka jAtA haiN| 2 do dvAra Adi saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 24); puNo ettha (saMghA- mArgaNAviSayaka jJAna ko pratipatisamAsazrutajJAna dasamAsasudaNANe) egakkhare vaDhide paDivattisudaNANaM hodi / hotaM pi saMkhejjANi saMghAdasadaNANANi pratipattisamAsAvaraNIyakarma-paDivattisamAsaghettUNa evaM paDivattisudaNANaM hodi| (dhava. pu. 13, sudaNANassa jamAvArayaM kammaM taM paDivattisamAsAvarapR. 266) / 2. ekkadaragadiNirUvayasaMghAdasudAdu NIyaM kamma / (dhava. pu. 13, pR. 278) / uvari puvvaM vaa| vaNNe saMkhejje saMghAde uDaDhamhi jo pratipattisamAsazrutajJAna ko AcchAdita karatA pddivttii|| cugisruuvruuvypddivttiidoxxx| hai use pratipattisamAsAvaraNIya karma kahate haiN| (go. jI. 338-36) / 3. gatyAdidvArANAmanyata- pratipattyAvaraNIyakarma-paDivattisudaNANassa jaraikaparipUrNagatyAdidvAre (karma vi. 'dvAreNa') jIvAdi- mAvArayaM kammaM taM paDivattiAvaraNIyaM kama / (dhava. mArgaNA pratipattiH / (zataka. mala. hema. bR. 38, 6, pu. 13, pR. 278) / pR. 43; karmavi. de. svo. vR. 7) / 4. pUvokta- jo pratipattizrutajJAna ko AcchAdita karatA hai use pramANasya ekatamagatinirUpakaM saMghAtazrutasyopari pratipatyAvaraNIyakarma kahate haiN| pUrvoktaprakAreNa ekaikavarNavRddhisahacaritaikaikapadavRddhi- pratipadyamAna-pratipadyamAnA abhidhIyante te ye
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAta] 742, jaina-lakSaNAvalI [pratipRcchA tatprathamatayA'bhinibodhikaM pratipadyante, prathamasamaya tthipuhuttaM vA rayaNi vA rayaNipuhuttaM vA kucchi vA eva / (prAva. ni. 14, pR. 16) / kucchipuhuttaM vA dhaNuM vA dhaNupuhuttaM vA gAugraM vA jo prAbhinibodhika jJAna ko labdhi-upayoga sthiti gAuapahattaM vA jograNaM vA jograNapUhattaM vA joaNasayaM kI apekSA sarvaprathama grahaNa karate haiM ve prathama samaya vA joaNasayapuhattaM vA joaNasahassaM vA jograNasahameM hI pratipadyamAna hote haiM, zeSa samayoM meM to ve ssapRhattaM vA joaNalakkhaM vA joaNalakkhapuhuttaM vA pUrvapratipanna hI hote haiN|| ukkoseNaM logaM vA pAsittA NaM paDivaijjA, se taM pratipAta-1. pratipatanaM pratipAtaH / (sa. si. paDivAi aohinANaM / (nandI. sU. 14, pR. 66) / 1-14) / 2. pratipatanaM prtipaatH| upazAnta- 2. pratipatanazIlAni pratipAtIni IXXX tathA kaSAyasya cAritramohodrekAta pracyutasaMyamazikharasya pratipatatyeva pratipAti / (prAva. ni. hari. 7.61) / pratipAto bhavati / (ta. vA. 1-24) / 3. pratipAtaH 3. pratipAti pratipatanazIlaM pratipAti, kathaMcidApAdisamyaktva-cAritrAbhyAM pracyutya mithyAtvAsaMyamayoH tA jAtyamaNiprabhAjAlavaditi garbhArthaH / (nandI. hari. prAptiH pratipAtaH / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. va. pu. 31); yadavadhijJAnaM jaghanyena sarvastokatayA375) / 4. pratipAto bahirantaraMgakAraNavazena saMya- 'GgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM vA, utkarSeNa sarvapracuratayA mAtpracyavaH / (la. sA. TI. 188) / 5. saMyamAtpra- yAvallokaM dRSTvA lokamupalabhya tathAvidhakSayopazamacyavanaM pratipAta: / (ta. vatti shrut.1-24)| janyatvAta pratipateta, na bhavedityarthaH, tadetat pratipA2 cAritramoha ke udaya se upazAntakaSAya saMyata kA tyavadhijJAnamiti / (nandI. hari. vR. pR. 36) / jo saMyama se patana hotA hai, yaha pratipAta kaha- 4. pratipatanazIlaH pratipAtI, ya utpanna: san kSayopalAtA hai| zamAnurUpaM kiyatkAlaM sthitvA pradIpa iva sAmastyenapratipAtasAmparAyika-uvasamaseDhIdo paDivada- vidhvaMsamupayAti / xxx pratipAtaM tu nirmUlamANo suhumasAMparAiyo paDivAdasAMparAiyo tti mekakAlaM bidhvaMsamupagacchat abhidhIyate / (prajJApa. uccade / (jayadha. 1, pR. 345) / malaya. vR. 317, pR. 538-39; nandI. sU. malaya. jo sUkSmasAMparAyika saMyata upazamazreNI se gira rahA vR. 10, pR. 82) / 5. yatpunaH pradIpa iva hai use pratipAtasAMparAyika kahA jAtA hai| nirmUlamekakAlamapagacchati tatpratipAtIti / (karmavi. pratipAtasthAna-paDivAdaTThANaM NAma[jahA]jamhi de. svo. vR. 8) / 6. tadyutaH (pratipAtayutaH) pratiThANe micchattaM vA asaMjamasammattaM vA saMjamAsaMjamaM vA paatii| (go. jI. maM. pra. va jI. pra. 375) / gacchai taM paDivAdaTThANaM / (kasAyapA. cU. pR. 672; 7. utpattyanantaraM nirmUlanazvaraM pratipAti / (jainata. dhava. pu. 6, pR. 283) / pR. 118) / saMyata jIva jisa sthAna meM mithyAtva, asaMyamasamya- 1jo avadhijJAna jaghanya se aMgala ke asaMkhyAtaveM ktva athavA saMyamAsaMyama ko prApta hotA hai usakA bhAga aura utkarSa se loka ko jAnakara patana ko nAma pratipAtasthAna hai| prApta hone vAlA hai use pratipAti avadhijJAna kahA pratipAti-pratipattituM zIlaM yasya tat pratipAti / / jAtA hai| 4 apane kSayopazama ke anurUpa utpanna (dhava. pu. 13, pR. 83) / humA jo avadhijJAna kucha kAla taka sthira raha karake adhaHpatana hI jisa jJAna yA dhyAna kA svabhAva ho dopaka ke samAna nirmUla vinAza ko prApta ho jAtA vaha pratipAti kahalAtA hai| hai use pratipAti avadhijJAna kahate haiN| pratipAti avadhijJAna-1. se kiM paDivAi prohi- pratipRcchA--1. jaM kiMci mahAkajaM karaNIyaM NANaM ? paDivAi aohinANaM jahaNNeNaM aMgUlassa asaM- pucchiUNa guruyaadii| puNaravi pucchadi sAhU taM khijjayabhAgaM vA saMkhijjayabhAgaM vA bAlaggaM vA jANasu hodi paDipucchA / / (mUlA. 4-136) / bAlaggapuhuttaM vA likkhaM vA likkhapuhuttaM vA jUnaM vA 2.xxxpuvanisiddheNa hoi paDipucchA / (prAva. jayapuhattaM vA javaM vA javapuhattaM vA aMgulaM vA aMgula- ni. 667) / 3. anavagatArthAdau guru prati praznaH prati puhuttaM vA pAyaM vA pAyapuhuttaM vA vihatthi vA viha- praznaH / (anuyo. hari. vR.pR. 10); sakRdAcArye
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipRcchA] 743, jaina-lakSaNAvalo [pratibhA Nokta idaM tvayA kartavyamiti punaH pracchanaM pratipraccha- ke svIkAra karane ko pratipRcchacaM kasaMgraha kahate haiN| nam / (anuyo. hari. vR. pR. 58) / 4. pUrvaniSi- yaha bhaktatyAgamaraNa ko svIkAra karane vAle kSapaka ddhena satA bhavatedaM na kAryamiti, utpanne ca prayojane ke aAdi liMgoM meM se eka hai| kartakAmena hoti paDipucchatti pratipRcchA kartavyA pratipracchanA-dekho prtipRcchaa| bhavati / pAThAntaraM vA--pUvvaniuttena hoi paDi- pratiprazna-dekho prtipRcchaa| pUcchA pUrvaniyuktena satA yathA bhavatedaM kAryamiti pratibaddhazayyA-1. taM ceva ya sAgariyaM jassa adUre tatkartukAmena guroH pratipRcchA kartavyA bhavati- sa pddibddho| (bRhatka. 2583) / 2. tadeva ca ahaM tat karomIti, tatra hi kadAcidasau kAryAntara- sAgArikaM yasyopAzrayasya adUre Asanne sa pratibaddha mAdizati, samAptaM vA tena prayojanamiti / (prAva. ucyate / (bRhatka. kSe. vR. 2583) / ni. hari. vR. 667) / 5. ekadA pRSTena guruNA jisa upAzraya ke pAsa meM sAgArika (gRhasthagRha nedaM kartavyamityevaM niSiddhasya vineyasya kiJcid yukta) pratizraya ho vaha pratibaddhazayyA kahalAtI vilamvya tatazcedaM cedaM ceha kAraNamastyato yadi hai / vahAM nimranthoM kA rahanA ucita nahIM hai| pUjyA Adizanti tadA karomItyevaM pUnaH pracchanaM prati- pratibaddha-pratibuddhaM mithyAtvAjJAna-nidrApagamena pracchanA, athavA grAmAdau preSitasya gamanakAle pUnaH samyaktvavikAzaM prAptam XXX / (dazavai. hari. pracchanaM prtiprcchnaa| (anuyo. malaya. vR. 118, vR. 1-14, pR. 10) / pR. 103) / 6. yatkicanmahatkAryaM kArya pRSTvA mithyAtva aura ajJAna rUpa nidrA ke haTa jAne se jo yatIzvarAn / vinayena puna: prazna: pratiprazna: prakI- samyaktva ke vikAza ko prApta kara cukA hai use titaH / / (prAcA. sA. 2-14) / pratibuddha kahA jAtA hai| prakRta vizeSaNa ke dvArA 1 jo kArya karane yogya hai usake viSaya meM garu niyuktikAra ne zayyambhava sUri kI vizeSatA pragaTa Adi se pUcha kara phira se bhI sAdhuoM se pUchanA, isakA nAma pratipRcchA hai / (gAthokta 'sAha' pada ko pratibuddhajIvI- jasserisA joga jiiMdiassa yadi prathamAnta mAnA jAya to sAdhu jo usake dhiImagro sappurisassa niccaM / tamAhu loe paDibuddhaviSya meM phira se bhI pUchatA hai, yaha pratipRcchA kA jIvI so jIpaI saMjamajIvieNaM // (dazavai. sU. lakSaNa jAnanA caahie)| 4 'pApako yaha kArya nahIM cUlikA 2-15) / karanA hai' aisA pUrva meM niSedha kara dene para yadi jisa dhairyazAlI jitendriya mahApuruSa ke aise-apane prayojana ke vaza usakA karanA prAvazyaka ho jAtA hita ke vicAra va pravRttirUpayoga sadA rahate haiM, hai to pratipRcchA karanA cAhie-usakA pUchanA use pratijuddhajIvI kahA jAtA hai| usakA jIvana Avazyaka hotA hai| athavA gAthA meM 'niSiddhana ke saMyamapradhAna hotA hai| sthAna para 'niuttena' pATha kI sambhAvanA meM-'pApa pratibodhanatA ---- sammaiMsaNa-NANa-vada-sIlaguNANayaha kArya kIjiye' isa prakAra jisa kArya meM pahale majjAlaNaM kalaMkapakkhAlaNaM saMdhukkha NaM vA paDibuniyukta kiyA gayA hai use jaba karane lage taba pUcha jhaNaM NAma, tassa bhAvo pddivujhnndaa| (dhava. pu. lenA cAhiye ki 'maiM use kara rahA hai| kAraNa 8, pR. 75) / isakA yaha hai ki taba kisI anya hI kArya kA samyagdarzana, jJAna, vrata aura zIla ina guNoM ko Adeza kiyA jA sakatA hai, athavA yaha bhI ho nirmala karanA; isakA nAma prati bodhAtA hai| sakatA hai ki pUrva nirdiSTa kArya kA prayojana samApta pratibodhI-yat kathyate abhidhIyate tatsarvaM yaH ho cukA ho| pratibudhyate sa pratibodhI / (bRhatka. kSe. vR. 736) / pratipRcchaca kasaMgraha- pratipRcchaya kasaMgrahaH saMghaM jo kucha bhI kahA jAtA hai use jo pUrNa rUpa se grahaNa punaH pRSTvA tadanumatenaikasya kSapakasya sviikaarH| karatA hai use pratibodhI kahate haiM / (ana. dha. svo. TI. 7-98) / pratibhA-1. prasannapada-navyArthayuktyubovavidhAyisaMgha se pUcha kara usakI anumati se kisI eka kSapaka nii| sphurantI satkaverbuddhiH pratibhA srvtomukhii||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimA ]. ( vAgbha. 1 - 4 ) / 2. pratibhA nava-navollekhazAlinI prajJA / ( kAvyAnu. vR. 1, 1, 4 zralaMkA. ci. 1 - 9 ) / 3. rAtrau divA vA kasmAd bAhyakAraNamantareNa zvo me bhrAtAgamiSyatItyevaM rUpaM yadvijJAnamutpadyate sA pratibhA / (ana. dha. svo TI. 3 - 4 ) / 4. rAtrau divA vA akasmAd vAhyakAraNaM vinA 'vyuSTe mameSTaH sameSyati' iti evaMrUpaM yadvijJAnamutpadyate sA pratibhA / (ta. vRtti zruta. 1-13 ) / 2 navIna-navIna ullekhoM se zobhAyamAna buddhi ko pratibhA kahA jAtA hai 3 rAta athavA dina meM bAhya kAraNa ke vinA 'kala merA bhAI AvegA' isa prakAra kA jo vizeSa jJAna utpanna hotA hai use pratibhA kahate hai / pratimA- pratimA yAvajjIvaM niyamasya sthirIkaraNapratijJA / (prA. di. pU. 51 ) / grahaNa kiye gaye niyama ko jIvana paryanta sthira rakhane kI pratijJA ko pratimA kahate haiM / 744, jaina-lakSaNAvalI pratimAna - 1. se ki parimANe ? jaNNaM paDimiNijjai / taM jahA -- guMjA kAgaNI nipphAvo kammamAsana maMDala suvaNNo / paMca guMjAzro kammamAsazro, kAgaNyapekSayA cattAri kAgaNIo kammamAsana, tiNi niSphAvA kammamAsazro, evaM ca ukko kamma mAsa kAkaNyapekSayetyarthaH, bArasakammamAsayA maMDalo evaM DayAlIsaM kAgaNI maMDala solasa kammamAsayA suvaNNo evaM causaTTikAgaNIo suvaNNo / eeNaM paDimANapamANeNaM kiM patroNaM ? eeNaM paDimANapamANeNaM suvaNNa-rajata-maNi-motti saMkhasilappavAlAINaM davbANaM paDimANappamANanivvittilakkhaNaM bhavai, se taM parimANe / se taM vibhAgaNippa - NNe / se taM davvapamANe / ( anuyo. sU. 132, pR. 155) / 2. pUrvamAnApekSaM mAnaM pratimAnaM pratimallavat / catvAri mahidhikAtRNaphalAni zvetasarSapa ekaH, SoDazasarSapaphalAni dhAnyamASaphalamekam, dve dhAnyamASaphale guJjAphalamekam, dve guMjAphale rUpyamASa eka:, SoDazarUpyamASakA dharaNamekam, ardhatRtIyadharaNAni suvarNaH, sa ca kaMsaH, catvAraH kaMsA: palam, palazataM tulA, ardhakaMsaH trINi ca palAni kuDavaH, catuH kuDavaH prasthaH, catuHprasthamADhakam, caturADhakaM droNaH, SoDazadroNA khArI, viMzati khAryo vAha ityAdi mAgadhaka I [ pratimohanayogya muni pramANam / (ta. vA. 3, 38, 3) / 3. pratimIyate'nena guMjAdinA pratirUpaM vA mAnaM pratimAnam / (anuyo. hari. vR. pU. 76 ) / / 1 sadRza mAna kA nAma pratimAna hai / jaise--guMjA, kAkaNI, niSpAva, karmamASaka, maNDalaka aura suvarNa ye pratimAna haiM / inase suvarNa Adi kA pramANa kiyA jAtA hai / eka karmamASaka pAMca guMjA, athavA cAra kAkaNI, athavA tIna niSpAva kA hotA hai / bAraha karmamASakoM kA, zrathavA ar3atAlIsa kAkaniyoM kA eka maNDalaka hotA hai / solaha karmamA - SakoM kA prathavA causaTha kAkaNiyoM kA eka suvarNa hotA hai / ( 13 guMjA - kAkaNI, 13 kAkaNI = niSpAva, zrathavA 13 guMjA = niSpAva ) isa pratimAna ke dvArA suvarNa, cAMdI, maNi, motI, zaMkha, zilA aura pravAla Adi kA pramANa jAnA jAtA hai| yaha dravyapramANa guMjA Adi ke vibhAga se siddha hone ke kAraNa vibhAganiSpanna dravyapramANa mAnA gayA hai / 2 pUrva kI apekSA rakhane vAle mAna ko pratimAna kahate haiM / jaise-cAra mahidhikA tRNaphaloM kA eka sapheda sarSapa hotA hai, solaha sarSapa phaloM kA eka dhAnyamASaphala ( ur3ada), do dhAnyamASaphaloM kA eka guMjAphala, do guMjAphaloM kA eka rUpyamASa, solaha rUpyamASoM kA eka dharaNa, ar3hAI (23) dharaNoM kA eka suvarNa yA kaMsa ityAdi 'vAha' paryanta magadhadeza prasiddha pramANa jAnanA cAhie / pratimodvahanayogya muni - sampUrNavidyo dhRtimAn vajrasaMhananaM vahan / mahAsattvo jinamate samyagjJAtA sthirAzayaH // gurvanujJAM vahan citte zrutAbhigamatattvavit / visRSTadeho dhIrazca jinakalpArhazaktibhAk / / parISahasaho dAnto gacche'pi mamatAM tyajan / doSa-dhAtuprakope'pi na vahan rAgasaMbhavam / / zravyaJjanaM rasatyaktaM pAnAnnaM kvApi kalpayan / IdRzo'rhati zuddhAtmA pratimohanaM muniH // ( zrAcA. di. 1-26, pU. 117 ) / jo sampUrNa vidyAoM kA jJAtA, dhairyavAn vajrasaMhanana kA dhAraka, jinamataviSayaka samyagjJAnavAn, sthira zrAzaya vAlA, guru kI prAjJAnusAra calane vAlA, zrAgamokta tattvoM kA jJAtA, zarIra se niHspRha, jinakalpa ke yogya zakti se sahita tathA parISahoM ko sahane vAlA ho; ityAdi guNoM se sampanna mahAmuni *
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratirUpakakriyA ] hI muni ko bAraha pratimAnoM ko dhAraNa karane ke yogya hotA hai / pratirUpaka kriyA- dekho pratirUpakavyavahAra / pratirUpaka vyavahAra - 1. kRtrimahiraNyAdibhirvaca nApUrvako vyavahAraH pratirUpakavyavahAraH / ( sa. si. 7-27; cA. sA. pR. 6) / 2. pratirUpakavyavahAro nAma suvarNa-rUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni ca / (ta. bhA. 7-22) / 3. kRtrimahiraNyAdikaraNaM pratirUpakavyavahAraH / kRtrimaiH hiraNyAdibhiH vaJcanApUrvako vyavahAraH pratirUpaka vyavahAra iti vyapadizyate / (ta. vA. 7, 27, 5) / 4. zuddhena vrIhyAdinA ghRtAdinA vA pratirUpakaM sadRzaM palaJjyAdivasAdi vA dravyam, tena vyavahAro vikrayarUpaH sa pratirUpakavyavahAraH / (dha. bi. mu. vR. 3, 25) / 5. tathA pratirUpaM sadRzam -- vrIhINAM palaJjaH, ghRtasya vasA, hiGgoH khadirAdiveSTaH, tailasya mUtram, jAtyasuvarNa-rUpyayoryuktisuvarNa- rUpaye, ityAdipratirUpeNa kriyA vyavahAraH, vrIhyAdiSu palaJjyAdi prakSipya tattadvikrINIte / yadvA, apahRtAnAM gavAdInAM zRGgANAmagnikAliMgI phalasvedAdinA zrRMgANyadhomukhAni praguNAni tiryagvalitAni vA yathAruci vidhAyAnyavidhatvamiva teSAmApAdya sukhena dhAraNavikrayAdi karoti / iti caturtha: / (yogazA. svo. viva. 3-2 ) / 6. pratirUpakavyavahRtiH - pratirUpakaM sadRzam - vrIhINAM palaJji, ghRtasya vasA, hiGgo khadirAdiveSTaH, tailasya mUtram, jAtyasuvarNa-rUpayoryuktasuvarNa- rUpaye, ityAdi pratirUpakeNa vyavahRtirvyavahAro brahmAdiSu paJjyAdi prakSipya tadvikrayaNam / (sA. dha. svo TI. 4 - 50 ) / 7. tAmreNa ghaTitA rUpyeNa ca suvarNena ca ghaTitAH tAmra - rUpyAbhyAM ca ghaTitA ye dRmmAH tat hiraNyamucyate, tatsadRzAH kenacit lokavacanArthaM ghaTitA dRmmA: pratirUpakAH, tairvyahAraH kraya-vikrayaH pratirUpakavyavahAraH kathyate / (ta. vRtti zruta. 7 - 27) / 8. nikSepaNaM samarthasya mahA - gheM vaJcanAzayA / pratirUpakanAmA syAd vyavahAro vratakSatau / / (khATIsaM. 6 - 56 ) / 1 banAvaTI sonA-cAMdI zrAdi ke dvArA dhokhAdehI kA vyavahAra karanA, yaha pratirUpakavyavahAra kahalAtA hai, jo acauryANuvrata ko malina karane vAlA la. 64 745, jaina-lakSaNAvalI [ pratiloma hai / 2 sonA aura cAMdI zrAdi dravyoM meM jo pratirUpaka kriyA kI jAtI hai-- unameM unhIM ke samAna alpa mUlya vAle tAMbA Adi anya dravyoM kA mizraNa kiyA jAtA hai, ise pratirUpakavyavahAra kahA jAtA hai / isake atirikta vyAjIkaraNa bhI pratirUpakavyavahAra kahalAtA hai / curAyI gaI gAyoM Adi ke sIMgoM ko agni se pakAye gaye kAliMgI phala se svedita kara jo unheM adhomukha yA kuTila (Ter3hAmer3hA ) kiyA jAtA hai, isakA nAma vyAjIkaraNa hai / yaha zracauryAMNuvrata kA eka pratIcAra hai / pratilekhaka - pratilekhatIti pratilekhakaH, pravacanAnusAreNa sthAnAdinirIkSakaH, sAdhurityarthaH / ( zradhani. vR. 5, pR. 28 ) / zrAgama ke anusAra yogya sthAna zrAdi ke nirIkSaNa karane vAle sAdhu ko pratilekhaka kahate haiM / pratilekhanA etaduktaM bhavati -- akSarAnusAreNa pratinirIkSaNamanuSThAnaM ca yat sA pratilekhanA, sA ca colapaTTAderupakaraNasyeti / ( zrodhani. bhA. vR. 3, pR. 13 - 14 ) ; etaduktaM bhavati zrAgamAnusAreNa yA nirUpaNA kSetrAdeH sA pratilekhaneti / ( zroghani. vR. 3, pR. 25); pratilekhanaM pratilekhanA, prati pratyAgamAnusAreNa nirUpaNamityarthaH, sA ca pratilekhanA bhavati || (pradhani. vR. 4, pR. 27) / akSaroM ke anusAra nirIkSaNa karanA va anuSThAna karanA, isakA nAma pratilekhanA hai / yaha pratilekhanA colapaTTa (kaTivastra ) Adi upakaraNoM kI kI jAtI hai / zrAgama ke anusAra kSetrAdi kI prarUpaNA karane ko pratilekhanA kahate haiM / pratilekhA - 1. paDilehA ArAdhanAyA vyAkSepeNa vinA siddhirbhavati na vA rAjyasya dezasya grAmanagarAdestatra pradhAnasya vA zobhanaM vA neti nirUpaNam / ( bha. prA. vijayo 68 ) / 2. paDilehA ArAdhanAnirvighnasiddhayarthaM devatopadezASTAMganimitAdigaveSaNam / ( bha. prA. mUlA. 68 ) / 1 ArAdhanA kI siddhi nirvighna hogI yA nahIM, isake lie rAjya, deza evaM grAma-nagara prAdi tathA vahAM ke pramukha kI uttamatA va hInatA kA vicAra karanA; ise pratilekhA kahate haiM / pratiloma - 1 x x X aNabhippe a paDi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratizravaNa] 746, jaina-lakSaNAvalo [pratiSevaNAdoSa lomo| (uttarA. ni. 43) / 2. anabhipretazca sat-asadAtmaka vastu meM asat aMza ko pratiSedha pratiloma uktaviparItakAkasvarAdiriti / (uttarA. kahate haiN| ni. zA. vR. 43) / pratiSedhapratyAkhyAna-vivakSitadravyAbhAvAd vi1kaue ke svara Adi ke samAna jo indriyaviSaya ziSTasampradAnakArakAbhAvAdvA satyAmapi ditsAyAM yaH abhISTa nahIM haiM unheM pratiloma kahA jAtA hai| pratiSedhastatpratiSedhapratyAkhyAnam / (sUtrakR. ni. zI. pratizravaNa-uvayogaMmi ya lAbhaM kabhmaggAhissa vR.2-116, pR. 107) / cittarakkhaTTA / Aloie suladdhaM bhaNai bhaNaMtassa paDisuNaNA // (piNDani. 116) / sampradAnakAraka (pAtra vizeSa) ke prabhAva se jo usakA pratiSedha kiyA jAtA hai use pratiSedhapratyAprAdhAkarma grahaNa ke lie pravatta ziSya ke citta kI na kahate haiN| rakSA ke lie--vaha mana meM kheda ko prApta na ho, pratiSe (se)vaka-1. pratiSiddhaM sevata iti pratiisa vicAra se-guru upayoga ke samaya 'lAbha' zabda SevakaH pratiSevaNa kriyaakaarii| (vyava. bhA. pI. kA uccAraNa karatA hai tathA jaba ukta zipya gRhastha malaya. vR. 1-37); pratiSevako nAmAkalpaM sevake yahAM se lAkara usakI mAlocanA karatA hai, taba mAnaH / (vyava. bhA. malaya. vR. 1-38); laghu guru jo yaha kahatA hai ki 'tumane jo yaha prApta kiyA hai so ThIka huA', isa prakAra kahane vAle guru zIghramuttaraguNAnAM sevakaH pratisevakaH / (vyava. bhA. pI. malaya. bR. 1-51) / 2. jJAna-darzana-cAritrake pratizravaNa nAma kA doSa hotA hai| tapAMsyupajIvana tatpratisevaka ucyte| (prava. sAro. pratizravaNAnumati- 1. puttAIhiM kayaM pAvaM suNai, puNai, vR. 725) / saccA aNamoeina paDisehei so pddisunnnnaannumii| 1 jo niSiddha (akalpya) vastu kA sevana karatA hai (karmapra. cU. upa. ka. 26) / 2. putrAdibhiruditaM use pratiSevaka kahA jAtA hai| 2 jJAna, darzana, sAvadhaM yogaM zRNoti, na ca pratiSeva[dhate pratizra cAritra aura tapa kA prAzraya lene vAlA ttprtibyaanmtiH| (paMcasaM. svo. vR. upa. ka. 30, pR. sevaka-krama se jJAna-darzanAdi kA pratisevaka 167) / 3. yadA tu putrAdibhiH kRtaM pApaM zR (jJAnAdipratisevanAkuzIla) kahalAtA hai| Noti, zrutvA cAnumanute, na ca pratiSedhati, tadA pratiSevaNA-pratiSevaNA akalpyasamAcaraNam / pratizravaNAnumatiH / (paMcasaM. malaya. vR. upa. ka.. (vyava. bhA. pI. malaya. vR. 1-37 va 38) / 30, pu. 168) / jo pAcaraNa sAdhu pada ke yogya nahIM hai, aise prakalpya 1 pUtrAdi ke dvArA kiye gaye pApa ko suna kara jaba pAcaraNa kA nAma pratiSevaNA hai| usakA anumodana karatA hai, para pratiSedha nahIM karatA pratiSevaNAdoSa-anneNAhAkamma uvaNIyaM asai hai, taba ise pratizravaNAnamati kahA jAtA hai| coiro bhaNai / parahattheNaMgAre kaDDheto jaha na pratizrotaHpadAnusAribuddhi-antyapadasyArthaM granthaM Dhajjhai ha // evaM kha ahaM saddho doso deMtassa ka ca parata upazrutya tataH prAtikUlyenAdipadAdA artha uvamAe / samayatthamajANato mUDho paDisevaNaM kUNai / / granthavicArapaTavaH pratizrotaHpadAnusAribuddhayaH / (yoga- (piNDani. 114-15) / / zA. svo. viva. 1-8, pR. 38) / dUsareke dvArA lAkara diye gaye adha:karma-saMyukta AhAra kisI grantha ke antima pada ke artha aura anya ko ko jo khAtA hai tathA isake lie dUsare ke dvArA dasare se sunakara antima pada se lekara prAdi pada taka nindA kI jAne para jo yaha kahatA hai ki jisa artha aura grAma ke vivAra meM jo sAdhu kuzala haiM ve prakAra dUsare ke hAtha se aMgAroM ko khiMcavAne vAlA pratizrotaHpadAnusAribuddhi Rddhi ke dhAraka hote haiN| nahIM jalatA hai, kintu usakA khIMcane vAlA hI pratiSedha-pratiSedho'sadaMzaH / (pra. na. ta. 3-53); jalatA hai, usI prakAra dUsare ke dvArA lAye gaye sadasadaMzAtmake eva vastUnyasadaMzo'bhAvAMzAparanAmA prAdhAkarma kA sevana karane para bhI maiM nirdoSa haM. pratiSedhaH pratipattavyaH / (syAdvAdara. 3-53) / doSa to use dene vAle kA hai, isa prakAra anucita
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThA] 747, jaina-lakSaNAvalI [pratiSThApanasamiti upamA detA huA jo Agama ko nahIM jAnatA hai vaha 1 jo deza, jAti, kula aura prAcAra se zreSTha ho; mUrkha pratiSevaNAdoSa ko karatA hai| uttama lakSaNoM se saMyukta ho, tyAgI ho, vaktA ho, pratiSThA-1. pratitiSThanti vinAzena vinA asyA- zuddha samyagdarzana se sahita ho, uttama vratoM kA arthA iti pratiSThA / (dhava. pu. 13, pR. 243) / pAlana karane vAlA ho, yuvA ho; zrAvakAcAra, 2. zrutena samyagjJAtasya vvavahAraprasiddhaye / sthApyasya jyotiSazAstra, vAstuzAstra aura purANa kA vettA kRtanAmno'ntaH sphurato nyAsagocare // sAkAre vA ho; nizcaya va va vyavahAra kA jJAtA ho, pratiSThAnirAkAre vidhinA yo vidhIyate / nyAsastadidamityu- vidhi kA jAnane vAlA ho, vinayazIla ho, sundara ktvA pratiSThA sthApanA ca sA / / (pratiSThAsA. 1, ho, mandakaSAyI ho, jitendriya ho, jinapUjA Adi 84-85) / meM niSThAvAn ho, tathA sampUrNa aMgoM vAlA ho; 1 jisameM padArtha vinAza ke vinA pratiSThita rahate ityAdi guNoM se jo vibhUSita ho vaha pratiSThAcArya yA haiM, arthAt jisa saMskAra ke prAzraya se padArthoM kA yAjaka (yajJa karAne vAlA) hotA hai| vaha brahmasmaraNa banA rahatA hai, use pratiSThA kahate haiN| yaha cArI athavA gRhastha bhI ho sakatA hai| vizeSa dhAraNAjJAna kA nAmAntara hai| 2 zruta ke dvArA itanA hai ki vaha zUdra nahIM honA caahie| samIcIna rUpa se jAne gaye sthApya kI sthApanA pratiSThApaka-AtmasampattidravyeNa vyayaM kRtvA ke viSayabhUta vRSabhAdi tIrthaMkara kI-jo vidhi- mahotsUkaH / yaH karoti pratiSThAM ca sa pratiSThApako pUrvaka sAkAra athavA nirAkAra pASANa Adi meM mataH / / (pratiSThApATha jaya. 74) / / sthApanA kI jAtI hai usakA nAma pratiSThA hai| apanI sampatti ko kharca karake jo atizaya utsukadUsare nAma se use sthApanA aura nyAsa bhI kahA tApUrvaka pratiSThA ko karatA hai use pratiSThApaka jAtA hai| kahA jAtA hai| pratiSThAcArya-1. deza-jAti-kulAcAraH zreSTho pratiSThApanazuddhi-pratiSThApanazuddhiparaH saMyataH dakSaH sulakSaNaH / tyAgI vAgmI zuciH zuddhasamyaktva: nakha-roma-siMghANaka-niSThIvana-zukroccAra-prasravaNazosavato yuvA // zrAvakAdhyayanajyotirvAstuzAstra- dhane dehaparityAge ca viditadeza-kAlo jantuparodhamantapurANavit / nizcaya-vyavahArajJaH pratiSThAvidhivit reNa prayatate (ca. sA. '-Na yatnaM kuryAt prytte')| (ta. prabhuH // vinItaH subhago mandakaSAyo vijitendriyaH / vA. 6, 6, 16; cA. sA. pR. 36) / jinejyA dikriyAniSTho bhUrisattvArthabAndhavaH // dRSTa- jo nakha, roma, nAka kA mala, thUka, vIrya aura malasRSTakriyo vArtaH sampUrNAGgaH parArthakRt / varNI gRhI vA mUtra kI zuddhi meM tathA zarIra ke parityAga meM dezasavRtti razUdro yAjako dhurAT // (pratiSThAsA. 1, kAla ko jAnatA huA jIvoM ko pIr3A na pahuMcA kara 111-14) / 2. syAdvAdadhuryo'kSaradoSavettA nirA- prayatna karatA hai vaha pratiSThApanazuddhi meM laso rogavihInadehaH / prAyaH prakartA dama-dAnazIlo rahatA hai| jitendriyo deva-gurupramANaH // zAstrArthasaMpattividIrNa- pratiSThApanasamiti-dekho uccAraprasravaNasamiti vAdo dharmopadezapraNaya: kSamAvAn / rAjAdimAnyo va utsargasamiti / 1. pAsugabhUmipadese gUDhe rahie nayayogabhAjI tapoyatAnuSThitapUtadehaH // pUrva nimi- paroparoheNa / uccArAdiccAgo paiTThAsamidI have ttAdyanumApako'rthasandehahArI yajanakacittaH / sad- tassa // (ni. sA. 3-65) / 2. brAhmaNo brahmavidAM paTiSTho jinakadharmA gurudttmNtrH|| te dUre gUDhe bisAlamavirohe / uccArAdiccAmo bhuktvA haviSyAnnamarAtribhojI nidrAM vijetuM vihi- padiThAvaNiyA have samidI // (mUlA. 1-15) / todyamazca / gataspRho bhaktiparAtmaduHkhaprahANaye siddha- 3. edeNa ceva padriAvaNasamidI vi vaNiyA hodi / manuvidhijJaH // kulakramAyAtasuvidyayA yaH prAptopasarga vosaraNijjaM davvaM thaMDille vosaritassa // (bha. prA. parihartumIzaH / so'yaM pratiSThAvidhiSu prayoktA zlA- 1166) / 4. zarIrAntarmalatyAga: pragatAsusubhUdhyo'nyathA doSavatI pratiSThA // (pratiSThApATha jaya. miSu / yattatsamitireSA tu pratiSThApanikA matA // 81-85) / (ha. pu. 2-126) / 5. uccAra-prazravaNa-khela
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThApanasamiti] 748, jaina-lakSaNAvalI [pratisevanAkuzIla siMghANa-jallAnAM paristhApanikA tadviSayA samitiH, stanavartI zeSa grantha ko jo buddhi jAna letI hai use sundaraceSTetyarthaH, tayA, uccAraH purISam, prazravaNaM pratisArI buddhiRddhi kahate haiN| mUtram, khelaH zleSmA, siMghAnaM nAsikodbhavaH zleSmA, pratisUryagamana-1. paDisUrI aparasyA dizaH prAjallaH mala: Xxx / (prAva. sU. hari. vR. 4, dityAbhimukhaM gamanam / (bha. prA. vijayo. 222) / pR. 616) / 6. samitirdazitAnena pratiSThApanago- 2. paDisUri sUryAbhimukhaM gamanam / (bha. prA. malA. craa| tyAjyaM mUtrAdikaM dravyaM sthaMDile tyajato yteH|| (ta. sA. 6-11) / 7. pratiSThApanAsamiti- 1 prakhara sUrya tApa ke samaya pazcima dizA se pUrva jantuvivarjitapradeze samyagavalokya mlaadyutsrgH| tathaiva dizA kI ora jAne ko pratisUrIgamana yA pratisUryauccArAdInAM mUtra-pUrISAdInAM pratiSThApanA samyaka- gamana kahate haiN| yaha eka kAyakleza kA prakAra hai| parityAgo yaH sA prtisstthaapnaasmitiH| (mUlA. vR. pratisevanAkuzIla--1: aviviktaparigrahAH pri1-10)| 8. pratiSThApananAmnI ca vikhyAtA / pUrNobhayAH kathaJciduttaraguNavirAdhinaH pratisevanAsamitiryathA / zravadvapurdazadvArA mala-mUtrAdigocarA // kushiilaaH| (sa. si. 6-46; ta. vA. 6, 46, nizchidraM prAsukaM sthAnaM sarvadoSavivarjitam / dRSTvA 3) / 2. pratisevanAkuzIlA: nairgranthyaM prati prasthitA pramAya' sAgAro varcImUtrAdi nikSipet // (lATIsaM. aniyamitendriyAH kathaJjit kiJciduttaraguNeSu 255-56) / virAdhayantazcaranti te pratisevanAkuzIlAH / (ta. bhA. 1 jo sthAna jIva-jantuoM se rahita, gar3ha-jahAM 6-48) / 3. pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhajAne-mAne vAloM kI dRSTi na pahuMcatI ho-aura yan uttaraguNeSu kAJcid virAdhanAM pratisevate / (ta. dUsaroM kI bAdhA se rahita ho, aise prAsuka sthAna meM vA. 6, 47. 4) / 4. paripUrNobhayAH jAtUttaraguNamala-matrAdi kA tyAga karanA, isakA nAma prati- virodhinaH / pratisevanAkuzIlA ye aviviktaHpariSThApanAsamiti hai| 5 mala, mUtra, kapha, nAka kA grahA: / (ha. pu, 64-61) / 5. prAsevanaM bhajanaM mala aura pasInA se saMlagna dhalirUpa mala Adi pratisevanA, tayA kRtsitaM zIlameSAmiti pratisebanAviSayaka sundara pravRtti ko-prANipIDA ke parihAra kuzIlAH / (ta. bhA. hari. vR. 6-46) / 6. kathaMko-pratiSThApanasamiti yA uccAra-prazravaNa-khela- ciduttaraguNavirAdhanaM pratisevanA grISme jaMghAprakSAlanasiMghANa-jallaparisthApanikA samiti kahate haiN| vat / (ta. zlo. 6-46) / 7. prAsevanaM bhajanaM pratiSThApanasamitiaticAra-1. kAyabhUbhya- pratisevanA, tayA kutsitaM zIlaM yeSAmiti pratisevanAzodhanaM malasaMpAtadezAnirUpaNAdi pavanasannivezadina- kuzIlAH, xxx tatra tayoH (pratisevanA-kaSAMyakarAdiSUtkrameNa vRttizca prtisstthaapnaasmityticaarH| kuzIlayoH) pratisevanAkuzIlA nairgranthyaM prati prasthitA (bha. prA. vijayo. 16) / 2. pratiSThApanasamiteH aniyamitendriyA:--indriyaniyamazanyA rUpAdiviSaye (aticAraH) kAya-bhUmyazodhanaM malasaMpAtadezAni- kSaNakRtAdarAH kathaJcit-kenacitprakAreNa vyAjarUpaNamityAdikaH / (bha. prA. mUlA. 16) / mupadizya kiJcidevottaraguNeSu piNDavizuddhi-samiti2 zarIra va bhUmi ko zuddha nahIM karanA, malatyAga bhAvanA-tapaH-pratimA'bhigrahAdiSu virAdhayantaHke sthAna kA nirIkSaNa nahIM karanA, ityAdi pAca- khaNDayanto'ticarantaH sarvajJAjJollaMghanamAcaranti te raNa pratiSThApanAsamiti ko malina karane vAlA hai| pratisevanAkuzIlAH / (ta. bhA. siddha. va. [-48) / pratisArI-1. prAdi-avasANa-majjhe gurUvadeseNa 8. tatrAviviktaparigrahAH paripUrNa mUlottaraguNAH kthekkbiijpdN| geNhiya heTThimagaMthaM bujjhadi jA sA JciduttaraguNavirodhinaH pratisevanAkuzIlA grISme ca paDisArI // (ti. pa. 4-682) / 2. bIjapa- jaMghAprakSAlanAdisevanavaditi / (cA. sA. pR. 45) / dAdo heTThimapadAI ceva vIjapadaTThiyaliMgeNa jANaMtI. 6. pratisevanAkuzIlA aviviktaparigrahAH sampUrNapadisArI NAma / (dhava. pu. 6, pR. 60) / mUlottaraguNAH kadAcid kathaMciduttaraguNAnAM virAdha1 guru ke upadeza se grantha ke prAdi, madhya yA anta naM vidadhataH pratisevanAkuzIlA bhavanti / (ta. vRtti ke kisI eka vIjapada ko grahaNa karake usase adha- zruta. 6-46) / .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisevanAnumati] 746, jaina-lakSaNAvalI [pratItyasatya 1 jinakI parigraha se Asakti nahIM ghaTI hai tathA Airiehi kahijjamANatthANaM suNaNaM paDicchaNaM jo yadyapi mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM paripUrNa hote NAma / (dhava. pu. 14, pR. 6) / haiM phira bhI kathaMcit uttaraguNoM kI virAdhanA zreSTha prAcAryoM ke dvArA prarUpita kiye jAne vAle karate haiM, aise sAdhunoM ko pratisevanAkuzIla kahate artha kA nizcaya karanA isakA nAma pratIcchanA hai| haiN| 2 jo munidharma ke paripAlana ke abhimukha pratItyasatya-1. aNNaM apekkha siddhaM paDuccasaccaM hue haiM yA usa para AsthA rakhate haiM, para jinako jahA havadi digdhaM / (mUlA. 5-114) / 2. paDuindriyAM niyamita nahIM hai--jo indriyaviSayoM meM ccasaccaM nAma digdhaM paDucca hRsvaM siddhaM hRsvaM paDucca anurAga rakhate haiM, tathA kisI prakAra se uttaraguNoM digdhaM siddhaM-jahA kaNiTuMguliyaM paDucca aNAmiyA meM kucha virAdhanA kara baiThate haiM, ve pratisevanAkuzIla dIhA praNAmiyaM paDucca kANaMguliyA hasvA evakahalAte haiM mAdi / (dazavaM. cU. pR. 236) / 3. AdimadanApratisevanAnamati-1. kRtaM pApaM zlAghayati tacca dimadaupazamikAdIn bhAvAna pratItya yadvacanaM tatprasAvadyArambhopapannaM dravyamupabhukne prtisevnaanumtiH| tItyasatyam / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 75) / (paMcasaM. svo. vR. upa. ka. 30) / 2. sayaM parehi 4. sAdhanAdInopazamakAdIn bhAvAn pratItya yadvacanaM vA kayaM pAvaM pasaMsai sAvajjAraMbhanipphannaM vA asa- tatpratItyasatyam / (dhava. pu. 1, pR. 118 cA. sA. NAdiyaM bhujati so paDisevaNA aNumaI / (karmapra. pR. 26; kAtike. TI. 368) / 5. pratItya vartate cU. upa. ka. 28) / 3. tatra yaH svayaM parairvA kRtaM bhAvAn yadIpazamikAdikAn / pratItyasatyamityuktaM pApaM zlAghate, sAvadyArambhopapannaM vA azanAdyupabhukte vacanaM tadyathAgamam // (ha. pu. 10-101) / tasya pratisevanAnumatiH / (paMcasaM. malaya. bR. upa. 6. sambandhyanta rApekSAbhidhAGgaM ca vastusvarUpA. -- ka. 30) / lambanaM dI? hrasva ityevamAdikaM pratItyasatyama / 1 kiye gae pApa kI prazaMsA karanA aura pApayukta (bha. prA. vijayo. 1193) / 7. kaMcanArtha pratIprArambha se utpanna dravya (bhojana prAdi) kA upa- tyAnyasvarUpAntarabhASaNam / pratItyasatyaM vIro bhoga karanA, isakA nAma pratisevanAnumati hai| jJAnItyAdi vaco yathA // (prAcA. sA. 5-37) / pratisevA-pratisevA sacittAcitta-mizradravyAzraya- 8. nA-puruSo dIrgho'yamityApekSikaM vacaH pratItyadoSaniSevaNam / (prAyazcittasa. TI. 2-3) / satyamityarthaH / pratItyA satyaM pratItiviziSTaM satya sacitta, acitta yA mizra dravya ke prAzraya se doSa pratItisatyamiti vA vyaakhyeym| (ana.dha. svo. ke sevana karane ko pratisevA yA pratisevanA kahate haiN| TI. 4-47) / 6. pratItyasatyaM sambandhyantarApekSApratisevita-paMcahi iMdiehi tisu vi kAlesu jaM bhivyaMgyavastusvarUpAlambanaM dI? hasva ityevamAdi / sevidaM taM paDisevidaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. (bha. pA. malA. 1163) / 10. pratItya vivkssitaadi350)| taraduddizya vivakSitasyaiva svarUpakathanaM pratItyasatyama, tInoM hI kAloM meM pAMcoM indriyoM ke dvArA jo ApekSikasatyamityarthaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. sevita ho use pratisevita kahate haiN| 223) / 11. vastvantaraM pratItya syAddIrghatA-hasvapratIcIna (dezAvakAzikavatabheda) - tathA tAdikam / yadekatra tatpratItyasatyamuktaM jinezvaraiH // pratIcInaM pratIcyAmaparasyAM dizi (etAvanmayAdya (lo. pra. 3-1366) / gantavyamevaMbhUtaM pratyAkhyAnaM kroti)| (sUtrakR. zI. 1 anya vastu kI apekSA karake jo vacana bolA vR. 2, 7, 76, pR. 182) / jAtA hai use pratItyasatya kahate haiN| jaise-yaha labA pazcima dizA meM maiM Aja itanI dUra jAUMgA, isa hai| 2 dIrgha kI apekSA hrasva aura hasva kI prakAra kA niyama karane ko pratIcIna dezAvakAzika- apekSA dIrgha kahanA, yaha pratItyasatya mAnA jAtA vrata kahate haiN| hai| jaise--kaniSTha aMguli kI apekSA anAmikA pratIcchanA-pAiriyabhaDAraehi parUvijjamANatthA- ko dIrgha aura anAmikA kI apekSA kaniSTha aMgali vahAraNaM paDicchaNA NAma / (dhava. pu. 6, pR. 262); ko hrasva kahanA, ityAdi / 3 sAdi aura anAdi
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa ] zramika Adi bhAvoM kI apekSA jo vacana kahA jAtA hai vaha pratItya satya kahalAtA hai / pratyakSa -- 1. jaM pecchado pramuttaM muttesu pradidiyaM ca pacchaNNaM / sakalaM sagaM ca idaraM taM gANaM havadi paccakkhaM / / ( prava. sA. 1 - 54 ) ; jadi kevaleNa NAdaM havadi hi jIveNa paccakkhaM / / ( prava. sA. 1-58 ) / 2. muttamamuttaM davvaM ceyaNamiyaraM sagaM ca savvaM ca / pecchaMtassa du NANaM paccakkhamaNidiyaM hoi // (ni. sA. 166 ) / 3. prakSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA, tameva prAptakSayopazamaM prakSINAvaraNaM vA prati niyataM pratyakSam / ( sa. si. 1-12 ) / 4. aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSaM X X X ( nyAyAva. 4 SaDda. sa. 56, pR. 223 ) ; pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya nimittatvAttaducyate / ( nyAyAva 122 ) / 5 jIvo akkho atthavvAvaNa - bhoyaNaguNaNi jeNaM / taM par3a vaTTai nANaM jaM paccakkhaM tayaM tivihaM // (vizeSA. 8 ) / 6. jIvo akkho taM pai jaM vaTTati taM tu hoi paccakkhaM / (bRhatka. 25); aparAyattaM nANaM paccakkhaM tayaM tivihamohimAIyaM / ( bRhatka. 29 ) / 7. indriyAnindriyAnapekSa matItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSam / indriyANi cakSurAdIni paJca, anindriyaM manaH teSvapekSA yasya na vidyate / pratasmistaditi jJAnaM vyabhicAraH so'tIto'sya / AkA vikalpaH yat saha grAkAreNa vartate tatpratyakSamityucyate / (ta. vA. 1, 12, 1 ) / 8. jJAnasyaiva vizadanirbhAsinaH pratyakSatvam / ( laghIya. svo. vi. 3) 6. pratyakSaM vizadaM jJAnaM x x x / ( pramANasaM . 2 ) ; AtmaniyataM pratyakSam / ( pramANasaM. svo vR. 85) / 10. pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA / dravya - paryAya - sAmAnya- vizeSArthAtmavedanam // ( nyAyavi. 1 - 3 ta zlo. 1, 12, 4) / 11. yatpunarindriyAdinimittanirapekSamAtmana evopajAyate avadhyAdi tatpratyakSam / ( ta. bhA. hari. vR. 1-10 ) / 12. tatra pratigatamakSaM pratyakSam / ( anuyo. hari vR. pU. 66 ) / 13. jIvo'kSaH / kathaM ? zrazU vyAptAvityasya jJAnAtmanA'znute'rthAnityakSaH, vyApnotItyarthaH, praza bhojana ityasya vA aznAti sarvAnarthAnityakSaH, pAlayati bhuMkte cetyarthaH, tamakSaM prati vartata iti pratyakSam, AtmanaH aparanimi 750, jaina - lakSaNAvalI [ pratyakSa ttamavadhyAdyatIndriyamiti bhAvArtha: / ( nandI. hari. vR. pR. 27) / 14. akSANIndriyANi, akSamakSaM prati vartata iti pratyakSaM viSayo'kSajo bodho vA / ( dhava. pAdAya pu. 1, pR. 135 ); akSa AtmA, akSamakSaM prati vartata iti pratyakSamavadhi - manaH paryaya kevalAnIti / ( dhava. pu. 6, pR. 143 ); pareSAmAyattaM jJAnaM parokSam, tadanyat pratyakSamiti / ( dhava. pu. 13, pR. 212 ) / 15. pratyakSasya vaizadyaM svarUpam / ( aSTasa. pR. 132) / 16. vizadajJAnAtmakaM pratyakSam / ( pramApa. pU. 67 ) / 17 : pratyakSaM punaraznAti aznute vArthAnityakSaH AtmA, tasyAkSasyendriya manAMsyanapekSya yat svata evopajAyate tatpratyakSam / ( ta. bhA. siddha. vR. 1- 6 ) / 18. indriyAnindriyApekSamuktamavyabhicAri ca / sAkAragrahaNaM yatsyAt tatpratyakSaM pracakSyate / ( ta. sA. 1 - 17 ) / 16. yatpunarantaHkaraNamindriyaM paropadezamupalabdhisaMskAramAlokAdikaM vA samastamapi paradravyamanapekSyAtmasvabhAvamevaikaM kArakatvenosarvadravya - paryAyajAtamekapada evAbhivyApya pravartamAnaM paricchedanaM tatkevalAdevAtmanaH sambhUtatvAt pratyakSamityAlakSyate / ( prava. sA. amRta. vR. 1 - 58 ) / 20. svArtha saMvedanaM sSaSTamadhyakSaM mukhya-gauNataH / ( sanmati zrabhaya. vR. pR. 552 ud) / 21. vizadaM pratyakSam / ( parIkSA. 2-3 ) / 22. pratyakSaM svArthavyavasAyAtmakam, pramANatvAdanumAnavat / ( nyAya ku. 1-3, pR. 48 ) ; vizadanirbhAsinaH -- paramukhApekSitayA svaparasvarUpayoH spaSTa pratibhAsasya pratyakSatvaM pratyakSapramAtA / ( nyAyaku. 1 - 3, pR. 67 ) / 23. svayaM dRSTaM pratyakSam / ( nItivA. 15 - 3 ) / 24. yatspaSTAvabhAsaM tatpratyakSam / (pramANani. pR. 14) / 25. yadi punaH pUrvoktasamasta paradravyamanapekSya kevalAcchuddha-buddhakasvabhAvAt paramAtmanaH sakAzAt samutpadyate tato'kSanAmAnamAtmAnaM pratItyotpadyamAnatvAt pratyakSaM bhavatIti sUtrAbhiprAyaH / ( prava. sA. jaya. vR. 1- 58 ) / 26. jJAnenAkSNoti vyApnotItyakSa AtmA svagocaram / tamevAkSaM prati gataM pratyakSamiti varNyate // ( zrAcA. sA. 4 - 56 ) / 27 spaSTaM pratyakSam / ( pra. na. ta . 2 - 2 ) ; spaSTaM vizadaM yadvijJAnaM tatpratyakSamiti / (syAdvAdara. 2-2 ) 28. praznAti bhuGkte aznute vA vyApnoti jJAnenArthAnityakSa AtmA taM prati yad vartate indriya manonirapekSatvena
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa ] tatpratyakSam ---- zravyavahitatvenArthasAkSAtkaraNadakSamiti / Aha ca - prakkho jIvo pratthavvAvaNa- bhoyaNaguNaNNio jeNa / taM pai vaTTai nANaM jaM paccakkhaM tamiha tivihaM // ( sthAnA. abhaya vR. 2- 71, ) / 26. prabalatarajJAnAvaraNa-vIryAntarAyayoH kSayopazamAt kSayAd vA spaSTatAviziSTaM vaizadyAspadIbhUtaM yat tat pratyakSam / (ratnAkarA 2-2 ) / 30. vizadaH pratyakSam / ( pramANamI. - 13 ) / 31. akSANAm - indriyANAM yA sAkSAdupalabdhiH sA pratyakSam, akSam - indriyaM prati vartate iti pratyakSam / ( zrAva. ni. malaya. vR. 1, pR. 13) / 32. 'azU bhojane' aznAti - bhuMkte yathAyogaM sarvAnarthAniti prakSaH, yadi vA 'zauvyAptI' aznute - jJAnena vyApnoti sarvAn -- jJeyAniti akSaH - jIvaH XX X taM prati avyavadhAnena yad vartate jJAnaM tad bhavati pratyakSam / (bRhatka. kSe. vR. 25) / 33. pratyakSaM vizadamiti - yadvizadaM spaSTaM pratibhAsanaM jJAnaM tatpratyakSapramANaM bhavati / ( laghIya. abhaya vR. pR. 11) / 34. vizadapratibhAsaM pratyakSam / ( nyAyadI. pR. 23); athavA prakSNoti "vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA, tanmAtrApekSotpattikaM pratyakSamiti / ( nyAyadI. pU. 39 ) / 35. prakSaM AtmAnameva prati niyataM parAnapekSaM pratyakSam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 369 ) / 36. sva-paravyavasAthi jJAnaM spaSTaM pratyakSam / ( SaDda. sa. vR. 55, pR. 208 ) ; tena mukhya-saMvyavahAreNa saMvAdi vizadaM matam / (SaDda. sa. vR. 55, pU. 211 ) / 37. akSNoti vyApnoti jAnAti vettItyakSaH AtmA, tamakSamAtmAnaM avadhi - manaH paryayApekSayA pariprAptakSayopazamaM kevalApekSayA prakSINAvaraNaM vA pratiniyataM pratinizcitaM pratyakSam / (ta. vRtti zruta. 1 - 12) / 38. pratyakSasya vaizadyaM svarUpam / XX X pratyakSasyApi vikalasyAvadhi manaH paryAyalakSaNasyendriyAni ndriyAnapekSatve sati spaSTatayA svArthavyavasAyAtmakatvaM svarUpam / sakalapratyakSasya kevalajJAnalakSaNasya sakaladravya-paryAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / ( saptabhaGgIta. pU. 47 ) / 36. na kSIyate ityakSo jIvastaM prati vartate iti pratyakSam / ( pramAla 1, pR. 4) / 40. akSamindriyaM prati gataM kAryatvenAzritaM pratyakSam, athavA'znute jJAnAtmanA sarvArthAn vyApnotItyauNAdikanipAtanAdakSo jIvastaM prati gataM pratyakSam / 751, jaina-lakSaNAvalI [pratyakSopacAravinaya ( jainata. pR. 114) / 1 jo jJAna mUrta-dharmAdharmAdi, mUrtI meM zratIndriya paramANu Adi, tathA dravya kSetrAdi se AcchAdita sva aura para rUpa samasta jJeya padArthoM ko jAnatA hai use pratyakSa (kevalajJAna ) kahate haiM / 2 mUrta-amUrta evaM cetana zracetana sabhI sva-pararUpa viSayoM ko jAnanevAle ( kevalI ) kA jJAna zratIndriya pratyakSa ( sakala ) kahalAtA hai / 3 'prakSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa zrAtmA' isa nirukti ke anusAra akSa ( jAnanevAlA) nAma zrAtmA kA hai / jJAnAvaraNa ke kSayopazama yA kSaya se yukta zrAtmA ke prati jo jJAna - avadhi- mana:paryaya yA kevala -- niyata hai use pratyakSa kahA jAtA hai / 4 jo jJAna zraparokSarUpa se - sAkSAt rUpa se -- abhyantara va bAhya padArthoM ko grahaNa karanevAlA hai use pratyakSa jAnanA cAhie / pratyakSa rUpa se jAne gaye artha ke pratipAdaka vacana ko bhI pratibhAsa kA kAraNa hone se pratyakSa kahA gayA hai / pratyakSAbhAsa - pravezadye pratyakSaM tadAbhAsam, bauddhasyAkasmAd dhUmadarzanAd vahnivijJAnavat / ( parIkSA. 6-6) vizadatA ke hote hue jise pratyakSa mAnA jAtA hai vaha pratyakSa nahIM, kintu pratyakSAbhAsa hai / jaise-- bauddhamata meM akasmAt dhUma ke dekhane se jo zragni kA jJAna hotA hai, vaha pratyakSa nahIM, kintu pratyakSAbhAsa hai / pratyakSopacAra vinaya - 1. prAcAryopAdhyAya-sthavira-pravartaka - gaNadharAdiSu pUjanIyeSvabhyutthAnamabhigamanamaMjalikaraNaM vandanA'nugamanaM ratnatrayabahumAnaH sarvakAlayogyAnurUpakriyA'nulomatA sunigRhItatridaNDatA suzIlayogatA dharmAnurUpakathAkathana zravaNabhaktitA'rhadAyatana-gurubhaktitA doSavadvarjana guNavRddhasevA'bhilASAnuvartanaM pUjanam / yaduktam - guru sthavirAdibhirnAnyathA tadityanizaM bhAvanaM sameSvanutseko honeSvaparibhavaH jAti-kula-dhanaizvarya rUpa-vijJAna- bala lArbhAddhaSu nirabhimAnatA sarvatra kSamAparatA mita-hita- deza - kAlA'nugatavacanatA kAryAkArya-sevyAsevya vAcyAvAcyajJAtRtA ityevamAdibhirAtmAnurUpaH pratyakSopacAravinayaH / (cA. sA. pR. 65) / 2. kiriya mmabbhuTThANaM NavaNaMjali AsaNuvakaraNadANaM / ete paccuggamaNaM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyanIka] 752, jaina-lakSaNAvalI [pratyabhijJAnAbhAsa ca gacchamANe aNuvvajaNaM / / kAyANurUvamaddaNakaraNaM vA pratyabhijJA / (siddhivi. vR. 1-23, pR. 106) / kAlANuruvapaDiyaraNaM / saMthArabhaNiyakaraNaM uvaya- 3 darzana-smaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnaM taderaNANaM ca paDilihaNaM // iccevamAi kAiya viNo- vedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi / (parIrisi-sAvayANa kAyanvo / jiNavayaNamaNugaNaMteNa desa- kSA. 3-5) / 4. sa evAyaM tena sadRzo'yamiti vA viraeNa jahajoggaM // iya paccakkho eso bhaNiox ekatva-sAdRzyAbhyAM padArthAnAM saGkalanaM pratyavamarzaH / vasu. zrA. 328-31) / 3. abhyutthAnaM natiH xxxpUrvaM jJAtasya pUnaH kAlAntare 'sa evAyam sUrAvAgacchati sati sthite / sthAnaM nIcainiviSTe- iti jJAnaM pratyabhijJAnam / (nyAyaku. 3-10, pR. 'pi zayanoccAsanojjhanam // gacchatyanugamo vakta- 411) / 5. darzana-smaraNakAraNakam-darzana-smaraNe ryanukUlaM vaco manaH / pramodItyAdikaM caivaM pAThakA- kAraNe yasya tattathoktam, saGkalanaM vivakSitadharmadicatuSTaye / AcAryAdiSvasatsvebaM sthavirasya mune- yuktatvena pratyavamarzanaM pratyabhijJAnam / (pra. ka. mA. gnne| pratirUpakAlayogyA kriyA cAnyeSu sAdhuSu // 3-5, pR. 338) / 6. anubhava-smRtihetukaM tiryagUrdhvaAryA-deza-yamA'saMyatAdiSUcitasatkriyA // kartavyA tAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakajJAnaM pratyabhijJAcetyadaH pratyakSopacAropalakSaNam // (prAcA. sA. 6, nam / (pra. na. ta. 3-5, jainata. pR. 119) / 7. 78-81) / pratyabhijJA sa evAyamiti jJAnam / (prA. mI. vasu. 1 prAcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka aura gaNa- va. 40); vastUnaH pUrvAparakAlavyAptijJAnaM pratyaghara prAdi gurujanoM ke sammukha mAnepara uTha khar3e bhijJAnam / (prA. mI. vasu. 7. 56) / 8 darzanahonA; unake sammakha jAnA, hAtha jor3anA, vandanA smaraNasambhavaM tadevedaM tatsadazaM tadvilakSaNaM tatpratiyokaranA, unake jAnepara pIche jAnA, ratnatraya ke prati gItyAdi saGkalanaM pratyabhijJAnam / (pramANamo. bahuta prAdara rakhanA, saba kAla ke yogya anukUla 2-4) / 6. pratyakSa-smRtihetukaM saGkalanamanusandhAna kriyAoM ko yathAkrama se karanA, mana, vacana va pratyabhijJAnam saMjJA / (laghIya. abhaya. vR.,pR. 26) / kAya ko vaza meM rakhanA, uttama zIla se yukta honA, 1.. anubhava-smRtihetukaM saGkalanAtmakaM jJAnaM pratyadharmAnukUla kathA ko kahanA, usake sunane meM bhakti bhijnyaanm| (nyAyadI. 3, pR. 56) / 11. anubhavarakhanA; parahanta, dharmAyatana aura guru meM bhakti smaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnam / (SaDda. sa. rakhanA, doSoM ko chor3anA, tathA jo guNoM meM vRddha haiM vR. 55, pR. 206) / unakI sevA karanA, unake sAtha sambhASaNa karanA, 1'vahI yaha hai' isa prakAra ke prAkAravAle jJAna ko unakA anusaraNa evaM pUjA karanA; yaha saba pratya- athavA 'yaha usI prakAra kA hai' isa prakAra ke prAkSopacAravinaya kahalAtA hai| kAravAle jJAna ko pratyabhijJA kahate haiN| pratyabhipratyanIka-1. AhArassa u kAle nIhArassAvi jJAna, pratyavamarza aura saMjJA ye usIke nAmAntara hoi paDiNIyaM / (prava. sAro. 165) / 2. pratyanI- haiN| 3 darzana (pratyakSa) aura smaraNa ke nimitta se kamAhArAdikAle vandanam / (yogazA. svo. viva. honevAle saMkalanAtmaka jJAna ko-jaise yaha vahI hai, 3-130) / 3. AhArassa nIhArassa vA-uccArAdeH __ yaha usake samAna hai, yaha usase bhinna hai, athavA kAle vandamAnasya bhavati pratyanIkavandanakamiti (prava. yaha usakA pratiyogI hai; ityAdi prAkAravAle jJAna sAro. vR. gA. 165) / ko pratyabhijJAna kahate haiN| 6 anubhava aura smaraNa 1 mAhAra-nIhAra Adi ke samaya guru janoM kI vandanA ke nimitta se jo tiryaka sAmAnya va UrdhvatA karane meM pratyanIka nAmaka doSa hotA hai| kRtikarma sAmAnya prAdi ko viSaya karanevAlA saMkalanAtmaka ke 32 doSoM meM yaha 17vAM hai| jJAna hotA hai use pratyabhijJAna kahA jAtA hai / pratyabhijJA-dekho pratyabhijJAna / pratyabhijJAnAbhAsa--1. sadaze tadevedaM tasminneva pratyabhijJAna-1. tadevemityAkAraM jJAnaM saMjJA pratya- tena sadazaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam / bhijJA, tAdRzamevedamityAkAraM vA vijJAnaM sNjnyaa| (parIkSA. 6-6) / 2. tulye padArthe sa evAyamitye(pramANapa. pR. 66) / 2. tadevedaM tatsadRzam iti kasmizca tena tulya ityAdi jJAnaM pratyabhijJAnAbhA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyaya] 753, jaina-lakSaNAvalI [pratyAkhyAtasevA sam / (pra. na. ta. 6-33) / 3. atatsadRze tatsadRza- pratyavasthApana-prati iti paroktadUSaNaprAtikUlyemidamatasmistadevedamityAdi pratyabhijJAnAmAsaH / nAvasthIyate antarbhUtaNyarthatvAdavasthApyate-yuktipuralaghIya. abhaya. va. pR. 46) / ssaraM nirdoSametaditi ziSyabuddhAvAropyate yena tat 1 sadRza vastu meM 'yaha vahI hai' isa prakAra ke jJAna pratyavasthApanam-prativacanam / (bRhatka. kSe. vR. ko, tathA usI padArtha meM 'yaha usake sadRza hai' isa 808) / prakAra ke jJAna ko pratyabhijJAnAbhAsa kahate haiN| 'pratyavasthApana' meM 'prati' kA artha dUsaroM ke dvArA pratyaya--pratIyate'nenArtha iti pratyayaH--jJAnakAraNaM diye gaye doSoM kI pratikalatA hai tathA 'pravasthApana' ghaTAdi / (uttarA. ni. zA. vR. 60) / kA artha yuktipUrbaka 'yaha nirdoSa hai' isa prakAra 'pratIyate anena artha iti pratyayaH' isa nirukti ke ziSya kI buddhi meM prAropita karanA hai| tadanusAra anusAra jisake dvArA-jisake Azraya se-padArtha abhiprAya yaha huA ki dUsaroM ke dvArA diye gaye kI pratIti hotI hai yaha pratyaya kahalAtA hai| abhi- dUSaNoM kA yaktipUrvaka nirAkaraNa karake ziSya ko prAya yaha hai ki jJAna ke viSayabhUta ghaTa Adi ko yaha vizvAsa karA denA ki yaha sarvathA nirdoSa hai, pratyaya kahA jAtA hai| isakA nAma pratyavasthApana hai| pratyayakaSAya-1. paccayakasAno NAma kohaveyaNI pratyavekSaNa-1. pratyavekSaNaM cAkSuSo vyaapaarH| yassa kammassa udaeNa jIvo koho hodi, tamhA taM jantavaH santi na santi ceti pratyavekSaNaM cAkSuSo kamma paccayakasAeNa koho / (kasAyapA. cU. 1-45, vyApAraH pratIyate / (ta. vA. 7, 34, 1) / pR. 21) / 2. hoti kasAyANaM bandhakAraNaM jaM sa 2. pratyavekSaNaM-cakSuSA nirIkSaNaM sthaNDilasya scipccyksaayo| saddAtiyo tti keI Na samuppattIya ttaacitt-mishr-sthaavr-jnggmjntushuunytaa| (ta. bhA. bhiNNo so // (vizeSA. bhA. 3530, pR. 666, siddha. vR. 7-26) / 3. tatra jantavaH santi na santi lA. da. siiriij)| 3. pratyayakaSAyaH khalvAntara veti pratyavekSaNaM cakSuSo vyaapaarH| (cA. sA. pR. kAraNavizeSaH tatpudgalalakSaNaH / (prAva. ni. hari. 12) / 4. atra prANino vidyanta na vA vidyanta iti va. 618, pa. 360) / 4. jIvAdo abhiNNo hodraNa nijabuddhacA nijacakSuSA pUnanirIkSaNaM pratyavekSitajo kasAe samuppAdedi so paccayo NAma / (jayadha. mucyate / (ta. vRtti zruta. 7-34) / 5. jIvAH 1, pR. 286) / 5. pratyayakaSAyA: kasAyANaM ye santi na vA santi kartavyaM pratyavekSaNam / cakSApratyayAH-yAni kAraNAni, te ceha manojJetarabhedA pAramAtraM syAt sUtrAttallakSaNaM yathA // (lATIsaM. zabdAdayaH, ata evotpatti-pratyayayoH kAryakAraNagato 6-206) / bhedaH / (prAcArA. ni. zI. vR. 160, pR. 82) / 1 jantu haiM yA nahIM haiM, isa prakAra kA jo cakSu kA 1 kroghavedanIya karma ke udaya se jIva krodha hotA vyApAra hai--usake dvArA nirIkSaNa karanA hai, hai-krodharUpa pariNata hotA hai, isI kAraNa use isakA nAma pratyavekSaNa hai| pratyayakaSAya kI apekSA krodha kahA jAtA hai| 2 pratyavekSita-dekho pratyavekSaNa / karmarUpa kaSAyoM ke bandha kA kAraNa jo abhiprAyavizeSa hai usakA nAma pratyayakaSAya hai| pratyAkhyAtasevA-xxx pratyAkhyAtasevojjhipratyayakriyA-1. pratyayakriyA apUrvAdyatpAdanena / tAzanam / (ana. dha. 5-48); pratyAkhyAtasevA (ta. bhA. hari. vR. 6-6) / 2. pratyayakriyA ta yada- nAma antarAyaH syAt xxx ujjhitasya devapUrvasya pApAdAnakAriNo'dhikaraNasyotprekSya sva-sva- gurusAkSikaM pratyAkhyAtasya vastuno'zanaM khAdanam / buddhacA niSpAdanam / (ta. bhA. siddha. va. 6-6) / (ana. dha. svo. TI. 5-48) / 2 pApAsrava ke kAraNabhUta apUrva adhikaraNa kI deva yA guru kI sAkSIpUrvaka chor3I huI vastu ke khA kalpanA karake apanI-apanI buddhi ke anusAra utpanna lene para pratyAkhyAtasevA nAmaka bhojana kA antakaranA, isakA nAma pratyayakriyA hai| rAya hotA hai| la. 65
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAkhyAna] 754, jaina-lakSaNAvalI [pratyAkhyAna pratyAkhyAna-1. NANaM savve bhAve paccakkhAdi ya (mUlA. vR. 1-27) / 13. yannAma-sthApanAdInAmaparetti NAdUNa / tamhA paccakkhANaM gANaM NiyamA yogyaparivarjanam / trizuddhayA'nAgate kAle tatpratyAmuNedabvaM // (samayaprA. 36); kammaM jaM suhamasuhaM khyAnamIritam / / (prAcA. sA. 1-38) / 14. prajamhi ya bhAveNa bajjhadi bhavissaM / tatto Niyattade tyAkhyAnaM A maryAdayA sarva viratirUpam xxx / jo so paccakkhANaM have cedA / / (samayaprA. 404) / (sthAnA. abhaya. va. 246, pR. 183) / 15. pratyA2. mottaNa sayalajappamaNAgayasUhamasUhavAraNaM kiccaa| khyAnaM sarvaviratirUpama xxx / (zataka. mala. appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tassa // (ni. hema. vR. 38) / 16. prati pravRttipratikUlatayA, A sA. 65) / 3. NAmAdINaM chaNNaM ajogaparivajjaNaM maryAdayA, khyAnaM prakathanaM pratyAkhyAnam / (yogazA. tiyaraNeNa / paccakkhANaM NeyaM aNAgayaM cAgame kaale|| svo. viva. 3-130, pR. 251) / 17. tathA pari(malA. 1-27) / 4. AgantukadoSANAM pratyAkhyAnaM haraNIyaM vastu prati AkhyAnaM--gurusAkSikanivRttitu varNyate'pohaH / (ha. pu. 34-146) / 5. pratyA- kathanaM / (prAva. ni. malaya. vR. 864) / 18. pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityaya- khyAnaM sarvaviratyAkhyaM Xxx1 (karmasta. go. marthaH khyApyate tatpratyAkhyAnam / (ta. bhA. hari. 7. .6, pR. 84) / 16. pratyAkhyAnaM trividhaahaar1-20)| 6. pratyAkhyAnaM sarvaviratilakSaNam - parityAgaH / (ana. dha. svo. TI. 2-68; bha. prA. xx / (prAva. ni. hari. va malaya. vu. 110; mUlA. 70); pratyAkhyAnaM bhAvikarmaNAM zubhAzubhakarmapra. yazo. 1, pR. 4); parihariNIyaM vastu vastu karmavipAkAnAmAtmano'tyantabhedenopalambhanam / (ana. prati pAkhyAnaM pratyAkhyAnam / (prAva. ni. hari. vR. gha. svo. TI. 8-64) / 20. sarvasAvadyaviratiH 864) / 7. pratyAkhyAnaM saMyamaH / (dhava. pu. 6, pR. pratyAkhyAnamihocyate / (karmavi. de. svo. va. 17, 43); paccakkhANaM saMjamo mahavvayAI ti eyttttho| ud.)| 21. pratyAkhyAnaM sakalasaMyamaH / (go. jI. (dhava. pu. 6, pR. 44); mahavvayANaM viNAsaNa-malA- ma. pra. va jI. pra. 283) / 22. AgAmidoSani-*.. rohaNakAraNANi jahA Na hosati tahA karemi tti rAkaraNaM pratyAkhyAnam / (bhAvaprA. TI. 77) / maNeNAlociya caurAsI dilakkhavadasuddhipaDiggaho 1jJAna saba bhAvoM ko jAnakara-prAtmasvarUpa se paccakkhANaM NAma / (dhava. pu. 8, pR. 85); pacca- bhinna samajhakara unakA pratyAkhyAna (parityAga) kkhANaM mahanvayANi / (dhava. pu. 13, pR. 360) / karatA hai, isI se jJAna ko hI niyama se pratyAkhyAna 8. sagaMgaTriyadosANaM davva-khetta-kAla-bhAvavisayANaM jAnanA caahie| zubhAzubha kamoM ke bandhaka mithyApariccAyo paccakkhANaM NAma / (jayadha. 1, pR. tvAdi bhAvoM se nivRtta hone vAlA prAtmA hI 115) / 6. pratyAkhyAnaM nAma anAgatakAlaviSayAM nizcaya se pratyAkhyAna kahalAtA hai| 3 nAma, sthAkriyAM na kariSyAmIti saMkalpaH / (bha. prA. vijayo. panA, dravya, kSetra, kAla, aura bhAva ke bheda se chaha 116) / 10. AgAmyAgonimittAnAM bhAvAnAM prakAra ke ayogya kA-pApa ke kAraNoM kApratiSedhanam / pratyAkhyAnaM samAdiSTaM viviktAtmavi- vartamAna va bhaviSyakAla kI apekSA mana-vacana-kAya lokinaH // (yogasAraprA. amita. 5-51) / 11. se jo parityAga kiyA jAtA hai, isakA nAma pratyApratyAkhyAnamanAgatadoSApohanamiti / (cA. sA. pR. khyAna hai| 4 prAgantuka doSoM kA jo parityAga 26) / 12. pratyAkhyAnamayogyadravyaparihAraH, tapo- kiyA jAtA hai, ise pratyAkhyAna kahA jAtA hai| nimittaM yogyadravyasya vA prihaarH| (mUlA. va. 5 jisa aMgabAhya zruta meM 'mUlaguNoM aura uttara1-22); nAma-sthApanA-dravya-kSetra-kAla-bhAvAnAM guNoM ko dhAraNa karanA cAhie' yaha artha kahA jAtA SaNNAm anAgatAnAM trikaraNairya detatparivarjanam, Agate hai usakA nAma pratbAkhyAna zruta (aMgabAhya zruta kA copasthite ca yadetaddoSaparivarjanaM tatpratyAkhyAnaM jJAta- eka bheda) hai / 7 saMyama athavA mahAvratoM ko pratyAvyam / xxx anAgate vartamAne ca kAle dravyA- khyAna kahate haiN| 16. tIna prakAra ke prAhAra kA didoSapariharaNaM pratyAkhyAnam Xxx / tapo'thaM parityAga karanA, isakA nAma pratyAsyAna hai| yaha niravadyasyApi dravyAdeH parityAgaH pratyAkhyAnam / pratyAkhyAna bhaktapratyAkhyAnamaraNa ko svIkAra karane
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAkhyAnakaSAya] 755, jaina-lakSaNAvalI [pratyAkhyAnAvaraNa vAlA kSapaka jina arhAdiliMgoM kA pArAdhaka hotA pUrvam / (ta. vRtti zruta. 120) / 6. paccakkhANaM hai unake antargata hai| NavamaM causIdilakkhapayappamANaM tu / tattha vi purisapratyAkhyAnakaSAya-1. pratyAkhyAnasvabhAvAH syuH visesA parimidakAlaM ca idaraM ca / / NAma TThavaNA saMyamasya vinAya [zakAH / (upAsakA. 926) / davvaM khettaM kAlaM paDucca bhAvaM c| paccakkhANaM ki2. pratyAkhyAnaM sakalasaMyamam AvRNvantIti pratyA- jjai sAvajjANaM ca bahulANaM / uvavAsavihiM tassa khyAnAvaraNAH krodhAdayaH kRtsnasaMyamazaktividhAti- vi bhAvaNabheyaM ca paMcasamidi ca / guttitiyaM taha vipAkAH / (bha. prA. mUlA. 2066) / 3. pratyA- vaNNadi uvavAsaphalaM visuddhassa // aNAgadamadikkataM khyAnAvaraNAste sakalacAritraM mahAvratapariNAmaM kaSa- koDijudamakhaMDidaM / sAyAraM ca NirAyAraM parimANaM nti, pratyAkhyAnaM sakalasaMyamamAvaNvantIti pratyAkhyA- tahetaraM / / tahA ca vattaNIyAtaM sahedgamidi tthidN| nAvaraNA iti niruktivazAt / (go. jI. ma. pra. va paccakkhANaM jiNedehi dahabheyaM pakittidaM // (aMgapa. jI pra. 283) / 65-66, pR. 268) / 1 jo kaSAyeM saMyama-sakalasaMyama-kA vighAta 1 jisameM vrata, niyama, pratikramaNa, pratilekhana, tapa, karatI haiM unheM pratyAkhyAna yA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kalpa, upasarga, prAcAra, pratimAvirAdhana, pratimAkahA jAtA hai| pArAdhana aura avizuddhi ke upakrama kA; sAdhvAcAra pratyAkhyAnakuzala-sIyAlaM bhaMgasayaM paccakkhA- ke kAraNa kA tathA parimita va aparimita dravyaNammi jassa uvaladdhaM / so khalu paccakkhANe kusalo bhAvarUpa pratyAkhyAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai sesA akusalA u|| (prAva. ni. abhidhA. 5, pR. usakA nAma pratyAkhyAnapUrva hai| 60, gA. 15) / pratyAkhyAnapravAda-dekho pratyAkhyAnapUrva / pratyAzrAvaka dharma ke antargata pratyAkhyAnabhedoM meM eka sau khyAnaM navamam, tatra sarva pratyAkhyAnasvarUpaM varNyate iti saiMtAlIsa (147) bhaMga hote haiN| ve jisake upa- pratyAkhyAnapravAdam, tatparimANaM caturazItiH padalabdha hote haiM vaha pratyAkhyAna meM kuzala mAnA jAtA zatazahasrANIti / (samavA. abhaya. vR. 147) / hai| (dekho zrAvakaprajJapti gA. 329-31) / jahAM samasta pratyAkhyAnasvarUpa kA varNana kiyA jAtA pratyA -dekho pratyAkhyAnapravAda / 1. vrata- hai use pratyAkhyAnapravAda kahate haiM / yaha nauvAM pUrvagataniyama-pratikramaNa - pratilekhana-tapaHkalpopasargAcAra- zruta hai, jisake padoM kA pramANa caurAsI lAkha hai| pratimAvirAdhanArAdhanAvizuddhaya pakramAH zrAmaNya kAraNaM pratyAkhyAnAvaraNa- dekho pratyAkhyAnakaSAya / ca parimitAparimitadravya-bhAvapratyAkhyAnaM ca yatrA- 1. yadudayAdviratiM kRtsnAM saMyamAkhyAM na zaknoti khyAtaM tatpratyAkhyAnanAmadheyam / (ta. vA. 1, 20, 12, kartuM te kRtsnaM pratyAkhyAnamAvRNvantaH pratyAkhyAnApa. 76, dhava. pu. 6, pa. 222) / 2. paccakkhANa- varaNA: krodha-mAna-mAyA-lobhAH / (sa. si. 8-6) / NAmadheyaM tIsahaM vatthUNaM 30 chassayapAhuDANaM 600 2. pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAd viratAviratirbhavacaurAsIdilakkhapadehi 8400000 davva-bhAvapari- tyuttamacAritralAbhastu na bhvti| (ta. bhA. 8-10) / miyAparimiyapaccakkhANaM uvavAsavihiM paMcasamidImo 3. pratyAkhyAnaM sarvaviratilakSaNam, tasyAvaraNAH tiNNi guttIno ca pruuvedi| (dhava. pu. 1, pR. pratyAkhyAnAvaraNAH / (prAva. ni. hari. vR. 110) / 121) / 3. paccakkhANapavAdo NAma-TravaNA-danva- 4. pratyAkhyAnamAvRNvanti maryAdayA ISadveti pratyAkhetta-kAla-bhAvabhedabhiNNaM parimiyAparimiyaM ca pacca- khyAnAvaraNAH / prAimaryAdAyAmISadarthe vA, maryAkkhANaM vaNNedi / (jayadha. 1, pR. 144) / dAyAM sarvaviratimAvRNvanti na dezaviratim, 4. caturazItilakSapadaM dravya-paryAyANAM pratyAkhyAnasya ISadarthe'pi ISad vRNvanti sarvaviratimeva, na nirvRttevirNakaM pratyAkhyAnaM nAmadhyeyaM saMjJA yasya tat / dezaviritim / (zrA.pra. TI. 17) / 5. paccapratyAkhyAnanAmadhyeyam 8400000 / (zrutabha. TI. kkhANaM saMjamo mahavvayAI ti eyttttho| paccakkhANa12, pR. 176) / 5. dravya-paryAyarUpapratyAkhyAnani- mAvareMti tti paccakkhANAvaraNIyA koha-mANa-mAyAzcalanakathakaM caturazItilakSapadapramANaM pratyAkhyAna- lohA / (dhava. pu. 6, pR. 44) / 6. mUlaguNapratyA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAkhyAnAvaraNa] khyAnavighAtavartinaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 10 ) / 7. pratyAkhyAnaM maryAdayAssvRNvanti ye te pratyAkhyAnAvaraNAH te sarvaviratimAvRNvanti, na tu dezaviratim / (paMcasaM svo. vR. 3-5) / 8. pratyAkhyAnaM saMyamamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / (mUlA vR. 12 - 161 ) / 6. pratyAkhyAnam zrA maryAdayA sarvaviratirUpamevetyartho vRNotIti pratyAkhyAnAvaraNa: / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1, 246) / 10. sarvaviratiguNavidhAtI pratyAkhyAnAvaraNaH / ( prajJApa. malaya. vR. 14-188, pR. 21 ) ; tathA pratyAkhyAnaM sarvaviratirUpamA triyate yaste pratyAkhyAnAvaraNAH / Aha ca - sarvasAvadyaviratiH pratyAkhyAnamudAhRtam / tadAvaraNasaMjJA'tastRtIyeSu nivezitA / ( prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 468; paMcasaM. malaya. vR. 3-5 pU. 112; karmapra. yazo vR. 1, pR. 4) / 11. pratyAkhyAnamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / ( dharmasaM. malaya. vR. 614) / 12. pratyAkhyAnaM sarvaviratirUpamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / ( SaDazI. malaya. vR. 76; karmavi. de. svo vR. 17 ) / 13. sarvaviratirUpaM hi pratyAkhyAnamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNA ucyanta iti / ( karmasta. go. vR. 2, pR. 71 ); ta eva krameNa reNu rekhA-kASTha-gomUtrikA-khaJjana rAgasamAnAzcaturmAsAnubandhinaH pratyAkhyAnAvaraNAH, pratyAkhyAnaM sarvaviratyAkhyamAvRNvantIti kRtvA 4 / ( karmasta. go. vR. 6, pU. 84 ) / 14. pratyAkhyAnAvaraNAste sakalacAritraM mahAvratapariNAmaM kaSanti, pratyAkhyAnaM sakalasaMyamamAvRNvanti ghnanti iti pratyAkhyAnAvaraNAH / ( go. jI. ma. pra. 283 ) / 15. yeSAmudayAjjIvo mahAvrataM pAlayituM na zaknoti te pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAnamAyA lobhA: / (ta. vRtti zruta. 8 - 10 ) / 1 jinake udaya se jIva saMyama nAmaka samasta virati ( sakala cAritra ) ke dhAraNa karane meM samartha nahIM hotA hai ve samasta pratyAkhyAna ( saMyama) kA prAvaraNa karane vAle krodha, mAna, mAyA, lobha pratyAsthAnAvaraNa kahalAte haiM / 2 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se viratAvirati (saMyamAsaMyama ) to hotI hai, para uttama cAritra kI prApti nahIM hotI / pratyAkhyAnI ( bhASA) - 1. paccakkhANI nAma - kenacid gurumananujJApya idaM kSIrAdikaM iyantaM kAlaM 756, jaina-lakSaNAvalI [ pratyAlIDhasthAna mayA pratyAkhyAtam ityuktam, kAryAntaramuddizya tatkuviti uditaM guruNA, pratyAkhyAnAvadhikAlo na pUrNa iti naikAntataH satyatA, guruvacanAt pravRtto na doSAyeti na mRSaikAntaH / ( bha. prA. vijayo. 1165) / 2. pratyAkhyAnamahaM kiM. cittyajAmIti nivRttivAk / ( zrAcA. sA. 5 - 88 ) / 3 yAcamAnasya pratiSedhavacanaM pratyAkhyAnI / (prajJApa. malaya. vR. 11 - 165, pR. 259 ) / 4. paccakkhANI pratyAkhyApanI yathA tvAM kiJcit tyAjayiSyAmi / ( bha. prA. mUlA. 1165 ) / 5. pratyAkhyAnI pariharaNabhASA idaM varjanIyamityAdi / (go. jI. ma. pra. 225 ) / 6. idaM varjayAmItyAdi pariharaNabhASA pratyAkhyAnI / (go. jI. jI. pra. 225) / 1 kisI ne guru ko anujJApita na karake yaha kahA ki maiMne itane kAla ke lie isa dUdha Adi kA parityAga kiyA hai / isa prakAra ke vacana kA nAma pratyAkhyAnI bhASA hai| kAryAntarAya ko uddezya karake guru ne kahA- vaha karo / pratyAkhyAna kA samaya pUrNa nahIM huA, isase sarvathA vaha satya bhI nahIM hai, tathA guru kI AjJA se pravRtta huA, isalie doSajanaka nahIM hone se vaha sarvathA asatya bhI nahIM hai / 2 maiM kucha kA tyAga karatA hUM, isa prakAra ke tyAgarUpa vacana ko pratyAkhyAnI bhASA kahate haiM / pratyAgAla - 1. pratyAgalanaM pratyAgAlaH, paDhamaTThidipadesANaM vidiyaTThidIe ukkaDDuNAvaseNa gamaNa midi bhaNidaM hoi / ( jayadha. pra. pa. 654 ) / 2. prathamasthitidravyasyotkarSaNavazAt dvitIyasthitau gamanaM pratyAgAlaH / ( la. sA. TI. 88) / 1 prathama sthiti ke pradezoM ke utkarSaNa vaza dvitIya sthiti meM le jAne ko pratyAgAla kahate haiM / pratyAmuNDA - pratyartha mAmuNDyate saGkocyate mImAMsi - to'rthaH zranayeti pratyAmuNDA / ( dhava. pu. 13, pR. 243) / mImAMsita padArtha kA jisa buddhi ke dvArA saMkoca kiyA jAtA hai usakA nAma pratyAmuNDA hai / yaha avAya kA nAmAntara hai / pratyAlIDhasthAna - 1. paccAlIDhaM vAmapAyaM zraggato huttaM kAU dAhiNapAyaM pacchato huttaM UsArei, ettha - vi aMtarA dohavi pAyANaM paMca payA / ( Ava. ni. malaya. vR. 1036, pR. 567 ud) / 2. yatpunarvA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAvalikA] 757, jaina-lakSaNAvalo [pratyekanAma mamUrumagratomukhamAdhAya dakSiNamUru pazcAnmukhamapasAra- skandhAdIn prati eko jIvo yeSAM te pratyekajIvAH / yati antarA vA [cA] trApi dvayorapi pAdayoH (prAcArA. ni. zI. vR. 128, pR. 51) / 3. pratyekapaJcapAdAstataH pUrvaprakAreNa yudhyate tatpratyAlIDhaM sthAna- zarIriNazca nArakAmara-manuSya-dvIndriyAdayaH puthimAlIDhasya pratithi viparItatvAta pratyAlIDham / / vyAdayaH kapitthAditaravazca / (paMcasaM. malaya, vR. (vyava. bhA. malaya. va. po. dvi. vi. 2-35) / 3-8, pa. 116) / 4. egasarIre ego jIvo jesi 1 pratyAlIDhasthAna meM vAyeM pAMva ko Age kI prora tu te ya ptteyaa| (jIvavi. gA. 13, pR. 1) / . karake dAhine pAMva ko pIche kI ora rakhA jAtA 1 malabIja, agrabIja, porabIja, skandha; skndhhai| una donoM ke bIca meM pAMca padoM kA antara bIja, bIjaruha (vIja se utpanna hone vAle gehUM rahatA hai| Adi) aura sammUchima; ye vanaspatikAyika jIva pratyAvalikA-paDiyAvaliyA tti edeNa vi uda- pratyeka bhI hote haiM aura anantakAya (sAdhAraNa) yAvaliyAdo uvarimavidiyAvaliyA gheyvvaa| bhii| pratyeka sAdhAraNa se viparIta hote haiM. unakI (jayadha. a. pa. 654) / zirA, sandhiyAM aura pora Adi pragaTa dikhate haiM / pAvalI se uparima prAvalI arthAt dvitIya prAvalI 2 pattA, phUla, jar3a, phala aura skandha Adi ke ko pratyAvalI kahate haiN| Azrita jo eka eka jIva rahate haiM ve pratyekajIva pratyAhAra-1. samAkRSyendriyArthebhyaH sAkSaM cetaH kahalAte haiN| 3 nAraka, deva, manuSya, dvIndriya prAdi prshaantdhiiH| yatra yatrecchayA dhatte sa pratyAhAra vikalendriya, pRthivI prAdi tathA kaitha prAdi vakSa ye ucyate / (jJAnA. 30-1, pR. 304) / 2. sthA- pratyekajIva mAte jAta haiN| nAta sthAnAntarotkarSaH pratyAhAraH prakIrtitaH / pratyekanAma-dekho pratyekazarIranAma / 1. pratyeka(yogazA. 5-8) / 3. pratyAhArastvindriyANAM nAma yadudayAdeko jIva ekameva zarIraM nivartayati / viSayebhyaH samAhRtiH / (ga. ga. SaT. svo. vR. 8, (gu.gu. Sada. svA. ., (zrA. pra. TI. 23) / 2. ekkikkayammi jIve ud. 4) / ikkikkaM jassa hoi udennN| aorAlAisarIraM taM 1 dhyAtA indriyoM ke sAtha mana ko indriyaviSayoM nAma hoi patteyaM / / (karmavi. ga. 138) / 3. svakI ora se haTA kara use icchAnusAra jahAM-jahAM / pradezaireka zarIramaudArika-vaikriyikAnyataravyAptaM dhAraNa karatA hai use pratyAhAra kahA jAtA hai| __ yadudayAjjIvena tatpratyekanAma / (paMcasaM. svo. 3, 2 tAlu prAdi sthAna se vAya ko khIMcakara jo 127, pR. 38) / 4. yasyodayAt pratyekaM zarIraM bhavausakA hRdayAdi anya sthAna meM utkarSaNa (vRddhigata) tyekaikasya jIvasyaka zarIraM tatpratyekanAma / (zataka. kiyA jAtA hai usa kA nAma pratyAhAra hai| mala. hema. va. 38) / 5. yadayAta jIvaM jIvaM pratipratyutkSepa-muraja-kAMsikAdigItopakArakAtodyAnAM bhinnaM zarIraM tatpratyekanAma / (prajJApa. malaya. vR. dhvaniH pratyutkSepaH nartakIpadaprakSepalakSaNo vA pratyu- 23-263, pR. 474; paMcasaM. malaya. vR. 3-8, pR. rakSepaH / (anuyo. mala. hema. vR. 127, 132) / 116; prava. sAro. vR. 1272) / 6. pratyekanAma mRdaMga aura kAMsika Adi gItopakAraka bAjoM ko yadudayAdeko jIva ekaM zarIraM nivartayati / (dharmasaM. dhvani ko pratyutkSepa kahate hai| athavA nAcane vAlI malaya. va. 620) / 7. eka eka prati pratyekam, strI ke nRtyakAla meM padaprakSepa ko pratyukSepa kahate haiN| yasyodaye pratyekajIvo bhavati pRthagjIvo bhavati tatprapratyekakAya-dekho prtyekaangg| tyeknaam| (karmavi. pU. vyA. 74, pR. 33) / pratyekajIva-1. mUlagga-pora-bIjA kaMdA taha khaMda- 8. yadudayAt pratijIvaM bhinnazarIramupajAyate tatpratyebIja-bIjaruhA / samacchimA ya bhaNiyA patteyANaMtakAyA kanAma / (karmapra. yazo. vR. 1, pR. 7) / y| (mUlA. 5-16; prAM paMcasaM. 1-81; go. jI. 1 jisa nAmakarma ke udaya se eka jIva eka hI 185); xxx tandirIyaM ca patteyaM // (mUlA. zarIra kI racanA karatA hai use pratyekanAmakarma 5-16%3 go. jI. 186) / 2. patra-puSpa-mUla-phala- kahate haiM / 2 jisake udaya se eka eka jIva ke eka
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyekabuddha] 758, jaina-lakSaNAvalI [pratyekazarIradravyavargaNA eka audArika Adi zarIra hotA hai usakA nAma buddhaaH| (bha. pA. mUlA. 34) / pratyekanAmakarma hai| 1 jisa Rddhi ke prabhAva se jIva guru ke upadeza ke pratyekabuddha-dekho pratyekabuddhiRddhi / 1. patteya- vinA karmoM ke upazama se jJAna aura tapa meM pratibuddhA patteyaM bAhyaM vRSabhAdikAraNamabhisamIkSya zaya ko prApta karatA hai, vaha pratyekabuddhiRddhi buddhA: pratyekabuddhAH, bahiHpratyayaM pratibuddhAnAM ca kahalAtI hai| 2 paropadeza ke vinA apanI zakti patteyaM NiyamA vihAro jamhA tamhA ya te patteyabuddhA, vizeSa se hI jo jJAna aura saMyama meM nipuNatA prApta jadhA krkNddumaadto| (nandI. cU. pR. 16) / hotI hai isakA nAma pratyeka buddhi Rddhi hai| 2. pratyekamekamAtmAnaM prati kenacinnimittena sajAta- pratyekazarIra-dekho pratyekAGga va pratyekajIva / jAtismaraNAt balkalacIriprabhRtayaH karakaNDvAda- 1. pratyekaM pRthak zarIraM yeSAM te pratyekazarIrAH khadiyazca prtyekbuddhaaH| (ta. bhA. siddha. vR. 10-7, pR. rAdayo vanaspatayaH / (dhava. pu. 1, pR. 238); ek310)| 3. pratyekabuddhAstu bAhyapratyayena vRSabhA- mekaM prati pratyekam, pratyekaM zarIraM yeSAM te pratyekadinA (budhyante) karakaNDvAdivat / (yogazA. svo. shriiraaH| (dhava. pu. 3, pR. 331); jeNa jIveNa viva. 3-124, pR. 231) / 4. pratyekabuddhAstu ekkeNa ceva ekkasarIraTThieNa suha-duHkhamaNubhavedavvabAhyapratyayamapekSya-pratyeka bAhyavRSabhAdikaM kAra- midi kammamuvajjidaM so jIvo ptteysriiro| X NamabhisamIkSya-buddhAH pratyekabuddhA iti vyutpatteH / xx ahavA patteyasarIraNAmakammodayavaMto vaNappha(prajJApa. malaya. vR.7, pR. 16) / dikAiyA pattayasarIrA / (dhava. pu. 3, pR. 333); 1 pratyeka arthAt baila AdirUpa bAhya kAraNa ko ekkasseva jIvassa jaM sarIraM taM patteyasarIraM, taM jesi] dekhakara jo prabodha ko prApta hote haiM ve pratyekabuddha jIvANaM atthi te patteyasarIrA NAma / xxx kahalAte haiN| jaise--karakaNDa aadi| athavA patteyaM pudhabhUdaM sarIraM jesiM te patteyasarIrA / pratyekabuddhasiddha-dekho pratyekabuddha / pratyekabuddhAH (dhava. pu. 14, pR. 225) / 2. eka jIvaM pratigataM. santo ye siddhAH te pratyekavuddhasiddhAH / (nandI. hari. yaccharIraM pratyekazarIranAmakarmodayAt tatpratyekaM tadeva vR. pR. 50); yogazA. svo. viva. 3-124, pR. pratyekakam / XXX zIryata iti zarIraM dehaHX 231; prajJApa. malaya. vR. 7, pR. 16) / ___XX / (sthAnA. abhaya. vR. 17, pR. 18) / pratyekabuddha hote hue jo siddhi (mukti) ko prApta 1 jina jIvoM kA pRthak zarIra hotA hai ve pratyekahue haiM ve pratyekabuddhasiddha kahalAte haiN| zarIra kahalAte haiN| jaise---khaira Adi vanaspati / jisa eka jIva ne 'eka hI zarIra meM sthita rahakara siddhAsteSAM kevalajJAnaM pratyekavaddha siddhakevalajJAnama / sukha-duHkha kA anubhavana karanA cAhie' isa prakAra ke (prAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 84) / karma ko upAjita kiyA hai use pratyekazarIrajIva pratyekabaddha hokara siddha hone vAle jIvoM ke kevala- kahate hai| jJAna ko pratyekabuddhasiddhakevalajJAna kahate haiN| pratyekazarIradravyavargaNA- dekho pratyekazarIripratyekabuddhi-Rddhi--1. kammANa uvasameNa ya gurU- dravyavargaNA / 1. ekkassa jIvassa ekkamhi dehe vadesaM viNA vi paavedi| saNNANa-tavappagamaM jIe uvacidakamma-NokammakkhaMdho patteyazarIradavvavaggaNA patteyabuddhI sA // (ti. pa. 4-1022) / 2. paropa- NAma / (dhava. pu. 14, pR. 65) / 2. patteyazarIradezamantareNa svazaktivizeSAdeva jJAna-saMyamavidhAnani- davvavaggaNA NAma patteyasarIrANaM urAlAdINaM urApuNatvaM prtyekbuddhtaa| (ta. vA. 3, 36, 3, pR. liya-veuvvita-AhAraga-teya-kammatigesu vissasApari202; cA. sA. pR. 6) / 3. zrutajJAnAvaraNa- NAmopacitA poggalA ekkekami sarIrakammapadese kSayopazamAt paropadezamantareNAdhigatajJAnAtizayAH savvajIvANaM aNaMtaguNaprovacitAto tAro ptteysriiprtyekbuddhaaH| (bha. prA. vijayo. 34) / 4. ekaM radavvavaggaNAto vuccaMti / (karmapra. cU. 20, pR. kevalaM paropadezanirapekSaM zrutajJAnAvaraNakSayopazama- 42) / vizeSa pratItya baddhAH saMprAptajJAnAtizayAH pratyeka- 1eka jIva ke eka zarIra meM jo karma va nokarmarUpa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyekazarIranAma ] skandhoM kA upacaya hotA hai usakA nAma pratyekazarIradravyavargaNA hai / pratyekazarIranAma - dekho pratyekanAma / 1. zarIranAmakarmodayAnnirvartyamAnaM zarIramekAtmopabhogakAraNaM yato bhavati tatpratyekazarIranAma / ( sa. si. 8-11; mUlA. vR. 12-165 bha. prA. mUlA. 2124; go. ka. jI pra. 33) / 2. pRthaka - zarIranirvartaka pratyekazarIranAma / ( ta. bhA. 8-12 ) / 3. ekAtmopabhogakAraNazarIratA yatastatpratyekazarIranAma / zarIranAmakarmodayAt nirvartyamAnaM zarIramekAtmopabhogakAraNaM yato bhavati tatpratyekazarIranAmakarma / ekamekamAtmAnaM prati pratyekam, pratyekaM zarIraM pratyekazarIram / (ta. vA. 8, 11, 16 ) / 4. jassa kammassa udaeNa jIvo patteyasarIro hodi tassa kammassa patteyasarIramidi saNNA / ( dhava. pu, 6, pR. 62); jassa kammassudaeNa ekkasarIre ekko ceva jIvo jIvadi taM kammaM patteyasarIraNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 365) / 5. ekAtmopabhogakAraNaM zarIraM yatastatpratyekazarIranAma / ( ta zlo. 8-11 ) / 6. yasya karmaNa udayAdekaiko jIvaH prati pratyekaikaM zarIraM nirvartayati tatpratyekanAma / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 12 ) / 7. svapradezairekaM zarIramodArikavai kriyikAhArakAnyataradvyAptaM yadudayAjjIvena tatpratyekanAma / (paMca. svo vR. 3-6, pR. 119) / 8. pratyekanAma yadudayAdekaikasya jantorekaikamaudArikaM vaikriyaM vA zarIraM bhavati / ( SaSTha ka. malaya. vR. 5, pR. 126; saptati. malaya. vR. 6, pR. 153 ) / 6. yasyodayAt pratyekaM zarIraM bhavati, ekaikasya jIvasyaikaikaM zarIramityarthaH, tatpratyekanAma / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 87 ) / 10. zarIranAmakarmodayena niSpAdyamAnaM zarIraM ekajIvopabhogakAraNaM yadudayena bhavati tatpratyekazarIranAma / (ta. bRtti zruta. 8-11) / 1 zarIranAmakarma ke udaya se jo zarIra racA jAtA hai vaha jisa karma ke udaya se eka jIva ke upabhoga kA kAraNa hotA hai use pratyekazarIra nAmakarma kahate haiM / 2 jo karma pRthak zarIra kI racanA karatA hai use pratyekazarIra nAmakarma kahA jAtA hai / pratyekazarIridravyavargaNA - atha keyaM pratyekazarIridravyavargaNA nAma ? ucyate-- pratyekazarIriNAM yathA 756, jaMna-lakSaNAvalI [prathama samyaktva 1 sambhavamaudArika- vaikriyAhAraka taijasa-kArmaNeSu zarIranAmakarmasu ye pratyekaM vizrasApariNAmenopacayamApannAH sarvajIvAnantaguNAH pudgalAste pratyekazarIridravyavargaNA / ( karmapra. malaya. va yazo. vR. 20, pR. 47 va 50 ) / pratyekazarIra vAle prANiyoM ke yathAsambhava praudArika, vaikriyika, zrAhAraka, tejasa aura kArmaNa zarIranAmakarmoM meM se pratyeka meM jo svabhAvataH saba jIvoM se zranantaguNe pudgala upacaya ko prApta hote haiM unakA nAma pratyekazarIridravyavargaNA hai / pratyekAGga (zarIra ) - 1. ekamekasya yasyAGgaM pratyekAGgaH sa kathyate / ( paMcasaM amita 1 - 105, pR. 14) / 2. ekamekaM prati pratyekaM pRthakkAyAdayaH zarIraM yeSAM te pratyekakAyAH / (mUlA. vR. 5-16) / 1 jisa eka jIva kA eka zarIra hotA hai use pratyekAGga yA pratyekakAya kahA jAtA hai| pratyeSaNa (pacchiNa ) - 1. paDicchaNamegassa praticArakairabhyanujJAtasyaikasya saMgraha ArAdhakasya / (bha. prA. vijayo. 69 ) / 2. paDicchaNamikkassa saMghAnumatenaikasya kSapakasya svIkAra: / (bha. zrI. mUlA. 66 ) | 1 paricaryA karane vAle sAdhunoM (saMgha) ke dvArA zranujJAta kisI eka ArAdhaka ke grahaNa karane kA nAma paDicchaNa (pratyeSaNa ) hai / prathama asatya - dekho asatya ( prathama ) / prathama mUlaguNa - suhumAdIjIvANaM savvesi savvahA supaNihANaM / pANAivAyaviramaNamiha paDhamo hoi mUlaguNo // ( dharmasaM. hari 858 ) / sUkSma va bAdara zrAdi sabhI jIvoM ke prANavighAta se uttama abhiprAyapUrvaka saba prakAra se -- kRta-kAritAdirUpa se nivRtta honA, yaha muniyoM kA prathama mUlaguNa ( zrahiMsA mahAvrata ) hai / prathamasamayasa yogibhavasthakevalajJAna yasmin samaye kevalajJAnamutpannaM tasmin samaye tatprathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnam / ( zrAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 83) / tatra jisa samaya meM kevalajJAna utpanna huA ho usa samaya meM vaha prathamasamayasa yogibhavasthakevalajJAna kahalAtA hai / prathama samyaktva - 1. edesi ceva savvakammANaM jAve aMtokoDAkoDiTThidi baMdhadi tAve paDhamasammattaM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAnuyoga] 760, jaina-lakSaNAvalI [prathamA pratimA labhadi / so puNa paMciMdiro saNNI micchAiTThI pajja- grIvAdinavaprativAsudevasambandhitriSaSTipuruSapurANabhedato savvavisuddho / edesi ceva kammANaM jAghe aMto- bhinnaH prathamAnuyogo bhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 42) / koDAkoDididi Thavedi saMkhejjehi sAgarovamasahasse- 7. paJcasahasrapadaparimANaH triSaSThizalAkApuruSapurAhiM UNiyaM tAdhe paDhamasammattamuppAdedi / (SaTkhaM. 1, NAnAM prarUpaka: prathamAnuyogaH / (saM. zrutabha. TI. 6, 6-8, 3-5---pu. 6, pR. 203 Adi) / 2. bhavyaH pR. 174) / 8. purANaM caritaM cArthAkhyAnaM bodhipaJcendriyaH saMjJI paryAptaka: sarvavizuddhaH prathamasamya- samAdhidam / tattvaprathArthI prathamAnuyogaM prathayettarAm / ktvamutpAdayati / (sa. si. 2-3) / 3. sa punarbhavyaH (ana. dha. 3-6) / 6. prathamaM mithyAdRSTimatikamapaJcendriyaH saMjJI mithyAdRSTi: paryAptakaH sarvavizu- vyutpanna vA pratipAdyamAzritya pravRtto'nuyogaH adhiddhaH prathamasamyaktvamutpAdayati / (ta. vA. 2, 3, 2) / kAraH caviMzatitIrthakara-dvAdazacakravarti-navabaladeva1 anAdimithyAdRSTi jIva jaba saba karmoM kI navavAsUdeva-navaprativAsudevAnAM triSaSTipurANAni antaHkoDAkoDi pramANa sthiti ko bAMdhatA hai nthaa| varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 361) / unhIM karmoM kI jaba saMkhyAta hajAra sAgaropanoM se 10. triSaSTizalAkAmahApuruSacaritrakathakaH paMcasahasrahIna antaHkoDAkoDi pramANa sthiti ko sthApita- padapramANaH prthmaanyogH| (ta. vRtti zruta. 1-20) / karatA hai taba vaha prathama samyaktva prApta karane ke 11. paDhama micchAdiDhei avvadikaM AsidUNa paDiyogya hotA hai| vizeSa itanA hai ki vaha paMcendriya, vajja / aNuyogo ahiyAro vutto paDhamAnuyogo saMjI, mithyAdRSTi, paryAptaka aura sarvavizuddha honA so|| (aMgapa. 2-35, pR. 283) / caahie| 1 caritra aura purANarUpa zruta kA nAma prathamAnuyoga prathamAnuyoga-1. prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM hai| yaha pavitra anuyoga zrotA kI bodhi aura purANamapi puNyam / bodhi-samAdhinidhAnaM vodhati samAdhi kA kAraNa hai| eka kisI viziSTa puruSa bodhaH samIcInaH / / (ratnaka. 2-2) / 2. prathamAnu- kemAzrita kathA kA nAma caritra aura tiresaTha - yoge paJcapadasahasre 5000 caturvizatestIrthakarANAM zalAkApuruSoM ke prAzrita kathA kA nAma purANa hai| dvAdazacakravartinAM baladeva-vAsudeva-tacchatrUNAM caritaM 2 prathamAnayoga meM 24 tIrthakara, 12 cakravartI, 6 nirUpyate / atropayogI gAthA-bArasavihaM purANaM baladeva. vAsadeva aura prativAsudeva; inake jaM diTuM jiNavarehi savvehi / taM savvaM vaNNedi hu caritra kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| purANa bAraha jiNavaMse rAyase y|| paDhamo arahaMtANaM vidiyo prakAra kA hai, jo ina 12 vaMzoM kI prarUpaNA karatA puNa cakkavaTTivaMso du| tadigo vasudevANaM cauttho hai-1 arahanta, 2 cakravartI, 3 vasudeva, 4 vidyAvijjAharANaM tu / / cAraNavaMso taha paMcamo du chaTTho ya ghara, 5 cAraNa RSi, 6 zramaNa, 7 kuruvaMza, 8 haripaNNasamaNANaM / sattamago kuruvaMso aTThamayo cApi vaMza, ha aikSvAkuvaMza, 10 kAsiyavaMza, 11vAdI aura harivaMso // Navamo aikkhuvANaM vaMso dasamo ha kA- 12 nAyavaMza / siyANaM tu / vAI ekArasamo bArasamo NAhavaMso du|| prathamA pratimA-dekho darzanapratimA / zaGkAdidoSa(dhava. pu. 6, pR. 208) / 3. jo puNa paDhamANi- rahitaM prazamAdiliGgaM sthairyAdibhUSaNaM mokSamArgaprAsAdapromo so cauvIsatitthayara-bArahacakkavaTTi-Navabala- pIThabhUtaM samyagdarzanaM bhaya-lobha-lajjAdibhirapyanatiNavaNArAyaNa-NavapaDisattUNaM purANaM jiNa-vijjAhara- caran mAsamAtraM samyaktvamanupAlayati, ityeSA prathamA cakkavaTri-cAraNa-rAyAdINaM baMse ya vnnnnedi| (jayadha. prtimaa| (yogazA. 3-148, pR. 271) / 1, pR. 138) / 4. teSAmAdyAnuyogo'yaM satAM sacca- zaMkA-kAMkSAdi doSoM se rahita, prazama-saMvegAdi ritAzrayaH / / (ma. pu, 2-68) / 5. gRhI yataH sva- cihnoM se sahita aura sthairya Adi guNoM se vibhUSita siddhAntaM sAdhu budhyeta dhrmdhiiH| prathamaH so'nayogaH syAt purANacaritAzrayaH / / (upAsakA. 616) / ke vaza bhI malina na karate hue usakA eka mAsa 6. vRSabhAdicaturviMzatitIrthakara-bharatAdidvAdazacakra- taka paripAlana karanA; yaha zrAvaka kI prathama varti-vijayAdinavabaladeva-tripiSTAdinavavAsudeva - su- pratimA kA lakSaNa hai| ukta samyaktva mokSamArga
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA sthiti] 761, jaina-lakSaNAvalI [pradezachedanA rUpa bhavana ko pITha-bhUmikA athavA nIda-ke pradezaH / (uttarA. cU. pR. 281) / 6. prakRSTo dezaH samAna hai| pradezaH, paramaniruddho niravayava iti yAvat / (ta. prathamA sthiti-antarakaraNAccAbastanI sthitiH bhA. siddha. vR. 5-7); punastasyaiva kaNikAdidravyaprathamA sthitirityucyate / (karmapra. malaya. va yazo. parimANAnveSaNaM prdeshH| (ta. bhA. siddha. vR.8-4)| vR. upa. ka. 17, pR. 14 va 15) / 7. xxx addhiM pradezaH parikIrtitaH / (ta. sA antaHkaraNa se nIce kI sthiti ko prathama sthiti 3-57) / 8. jAvadiyaM prAyAsaM avibhAgIpuggakahA jAtA hai| lANuvaTThaddhaM / taM khu padesaM jANe svvaannutttthaanndaannrihN|| prathamopazamasamyaktva-dekho prathama smyktv| (dravyasaM. 27) / 6. jettiyamettaM khettaM aNuNA ruddhaM tatraupazamikaM bhinnakarmagrantheH zarIriNaH / samyaktvalAme kha gayaNadavvassa / taM ca paesaM bhaNiyaM jANa tuma prathame'ntarmuhUrta prajAyate // (tri. za. pu. ca. 1, 3, savvadarasIhiM // (dravyasva. nayaca. 140) / 10. pr600)| mANuvyAptakSetra pradezaH / (prava. sA. jaya. va. 2, karmarUpa granthi ke bheda dene para sarvaprathama jo samya- 45) / 11. xxx paesamaddhaMddhaM / (vasu. zrA. ktva prApta hotA hai vaha prathamopazama samyaktva 17) / 12. pradezAzca jIvasya karmANavo'bhidhIkahalAtA hai, jo antarmuhUrta kAla taka rahatA hai| yante / (prAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 62) / pradakSiNa(padAhiNa) kriyAkarma-vaMdaNakAle guru- 13. prakRSTa:-sarvasUkSmaH pudgalAstikAyasya dezo jiNa-jiNaharANaM padakkhiNaM kADhUNa NamaMsaNaM padAhiNaM niraMzo bhAgaH pradezaH iti vyutpatteH / (anuyo. sU. NAma / (dhava. pu. 13, pR. 86) / mala. hema. vR. 86, pR. 68); tatra pradezA iha vandanA ke samaya guru, jinadeva aura jinAlaya ko kSetrasya nivibhAgA bhAgAH / (anuyo. sU. mala. hema. pradakSiNA karake namaskAra karanA, yaha chaha prakAra ba. 133, pR. 157) / 14. pradezA niraMzAvayavAH / ke kRtikarma meM pradakSiNA nAma kA dUsarA kRtikarma hai| (samavA. abhaya. vU, 140, pR. 107) / 15. prakRpraduSTadoSa-1. praduSTo'nyaH saha pradveSaM vairaM kala- STo niraMzo dharmAdharmAkAza-jIvAnAM deza:-avayavahAdikaM vidhAya kSantavyamakRtvA yaH karoti kriyA- vizeSaH / sa caikaH svarUpataH, sadvitIyatvAdI dezakalApaM tasya praduSTadoSaH / (mUlA. vR. 7-108) / vyapadezatvena pradezatvAbhAvaprasaMgAt / (sthAnA. 2. praduSTaM vandamAnasya dviSThe' kRtvA kSamAM tridhaa| abhaya. vR. 45, pR. 22)pradezo dharmAdharmAkAza(ana. dha. 8-105) / jIva-pudgalAnAM niravayavoM'zaH / (sthAnA. abhaya. vR. 1 dUsaroM ke sAtha prakRSTa dveSa, vaira va kalaha Adi 165, pR. 126) / 16. zuddhapudgalaparamANunA karake usase kSamA karAne ke vinA vandanAdi rUpa gahItaMnabhasthalameva pradezaH / (ni. sA. vR. 35) / kRtikarma ke karane para praduSTa nAma kA vandanAdoSa 17. ardhasyA pradezaH / (go. jI jI. pr.604)| utpanna hotA hai| 1 skandha ke prAdhe ke Adhe bhAga ko yA deza ke pradeza-1. addhaMddhaM ca pdesoxxx||(pNcaa. kA. prAdhe bhAga ko pradeza kahate haiN| 2 jitane kSetra meM 75; mUlA. 5-34; bhAvasaM. de. 304; go. jI. eka paramANu rahatA hai usakA nAma pradeza hai| / 2 saH (paramANuH) yAvati kSetra vyavati- 3 apekSAnirmita paramANu ke sabase sUkSma avagAha SThate sa pradezaH / (sa. si. 5-8) / 3. pradezo ko pradeza kahate haiN| 5 asaMkhyAtaveM athavA ananta nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAhaH / (ta. bhA. bhAga ko pradeza kahA jAtA hai| 5-7) / 4. pradezAH prmaannvH| pradizyante iti pradezachedanA-padeso vi chedaNA hodi uDDhAhopradezA: paramANavaH, te hi ghaTAdiSvavayavatvena pradi- majjhAdipadesehi savvadambANaM cheddsnnaado| (dhava. pu. zyante / pradizyante ebhiriti vA pradezAH taihi prAkA- 14, pR. 436) / / zAdInAM kSetrAdivibhAgaH pradizyate / (ta. vA. 2, pradeza ko chedanA isalie kahA jAtA hai ki Urdhva, 38, 1) / 5. pradezo'saMkhyeyatamo'nantatamo vA madhya aura pradhaH pradezoM ke dvArA saba dravyoM kA cheda la. 16
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezataH itaretarasaMyoga ] dekhA jAtA hai / yaha chedanA ke dasa bhedoM meM pAMcavAM hai / 762, jaina-lakSaNAvalI [ pradezabandha tIna pradeza zravagAhavAlA, isa krama se saMkhyAta va asaMkhyAta pradeza zravagAhavAlA kSetra; yaha saba pradezaniSpanna kSetrapramANa kahalAtA hai / pradezabandha - 1. suhame jogaviseseNa egakhettAvagADhaThidiyANaM / ekkekke du padese kammapadesA praNatA du || ( mUlA. 12 - 204 ) / 2. nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAMtmapradezeSvanantAnantapradezAH / (ta. sU. 8-24) / 3. iyattAvadhAraNaM pradeza: / ( sa. si. 8-3 ) ; te khalu pudagalaskandhAH abhavyAnantaguNA: siddhAnantabhAgapramitapradezAH ghanAGgulasyAsaMkhyeya bhAgakSetrAvagAhinaH eka dvi-tri- catuH- saMkhyeyA saMkhyeyasamayasthitikAH paJcavarNa- paJcarasa - dvigandha catuHsparza svabhAvA aSTavidhakarmaprakRtiyogyAH yogavazAdAtmasAt kriyanta iti pradeza'bandhaH samAsato veditavyaH / ( sa. si. 8 - 24; ta. vA. 8,24, 8 ) / 4 pradezabandha jIvapradezAnAM karmapudgalAnAM ca sambandhaH / (uttarA cU. pR. 277 ) 5. iyattAvadhAraNaM pradezaH / karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM pradeza iti vyapadizyate / (ta. vA. 8, 3, 7 ) / 6. karmatvapariNatyAtmapudgalaskandhasaMhateH / pradezaH paramANvAtmaparicchedAvadhAraNA / / (ha- pu. 58- 213) / 7. tasyaiva kaNikAdiparimANAnveSaNaM pradezaH, karmaNo'pi pudgalaparimANanirUpaNaM pradezabandha iti / yathoktam - teSAM pUrvoktAnAM skandhAnAM sarvato'pi jIvena / sarvedezairyoga vizeSAd grahaNaM pradezAkhyam // ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8 - 4) / 8 pradezabandhastvAtmapradezairyogastathA kAlenaiva viziSTavipAkarahitaM vedanamiti / ( zrA. pra. TI. 80 ) / 6 iti pradezairyo bandhaH karmaskandhAdibhirmataH / sa nuH pradezabandha : syAdeSa bandho vilakSaNa: 1 ( ta zlo. 8, 24, 11) / 10. pradezabandhastu anantAnantapradezAn skandhAnAdAyaikaikasmin pradeze ekaikasya karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vyavasthApayatItyeSaH pradezabandha iti / ( ta. bhA. siddha. vR. (1-3) / 11. sarveSvAtmapradezeSvanantAnantapradezakAn / zrAtmasAtkurute jIvaH sa pradezo'bhidhIyate // (ta. sA. 5 - 50 ) / 12. XXX paesabaMdho paesagahaNaM jaM / (paMcasaM. ca. ba. ka. 40, pR. 34 ); pradezabandha : pradezAnAM karmapudgalAnAM yad grahaNaM sthiti rasanirapekSaM tat saMkhyAprAdhAnyenaiva karoti / (paMcasaM svo. pradezataH itaretarasaMyoga - tattha dhammatthikAiyAff paMca pratthikAyANaM yaH svaiH svaiH pradezairanyadravyapradezazca saha saMyogaH sa pradezata itaretarasaMyogo "bhavati / ( uttarA cU. pU. 20) / dharmAstikAya zrAdi pAMca astikAyoM kA jo apane apane pradezoM se tathA anya dravyoM ke pradezoM ke sAtha bhI saMyoga hai vaha pradezataH - pradezoM kI apekSA itaretarasaMyoga hai / pradezadIrgha-savvAsi payaDINaM saga-sagapAtroggaukkaspadese baMdhamANassa padesadIhaM / dhava. pu. 16, pR. 509) / yaH saba prakRtiyoM ke apane apane yogya utkRSTa pradezoM ke bAMdhane vAle jIva ke pradezadIrgha hotA hai / pradezanAmanidhattA - 1. pradezAnAM - pramitaparimANAnAmAyuH karma dalikAnAM nAma - pariNAmo tathA''tmapradezeSu sambandhanaM sa pradezanAma, jAti gatyavagAhanAkarmaNAM vA yatpradezarUpaM nAmakarma tatpradezanAma, tena saha nighattamAyuH pradezanAmanidhatAyuriti / ( samavA. abhaya vR. 154, pR. 136-37) / 2. pradezA: karmaparamANavaH, te ca pradezAH saMkramato'pyanubhUyamAnAH parigRhyante, tatpradhAnaM nAma pradezanAma / kimuktaM bhavati ? yadyasmin bhave pradezato anubhUyate tatpradezanAmeti, pramena vipAkodayamaprApta mapi nAma gRhItam tena pradezanAmnA saha nighattAyuH pradezanAmanidhattAyuH / ( prajJApa. malaya. vR. 145, pU. 218 ) / . 1 parimita pramANa vAle prayukarma ke pradezoM kA jo pariNamana hai tathA AtmA ke pradezoM se sambaddha honA haiM use pradezanAma kahate haiM, prathavA jAti, gati aura avagAhana karmoM kA jo pradezarUpa nAmakarma hai use pradezanAma kahA jAtA hai| isa pradezanAma ke sAtha jo niSikta prAyu hai, vaha pradezanAmanidhattazrAyubandha kahalAtA hai / pradeza niSpannakSetrapramANa - egapaesogADhe dupaesogADhe pieso gADhe saMkhijjapaesogADhe asaMkhijja - esogADhe se taM paesa NipphaNNe / (anuyo. sU. 133, pR. 156) / ekapradeza pravagAhavAlA kSetra, do pradeza zravagAhavAlA,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezabandha] 763, jaina-lakSaNAvalI [pradezaviraca v.bN.k.40)| 13. yogabhedAdanantA ye pradezAH karma- nAmakarma jinakA kAraNa hai, aise jo anantAnanta NaH sthitAH / sarveSvAtmapradezeSu sa pradeza iti sthitaH / / sUkSma pudgala yogavizeSa ke Azraya se sabhI bhavoM meM (candra. ca. 18-104) / 14. parasparapradezAnu- athavA saba ora se prAkara sUkSma eka kSetra kA pravapravezo jiiv-krmnnoH| yaH saMzleSaH sa nidiSTo bandho gAhana karate hue sabhI prAtmapradezoM para sthita hote vidhvastabandhanaiH // (jJAnArNava 6-46, pR.101)| haiM, yaha pradezabandha kA lakSaNa hai| 4 jIvapradezoM kA 15. teSAM karmasvarUpapariNatAnAmanantAnantAnAM jIva- aura karmapradezoM kA jo sambandha hotA hai usakA nAma pradezaH saha saMzleSaH pradezabandhaH / (malA. va. 5-47); pradezabandha hai| pradezaH karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANupari pradezabandhasthAna-jANi ceva jogadrANANi tANi cchedenAvadhAraNam / (mUlA. vR. 12-3); Atmano ceva pdesbNdhttttaannaanni| (SaTkhaM. 4, 2, 4, 213--- yogavazAdaSTavidhakarmahetavo'nantAnantapradezA ekaikapra pu. 10, pR. 505) / deze ye sthitAste pradezabandhA iti / (mUlA. va. jo yogasthAna haiM ve hI pradezabandhasthAna kahe jAte haiM / 12-204) / 16. jIvapradezeSu karmapradezAnAmanantAnantAnAM pratiprakRti pratiniyataparimANAnAM pradezamokSa-adhaTThidigalaNAe padesANaM NijjarA bandhaH-sambandhanaM pradezabandhaH / (samavA. abhaya. vR. padesANamaNNapayaDIsu saMkamo vA pdesmokkho| (dhava. 4; sthAnA. abhaya. vR. 296) / 17. tasyaiva moda pu. 16, pR. 338) / aMdhaHsthiti ke galana se jo karmapradezoM kI nirjarA kasya yathA kaNikAdidravyANAM parimANavattvam evaM yA unakA anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai use karmaNo'pi pudgalAnAM pratiniyatapramANatA pradezabandha pradezamokSa kahate haiN| iti / (sthAnA. abhaya. va. 296) / 15. ye sarvA- tmapradezeSu sarvato bndhbhedtH| pradezAH karmaNo'nantAH pradezavattva-pradezavattvaM tu lokAkAzapradezaparimANasaH pradezaH smRto budhaiH / (dharmaza. 21-115) / pradeza eka AtmA bhvti| (ta. bhA. siddha. va. 16. azuddhAntastattva-karmapudgalayoH parasparapradezAnu 2-8) / pravezaH pradezabandhaH / (ni. sA. vR. 40) / 20. trayA lokAkAza ke pradezoM ke barAbara pradezoM vAlA jo NAM (prakRti-sthityanubhAgAnAM) AdhArabhUtAzca eka prAtmA hotA hai, yaha jIva kA pradezavattva guNa hai paramANava: pradezAH / (paMcasaM. malaya. vR. saM. ka. jo sAdhAraNa hai; kyoMki vaha dharma-adharma dravyoM meM 33) / 21. xxx aNugaNanA karmaNAM prade bhI pAyA jAtA hai| zazca // (ana. dha. 2-36) / 22. karmapudgalA- pradezavipariNAmanA-jaM padesaggaM NijjiNNaM nAmeva yad grahaNaM sthiti-rasanirapekSadalikasaMkhyA- aNNapayaDiM vA saMkAmidaM sA padesavipariNAmaNA prAdhAnyenaiva karoti sa pradezabandhaH / uktaM ca- NAma / (dhava. pu. 15, pR. 284) / Xxx pradezo dalasaJcayaH / (karmavi. de. svo. jo pradezapiNDa nirjIrNa ho cukA hai yA anya prakRti vR. 2, zataka. de. svo. vR. 21) / 23. karmatvapari- meM saMkramaNa ko prApta ho cukA hai usakA nAma NatapudgalaskandhAnAM parimANaparicchedanena iyattAva- pradezavipariNAmanA hai| dhAraNaM pradezaH / (ta. vRtti zruta. 8-3) / 24. x pradezaviraca-karmapudgalapradezo viracyate asmiXx pradezo dezasaMzrayaH / (paJcAdhyAyI 2, niti pradezaviracaH, karmasthitiriti yAvat / athavA viracyate iti viracaH, pradezazcAsau viracazca pradeza1 yogavizeSa ke dvArA prAkara jo sUkSma ananta- viracaH viracyamAnakarmapradezA iti yAvat / (dhava. prabhavyoM se anantagaNe va siddhoM ke anantaveM bhAga pu. 14, pR. 352) / pramANa-karmapradeza eka eka Atmapradeza para eka karmarUpa pudgalapradeza kI jisameM racanA kI jAtI hai kSetrAvagAha rUpa se sthita hote haiM, yaha pravezabandha use pradezaviraca kahate haiM, dUsare zabda se use karmakahalAtA hai| 2 jJAnAvaraNAdirUpa nAma ke kAraNa- sthiti kahA jAtA hai| athavA race jAne vAle karma bhata athavA gati-jAtyAdibhedarUpa aneka prakAra kA pradezoM ko hI pradezaviraca samajhanA caahie|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezasaMkrama] 764, jana-lakSaNAvalI [pradezodaya pradezasaMkrama-1. jaM daliyamannapagaI nijjai so pradezasaMhAra-visarpa-kArmaNazarIravazAt upAttasaMkamo paesassa / uvvalaNo vijjhAmo ahApavatto sUkSma-bAdarazarIrAnuvartanaM pradezasaMhAra-visarpaH / amUguNo svvo| (karmapra. saM. ka. 60) / 2. jaM padesa- svibhAvasyApyAtmanaH anAdisambandhaM pratyekatvAt ggamaNNapaDi Nijjade jatto payaDIdo taM padesaggaM kathaMcinmUrtatAM bibhrataH lokAkAzatulyapradezasyApi Nijjadi tisse payaDIe so pdessNkmo| jahA kArmaNazarIravazAt upAttasUkSmazarIramadhitiSThataH micchattassa padesaggaM sammatte saMchahadi taM padesagaM zuSkacarmavat saMkocanaM pradezasaMhAraH, bAdarazarIramadhimicchattassa pdessNkmo| (kasAyapA. cU. pR. 397) / tiSThato jale tailavat visarpaNaM visarpaH / (ta. vA. 3. jaM padesaggaM aNNapaDi saMkAmijjadi eso 5, 16, 1) / pdessNkmo| (dhava. pu. 16, pR. 408) / 4. bi ra choTe yA bar3e valaNa-ahApavatta-gaNa-savvasaMkamehi ann| jaM zarIra kA anasaraNa karanA, arthAta choTe zarIra ke Nei aNNapagaI paesasaMkAmaNaM eyaM / / (paMcasaM. saM. ka. anusAra prAtmapradezoM kA saMkucita hokara usameM 68); vidhyAtasaMkrama udvalanAsaMkamo yathApravRtta- rahanA tathA bar3e zarIra ke anusAra ukta prAtmasaMkramo guNasaMkramaH sarvasaMkramazca etaiH paMcabhiH saMkramaH pradezoM kA vistRta hokara rahanA, ise pradezasaMhArakarmaparamANUna yannayatyanyaprakRtim-tatsvarUpeNa vyava- visarpa kahA jAtA hai| sthApayati pradezasaMkramaNametaducyate / (paMcasaM. svo, vR. pradezahasva-savvAsi payaDINaM saga-sagajahaNNapadese saM. k.68)| 5. yatkarmadravyamanyaprakRtisvabhAvena baMdhamANassa padesarahassaM / saMtaM paDucca khavidakammapariNAmyate sa pradezasaMkramaH / (sthAnA. abhaya. vR. 4, siyalakkhaNeNAgaMtUNa guNaseDiNijjaraM kAUNa savva2, 296, pR. 222) / 6. yata saMkramaprAyogyaM jahaNNIkayapadesassa pdesrhssN| (dhava. pu. 16, pa. dalikam-karmadravyaM anyaprakRti nIyate-anyaprakRti- 511) / rUpatayA pariNAmyate sa pradezasaMkramaH / (karmapra. malaya. jo jIva saba prakRtiyoM ke apane apane jaghanya pradezoM - vR. saM. ka. 60) / 7. paramANusaMkramo hi pradezasaMkramo ko bAMdha rahA ho usake pradezahrasva hotA hai, sattva kI bhavati / XXX paramANanAM ca prakSepaNaM pradeza- apekSA kSapitakAMzika svarUpa se prAkara gaNazreNisaMkramaH / (paMcasaM. malaya. vR. saM. ka. 33); vighyA. nirjarA ke dvArA jisane karmapradeza ko sabase jaghanya tasaMkramaH, udvalanasaMkramaH, yathA pravRttasaMkramaH, guNasaMkra- kara diyA hai usake pradezahrasva hotA hai| maH, sarvasaMkramazca etaH paMcabhiH saMkramaNaraNana-karma- pradezAna-padesaggA aNaMtANatA prAyUgakammapoggalA paramANUna-anyAM prakRti nayati-anyasyAM patad- jehiM egamego jIvapadeso veddhiypriveddhito| (uttarA. grahaprakRtI nItvA nivezayati yata etat karmaparamANUnAM cU. 5, pR. 126) / vidhyAtasaMkramAdibhiranyaprakRtI nayanam-pradezaMsakramaNaM prAyukarma ke una anantAnanta pudgaloM ko pradezAgra pradezasaMkrama ucyate / vidhyAtasaMkramAdibhiraNUna anya- kahA jAtA hai jo eka eka jIvapradeza ko veSTita prakRti yannayati sa pradezasaMkramaH / (paMcasaM. malaya. vR. karate haiN| saM. ka. 68) / pradezAvIcikAmaraNa-AyuHsaMjJitAnAM pudgalAnAM 1 vivakSita karmaprakRti kA jo karmadravya anya pradezA jaghanyaniSekAdArabhya ekAdivRddhikrameNAvaprakRti ko prApta karAyA jAtA hai tadrUpa pariNa- sthitavIcaya iva teSAM galanaM pradezAvIcikAmaraNam / mAyA jAtA hai-yaha usakA pradezasaMkrama kahalAtA (bha. prA. vijayo 25) / hai| 2 jo pradezapiNDa jisa prakRti se anya prakRti Ayukarma sambandhI pudgalaparamANuoM ke jaghanyako prApta karAyA jAtA hai usakA vaha pradezasaMkrama niSeka se lagAkara eka-do prAdi kI vRddhi ke krama kahalAtA hai| 6 saMkramaNa ke yogya jo karmapradezapiNDa jisa kisI vivakSita prakRti se le jAkara anya galane yA jhar3ane ko pradezAvIcikAmaraNa kahate haiN| prakRti ke svabhAva se pariNamita kiyA jAtA hai, use pradezodaya-tatrAnudayavatInAM prakRtInAmabAdhAkApradezasaMkramaNa kahate haiN| lakSaye sati dalikaM pratisamayamudayavatISu madhye sti
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradoSa ] bukasaMkrameNa saMkramayya yadanubhavati sa ( paMcasaM. malaya. vR. 48, pR. 255) / udaya meM nahIM Ane vAlI prakRtiyoM ke prabAdhAkAla ke bIta jAne para unake karmapradezoM ko stibuka saMkramaNa ke dvArA pratisamaya udaya meM Ane vAlI prakRtiyoM meM saMkramita karake pramubhava karane ko pradezodaya kahate haiM / 765, jaina - lakSaNAvalI pradezodayaH / pradoSa- - 1. tattvajJAnasya mokSasAdhanasya kIrtane kRte karyAcadanabhivyAharataH antaH pazUnyapariNAmaH pradoSaH / ( sa. si. 6-10 ) / 2. jJAna kIrtanAnantaramana bhivyAharato'ntaH pazUnyaM pradoSaH / matyAdijJAnapaJcakasya mokSaprApaNaM prati mUlasAdhanasya kIrtane kRte kasyacit anabhivyAharataH antaH pazUnyapariNAmo yo bhavati sa pradoSa iti kathyate / (ta. vA. 6, 10, 1 ) / 3. kasyacittatkIrtanAnantaramanabhivyAharato'ntaH pazUnyaM pradoSa: / ( ta zlo. 6-10 ) / 4. samyagjJAnasya samyagdarzanasya ca samyagjJAna- samyagdarzanayuktasya puruSasya vA trayANAM madhye anyatamasya kenacitpuruSeNa prazaMsA vihitA, tAM prazaMsAmAkarNya anyaH ko'pi pumAn pazUnyadUSitaH svayamapi jJAna-darzanayostadyuktapuruSasya vA prazaMsAM na karoti zlAghanaM na vyAharati, katthanaM noccArayate, tadantaH pazUnyam antarduSTatvaM pradoSa ucyate / (ta. vRtti zruta. 6-10 ) / 1 kisI puruSa ke 'dvArA mokSa ke sAdhanabhUta tattvajJAna ke kIrtata karane para jo vyakti kucha bhASaNa nahIM kara rahA hai usake antaHkaraNa meM jo matsarabhAva yA duSTa pariNAma utpanna hotA hai vaha pradoSa kahalAtA hai / pradveSa- iSTadAra - vittaharaNAdinimittaH koSaH pradveSaH / ( bha. prA. vijayo. 807) / priya strI aura dhana zrAdi ke haraNa karane ke nimitta se jo krodha utpanna hotA hai, usakA nAma pradveSa hai| pradhAnatayA nAmapada- dekho prAdhAnyapada / se ki taM pAhaNNayAe ? asogavaNe sattavaNNavaNe caMpagavaNe cavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchuvaNe dakkhavaNe sAlivaNe, se taM pAhaNNayAe / (anuyo. sU. 130, pR. 142) / azoka, saptaparNa, campaka, Ana, nAga, punnAga, ikSu, drAkSA aura zAli Adi kI pradhAnatA se jo azokavana va saptaparNavana ityAdi nAma bole jAte haiM, [prapAtanakuzIla unheM pradhAnanAmapada kahA jAtA hai| pradhAnadravyakAla - tattha pahANadavvakAlo NAma logAgAsapadesapamANo se sapaMcadavvapariNamanahedubhUdo rayaNarAsi vva padesapacayavirahiyo pramutto praNAiNihaNo / ( dhava. pu. 11, pR. 75) / jo lokAkAza ke samAna asaMkhyAta pradeza pramANa hai, zeSa pAMca dravyoM ke parivartana kA kAraNa hai, ratnoM kI rAzi ke samAna pradezasamUha se rahita hai tathA amUrta va anAdi nidhana hai use tadvyatirikta nozrAgama pradhAna dravyakAla kahA jAtA hai / pradhAnabhAvazuddhi1-1. daMsaNa-nANa-carite tavovisuddhI pahANa mAeso / jamhA u visuddha malo teNa visuddha havai suddho || ( dazavaM. ni. 287 ) / 2. darzana -jJAna- cAritreSu darzana - jJAna - cAritraviSayAtathA tapovizuddhiH prAdhAnyAdeza iti yaddarzanAdInAmAdizyamAnAnAM pradhAnaM sA pradhAnabhAvazuddhiH / ( dazavaM. ni. hari vR. 287 ) / 2 darzana, jJAna evaM cAritraviSayaka zuddhi aura tapa kI zuddhi ko pradhAnatA kI apekSA se pradhAnabhAvazuddhi kahA jAtA hai / pradhAnatA jaise - kSAyopazamika kI apekSA kSAyika darzanAdi ke tathA tapa meM abhyantara tapa ke zrArAdhana ko pradhAnatA prApta hai| isase sAdhu nirmala hotA hai / pradhvaMsAbhAva - 1. kAryasyaiva x x x pareNa ( kAlena ) viziSTa : ( arthaH) pradhvaMsAbhAva: / (praSTasa. 1 - 10, pR. e6) / 2. yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsAbhAvaH / (pra. na. ta. 3 - 57 ) / 3. nAstitA payasAM dadhni pradhvaMsAbhAvalakSaNam / ( pramAla. 385) / 1 prAgAmI kAla se agalI paryAya se viziSTa jo kArya hai vaha pradhvaMsAbhAva kahalAtA hai / 3 dahI maiM jo dUdha kA prabhAva hai vaha pradhvaMsAbhAva svarUpa hai| prapAtanakuzIla- trasAnAM kITAdInAM vRkSAdInAM puSpa phalAdInAM garbhasya parizAtanaM abhisArikaM ca yaH karoti zApaM ca prayacchati sa prapAtanakuzIlaH / (bha. zrI. vijayo. 1650 ) / jo trasa jIvoM; vRkSAdikoM aura puSpa phalAdikoM ke garbha kA vinAza karatA hai, zrabhisaraNa kriyA ( priyasamAgama ) ko karatA hai, tathA zApa detA hai use prapAtanakuzIla kahA jAtA hai /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabandhanakAla ] [ prabhAvanA bhavvANaM payAsade vimalaM / appANaM pi payAsadi NANeNa pahAvaNA tassa / / ( kArtike. 422 ) / prabandhanakAla - vakkamaNAvakkamaNakAlANaM samAso pabaMdhaNakAlo NAma / ( dhava. pu. 14 pu. 480 ) ; prabadhnanti ekatvaM gacchanti asminniti prabandhanaH, prabandhanazcAsau kAlazca prabandhanakAla: / ( dhava. pu. 14, pR. 485) / 8. vakramANa ( utpatti) aura avakramaNa kAloM ke yoga ko prabandhanakAla kahate haiM / samyagdarzana- jJAna cAritraratnatraya prabhAvAdAtmanaH prakAzanamathavA jJAna-tapaH pUjAsu jJAna - dinakarakiraNaiH parasamaya-khadyotA [ to ] dyotAvaraNakaraNaM ca, mahopavAsAdilakSaNena devendra viSTaraprakaMpanasamarthena sattapasA svasamayaprakaTanaM ca mahApUjA - mahAdAnAdibhirdharmaprakAzanaM ca prabhAvanA / (cA. sA. pR. 3) / 6. nirastadoSe jinanAthazAsane prabhAvanAM yo vidadhAti bhaktitaH / prabodha - prabodhaH tasmAt ( svApAt ) utthitacittadazA / ( siddhivi. vR. 1 - 23, pR. 100 ) / sote se uThane para jo citta kI avasthA hotI hai use tapodayA- jJAna mahotsavAdibhiH prabhAvako'sau gaditaH sudarzanaH // ( zramita thA. 3-88 ) / 10. nizcayena ( dhava. pu. punastasyaiva vyavahAraprabhAvanAguNasya balena mithyAtva - viSaya - kaSAyaprabhRtisamasta vibhAvapariNAmarUpaparasamayAnAM prabhAvaM hatvA zuddhopayogalakSaNasvasaMvedanajJAnena vizuddhajJAna- darzanasvabhAvanijazuddhAtmanaH prakAzanamanubhavanameva prabhAvanA / (bR. dravyasaM. 41 ) / 11. triratnairAtmanaH samyagbhAvanaM syAt prabhAvanam / saddharmasya prakAzo vA samyagjJAnAdibhirguNaiH // ( prAcA. sA. 3-66 ) / 12. prabhAvyate mArgo'bhava vAda- pUjA-dAna- vyAkhyAna - maMtra-taMtrAdibhiH samyagupaderzamithyAdRSTirodhaM kRtvArhatpraNItazAsanodyotanam / ( mUlA. vR. 5-4 ) / 13 prabhAvanA ca svatIrthonatihetuceSTAsu pravartanam / (uttarA ne. vR. 28, 31) / 14. prabhavati jainendrazAsanam, tasya prabhavataH prayojakatvaM prabhAvanA / (yogazA. svo viva. 2-16) / 15. mithyA - tamastvapAkRtya saddharmodyotanaM param / kriyate zaktito vADhaM saiSA prabhAvanA matA / / ( rai. vAma. 417 ) / 16. samyagdarzana - jJAnacAritra- tapobhirAtmaprakAzanaM jinazAsanodyotakaraNaM vA prabhAvanA / (ta. vRtti zruta. 6-24) / 17. samyagdarzana - jJAna cAritra- tapobhiH zrAtmaprakAzanaM sutapasA svasamaya prakaTanaM mahApUjA - mahAdAnAdibhiH dharma prakAzanaM ca jinazAsanodyotakaraNaM samyaktvasya prabhAvanA / ( kArtike. TI. 326) / 1 dharmakathA se - tiresaTha zalAkApuruSoM ke caritra athavA puNya-pApa ke svarUpa ke kathana se, nirdoSa zrAMtApana zrAdi bAhyayogoM se tathA prANidayA ke dvArA dharmako prakAza meM lAnA hai; ise prabhAvanA kahA jAtA hai| yaha samyagdarzana kA eka (bhrAThavAM ) zraMga hai / 2 saMsAra meM phaile hue ajJAnAndhakAra ke prasAra 766, jaina-lakSaNAvalI prabodha kahA jAtA hai / prabhA - zarIrAnnirgatarazmikalA prabhA / 14, pR. 327) / zarIra se nikalatI huI kiraNakalA kA nAma prabhA hai / prabhAva - 1. zApAnugrahalakSaNaH prabhAvaH / zApo'niSTApAdanam, anugrahaH iSTapratipAdanam, tallakSaNaH pravRddho bhAvaH prabhAva ityAkhyAyate / (ta. vA. 4, 20, 2) / 2. zApAnugrahalakSaNaH prabhAvaH / (ta. ilo. 4-20 ) / 3. prabhAvo nigrahAnugrahasAmarthyam / (Sa. bi. mu. vR. 7-8, pR. 87 ta. vRtti zruta 4-20) / 1 zApa aura anugraha -- aniSTa aura iSTa ke prati pAdana - rUpa prabuddha bhAva kA nAma prabhAva hai / 3 nigraha aura anugraha kI zakti ko prabhAva kahA jAtA hai| prabhAvanA --1. dhammakahAkahaNeNa ya bAhirajogehiM cAvi NavajjehiM / dhammo pahAvidavvo jIvesu dayANukaMpAe / / ( mUlA. 5 - 67 ) / 2. ajJAnatimiravyAptimapAkRtya yathAyatham / jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH syAt prabhAvanA || ( ratnaka. 1-18 ) / 3. samyag - darzana - jJAna cAritraratnatrayaprabhAvenAtmanaH prakAzanaM prabhAvanam / (taM. vA. 6, 24, 9) / 4 prabhAvanA dhrmkthaadibhistiirthkhyaapnaa| (bazavaM. ni. hari. vR. 182, pR. 103 . bi. mu. vR. 2- 11; dharmasaM. mAna. 1, pR. 20 ) / 5 prabhAvanaM mAhAtmya prakAzanaM ratnatrayasya tadvatAM vA / (bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. 45 ) / 6. AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA satatameva / dAna-pojinapUjA - vidyAtizayazca jinadharmaH // ( pu. si. 30 ) / 7. jo dasabheyaM dhammaM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhu] 767, jaina-lakSaNAvalI [pramattavirata - ko dUra karake yathAyogya jinazAsana ke mAhAtmya bandhAdibhedAstatpariNata aAtmA pramattaH / indriyANi ke phailAne ko prabhAvanA kahate haiN| 3 ratnatraya ke sparzanAdIni, taddvArako rAga-dveSau, samAsAditatatpaprabhAva se prAtmA ko prakAzita karanA, isakA nAma riNatirAtmA prmttH| sparzanAdinimittabhedAt kaSAyA prabhAvanA hai| 4 dharmakathAdikoM ke dvArA dharma- eva prmaadhetutvenopnystaaH| pramAdazcAtmanaH paritIrtha ko khyApita karanA-use prasiddhi meM lAnA NAmaH kaSAyAdinimittaH / darzanAvaraNakarmodayAt yA pracAra karanA, yaha prabhAvanA kahalAtI hai| svApo nidrA paJcaprakArA, tatpariNAmAMcca pItahaprabhu-1. sa prabhuryo bahUn bibhati, kimarjunataroH tyUrapittodayAkulitAntaHkaraNaH puruSabadandho mUDhaH karaphalasampadA yA na bhavati pressaamupbhogyaa| (nIti- caraNavikSepazarIraparyavasAnakriyAH kurvan pramattaH / vA. 32-31, pR. 361) / 2. ghAIkasmakhayAdo (Asavo) madyaM madhuvAra-zIdhu-madirAdi, tadabhyavahAre kevalaNANeNa vididaparamaTTho / uvadiTThasayalatacco satyAgatamUrccha iva vihvalatAmupetaH prmtto'bhidhiiyte| laddhasahAvo paha hoI // (dravyasva. pra. nayaca. 107) / vikathA strI-bhakta-janapada-rAjavattAntapratibaddhA; rAga3. prabhurindrAdInAM svaamii| (samAdhi. TI. 6) / dveSAviSTacetAH syAdivikathApariNataH (prmttH)| 1 jo bahutoM ko dhAraNa karatA hai unakA bharaNa- (ta. bhA. siddha. vR. 7-8) / 3. indriya-kaSAyapoSaNa karatA hai-vaha prabhu kahalAtA hai| yaha ThIka nigrahamakRtvA pramatta iva yaH pravartate sa prmttH| (cA. bhI hai-usa arjana vRkSa kI phalasampatti se kyA sA. pra. 38) / 4. vikathAkSa-kaSAyANAM nidrAyAH lAbha hai jo dUsaroM ke upabhoga ke yogya na ho? praNayasya ca / abhyAsAbhirato jantuH pramattaH pari2 ghAtikarmoM ke kSaya se prApta kevalajJAna ke dvArA kIrtitaH // (upAsakA. 316) / 5. vigahA-kasAyatattva ko jAnakara jo samasta padArthoM kA upadeza niddA-saddAiro pamattotti / (zataka. bhA. 87) / detA hai usa parahanta deva ko prabhu kahate hai| 6. pramAdyanti sma mohanIyAdikarmodayaprabhAvataH saMjvaprabhuprAcchedya-dekho Acchedya doss| prabhurgahAdi- lanakaSAya-nidrAdyanyatamapramAdayogataH saMyama-yogeSu nAyakaH, anyeSAM daridrakauTumbikAnAM balAddAtumanI- sIdanti sma iti prmttaaH| (nandI. sU. malaya. vR. psitAmapi yaddeyaM dadAti, tatprabhupAcchedyam / (jIta- 13; prajJApa. malaya. vR. 273, pR. 424; paMcasaM. ka. cU. vi. vyA. 15-20, pR. 46) / malaya. vR. 1-15, pR. 21) / 7. vikathAdirato prabhu kA artha gRha kA svAmI hai| jo gRhasvAmI yatra yatiH syAt sa pramattakaH / (saM. prakRtivi. jaya. anya kuTumbI janoM ke-jo ki dene ke icchuka nahIM 10) / hai-deya dravya ko balapUrvaka lekara detA hai, yaha 1 jo indriyoM ke saMcAravizeSa kA nizcaya na karake prabhuprAcchedya nAma kA udgamadoSa hai| pravRtta hotA hai use pramatta kahA jAtA hai / athavA madyapramatta-1. anavagRhItapracAravizeSaH pramattaH / pAyI (zarAbI) manuSya jisa prakAra kArya-akArya indriyANAM pracAravizeSamanavadhArya pravartate yaH sa aura vAcya-avAcya ko nahIM jAnatA hai usI prakAra pramattaH / abhyantarIkRtevArtho vaa| athavA abhyantarI- jo jIvoM ke sthAna, yoni aura pAzrayavizeSoM ko na kRtevArthaH pramatta ityucyte| kaH punarupamArthaH ? yathA jAnakara kaSAya ke vazIbhUta hotA hA hiMsA ke surApaH pravRddhamadatvAt kAryAkArya-vAcyAvAcyAdyana- kAraNoM meM sthita rahatA hai aura ahiMsA meM udyata bhijJaH, tathA jIvasthAna-yonyAzrayavizeSAnavidvAn nahIM hotA hai vaha pramatta kahalAtA hai| athavA kaSAyodayAviSTa: hiMsAkAraNeSu sthitaH ahiMsAyAM vikathAdi pandraha pramAdoM se jo pariNata DhotA hai sAmAnyena na yatata iti pramattaH / paJcadazapramAda- use pramatta samajhanA caahie| pariNato vA / athavA catasRbhiH vikathAbhiH kaSAya- pramattavirata-dekho pramattasaMyata / saMjalaNa-NokasAcatuSTayena paJcabhirindriyaH nidrA-praNayAbhyAM ca pari- yANudayAdo saMjamo have jmhaa| malajaNaNapamAdoM Nato yaH sa pramatta iti kathyate / (ta. vA. 7, 13, vi ya tamhA hu pamattavirado so // (go. jI. 32) / 1-3) / 2. pramAdyatIti pramattaH kaSAya-vikathendriyaH saMjvalana kaSAyoM aura hAsyAdi nokaSAyoM ke nidraasnimittbhuutH| tatra kaSAyAH SoDazAnantAnu- udaya se yadyapi saMyama to hotA hai, para use malina
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramattasaMyata] 768, jaina-lakSaNAvalI [pramANa karane vAlA pramAda bhI sAtha meM rahatA hai| isIlie nAM nokaSAyANAM ca hAsya-ratyarati-zoka-bhayajugutsA use pramattavirata yA pramattasaMyata kahate haiN| strI-paMnapuMsakavedAnAM tIvodayAt yasya saMyamaH sakalapramattasaMyata-1. vattAvattapamAe jo vasai pamatta- cAritraM malajananapramAdo'pi ca bhavettasmAt kArasaMjo hoi| sayalaguNa-sIlakaliyo mahanvaI citta- NAt pramAdarAMyamavAn sa jIvaH khalu sphuTa pramattavirato lAyaraNo / (prA. paMcasaM. 1-14; dhava. pu. 1, pR. bhavati) saMjvalanakaSAya-nokaSAyANAM sarvaghAtisparddha178 ud; bhAvasaM. 601, go. jI. 33) / kodayAbhAvalakSaNakSaye dvAdazakaSAyANAmanudayaprApta2. pariprAptasaMyamaH pramAdavAn prmttsNytH| ana- saMjvalananokaSAyaniSekANAM ca sadavasthAlakSaNopazame ntAnuvandhikaSAyeSu kSINeSvakSINeSu vA prAptodayakSayeSu ca saMjvalana-nokaSAyadezaghAtisparddhakatIvrodayAt saMyamo aSTAnAM ca kaSAyANAM udayakSayAt teSAmeva sadupa- malajananapramAdazcotpadyate, tasmAtkAraNAt pramattazamAt saMjvalana-nokaSAyANAm udaye saMyamalabdhi- zcAsau viratazceti sa SaSThaguNasthAnavartI jIvaHpramattarbhavati / tanmUlasAdhanopapAditopajananaM bAhyasAdhana- saMyata ityucyate / (go. jI. jI. pra. 32) / sannidhAnAvirbhAvamApadyamAnaM prANendriyaviSayabhedAt 1 jo vyakta (sthUla) aura avyakta (sUkSma) dvitIM vRttimAskandantaM saMyamopayomAtmasAtkurvan pramAda meM vartamAna hotA humA samyaktva prAdi samasta paJcadazavidhapramAdavazAt kiJcitpraskhalitacAritra- guNoM va vratarakSaka zIloM se sahita hokara mahAvatoM pariNAmaH pramattasaMyata ityAkhyAyate / (ta. vA., kA pAlana karatA hai use pramattasaMyata kahate haiN| 1, 17) / 3. prakarSeNa mattAH pramattAH, saM samyak, pramAda se sahita hone ke kAraNa usakA prAcaraNa yatA: viratAH, pramattAzca te saMyatAzca prmttsNytaaH| citrala (cItA) ke samAna vicitra hotA hai-vaha (dhava. pu. 1, pR. 175-76) / 4. pramattasaMyato hi vizuddha nahIM hotaa| 2 jo saMyama ko prApta karake syAt pratyAkhyAnanirodhinAm / udayakSayataH prAptaH bhI vikathAdi pramAdoM se yukta hotA hai vaha pramattasaMyamaddhi pramAdavAn // (ta. sA. 2-23) / 5. na saMyata kahalAtA hai| yasya pratipadyante kaSAyA dvAdazodayam / vyaktAvyakta- pramadA-purisaM sadA pamattaM kuNadi tti ya uccade pramAdo'sau pramattaH saMyataH smtaH // (paMcasaM. amita. pmdaa| (bha. prA. 978) / 1-28) / 6. sa eva sadRSTi--lirekhAdisadRzakro- jo puruSa ko nirantara pramAdayukta-kAmonmattadhAditRtIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayena karatI hai usakA nAma pramadA (strI) hai| rAgAdyupAdhirahitasvazuddhAtmasaMvittisamutpannasukhAmRtA- pramANa-1. bidhirviSaktapratiSedharUpaH pramANanubhavalakSaNeSu bahiviSayeSu punaH sAmastyena hiMsAnRta- xxx / (svayambhU. 52); parasparezAnvayabhedasteyAbrahma-parigrahanivRttilakSaNeSu ca paMcamahAvrateSu liGgataH prasiddhasAmAnya-vizeSayossava / samagratAsti vartate yadA tadA duHsvapnAdivyaktAvyaktapramAdasahito- svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhi lakSaNam / / 'pi SaSThaguNasthAnavartI pramattasaMyato bhavati / (ba. (svayambhU. 63) / 2. tattvajJAnaM pramANaM te yugapadravyasaM. TI. 13, pR. 28) / 7. pramattasaMyataH prApta- tsarvabhAsanam / (prAptamI. 101) / 3. pramANaM svasaMyamo yaH pramAdyati // 33 // (yogazA. svo. viva. parAbhAsi jJAnaM bAvavivajitam / (nyAyAva. 1; 1-16, pR. 111 ud.) / 8. vigahA-kasAya-niddA- pramAla. 1); pramANaM svAnyanizcAyi dvayasiddhI saddAiro bhave pamatto tti / (zataka. bhA. 6-87, prasiddhayati / / (nyAyAva. 7) / 4. pramIyate'neneti pR. 21; gu. gu. SaT. svo. vR. 17, ud.)| pramapNam / (uttarA. cU. 1, pR. 11) / 5. pramI yata iti pramANaM pramitirvA pramANaM pramIyate'neneti sparddhakodayAbhAvalakSaNe kSaye teSAmeva sadavasthAlakSaNe pramANam (anuyo. ca. pR. 50) / 6. jJAnaM pramANaupazame ca sati sakalasaMyamo bhavati, teSAM dezaghAti- mAtmAdeH xxx / (laghIya. 52); tadubhayAtmAsparddhakatIvrodayAt saMyamamalajananapramAdo'pi bhavati / rthajJAnaM pramANam / (laghIya. svo. bR. 48), pramANaM (go. jI. ma. pra. 32) / 10. yasmAtkaraNAt trikAlagocarasarvajIvAdi-padArthanirUpaNam / (laghIya. saMjvalanadezadhAtisparddhakAnAM krodha-mAna-mAyA-lobhA- stro.va. 73) / 7. jJAnaM pramANamityAhaH Xx
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa] 766, jaina-lakSaNAvalI [pramANa X / (siddhivi. 10-2); yathAsvaM prameyasya vyava- (parIkSA. 1-1) / 21. prakarSaNa hi saMzayAdivyasAyo yatastadeva svata: pramANam / jJAnaM pramANam vacchedalakSaNena mIyate avyavadhAnena paricchidyate yenAXxx I siddhivi. svo. vR. 1-3, pR. 12); rthaH tatpramANam / (nyAyaku. 1-3, pR. 28 va 1-3, siddhaM yanna parApekSaM siddhau sva-pararUpayoH / tat pramANaM pa.48) / 22. kSayopazamavizeSavazAt sva-paraprame Xxx // (siddhivi. 1-23); tada yataH yasvarUpaM pramimIte yathAvajjAnAtIti pramANamAtmA / sampadyate tatpramANam / (siddhivi. svo. vR. 1-23, Xxx sAdhakatamatvAdivivakSAyAM tu pramIyate yena pR.66); tasmAdidaM spaSTa vyavasAyAtmakaM jJAnaM tatpramANaM pramitimAtraM vA, pratibandhakApAye prAdubhUrtasvArthasannidhAnAnvaya-vyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyA- vijJAnaparyAyasya prAdhAnyanAzrayaNAt pradIpAdeH prabhAbhAnirodhyavisaMvAdakaM pramANaM yuktam / (siddhivi. svo. rAtmakaprakAzavat / (pra.ka.mA. pa. 4); mA antaraMgavR. 1-25, pR. 112) / 8. tathA coktam-artha- bahiraMgAnantajJAna-prAtihAryAdizrIH, aNyate zabdyate syAnekarUpasya dhIH pramANaM xxx / tadanekAnta- yenArtho'sAvANaH zabdo mA cANazca mANI, prakRSTau pratipattiH pramANam / (aSTaza. 106) / 6. pramI- mahezvarAdyasambhavinau mANau yasyAsau pramANo bhagavAn yata iti pramitirvA pramIyate vA'neneti pramANam / sarvajJo dRSTeSTAviruddha vAk ca / (pra. ka. mA. pR. 7); (anuyo. hari. va. pR. 75); pramitiH pramIyate'nena paranirapekSatayA vastutathAbhAvaprakAzakaM hi pramANam / pramA[mi] NotIti vA pramANam / (anuyo. hari. (pra.ka.mA. 1-3, pR. 27) / 23. samyagjJAnaM pramAvR. 1, 66) / 10: nirbAdhabodhaviziSTa: AtmA Nam / (pramANani. pR.1) / 24. pramANam avitathapramANam / (dhava. pu. 6, pR. 141); athavA pradhA- nirbhAsaM jJAnam / (nyAyavi. viva. 1-50, pR. nIkRtabodhaH puruSaH pramANam / (dhava. pu. 6, pR. 312) / 25. geNhai vatthusahAvaM aviruddhaM sammarUva 164) / 11. pramANaM sakalAdezi Xxx / jaMNANaM / bhaNiyaM khu taM pamANaM paccakkha-parokkhabhe(ta. zlo. 1, 6, 3) / 12. samyagjJAnaM pramANam / ehiM / / (dravyasva. pra. nayaca. 166) / 26. pramI(pramANapa. pU. 51); pramANalakSaNaM vyavasAyAtmakaM yate'neneti pramANaM sva-parAvabhAsakaM jJAnam / samyagjJAnam / (pramANapa. pR. 63) / 13. svArtha- (pA. mI. vasu, vR. 12); anekAntapratipattiH pramAvyavasAyAtmakaM tattvajJAnaM pravRddhaM mAnaM prmaannmiti| Nam / (prA. mI. vasu. va. 106) / 27. pramitiH (yuktyanu. TI. pR. 10) / 14. pramIyate'nena tattva- pramIyate vA-paricchidyate yenArthastatpramANam |(sthaamiti pramANam / Xxx pramiNotyavagacchatIti nA. abhaya.va. 4, 1, 258) / 28. sva-paravyavasAyi pramANam / (ta. bhA. siddha. vR. 6) / 15. pramIyate jJAnaM pramANam / (pra. na. ta. 1-2); prakarSaNa saMzayAdivyavacchedena mIyate vastutattvaM yena ttprmaannm| sandehAdyapanayanasvarUpeNa mIyate paricchidyate vastu yena (siddhi. vi. vR. 1-23, pR. 67); svato yataH tatpramANam / (syAdvAdara. 1-1) / 26. aduSTaprameyavyavasAyastatpramANam / (siddhi. vi. da. 1, kAraNArabdhaM pramANaM XXX / (tri. za. pu. ca. 42); sva-paravyavasAyasvabhAvajJAnaM pramANa mityarthaH / 2, 3, 443) / 30. samyagarthanirNayaH pramANam / (siddhi vi. vR. 3, pR. (li.) 522) / 16. saka- (pramANamI. 1-2) / 31. pramANaM sva-paravyavasAyi lavastugrAhaka pramANam, pramIyate paricchidyate vastu- jJAnam / (ratnAkarAva. 1-2, pR. 12) / 32. tattvaM yena jJAnena tatpramANam / (AlApapa. pa. pramANaM ca tadabhidhIyate yena vastu paricchidyate;pramI145) / 17. samyagjJAnAtmakaM tatra pramANamupaNi- yate paricchidyate vastvaneneti pramANamiti vyutpatteH / tam / (ta. sA. 1-15) / 18.xxx pramANaM (prAva. ni. malaya. vR. 758, pR. 378) / 33. svArthanirNItisvabhAvaM jJAnamiti / (sanmati. abhaya. samyagjJAnaM pramANam / (nyAyadI. pR. 6) / 34. svavR. 2-1, pR. 518) / 16. pramIyate paricchadyate- paravyavasAyi jJAnaM pramANamiti prakarSeNa saMzayAbhAva'neneti pramANam / (uttarA. ni. zA. vR. 28, pR. svabhAvena mIyate paricchidyate vastu yena tatpramANam / 14) / 20. svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / (SaDda. sa. vR. 54, pR. 203); yadyathaivAvisaMvAdi la.67
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa 770, jaina-lakSaNAvalI pramANapada pramANaM tattathA matam / (SaDda., sa. vR. 55, pR. pramANakAlo ahorattaM // (prAva. ni. malaya. vR. 211, uda) / 35. pramANaM samyagjJAnam / (pramAla. vR. 395) / 36. pramANaM ca svaparAvabhAsi jJAnam / 1palyopama, sAgaropama, utsapiNI avasarpiNI aura (syA. maM. 17); pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM kalpa prAdi ke bheda se pramANakAla bahuta prakAra kA sarvanayAtmakam / (syA. maM. 28) / 37. prakarSeNa hai| 2 jisake prAzraya se sau varSa aura palyopama saMzaya-viparyAsAnadhyavasAyavyavacchedena mimIte jAnAti Adi kA parijJAna hotA hai vaha pramANasvarUpa kAla sva-parasvarUpam, mIyate'neneti mitimAtra vA pramANa- pramANakAla kahalAtA hai| miti vyutpatteH / (laghIya. abhaya. vR., pR. 7) / pramANagavyUti-dvisahasradaNDamapitA ekA pramANa38. arthavikalpo jJAnaM pramANamiti xxxr gabyUtiH / (ta. vRtti zruta. 3-38) / (paMcAdhyA. 1-541); vidhipUrvaH pratiSedhaH prati- do hajAra dhanuSa pramANa mApavizeSa ko eka pramANaSedhapurassaro vidhistvanayoH / maitrI pramANamiti vA gavyUti kahate haiN| sva-parAkArAvagAhi yajjJAnam // (paJcAdhyA. 1, pramANadoSa--1. adimatto pAhAro pamANadoso 665) / 36. sakalavastugrAhakaM pramANam, pramIyate havadi eso| (malA. 6-57) / 2. dvAtriMzatkavalaparicchidyate yena jJAnena tatpramANam / (kAtike. pramANAtiriktamAhArayataH prmaanndossH| (prAcArA. TI. 261) / 40. pramIyate paricchidyate vastutattvaM sU. zI. vR. 2, 1, 273, pR. 321) / 3. annenArddha yena tatpramANam (samaya. ka. TI. 6) / 41. sapta- tRtIyAMzaM kukSeH pAnena pUrayet / vAyoH sukhapracArArthaM bhaGgyAtmaka vAkyaM pramANaM pUrvabodhakRt / (nayopa. caturthamavazeSayet / / pramANAdatirikto'smAt pramANA6) 42. sva-paravyavasAyi jJAnaM pramANam / (jainata. go bhavedyataH / dhyAnAdhyayanabhaMgAti-nidrAlasyAdayoM 'ginaH // (prAcA. sA. 8, 55-56) / 4. kukSerardha1 pratiSedharUpa se sambaddha (sApekSa) vidhi ko pramANa maMzamannena pUrayet, tRtIyamaMzaM kukSeH pAnena pUrayet, kahA jAtA hai| sva aura para ke prakAzita karane kukSezcaturthamaMzaM vAyoH sukhapracArArthamavazeSayet riktaM vAle jJAna ko pramANa kahate haiN| 3 sva aura para rakSet, asmAt pramANAdatireko'dhikagrahaNaM pramANake prakAzaka nirbAdha jJAna ko pramANa jAnanA doSaH / (bhAvaprA. TI. 8) cAhiye / 6 aAtmA Adi ke jJAna ko-jIva-pudga- 1 atyadhika prAhAra ke grahaNa karane se pramANasAdi ke athavA sva aura artha ke jJAna ko-pramANa doSa hotA hai| 2 battIsa grAsa pramANa prAhAra se kahA jAtA hai| adhika hone para vaha pramANadoSa se dUSita hotA hai| pramANakAla-1. pramANakAlo pallovama-sAgaro- 3 sAdhu apane udara ke ardha bhAga ko anna se aura cama-ussappiNI-yosappiNI-kappAdibhedena bhuppyaaro| tRtIya bhAga ko jala se bhare, zeSa caturtha bhAga ko (ghava. pu. 11, pR.77)| 2. pramIyate paricchidyate vAyu ke saMcAra ke lie khAlI rkhe| yaha sAdhu ke yena varSazata-palyopamAdi tatpramANam, tadeva kAlaH AhAra kA pramANa hai| isa pramANa kA ullaMghana pramANakAlaH, sa ca addhAkAlavizeSa eva divasAdi- karake usase adhika pAhAra karane para vaha AhAra lakSaNo manuSyakSetrAntavartIti / uktaM ca-duviho sambandhI pramANadoSa kA bhAgI hotA hai| pramANakAlo divasapramANaM ca hoi rAI y| caupo- pramANapada -- pramANapadAni zataM sahasraM droNaH risiyo divaso rAI cauporisI ceva // (sthAnA. khArI palaM tulA karSAdIni / (dhava. pu. 1, pR.77); abhaya.va. 4, 1, 264) / 3. pramANakAlaH addhA- sadaM sahassamiccAdINi pmaannpdnnaamaanni| (dhava. kAlavizeSo divasAdilakSaNo vAcyaH / (prAva. ni. pu. 6, pR. 136); aTThakkharaNipphaNNaM pamANapadaM / malaya. va. 660); addhAkAlavizeSa eva manuSya- (dhava. pu. 13, pR. 266; jayadha. 1, pR.60)| lokAntarvartI viziSTavyavahAraheturaharnizArUpaH pramA- sau, hajAra, droNa, khArI, pala, tulA aura karSa prAdi nnkaalH| tathA ca prAha bhASyakRt-praddhAkAla- pramANapada mAne jAte haiN| pATha akSaroM kA eka viseso patthayamANaM va mANuse khette / so saMvavahAratthaM pramANapada-loka kA eka caraNa-hotA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaprApta AhAra] 771, jaina-lakSaNAvalI [pramANAgula pramANaprApta AhAra-dekho avamodarya va pramANa- pratipAdaka - saptabhaMgI ko pramANasaptabhaMgo kahA doSa / 1. battIsaM kira kavalA AhAro kukkhi- jAtA hai| pUraNo hoi / purisassa mahiliyAe aTThAvIsaM have pramANasaMplava-pramANasaMplava ekatrArtha pravRttirakavalA / / (bha. prA. 211) / 2. pramANaprApta prA- nekapramANasya / (aSTasa. yazo. vR. 2, pR. 5) / hAro dvAtriMzatkavalA: / (yogazA. svo. viva. 4, eka hI padArtha ke viSaya meM aneka pramANoM kI 96, pR. 311) / __ pravRtti ko pramANasaMplava kahate haiN| 1 puruSa kA pramANaprApta prAhAra battIsa grAsa pramANasaMvatsara--1. yugasya pramANahetuH saMvatsara pramANa aura mahilA (strI) kA aTThAIsa grAsa prmaannsNvtsrH| (sUryapra. malaya, vR. 10, 16, pramANa hotA hai| 54, pR. 154) / 2. pramANaM parimANaM divasAdInAm, pramANaprAptAt kiMcidanaunodarya-dekho pramANa- tenopalakSito vakSyamANa eva nakSatrasaMvatsarAdiH prApta AhAra / AhAraH puMso dvaatriNshtkvlprmaannH| pramANasaMvatsaraH / (jambUdvI. zA. vR. 151) / kavalazcotkRSTApakRSTau varjayitvA madhyama iha 1 jo saMvatsara (varSa) yuga ke pramANa kA kAraNa hai. use pramANasaMvatsara kahA jAtA hai| 2 divasa-rAtri ekAdikavalairUnazcaturviMzatikavalAn yAvat pramANa- Adi ke pramANa se upalakSita nakSatrasaMvatsarAdi ko prAptAt kiMcidUnaunodaryam / (yogazA. svo. viva. pramANasaMvatsara kahate haiN| 4-66, pR. 311) / pramANAgula-1. se ki taM pamANAMgule ? pamaNAMgule puruSa kA pramANaprApta AhAra vattIsa grAsa egamegassa raNNo cAuraMtacakkavaTTissa aTTasovaNNie pramANa mAnA gayA hai| yahAM utkRSTa aura jaghanya ko kAgiNIrayaNe chattale duvAlasaMsie aTTakaNNie ahigachor3a kara madhyama grAsoM ko grahaNa kiyA gayA hai| raNasaMThANasaMThie paM0, tassa NaM egamegA koDI ussehaMgupramANaprApta AhAra se eka do Adi grAsoM se hIna lavikkhaMbhA, taM samaNassa bhagavagro mahAvIrassa addhacaubIsa grAsa taka grahaNa karane para kicit Una gulaM, taM sahassaguNaM pamANAMgulaM bhvi| (anuyo. sU. aunodarya hotA hai| 133, pR. 171) / 2. ussehaMgulamegaM havai pamANapramANaphala-1. pramANasya phalaM sAkSAta siddhiH gulaM du paMcasayaM / aosa ppiNIe paDhamassa aMgUlaM cakkasvArthavinizcayaH / (siddhivi. 1, 3, pR. 12) / vaTTissa / / (jIvasa. 101) / 3. taM ciya paMcasa2. ajJAnanivRttirhAnopAdAnopekSAzca phalam / yAi avasappiNipaDhamabharahacakkissa / aMgula ekka (parIkSA. 5-1) / ceva ya taM tu pamANaMgulaM NAma / (ti. pa. 1-108) / 1 pramANa kA sAkSAt phala sva aura artha ke nizcaya- 4. pramANAgulamekaM syAttatpaJcazatasaMguNam / prathamarUpa siddhi hai| 2 ajJAna kA vinAza, parityAga, syAvasapiNyAmagulaM ckrvrtinH|| (ha. pu. 7-42), grahaNa athavA upekSA yaha pramANa kA phala hai| 5. tadeva (utsedhAMgulameva) paMcazataguNitaM pramANAMpramANayojana -tAbhizcaturgavyUti (pramANagavyUti) gulaM bhavati / (ta. vA. 3, 38, 6, pR. 207-8) / bhirmapitaM eka pramANayojanam / mAnavAnAM paJcazata- 6 ucchyAMgulaM sahasraguNitaM pramANAMgulamucyate xx yojanairekaM pramANayojanamityarthaH / (ta. vRtti zruta. x / (anuyo. hari. vR. pR. 81) / 7 sahasragu3-38) NitAdutsedhAgulapramANAjjAtaM pramANAGgulam, prathacAra pramANagavyUti mAtra mApavizeSa ko pramANayojana vA paramaprakarSarUpaM pramANaM prAptamaGgulaM pramANAmukahate haiN| vaha manuSyoM ke utse gAMgulasiddha-pAMca lam, nAtaH paraM bRhattaramaMgulamastIti bhAvaH / yadi vA sau yojana ke barAbara hotA hai| -samastalokavyavahArarAjyAdisthitiprathamaprayoktatvena pramANasaptabhaMgI-sakalAdezasvabhAvA tu pramANa- pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle tAvadyugAdidevo bharasaptabhaMgI, yathAvadvasturUpaprarUpakatvAt / (pra. ka. mA. to vA tasyAMgulam pramANAGgulam / (anuyo. sU. 6-74, pR. 682) / mala. hema. vR. 133, pR. 171) / 8. ucchehasakalAdeza svabhAvavAlI--anekAntAtmaka vastu kI aMgulehi ya paMceva sadehi taha ya ghettuNaM / NAmeNa samu
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANAgula ] ddiTTho hodi pamANagulo ekko / / ( jaM. dI. pa. 13, 25) / 6. avasarpiNyA: sambandhI prathamacakravartI, tasyAMgulaM pramANAMgulam / athavA utsarpiNyA: sambandhI caramacakravartI, tasyAMgulaM pramANAM gulam / (ta. vRtti zruta. 3-38, pR. 152) / 10. catvAryutsedhAGgulAnAM zatAnyAyAmato matam / tatsArddhadvaya gulavyAsaM pramANAGgulamiSyate // pramANaM bharatazcakrI yugAdau vA''dimo jina: / tadaGgulamidaM yattat pramANAgulamucyate // vastutaH punarautsedhAt sArddhadviguNavistRtam / catuHzataguNaM dairdhya pramANAGgulamA sthitam // ( lokapra. 1-31, 32 va 38 ) / 2 pAMca sau utsedhAMgula pramANa eka pramANAMgula hotA hai| ise avasarpiNI prathama cakravartI kA aMgula samajhanA cAhie / 6 eka hajAra se guNita ucchrayAMgulake barAbara eka pramANAMgula hotA hai / pramANAtikrama tovralobhAbhinivezAdatirekAH pramANAtikramAH / etAvAneva parigraho mama, nAto'nya iti paricchinnAt kSetra-vAstvAdiviSayAdatirekAH atilobhavazAt pramANAtikrama iti pratyAkhyAyate / (ta. vA. 7, 36, 2) / tIvra lobha ke vaza hokara svIkRta parigrahapramANa ke ullaMghana karane ko pramANAtikrama kahate haiM / yaha pramANAtikrama kSetra vAstu Adi ke viSaya meM sambhava hai, jo krama se parigrahaparimANa vrata ke kSetra vAstupramANAtikrama zrAdi pAMca praticArarUpa hotA hai / pramANAtiriktatA - dekho pramANadoSa / 1 dhRti bala - saMyama yogA yAvatA na sIdanti tadAhArapramANam / adhikAhArastu vamanAya mRtyave vyAdhaye ceti taM pariharediti pramANAtiriktatAdoSaH / yogazA. svo. viva. 1-38, pR. 138 ) / 2. pramANAtiriktaM SaDbhAgotamAtrAvikam / (gu. gu. SaT. 25, pR. 58 ud.) / 772, jaina-lakSaNAvalI 1 jitane AhAra ke dvArA dhairya, bala, saMyama aura yoga kheda ko prApta nahIM hote haiM utane prahAra ke grahaNa kA pramANa zrAgama meM kahA gayA hai| usase 'adhika grahaNa karane para pramANAtiriktatA doSa utpanna hotA hai | adhika zrAhAra kA lenA vamana, mRtyu, athavA roga kA kAraNa hotA hai / pramANAtireka doSa - adhikavitastimAtrAyA bhUme - radhikAyA api bhuvo grahaNaM pramANAtirekadoSaH / (bha. [ pramAda prA. vijayo. 230; kArtike. TI. 148-46, pR. 336) / sAdhu ke lie jitanI bhUmikA pramANa zrAgama meM kahA gayA hai usase eka vitista ( 12 aMgula ) mAtra bhI adhika lene para pramANAtireka doSa hotA hai / pramANAbhAsa- 1. prasvasaMvidita- gRhItArtha-darzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH / ( parIkSA. 6-2 ) / 2. tadiva sva- paraprameyasvarUpapratibhAsipramANamiva zrAbhAsata iti tadAbhAsam / sakalamatasammatA'vabuddhyakSaNikAdyekAntatattvajJAna -sannikarSA'vikalpakajJAnApratyakSajJAna jJAnAntarapratyakSajJAnAnAptapraNItAgamA'vinAbhAvavikala liGganibandhanA'bhinibodhAdikaM saMzaya-viparyAsASadhyavasAyajJAnaM ca / (pra. ka. mA. pR. 5) / 1 asvasaMviditajJAna-sva ko na jAnakara jo anya matAnusAra jJAnAntara se vedya hai, gRhItArthajJAna (dhArAvAhikajJAna), darzana - bauddhoM ke dvArA svIkRta nirvikalpaka pratyakSa aura saMzaya ityAdi pramANAbhAsa haiM- pramANa ke samAna pratIta hote haiM, para vastutaH ve pramANa nahIM haiM / pramAtA - 1. pramAtA cetanaH pariNAmI vakSyamANo jIvaH / ( siddhivi. vR. 1-23, pR. 97 ) / 2. pramAtA pratyakSAdiprasiddha zrAtmA / ( pra. na. ta. 7-54 ) / 1 cetana va pariNamana svabhAvavAlA jIva pramAtApramiti kriyA kA kartA -- hotA hai / pramAda - 1. sa ca pramAdaH kuzaleSvanAdaraH / (sa.si. 8 - 1 ) 2. pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaro yogaduH praNidhAnaM cetyeSa pramAdaH / ( ta. bhA. 8- 1 ) / 3. sa ca pramAdaH kuzaleSvanAdaraH manaso'praNidhAnam / (ta. vA. 8, 1, 3 ) / 4. pramAdasvarUpaM mahAkarmendhanaprabhavAvidhyAtaduHkhAnalajvAlAkalApaparItamazeSameva saMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavartyapi sati tannirgamanopAye vItarAgapraNItadharmacintAmaNau yato vicitrakarmodayasAcivyajanitAt pariNAmavizeSAdapazyanniva tadbhayamavigaNayya viziSTaparaloka kriyAvimukha evAste sattvaH, sa khalu pramAda iti / ( nandI. hari. vR. pR. 60 ) / 5. ko pamAdo NAma ? cadusaMjalaNa-NavaNokasAyANAM tibbodano / ( dhava. pu. 7, pR. 11 ) / 6. pramAdastvindriya-vikathA vikaTa-nidrAlakSaNa: / ( ta.bhA. siddha. vR. 8-9 ) / 7. zuddhayaSTake tathA dharme kSAntyAdi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAda] 773, jaina-lakSaNAvalI [pramAdacarita dazalakSaNe / yo'nutsAhaH sa sarvajJaH pramAdaH parikIti- svabuddhayA bhAvanIyam / (zrA. pra. TI. 289) / taH / / (ta. sA. 5-10) / 8. pramAdakalitaH kathaM 6. niSprayojanavRkSAdicchedana-bhUmikuTTanAdilakSaNAt bhavati zuddhabhAvo'lasaH, kaSAyabharagauravAdalasatA pramA- pramAdAcaritAt xxx / (ta. zlo. 7-21) / do yataH / (samaya. ka. 6-11) / 6. saMjvalana-nokaSA- 7. bhUkhanana-vRkSamoTana-zADvaladalanAmbusecanAdIni / yANAmudaye satyanudyamaH / dharme zuddhayaSTake vRtte pramAdo niSkAraNaM na kuryAddala-phala-kusumoccayAnapi ca // gadito yateH // (paMcasaM. amita. 1-26) / 10. abhya- (pu. si. 143) / 8. prayojanamantareNa bhUmikuTTana-santare niSpramAdazuddhAtmAnubhUticalanarUpa: bahiviSaye lilasecanAgnibidhyApana-vAtapratighAta-vanasyA[spa]tu mUlottaraguNamalajanakazceti pramAdaH / (ba. dravyasaM. ticchedanAdya vadya karma prmaadaacritm| (cA. sA. pR. TI. 30) / 11. pramAdazcAyanAcaraNaM vikathAdisvarU- 10) / 6. vihalo jo vAvAro pUDhavI-toyANa pam / (malA. va. 11-10) / 12. pramAdyati mokSa- aggi-vAUNaM / taha vi vaNapphadichedo aNatthadaMDo have mArga prati zithilodyamo bhavatyanena prANIti prmaadH| tidino / (kAtike. 346) / 10. pramAdena(prava. sAro. va. 207) / 13. sa ca pramAdaH kuzala- ghRta-guDAdidravyANAM sthaganAdikaraNe prAlasyalakSaNena karmasvanAdaraH ucyte| (ta. sukhabo. vR. 8-1) / -Acarito yastasya vA yadAcaritaM so'narthadaNDa: 14. pramAdyati jIvaH kuzalAnuSThAnebhyaH pracyavate'ne- pramAdAcaritaH pramAdAcaritaM veti / (praupapA. abhaya. neti pramAdaH / samyagdarzanAdiSu guNa-zIleSu kuzalA- vR. 40, pR. 101) / 11. pramAdAnAM gIta-nRttAdInuSThAneSu anavadhAnamanAdaraH pramAdaH / (go. jI. maM. nAmAcaraNaM caturthaH / (yogazA. svo. viva. 3-73, pra. 34) / 15. paJcasu samitiSu tisRSu guptiSu pR. 467); kutUhalAd gIta-nRtta-nATakAdinirIkSavinaya-kAya-vADmanaI-pathavyutsagaM-bhakSya- zayanAsana- Nam / kAmazAstraprasaktizca dyUta-madyAdisevanam / zuddhilakSaNAsvaSTasu zuddhiSu dazalakSaNadharmeSu cAnudyamaH jalakrIDA''ndolanAdivinodo jantuyodhanam / ripoH prmaado'nekprkaarH| (ta. vatti zrata. 8-1) / sutAdinA vairaM bhakta-strI-deza-rATakathAH / / roga-mArga16. pramadanaM pramAdaH pramattatA, sadupayogAbhAva itya- zramau muktvA svApazca sakalAM nizAm / evamAdi rthH| (sambodhasa. vR. 55, pR. 42) / pariharet pramAdAcaraNaM sudhIH // (yogazA. 3, 1 uttama kriyAoM meM-vrata-saMyamAdi ke viSaya meM- 78-80, pR. 466) / 12. pramAdacayAM viphalakSmAanAdara karanA, yaha pramAda kahalAtA hai| 2 kartavya nilAgnyambu-bhUruhAm / khAta-vyAghAta-vidhyApa-sekakAryaviSayaka smaraNa kA prabhAva, prAgamokta kriyA- cchedAdi nAcaret / / (sA. dha. 5-10) / 13. bhUminuSThAnoM ke karane meM anatsAha aura yogoM kI dRSya- kuTTana-dAvAgni-vakSamoTana-siJcanam (?) / svArtha vRtti; ise pramAda kahA jAtA hai| 5 cAra saMjva- vinApi tajjJeyaM pramAdacaritaM budhaiH / / (dharmasaM. zrA. lana aura nau nokaSAyoM ke tIvra udaya kA nAma 7-12) / 14. prayojanaM vinA bhUmikuTTanaM jalasevapramAda hai| nam appittasaMdhukSaNaM vyajanAdivAtakSepaNaM vRkSa-vallIpramAdacarita-1. kSiti-salila-dahana-pavanArambhaM dala-mUla-kusumAdicchedanam ityAdyavadyakarmanirmANaM viphalaM vanaspaticchedam / saraNaM sAraNamapi ca pramAdacaritamucyate / (ta. vRtti shrut.7-21)|.. pramAdacaryA prabhASante // (ratnaka. 3-34) / 2.pra. 1niSprayojana pRthivI, jala, agniva vAyukA prArambha yojanamantareNa vRkSAdicchedana-bhamikUTana-salilaseca- karanA-pRthivI kA khodanA, jala kA phailAnA, agni nAdyavadya kArya pramAdAcaritam / (sa. si. 7-21) / kA jalAnA yA bujhAnA (vaM vAyu kA karanA yA 3. vRkSAdicchedanaM bhamikUdranaM jalasecanama / ityAdya- rokanA ityAdi tathA vanaspati kA chedanA, vyartha meM narthakaM karma pramAdAcaritaM tthaa| (ha. pu. 58-150) / gamana karanA va dUsare ko gamana karAnA; ise pramAda4. prayojanamantareNApi vRkSAdicchedana-bhUmikuTTana- caryA kahate haiN| pramAdacarita va pramAdAcarita ye salilasecanAdyavadyakarma pramAdAcaritamiti kathyate / usI ke nAmAntara haiN| yaha eka anarthadaNDa kA bheda (ta. vA. 7, 21, 21) / 5. pramAdAcarito madyAdi- hai| 5 madya prAdi ke pramAda se jo pAcaraNa kiyA pramAdenAse vitaH, anarthadaNDatvaM cAsyoktazabdArthadvAreNa jAtA hai use pramAdAvarita kahA jAtA hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramAdacaryA ] pramAdacaryA - dekho pramAdacarita / pramAdAcarita - dekho pramAdacarita / pramAdApramAda - pramAdApramAdasvarUpa bheda-phala- vipAkapratipAdakamadhyayanaM pramAdApramAdam / ( nandI. hari. kR. pR. 60 ) / pramAda aura apramAda ke svarUpa, vipAka ke pratipAdana karane vAle pramAdApramAda hai / yaha utkAlika hai / 774, jaina-lakSaNAvalI bheda, phala aura pradhyayana kA nAma zruta ke antargata pramArjana - 1. pramArjanamupakaraNopakAraH / mRdunopakaraNena yat kriyate prayojanaM tat pramArjanaM pratyetavyam / ta, vA. 7, 34, 2) / 2. pramArjanamupakaraNopakAraH / (ta. ilo. 7-34) / 3. mRdunopakaraNena yatkriyate prayojanaM tatpramArjanam / ( cA. sA. pR. 12) / 4. pramArjanaM mRdunopakaraNena pratilekhanam / ( sA. dha. svo . TI. 5-40 ) / 5. komalopakaraNena yatpratilekhanaM kriyate tatpramArjitam / (ta. vRtti zruta. 7-34 ) / 6. pramArjanaM ca mRdubhiH yathopakaraNaiH kRtam / utsargAdAna- saMstaraviSayaM copabRMhaNam // ( lATIsaM. 6, 207) / 1 jIvoM ke saMrakSaNArtha mRdu upakaraNa ( vastra Adi ) ke dvArA jo pustaka va kamaNDalu zrAdi upakaraNoM ke jhAr3ane zrAdi rUpa kArya kiyA jAtA hai usakA nAma pramArjana hai / pramArjanAsaMyama -- dekho prasRjyasaMyama / prekSite'pi sthaNDile rajoharaNAdinA pramRjya zayanAsanAdIn kurvataH sthaNDilAcca sthaNDilaM saMkrAmataH sacittAcitta - mizrAsu pRthivISu rajo'vaguNThitau caraNau pramArNya gacchato vA pramArjanAsaMyamaH / (yogazA. svo viva. 4-63, pR. 316 ) / zuddha bhUmi ke dekha lene para bhI rajoharaNa Adi se pramArjana karake sone va baiThane prAdi rUpa kAma ke karane tathA eka zuddha bhUmi se anya zuddha bhUmi ko prApta hote hue zrathavA sacitta, zracitta va sacittAcita pRthivI para dhUli se AcchAdita caraNoM kA pramArjana karake gaMmana karane ko pramArjanAsaMyama kahate haiM / pramAjita - dekho pramArjana | pramiti - vyutpatti-saMzaya-viparyAsalakSaNAjJAnanivRttiH pramiti: / (siddhivi. vR. 1 - 23, 5, 66 ); pramitiH svArthavinizcayaH prajJAnanivRttiH sAkSAt [pramodabhAvanA pramANasya phalam / (siddhivi. vR. 1-23. pU. 7 ) :pramitiH pramANaphalam / ( siddhivi. vR. 1-23, pR. 100 ) / avyutpatti (vizeSa jJAna kA prabhAva ), saMzaya aura viparIta jJAnasvarUpa ajJAna ke haTa jAne kA nAma pramiti hai / pramRjyasaMyama -- dekho pramArjanAsaMyama / parityajataH (siddha. vR. 'pramRjyasaMyama') iti prekSite sthaNDile johRtyA pramArjanamanuvidhAya sthAnAdi kAryam, pathi vA gacchata: sacitta - (siddha. vR. 'sacittAcitta'-) mizrapRthivIkAyarajo'nuraMjitacaraNasya sthaNDilAt sthaNDilaM kAmato (siddha. vR. 'saMkrAmato' ) 'sthaNDi lAd vA sthaNDilaM pramRjya caraNau saMyamabhAktvamA(siddha. vR. 'ma' - ) gAryAdirahite zranyathA tvapramArjayata eva saMyama ( ? ) iti / (taM. bhA. hari va siddha. vR. e-6) / zuddha bhUmi ke dekha lene para rajoharaNa ke dvArA pramArjana karake jhAr3akara baiThane va zayana zrAdi kArya kA karanA tathA mArga meM jAte hue sacitta, pracitta va mizra pRthivI kAya ko dhUli se lipta pAMvoM se yukta hokara jaba zuddha bhUmi se zuddha bhUmi para athavA azuddha bhUmi se zuddha bhUmi para jAtA hai taba vaha yadi gRhastha Adi nahIM hai to pAMvoM kA pramArjana karane para saMyama kA paripAlaka hotA hai, anyathA pramArjana na karane para bhI saMyama paripAlaka hotA hai / prameya - 1. pramANaviSayaH prameyam / ( siddhivi. vR. 1 - 23, pR. 7) / 2 pramANena paricchedyaM prameyaM praNigadyate / ( dravyAnu. ta. 11 - 3, pR. 185) / 1 pramANa ke viSayabhUta padArtha ko prameya kahate haiM / pramokSa- XXX baMdhavioozro pamokkho du / ( dhava. pu. 8, pR. 3 ud) / vandha ke viyoga kA nAma pramokSa hai| pramodabhAvanA 1. mudidA jadiguNacitA X XXI ( bha. prA. 1666 ) / 2. vadanapramAdAdibhirabhivyajyamAnAntarbhaktirAgaH pramodaH / ( sa. si. 7- 11; ta. zlo. 7-11) / 3. pramodaM guNAdhikeSu / pramodo nAma vinayaprayogaH / vandana - stuti-varNavAda - vaiyAvRttyakaraNAdibhiH ktva-jJAna- cAritra tapodhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRta sabhya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodabhAvanA] 775, jaina-lakSaNAvalI [prayogakriyA pUjAjanitaH sarvendriyAbhivyakto manaHpraharSa iti / . parinimittako bhAvaH / (nItivA. 6-26, pR. 75) / (ta. bhA. 7-6) / 4. vadanaprasAdAdibhirabhivyajya- . 3. parArthe'nyakRte yo bhAvazcittaM mayAsyaitadavazyaM mAnAntarbhaktirAgaH pramodaH / vadanaprasAdena nayanapraha- karaNIyamiti sa prayatnaH / tathA ca va(ga)rga:lAdanena romAncodbhavena stutyabhIkSaNasaMjJAsaMkIrtanA- parasya karaNIye yazcittaM nizcitya dhAryate / prayatnaH dibhizca abhivyajyamAnAntarbhaktirAgaH prakarSeNa modaH sa ca vijJeyo gargasya vacanaM yathA // . (nItivA. TI. pramoda ityucyate / (ta. vA. 7, 11, 2) / 5. para- 6-26) / .. sukhatuSTirmuditA xxx // (SoDaza. 4-15) / 1 karmaviziSTa prAtmA ke pradezoM ke halana-calana ko 6. muditA nAma yatiguNacintA-yatayo hi vinItA prayatna kahate haiM / 3. mujhe yaha avazya karanA hai, isa virAgA vibhayA vimAnA viroSA vilobhA ityA- prakAra dUsare ke dvArA kiye gaye parArtha meM jo citta dikaaH| (bha. prA. vijayo. 1666) / 7. tapogu- diyA jAtA hai usakA nAma prayatna hai| NAdhike paMsi prazrayAzraya nirbharaH / jAyamAno mano- prayata- caturazItiH prayutAGgazatasahasrANi eka rAgaH pramodo viduSAM mataH // (upAsakA. 336) / prayatam / (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178, pR. 8. tapaHzruta-yamodyuktaH cetasAM jJAna-cakSuSAm / 345) / vijitAkSa-kaSAyANA . svatattvAbhyAsazAlinAm // caurAsI lAkha prayutAMgoM kA eka prayuta hotA hai / jagattrayacamatkAricaraNAdhiSThitAtmanAm / tadguNeSu gaSu prayutAna-caturazItirayutazatasahasrANi ekaM prayupramodo yaH sadbhiH sA muditA matA / / (jJAnA. 27, tAGgam / (jIvAjI, malaya. vR. 3, 2, 178, pR. 11-12, pR. 273) / 6. pramodanaM pramodo vadana 345) / prasAdAdibhirguNAdhikeSvabhivyajyamAnAntarbhaktiranurA caurAsI lAkha ayutoM kA eka prayutAGga hotA hai / gaH / (yogazA. svo. viva. 4-116, pR. 335); apAstAzeSadoSANAM vastutattvAvalokinAm / guNeSu prayoga-maNa-vaci-kAyajogA pnopro| (dhava. pu. pakSapAto yaH sa pramodaH prakIrtitaH / (yogazA. 4, 12, pR. 286) / mana, vacana aura kAya yogoM ko prayoga kahA jAtA 116, pR. 336) / 10. manonayana-vadanaprasannatayA vikriyamANo'ntarbhaktirAgaH pramoda ityucyate / (ta. hai| yaha jJAnAvaraNa kI vedanA ke kAraNoM meM se eka hai| vRtti zruta. 7-11) 11. namana-prasAdAdibhirguNAdhikeSvabhivyajyamAnAntarbhaktiranarAgaH pramodaH / (dharmasaM. prayogakaraNa-1. prayogaH jIvavyApAraH, taddhetakaM yazo. Ti. 3, pR. 2) / karaNaM pryogkrnnm| (uttarA. ni. zA, va. 185, 1 munijanoM ke guNoM ke cintana ko pramodabhAvanA pR. 165) / 2. tatra prayogo nAma jIvavyApAraH, kahate haiN| 2 mukha kI prasannatA Adi ke dvArA anta- tena yad vinirmApyate sajIvamajIvaM vA tat prayogaraMga bhaktirUpa anurAga kA pragaTa honA, yaha pramoda- karaNam / uktaM ca-hoi payogo jIvavvAvAro teNa bhAvanA kahalAtI hai| 3 jo guNoM meM adhika haiM, jaM viNimmAyaM / sajjIvamajIvaM vA payogakaraNaM tayaM aise vratI janoM meM pramoda kA vicAra karanA caahie| bahuhA // (prAva. bhA. malaya. vR. 155, pR. 556) / pramoda kA abhiprAya hai vinaya kA prayoga, jo sAdhu- 2 jIva ke vyApAra ko prayoga kahate haiM, usa prayoga jana samyaktva, jJAna, cAritra va tapa meM adhika haiM ke dvArA jo sajIva aura ajIva kA nirmANa kiyA unako vandanA, stuti, prazaMsA aura vaiyAvRttya prAdi jAtA hai use prayogakaraNa kahA jAtA hai| ke prAzraya se svayaM, dUsaroM ke dvArA yA donoM ke prayogakriyA-1. gamanAgamanAdipra(ta. vA. 'gamanadvArA kI gaI pUjA se saba indriyoM ke dvArA antaH- pra')vartanaM kAyAdibhiH pryogkriyaa| (sa. si. karaNa kA harSa pragaTa honA, ise pramodabhAvanA kahA 6-5; ta. vA. 6, 5, 7) / 2. kAyAjJAdisa [bhi] jAtA hai| ranyeSAM gamanAdipravartanam / sA prayogakriyA vedyA prayatna-1. karmaviziSTAtmapradezaparispandaH prytnH| prAyo'saMyamavadhinI / / (ha.pu. 58-63) / 3. prayo(siddhivi.va. 7-27, pR. 500) / 2. prayatnaH gatriyA vicitra: kAyAdivyApAro vcnaadiH| (ta.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayoga kriyA ] 776, bhA. hari. vR. 6-6 ) / 4. kAyAdibhiH pareSAM yadgamanAdipravartanam / sadasatkAryasiddhyarthaM sA prayogakriyA matA // (ta. ilo. 6, 5, 4) / 5. AtmAdhiSThitakAyAdivyApAraH prayogaH, tatra yogatrayakRtA ( taM) pudgalAnAM grahaNaM prayogakriyA, ghAvana-valanAdiH kAya vyApArI vA prayogakriyA / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / 6. gamanAgamanAdiSu manovAkkAyaiH paraprayojakatvaM prayogakriyA / (ta. vRtti zruta. 6-5) / 1 zarIrAdi ke dvArA jAne zrAne meM pravRtta honA, isakA nAma prayoga kriyA hai / 5 jova se zradhiSThita zarIra Adi ke vyApAra ko prayoga kahA jAtA hai, tIna yogoM ke dvArA jo pudgaloM kA grahaNa hotA hai use prayogakriyA kahate haiM / adhavA daur3ane va mur3ane Adi rUpa zarIra ke vyApAra ko hiMsAjanaka yA kaThora vacana kI pravRtti ko; tathA droha, abhimAna aura IrSyA AdirUpa mana ke vyApAra ko prayogakriyA jAnanA cAhie / prayogagati- - 1. iSu cakra - kaNayAdInAM prayogagatiH / (ta. vA. 5, 24, 21) / 2. prayogagatiH jIvagatipari- (siddha. vR. 'jIvapari' ) NAmasamprayuktA zarIrAhAra-varNa- gandha-rasa-sparza - saMsthAnaviSayA / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 5-22 ) / 1 bANa, cakra aura kaNaya (bANa) yAdi kI jo gati hotI hai vaha prayogagati kahalAtI hai / 2 jIva ke gati pariNAma se sambaddha zarIra sambandhI zrAhAra, varNa, rasa, gandha, sparza aura prAkRtiviSayaka gati kA nAma prayogagati hai / prayogaja pariNAma - cetanasya Xx X X jJAnazIla - bhAvanAdilakSaNa: prAcAryAdipuruSaprayoganimitta tvAt prayogajaH / zracetanasya ca mRdAdeH ghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kulAlAdiprayoga nimittatvAt prayogaja: / (ta. vA. 5,22, 10 ) / dUsare ke prayoga ke nimitta se cetana yA pracetana padArtha meM jo pariNamana hotA hai use prayogaja pariNAma kahate haiM / jaise--jIva meM prAcArya prAdi puruSavizeSa ke prayoga ke zrAzraya se jJAna, zIla va bhAvanA zrAdirUpa pariNAma hotA hai tathA pracetana miTTI Adi kA kumhAra Adi ke prayoga ke nimitta se ghaTAkArAdirUpa pariNAma hotA hai / prayogaja zabda - dekho prAyogika zabda / prayogajo jaina - lakSaNAvalI [ prayogabandha jIvavyApAra niSpannaH SoDhA tatAdiH / ( ta. bhA. siddha. vR. 5- 24, pR. 360 ) / jIva ke vyApAra se utpanna hone vAle tata-vitatAdi chaha prakAra ke zabda prayogaja ' zabda kahalAte haiM / prayogapariNAma -- prayogo vIryAntarAyakSayopazamAt kSayAdvA ceSTA rUpaH pariNAmaH prayogapariNAmaH / (ta. bhA. hari va siddha. vR. 10 -5 ) | vIryAntarAya karma ke kSayopazama se athavA kSaya se utpanna hone vAle ceSTArUpa pariNAma ko prayogapariNAma kahate haiM / prayogapratyayasparddhakaprarUpaNA - 1. pogapaccayaphaDDhagassa parUvaNA NAma vIritakAraNattAe ceTThatassa kajjAbhAsAriNA visamavIritappariNAmabaddhANaM jIvappadesANaM parUvaNA patrogapaccayaphaDDhagaparUvaNA / ( karmapra. cU. baM. ka. 22 - utthAnikA) / 2. tathA prakRSTo yogaH prayogaH, tena pratyayabhUtena kAraNabhUtena ye gRhItAH karmapudgalAsteSAM snehamadhikRtya sparddhakaprarUpaNA prayogapratyayasparddhakaprarUpaNA / ( paMcasaM. malaya. vR. baM. ka. 16, pR. 21 ) / 2 prayoga kA artha hai prakRSTa (tIvra) yoga, isa prayoga ke nimitta se grahaNa kiye gaye karma-pudgaloM ke sneha ke zrAzraya se jo sparddhakoM kI prarUpaNA kI jAtI hai use prayogapratyayasparddhakaprarUpaNA kahate haiM / prayogabandha - 1. puruSaprayoganimittaH prAyogika : jIvaviSayo jatu-kASThAdilakSaNaH, jIvAjIva viSayaH karma-nokarmabandhaH / (sa. si. 5 - 24 ) / 2. prayogaprayojano bandhaH prAyogikaH / sa dvedhA prajIvaviSayo jIvAjIvaviSayazceti / tatrAjIvaviSayo jatu-kASThAdilakSaNaH, jIvAjIvaviSayaH karma- nokarmabandhaH / (ta. vA. 5, 24, 9 ) / 3. prayogabandho jIvavyApAranititaH zradArikAdizarIra jatu- kASTAdiviSayaH / (ta. bhA. hari. vR. 5-24) / 4 jIvavAvAreNa jo sabhuppaNNI baMdho so patrogravaMdho NAma / ( dhava. pu. 1:4, pR. 37 ) / 5. prayogo jIvavyApAraH tena ghaTito bandhaH prAyogikaH -- zraudArikAdizarIra jatu- kASThAdiviSaya: / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-24) / 1 puruSaprayoga ke nimitta se jo prajIvaviSayaka - jaise lAkha aura lakar3I kA bandha-zraura jIvAjIvaviSayaka karma - nokarma kA bandha - hotA hai vaha prAyofre bandha kahalAtA hai / 3 jIva ke vyApAra se jo
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayogasparddhaka] 777, jaina-lakSaNAvalI [pravacana praudArika Adi zarIroM kA tathA lAkha aura lakar3I (tIrtha ) yathA'vasthitasakalajIvAjIvAdipadArthaprarUpakaM Adi kA bandha hotA hai use prayogabandha kahate haiN| atyantAnavadyAnyAvijJAtacaraNa-karaNakriyAdhAraM aci4 jIvoM ke vyApAra se jo karmabandha aura nokarmabandha ntyazaktisamanvitAvisaMvAdyaDapakalpaM catustrizadatiza(pAlApanabandha prAdi) utpanna hotA hai use prayoga- samanvitaparamagurupraNItaM pravacanam / etacca saMghaH bandha kahA jAtA hai| prathamagaNadharo vaa| (nandI. hari. va. pR. 50) / prayogasparddhaka-hoti pogo jogo tANaviva- 3. pavayaNaM siddhaMto bArahaMgAI, tattha bhavA desa-mahavvaDDhaNAe jo u rso| paribaDDheI jIvo payogaphaDDaM yiNo asaMjadasammAiTTiyo na pavayaNA / (dhada. pu. 8, tayaM veMti // (paMcasaM. baM. ka. 36) / pR. 60); ucyate bhaNvata kathyate iti vacanaM zabdaprakRSTa yoga kA nAma prayoga hai, yoga ke sthAnoM kI kalApaH, prakRSTaM vacanaM pravacanam / (dhava. pu. 13, vRddhi ke anusAra jIvoM ke dvArA bAMdhe jAne vAle karma- pR. 280); prakarSeNa kutIrthyAnAlIDhatayA ucyante paramANuoM meM spardhaka ke rUpa se jIva jo rasa (anu. jIvAdayaH padArthAH aneneti pravacanaM varNapaMktyAtmaka bhAga) ko bar3hAtA hai, yaha prayogasparddhaka kahalAtA hai| dvAdazAGgaM athavA pramANAdyavirodhena ucyate'rSoprayogasparddhakaprarUpaNA- vaisAdRzyAjjIvapradezAnAM 'nena karaNabhUteneti pravacanaM dvAdazAGgam bhAvasvavIryahetugRhItakarmapudgalAnAM snehaprarUpaNA prayoga- zrutam / (dhava. pu. 13, pR. 283) / sparddhakaprarUpaNA / prakRSTo vA yogo vyApAraH, taddhetu- 4. prakarSeNa nAmAdi-naya-pramANa-nirdezAdibhizca yatra gRhItapudgalasnehasya prarUpaNA pryogsprddhkprruupnnaa| jIvAdayo vyAkhyAtAstat pravacanam, jinA rAgAdi(paMcasaM. malaya. vR. baM. ka. 16-utthAnikA, pR. santAnaviji(vaji ?) tAsteSAmidaM vacanamiti / 21) / (ta. bhA. siddha. va. 1-20) / 5. procyante jIvAjIvapradezoM kI visadazatA se apane vIrya ke nimitta dayaH padArthA anenAsminniti vA pravacanaM jinAgamaH / se grahaNa kiye gaye karmapudgaloM ke sneha ( rasa yA ana- (bha. prA. vijayo. 32) / 6. prakRSTaM vacanaM pravacabhAga) ko prarUpaNA ko prayogasparddhakaprarUpaNA kahate nam, prakRSTasya vA vacanaM pravacanaM siddhAnto dvaadshaahaiN| athavA prakRSTa yoga ke prAzraya se grahaNa kiye GgamityanarthAntaram / tatra bhavA deza-mahAvratinaH gaye pudgaloM ke sneha ko prarUpaNA ko prayogasparddhaka- asaMyatasamyagdaSTayazca pravacanam / (cA. sA. pR. prarUpaNA jAnanA caahie| 26) / 7. iha pravacanaM sAmAnyaM zratajJAnama, sutrA prarUpaNA-aoghAdesehi guNesu jIvasamAsesu pajja- tu tdvishessau| uktaM ca-jamiha pagayaM pasatthaM pahANattIsu pANesu saNNAsu gadIsu iMdiesu xxx vayaNaM ca pavayaNaM taM ca / sAmannaM suyanANaM visesato pajjattApajjattavisesaNehi virosiUNa jA jIvapari- suttamattho ya // (prAva. ni. malaya. va. 126, pR. kvA sA parUvaNA NAma / (dhava, pu. 2, pR. 411) / 126); pravacanaM dvAdazAGgaM tadupayogAnanyatvAt salo prodha aura Adeza kI apekSA guNasthAna, jIvasamAsa, vA pravacanam / (prAva. ni. malaya. va. . 161) / paryApti, prANa, saMjJA, gati-indriya Adi caudaha 8. pagaya-vayaNaM ti vA, pahANa-vayaNaM ti mArgaNA aura upayoga ; ina bIsa meM paryApta-aparyApta vayaNaM ti vA pavayaNaM / pavaccaMti teNa jIvAdayo kI vizeSatA ke sAtha jo jIvoM kI parIkSA kI payatthA iti pavayaNaM / tarhi vA ahigaraNa-bhUe pavadajAtI hai, isakA nAma prarUpaNA hai| tIti pavayaNaM-caubiho snggho| paiTThavayaNaM ti vA, prarohaNa-karmANi prarohanti asminniti prarohaNaM / taduvayogANa paNNattAno saMghotti jaM bhaNiyaM hoi| kArmaNazarIram / (dhava. pu. 14, pR. 328) / jeNa taM suyaM, tammi paiTTiyaM, aNaNaM-taduvogAyo jisameM karma aMkurita hote haiM usa kArmaNa zarIra ko ti| taM ca sAmAiyAi-bindusArapajjavasANaM aMgANaMprarohaNa kahA jAtA hai| gapaviTTha savvaM suyaNANaM pavayaNaM ti / (jItaka. cU. pR. pravacana-1. pravacanaM zrutajJAnaM tadupayogAnanyatvAdvA 2) / saGgha iti / (prAva. ni. hari. vR. 176) / 2. tacca 1 zrutajJAna ko pravacana kahate haiM, tadviSayaka upayoga la. 18
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanaprabhAvanA] 778, jaina-lakSaNAvalI [pravacanAddhA se abhinna hone ke kAraNa saMgha athavA prathama gaNadhara 1 jisa prakAra gAya bachar3e se sneha karatI hai usI ko bhI pravacana kahA jAtA hai| 3 bAraha aMgasvarUpa prakAra se sAmika jana ke viSaya meM prema karanA, siddhAnta (zruta) kA nAma pravacana hai| usa pravacana meM ise pravacanavatsalatA kahate haiN| 4 bAraha aMga svarUpa hone vAle dezavatI, mahAvratI aura asaMyatasamyagda- pravacana meM tathA dezavatI, mahAvratI aura samyagdRSTi STiyoM ko bhI pravacana kahA jAtA hai| jIvoM meM mamatvabuddhipUrvaka anurAga rakhanA va unakI pravacanaprabhAvanA-pAgamassa pavayaNamidi saNNA, abhilASA karanA, isakA nAma pravacanavatsalatA hai| tassa pahAvaNaM NAma vaNNajaNaNaM taDhikaraNaM ca / pravacanavirAdhanA--yadi zvAdayo bAlamRtakaleva(ghava. pu. 8, pR. 61) / rAdibhakSayantastiSThanti tadA mahatI pravacanakutseti pAgamArtha kA nAma pravacana hai, usakI prazaMsA va pravacanavirAdhanA / (vyava. bhA. malaya. vR. 4-25, vaddhi karanA, ise pravacanaprabhAvanA kahate haiN| pravacanabhakti-1. tamhi (pavayaNammi) bhattI tattha bhikSA prAdi ke nimitta se sUnI vasati ke chor3a paduppAdidatthANadANaM / (dhava. pu. 8, pR. 60) / jAne para yadi usameM bAla nirjIva zarIra (zava) 2. pravacane jinasUtre'nurAgo bhaktiH / (bhAvaprA. TI. Adi kA bhakSaNa karate hue kuttA prAdi sthita rahate 77) / 3. pravacane ratnatrayAdipratipAdakalakSaNe manaH- haiM to yaha pravacana ko bhArI virAdhanA mAnI zuddhiyukto'gurAgaH pravacanabhaktiH / (ta. vRtti zruta. jAtI hai| 6-24) / pravacanasannikarSa-ucyante iti vacanAni jIvA1bAraha aMgasvarUpa pravacana meM pratipAdita artha kA dyarthAH, prakarSeNa vacanAni sannikRSyante'sminniti pravaanuSThAna karanA-tadanusAra AcaraNa karanA--ise canasannikarSoM dvAdazAGgazrutajJAnam / (dhava. pu. 13, pravacanabhakti kahate haiN| pR. 284) / pravacanavatsalatva-dekho pravacana / 1. vatse dhenu- 'ucyante iti vacanAni' isa nirukti ke anusAra vatsadharmaNi snehaH pravacanavatsalatvam / (sa. si. 6, jinakA kathana kiyA jAtA hai una jIvAdi padArthoM ko 24) / 2. arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAla- vacana kahA jAtA hai| jisameM prakarSarUpa se vacanoM kA vRddha-tapasvi-zaikSa-glAnAdInAM ca saMgrahopagrahAnugrahakA- sannikarSa kiyA jAtA hai vaha pravacanasannikarSa kaharitvaM pravacanavatsalatvamiti / (ta. bhA. 6-23) / lAtA hai| yaha eka zrutajJAna kA nAmAntara hai| 3. vatse dhenuvatsadharmaNi snehaH pravacanavatsalatvam / vastu meM aneka dharma hote haiM, unameM kisI eka kI yathA dhenurvatse akRtrimasnehamutpAdayati tathA sadharmA- vivakSA ke hone para zeSa dharmoM ke sattva va prasattva Namavalokya snehArdIkRtacittatA pravacanavatsalatvami- ke vicAra tathA kisI eka ke utkarSa ko prApta hone tyucyate / (ta. vA. 6, 24, 13) / 4. tesu (pava- para zeSa dharmoM ke utkarSa va anutkarSa ke vicAra kA yaNe desa-mahavvai-asaMjadasammAidrIsu ca) aNurAgo nAma sannikarSa hai| AkaMkhA mamedaMbhAvo pavayaNavacchaladA NAma / (dhava. pravacanasaMnyAsa-dekho pravacanasannikarSa / prakarSaNa pu. 8, pR. 60) / 5. dhenoriva nijavatse sautsukya- vacanAni jIvAdyAH saMnyasyante prarUpyante anekAntAdhiyaH sadharmaNi snehaH / pravacanavatsalatA syAt sasnehaH tmatayA aneneti pravacanasaMnyAsaH / (dhava. pu. 13, pR. pravacane yasmAt // (ha. pu. 34-148) / 6 teSu 284) / (pravacane deza-mahAvatiSu asaMyatasamyagdRSTiSu ca) jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA prakarSa se anurAga: AkAMkSA mamedabhAva: pracavanavatsalatvamityu- saMnyAsa kiyA jAtA hai-unakI anekAntarUpa se cyate / (cA. sA. pR. 26) / 7. yathA sadya:prasUtA prarUpaNA kI jAtI hai-usa zrutajJAna kA nAma dhenuH svavatse snehaM karoti tathA pravacane samiNi pravacanasaMnyAsa hai| jane snehalatvaM prvcnvtsltvmbhidhiiyte| (ta. vatti pravacanAddhA-addhA kAlaH, prakRSTAnAM zobhanAnAM zruta. 6-24) / 8. samiNi snehaH pravacanavatsala- vacanAnAmaddhA kAlaH yasyAM zrutau sA pavayaNaddhA zrutatvam / (bhAvaprA. TI. 77) / jJAnam / (dhava. pu. 13, pR. 284) /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanArtha ] jisa zruti meM prakRSTa -- zobhAyamAna -- vacanoM kA kAla hai use pravacanAddhA kahate haiN| yaha zrutajJAna kA nAmAntara hai| pravacanArtha- dvAdazAGgavarNakalApo vacanam, aryate gamyate paricchidyata iti artho nava padArthAH, vacanaM ca arthazca vacanArthI, prakRSTI niravadyau vacanArthI yasmi nAgame sa pravacanArthaH / XX X athavA prakRSTavacanairayate gamyate paricchidyata iti pravacanArtho dvAdazAGgabhAvazrutam / ( dhava. pu. 13, pR. 281 - 282 ) / jisameM prakRSTa ( nirdoSa) vacana - dvAdazAMga kA varNasamUha - aura nau padArtharUpa artha hai usa zrAgama kA nAma pravacanArtha hai / athavA 'prakRSTairvacanaiH zraryate gamyate iti pravacanArtha:' isa nirukti ke anusAra dvAdazAMga ko pravacanArtha kahA jAtA hai / bhAvazruta pravacanI- 1. prakRSTAni vacanAni zrasmin santIti pravacanI bhAvAgamaH / athavA procyate iti pravacano'rthaH so'trAstIti pravacanI dvAdazAGgagranthaH varNopAdAnakAraNaH / ( dhava. pu. 13, pR. 283 - 284) / 2. tatra pravacanaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam, tadasyAstyatizayavaditi pravacanI yugapradhAnAgamaH / (yogazA. svo viva. 2- 16, pR. 185 ) / 1 prakRSTa vacana jisameM rahate haiM usa bhAvAgama ko pravacanI kahA jAtA hai / athavA 'procyate iti pravacana:' isa nirukti ke anusAra pravacana zabda kA vAcyArtha padArtha hai, vaha jisameM rahatA hai usa dvAdazAMga grantha kA nAma pravacanI hai / ukta dvAdazAGga kA upAdAna kAraNa varNa haiM / 2 pravacana nAma dvAdazAMga kA hai, jise gaNipiTaka bhI kahA jAtA hai| vaha pravacana jisake pratizayayukta hotA hai use pravacanI yA yugapradhAnAgama kahA jAtA hai / pravacanIya - prabandhena vacanIyaM vyAkhyeyaM pratipAdanIyamiti pravacanIyam / ( dhava. pu. 13, pR. 281 ) / 'prabandhena vacanIyam' isa nirukti ke anusAra jisakA sandarbha ke sAtha vyAkhyAna kiyA jAtA hai usa zruta ko pravacanIya kahate haiM / pravaravAda - svargApavargamArgatvAt ratnatrayaM pravaraH, sa udyate nirUpyate'neneti pravaravAdaH / ( dhava. pu. 13, pU. 287 ) / svarga va mokSa ke mArgabhUta ratnatraya ko pravara kahA 776, jaina- lakSaNAvalI [ pravicAra jAtA hai, usakA jisake dvArA nirUpaNa kiyA jAtA hai usa zrutajJAna kA eka nAma pravaravAda hai / prarvAtinIpadArhA vratinI- jitendriyA vinItA ca kRtayogA dhRtaagmaa| priyaMvadA prAJjalA ca dayAdrakRta mAnasA || dharmopadezaniratA sasnehA guru-gacchayoH / zAntA vizuddhazIlA ca kSamAvatyatinirmalA // niHsaMgA likhanAdyeSu kAryeSu satatodyatA / dharmadhvajA padhiSukaraNIyeSu sattamA / vizuddhakulasaMbhUtA sadA svAdhyAyakAriNI / pravartinIpadaM sA tu vratinI dhruvamarhati // ( A. di. pU. 119 ud) / jitendriya, vinamra, mana kI kI ekAgratA se sahita, zrAgama meM nipuNa, priya bolane vAlI, sarala, dayAlu, dharma ke upadeza meM udyata, guru va gaccha ke viSaya meM sneha se saMyukta, zAnta, nirmala zIla kI dhAraka, kSamAzIla, parigraha se rahita, lekhana zrAdi kAryoM meM nirantara udyata, karane yogya dharmadhvaja zrAdi upAdhiyoM ke viSaya meM atizaya zreSTha, nirdoSa meM kula utpanna huI aura nirantara svAdhyAya karane vAlI; ina guNoM se sampanna vratinI (sAdhvI ) pravartanIpada ke yogya - sAdhviyoM ko adhiSThAtrI hotI hai / pravAda - darzana mohodaya paravazaiH sarvathaikAntavAdibhiH prakalpitA vAdAH pravAdA: / ( yuktyanu. TI. 6) / darzana mohanIya karma ke paravaza hue sarvathA ekAntavAdiyoM ke dvArA kalpita vAdoM kA nAma pravAda hai / pravicakSaNa - pravicakSaNAH caraNapariNAmavantaH anye tu vyAcakSate - XX X pravicakSaNAH zravadyabhIravaH / ( dazavai. sU. hari. vR. 2 - 11, pR. 6) / jo cAritra pariNAma se yukta hote haiM ve pravicakSaNa kahalAte haiM / matAntara se pApa se Darane vAloM ko pravicakSaNa kahate haiM / pravicAra - dekho pravIcAra / 1. pravicArA maithunopasevanam / ( sa. si. 4-7 ) / 2. kAyapravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / ( ta. bhA. 4-8) / 3. maithunopasevanaM pravIcAraH / XXX pravicaraNaM pravIcAraH, maithunavyavahAra ityarthaH / (ta. vA. 4, 7, 1) / 4. pravIcaraNaM pravIcAro maithunopasevanam / (ta. zlo. 4-7 ) / 5. pravIcAro maithunopasevA / (ta. bhA. siddha. vR. 4-8 ) / 6. pravIcAra: sparzanendriyAdyanurAgasevA / (mUlA. vR. 12-2 ) / 1 maithunasevana kA nAma pravIcAra hai / J
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ praviddhadoSa ] 780, praviddhadoSa - 1. paviddhamaNuvayAraM jaM zrappitoNijaMtimro hoi / jattha va tattha va ujjhai kiyakiccovakkharaM ceva / ( prava. sAro. 156 ) / 2. praviddhaM candanaM dadata eva palAyanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130, pR. 236) / o upacAra ( bhakti) ke vinA hI aniyaMtrita -- anavasthitacitta hokara guru kI vandanA karatA huA samApti ke pUrva hI use chor3a kara calA jAtA hai vaha praviddha nAmaka vandanAdoSa kA bhAgI hotA hai / jaise--koI kulI kisI ke vartanoM ko anya nagara meM le jAtA hai| vahAM pahuMcane para jaba vartanoM kA svAmI usase yaha kahatA hai ki thor3I dera Thaharo, maiM yogya sthAna dekhakara abhI AtA hUM, taba ukta kulI yaha kahatA hai ki mujhe yahIM taka le zrAne ko kahA thA, aba maiM ruka nahIM sakatA; yaha kahatA huA vaha prasthAna meM hI vartanoM ko chor3akara calA jAtA hai / isI prakAra ukta vandanA kA krama jAnanA cAhie / praviSTadoSa- dekho praviddhadoSa / 1. praviSTa: paMcaparameSThinAtyAsanno bhUtvA yaH karoti kRtikarma tasya praviSTadoSaH / (mUlA. vR. 7 - 106) / 2. XX X zratyAsannabhAvaH praviSTaM parameSThinAm // ( ana. dha. 8-18) / 1 jo paMca parameSThiyoM ke pratyanta nikaTa hokara kRtikarma karatA hai usake kRtikarma kA praviSTa nAma kA doSa utpanna hotA hai / pravIcAra - dekho pravicAra | pravRtti - - 1. savvatthuvasamasAraM tappAlaNamo pavattI u / / (yorgAva. 5) / 2. pravartanaM pravRttiH anuSThAnarUpA parizuddhapratipattyanantarabhAvinI tattvaviSayaiva / ( SoDaza. vR. 16 - 14 ) / 3. pravRttiH yathAyogaM vaiyAvRttyAdau sAdhUnAM pravartakaH / ( zrAcArA. zI. bR. 2, 127, pR. 322) / 4. XXX pravRttiH pAlanaM param / (jJA. sA. 27- 4 ) ; samyagdarzanAdiguNapravRddhibhUtaM kriyAzrutAbhyAsapAlanaM paramparA utkRSTA sA pravRttiH / ( jJA. sA. TI. 27-4) / 1. upazama kI pradhAnatA se vidhipUrvaka sthAna va zrAlambana zrAdirUpa pAMca prakAra ke yoga kA paripAlana karanA, isakA nAma pravRtti hai / 3 jo balavIrya ke anusAra athavA yogyatA ke anusAra sAdhunoM jaina-lakSaNAvalI [ pravrajyA ko vaiyAvRtti zrAdi meM pravRtta karAtA hai use pravRtti ( pravartaka) kahA jAtA hai / pravrajita - prakarSeNa vrajito gataH pravrajitaH, grArambhaparigrahAditi gamyate / ( dazavaM. ni. hari. vR. 2, 158 ) / jo prArambha va parigraha se zratizaya haiM- sarvathA unheM chor3a cukA hai, use jAtA hai / dUra jA cukA pravrajita kahA pravrajyA - 1. X XX pavvajjA savvasaMgaparicattA / (bo. prA. 25); giha- gaMtha - mohamukkA vAvIsaparIsahA jikasAyA / pAvAraMbhavimukkA pavvajjA erisA bhaNiyA // ghaNa ghaNNa-vatthadANaM hiraNNa-sayaNAsaNAi chattAi / kuddANaviraharahiyA (?) pavvajjA erisA bhaNiyA / sat- mitte va samA pasaMsa- NidAaladdhi-laddhisamA / taNa - kaNae samabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA // uttama majjhimagehe dAri Isare nirAkkhA / savvattha gihidapiMDA pavvajjA erisA bhaNiyA // NiggaMthA NissaMgA NimmANAsA rAya NiddosA / Nimmama NirahaMkArA pavvajjA erisA bhaNiyA || NiNNehA NillohA NimmohA NivviyAra NikkalusA / Nibbhaya NirAsabhAvA pavvajjA erisA bhaNiyA / jahajAyarUvasarisA avalaMbiyabhutra NirAuhA saMtA / parakiyanilayaNivAsA pavvajjA erisA bhaNiyA / uvasama-khama- damajuttA sarIrasakkAravajjiyA rukkhA / maya-rAya- dosarahiyA pavvajjA erisA bhaNiyA || vivarIyamUDhabhAvA paNaTTakammaTTha NaTumicchattA / sammattaguNavisuddhA pavvajjA erisA bhaNiyA || tilagrosattanimittaM samabAhiragaMthasaMgaho Natthi / pAvajja havai esA jaha bhaNiyA savvadarisIhi / pasu - mahila-saMDhasaMgaM kusIlasaMga Na kuNai vikahA / sabhAya jhANajuttA pavvajjAM erisA bhaNiyA / tava vayaguNehiM suddhA saMjama sammattaguNavisuddhA ya / suddhA guNehiM suddhA pavvajjA erisA bhaNiyA // ( bo. prA. 45-53, 55 va 57-58 ) / 2. prAha viraipariNAmo pavvajjA bhAvapro jiNAeso / ( paMcava. 164 ) ; viratipariNAmaH sakalasAvadyayogavinivRttirUpaH pravrajyA (paMcava. svo vR. 164) / 1 gRha, parigraha va moha se rahita; bAIsa parISahoM se sahita; kaSAyoM ko jItane vAlI, pApajanaka
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravrajyAha] 781, jainAkSaNAvalI - prazasta karaNopazAmanA prArambha se rahita; dhana, dhAnya, vastra, hiraNya, zayana, (AvIcimaraNa) pratisamaya hone vAlA hai, tathA prAsana aura chatra ityAdi ke duSita dAna se rahita vipAka bhayAnaka hai| isa prakAra jisane saMsAra kI zatru-mitra, prazaMsA-nindA, lAbha-alAbha aura tRNa- nirguNatA ko jAna liyA hai va isIlie jo usase suvarNa inameM rahane vAle samatA bhAva se sahita; virakta ho cukA hai| kaSAyeM jisakI kRzatA ko pAhAra ke nimitta uttama va madhyama evaM daridra va prApta ho cukI haiM, jisake parihAsa Adi alpa haiM, sampanna ghara kI apekSA na karake sabhI jagaha grahaNa jo upakAra kA mAnane vAlA hai, vinIta hai, jo kiye jAne vAle grAhAra se sahita ; bAhya-abhyantara pUrva meM rAjA, maMtrI evaM nAgarika janoM ke dvArA parigraha se rahita, mAna va pAzA se vihIna, rAga- bahumAnya rahA hai, droha kA karane vAlA nahIM hai, dveSa se virahita, mamatA va ahaMkAra se rahita; kalyANa kA aMga hai, zraddhAla hai, sthira hai, prArabdha sneha, lobha, moha, vikAra, pApa, bhaya au' prAzA se kArya kA anta taka nirbAha karane vAlA hai, tathA jo rahita; janmajAta (nagna) rUpa se upalakSita; lambA- samupasaMpanna hai-zrAtmasamarpaNarUpa samyaka prAcaraNa yamAna bhajAoM se saMyakta, prAyudhoM se rahita, parakRta dvArA samIpatA ko prApta ho cakA hai: aisA mahAgaha meM nivAsa se sahita, upazama, kSamA evaM dama- puruSa pravrajyAha.-----munidIkSA ke yogya hotA hai| indriya va kaSAyoM ke damana-se yukta ; zarIrasaMskAra pravrAjaka -1. pravrAjaka:-sAmAyikavratAderAropase rahita, mada, rAga va doSa se virahita; mUDhatA, yitaa| (ta. bhA. siddha. vR. 6-6, pR. 208) / pATha karma va mithyAtva kI vighAtaka; samyaktva se 2. tatra sAmAyikavatAderAropayitA pravrAjakAcAryaH / vizuddha, tila-tuSa mAtra parigraha se rahita; pazu, strI, (yogazA. svo. viva. 4-60, pR. 314) / napuMsaka evaM kuzIla jana ke saMga se rahita; vikathAoM 1 jo saMyama ke abhimukha hue kisI anya ke sAmAvihIna, svAdhyAya evaM dhyAna se yukta, tapa va vrata yikAdi vratoM kA prAropaNa karAtA hai-unameM evaM gaNoM se vizaddha; tadhA saMyama evaM samyaktva guNoM dIkSita karatA hai-use pravAjaka-pravajyAdAyakase vizaddhi ko prApta aisI pravrajyA-jinadIkSA- kahate haiN| yaha pAMca prakAra ke prAcAryoM meM prathama hai| hamA karatI hai| 2 bhAvataH samasta sAvadyayoga ke prazama---1. rAgAdInAmanudrekaH prazamaH / (ta. vA. parityAgarUpa viratipariNAma-saMyamasvIkRti- 1, 2, 30) / 2. tatrAnantAnabandhinAM rAgAdInAM kA nAma pravrajyA hai| mithyAtva-samyagmithyAtvayozcAnudreka: prazamaH / (ta. pravrajyAha-pravrajyAhaH Arya dezotpannaH 1 viziSTa- zlo. 1, 2, 12, pR. 86) / 3. yadrAgAdiSu doSeSu jAti-kulAnvitaH 2 kSINaprAyakarmamalaH 3 tata eva cittavRttinivarhaNam / taM prAhuH prazamaM prAjJAH samavimalabuddhiH 4 durlabhaM mAnuSyaM janma maraNanimittaM stavratabhUSaNam / / (upAsakA. 228) / 4. prazamaH sampadazcapalA viSayAH duHkhahetavaH saMyoge viyoga: svabhAvata eva krodhAdiRrakaSAya-viSavikArakaTapratikSaNaM maraNaM dAruNo vipAkaH ityavagatasaMsAranai- phalAvalokanena vA tnnirodhH| (dha. bima guNyaH 5 tata eva tadviraktaH 6 pratanukaSAyaH 7 alpa- 3-7) / 5. prazamo rAgAdInAM vigamo'nantAnubandhihAsyAdiH 8 kRtajJaH 6 vinItaH 10 prAgapi rAjA- nAM XXX / (an.dh.2-52)| 6. rAgAdimAtya-paurajanabahamataH 11 adrohakArI 12 kalyA- doSebhyazcetonivartanaM prazamaH / (ta. vani prata NAMgaH 13 zrAddhaH 14 sthiraH 15 samupasampannaH 1-2) / 7. prazamo vizayeSUccairbhAvakrodhAdikeSa 16 ceti| (dha. bi. 4-3) / c| lokAsaMkhyAtamAtreSu svarUpAcchithilaM manaH // o prArya deza meM utpanna hayA ho, uttama kula va (lATIsaM. 3-71; paMcAdhyA. 2-426) / na.pra. Ati se yukta ho, jisakA karmarUpa mala kSINa ho zamaH kaSAyAbhAvaH / (jJA. sA. va. 27-3.pra. rahA ho, isI se- jo nirmala buddhi se sahita ho; 90) / manuSya paryAya durlabha hai, janma maraNa kA kAraNa hai, 1 rAgAdi doSoM kI tIvratA ke prabhAva kA nAma sampatti caMcala (vinazvara) hai, viSaya duHkha ke kAraNa prazama hai / haiM. saMyoga viyoga kA avinAbhAvI hai, maraNa prazasta karaNopazAmanA-1.jA sA savvakaraNova
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasta dhyAna ] ka. pA. sAmaNA tisse vi duve NAmANi savvakaraNovasAmaNAti vi pasatthakaraNovasAmaNA ttivi / cU. pR. 708 ) / 2. savvakaraNuvasAmaNAe aNNANi duve NAmANi guNovasAmaNA tica pasatthuvasAmaNA tti ca ( dhava. pu. 15, pR. 275 ) / 2 sarvakaraNopazAmanA ko hI prazasta karaNopazAmanA kahate haiM / arthAt prazasta pariNAmoM ke dvArA udIraNAdi zrAThoM karaNoM ke upazAnta hone ko prazasta karaNopazAmanA kahate haiM / prazasta dhyAna - puNyAzayavazAjjAtaM zuddhalezyAva - lambanAt / cintanAdvastutattvasya prazastaM dhyAnamucyate // ( jJAnA. 3 - 26, pR. 66 ) ; astarAgo muniryatra vastutattvaM vicintayet / tat prazastaM mataM dhyAnaM sUribhiH kSINakalmaSaiH / / (jJAnA. 25-18, pR. 256) / puNya prAzaya - zubha upayoga - ke vaza zuddha lezyA ke zrAlambana se vastutattva ke cintana karane ko prazasta dhyAna kahate haiM / prazasta nidAna - 1. saMjamaheduM purisatta satta-balavIriya saMghadaNabuddhI / sAvatra baMdhukulAdINi NidANaM hodi hu patthaM // (bha. prA. 1216 ) / 2. paripUrNa saMyamamArAdhayitukAmasya janmAntare puruSAdiprArthanA prazastaM nidAnam / (bha. zrI. vijayo. 25) ; etAni puruSatvAdIni saMyamasAdhanAni mama syuriti cittapraNidhAnaM prazastanidAnam, sAvayabaMdhukulAdinidAnaM daridraku bandhukule vA utpattiprArthanA prazastanidAnam / (bha. zrI. vijayo. 1216 ) / 1 saMyama ke hetubhUta manuSya paryAya, sattva (utsAha), bala (zArIrika), vIrya aura saMhanana; inakI prArthanA karanA tathA zrAvakakula va bandhukula meM utpanna hone kI prArthanA karanA, yaha prazasta nidAna kahalAtA hai / prazasta nissaraNataijasa- dekho taMjasa va taijasasamudghAta / jaM taM pasatthaM taM pi erisa (bArahajoyaNAyAmaM Navajaya vittharaM sUcigulassa saMkhejjadibhAga bAhallaM) ceva / Navari haMsadhavalaM dakkhiNaMsasaMbhavaM aNukaMpANimittaM mArirogAdipasa maNakkhamaM / ( dhava. pu. 4, pR. 28); praNukaMpAdo dakkhiNaMsaviNiggayaM DamaramArIdipasamakkhamaM dosayara hidaM sedavaNNaM Nava- bArahajoyaNaru dAyAmaM pasatthaM nAma teyA 782, jaina - lakSaNAvalI [prazasta rAga sarIraM / (dhava. pu. 7, pR. 300 ) / bAraha yojana zrAyata, nau yojana vistRta, sUcyaMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa bAhalya se sahita aura haMsa ke samAna dhavala varNa vAlA jo tejasa zarIra anukampAza sAdhu ke dAhine kandhe se nikala kara mArI zrAdi rogoM ke zAnta karane meM samartha hotA hai use prazasta nissaraNatejasa kahate haiM / prazasta nozrAgamabhAvopakrama - 1. prazastaM zrutAdinimittamAcArya bhAvopakramaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1, pR. 2 ) / 2. parazca ( prazastaH) zrutAdinimittamAcArya bhAvAvadhAraNarUpaH / ( jambUdvI. zA. va. pR. 6) / 1 zruta zrAdi ke nimitta zrAcAryatva ke nirdhAraNa ko prazasta nozrAgamabhAvopakrama kahate haiM / prazasta prabhAvanA titthayara - pavayaNa-nivvANamaggabhAvaNA pasatthA / ( jItaka. cU. 28, pR. 13 ) / tIrthaMkara, pravacana aura mokSamArga ke prabhAva ko pragaTa karanA; ise prazasta prabhAvanA kahA jAtA hai / prazasta bhAvapiNDa - muccai ya jeNa so uNa pasatyo navari vinnena / ( piNDani. 64 ) / jisake Azraya se jIva karma se chuTakArA pAtA hai use prazasta bhAvapiNDa kahate haiN| vaha kramazaH eka-do zrAdi ke bheda se dasa prakAra kA hai / yathA-eka saMyama, do jJAna va cAritra, tIna jJAna, darzana va cAritra; ityAdi ke krama se dasa - uttama kSamAmArdavAdi / prazasta bhAvayoga - x x x sammattAI pasattha XXX / ( zrAva. ni. 1038 ) / samyagdarzanAdirUpa uttama bhAvoM ko prazasta bhAvayoga kahate haiM / prazasta bhAvasaMyoga-nANeNaM nANI dasaNeNaM daMsaNI caritteNaM carittI, se taM pasatthe / ( zranuyo. sU. 130, pR. 144) / jJAna ke saMyoga se jJAnI, darzana ke saMyoga se darzanI aura cAritra ke saMyoga se cAritrI ityAdi prazasta bhAvasaMyoga pada kahalAte haiM / prazasta rAga - 1. arahaMta siddha-sAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu ceTThA / zraNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti vuccati // ( paMcA. kA. 136 ) / 2. arahaMtesu ya rAmro vavagadarAgesu dosa rahiesu /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasta rAga ] dhammammiya jo rAmro sude ya jo bArasavidhammi // Ayarisa ya rAmro samaNesu ya bahusude carittaDDhe / eso pattharAmro havadi sarAgesu savvesu // ( mUlA. 7, 73-74) / 3. prazastastvarhadAdiviSayaH / yathoktam- arahaMtesu ya rAgo rAgo sAhUsu baMbhayArIsu / esa pattho rAgo prajjasarAgANa sAhUNaM // (zrAva. ni. hari. vR. 18, pR. 386 ) / 4. prazastarAgo nAma paMcaguruSu pravacane ca vartamAnastadguNAnurAgA - tmaka: / (bha. zrI. vijayo. 51 ) / 5. rAgo yasya prazastaH- vItarAgaparamAtmadravyAdvilakSaNa: paMcaparameSThinirbhara guNAnurAgarUpaH prazasta dharmAnurAgaH x x X / (paMcA. kA. jaya. vR. 135 ) / 6. dAnazIlopavAsa- gurujana vaiyAvRttyAdisamudbhavaH prazasta rAgaH / ni. sA. vR. 6) / 1 arahanta, siddha aura sAdhutroM meM bhakti; dharma meM vyavahAra dharmAnuSThAna meM-- pravRtti aura guruznoM kA anukaraNa; isa saba ko prazasta rAga kahA jAtA hai / 3 arahantoM meM rAga, sAdhuoM meM rAga evaM brahmacAriyoM meM rAga; yaha zreSTha sarAga sAdhunoM kA prazasta rAga kahalAtA hai / [prazastendriyapraNidhi 783, jaMna-lakSaNAvalI rAdivat prazastavihAyogatinAma / ( ta vRtti zruta. 8-11) / 1 jo karma uttama baeNla va hAthI Adi ko prazasta gati ke samAna uttama gati ( gamana) kA kAraNa hai use prazasta vihAyogatinAmakarma kahate haiM / prazasta sthirIkaraNa - visIyamANassa carittAisu thirIkaraNaM satthaM / ( jItaka. cU. gA. 28, pR. 13) / cAritra Adi ke viSaya meM kheda ko prApta hone vAle prANI ko usameM sthira karanA, ise prazasta sthirIkaraNa kahate haiM / prazastA bhAvazIti - yaH punarhetubhisteSAmeva saMyamAdisthAnAnAmuparitaneSUparitaneSu vizeSeSvadhyArohati sA prazastoccoparitana eva krameNa bhAvazItistAvad draSTavyaM yAvat kevalajJAnam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 10-409) / jina hetu ke dvArA jIva saMyamAdisthAnoM ke uparitana uparitana vizeSa sthAnoM para zrArohaNa karatA hai ise krama se prazasta uparitana bhAvazIti kahate haiM / ukta prArohaNakrama kevalajJAna kI prApti taka jAnanA cAhie / prazastendriyapraNidhi 1. saddesu a rUvesu zra gaMdhesu rasesu taha ya phAsesu / na vi rajjai na vidusai esA khalu iMdiya paNihI / / ( dazavaM. ni. 265 ) ; taM ( aTThavihaM kamma - rayaM ) ceva khavei puNo pasatthapaNahI samAtto // ( dazavai. ni. 304) / 2. tesu saddAdisu visasu maNunnAmaNunnesu jo rAgaddosaviNiggaho so pasattho iMdiyapaNidhI / ( dazavaM. cU. pU. 266 ) ; jo dhammaNimittaM iMdiyavisayapayAranirodho iMdiyavisayapattANaM ca pratthAnaM rAga-dosaviNiggaho kasAyodaya nirodho udayapattANaM kasAyANaM viNiggaho sA pasatthA paNidhI bhaNNaI / ( dazavaM. cU. pR. 269 ) / 1 zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza ina iSTa va aniSTa indriyaviSayoM meM rAga-dveSa nahIM karanA; yaha prazasta indriyapraNidhi kahalAtI haiN| isake zrAzraya se jIva ATha prakAra ke karma-raja ko naSTa karatA hai| 2 indriyoM ke viSayasaMcAra ko rokanA, indriyaviSayatA ko prApta padArthoM meM rAga-dveSa nahIM karanA, kaSAyoM ke udaya ko rokanA, tathA udayagata kaSAyoM prazasta vAtsalya - Ayariya - gilANa - pAhuNa prasahubAla- buDDhAINaM zrAhArova himAiNA samAhikaraNaM pasatthaM / ( jItaka. cU. 28, pR. 13) / prAcArya, glAna, atithi, prazakta, bAla aura vRddha zrAdi ko AhAra evaM upAdhi zrAdi ke dvArA samAhita karanA- unake saMkleza ko dUra karanAyaha prazasta vAtsalya kahalAtA hai| prazasta vihAyogati - 1. varavRSabha - dviradAdiprazastagatikAraNaM prazasta vihAyogatinAma / (ta. vA. 8, 11, 18) 2. jassa kammassa udaeNa jIvANaM sIhakuMjara-vasahANaM va pasatthagaI hojja taM pasatthavihAyagadI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 77 ) / 3. jassudaNaM jIvo varavasahagaIe gacchai gaie / sA suhiyA vihagagaI haMsAINaM bhave sA u // ( karmavi. ga. 128 ) / 4. yasya karmaNa udayena siMha kuMjara - haMsavRSabhAdInAmiva prazastA gatirbhavati tatprazastavihAyogatinAma / ( mUlA. vR. 12 - 165 ) / 5. tatra yadudayAjjantoH prazastA vihAyogatirbhavati, yathA haMsAdInAm, tatprazasta vihAyogatinAma / ( saptati. malaya. vR. 5, pR. 153) / 6. gaja - vRSabha - haMsa-mayU
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastopabRhaNa] 784, jena-lakSaNAvalI [praznakuzala kA nigraha karanA; ise prazasta indriyapraNidhi kahA lie usakA prazAntarasa nAma sArthaka hai / jAtA haiN| prazna--- 1. paNho u hoi pasiNaM jaM pAsai vA sayaM prazastopabRhaNa -- pasatthA sAhUsu nANa-dasaNa- tu taM pasiNaM / aMguThucciTTha-paDe dappaNa-asi-toyatava-saMjama-khamaNa-veyAvaccAisu abbhujjayassa ucchA- kuDDAI / / (bRhatka. 1311) / 2. praznaH saMzayApatau havaDDhaNaM uvavhaNaM / / (jItaka. cU. 28, pR. 13) / asaMzayArtha vidvatsannidhau svavivakSAsUcakaM vaakymiti| sAdhunoM meM jJAna, darzana, tapa, saMyama, kSamaNa (upa- (pAva. ni. hari. va. 61) / 3. nAmani niti vAsa) aura vaiyAvRttya prAdi meM udyata sAdhu ke lakSaNanirNayArthaH prazno bhavati, lakSaNe vA nirmAte utsAha ke bar3hAne ko prazasta upabRhaNa kahate haiN| nAmanirjJAnArthaH iti / tatra pUrvasmin 'kiMlakSaNaM prazaMsA-1. guNodbhAvanAbhiprAyaH prshNsaa| (sa. jIvAdidravyam' iti praznaH, 'upayogAdilakSaNam' si. 6-25; ta. zlo. 6-25); manasA mithyA- iti prativacanam / aparasmin pakSe 'upayogAdilakSadRSTeni-cAritraguNodbhAvanaM prazaMsA / (sa. si. 7, NaH kinnAmA padArthaH' iti praznaH, 'jIvAdinAmA' 23; ta. vA. 7, 23, 1; cA. sA. pR. 4) / ityuttaram / (nyAyaku. 7-76, pR. 802) / 4. 2. jJAna-darzana-guNavizeSoddhAvanaM bhAvataH prshNsaa| athijanena zubhAzubha pRSTo daivajJaH svapnAdiSu tatpari(ta. bhA. 7-18) / 3. guNoddhAvanAbhiprAyaH jJAnArthaM vidyAdidevatAM yatpRcchati sa praznaH / (prAva. prshNsaa| sadbhUtasyA'sadbhUtasya vA guNasyodbhAvanaM hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 83) / 5. yA vidyA pratyabhiprAyaH prazaMsetyupadizyate / (ta. vA. 6, 25, mantrA vA vidhinA japyamAnaH pRSTA eva santaH zubhA zubhaM kathayanti te praznAH / (nandI. malaya. vR. 154, 1 guNoM ke pragaTa karane ke abhiprAya kA nAma prazaMsA pR. 234) / 6. praznaH kimayamasmAbhiranugRhItavyo hai| 2 jJAna va darzanarUpa vizeSa guNoM ko bhAvataH na veti saMghamuddisya pRcchA / (ana. dha. svo. TI. pragaTa karanA, yaha prazaMsA kahalAtI hai| 7-18) / prazAntarasa-1. nihosamaNasamAhANasaMbhavo jo 1 devatA Adi se pUchane ko prazna kahA jAtA hai, pasaMtabhAveNaM / avikAralakkhaNo so rasaM pasaMtotti athavA svayaM va vahAM para sthita anya jana bhI jo NAyabdo // (anuyo. gA. 80, pR. 136) / dekhate haiM use pasiNa (prAkRta zailI se) kahate haiM / 2. hiMsAnatAdidoSarahitasya krodhAdityAgena prazAnta- yathA----aMgaThe-kaMsAra (kSadra kIr3A) Adi se sya indriyaviSayavinivRttasya svasthamanasaH hAsyAdi- bhakSita vastra, darpaNa, talavAra, pAnI aura bhittI vikArajita: avikAralakSaNa: prazAnto raso bhvti| Adi meM avatIrNa devatA prAdi se jo pUchA jAtA (anayo. . pR. 46) / 3. nirdoSamanaHsamAdhAna- hai use prazna samajhanA cAhiye / 2 kisI padArtha ke sambhavaH, hisAdidoSarahitasya indriyaviSayavinivRttyA viSaya meM sandeha ke utpanna hone para use dUra karane svasthamanaso yaH prazAntabhAvena krodhAdityAgena avi- ke lie vidvAn ke samIpa meM apanI vivakSA ke kAralakSaNaH hAsyAdivikArajitaH asau rasaH sUcaka jisa vAkya kA upayoga kiyA jAtA hai prazAnto jJAtavyaH / (anayo. hari. va. pa. 71) / usakA nAma prazna hai| 6 isake Upara hameM anugraha 4. prazAmyati krodhAdijanitautsukyarahito bhavatyane- karanA cAhiye yA nahIM, isa prakAra saMgha ko lakSya neti prazAntaH, paramaguruvacaHzravaNAdihetusamallasitaH karake jo pUchA jAtA hai use prazna kahate haiN| yaha upazamaprakarSAtmA prazAnto rasaH / (anuyo. gA. bhaktapratyAkhyAna maraNa kA icchuka jina aAdi mala. hema. va. 63, pR. 135) / liMgoM kA pArAdhaka hotA hai unameM se eka hai| 1 nirdoSa-hiMsAdi doSoM se rahita, mana ke samA- praznakuzala--caityasaMyatAnAyikAH zrAvakAMzca bAladhAna se-usa kI viSayavimakhatArUpa svasthatA se, madhyama-vaddhAMzca pRSTvA kRtagaveSaNo yAti aa hone vAle nirvikAra-hAsyAdi vikAroM se rahita-- kuzalaH / (bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. 403) / rasako prazAntarasa kahate haiN| yaha krodhAdi ke jo sAdhu caityavAsI saMyatoM, prAyikAoM, zrAvakoM parityAgarUpa zAntabhAva se utpanna hotA hai, isI tathA bAla, madhyama aura vRddhoM se pUchakara niryApakA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznavyAkaraNa] 785, jaina-lakSaNAvalI [shnaashn cArya ke anveSaNa ke lie jAtA hai vaha praznakuzala sukhadukkha-jIviyamaraNANi ca vnnnnedi| (jayadha. kahalAtA hai| 1, pR. 131) / 7. SoDazasahasra-trinavatilakSapadaparipraznavyAkaraNa-1. paNhAvAgaraNesu NaM aThThattaraM mANaM naSTa maSTayAdIna parapraznAnAzritya yathAvattadarthapasiNasayaM aThThattaraM apasiNasayaM aThThattaraM pasiNApa- pratipAdakaM praznAnAM vyAkata praznavyAkaraNam / (saM. siNasayaM, taM jahA-aMguTThapasiNAI bAhupasiNAI addA- zrutabha. 8, pR. 173) / 8. praznasya dUtavAkya-naSTagapasiNAi annevi vicittA vijjAisayA nAga- maSTi-cintAdirUpasya arthaH trikAlagocage dhanadhAsuvaNNehi saddhi divvA saMvAyA prAviti, paNhA- nyAdi-lAbhAlAbha-sukhaduHkha-jIvitamaraNa-jayaparAjayAvAgaraNANaM parittA vAyaNA saMkhejjA aNuyogadArA dirUpo vyAkriyate vyAkhyAyate yasmistatpraznavyAsaMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo Nijja- karaNam / (go. jI. jI. pra. 357) / 6. naSTattIao saMkhejjAmro saMgahaNIyo saMkhejjAyo paDivattI- maSTyAdikapraznAnAmuttarapradAyakaM SoDazasahasrAdhikapro, se NaM aMgaTTayAe dasame aMge ege suakkhaMdhe paNa- vinavatilakSapadapramANa praznavyAkaraNam / (ta. vRtti yAlIsaM ajjhayaNA paNayAlIsaM uddesaNakAlA paNayA- zruta. 1-20) / 10. paNhANaM vAyaraNaM aMgapayANi lIsaM samuddesaNakAlA saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM tiyasuNNa solasiyaM / teNavadilakkhasaMkhA jattha jiNA saMkhejjA akkharA aNaMtA gamA aNaMtA pajjavA parittA veMti suNaha jaNA / / paNhassa dUdavayaNaNaTThamuTTimarutthayatasA aNaMtA thAvarA sAsayagaDanivaddha nikAiyA jiNa- sarUMvassa / dhAduNaramUlajassa vi attho tiyakAlagocapannattA bhAvA prAvijjati pannavijjati parUvi- rayoH / / dhaNadhaNNajayaparAjayalAhAlAhAdisuhaduhaM NeyaM / vijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjaMti, jIviyamaraNattho vi ya jattha kahijjai sahAveNa / se evaM AyA se evaM nAyA evaM vinnAyA evaM caraNa- (aMgapa. 56-58, pR. 268-66) / karaNaparUvaNA Aghavijjai, settaM paNhAvAgaraNAI 1 jisameM eka sau ATha praznoM, eka sau ATha apraznoM, 10 / (nandI. sU. 54, pR. 234) / 2. AkSepa- eka sau pATha praznApraznoM, tathA aMguSThaprazna, bAhuvikSepahetu-nayAzritAnAM praznAnAM vyAkaraNaM praznavyA- prazna evaM prAdarzapraznarUpa vicitra bidyAtizayoM ke karaNam, tasmillaukika-vaidikAnAmarthAnAM nirNayaH / nirUpaNa ke sAtha nAgakumAra va suvarNakumAroM ke sAtha (ta. vA. 1, 20, 12) / 3. praznitasya jIvAderyatra hone vAle divya saMvAdoM kA bhI nirUpaNa kiyA jAtA prativacanaM bhagavatA dattaM tatpraznavyAkaraNam / (ta. hai use praznavyAkaraNa (dasavAM aMga) kahA jAtA hai| bhA. hari. va siddha. vR. 1-20) / 4. prazna: pratI- 2 jisa aMgazruta meM zaMkA-samAdhAnapUrvaka hetu tastannirvacanaM vyAkaraNam / (nandI. hari. va. pa. aura nayoM ke Azrita praznoM kA vyAkhyAna kiyA 105) / 5. paNhavAyaraNaM NAma aMgaM teNaudilakkha- jAtA haiM vaha praznavyAkaraNAMga kahalAtA hai| isameM solahasahassapadehi 931600. akkhevaNI vikkhe- laukika va vaidika arthoM kA nirNaya bhI kiyA vaNI saMveyaNI NiveyaNI cedi cauvihAno kahAno jAtA hai| vadi / (dhava, pu. 1, pR. 104); praznAnAM vyA- praznAprazna-1. pasiNApasiNaM sumiNe vijjAsila karaNaM praznavyAkaraNam, tasmin savinavatilakSa-SoDaza- kahei annassa / ahavA AiMkhiNiyA ghaMTiyasiTTha padasahasra 6316000 praznAnnaSTa-muSTi-cintA- parikahei / / (bRhatka. bhA. 1312) / 2. suviNayalAbhAlAbha-sukhaduHkha-jIvitamaraNa - jayaparAjaya-nAma- vijjAkahiyaM prAiMkhaNighaMTiyAkahiyaM vaa| jaM sAsai dravyAyussaMkhyAnAni laukika-vaidikAnAmarthAnAM nirNa- annesi pasiNApasiNaM havai eyaM // (Ava. ni. hari. yazca prarUpyate, AkSepaNI-vikSepaNI-saMvedanI-nirveda- vR. 1107, pR. 518 ud.) / 3. athijanapraznAddevanyazceti catasraH kathA etAzca nirUpyante / (dhava. pu. tAyAH praznaH praznApraznaH / xxx 6, pR. 202) / 6. paNhavAyaraNaM NAma aMgaM akkhe- dyayA-vidyAdevatayA-kathitaM svapnavidyAkathitam, vaNI-vikkhevaNI-saMveyaNI-NivveyaNINAmAgro cau- athavA svapnasya vidyA svapnavidyA, tayA kathitaM vihaM kahAno paNhAdo NaTThi-muTThi-citA-lAhAlAha- svapnavidyAkathitam, AkhyAti zubhAzubhamityAkhyAyi la.66
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazvAsa] 786, jaina-lakSaNAvalI [prAkAmya kA devatAvizeSarUpA tayA karNadvAre vAditaghaNTikA prasenI, sUryaprasenI aura svapna prasenI Adi vidyAoM dvAreNa kathitam, AkhyAyikA devatA hi mantreNAhUtA ke dvArA loka ko anuraMjita karane vAle sAdhu ko ghaNTikAdvAreNa zubhAzubhaM daivajJasya kathayati, etacca prasenikAkuzIla kahate haiN| devatAkathitaM yadanyebhyaH ziSyate kathyate sa praznA- prastha-- 1. Xxx palANi puNa addhaterasa u praznaH / (prAva. hari. vR. mala. Ti. pR.83) / 4. ye pttho| (jyotiSka. 16) / 2. catuHkuDavaH prasthaH / pRSTA apRSTAzca kathayanti te praznApraznAH / (nandI. (ta. vA. 3, 38, 3, pR. 206) / 3. arddha trayodazamala. hema. va. 54, pR. 234) / 5. praznApraznaM nAma palAni sArvAni dvAdazapalAni prasthaH / (jyotiSka. yat svapnavidyAdibhiH ziSTasyAnyebhyaH kathanam / malaya. va. 16) / 4.xxx prastho dvAdazabhi(vyava. bhA. malaya. vR.pR. 117) / zca taiH (palaiH) / (lokapra. 28-257) / 1 svapna meM avatIrNa vidyA-adhiSThAtrI devatA 1 sAr3he bAraha paloM kA eka prastha hotA hai / 2 cAra --ke dvArA jo kahA gayA hai use anya praznakartA ke kuDava pramANa mApa ko prastha kahate haiN| lie kahanA, athavA zubhAzubha kA kathana karane vAlI prahAra -prahAro'syAdinA svasya prahAre nikaTasya devatAvizeSa ke dvArA ghaNTA bajAkara jo kucha kAna vA / (ana. dha. 5-57) / meM kahA gayA hai use anya praznakartA ke liye kahanA, sAdhu ke bhojana karate samaya usake Upara yA nikaTaise praznAprazna kahA jAtA hai| vartI kisI anya ke Upara talavAra prAdi se prAghAta prazvAsa-koSThasya vAyonizvasanaM prshvaasH| (yoga- kiye jAne para prahAra nAma kA bhojanaviSayaka antazA. svo. viva. 5-4) / rAya hotA hai| udararUpa koThe ko vAyu ke niHzvasana ko prazvAsa prAkAmya-1. salile vi ya bhUmIe ummajja-Nimakahate haiN| jjaNANi jaM kuNadi / bhUmIe vi ya salile gacchadi prasaGgasAdhana-1. yatra hi vyApyAbhyupagamo vyApa- pAkammariddhI sA / / (ti. pa. 4-1026) / 2. apsu kAbhyUpagamanAntarIyakaH pradazyate pratprasaGgasAdhanam / / bhUmAviva gamanaM bhUmau jala ivonmajjana-nimajjanakaraNaM (siddhivi. vR. 3-6, pR. 43) / 2. prasaGgasAdhanaM praakaamym| (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203; cA. sA. parasyeSTyA aniSTApAdanAt / (pra. ka. mA. pR. pR. 68) / 3. kula-sela-meru-mahIhara-bhUmINaM baahmkaa544)| UNa tAsu gamaNasattI tavaccharaNavaleNuppaNNA pAgamma 1 jisa sAdhana meM vyApya kI svIkRti ko vyApaka nnaam| (dhava. pu. 6,pa. 76); ghaNapuDhavi-meru-sAyarAkI avinAbhAvinI-vyApaka kI svIkRti ke vinA NamaMto savvasarIreNa pavesasattI pAgamma nnaam| (dhava. na hone vAlI-dikhalAyA jAtA hai use prasaMgasAdhana pu. 6,pa. 76) / 4. prAkAmyaM yatpracurakAmo bhavati, kahate haiM / 2 para ke mantavya se hI jo use aniSTa viSayAn bhoktuM zaknoti ityrthH| (nyAyaku. 1-4, kA prasaMga diyA jAtA hai, use prasaMgasAdhana kahA pR. 111) / 5. prAkAmyamapsu bhUmAviva pravizato jAtA hai| gamanazaktiH tathA apsviva bhUmAvanmajjana-nimajjane / prasannA-prasannA drAkSAdidravyajanyA manaHprasatti- (yogazA. svo. viva. 1-8, pR. 37, prava. sAro. vR. hetuH / (vipAka. abhaya. va. 2-10, pR. 23) / 1505, pa. 432) / 6. bhamAviva jalA drAkSA (aMgUra yA munakkA) Adi dravyoM se utpanna pratihatagamanaM prAgamyam / na sarvatra gamanam agamaH, hone vAlI aura mana ko prasanna karane vAlI madirA pragato'gamo yasmAt prakRSTo vA pA samantAt gamo ko prasannA kahate haiN| yasmAdasau prAgamastasya bhAvaH prAgamyam / (prA. prasenikAkuzIla -- aMguSThaprasenikA akSaraprasenI yogibha. TI. 6, pR. 196) / 7. prAkAmyavAn bhuvIpradIpaprasenI zaziprasenI sUryaprasenI svapnaprasenItyeva- vApsu bhuvi vApsviva caGkamet // (gu. gu. SaT. mAdibhirjanaM raMjayati yaH so'bhidhIyate prasenikA- svo. va. 8, pR. 30 ud.)| 8. jale bhUmAviva kuzIlaH / (bha. prA. vijayo. 1950) / gamanaM bhUmau jale iva majjanonmajjanavidhAnaM prAkAna aMguSThaprasenikA, akSaraprasenikA, pradIpaprasenI, zazi- myam / athavA jAti-kriyA-guNa-dravya-sainyAdikaraNaM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkAra] 787, jaina-lakSaNAvalI [prAjJazramaNa ca prAkAmyam / (ta. vRtti zruta. 3-36) / sitacchatranibhA shubhaa| UdhvaM tasyAH kSite: siddhAH 1 jisa Rddhi ke prabhAva se sthala meM jala ke samAna lokAnte samavasthitAH / / (ta. bhA. 10, 16-20, unmajjana-nimajjana kiyA jA sakatA hai tathA bhUmi pR. 322) / ke samAna jala para gamana viyA jA sakatA hai vaha jo prAgbhAra nAma kI pRthivI patalI-madhya meM pATha prAkAmya Rddhi kahalAtI hai / 4 prAkAmya Rddhi kA yojana moTI hokara saba ora krama se hIna hotI huI dhAraka jIva pracura abhilASAyukta hotA hai-vaha anta meM makkhI ke paMkha ke samAna patalI, manohara, viSayoM ke bhogane meM samartha hotA hai| 6 bhUmike samAna sugandhita, pavitra aura daidIpyamAna hokara manathyaloka jala para nirbAdha gamana kara sakane kA nAma prAgamya ke samAna paitAlIsa lAkha yojana vistRta va sapheda Rddhi hai / jisa Rddhi ke hone para sarvatra agama - chatra ke samAna AkAra vAlI hai| usake Upara loka gamanAbhAva-samApta ho jAtA hai, arthAta sarvatra ke anta meM siddha jIva avasthita haiN| jAyA jA sakatA hai, use prAgamya Rddhi kahate haiN| prAcInadezAvakAzika- prAcInaM pUrvAbhimukham, prAkAra-jiNaharAdINaM rakkhaLaM pAsesu vidoli- prAcyAM dizyetAvanmayA'dya gantavyam XXX ttIpro TThavidAno bhittIpo] pAgArA NAma / (dhava. ityevaMbhUtaM saH (dezAvakAzikavratI) pratidinaM pratyApu. 14, pR. 40) / __ khyAnaM vidhatte / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 7, 76, jinagahAdikoM kI rakSA ke liye jo unake pAva- pR. 182) / bhAgoM meM bhI sthApita (nirmApita) kI jAtI haiM pUrva dizA meM maiM Aja itanI dUra jAUMgA, isa prakAra unheM prAkAra kahA jAtA hai| se jo dezAvakAzikavatI pUrva dizA meM prAne jAne kA prAkRta bhASA-1. prakRtau bhavaM prAkRtam, svabhAva- pratidina niyama karatA hai, ise prAcInadezAvakAsiddhamityarthaH / (bRhatka. malaya. vR. 2) / 2. prAkRtaM zikavrata kahate haiN| tajja-tattulya-dezyAdikamanekadhA / (pralaM. ci. prAjApatya vivAha-1. viniyogena kanyApradAnAt 2-120) / prAjApatyaH / (nItivA. 31-7, pR. 375) / 1 jo bhASAvacana prakRti (svabhAva) se siddha haiM 2. viniyogena vibhavasya kanyApradAnAt prAjApatyaH / unheM prAkRta kahA jAtA hai / 2 saMskRta se utpanna, (dha. bi. mu. vR. 1-12) / 3. vibhavaviniyogena usake sadRza aura dezI Adi ke bheda se prAkRta kanyAdAnaM prAjApatyaH / (yogazA. svo. viva. 1-47; bhASA aneka prakAra kI hai| zrAddhagu. pR. 14; dharmasaM. mAna. 1, pR. 5) / 4. tathA prAgabhAva-1. kAryasyAtmalAbhAt prAgabhavanaM prAga- ca guruH-dhanino dhaninaM yatra viSaye kanyakAmiha / bhAvaH / (aSTasa. 10, pR. 67) / 2. utpatteH pUrvama- santAnAya sa vijJeyaH prAjApatyo manISibhiH / bhAvaH prAgabhAvaH / (siddhivi. vR. 3-16, pa. (nItivA. TI. 31-7 ud.)| 204) / 3. kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa 1 jisa vivAha meM sampatti ke viniyoga ke sAtha ucyate / (pramAla. 385) / 4. yannivRttAveva kanyA ko pradAna kiyA jAtA hai use prAjApatya kAryasya samutpattiH so'sya prAgabhAvaH / (pra. na. ta. vivAha kahA jAtA hai| 3-55) / prAjJazramaNa-dekho prajJAzravaNa / prakRSTazrutAvaraNa1 kArya ke utpanna hone se pUrva jo usakA prabhAva vIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtAsAdhAraNamahAprajJaddhilArahatA hai use prAgabhAva kahate haiN| 4 jisakI nivRtti bhA anadhItadvAdazAMga-caturdazapUrvA api santo yamartha hone para hI kArya kI utpatti hotI hai vaha prAgabhAva caturdazapUrvI nirUpayati tasmin vicArakRcchre 'pyarthekahalAtA hai| 'tinipuNaprajJAH prAjJazramaNAH / (yogazA. svo. viva. prAgamya-dekho prAkAmya / 1-8, pR. 37-38) / prAgbhAravasudhA- dekho ISatprAgbhAra / tanvI zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke prakRSTa kSayopazama manojJA surabhiH puNyA paramabhAsvarA / prAgbhArA nAma se pragaTa huI asAdhAraNa mahAbuddhi Rddhi se yukta hokara vasudhA lokamUni vyavasthitA / nRlokatulya viSkambhA jo bAraha aMgoM aura caudaha pUrvo kA adhyayana na
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANa] 788, jaina-lakSaNAvalI [prANavAdapUrva karake bhI caudaha pUrvo kA dhAraka jisa artha kA so NissAso ego pANo tti mAhido eso|| (dhava. nirUpaNa karatA hai usa sUkSma bhI padArtha ke viSaya meM pu. 3, pR. 66 ud.)| 14. tAvucchvAsa-niHzvAsAatizaya nipuNabuddhi se yukta hote haiM ve prAjJazramaNa vitpramANau zarIrabalayuktasyAnupahatakaraNagrAmasya kahalAte haiN| nIrujasya madhyaM vayo'nuprAptasya manoduHkhenAnabhibhUprANa-1. xxx pANA puNa balamidiyamAu tasya puruSasya prANo nAma kAlavizeSo bhavati / (ta. ussaaso|| (paMcA. kA. 30) / 2. vIryAnta rAya- bhA. siddha. va. 4-15) / 15. prANanti yaiH sadA jJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmodayApekSiNA''tma - jIvAH prANairbAhya rivaantraiH| prANA: pravartamAnAste nA udasyamAna: koSThyo vAyurucchvAsalakSaNa: prANa prANinAM jIvitAvadhi // (paMcasaM. amita. 1-123, ityucyate / (sa. si. 5-16) / 3. tau ucchvAsa- pa. 16) / 16. prakarSeNa nayatIti prANaH, xxx niHzvAsau) balavataH paTvindriyasya kalpasya madhya- athavA prasaraNenApasaraNena samantAt prasaraNAdUrdhva vyAmavayasaH svasthamanasaH puMsaH praannH| (ta. bhA. 4-15) / ptyA aniti aneneti ghanantaH prANam / (yogazA. svo. 4. haTThassa praNavagallassa niruvakkiTThassa jNtunno| ege viva. 5-13); prANo nAsAgrahRnnAbhipAdAGguSThAMtaUsAsa-NIsAse esa pANu tti vucci| (bhagavatI. pR. go harit / (yogazA. 5-14) / 17. tau dvAvapi 824; anuyo. gA. 104, pR. 178-76; jambUdvI. samuditAvekaH prANo bhnnyte| yathoktapuruSagatocchvAsa18, pR. 86; dhyAnaza. hari. bR. 3, pR. 583 ud.)| niHzvAsapramitaH kAlavizeSaH prANaH / (jyotiSka. 5. ussAso nissAso ya do (duve) vi pANatti malaya. vR. 6) / 18. dvayorapi (ucchvAsa-ni.zvAbhannae ekko| (jyotiSka. 6) / 6. haTTaSNagallu- sayoH) kAlaH prANaH / (SaDazI. de. svo. vR. 66) / ssAso eso pANutti sannio ekko| (jIvasa. 16. saMkhyeyAbhizcAvalIbhiH prANo bhavati nizcitam / / 107) / 7. bAhirapANehiM jahA taheva abbhaMtarehiM nIrogasyAnupahatakaraNasya balIyasaH / prazaste yauvane pANehiM / jIvaMti jehiM jIvA pANA te hoMti boddha- vartamAnasyAvyAkulasya ca / / aprAptasyAdhvanaH khedamAbbA / / (prA. paMcasaM. 1-45; dhava. pu. 1, pR. 256 zritasya sukhAsanam / syAdyaducchvAsa-niHzvAsamAnaM ud. go. jI. 128) / 8. Ahi-vAhivimukkassa prANaH sa kIrtitaH // ucchavAsa UrdhvagamanasvabhAva: mIsAsUsAsa eggo| pANaxxx (bRhatsaM. 179% parikIrtitaH / adhogamanazIlazca niHzvAsa iti saMgrahaNI. 166) / 6. xxx tAvubhau prANa kIrtitaH / / saMkhyeyAvalikAmAnau pratyekaM tAvubhAvapi / iSyate / / (ha. pu. 7-16) / 10. koSThayo vAyuru- dvAbhyAM samuditAbhyAM syAtkAla: prANa iti smRtaH / / echvAsalakSaNaH prANaH / vIryAntarAya-jJAnAvaraNakSayo- (lokapra. 28, 212-16) / pazamAGgopAGganAmodayApekSiNaH prAtmanA udasyamAnaH 1 bala, indriya, prAyu aura ucchvAsa ye prANa koSThayo vAyurucchvAsalakSaNaH prANa ityucyate |(t. vA. kahalAte haiN| 2 bIryAntarAya aura jJAnAvaraNa karma 5, 16, 35) / 11. tAvacchavAsa-niHzvAsI, balavataH ke kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma ke udaya se zarIrabalena, paTvindriyasyAnupahatakaraNagrAmasya, kalpa- Upara jAne vAlI ucchvAsarUpa koSTha (udara) kI sya nIrujasya, madhyamavayasaH bhadrayauvanavataH, svasthamanaso vAyu ko prANa kahA jAtA hai| 3 zArIrika bala se anAkUlacetasaH, puMsaH puruSasya prANo nAma kaalbhedH| sahita, avinaSTa indriyoM se saMyukta, roga se rahita (ta. bhA. hari. vR. 4-15); UrdhvagAmI samIraNaH evaM madhyama avasthA se yukta-na bAla aura na vRddha prANaH / (ta. bhA. hari. va. 8-12) / 12. saMkhe- --aise svastha mana vAle puruSa ke saMkhyAta prAvaliyoM jjAyo prAvaliyAo pANutti---UsAso, saMkhejjAo pramANa ucchvAsa va niHzvAsa ina donoM rUpa kAlaprAvaliyAno NissAso, doNhavi kAlo ego paann| vizeSa kA nAma prANa hai| (anuyo. hari. va. pR. 54) / 13. prANiti ebhi- prANavAdapUrva-dekho prANAyu / 1. kAyacikitsAdyarAtmeti prANaH paJcendriya-manovAkkAyAnApAnAyUMSi STAMga prAyurvedaH bhUtikarmajAgulikaprakramaH prANApAnaiti / (dhava. pu. 2, pR. 256); prANiti jIvati vibhAgo'pi yatra vistareNa vaNitastatprANAvAyam / ebhiriti prANaH / (dhava. pu. 2, pR. 412); ussA (ta. vA. 1-20, 12, pR. 77; dhava. pu. 6, pR. 222,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANavAdapUrva] 786, jaina-lakSaNAvalI [prANApAna 223) / 2. pANAvAyaM NAma puvvaM damaNhaM vatthUNaM 10 ucchvAsa-niHzvAsa aura prAyu; ina dasa prANoM ko visadapAhuDANaM 200 terasakoDipadehi 130000000 / prANadhArI (jIva) se alaga karanA, isakA nAma kAya-cikitsAdyaSTAGgamAyurvedaMbhatikarmajAliprakramaM prANAtipAta hai| prANApAna vibhAgaM ca vistareNa kathayati / (dhava. pu. prANAtipAtakriyA-dekho praannaatipaatikii| 1, pR. 122) / 3. pANAvAyapavAdo dasavidhapANANaM prANAtipAtikI kriyA-- 1. Ayurindriya-balahANivaDDhIgro vaNNedi / xxxkari-turaya-Narathi- prANAnAM viyogakaraNAta prANAtipAtikI kriyA / saMbaddhamaTThagamAuvveyaM bhaNadi tti vuttaM hodi| (jayadha. (sa. si. 6-5, ta. vA. 6, 5, 8) / 2. indriyA1, pR. 146) / 4. trayodazakoTipadaM prANApAnavibhA- yUrbalaprANaviyogakaraNAta kriyA / prANAtipAtikI gAyurveda-maMtravAda-gAruDavAdAdInAM prarUpakaMprANAvAyam nAmnA xxx // (ha. pu. 58-68) / 3. 130000000 / (zrutabha. TI. 13, pR. 176) / Ayurindriya-balaprANAnAM viyogakAriNI prANAtipA5. aSTAMgavaidyavidyA-gAruDavidyA-maMtrataMtrAdinirUpakaM tikI kriyA / (bha. prA. vijayo. 807) / 4. prANA trayodazakoTipadapramANaM prANAvAyapUrvam / (ta. vRtti indriyAdayasteSAmatipAto vinAzastadviSayA, prANAtizrata. 1-20) / 6 pANAvAyaM puvvaM terahakoDIpayaM pAta eva vA kriyA praannaatipaatkriyaa| (prajJApa. NamaMsAmi / jattha vi kAyacikicchA pamuhaThaMgAyuve- malaya. vR. 276, pR. 435); prANAtipAtakriyA yaM ca // bhUdIkammaM jaMgulipakkamANAsAhayA pare bheyaa| jIvitAd vyaparopaNam / (prajJApa. malaya. vR. 281, IDApiMgalAdipANA puDhavI-pAuggivAyUNaM // taccANaM pa. 440) / 5. dazaprANaviyogakaraNaM prANAtipAtibahubheyaM dahapANaparUvaNaM ca dvvaanni| uvayArayAvayA- kiikriyaa| (ta. vA. zruta. 6-5) / rayarUvANi ya tesimevaM khu // vaNijjai gaibheyA ji- 1 Aya, indriya aura bala prANoM kA viyoga karanA; Navaradevehi savvabhAsAhi / (aMgapa. 2, 107-10, ise prANAtipAtikI kriyA kahate haiN| pR. 300-301) / prANAtipAtaviramaNa- suhumAdIjIvANaM savvesi 1. zarIracikitsAdi aSTAMga prAyaveda, bhatikarma- savvahA supaNihANaM / pANAivAyaviramaNamiha paDhamo zarIra kI rakSA ke lie kiye jAne vAle bhasmalepana hoi mUlaguNo / / (dharmasaM. hari. 858) / -jAMguliprakrama (viSavidyA) aura prANApAnavibhAga uttama vicAroM ke sAtha sabhI sUkSmAdi jIvoM ke --prANa va apAnarUpa vAyunoM ke vibhAga-kA bhI prANaghAta kA parityAga karanA, yaha muniyoM kA varNana karane vAle zruta ko prANavAda yA prANAvAdapUrva prathama (ahiMsAmahAvrata) kahate haiN| prANApAna-1. prANiti jIvati yena jIvaH sa prANaH, prANAtipAta-1. pANAdivAdo NAma pANehito apagraniti harSeNa jIvati vikRtyA vA jIvati yena pANINaM vijogo| so jatto maNa-vayaNa-kAyavAvArAdI- jIvaH sa apAnaH, koSThAdvahinirgacchati yaH sa prANa hito te vi paannaadivaado| xxx pANAdivAdo uchavAsa ityarthaH, bahirvAyuramyantaramAyAti yaH sa aNAma hiNsaavisyjiivvaavaaro| (dhava. pu. 12, pra. pAna: niHzvAsaH, prANazca apAnazca prANApAnau / 275-76) / 2. prANA ucchvAsAdayaH, teSAmati- xxx vIryAntarAyasya jJAnAvaraNasya ca kSayopapAtanaM prANavatA saha viyojanaM prANAtipAto hiMsetya- zamam aGgopAGganAmakarmodayaM cApekSamANo jIvo'yaM rthaH / uktaM ca---paJcendriyANi vividhaM balaM ca uccha- koSThavAtaM bahirudasyati prerayati sa vAtaH prANaH vAsa-niHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagavadbhiru- ucchavAsAparanAmadheyaH / tathA tAdRgvidho jIvaH ktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA / / (sthAnA. abhaya. bahirvAtamabhyantare karoti gRhNAti nAsikAdidvAreNa vR. 1-48, pR. 24) / so'pAnaH niHzvAsAparanAmadheyaH / (ta. vRtti zruta. 1. prANoM se prANiyoM ke viyoga karane kA nAma 5-16. pra. 160 va 162) / 2. vIryAntarAprANAtipAta hai| vaha prANaviyoga jina mana, vacana va ya-jJAnAvaraNakSayopazamAMgopAMganAmodayA'pekSeNAtmanokAyake vyApAra prAdi se hotA hai unheM bhI prANA- dasyamAnakampravAyurucchvAsalakSaNaH sa prANaH, tenaiva tipAta kahA jAtA hai| 2 pAMca indriyAM, tIna bala, vAyanAtmano bAhyavAyurabhyantarIkriyamANo niHzvAsa
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANApAnaparyApti ] lakSaNo'pAnaH / ( kArtike. TI. 209 ) / 1 vIryAntarAya aura jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama tathA aMgopAMganAmakarma ke udaya kI apekSA se jIva jisa udaragata vAyu ko bAhira nikAlatA hai use prANa yA ucchvAsa kahA jAtA hai tathA vahI jIva bAhirI vAyu ko nAka zrAdi ke dvArA bhItara karatA hai use prapAna yA niHzvAsa kahA jAtA hai / prANApAnaparyApti --- 1. prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNa- nisargazaktinivartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH / ( ta. bhA. 8- 12; nandI. hari. vR. pR. 44) / 2. prANApAnau ucchvAsa- niHzvAsau, tadyogyakaraNaniSpattiH prANApAnaparyAptiH / ( ta. bhA. hari vR. 8 - 12 ) / 3. prANApAnAvucchvAsa niHzvAsakriyAlakSaNau tayorvargaNAkrameNa yogyadravya grahaNazaktiH - sAmarthyam, tannivartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyA ptiH / ( ta. bhA. siddha vR. 8 - 12 ) / 4. yayA punarucchvAsayogya vargaNa / dalikamAdAya ucchvAsarUpatayA pariNamayyAlambya ca muJcati sA prANApAnaparyAptiH / ( prava. sAro. vR. 1317; bRhatka. kSe. vR. 1112 ) / 5. prANApAnaparyAptiH yayA ucchvAsa- niHzvAsayogyaM dalikamAdAya tathA pariNamayyAlambya ca niHsraSTuM samartho bhavati / ( saMgrahaNI. de. vR. 268; vicArasa. vR. 43, pR. 9 ) / 1 prANApAna - zvAsa aura ucchvAsa kriyA ke yogya dravya ke grahaNa va tyAga zakti ke racanerUpa kriyA kI samApti ko prANApAnaparyApti kahate haiM / prANAyAma - 1. prANAyAmo bhavedyoganigrahaH zubhabhAvanaH / (ma. pu. 21 - 227 ) / 2. sunirNItasusiddhAntaiH prANAyAmaH prazasyate / munibhirdhyAnasiddhayarthaM stheyArthaM cAntarAtmanaH / tridhA lakSaNabhedena saMsmRtaH pUrvasUribhiH / pUraka: kumbhakazcaiva recakastadanantaram / / (jJAnA. 26 - 1 va 3, pR. 284-85) / 3. prANasya mukha-nAsAntarasaMcAriNo vAyoH zrAsamantAt yamanaM gativiccheda: prANAyAmaH / (yogazA. svo viva. 5 - 1 ); prANAyAmo gaticchedaH zvAsaprazvAsayormataH / (yogazA. 5-4 ) / 4. prANAyAmaH prANayamaH, zvAsa-prazvAsarodhanam // ( gu. gu. SaT. svo vR. 8 ud) / 760, jaina-lakSaNAvalI 1 uttama bhAvanApUrvaka mana, vacana aura kAya ina tInoM yogoM ke nigraha karane ko prANAyAma kahate haiM / [prANI 2 jisake dvArA dhyAna kI siddhi aura antarAtmA kI sthiratA hotI hai usakA nAma prANAyAma hai| vaha pUraka, kumbhaka aura recaka ke bheda se tIna prakAra kA hai / 4 zvAsa aura prazvAsa ke nirodha ko prANAyAma kahA jAtA hai / prANAyu-dekho prANavAdapUrva / prANAyurdvAdazaM tatrApyAyuH prANavidhAnaM sarvaM sabhedamanye ca prANA varNitAstatparimANamekA padakoTI SaTpaJcAzacca padazatasahasrANIti / (samavA. prabhaya. vR. 147, pR. 122 ) / jisa zruta meM bhedoM ke sAtha prAyu prANa kI vidhi tathA anya prANoM kA bhI varNana kiyA jAtA hai vaha prANAyu yA prANavAdapUrva kahalAtA hai / prANAvAya pUrva- dekho prANavAdapUrva / prANAsaMyama - 1. pANAsaMjamo vi chavviho puDhavizrAu-teu vAu vaNaphadi tasA saMjama bheeNa / ( dhava. pu. 8, pR. 21) / 2. rasajajantupIDA prANAsaMyamaH / ( bha. prA. vijayo. 213 ) / 3. yacca pRthivyaptejovAyu-vanaspatilakSaNapaMcasthAvarANAM dvIndriya-trIndri- caturindriya-paMcendriyalakSaNatrasAnAM ca pramAdacAritratvAjjIvitavyaparopaNaM saH prANAsaMyamaH / ( zrArA. sA. TI. 6) / 1 1 pRthivI, jala, teja, vAyu, vanaspati aura trasa ina chaha prakAra ke jIvoM ke zrasaMyama- prANapIDana - kA nAma prANAsaMyama hai / vaha ukta jIvabhedoM ke kAraNa chaha prakAra kA hai / prANivadha prANivadhaH pramAdavato jIvahiMsanam / (mUlA. vR. 11 - 9 ) / pramAda ke vaza hokara jIvoM ke ghAta karane ko prANivadha kahate haiM / prANisaMyama - 1. ekendriyAdiprANipIDAparihAraH prANisaMyamaH / (ta. vA. 6, 6, 14; cA. sA. pR. 32) / 2. SaDjIvanikAyabAdhA'karaNAdaparaH prANisaMyamaH / ( bha. prA. vijayo. 46 ) / 1 ekendriyAdi jIvoM ko kisI bhI prakAra se pIDA na pahuMcAnA, isakA nAma prANisaMyama hai / prANI - 1. pANA eyassa saMti tti pANI / ( dhava. pu. 1, pR. 116 ) ; prANA asya santIti prANI / ( dhava. pu. 6, pR. 220 ) / 2. NayaduguttapANA assa atthi idi pANI / ( aMgapa. pU. 25) / 1 jisake indriya, bala, zrAyu aura zvAsocchvAsa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtarAzaH ] ye cAra prANa pAye jAte haiM use prANI kahate haiM / prAtarAzaH --- prAtarazanaM prAtarAzaH prAtarbhojanakAlam / (zrAva. ni. hari. vR. 217 ) / prAtaHkAla sambandhI bhojana ke kAla kA nAma prAtarAza hai| prAtyayikI kriyA - 1. apUrvAdhikaraNotpAdanAt prAtyayikI kriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 6) / 2. utpAdanAdapUrvasya pApAvikaraNasya tu / pApAsravakarI prAyaH proktA prAtyayikI kriyA // ( ha. pu. 58-71 ) / 3. pUrvaprANighAtArthopakaraNa pravartanam / kriyA prAtyayikI jJeyA iisAhetustathAparA // (ta. ilo. 6, 5, 14) / 4. apUrvahiMsAdipratyayavidhAnaM pratItijananaM prAtyayikI kriyA / (ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) / 1 hiMsA ke kAraNabhUta naye naye upakaraNoM ke banAne ko prAtyayikI kriyA kahate haiM / prAduSkaraNa - dekho prAduSkAra / 1 sAdhUnuddizya gavAkSAdiprakAzakaraNaM bahirvA prakAze zrAhArasya vyavasthApanaM prAduSkaraNam / ( zrAcArA. sU. zI. vR. 2, 1, 266, pR. 317 ) / 2. yadandhakAravyavasthitasya dravyasya vahni pradIpa-maNyAdinA bhittyapanayanena vA bahirniSkAsya dravyadhAraNena vA prakaTakaraNaM tatprAduSkaraNam / (yogazA. svo viva. 1-38, pR. 133) / 3. yanmahAndhakArasthitasya yatinimittaM dIpAdinA prakaTanaM bahirAloke nayanaM vA tatprAduSkaraNam / (gu. gu. SaT. svo vR. 20 ) / 1 sAdhuoM ke uddeza se gavAkSa ( khir3akI) Adi kA prakAza karanA, athavA bAhira prakAza meM AhAra ko sthApita karanA, yaha prAduSkaraNa nAma kA utpAdanadoSa kahalAtA hai / prAduSkAradoSa - dekho prAduSkRta va prAviSkRta 1. pAdukAro duviho saMkamaNa payAsaNA ya bodhavvo / bhAyaNa - bhoyaNadINaM maMDavaviralAdiyaM kamaso || ( mUlA. 6- 15 ) / 2. yad gRham andhakArabahulaM tatra bahula prakAzasampAdanAya yatInAM chidrIkRtakuDyam apAkRtaphalaka suvinyastapradIpakaM vA tatprAduSkArazabdena bhaNyate / (bha. prA. vijayo. va mUlA. 230; kArtike. TI. 448 - 46 ) / 3. pAtrAdeH saMkramaH sAdhau kaTAdyAviSkriyA''gate / prAduSkAraH X X X // ( ana. dha. 5- 13 ) ; sAdhau saMyate, Agate 761, jaina - lakSaNAvalI [prAdoSikI kriyA gRhamAyAte sati, pAtrAdeH saMkramo bhAjanAdInAmanyasthAnAdanyatarasthAne nayanaM saMkramAkhyaH prAduSkAro doSaH syAt // (na. dha. svo . TI. 5- 13 ) / 1 prAduSkAra utpAdanadoSa saMkramaNa aura prakAzana ke bheda se do prakAra kA hai| inameM pAtra va bhojana zrAdi ko eka sthAna se dUsare sthAna meM le jAnA, yaha saMkramaNa nAma kA prAduSkAra doSa kahalAtA hai / ukta pAtra va bhojana zrAdi ko prakAzita karanA-prakAza ko rokane vAle kapATa Adi ko haTAnA yA dIpaka Adi kA prakAza karanA, ise prakAzana nAma kA dUsarA prAduSkAradoSa jAnanA cAhiye 2 jo ghara pracura andhakAra se yukta ho use muniyoM ke nimitta prakAza upalabdha karane ke lie bhittiyoM meM cheda karAnA, paTiyeko haTAnA, athavA dIpaka rakhanA; isa prakAra se saMskArita vasati (ghara) prAduSkAra doSa se dUSita hotI hai / prAduSkRtadoSa- dekho prAduSkAra / tadAgamAnurodhena gRhasaMskArakAlApahrAsaM kRtvA vA saMskAritA vasatiH pradIpakaM vA tatprAduSkRtamityucyate / ( bha. prA. vijayo. 230 ) / athavA muniyoM ke zrAgamana ko jAnakara gRhasaMskAra ke kAla meM kamI karake pUrva meM saMskArita kI gaI athavA prakAzayukta kI gaI vasati prAduSkAra yA prAduSkRta doSa se dUSita mAnI jAtI hai / prAdezika pratyakSa - 1. indriyArthajJAnaM spaSTaM hitAhitaprApti - parihArasamarthaM prAdezikaM pratyakSam gravagrahehAvAya dhAraNAtmakam / ( laghIya. svo vR. 61 ) / 2. indriyANAM kAryamAtmanaH -- savidAM svarUpasya jJAnaM spaSTaM hitAhitaprAptiparihArasamayaM prAdezikaM pratyakSam / ( nyAyaku. 61, pR. 683) / 1 hita kI prApti aura ahita ke parihAra meM samartha aise indriyoM ke kAryarUpa prarthajJAna ko tathA jJAnoM ke svakIya svarUpa ke spaSTa jJAna ko prAdezika pratyakSa kahate haiM / prAdoSikI kriyA - 1. krodhaHvezavazAt prAdoSikI kriyA ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 8 ) / 2. krodhAvezavazAt prAdurbhUtA prAdoSikI kriyA / ( ha. pu. 58-66 ) / 3. krodhAvezAtpradoSo yaH sAntaprAdoSikI kriyA / ( ta zlo. 6, 5, 8 ) / 4. krodhAviSTasya duSTatvaM prAdoSikI kriyA / (ta.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdveSikI kriyA ] vRtti zruta 6 - 5 ) / 1 krodha ke praveza se hone vAlI kriyA ko prAdofret kriyA kahate haiM / prAdveSikI kriyA - dekho prAdoSikI kriyA / 1. pradveSo matsarastena nirvRttA prAdveSikI / ( samavA. abhaya vR. 5) / 2. pradveSo matsaraH karmabandhaheturakuzalo jIvapariNAma bizeSa ityarthaH, tatra bhavA tena vA nirvRttA sA eva vA prAdveSikI / (prajJApa. malaya. vR. 276, pR. 435 ) ; prAdveSikI mArayAmyenamityazubhamanaH saMpradhAraNamiti / (prajJApa. malaya. vR. 281, pR. 440) / 2 karmabandha kA kAraNabhUta jo jIda kA zrazubha pari NAma (matsarabhAva ) hai usake Azraya se hone vAlI kriyA prAdveSikI kriyA kahalAtI hai / prAdhAnyadravyazuddhi - 1. vaNNa-rasa-gaMdha-phAse samaguNA sA pahANa suddhI / tattha u sukkila - mahurA u saMmayA ceva ukkosA / / ( dazavaM. ni. 285 ) / 2. varNa-rasa- gandha - sparzeSu yA manojJatA - sAmAnyena kamanIyatA, athavA manojJatA - yathAbhiprAyamanukUlatA, sA prAdhAnyataH zuddhirucyate / ( dazavaM. ni. hari. vR. 285) / 762, jaina-lakSaNAvalo 1 rUpa, rasa, gandha aura sparza meM jo manojJatA-sundaratA athavA anukUlatA hotI hai use prAdhAnyadravyazuddhi kahate haiM / jaise - varNa meM zukla varNa, rasa meM madhura, rasa aura gandha meM sugandha Adi / prAdhAnyapada - dekho pradhAnatayA nAmapada / prAdhAnyapadAni AmravanaM nimbavanamityAdIni / ( dhava. pu. 1, pR. 76 ) ; aNNehi vi rukkhehi sahiyANaM kayaMbanibaMbarukkhANaM bahuttaM pekkhiya jANi kayaMba- NibaMbavaNaNAmANi tANi pAdhaNNapadANi / (dhava. pu. 6, pR. 136) / anyAnya vRkSoM ke sAtha avasthita kadamba, nIma aura zrama Adi vRkSoM kI adhikatA ko dekha kara jo kadamba vana, nIma vana aura zrAma vana zrAdi nAma prasiddha hote haiM ve prAdhAnyapada kahalAte haiM / prAntApanA - 1. kara-pAya- daMDamAisu paMtAvaNa X XX / ( vRhatka. bhA. 600 ) / 2. prAntApanA yaSTi-muSTyAdibhistADanA / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 866) / 1 lAThI aura muTThI Adi se tAr3anA karane ko [prAbhRta, prAbhRtaka ( pAhuDa) prAntApanA kahate haiM / yaha pratiSedhanA va kharaNTanA zrAdi chaha bhedoM meM eka hai| prApti - 1. bhUmIe ciTTato aMguliggeNa sUrasasipadi / merusiharANi aNNe jaM pAvadi pattiriddhI sA // ( ti pa 1028 ) / 2. bhUmau sthitvAMgulyagreNa meruzikhara - divAkarAdisparzanasAmarthyaM prAptiH / (ta. vA. 3, 36. 3, pR. 203; cA. sA. pR. 68 ) / 3. bhUmiTTiyassa kareNa caMdAiccabiMbacchivaNasattI pattI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 75 ) / 4. prAptiH yad yad manasA cintayati tattatprApnoti / ( nyAyaku. 1-4, pR. 111 ) / 5 prAptiryadyanmanasA cintayati tattatprApnoti, bhuvi sthitasyAMgulyAdinA meruzikharAdiprApaNazaktirvA prAptiH / ( prA. yogibha. TI. 6, pR. 169 ) / 6. prAptirbhUmisthasya aMgulyagreNa meruparvatAgra prabhAkarAdisparzasAmarthyam / (yogazA. svo. viva. 1 - 8, pR. 37 prava. sAro vR. 1505) / 7. prAptiprabhAvato'rkAdIn spRzed bhUstho'pi helayA / ( gu. gu. SaT. svo vR. 8 ) / 8. bhUmisthito'pya( tasyApya ) GgulyagreNa meruzikhara-candra-sUryAdisparzanasAmarthyaM prAptiH / (ta. vRtti zruta. 3 - 36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se bhUmi para rahate hue hI aMguli ke agrabhAga se sUrya-candramA, meruzikhara tathA anya bhI vastuoM kA sparza kara sake yA unheM pA sake usakA nAma prApti Rddhi hai / prAbhRta, prAbhRtaka ( pAhuDa ) - 1. jamhA padehi pudaM (phuDaM) tamhA pAhuDaM / (ka. pA. cU. pR. 26) / 2. prakRSTena tIrthakareNa prAbhRtaM prasthApitaM iti prAbhRtam / prakRSTarAcAryai vidyA- vittavadbhirAbhRtaM dhArita vyAkhyAtamAnItamiti vA prAbhRtam / ( jayadha. 1, pR. (325 ) ; edehi dehi (majjhimatthapadehi ) pudaM vattaM sugamamadi pAhuDaM | ( jayadha. 1, pR. 326 ) / 3. tassa ( pAhuDapADasamAsassa ) uvari egakkha re vaDDhide pAhuDo hodi / ( dhava. pu. 6, pR. 25 ) / 4. ahiyAro pAhuDayaM eyaTTo XX X // dugavArapAhuDAdo uvara vaNNe kameNa cavIse / dugavArapAhuDe uDDhe khalu hodi pAhuDyaM / / (go. jI. 341-42) / 5. vastvantarvartI adhikAravizeSaH prAbhRtam / ( zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 43; karmavi. de. svo vR. 7) / 6. vastunaH adhikAra: prAbhRtakam / (go. jI. ma. pra. TI. 341 ); dvi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbhRta] 763, jena-lakSaNAvalo [prAbhRtaprAbhUtasamAsazrutajJAna kavAraprAbhRtakAtparaM tasyopari pUrvoktaprakAreNa pratyeka- asmin varSAdau dAsyAmIti niyamena yadannaM munibhyo mekaikavarNavRddhisahacaritapadAdivRddhayA caturvizatiprA- dIyate tatprAbhRtaM kathyate / (bhAvaprA. TI. 66) / bhRtaprAbhRtakeSu vRddheSu rUponatAvanmAtreSu prAbhRtaka- 1 dina, pakSa va mAsa prAdi kAla kA parivartana karake prAbhRtakasamAsajJAnavikalpeSu gateSu taccaramasya utkR- (bAdara), athavA pUrvAla va aparAhna prAdi velA kA STavikalpasyopari ekasminnakSare vaddha sati prAbhatakaM parivartana karake (sUkSma), jo dAna diyA jAtA hai nAma zrutajJAnaM bhavati / (go. jI. ma. pra. TI. vaha krama se bAdara aura sUkSma prAbhRta doSa se dUSita 342) / 7. vastunAmazratajJAnasyAdhikAraH prAbhRtakaM hotA hai / veti dvau ekAthauM / (go. jI. jI. pra. TI. 341); prAbhUtaprAbhUta---1. tassa (aNiyogasamAsassa) dvikavAraprAbhRtakAtparaM tasyopari pUrvoktakrameNa pratyeka- uri egakkha rasudaNANe baDDhide pAhuDapAhuDaM hodi / mekaikavarNavRddhisahacaritapadAdivRddhibhiH caturviMzati- saMvejjahi aNiyogasudaNANehi egaM pAhuDapAhuDaM NAma prAbhRtaprAbhRtakeSu rUponatAvanmAtreSu prAbhRtakaprAbhRtaka- sudaNANaM hodi / (dhava. pu. 6, pR. 24); saMkhejjANi jJAnavikalpeSu gateSu taccaramasamAsotkRSTavikalpakasya aNiyogaddArANi ghettUNa egaM pAhuDapAhuDasudaNANa upari ekAkSaravRddhau satyAM prAbhRtakaM nAma zrutajJAnaM hodi / (dhava. pu. 13, pR. 270) / 2. coddasamaggabhavati / (go. jI. jI. pra. 342) / NasaMjudagraNiyogAduvari vaDhide vaNe / caurAdI1 jo padoM se pRthak athavA spaSTa hai use prAbhUta aNiyoga dugavAraM pAhuDaM hodi // /XX pAhukahate haiN| 2 jo prakRSTa (tIrthaMkara ke dvArA prasthApita issa ahiyArA / pAhaDapAhuDaNAmaM hodi tti jiNehi hai, athavA vidyArUpa dhana ke dhAraka prakRSTa prAcAryoM ke NihiTTha / / (go. jI. 340-41) / 3. prAbhRtAdvArA dhArita, vyAkhyAta athavA lAyA gayA hai use ntarvartI adhikAravizeSaH prAbhUtaprAbhatam / (zataka. prAbhUta kahate hai| 3 prAbhUtaprAbhUtasamAsa zrutajJAna ke mala. hema. va. 38, pR. 43; zataka. de. svo. vR. Upara eka akSara kI vRddhi ke hone para prAbhRta zruta- 7) / 4. caturdazamArgaNAsaMyutAnuyogAtparaM tasyopari jJAna hotA hai| 5 vastu ke antargata adhikAravizeSa pUrvoktakrameNa pratyekamekaikavarNavaddhisahacaritapadAdi kA nAma prAbhUta zrutajJAna hai| vRddhayA caturAdiSu anuyogeSu vRddhaSu rUponatAvanmAtreprAbhUta(pAhuDa, pAhuDiga, pAhuDiha) doss-dekho| bvanuyogasamAsajJAnavikalpeSu gateSu taccaramasya anupraabhRtikaa| 1. pAhuDihaM puNa duviha bAdara suhamaM ca / yogasamAsotkRSTa vikalpasyopari ekasminnakSare vRddha duvihamekkekaM / prosakkaNamukkassaNamaha kAlo vaTTaNA- sati dvikavAraprAbhRtakam --prAbhRtaprAbhRtakaM bhavati / vaDDhI // divase pakkhe mAse vAsa parattIya bAdaraM (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 340) / duvihaM / puvva-para-majjhavelaM pariyattaM duviha suhumaM 1 anuyogasamAsa jJAna ke Upara eka akSararUpa zrutaca / / (malA. 6, 13-14) / 2. saMyata: sa ca jJAna kI vRddhi hone para prAbhUtaprAbhUta zrutajJAna hotA yAvadbhidinairAgamiSyati tatpraveza dine gRhasaMskAraM hai| abhiprAya yaha ki saMkhyAta anuyoga zrutajJAnoM se sakalaM kariSyAma iti cetasi kRtvA yatsaMskAritaM eka prAbhataprAbhata nAma kA zratajJAna hotA hai| 3 vezma tatpAhuDigamityucyate |(bh. prA. vijayo. 230, prAbhRta zrutajJAna ke antargata adhikAra vizeSa kA kAtike. TI. 448-446) / 3. velA-divasa-mAsa- nAma prAbhRtaprAbhUta hai| tu-varSAdiniyamena yat / yatibhyo dIyamAnAnna prAbhRtaM prAbhRtaprAbhRtajJAnAvaraNIya - pAhuDapAhuDasudaNAparikIrtitam // (prAcA. sA. 8-28) / 4. saMyatA Nassa jamAvArayaM taM pAhuDapAhuDaNANAvaraNIyaM / iyada bhidinairAgamiSyanti, tatpravezadine gRhasaMskAra (dhava. pu. 13, pR. 278) / sakalaM kariSyAma iti cetasi kRtvA yatsaMskArita prAbhUtaprAbhRta zrutajJAna ko prAvRta karane vAlA karma vezma tatpAhuDidaM / (bha. prA. mUlA. 230) / prAbhRtaprAbhRtajJAnAvaraNIya kahalAtA hai / 5. asyAM velAyAM dAsyAmi, asmin divase dAsyA- prAbhRtaprAbhRtasamAsa zrutajJAna-1. edassa (pAhuDami, asmin mAse dAsyAmi, asyAmRtau dAsyAmi, pAhuDasudaNANassa) uvari egavakhare vaDDhide pAhuDa la. 100
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbhRtaprAbhRtasamAsAvaraNIya] 764, jena-lakSaNAvalI [prAmitya pAhuDasamAsasudaNANaM hodi| evamegegakkhara-uttara- DiyA hoi ThavaNA u // (piNDani. 284) / gaDDhIe pAhuDapAhuDasamAsasudaNANaM vaDDhamANaM gacchadi bhikSA kA grAhaka eka sAdhu eka ghara meM upayoga bhAva egakkhareNUNapAhuDasudaNANetti / (dhava. pu. 13, karatA hai-upayoga se paryAlocana karake eka paMkti pR. 270) / 2. tadvayAdisaMyogastu prAbhRtaprAbhRta- meM sthita tIna gharoM meM se eka ghara meM hastagata bhikSA samAsaH / (zataka. mala. hema. va. 38, pR. 42, ko grahaNa karatA hai| dUsarA sAdhu do gharoM meM upakarmavi. de. svo. va. 7) / yoga karatA hai-- ukta rIti se do gharoM meM hastagata 1 prAbhUtaprAbhUta zrutajJAna ke Upara eka akSara ke bar3hane ho jinAmoM ko gaNa do bhikSAoM ko grahaNa karatA hai| tIna gharoM ke para prAbhRtaprAbhRtasamAsa zrutajJAna hotA hai| isa atirikta jahAM taka anya ghara nahIM hai vahAM taka prakAra uttarottara eka eka akSara kI vRddhi ke hone bhikSA ke grahaNa meM sthApanA doSa nahIM hotA hai| para eka akSara se hIna prAbhUtazrutajJAna ke prApta hone prAge gahAntara meM sAdha ke nimitta hastagata bhikSA ke taka prakRta prAbhUtaprAbhRtasamAsa zrutajJAna ke vikalpa grahaNa meM upayoga ke asambhava hone se prAbhati kA calate haiN| sthApanA doSa hotA hai| prAbhRtaprAbhRtasamAsAvaraNIya-pAhuDapAhuDasamA prAmANya--1. pramANasya bhAvaH arthaparicchedikA sasudaNANassa jamAvAraya kamma ta pAhuDapAhuDasamAsA- zaktiH karma vA arthaparicchedaH prAmANyama / (nyAyaku. varaNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. 278) / 1-6, pR. 165) / 2. idameva hi pramANasya prAmAjo karma prAbhUtaprAbhUtasamAsa zrutajJAna kA prAvaraNa NyaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena karaNatvama / karatA hai use prAbhUtaprAbhRtasamAsAvaraNIya kahate haiN| (pramANani. p.1)| 3. jJAnasya prameyA'vyabhicAprAtikA-dekho praabhRtdoss| 1. prakaraNasya ritvaM prAmANyam / (pra. na. ta. 1-18) / 4. pramIyasAdhvarthamutsarpaNamabasarpaNaM vA praabhRtikaa| (prAcA. mANArtha'vyabhicaraNazIlatvaM yaj jJAnasya tat prAmAzI. va. 2, 1, 266, pR. 317) / 2. kAlAntara- Nyam / (ratnAkarA. pR. 1-16) / 5. kimidaM pramAbhAvino vivAhAderidAnI sannihitAH sAdhavaH santi, sAnta, Nasya prAmANyam nAma ? pratibhAtaviSayAvyabhicAriteSAmapyupayoge bhavatviti buddhayA idAnImeva karaNaM tvam / (nyAyadI. pR. 14-15) / samayaparibhASayA prAbhUtikA, sannikRSTasya vivAhAdeH 1 mImAMsaka mata ke anasAra pramANa ke bhAva kokAlAntare sAdhUsamAgamanaM saMcintyotkarSaNaM vA / padArtha ke jAnane kI zakti ko-athavA usake jAnakIko (yogazA. svo. viva. 1-38, pR. 133) / 3. jAnanerUpa karma ko prAmANya kahate haiN| 2 pramiti yatsvanimittamapi gahI vatinaH prAjigamiSan jiga- kriyA ke prati pratizaya sAdhaka rUpa se kAraNa honA, miSan vA jJAtvA arvAk parato vA tadarthamArabhate yahI pramANa kA prAmANya hai| 3 jJAna kA apane tatprAbhRtikA / (gu. gu. SaT. svo. vR. 20) / viSayabhUta padArtha kA vyabhicArI (anyathA) na 1 sAdha ke nimitta prakRta kArya ko bar3hA lenA yA honA-padArtha yathArtha meM jaisA hai usI rUpa se use sotA_tA aura ghaTA lenA, yaha prAbhRtikA doSa hai| 2 kucha kAla ke jAnanA-isakA nAma prAmANya yA pramANatA hai| pazcAt hone vAle putravivAhAdi kI apekSA sAdhuoM prAmitya (pAmicca, pAmiccha)-1. Dahariya kA prAgamana samIpavartI hai, ataH unake upayoga meM riNaM tu bhaNiyaM pAmicchaM prodaNAdiaNNadaraM / taM bhI pA jAve, isa vicAra se isI samaya vivAhAdi puNa duvihaM bhaNidaM savaDDhiyamavaDDhiyaM cAvi / / kA karanA ThIka hai, isa prakAra samaya ke pUrva meM (mUlA. 6-17) / 2. pAmiccaM pi ya duvihaM loiya unakA karanA; athavA vivAhAdi yadi samIpavartI loguttaraM samAseNa / loiya sajhilagAI loguttara hoM aura sAdhuoM kA Agama pIche hone vAlA ho to vatthamAIsa // (piNDani. 316) / 3. prAmityaM ukta vicAra se unake samaya ko bar3hA lenA; yaha sAdhvarthamucchidya dAnalakSaNam / (dazavai. sU. hari. vR. prAbhatikA nAmaka utpAdanadoSa kahalAtA hai| 5-55, pR. 174) / 4. alpamRNaM kRtvA vRddhisahita prAbhatikAsthApanA- bhikkhAgAhI egattha kuNai avRddhikaM vA gRhItaM saMyatebhyaH pAmicchamucyate / (bha. viiyo u dosu uvayogaM / teNa paraM ukkhittA pAhu- prA. vijayo. 230, kArtike. TI. 448-46) /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmitya] 765, jaina-lakSaNAvalI (prAyazcitta 5. vidyA-dravyAdibhiH krItaM krItaM praamRshymissyte| athavA yathAvasthitaM prAyazcittaM zuddhamasminniti prAyastokarNa vRddhayavRddhibhyAM yatidAnArthamajitam // zcittamiti / / (dazavai. ni. hari. vR. 48) / (prAcA. sA. 8-30) / 6. yatsAdhvarthamannAdi 5. kayAvarAheNa sasaMveya-NivveeNa sa udyatakaM gRhItvA dIyate tatprAmityakam / (yogazA. yaraNaThaM jamaNANaM kIradi tappAyacchittaM NAma svo. viva. 1-38, pR. 134) / 7. uddhArAnIta- tavokamma / (dhava. pu. 13, pR. 56); prAya ityumannAdi prAmityaM vRddhaghavRddhimat / (ana. dha.5-14); cyate lokastasya cittaM mano bhavet / taccittagrAhaka uktaM ca-bhaktAdikamRNaM yacca ttpraamitymudaahRtm| karma prAyazcittamiti smRtam / / (dhava. pu. 13, pR. tatpunadvividhaM proktaM savRddhikamathetarat // pramIyate sma 56 ud.; upAsakA. 350; ana. pa. svo. TI. pramitam, pramitameva prAmityam / cAturvarNAdibhyaH 7-37 ud.)| 6. prAyazcittaM tapaH prAjyaM yena svArthe'pyaN / (ana. dha. svo. TI. 5-14) / pApaM purAtanam / kSipraM saMkSIyate tasmAt XXX // 8. alpamRNaM kRtvA savRddhikamavRddhikaM vA saMyatArtha (prAyazcittasa. 1-4) / 7. pAro logo cittaM gRhItaM pAmiccham / (bha. prA. mUlA. 230) / tassa maNo cittagAhayaM kammaM / loyassa jaM tameva hi 1. yaducchinnaM yAcitvA gRhI datte tatprAmityam / pAyacchittaM ti jiNavuttaM // (chedapiNDa 318) / (gu. gu. SaT. svo. vR. 20) / 10. kAlAntareNA- 8. kartavyasyAkaraNe varjanIyasyAvarjane yatpApaM so'tIvyAjena vA stokamRNaM kRtvA yatInAM dAnArtha yajitaM cArastasya zovanaM prAyazcittam / (cA. sA. pR.60)| tatprAmRSyaM mRssyte| (bhAvaprA. TI. 66) / 6. tatra jJAnameva prAyazcittam, yataH tadeva pApa chinatti 1 vRddhi (vyAja) se yukta yA vRddhi se rahita thor3A prAya: cittaM vA zodhayatIti niruktivazAt jJAnasA RNa karake sAdha ko dene ke lie jo bhAta va prAyazcittamiti / (sthAnA. abhaya. va. 263, pR. anya maNDaka (khAdyavizeSa) prAdi liyA jAtA hai 200) / 10. yenAgo galati pratnaM prAyazcittaM vaha prAmuSya yA prAmitya nAmaka udgamadoSa se taducyate / karma prAyo janastasya citta cetoharaM yataH / / dUSita hotA hai| 2 prAmitya doSa laukika aura (prAcA. sA. 6-22) / 11. pAbaM chindantIti nokottara ke bheda se do prakAra kA hai| unameM bhI pAyacchittaM / cittaM vA jIvo bhaNNai / pAeNa vA vi pratyeka usI dravyaviSayaka va anya dravyaviSayaka ke cittaM sohai aiyAra-mala-mailiya, teNa pAyacchittaM / bheda se do prakAra kA hai| bhaginI prAdi ke dvArA (jItaka. ca. pR. 2) / 12. prakarSeNa ayate gacchatyakharIdI gaI bhojya vastu ke dene para laukika prAmitya smAdAcAradharma iti prAyo munilokastena vicintyate doSa hotA hai tathA paraspara sAdhanoM ke hI vastrAdi- smaryate'ticAravizuddhayarthamiti niruktAt prAyazcittaviSayaka lokottara prAmitya doSa hotA hai| laukika mnusstthaanvishessH| athavA prAyo bAhalyena vratAtikrama prAmitya ke viSaya meM bhaginI (sajhillagA) zabda se cetasi saMjAnIte cetazca na punarAcaratyataH prAyazcijisa kathAmaka kI sUcanA kI gaI hai usakA nirdeza tam / athavA prAyo'parAdha ucyate, sa yena cetati saMkSepa meM svayaM niyuktikAra ne (317-19) kiyA vizuddhayati tat prAyazcittam / (yogazA. svo. viva. hai tathA vistAra se TIkA meM malayagiri prAcArya ne 4-60, pR. 312) / 13. zubhaM prazastaM karma anuuse pragaTa kiyA hai| SThAnam, tasmAccyutavataH tatparityaktavataH saMpratyavaprAmRSya-dekho prAmitya / sthApanaM samyakpunaH svasthApanaM cirantanabhAveSvAropaNaM prAyazcitta-1. pAyacchittaM tti tavo jeNa visu- prAyazcittamityarthaH / (cAritrabha. TI. 5, pR. 188). jjhadi hu puvkypaavN| pAyacchittaM patto tti teNa 14. yatkRtyAkaraNe vA'varjane ca rajojitam / vuttaM dasavihaM tu // (mUlA. 5-164) / 2. pAvaM so'ticAro'tra tacchuddhiH prAyazcittaM dazAtma tat / / chidai jamhA pAyacchittaM tu bhannaI teNaM / pAeNa prAyo lokastasya cittaM manastacchuddhikRkriyA / vAvi cittaM visohae teNa pacchittaM // (prAva. ni. prAye tapasi vA cittaM nizcayastannirucyate / (ana. 1503) / 3. pramAdadoSaparihAraH praayshcittm| dha. 7-34 va 37); prAyo nAma tapaH proktaM cittaM (sa. si. 6-20) / 4. pApaM chinattIti pApacchit, nizcayanaM yutam / tapo nizcayasaMyogAt prAyazcittaM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAyazcitta ] nigadyate / ( ana. dha. svo TI. 7-37 ud) / 15. prakRSTo yaH zubhAvaho vidhiryasya sAdhulokasya sa prAyaH prakRSTacAritraH prAyasya sAdhulokasya cittaM yasmin karmaNi tatprAyazcittam zrAtmazuddhikaraM karma, athavA pragataH praNaSTaH zrayaH prAyaH aparAdhaH tasya cittaM zuddhiH prAyazcittam / (ta. vRtti zruta. 6-20 ) / 16. aparAdhaM prAptaH san yena tapasA pUrvakRtAt pApAt vizuddhayate pUrvavrartaH saMpUrNo bhavatIti prAyazcittam / ( kArtike. TI. 446 ) 17. prAyo doSe'pyatIcAre gurau samyagnivedite / uddiSTaM tena kartavyaM prAyazcittaM tapaH smRtam / / ( lATIsaM. 7, 82) / 1 prAyazcitta yaha eka tapa hai, aparAdha ko prApta hokara jIva jisa tapa ke dvArA pUrvakRta pApa se zuddhi ko prApta hotA hai use prAyazcitta tapa kahA gayA hai / vaha prAlocanAdi ke bheda se dasa prakAra kA haiM / 2 prAyazcitta cUMki pApa ko naSTa karatA hai, isIlie use prAyazcitta (pApacchit ) kahA jAtA hai / athavA usase prAyaH citta zuddhi ko prApta hotA hai, isaliye vaha prAyazcitta kahalAtA hai / prAyazcittaprada dvAdazAMgadharo'pyeko na kRccha dAtumarhati / tasmAd bahuzrutAH prAjJAH prAyazcittapradAH smRtAH // ( upAsakA 351 ) / dvAdazAMga kA dhAraka bhI eka AcArya prAyazcitta dene ke yogya nahIM hotA, isalie bahuta zruta ke pAraMgata aneka vidvAn prAyazcittaprada-prAyazcitta ke dene vAle mAne gaye haiM / prAyazcittAnulomya - prAyazcittAnulomyaM ca gItArthasya ziSyasya bhavati / sa hi paJcaka- dazakapaJcadazaka krameNa prAyazcittAni guru-laghvaparAdhAnurUpANi vijJAya yo'parAdho gurustaM prathamamAlocayati, pazcAllaghu laghutaraM ca / (yogazA. svo viva. 4, 60, pR. 312) / prAyazcittAnulomya gItArtha ( vidvAn ) sAdhu ke hotA hai / kAraNa ki vaha paMcaka, dazaka aura paMcadazaka ke krama se guru aura laghu aparAdha ke anukUla prAyazcitta ko jAnakara jo aparAdha guru ( mahAn ) hotA hai, usakI AlocanA prathama karatA hai, tatpazcAt laghu aura laghutara aparAdha kI AlocanA karatA hai / prAyogamanamaraNa - dekho pAdopagamanamaraNa / [ prAyopagamana prAyogika bandha - dekho prayogabandha | prAyogika bhASAtmakazabda bhASAtmakaH sarvo'pi sAkSarAnakSararUpaH prAyogika : ityucyate, puruSaprayogahetutvAt XXX prAyogika : ( prabhASAtmakaH ) catuSprakAraH tata vitata-ghana-suSirabhedAt / (ta. vRtti zrutaH 5-24) / puruSa ke prayoga se utpanna hue akSarAtmaka va anakSarAtmaka zabdoM ko prAyogika bhASAtmaka va prabhASAtmaka zabda kahate haiM / prAyogyagamanamaraNa- dekho pAdopagamanamaraNa / prAyogyalabdhi - 1. savvakammANamukkassaTThidimukassANubhAgaM ca ghAdiya tokoDAkoDidvidimhi TTaNANubhAge ca pravadvANaM pAtroggaladdhI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 204 ) / 2. aMtokoDAkoDI vidvANe Thidi-rasANa jaM karaNaM / pAuggaladviNAmA bhavvAbhavvesu sAmaNNA || (labdhisA. 7) / 3. anta. koTIkoTIsAgaropamasthitikeSu karmasu banyamApadyamAneSu vizuddhapariNAmayogena satkarmasu saMkhyeyasAgaropamasahasronAyAmantaHkoTIkoTI sAgaropamasthitau sthApiteSu zrAdyasamyaktvayogyatA bhavatIti prAyogikI labdhiH / (paMcasaM zramita. 1-37 gran. dha. svo. TI. 2-46) / 4. kazcijjIvo lavdhitrayasampannaH pratisamayaM vizuddhayan grAyurvajitasaptakarmaNAM tatkAlIna sthitimeka kAMDakaghAtena chittvA kAMDakadravyamantaHkoTAkoTimAtrAvaziSTasthitau nikSipati / aprazastAnAM ghAtinAmanubhAgaM vAnantabahubhAgapramANaM khaMDayitvA tad dravyaM latA - dArusamAne dvisthAnamAtre aghAtinAM ca niba- kAMjIrasamAne avaziSTAnubhAge nikSipati tadA jIvasya tatkaraNaM prAyogyatAlabdhirnAma / ( la. sA. TI. 7) / 1 saba karmoM kI utkRSTa sthiti ko ghAta kara zrantaHkoDAkoDI pramANa sthiti meM tathA anubhAga ko ghAtakara dviHsthAna anubhAga meM pApasvarUpa ghAtiyA karmoM ke latA aura dArurUpa anubhAga meM tathA zraghAtiyA karmoM ke nIma zraura kAMjIrarUpa anubhAga meM sthApita karane kA nAma prAyogyalabdhi hai / prAyopagamana ( pAvagamaNa ) -- dekho pAdopagamanamaraNa / 1. vosaTTacattadeho du Nikkhivejjo jahi jathA aMgaM / jAvajjIvaM tu sayaM tahi tamaMgaM Na cAlejja || evaM NippaDiyammaM bhaNati pAnovagamaNamara 766, jaina-lakSaNAvalI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambhakriyA 797, jaina-lakSaNAvalI [prAsuka jala hatA / NiyamA aNihAraM taM siyA ya NIhAramuva- athavA bhAjanAdInAM sthAnAntarakaraNaM vA prAviSkRtasagge / / (bha. prA. 2068-69) / 2. prAtmopakAra- mucyate / (bhAvaprA. TI. 66) / nirapekSaM praayopgmnm| (dhava. pu. 1, pR. 23) / 1 sAdhu ke nimitta se ghara meM prakAza karanA tathA 3. sa-pagevayArahINa maraNaM paayogmnnmidi| (go. vartanoM Adi kA saMskAra karanA-bhasma Adi se ka. 61) / 4. sva-paropacArarahitaM tanmaraNaM prAyopa- unheM svaccha karanA-aura unheM sthAntarita karanA, gamana miti / (go. ka. jI. pra. TI. 61) / 5. ubha- yaha prAviSkRta nAma kA eka udgamadoSa hai| yopakAra- (sva-paropakAra-) nirapekSaM praayopgmnm| prAsAda-1. pakkasailA sailA yAvAsA pAsAdA (kAtike. TI. 467) / NAma / (dhava. pu. 14, pR. 36) / 2. prAsAda: sva1 paNDitamaraNa meM pArAdhaka zarIra se mamatva gatAyAmApekSayA dviguNocchyaH / (vipAkasU. abhaya. ko chor3akara use jahAM jisa prakAra se rakhatA hai vR. 2-1, pR. 56) / 3. rAjJAM devatAnAM ca bhavajIvana paryanta use vahIM para sthira -halana-calana nAni prAsAdAH, utsedhabahulA vA prAsAdA:, te cobhakriyA se rahita--rakhatA hai| isa prakAra sva aura ye'pi pryntshivraaH| (jIvAjI. malaya. va. 147) / para ke pratIkAra (sevA-zuzrUSA) se rahita jo usakA 4. narendrAdhyAsitaH saptabhUmAdirAbAsavizeSaH prAsAmaraNa hotA hai use prAyopagamanamaraNa kahA jAtA dH| (bRhatka. kSe. 826) / hai| pAdapopagamana aura pAdopagamana ye isI ke nAmA- 2 jo bhavana apane aAyAma kI apekSA UMcAI meM ntara haiN| dugunA hotA hai vaha prAsAda kahalAtA hai| 3 rAjAoM prArambhakriyA-dekho praarmbhkriyaa| prANichedana- aura devatAnoM ke bhavanoM ko prAsAda kahA jAtA hai, bhedana-hiMsAdikarmaparatvaM prANi chedanAdau pareNa vidhIya- athavA jo UMcAI meM adhika hote haiM unheM bhI mAne vA pramodanaM praarmbhkriyaa| (ta. vatti zruta. prAsAda jAnanA cAhie, ve donoM hI zikharoM se suzobhita hote haiN| prANiyoM ke chedana, bhedana aura hanana Adi kriyAoM prAsuka--1. pagadA prosaridA pAsavA jamhA taM meM svayaM pravRtta hone tathA anya ke unameM pravRtta hone pAsugraM, adhavA jaM Niravajja taM paasgrN| ki? NANa. para haSita hone ko prArambhakriyA kahate haiN| dasaNa-carittAdi / (dhava. pu. 8, pR. 87). prAvacana-1. suyadhamma tittha maggo pAvayaNaM pava- 2. atiprazastaM manoharaM haritakAyAtmakaM ka-] yaNaM ca egtttthaa| (prAva. ni. 130) / 2. pragataM sUkSmaprANisaMcArAgocaraM prAmukamityabhihitam / (ni. abhividhinA jIvAdiSu padArtheSu vacanaM prAvacanam / sA. TI. 63) / (pAva. ni. hari. va. 130) / 3. pravacane prakRSTa- 1 jo karmAnavoM se rahita athavA niSkalaMka hai use zabdakalApe bhavaM jJAnaM dravyazrutaM vA prAvacanaM naam| prAsuka kahate haiN| aise samyagdarzana, jJAna aura cAritra (dhava. pu. 13, pR. 280) / ho sakate haiN| 2 jo atyanta prazasta, manohara evaM 1 zrutadharma, tIrtha, mArga, prAvacana aura pravacana ye vanaspatikAya prAdi sUkSma jIvoM ke saMcAra se rahita samAnArthaka zabda haiN| 2 jIvAdi padArthaviSayaka hotA hai use prAsuka kahA jAtA hai| vacana (zruta) ko prAvacana kahA jAtA hai| 3 prAsuka jala-muhUrtAd gAlitaM toyaM prAsukaM praharaprakRSTa zabdasamUha meM hone vAle jJAna ko athavA dvayam / upNodakamahorAtraM tataH sammUcchito bhavet // dravyazruta ko prAvacana kahate haiM / tila-taNDulatoyaM ca prAsukaM bhraamriigRhe| na pAnAya prAvartita-dekho prAbhRtadoSa / mataM tasmAnmukhazuddhirna jAyate // pASANotsphuTitaM prAviSkRta-dekho prAduSkAra doss| 1. gehaprakAza- toyaM ghaTIyaMtreNa tADitam / sadyaHsantaptavApInAM karaNaM ytpraavisskRtmiiritm| saMskAro bhAjanAdInAM prAsukaM jalamaznute // (ratnamAlA 61-63) / vA sthAnAntaradhAraNam // (prAcA. sA. 8-26) / yogya vastra se chAnA gayA jala do pahara taka prAsuka 2. bhagavannidaM madIyaM gRhaM vartate, yavaM gahaprakAza- rahatA hai tathA garama kiyA huA jala eka dina-rAta karaNaM bhavati, nijagahasya gRhiNA prakaTanaM kriyate, prAsuka rahatA hai, isake pazcAta vaha sammarchana jIvoM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkamArga ] se yukta ho jAtA hai / tiloM kA prathavA cAvaloM kA prAsuka pAnI pIne ke yogya nahIM mAnA gayA hai, kyoMki usase mukha kI zuddhi nahIM hotI / pattharoM se vidIrNa athavA prarahaTa se tADita jala tathA vApi - kAnoM kA tapAhunA jala prAsuka mAnA jAtA hai / prAkamArga - saDa jANa juggaM vA raho vA evamAdiyA / bahuso jeNa gacchati so maggo phAsugro bhave / / hatthI asso kharoDho vA go-mAhisa - gavelayA / bahuso jeNa gacchati so maggo phAsugro bhave / / itthI puMsA va gacchati zrAdaveNa ya jaM hRdaM / satthapariNado ceva so maggo phAsugro have || ( mUlA. 5, 107-9) / zakaTa ( bailagAr3I), yAna--mattavAraNayukta palyaMkajAta jo hAthI, ghor3A evaM manuSyAdikoM ke dvArA khIMcA jAtA hai; yugya (pAlakI) aura ratha ityAdi bahuta prakAra ke vAhana jisa mArga se jAte haiM vaha prAsuka mAnA jAtA / hAthI, ghor3hA, gadhA, UMTa, gAya, bhaiMsa aura gavelaka ( bher3a-bakarI) ye pazu jisa mArga se bahutAyata se nikala jAte haiM vaha mArga prAsuka hotA hai / jisa mArga se puruSa va striyoM kA zrAvAgamana cAlU ho cukA hai tathA jo sUrya ke tApa zrAdi se santapta ho cukA hai, jo zastrapariNata haiM-jahAM khetI kI gaI hai-- use prAsukamArga jAnanA cAhie / priya-svaruci viSayIkRtaM vastu priyam, yathA putrAdi: / ( jayadha. 1, pR. 271 ) / apanI ruci ke viSayabhUta putrAdi padArthoM ko priya samajhA jAtA hai / 768, jaina - lakSaNAvalI priya vacana - tatra priyaM yat zrutamAtraM prINayati / (yogazA. svo viva. 1 - 21 ) / jisa vacana ke sunane mAtra se prasannatA hotI hai vaha priya mAnA jAtA hai, yaha satya vacana kI eka vizebatA | apriya vacana yathArtha hote hue bhI satya meM nahIM ginA jAtA / prItidAna - yatpunaH svanagare bhagavadAgamananivedakAya niyuktAyAniyuktAya vA harSaprakarSAdhirUDhamAnasairdIyate tatprItidAnam / (bRhatka. kSe. vR. 1207 utthAnikA) / apane nagara meM bhagavAn ke tIrthaMkara yA kevalI ke -- zrAgamanaviSayaka samAcAra dene vAle niyukta yA [prekSya sayama niyukta puruSa ke lie jo harSapUrvaka dAna diyA jAtA hai use prItidAna kahate haiM / prIti-bhaktigata kRtya - pratyantavallabhA khalu patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayorjJAtaM syAt prIti-bhaktigatam / / ( SoDazaka. 10-5; jJA. sA. TI. 27-7 ud) / atyanta pyArI patnI ke prati kiye jAne vAle kArya ko prItigatakRtya kahate haiM tathA pyArI aura hitaMSiNI jananI ke prati kiye jAne vAle kArya ko bhaktakRtya kahate haiM / prItyanuSThAna -- 1. yatrAdaro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati katuH / zeSatyAgena karoti yacca tatprItyanuSThAnam // ( SoDazaka. 10 - 3 ) / 2. yatrAdaro'sti paramaH, prItiH svahitodayAt bhavetkartuH / zeSatyAgena karoti yattu tatprItyanuSThAnam / / (jJA. sA. vR. 7-7 ud) / 1 jisa anuSThAna meM kartA kA atizaya Adara-adhika prayatna - zraura hitotpAdaka hone se usakA prema bhI rahatA hai, tathA jise vaha anya kArya ko chor3akara karatA hai, use prIti zranuSThAna kahate haiM / prekSA- asaMyama- prekSAyAmasaMyamo yaH sa tathA ( prekSAsaMyamaH ), sa ca sthAnopakaraNAdInAmapratyupekSaNa pratyupekSaNaM vA / ( samavA. abhaya vU. 17 ) / dekhane meM jo saMyama hotA hai vaha prekSA asaMyama kahalAtA hai aura vaha sthAna evaM upakaraNa zrAdi ke na dekhane para athavA zrAgamokta vidhi ke vinA dekhane para hotA hai / prekSAsaMyama - dekho prekSyasaMyama | prekSyasaMyama - 1. prekSyasaMyama ityatra kriyAdhyAhAraHprekSya kriyAmAcaran saMyamena yujyate / prekSyeti cakSuSA dRSTvA sthaNDilaM bIja - jantu - haritAdirahitaM pazcAdUrdhva niSadyA tvagvartana sthAnAni vidadhItetyevamAcarataH saMyamo bhavati / ( ta. bhA. siddha vR. 6-6, pR. 18) / 2. tathA prekSya cakSuSA dRSTaM vA sthaNDilaM bIja-jantu haritAdirahitam, tatra zayanAsanAdIni kurvIteti prekSAsaMyamaH / (yogazA. svo viva. 4, 63, pR. 316) / 1 dekha karake zrAvazyaka kArya kA karane vAlA saMyama se yukta hotA hai - prekSya prarthAt bIja, jantu zraura haritakAya Adi se rahita zuddha bhUmi ko prAMkha se
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pretyabhAva 796, jaina-lakSaNAvalI [proSadhopavAsa dekhakara tatpazcAt baiThanA, sonA va sthita honA; nayAmyaham / evaM kurviti niyogo preSyaprayoga ucyate / / isa prakAra prAvaraNa karane vAle ke jo saMyama hotA (lATIsaM. 6-130) / hai vaha prekSAsaMyama yA prekSyasaMyama kahalAtA hai| 1 apane dvArA pratijJAta deza meM sthita rahakarapratyabhAva-mRtvA'mutra prANinaH prAdurbhAva: pretya- svayaM usake bAhira na jAkara-'aisA karo' isa bhAvaH / (prA. mI. vasu. vR. 26) / prakAra se sevaka ko Adeza dekara maryAdita kSetra ke mara karake jo parabhava meM prANI kA janma hotA hai, bAhira abhISTa kArya karAnA, yaha dezavata kA preSyaisakA nAma pretyabhAva hai| prayoga nAma kA eka aticAra hai| 3 jise balaprema-1. priyatvaM prema / (dhava. pu. 12, pR. 284) / pUrvaka Adeza diyA jA sakatA hai vaha preSya kahalAtA 2. prItilakSaNaM prema, putra-kalatra-dhana-dhAnyAdyAtmIye) hai, dezAvakAzikavata meM kSetra kA jitanA pramANa rAgaH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 5, 22, pR. 126) / svIkAra kiyA gayA hai usake bAhira vratabhaGga ke 3. premazabdenAbhiSvaGgalakSaNo rAgo'bhidhIyate / (bRha- bhaya se 'tumheM vahAM jAkara avazya hI mere liye gAya raka. kSe. vR. 831) / grAdi ko lAnA hai, athavA yaha kArya karanA hai' 1priyabhAva kA nAma prema hai| 2 putra, strI, dhana isa prakAra se preSya ko prerita karanA, yaha preSyaaura dhAnya prAdi svakIya padArthoM meM jo rAga hotA prayoga kahalAtA hai jo ukta vrata ko malina karane hai use prema kahA jAtA hai| vaha prItisvarUpa hai| vAlA hai| preSyaprayoga-1. (prAtmanaH saMkalpitadeze sthitasya) proSadha-xxx proSadhaH sadbhuktiH / (ratnaka. evaM kaviti niyoga: preSyaprayogaH / (sa. si. 7-31; 4-16) / ta. zlo. 7-31) / 2. evaM kuviti viniyogaH eka bAra bhojana karane (ekAzana) kA nAma preSyaprayogaH / paricchinnadezAd bahiH svayamagatvA proSadha hai| anyamapyanAnIya preSyaprayogaNavAbhipretavyApArasAdhanaM proSadhopavAsa-dekho pauSadhopavAsa / 1. parvaNyaSTapreSyaprayogaH / (ta. vA. 7, 31, 2) / 3. balAt / bhyAM ca jJAtavyaH proSadhopavAsastu / caturabhyavahAryANAM viniyojyaH preSyaH tasya prayogaH yathAbhigRhItapravicA- pratyAkhyAnaM sadecchAbhiH // caturAhAravisarjanamupavAsaH radezavyatikramabhayAt tvayA'vazyameva gatvA mama gavA- proSadhaH sakRdabhukti: / sa proSadhopavAso yadupoSyAdyAneyamidaM vA tatra kartavyamityevaMbhUtaH pressypryogH| rambhamAcarati // (ratnaka. 4-16 va 16) / 2. proSa(prAva.hari. va. a.6, pR. 835;zrA.pra. TI. 320) / dhazabda: parvaparyAyavAcI, zabdAdigrahaNaM prati nivattI4. paricchinnadezAta bahiH svayamagatvA'nyapreSyaprayoge- tsUkyAni paJcApIndriyANyupetya tasmin vasantInavAbhipretavyApArasAdhanaM preSyaprayogaH / (cA. sA. pR. tyupavAsaH, caturvidhA''hAraparityAga ityarthaH, proSadhe 6) / 5. preSyasya prAdezyasya prayogo vivakSitakSetrAd upavAsa: proSadhopavAsaH / (sa. si. 7-21) / bahiH prayojanAya svayaM gamane vratabhaGgabhayAdanyasya 3. mAse catvAri parvANi tAnyUpoSyANi yatnataH / vyApAraNaM preSyaprayogaH / (dha. bi. mu. vR. 3-32) / manovAkkAyasaMguptyA sa proSadhavidhiH smRtaH // 3. maryAdIkRte deze svayaM sthitasya tato bahiridaM (varAMgaca. 15-123) / 4. caturAhArahAnaM yanikurviti viniyoga: preSaNam / (ratnaka. TI. 46) / rArambhasya parvasu / sa proSadhopavAso'kSANyupetyAsmin 7. preSyasyA''dezyasya prayogo vivakSitakSetrAd bahiH vasanti yat / (ha. pu. 58-154) / 5. upetya tasmin prayojanAya byApAraNam, svayaM gamane hi vratabhaGgaH vasantIndriyANi ityupavAsaH / zabdAdigrahaNaM prati syAditi preSyaprayogaH / (yogazA. svo. viva. 3, nivRttautsukyAni paJcApIndriyANi upetya tasmin 117) / 8. praiSaM maryAdIkRtadeze sthitvA tato bahiH vasantItyupavAsaH, azana-pAna-bhakSya-lehyalakSaNacatupreSyaM pratyevaM kuviti vyANaraNam / (sA. dha. svo. vidhAhAraparityAga ityrthH| proSadhazabdaH parvaparyAyaTI. 5-27) / 6.pratiSiddhadeze preSyaprayoNava abhi- vAcI, proSadhe upavAsa: proSadhopavAsa: / (ta. vA. 7, pretavyApArasAdhanaM preSyaprayogaH / (ta. vRtti zruta, 21, 8) / 6. upetya svasmin vsntiindriyaannii7-31)| 10. ukta kenApyanuktena svayaM taccA- tyupavAsaH, svaviSayaM pratyavyAvRttatvAt proSadhe parvaNyu
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ proSadhopavAsa] pavAsa: proSadhopavAsaH / ( ta zlo. 7-21) / 7. sAmAyika saMskAraM pratidinamAropitaM sthirIkartum / pakSArdhayordvayorapi kartavyo'vazyamupavAsaH / / muktasamastArambhaH proSadhadina pUrva vAsarasyArthe / upavAsaM gRhNIyAnmamatvamapahAya dehAdau / zritvA viviktavasati samastasAvadyayogamapanIya | sarvendriyArthavirataH kAya - manovacana guptibhistiSThet // dharma dhyAnAza [ sa ] kto vAsaramativAhya vihitasAndhyavidhiH / zucisaMstare triyAmAM gamayet svAdhyAya jitanidraH / prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlikaM kriyAkalpam / nirvartayedyathAMktaM jinapUjAM prAsukairdravyaiH // uktena tato vidhinA nItvA divasaM dvitIyarAtri ca / prativAhayet prayatnAdardhaM ca tRtIya divasasya / iti yaH SoDaza yAmAn gamayati parimuktasakalasAvadyaH / tasya tadAnIM niyataM pUrNa mahisAvrataM bhavati / / (pu. si. 151-57 ) / 8. NhANa - vilevaNa- bhUSaNa- itthI saMsagga-gaMdha-dhUvAdI / jo pariharedi NANI veraggAbhUsaNaM kiccA || dosu vi pavvesu sayA uvavAsaM eyabhatta - NivviyaDI / jo kuNadi evamAI tassa vayaM posahaM bidiyaM // ( kArti - ke. 358-56 ) / 6. proSadhaH parvaparyAyavAcI zabdAdigrahaNaM prati nivRttautsukyAni paMcApIndriyANi upetya tasmin vasantItyupavAsaH / uktaM ca - upetyAkSANi sarvANi nivRttAni svakAryataH / vasanti yatra sa prAjJarupavAso'bhidhIyate / parvaNi caturvidhAhAranivRttiH proSadhopavAsaH / (cA. sA. pR. 12) / 10. catvAri santi parvANi mAse teSu vidhIyate / upavAsaH sadA yastatproSadhavratamIryate // ( subhASita 808 ) / 11. sadanArambhanivRttairAhAracatuSTayaM sadA hitvA / parva catuSke stheyaM saMyama yamasAdhanodyuktaiH // tAmbUlagandha-mAlya-snAnAbhyaMgAdisarva saMskAram / brahmavratagatacittaH sthAtavyamupoSitastyaktvAH / / upavAsAnupavAsaikasthAneSvekamapi vidhatte yaH / zaktyanusAraparo'sau proSadhakArI jinairuktaH // ( zramita. zrI. 6, 88 - 0 ) / 12. nivRttirbhuktabhogAnAM yA syAt parvacatuSTaye / proSadhAkhyaM dvitIyaM tacchikSAvratamitIritam / / (dharmaza 21 - 150 ) / 13. sa proSadhopavAso yaccatuSpa yathAgamam / sAmyasaMskAradArda - yAya caturbhuktyujbhanaM sadA // (sA. dha. 5-34) / 14. aSTamI caturdazI ca parvadvayaM proSadha ityupacaryate, proSadhe upavAsa: sparza-rasa- gandha-varNa- zabdalakSaNeSu [proSadhopavAsapratimA paMcasu viSayeyu parihRtautsukyAni paMcApIndriyANyupetya Agatya tasmin upavAse vasanti ityupavAsaH / azanapAna-khAdya-lehya lakSaNacaturvidhAhAraparihAra ityarthaH / sarva sAvadyArambha-svazarIrasaMskArakaraNa-snAna - gandhamAlyAbharaNa - nasyAdivivarjitaH pavitrapradeze munivAse caityAlaye svakIyaproSadhopavAsamandire vA dharmakathAM kathayan zRNvan cintayan vA avahitAntaHkaraNa ekAgramanAH san upavAsaM kuryAt sa zrAvaka: proSadhopavAsavrato bhavati / (ta. vRtti zruta. 7 - 21) / 15. proSadhaH parvavAcIh caturdhAhAravarjanam / tatpropathopavAsAkhyaM vrataM sAmyasya siddhaye / / ( dharmasaM. zrI. 7-60 ) / 16. caturdazyAmathASTamyAM proSadhaH kriyate sadA / zikSAvrataM dvitIyaM syAnmunimArgavidhAnataH // ( pU. upAsakA 32, pR. 22) / 17. syAtproSadhopavAsAkhyaM vrataM ca paramauSadham / janma-mRtyu-jarAtaGkavidhvaMsanavicakSaNam // caturdhAzanasaMnyAso yAvad yAmAMzca SoDaza / sthitirniravadyasthAne vrataM proSadhasaMjJakam / / (lATIsaM. 6, 166-67) / 1 caturdazI aura aSTamI ke dina prazana, pAna khAdya zraura lehA ina cAra prakAra ke bhojya padArthoM kA sadA utsukatApUrvaka pratyAkhyAna karanA - unakA parityAga karanA, ise proSadhopavAsa jAnanA caahie| 2 proSadha zabda kA artha parva hai, 'upetya vasanti tasmin indriyANi iti upavAsa:' isa nirukti ke anusAra jisa cAra prakAra ke AhAra ke parityAga svarUpa upavAsa meM pAMcoM hI indriyAM apane apane viSayagrahaNa kI prora se vimukha hokara nivAsa karatI haiM usakA nAma upavAsa hai, proSadha (aSTamI - caturdazI zrAdi parva dina) ke samaya meM jo upavAsa kiyA jAtA hai, vaha proSadhopavAsa kahalAtA hai / prabhiprAya yaha hai ki iMdriyoM para vijaya prApta karane ke lie jo parva dinoM meM cAra prakAra ke zrAhAra kA parityAga kiyA jAtA hai use proSadhopavAsa jAnanA cAhie / proSadhopavAsapratimA -- 1. parvadineSu caturSvapi mAse mAse svazaktimaniguhya / proSadhaniyamavidhAyI praNadhira: proSadhAnazanaH / ( ratnaka. 5 - 16 ) / 2. sattami terasidivase avaraNhe jAiUNa jiNabhavaNe / kiccA kiriyAkammaM uvavAsaM cauvihaM gahiya // givAvAraM cattA rati gamiUNa dhammacitAe / 800, jena - lakSaNAvalI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ proSadhopavAsa pratimA ] paccUhe uTTittA kiriyAkammaM ca kADhUNa | satyabhAseNa puNo divasaM gamiUNa vaMdaNaM kiccA / i dUtahA paccUhe vaMdaNaM kiccA || pujjaNavihiM ca kiccA pattaM gahiUNa Navari tivihaM pi / bhuMjAvi UNa pattaM bhuMjato posaho hodi / ( kArtike. 373 se 376) / 3. mAse catvAri parvANi teSu yaH kurute sadA / upavAsaM nirArambhaH proSadho sa mato jinaiH / / ( subhAsaM. 8 - 36) / 4. mandIkRtAkSArthasukhAbhilASaH karoti yaH parvacatuSTaye'pi / sadopavAsaM parakarma muktvA sa proSadhI zuddhaviyAmabhISTaH // ( zramita. zrA. 7-70) / 5. proSadhopavAsaH mAse mAse caturSvapi parva dineSu svakIyAM zaktimanigRhya proSadhaniyamaM manyamAno bhavatIti vratikasya yaduktaM zIlaM proSadhopavAsastadasya vratamiti / (cA. sA. pR. 1) / 6. uttamamajjahaNaM tivihaM posahavihANamuddiTTha / sagasatIe mAsammi caussu pavvesu kAyavvaM // satta mi terasidivasammi pratihijaNabhoyaNAvasANammi | bhottUNa bhuMjaNijjaM tatthavi kAUNa muhasuddhi | pakkhAliUNa vayaNaM kara-caraNe niyamiUNa tattheva / pacchA jiNidabhavaNaM gaMtUNa jiNaM NamaMsittA // gurupurazro kidiyammaM vaMdaNapuvvaM kameNa kAUNa | gurusakkhiyamuvavAsaM gahiUNa cauvvihaM vihiNA || vAyaNa kahANupeNa- sikkhAvaNa-ciMtaNoprogehiM / UNa divasa sesaM zravarAhiyavaMdaNaM kiccA / / rayaNisamayamhi ThiccA kAussaggeNa NiyayasattIe / paDile hiUNa bhUmi papamANeNa saMthAraM / / dAUNa kiMci rati saiUNa jiNAlae Niyaghare vA / zrahavA sayalaM rati kAussaggeNa NeUNa || paccUse udvittA vaMdaNavihiNA jiNaM NamaMsittA / taha davva-bhAvapujjaM jiNa suya- sAhUNa kAU // uttavihANeNa tahA diyahaM ratti puNo vi gamiUNa / pAraNadivasammi puNo pUyaM kAUNa puvvaM va | gaMtUNa niyayagehaM atihivibhAgaM ca tattha kAUNa / jo bhuMjai tassa phuDaM posahavihi uttamaM hoi // vasu. zrA. 280 - 89 ) / 7. sa proSadhopavAsI syAdyaH siddhaH pratimAtraye / sAmyAna vyavate yAvat proSadhAnazanavratam / / (sA. dha. 7-4) / dasi dumihi jo pAlai uvavAsu / sAva bhaNiu dukkiya kammaviNAsu // do. 13) / 6. yaH prAgdharmatrayArUDhaH proSadhAnazana 8. uyacau so cautthu ( sAvayadha. la. 101 801, jaina-lakSaNAvalI [ phalacAraNa vratam / yAvanna cyavate sAmyAtsa bhavetproSadhavratI // ( dharmasaM. zrI. 8-9 ) / 1 pratyeka mAsa ke cAroM hI parvoM ( do zraSTamI aura do caturdazI) meM apanI zakti ko na chipAkara niyamapUrvaka upavAsa karate hue dhyAna meM rata rahanA, yaha zrAvaka ko tIsarI proSadhopavAsa pratimA hai / proSadhopavAsavratA ticAra- 9-1. apratyavekSitApramArjitotsargAdAna -saMstaropakramaNAnAdara- smRtyanupasthAnAni / (ta. sU. 7-34) / 2. grahaNa - visargAstaraNAnyadRSTa- mRSTAnyanAdarAsmaraNe / yatproSadhopavAsavyatilaGghanapaMcaka tadidam // ( ratnaka. 4-20 ) / 3. anavekSitApramArjitamAdAnaM saMstarastathotsargaH / smRtyanupasthAnamanAdarazca paJcopavAsasya / / (pu. si. 162) / 4. anavekSA pratilekhanaduSkarmArambhadurmanaskArA: / AvazyakaviratiyutAzcaturthamete vinighnanti / / ( upAsakA 756 ) / 1 bhUmi Adi ke vinA dekhe va kisI komala upakaraNa ke dvArA vinA jhAr3e mala-mUtrAdi kA tyAga karanA, pUjopakaraNa Adi ko grahaNa karanA, vistara va zrAsana Adi bichAnA va usa para sonA-baiThanA, bhUkha se pIr3ita hokara proSadhopavAsa ke prati zranAdarabhAva rakhanA aura usakI vidhi kA smaraNa na rahanA; ye pAMca proSadhopavAsavrata ke praticAra haiM / pluta - trimAtrastu pluto jJeyo X X X // ( dhava. pu. 13, pR. 248 ud) / tIna mAtrA vAle svara ko pluta kahA jAtA hai / phalacAraNa- 1. pravizahidUNa jIve tallINe vaNaphalANa vivihANaM / uvarimmi jaM padhAvadi sa cciya phalacAraNA riddhI // ( ti pa 4- 1038) / 2. nAnAdrumaphalAnyupAdAya phalAzrayaprANyavirodhena phalatale pAdotkSepa - nikSepakuzalAH phalacAraNAH / (yogazA. svo viva. 1-6, pR. 41 ) / 3. phalamaspRzya phalopari gamanaM phalacAraNatvam / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se aneka prakAra ke vanaphaloM meM sthita jIvoM kI virAdhanA na karakeunheM pIr3A na pahuMcA kara - sAdhu unake Upara se daur3a sakatA hai vaha phalacAraNa Rddhi kahalAtI hai /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ phirikkI] 802, jaina-lakSaNAvalI [bandha phirikkI-dekho gillI / cuMdeNa vaThThalAgAreNa caraNaH / (dharmasaM. mAna. 3-56, pR. 152) / ghaDidaNemi-tuMbAdhArasaralaTTakaTTA phirikkI NAma / 1 jo nirgranthatA (munidharma) para ArUDha hokara (dhava. pu. 14, pR. 38) / akhaNDita rUpameM vratoM kA pAlana karate hue zarIra aura gola cuda se sambaddha nemi (pahiye kA gherA) aura upakaraNoM ko svacchatA kA anusaraNa karate haiM tathA tumba (gAr3I kA madhya) kI prAdhArabhata sIdhI pATha jinakA parivAra se moha nahIM chaTA hai ve sAdha bakuza lakar3iyoM se yukta gAr3I ko phirakko kahA jAtA kahalAte haiN| bakuza zabda kA artha aneka varNa vAlA hai| isakA dUsarA nAma gillI bhI hai| hotA hai| tadanusAra abhiprAya yaha huA ki jo bakuza -1. naigraMnthyaM prati sthitA akhaNDitavratAH aneka prakAra ke moha se saMyukta hote hue vicitra zarIropakaraNavibhUSAnuvatino'viviktaparivArA moha- saMyama vAle hote haiM, unheM bakuza muni jAnanA caahie| zabalayuktA bakuzAH / zabalaparyAyavAcI bakuzazabdaH / 2 jo nirgranthatA ke prati prasthAna kara cuke haiM(sa. si. 6-46) / 2. nairgranthyaM prati prasthitA: munidharma ko svIkAra kara cuke haiM, sAtha hI zarIra zarIropakaraNavibhUSAnuvartinaH Rddhi-yazaskAmAH sAta- aura upakaraNoM kI sundaratA ke abhilASI haiM, gauravAzritA aviviktaparivArA: chedazabalayuktAH Rddhi evaM yaza ke icchuka haiM, sAtagaurava-sukhanirgranthA bakuzAH / (ta. bhA. 6-48) / 3. akha- zIlatA ke prAzrita haiM; jAMghoM ke ghisane, tela Adi NDitavratAH kAyA karaNAnugAH / aviviktapari- se zarIra kA mArjana karane va bAloM ko kaicI se vArA: zabalA bakuzAH smRtAH / / bakuza: sopakaraNo kATe gaye ke samAna rakhane prAdi rUpa jinakA paribahupakaraNapriyaH / zarIrabakuzaH kAyasaMskAraM prati- vAra saMyama ke pratikala hai; tathA jo cheda prAyazcitta / / (ha. pu. 64-60 va 72) / 4. akhaNDita- ke yogya pratIcAra janita vicitratA se yukta hote vratAH zarIrasaMskAraddhi-sukha-yazovibhUtipravaNA baku- haiM unheM bakuza kahA jAtA hai| shaaH| nairgranthyaM prasthitAH akhaNDitavratAH zarIropa- baddhapralApa-bhASA baddhapralApAkhyA caturvargavivajikaraNavibhUSAnuvartinaH Rddhi-yazaskAmAH sAtagauravA- tA / (ha. pu. 10-63) / zritAH aviviktaparivArA: chedazabalayuktA: bkushaaH| caturvarga se rahita-dharma, artha, kAma aura mokSa ina zabalaparyAyavAcI bakuzazabdaH // (ta. vA. 6, 46, cAra puruSArthoM ke varNana se rahita-bhASA kA nAma 2) / 5. akhaNDitavratAH zarIrasaMskAraddhi-sukha-yazo- baddhapralApa hai| vibhUtipravaNAH bakuzAH, chedazabalayuktatvAt / bakuza- baddharAgavedanIyapudgala - nirvRttabandhapariNAmAH zabdo hi zabalaparyAyavAcIha / (ta. zlo. 6-46) / satkarmatayA sthitA jIvenA''tmasAtkRtA baddhAH / 6. nairgranthyamupasthitA akhaNDitavratAH zarIropakaraNa- (prAva. ni. hari. vR. 618, pR. 387) / vibhUSaNAnuvartino vRddhi-yazaHkAmA: sAtagauravAzritA jo rAgavedanIyapudgala (karmadravyarAga) bandha paripraviviktaparadArAzca parivArAzca] chedazabalayUktA NAma ko prApta hokara satkarmarUpa se sthita hote bakuzAH / zabalaparyAyavAcI bakuzazabda iti / (cA. hue jIva ke dvArA prAtmasAt kara lie gaye haiM--- sA. pR. 45) / 7. uvagaraNa-dehacokkhA riddhI-jasagA- jIva ke prAtmapradezoM se ekakSetrAvagAharUpa meM ravA siyA niccaM / bahusavalacheyajuttA NiggaMthA vAusA sambaddha ho cuke haiM unheM baddharAgavedanIyapudgala bhaNiyA / / (dharmaratnapra. 135, pR.84 ud.); bakuzA: kahA jAtA hai| zarIropakaraNavibhUSAkAriNaH / (dharmaratnapra. 135, baddhazruta-xxx baddhaM tu duvAlasaMganiddiDheM / pR. 84) / 8. bakuzatvaM kazmalacAritratvam / (prAva. ni. 1020) / (jItaka. cU. vi. vyA. pR. 43) / 6. nirgrantha- gadya-padyarUpa bandhana se baddha prAcArAdirUpa dvAdazAMga tve sthitA avidhvastavratAH zarIropakaraNaddhi-bhUSaNa- zruta baddhazruta kahalAtA hai| yaha jIvabhAvakaraNa kA yazaHsukhavibhUtyAkAMkSigaH avivikta paricchidAnumo- eka bheda hai / danazabalayuktA ye te bakuzAH ucyante / (ta. vRtti bandha---dekho bandhana / 1. jaM suhamasuhamudiNNaM bhAvaM zruta. 6-46) / 10. bakuzaH zuddhayazuddhivyatikIrNa- ratto karedi jadi appA / so teNa havadi baMdhI
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandha] 803, jaina-lakSaNAvalo [bandha poggalakammeNa viviheNa !! (paMcA. kA. 147) / mANUn, lAtyAdatte gRhNAtItyanarthAntaram, sa bandhaH / 2. jIvo kasAyajuno jogAdo kammaNo du je joggaa| yo'sau tathA sthitvA tvAdAnavizeSaH sa bandha ityu geNhai poggaladavve baMdho so hodi NAyavvo // cyate / (zrA. pra. TI. 80) / 12. kaSAyakaluSo (malA. 12-183) / 3. sakaSAyatvAjjIvaH karma- hyAtmA karmaNo yogyapudgalAn / pratikSaNamupAdatte sa No yogyAna pudgalAnAdatte sa bndhH| (ta. sU. 8, bandho naikadhaH mataH // (ha. pu. 58-202) / 2) / 4. prAtmakarmaNoranyo'nyapradezAnupravezAtmako 13. jIva-kammANaM micchattAsaMjama-kaSAya-jogehi bandhaH / (sa. si. 1-4); Xxx ato mithyA- eyattapariNAmo bNdho| uttaM ca-baMdheNa ya saMjogo darzanAdyAvezAdAIkRtasyAtmanaH sarvato yogavizeSAt poggaladavveNa hoi jIvassa / baMdho puNa viNNeyo x teSAM sUkSmaikakSetrAvagAhinAmanantAnantapradezAnAM pudga- XX // (dhava. pu. 8, pR. 2-3); baMdho NAma lAnAM karmabhAvayogyAnAmavibhAgenopazleSo bandha dubhAvaparihAreNa eyttaavttii| (dhava. pu. 13, pR. ityAkhyAyate / (sa. si. 8-2; ta. vA. 8, 2,8; 7); bandhanaM bandhaH, badhyate'nenAsminniti vA bandhaH / malA. va. 12-183) / 5. kammayadavvahi samaM (dhava. pu. 13, pR. 347); jIva-kammANaM samavAo jo u jiivss| so baMdho 'nAyavo baMdho NAma / (dhava. pu. 13, pR. 352); baMdho xxx // (prAcArA. ni. 260, pR. 266) / baMdhaNaM, teNa baMdho siddho| badhnAtIti bandhanaH, tado 6. badhyate'nena bandhanamAtraM vA bndhH| badhyate yena baMdhagANaM gahaNaM / badhyate iti karmasAdhane samAzrIyaasvataMtrIkriyate yena, asvataMtrIkaraNamAtra vA bandhaH / mANe baMdhaNijjassa gahaNaM / badhyate aneneti karaNa(ta. vA. 1,4, 10); prAtmakarmaNoranyo'nyaprade- sAdhane zabdaniSpattau satyAM bandhavidhAnopalabdhiH / zAnupravezalakSaNo bndhH| mithyAdarzamAdipratyayopa- teNa baMdhaNassa cauvvihA ceva kammavibhAsA hodi / nItAnAM karmapradezAnAtmapradezAnAM ca parasparAnupraveza- davvassa davveNa davva-bhAvANaM vA jo saMjogo samalakSaNo bandhaH / (ta. vA. 1, 4, 17); atastadu- vAno vA so baMdho NAma / (dhava. pu. 14, pR.1.2)| pazlezo bandhaH / (ta. vA. 8, 2, 8) / 7. cetanasya 14. kammaiyavaggaNAdo prAvariyasavvalogAdo micchahInasthAnaprApaNaM bandhaH / (pramANasaM. svo, 7.66) / tAsaMjama-kasAya-jogavaseNa logamettajIvapadesesu akka8. bandhaH karmaNo yogaH / (ta. bhA. hari. va. 1.3); meNa prAgaMtuNa sabaMdha[saMbaddhA]kammakkhaMdhA aNaMtANataparaAzravarAttasya karmaNaH prAtmanA saMyogo bandhaH / (ta. mANusamudayasamAgamamuppaNNA kammapajjAeNa pariNayabhA. hari.3.1-4); bandhanaM bandhaH prspraashlessH| paDhamasamae baMdhavavaesa pddivjjti| (jayadha. 1, pR. (ta. bhA. hari. va. 5-24); bandhaH karmavargaNAyo- 261) / 15. karmaNo yogyAnAM sUkSmakakSetrAvagAhigyaskandhAnAmAtmapra dezAnAM cAgyo'nyAnugatilakSaNaH nAmanantAnAmAdAnAdAtmanaH kaSAyArdIkRtasya pratikSIrodakAderiva samparko bandhaH / (ta. bhA. hari. vR. pradezaM tadupazleSo bandhaH, sa eva bandhoM nAnyaH saMyoga8-1); mAtmapradezAnAM karmapudgalAnAM cAnyo'nyA- mAtra svaguNavizeSasamavAyo veti tAtparyArthaH / (ta. nugatilakSaNaH kSIrodakavad bandhaH / (ta. bhA. hari. va zlo. 8-2) / 16. baMdho nAma yadA''tmA rAgasiddha.va. 10-2); badhyate yena rajjvAdinA sa dveSa-snehalezAvalIDhasakalAtmapradezo bhavati tadA bandhaH / (ta. bhA. hari. va siddha. vR.10.6)| 6. tasya teSvevAkAzadezeSvavagADhasteSvevAvasthitAn kArmaNavi(karmaNaH) bandho viziSTaracanayAtmani sthApanaM tena grahayogyAnanekarUpAn pudgalAn skandhIbhUtAnAhAravavA pAtmano bandhaH svarUpatiraskAralakSaNa: krmbndhH| dAtmani pariNAmayati sambaghayatIti svAtmA tatastAna(prAva. ni. hari. vR. 1108) / 10.xxx dhyavasAyavizeSAjjJAnAdInAM guNAnAmAvaraNatayA vibhabandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtmA tu yaH jate haMsaH kSIrodake yathA, vA yathA AhArakAle parisambandho dvayorapi / / (Sar3ada. sa. 51, pR. 180) / NativizeSakramavizeSAdAhartA rasa-khalatayA pariNati11. kaSAyAH krodhAdayaH, saha kaSAyaiH sakaSAyaH, mAnayatyanAbhogavIryasAmarthyAt evamihApyadhyavasAyatadbhAvaH [sakaSAyatvam] tasmAt sakaSAyatvAjjIvo vizeSAt kiJcid jJAnAvaraNIyatayA kiJcid yogyAnucitAn karmaNaH jJAnAvaraNAdeH pudgalAn para- darzanAcchAdakatvenAparaM sukha-duHkhAnubhavayogyatayA paraM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandha] 804, jaina-lakSaNAvalI [bandha ca darzana-caraNavyAmohakAritayA'nyannAraka-tiryagmanu- 25. jo aNNoNNapaveso jIvapaesANa kammakhaMdhANaM / SyAmarAyuSkenAnyad gati-zarIrAdyAkAreNA'paramucca- savvabaMdhANa vi lamro so vaMdho hodi jIvassa / / nIcagotrAnubhAvenA'nyad dAnAdyanta rAyakAritayA vya- (kAtike. 203) / 26. bandhaH prAtmakarmaNoratyantavasthApayati / (ta. bhA. siddha. vR. 1-3); bandho saMzleSaH / (uttarA. ni. zA. vR. 4) / 27. sakaSAnAma taiH (zubhAzubhakarmAdAnahetubhiH) Asravairhetu- yatayA jantoH karmayogyanirantaram / pudgalaH saha bhirAttasya karmaNaH prAtmanA saha saMyogaH prakRtyAdi- sambandho bandha ityabhidhIyate / / (ca. ca. 15-66) / vishessit:| Xxx bandhastu karma pudgalAtmaka- 28. parasparaM pradezAnAM pravezo jIva-karmaNoH / ekamAtmapradezasaMzliSTam / (ta. bhA. siddha. vR. 1-4); tvakArako banyo rukma-kAJcanayoriva // (paMcasaM. xxx bandhaH punrnyo'nyaanggaanggibhaavprinnaamH| amita. 3-6, pR. 54) / 26. ye gRhyante pudgalAH (ta. bhA. siddha. vR. 5-26, pR. 368); bandhanaM karmayogyAH krodhAdyADhyazcetanareSa bndhH| (amita. bandhaH parasparAzleSaH pradezapudgalAnAM kSorodakavad zrA. 3-54) / 30. bandhAtItazuddhAtmopalambhabhAprakRtyAdibhedaH badhyate vA yenA''tmA asvAtaMtryamApa- vanAcyUtajIvasya karmapradezaH saha saMzleSo bandhaH / dyate jJAnAvaraNAdinA sa bandhaH pudglprinnaamH| (va. dravyasaM. TI. 28) / 31. anyo'nyAnapravezena xxx prAtmapradezAnAM pudagalAnAM cAnyonyAnu- bandhaH karmAtmano mataH / anAdi: sAvasAnazca gatilakSaNa eva bandho bhvti| (ta. bhA. siddha. vR. kAlikA-svarNayoriva // (upAsakA. 111) / 8-3) / 17. badhyante asvataMtrIkriyante kArmaNa- 32. sakaSAyatvAjjIvasya karmaNo yogyAnAM pUdagalAnAM dravyANi yena pariNAmena pAtmanaH sa bandhaH, athavA bandhanam AdAnaM bndhH| (sthAnA. abhaya. vR. 266; badhyate paravazatAmApadyate prAtmA yena sthitipariNatena samavA. abhaya. va. 4, pR. 6) / 33. bandho jIvasya karmaNA tatkarma bandhaH / (bha. prA. vijayo. va mUlA. krmpudglsNshlessH| (samavA. abhaya. vR. 1, pR. 38) / 18. yajjIva: sakaSAyatvAt karmaNo yogya- 5) / 34. badhyate'nena bandhanamAtra vA bandho jIvapudagalAna / pAdatte sarvato yogAtu sa bandhaH kathito karmapradezAnyo'nyasaMzleSo'svataMtrIkaraNam / (malA. vR. jinaiH / / (ta. sA. 5-13) / 16. moha-rAga-dveSa- 5-6) / 35. aNNoNNANupaveso jo jIvapaesasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimittena karmatvapari- kammakhaMdhANaM / so payaDi-TThidi-aNubhAva-paesado NatAnAM jIvena sahAnyo'nyasammUrchanaM pudgalAnAM ca cauviho bNdho| (dhasu. zrA. 41) / 36. bandhaH bandhaH / (paMcA. kA. amRta. vR. 108); bandhastu karmaNA'svataMtrIkaraNam / (prA. mI. vasu. vR. 40) / karmapudgalAnAM vishissttshktiprinnaamenaavsthaanm| 37. mithyAtvAdibhirbandhahetubhiraJjanacUrNapurNasamudga(paMcA. kA. amRta. va. 148) / 20. tatra bandhaH sa kavanirantaraM pUdagalanicite loke karmayogyavargaNAhetubhyo yaH saMzleSaH parasparam / jIva-karmapradezAnAM pudgalarAtmano vahnayayaHpiNDavadanyo'nyAnugamapariNAsa prasiddhazcaturvidhaH / / (tattvAnu. 6) / 21. jIva- mAtmakaH sambandho bndhH| (zataka. mala. hema. vR. kammANa uhayaM aNNoNNaM jo paesapaveso hu / so 3, pR. 6; SaDazI. ha. vR. 12) / 38. mithyAtvAjiNavarehiM baMdho bhaNiyo iya vigayamohehiM / jIva- rati-pramAda-kaSAya-yogalakSaNahetuvazAdupAjitena karmapaesekkekke kammapaesA hu aNtprihiinnaa| hoti NA sahAtmanaH saMzleSo bandhaH / (ratnaka. TI. 2-5) / ghaNA niviDabhUyA so baMdho hoi NAyavvo / / (bhAva- 36. bandho nAma karmapudgalAnAM jIvapradezaH saha saM. 324-25) / 22. appapaesA muttA puggalasattI vahnayayaHpiNDavadanyo'nyAnugamaH / (karmapra. malaya. vR. tahAvihA gayA / aNNoNNaM millaMtA baMdho khalu hoi ba. ka. 2, pR. 18) / 40. bandho hi jIva-karmasaMyogaNiddhAi / / (dravyasva. pra. nayaca. pR.88 ud.)| lakSaNaH / (prAva. ni. malaya. vR. 620, pR. 326) / 23. prakRti-sthityanubhAva-pradezAtmakatayA karmapudga- 41. tatastaiH karmapudgalaiH sahAtmano bahnayayaHpiNDalAnAM jIvena savyApArataH svIkaraNam / (sUtrakR. sU. vadanyo'nyAnugamalakSaNaH sambandho bndhH| (SaDazI. zI. vR. 2, 5, 15, pR. 127) / 24. kammANaM malaya. vR. 2, pR. 122; paMcasaM. malaya. vR. 1-3, saMbaMdho baMdho xxx / (go. ka. 438) / pR. 4) / 42. bandho mithyAtvAdihetubhyo jIvasya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandha] 805, jaina-lakSaNAvalo [bandha (aticAravizeSa) karmapudgalAnAM ca vahnayayaHpiNDayoriva nIra-kSIrayo- pradezapravezAtmako bandhaH / (pArA. sA. TI. 4) / riva bA parasparamavibhAgapariNAmenAvasthAnam / 52. pAtmanaH karmaNazca parasparapradezAnupravezasvabhAvo (dharmasaM. malaya. vR. 16) / 43. karmaNAM bandhanAd bandhaH / (ta. vRtti zruta. 1-4); mithyAdarzanAdibandhoxxxu (vivekavi. 8-252, pa. 188) / bhirAIkRtasya jIvasya sarvato yogavizeSAt sUkSma44. sa bandho badhyante pariNativizeSeNa vivazI- kakSetrAvagAhasthitAnAmanantAnantapradezAnAM karmabhAvakriyante karmANi prakRtividuSo yena yadi vaa| sa yogyAnAM jIvapradezaH sahAnyo'nyamupazleSo bandhaH / tatkarmAmnAto nayati puruSaM yatsuvazatAM pradezAnAM yo (ta. vRtti zruta. 8-2) / 53. aAtmapradezeSu prAstravA sa bhavati mithaH zleSa ubhyoH|| (ana. dha. 2, vAnantaraM dvitIyasamaye karmaparamANavaH zliSyanti sa 38); xxx karmapUdagalAnAM jIvapradezavati- bndhH| (bhAvaprA. TI. 65) / 54. bandhaH paraguNAkarmaskandhAna yogadvAreNAnupraviSTAnAM kaSAyAdivazA- kArA kriyA syAt paarinnaamikii| (paMcAdhyA. 2, vishissttshktiprinnaamenaavsthaanmityrthH| (ana. dha. 130) / 55. bandhaH karmAtmasaMzleSa: Xxx / svo. TI. 2-38) / 45. mithyAtvAdibhirbandha hetu- (adhyAtmasAra 18-166) / bhiraJjanacUrNapUrNasamudgakavat nirantaraM pudgalanicite 1 rAgI jIva udayaprApta jisa zubha yA azubha bhAva loke karmayogyavargaNApudgalarAtmano vahnayayaHpiNDa- ko karatA hai va usake Azraya se jo aneka prakAra ke vadanyo'nyAnugamAbhedAtmakaH sambandho bandhaH / (karma paudgalika karma se sambandha hotA hai usakA nAma sta. go. vR. 1, pR. 66) / 46. bandhaH karmapudgalaH bandha hai / 2 kaSAya se saMyukta prANI yoga ke prAzraya saha pratipradezamAtmano vahnayayaHpiNDavad anyo'nyasaM- se karmarUpa pariNata hone ke yogya jo pudgaloM ko zleSaH / (syA. ma. ma. vR. 27) / 47. mithyAtvA- grahaNa karatA hai vaha bandha kahalAtA hai| 5 jIva kA dibhirbandhahetubhiraJjanacarNapUrNasamadagakavada nirantaraM jo karmadravyoM ke sAtha saMyoga hotA pudgala nicite loke karmayogyavargaNApudgalarAtmanaH jAnanA caahie| kSIra-nIravad vahnayayaHpiNDavadvA'nyo'nyAnugamAbhedA- bandha (aticAravizeSa)-1. abhimatadezagatitmakaH sambandho bandhaH / (karmasta. de. svo. vR. 1; nirodhaheturbandhaH / (sa. si. 7-25; ta. zlo. SaDazI. de. svo. vR.1; zataka. de. svo. vR. 1); 7-25) / 2. abhimatadezagatinirodhaheturbandhaH / abhinavakammaggahaNaM bandho Xxx / (karmasta. abhimatadezagamanaM pratyutsukasya tatpratibandhahetuH kIlA. de. 3); mithyAtvAdibhirhetubhirabhinavasya nUtanasya, diSu rajjvAdibhirvya tiSaMgo bandha ityucyate / (ta. vA. karmaNaH jJAnAvaraNAdergrahaNam upAdAnaM bandha ityu- 7, 25, 1) / 3. gatirodhakaro bandhaH Xxx / cyate / (karmasta. de. svo. vR. 3) / 48. zubhAzu- (ha. pu. 58-16) / 4. bandhanaM bandhaH saMyamanaM rajjubhAnAM grahaNaM karmaNAM bandha issyte| (Sar3ada. sa. rA. dAmanakAdibhiH / (zrA. pra. TI. 258) / 5. abhi15)| 46. yoganimittaH sakaSAyasyAtmanaH karma- matadezagamanaM pratyutsukasya tatpratibandhahetoH kIlAdiSu vargaNApudgalaiH saMzleSavizeSo bndhH| (SaDda. sa. vR. rajjvAdibhirvyatiSaMgo bandhaH / (cA. sA. pR. 5) / 47); bandhaH parasparAzleSalakSaNaH prayoga-visrasAdi- 6. bandho rajju-dAmanakAdinA saMyamanam / (dha. bi. janita audArikAdizarIreSu jatu-kASThAdizleSavat para- mu. vR. 3-23) / 7. abhimatadeze gatinirodhahetumANusaMyogavad veti / (SaDda. sa. vR. 46, pR. 166); bandhanam / (ratnaka. TI. 3-8) / 8. bandho rajjvAtatra bandhaH parasparAzlezo jIvapradeza-pudgalAnAM kSIra- dinA go-manuSyAdInAM niyantraNam / (sA. dha. svo. nIravat, athavA badhyate yenAtmA pArataMtryamApadyate TI. 4-15) / 6. uSTra-gajAdidharaNArthamavaSTabdhaga tamakhakI litagranthiviziSTavArI rajjuracanAvizeSo (SaDda. sa. vR. 51, pR. 180) / 50. mithyAtvAdi- bandhaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 303) / pariNAmairyatpudgaladravyaM jJAnAvaraNAdirUpeNa pariNamati 10. janeSTadezagamanapratibandhakAraNaM bandhanaM bandhaH / tacca jJAnAdInyAvRNotItyAdisambandho bandhaH / (go. (ta. vRtti. zruta. 7-25) / 11. bandho mAtrAdhiko ka. jI. pra. TI. 438) / 51. jIva-karmaNoranyonya- gADhaM duHkhadaM zRMkhalAdibhiH / AtatAyA (?) pramA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhaka] 806, jaina-lakSaNAvalI [bandhananAma dAdvA na kuryAcchAvakottamaH // (lATIsaM. abhaya. vR. 4, 1, 250); bandhanaM karmapudgalAnAM 5-264) / 12. (krudhaH) bandho rajjvAdinA niya- jIvapradezAnAM ca parasparaM sambandhanam / xxx ntraNam / (dharmasaM. mAna. svo. vR. 1-43, pR. AsakalitAvasthasya vA karmaNo baddhAvasthIkaraNaM 100) / bandhanam / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, 296) / 1 prabhISTa sthAna meM jAne se rokane meM jo kAraNa 3. bandhanaM nAma-jJAnAvaraNIyAdikarmapudgalAnAM hai use bandha kahate haiM, vaha ahiMsANuvrata kA eka yathoktaprakAreNa sva-svAbAdhAkAlottarakAlaM niSiktAaticAra hai| 4 rassI athavA sAMkala prAdi ke nAM yad bhUyaH kaSAyapariNativizeSAnnikAcanam / dvArA gAya va bhaMsa prAdi ko bAMdha kara jo niyaM- (prajJApa. 14-160); tathA badhyate'neneti bandhatrita kiyA jAtA hai yaha bandha nAma kA eka ahi- nam, yadaudArikapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM sANuvrata kA praticAra hai| 6 UMTa aura hAthI ca paraspara taijasAdipudgalA saha sambandhajanakaM prAdi ke pakar3ane ke liye khode gaye gaDDhe ke tad bandhanaM nAma / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. makha ko Dhakane ke liye jo rassiyoM kI gAMThoM 470) / 4. badhyate'STaprakAraM karma yena tadbandhanam / se viziSTa vArI-gajabandhanI-banAyI jAtI hai (karmapra. malaya. va. baM. ka. 2, pR. 16) / 5. badhyate use bandha kahA jAtA hai| isa prakAra ke bandha, yantra aSTaprakAraM karma yena vIryavizeSeNa tad bandhanam / va piMjarA Adi viSayaka jJAna ko mithyAjJAna (paMcasaM. malaya. va. 1) / jAnanA caahie| 1rassI athavA sAMkala mAdi ke dvArA parataMtra bandhaka-bandhassa davva-bhAvabhedabhiNNassa je kttaaraa| karanA, isakA nAma bandhana hai| 2 jJAnAvaraNAdirUpa te baMdhayA NAma / (dhava. pu. 14, pR. 2) / se niSikta-niSekarUpatA ko prApta-usI karmadravya aura bhAva ke bheda se do bhedoM meM vibhakta bandha dalika kA jo kaSAyapariNAma kI vizeSatA se phira ke jo kartA haiM unheM bandhaka kahA jAtA hai| se bhI niviDabandha hotA hai, usakA nAma bandhana hai| bandhakAddhA-1. karaNAie apuvo jo bandho so na bandhanakaraNa-dekho bandha / baMdhaNakaraNaM ti bandhanahoi jA anno| baMdhagaddhA sA tulligA u ThiikaMDaga- kriyA-pagati-Thiti-aNubhAga-pararasatayA puggalANa ddhAe // (paMcasaM. upa. ka. 15); apUrvakaraNasyAdau pariNAmakriyA tabbhAveNa taM bandhanakaraNaM jogakasAeyo bandhaH prArabdhaH yAvadanyo na bhavati, prArabdhaM hiMsA baMdhaNakriyA bhavati / XXX tattha 'baMdhaNasamApti na nayati yAvatA kAlena sA bandhakAddho- karaNaM' ti kammapoggalANa jIvappatesANa ya paropparaM cyate, sA ca tulyA sthitighaatkaalen| (paMcasaM. upa. saMbaMdhaNaM baMdhaNakaraNaM / (karmapra. cU. 1-2, pR. 18) / ka. svo. vR. 15) / 2. apUrvakaraNasyAdI prathamasamaye pudgaloM kI prakRti, sthiti, anubhAga aura pravezarUpa yo bandhaH prArabdhaH sa bandhakAdA ucyte| xxx se pariNamAne kI jo kriyA hai, use bandhanakaraNa idamuktaM bhavati-sthitighAta-sthitibandho yugapadA- kahate haiN| yaha karmaprakRtigranthagata pATha karaNoM meM rabhyete, yugapadeva ca niSThAM yAta iti / (paMcasaM. prathama hai| malaya.va. upa. ka. 15) / bandhanaguNa-poggalANaM jeNa guNeNa paropparaM baMdho 1 apUrvakaraNa ke mAdi meM prathama samaya meM-jo hodi so baMdhaNaguNo NAma / (dhava. pu. 14, pR. bandha prArambha kiyA gayA hai, jaba taka anya bandha 435) / nahIM hotA hai-prArambha kiyA humA bandha samApta jisa guNa ke dvArA pudgaloM kA paraspara meM bandha nahIM hotA hai-utane kAla ko bandhakAddhA kahA hotA hai vaha bandhanaguNa kahalAtA hai / nAtA hai| vaha sthitikANDakakAla ke samAna hai| bandhananAma-1. zarIranAmakarmodayavazAdupAttAnAM bandhana-dekho bandha / 1. bandhanaM saMyamanaM rajju- pudgalAnAmanyo'nyapradezasaMzleSaNaM yato bhavati tad nigaDAdibhiH / (dhyAnaza. hari. vR. 16) / 2. bandha- bandhananAma / (sa. si. 8-11) / 2. satyAM prAptau naM tasyaiva jJAnAvaraNIyAditayA niSiktasya punarapi nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhaka bandhananAma, anyathA kaSAyapariNativizeSAnikAcanamiti / (sthAnAM. vAlukApuruSavadanaddhAni zarIrANi syuH / (ta. bhA..
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhananAma ] - 12 ) / 3. zarIranAmaka moMdayopAttAnAM yato'nyo'nyasaMzleSaNaM tad bandhanam / zarIranAmakarmodayavazAdupAttAnAM pudgalAnAmanyo'nyasaMzleSaNaM yato bhavati tad bandhanamityAkhyAyate / (ta. vA. 8, 11, 6) / 4. zarIranAmakarmodayAt gRhIteSu gRhyamANeSu vA tadyogya pud galeSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNAmiteSvapi parasparamaviyogalakSaNaM bandhananAma / (ta. bhA. hari va siddha vR. 8 - 12 ) / 5. bandhananAma yatsarvAtmapradezaM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca pudgalAnAM sambandhajanakaM anyazarIrapudgalairvA jatukalpamiti / ( zrA. pra. TI. 20 ) / 6. karmodayavazopAttapudgalAnyo'nyabandhanam / zarIreSUdayAdyasya bhaved bandhananAma tat / / (ha. pu. 58- 250 ) / 7. zarIranAmakarmo dayopAttAnAM yato'nyonyasaMzleSaNaM tad bandhananAma | (ta. ilo. 8-11 ) / 8 eteSAM ca pudgalAnAmo dArikAdizarIranAmnaH sAmarthyAd gRhItAnAM saMghAta - nAmasAmarthyAdanyo'nyasannidhAnena saMghAtitAnAmanyo'nyasaMzleSakAri bandhananAma / ( zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 48 ) / 6. bandhananAma yatsarvAtmapradezagRhItAnAM gRhyamANAnAM ca pudgalAnAmanyo'nyazarIrairvA sambandha janakaM jatukalpam / ( dharmasaM. malaya. vR. 617) / 10. badhyate'neneti bandhanam -- zradArikAdipudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparasaMzleSakAri / ( prava. sAro. vR. 1274) / 11. badhyata iti bandhanamaudArikabandhanAdi, tadyena karmaNA kriyate tadaudArika (kAdi) bandhanaM nAma bhavati / ( karmavi. ga. pU. vyA. 71 ) / 12. zraudArikAdizarIranAmakarmodayavazAdupAttAnAM pudgalAnAmanyonyapradezasaMzleSaNaM yato bhavati tad bandhanaM nAma / (bha. zrI. mUlA. 2124) / 13. zarIranAmakarmodayavazAt upAttAnAmAhAravargaNAyAtapudgalaskandhAnAm granyonya pradezasaMzleSaNaM yato bhavati tad bandhanaM nAma / ( go . ka. jI. pra. 33) / 14. badhyante - gRhyamANapudgalAH pUrvagRhItapudgalaiH saha zliSTAH kriyanteyena tad bandhanam, tadeva nAma bandhanaM nAma / ( karmavi. -de. sva. vR. 24) / 15. zarIranAmakarmodayAd gRhItAnAM pudgalAnAM parasparaM pradezasaMzleSaNaM bandhanam / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 zarIramAmakarma ke udaya se prApta pudgaloM ke pradezoM kA paraspara meM sambandha ( ekarUpatA ) jisa [bandhavidhAna karma ke prazraya se hotA hai use bandhananAmakarma kahate haiM / 4 zarIranAmakarma ke udaya se gRhIta aura gRhya mANa zarIrayogya pudgaloM ke zarIrAkAra pariNata ho jAne para bhI jisa karma ke udaya se unakA viyoga nahIM hotA hai usakA nAma bandhana hai / isa prakAra kA yadi bandhana na ho to vAlu ke puruSa ke samAna ve pudgala sambandha se rahita hokara bikhara jAeMge / bandhavimocanagati - jaNNaM aMbANa vA aMbADagANa vA mAuluMgANa vA billANa vA kavidvANa vA [bhavvANa vA] phaNasANa vA dAlimANa vA pArevatANa vA zrakkholANa vA cArANa vA borANa vA tiDuyANa vA pakkANaM pariyAgayANa baMdhaNAto vippamukkANaM NivvAghAteNaM adhe vIsasAe gatI pavattai, se taM baMdhaNavimoyaNagatI | ( prajJApa. 205, pR. 328 ) / zrAma, zrAMvalA, bijaurA, bela, kaitha, kaTahala, anAra, pArApata, akharoTa, pracAra (cirauMjI ), bera athavA teMdU Adi paryAyagata pake hue phaloM kI bandhanamukta hokara binA kisI vyAghAta ke svabhAva se jo nIce kI prora gati hotI hai vaha bandhanavimocana gati kahalAtI hai / bandhanIya bandhaNijjaM NAma ahiyAro tevIsavagaNAhi baMdhajoggamabaMdhajoggaM ca poggaladavvaM parUvedi / (dhava. pu. 8, pR. 2); baMdhapAtroggapoggaladavvaM baMdhaNijjaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 2); jIvAdo pudhabhUdA kamma-NokammabaMdha pAtroggakhaMdhA baMdhaNijjA NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 48 ) / mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke kRti- vedanAdirUpa caubIsa anuyogadvAroM meM chaThA bandhana nAma kA dhanuyogadvAra hai / vaha bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna ke bheda se cAra prakAra kA hai| unameM se prakRta bandhanIya pranuyogadvAra meM bandha ke yogya va prayogya pudgala dravya kI prarUpaNA teIsa vargaNAnoM ke dvArA kI jAtI hai / jIva se pRthagbhUta karma- nokarmabandha ke yogya pudgala skandhoM ko bandhanIya kahA jAtA hai / bandhavidhAna - paryADa-dvidi- zraNubhAga-padesa bhedabhiNNA baMdhaviyappA baMdhavihANaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 2) / prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se bheda 807, jaina - lakSaNAvalI
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhasthAna] 808, jaina-lakSaNAvalI - [bahiraGga dharmadhyAna ko prApta bandha ke vikalpoM kA nAma bandhavidhAna hai| balamAnavazArtamaraNa-vRkSa-parvatAdyutpATanakSamo'haM bandhasthAna-egajIvammi ekkamhi samae jo dIsadi yodhavAnahaM mitrANAM ca balaM mamAsti iti balAbhikammANubhAgo taM ThANaM NAma / xxx tattha jaM mAnodvahanAnmAnavazArtamaraNam / (bha. prA. vijayo. baMdheNa NipphaNNaM taM baMdhaTThANaM NAma / puvvabaMdhANubhAge 25) / ghAdijjamANe jaM baMdhANubhAgeNa sarisaM hodUNa padadi maiM vRkSa aura parvata Adi ke ukhAr3ane meM samartha va taM pi baMdhaTThANaM ceva, tssrisannubhaagbNdhuvlNbhaado| subhaTa hUM tathA mere pAsa mitroM kA bhI bala hai, isa (dhava. pu. 12, pR. 111-112) / prakAra bala ke abhimAnapUrvaka jo maraNa hotA hai vaha eka jIva ke eka samaya meM jo anubhAga dikhatA hai balamAnavazArtamaraNa kahalAtA hai| usakA nAma sthAna hai| bandha se jo sthAna nirmita balavAhanakathA-balaM hastyAdi, vAhanaM vegasarAdi, hotA hai vaha bandhasthAna kahalAtA hai| pUrvabaddha anu- tatkathA balavAhanakathA / yathA-hesaMtahayaM gajjaMtabhAga kA ghAta karate samaya jo bandhAnubhAga ke mayagalaM ghaNaghaNaMtarahalakkhaM / kassa'nnassa vi sennaM samAna sthAna hotA hai use bhI bandhasthAna hI kahA NinnAsiyasattusinnaM bho|| (sthanA. abhaya. vR. jAtA hai| 282, pR. 200) / bandhotkRSTa-yAsAM uttaraprakRtInAM 'mUlapagaINaM' hAthI prAdi kA nAma bala aura vegasara prAdi kA ti mUlaprakRtInAmanusAreNa 'baMdhanimitto' bandhahetukaH nAma vAhana hai, inakI carcA ko bala-vAhanakathA utkRSTo bandha:-sthitibandho bhavati tA bandhotkR- kahA jAtA hai| STAH / idamuktaM bhavati-yAvatI mUlaprakRtInAM utkR- balizeSadoSa--1. jakkhaya-NAgAdINaM balisesaM sa STasthitirabhihitA tAvatyeva yAsAmattaraprakRtInAM balitti paNNattaM / saMjadamAgamaNahra baliyamma vA bandhanimittA utkRSTA sthitirbhavati tA bndhotkRssttaaH| bali jANo // (malA. 6-12) / 2. yakSAdibali(paMcasaM. malaya. vR. saM. ka. 36) / zeSo'rcAsAvA vA yato baliH / (ana. dha. 5, mUla prakRtiyoM kI jitanI utkRSTa sthiti batalAI 12) / 3. yakSa-nAga-mAtRkA-kuladevatAdyarthaM kRtaM gRha gaI hai utanI hI jina uttara prakRtiyoM kI bandhani- temyazca yathAsvaM dattaM taddattAvaziSTaM yatibhyo dIyamAnaM mittaka utkRSTa sthiti hotI hai unheM bandhotkRSTa balirityucyate / (bha. prA. mUlA. 230) / 4. yakSAprakRti kahate haiN| dInAM balidAnodghatamannaM balirucyate, athavA saMyatAbala-1. draviNadAna-priyabhASaNAbhyAmarAtinivAra- gamanArthaM balikaraNaM baliH / (bhAvaprA. TI. 66) / Nena yaddhi hitaM svAminaM sarvAvasthAsu balate saMvRNo- yakSa va nAga Adi ke lie jo bali (upahAra) dI tIti balam / (nItivA. 22-1, pR. 207) / gaI hai usase zeSa rahe bhAga ko muni ke lie denA, 2. balaM jambUdvIpaparAvartanalakSaNaM sattvaM pratIndrAdikaM yaha balizeSanAmaka utpAdanadoSa mAnA gayA hai / devasainyam atimanoharaM rUpaM vA vidyate'syeti balaH // athavA sAdhunoM ke AgamAnArtha kiye jAne vAle (tri. sA. TI. 1) / 3.xxx tathA ca zukraH balikarma ko-pUjA prAdi ko-balidoSa jAnanA -dhanena priyasaMbhASairyatazcaiva purAjitam / prApadbhyaH caahie| svAminaM rakSettato balamiti smRtam / (nItivA. bahiraGgaccheda-paraprANavyaparopo bhirnggH(chedH)| TI. 22-1 ud.)| (prava. sA. amR. vR. 3-17) / 1 dhanadAna aura priyabhASaNa ke dvArA jo zatra kA dUsaroM ke prANoM kA vighAta karanA, ise bahiraMganivAraNa karate hue sabhI avasthAnoM meM svAmI ko ccheda kahA jAtA hai| bala pradAna karatA hai-usakA hita karatA hai- bahiraGga dharmadhyAna--paJcaparameSThibhaktyAdi-tadausakA nAma bala (sainya) hai / 2 jambUdvIpa ke parA- nukUlazubhAnuSThAnaM punarbahiraGgadharmadhyAnam / (bR. vartanarUpa bala, pratIndrAdirUpa sainyabala athavA ati- dravyasaM. TI. 48, pR. 185) / zaya manohara rUpa bala jisake hai usa indra ko bala pAMca parameSThiyoM kI bhakti prAdi ke sAtha unake anakahA jAtA hai| kUla uttama pAcaraNa kA nAma bahiraMga dharmadhyAna hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahirAtmA] bahirAtmA - 1. aMtara- bAhirajappe jo vaTTai so havei bahirA / (ni. sA. 150 ) / 2. deha kalattaM puttaM mittAi vihAva cedaNArUvaM / appasarUvaM bhAvai so va havei bahirappA | iMdiyavisayasuhAisu mUDhamaI ramai Na lahai taccaM / bahudukkhamidi Na citai so ceva havei bahirappA // jaM jaM zrakkhANa suhaM taM taM tivvaM karei bahudukkhaM / appANamidi Na citai so caiva havei bahirappA || ( rayaNasAra 137-36) / 3. bahirAtmA zarIrAdI jAtAtmabhrAntiH xx X | ( samAdhi . 5 ) / 4. dehu ji appA jo muNai so jaNu mUDha havei || ( paramA. 1 - 13 ) / 5. micchA daMsaNamohiya para appA Na muNei / so bahirappA jiNabhaNiu puNa saMsAra bhamei || ( yogasAra 7) / 6. micchattapariNadapNa tivvakasAeNa suTTha grAviTTho / jIvaM dehaM ekkaM maNNaMto hodi bahirappA || (kArtike. 193 ) / 7. AtmabuddhiH zarIrAdau yasya syAdAtmavibhramAt / bahirAtmA sa vijJeyo moha nidrAsta cetanaH / / (jJAnA. 32-6, pR. 317) / 8. bahirAtmA - ''tmavizrAntiH zarIre mugdhacetasaH / ( zramita. zrA. 15-58 ) / 9. svazuddhAtmasaMvittisamutpannavAstavasukha pratipakSabhUtendriyasukhenAsakto bahirAtmA / (bR. dravyasaM. TI. 14) / 10. maya- moha - mANasa hizro rAyahosehi NiccasaMtatto / visayesu tahA giddho bahirappA bhaNNae eso / / (jJA. sA. 30) / 11. AtmadhiyA samupAttaH kAyAdiH kIrtyate'tra bahirAtmA / ( yogazA. 12 - 7 ) / 12. heyopAdeyavaikalyAnna ca tyahitaM hitam / nimagno viSayAkSeSu bahirAtmA vimUDhadhIH // ( bhAvasaM vAma. 353 ) / 13. bahidravyaviSaye zarIra - putra - kalatrAdicetanAcetanarUpe prAtmA yeSAM te bahirAtmAnaH / ( kArtike. TI. 162 ) / 14. viSaya kaSAyAvezaH tasvAzraddhA guNeSu ca doSaH / zrAtmAjJAnaM ca yadA bAhyAtmA syAttadA vyaktaH // (adhyAtmasAra 20 - 22 ) / 15. yasya deha - manovacanAdiSu zrAtmatvabhAsa deha evAtmA evaM sarvapaudgalikapravartaneSu AtmaniSTheSu AtmatvabuddhiH sa bAhyAtmA / ( jJA. sA. vU. 15 - 2, pR. 53 ) / 1 jo svAdhyAya, pratyAkhyAna evaM stavanAdiviSayaka bAhya jalpa (kathana) tathA anazanAdiviSayaka satkArAdi kA icchuka hokara abhyantara jalpa meM mana la. 102 [bahiHzambUka ko lagAtA hai use bahirAtmA kahate haiM / 2 jo zarIra, strI, putra, mitrAdi evaM vibhAvacetanArUparAga-dveSAdirUpa vibhAvapariNati ko prAtmasvarUpa mAnatA hai; indriyaviSayajanita sukhAdika meM mUr3habuddhi hokara ramatA hai va vastusvarUpa ko nahIM prApta karatA huA 'yaha saba pratizaya kaSTadAyaka hai' aisA vicAra nahIM karatA hai; tathA jo kucha bhI indriyoM kA sukha hai, vaha AtmA ko bahuta dukha dene vAlA hai; yaha bhI vicAra nahIM karatA hai use bahirAtmA jAnanA cAhie / 14 viSaya kaSAyoM meM saMlagna rahanA, jIvAdi tattvoM kA zraddhAna na karanA, guNoM meM dveSa karanA aura grAtmasvarUpa ko na jAnanA; ye bahirAtmA ke lakSaNa haiM / bahirmala - ekatra bahirmalaH zarIrendriyAdikam, anyatra bahirmalaH kiTTamAdikam / (zra. mI. vasu. bu. 4) / eka sthAna meM - zrAtmA ke viSaya meM- zarIra va indriyoM zrAdi ko bAhya mala kahA jAtA hai, tathA anyatra - zrAtmabhinna suvarNAdi meM koTa Adi ko bAhya mala kahA jAtA hai / 806, jaina - lakSaNAvalI bahiryoga - bAhya kriyA bahiryoga: XXX I ( braSyAna. ta . 1 - 5, pR. 6 ) / bAhirI kriyA ko bahiyoMga kahate haiM / bahirvyApti- dRSTAnte vyAptiH bahirvyAptiH X XX / ( siddhivi. vR. 5-15, pR. 346 paM. 3-4 ) ; pakSAdanyatra vyAptiH bahirvyAptiH / (siddhivi. vR. 6-5, pR. 382 ) / pakSa ko chor3akara anyatra ( dRSTAnta meM ) sAdhyasAdhana ke avinAbhAva ke dikhalAne ko bahirvyApti kahate haiM / bahiH pud galakSepa --- dekho pudgalakSepa | bahiHpudgalakSepo'bhigRhIta dezAd bahiH prayojanabhAve pareSAM prabodhanAya leSTvAdikSepa: pudgalaprakSepa iti / (zrA. pra. TI. 320 ) / maryAdita deza ke bAhira prayojana ke upasthita hone para dUsaroM ko saMbodhita karane ke lie kaMkar3a Adi ke pheMkane para dezAvakAzika vrata kA bahiHpudgalakSepa nAmaka eka aticAra hotA hai| bahiH zambUkA--yasyAM tu kSetrabahirbhAgAt tathaiva
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahu] 810, jaina-lakSaNAvalI [bahubIjaka bhikSAmaTan madhyabhAgamAyAti sA bhiHshmbuukaa| eSo'STama paalocnaadossH| (vyava. bhA. malaya. vR. (bRhatka. kSe. vR. 1646) / 1-342, pR. 316) / 8. doSo bahujanaM sUridattAjisa gocarabhUmi meM sAghu bhikSArtha kSetra ke bAhya nyakSuNNatatkRtiH / (ana. pa. 7-43) / 6. yadA bhAga se golarUpa meM paribhramaNa karatA humA madhya- bahavaH zrAvakAdayo militA bhavanti tadA pApaM bhAga meM prAtA hai use bahiHzambUkA bhUmi kahate haiN| prakAzayatIti bahujanadoSaH / (bhAvaprA. TI. 118) / yaha RjvI prAdi pATha gocarabhUmiyoM meM antima hai| 1 nauveM pratyAkhyAnapUrva, kalpavyavahAra (aMgabAhya), baha-1. bahuzabdasya saMkhyA-vaipulyavAcinno grahaNama- zeSa aMgoM aura prakIrNaka zruta meM varNita prAyazcitta vizeSAt / saMkhyAvAcI yathA eko dvau bahava iti, diyA gayA hai, phira bhI jo usa prAyazci vaipulyavAcI yathA bahurodano bahusUpa iti / (sa. si. vAle prAcAryoM para zraddhA na rakhakara anya prAcAryoM 1-16; ta. vA. 1, 16, 1) / 2: bahuzabdo hi se usake viSaya meM pUchatA hai usake bahujana nAmaka saMkhyAvAcI vaipulyavAcI c| (dhava. pu. 6, pR. 146; AlocanA kA prAThavAM doSa hotA hai| hai jaba dhava. pu. 13, pR. 235) / bahuta zrAvaka prAdi sammilita hote haiM taba jo pApa 1 bahu yaha zabda saMkhyA kA aura vipulatA (pracuratA) ko prakAzita karatA hai vaha pAlocanA ke bahujana kA vAcaka hai| nAmaka AThaveM doSa kA pAtra hotA hai / bahu-avagraha-dekho bahujJAna / bahUNamegavAreNa gahaNaM bahujJAna-1. prkRssttshrotrendriyaavrnn-viiryaantraaybhuavggho| (dhava. pu. 6, pR. 16) / kSayopazamAGgopAGganAmopaSTambhAt saMbhinnasaMzrotAnyo bahuta padArthoM kA jo eka bAra meM grahaNa hotA hai vA yugapattata-vitata-dhana-suSirAdizabdazravaNAd bahu. use bahu-avagraha kahate haiN| zabdamavagRhNAti / (ta. vA. 1, 16, 16) / bahujanadoSa-1. Navamabhmi ya jaM puvve bhaNidaM 2. bahoH saMkhyAvizeSasyAvagraho vipulasya vA / kSayokappe taheva vvhaaro| aMgesu sesaesu ya paiNNae pazamato nuH syAt xxx // (ta. zlo. 1, 16, cAvi taM diNNaM // tesi asaddahaMto pAiriyANaM puNo 2) / 3. bahu ca yugapatsamAnajAtIyAnAM bahUnAM grahavi aNNANaM / jai pucchai so AloyaNAe doso du Nam / (siddhivi. vR. 1-27, pR. 116) / 4. bahuaTTamo // (bha. prA. 565-66) / 2. gurUpapAditaM vatti-jAdigahaNe bahu-bahuviha xxx / (go. jI. prAyazcittaM kimidaM yuktamAgame syAnna veti zaMkamAna- jI. 311) / 5. bahUnAmekavAreNa grahaNaM bahvavagrahaH syAnyasAdhupariprazno'STamaH / (ta. vA. 6, 22,2) / yugapat paMcAMguligrahaNavat / (mUlA. vR. 12-187) / 3. kimidaM gurUpapAditaM prAyazcittaM yuktamAgame na 6. bahvekavyaktivijJAnaM syAd baDhakaM ca kramAdyathA / vetyanugurupraznaH / / (ta. zlo. 6-22) / 4. gurUpa- bahavastaravaH sUpo bahuzcakaM vanaM naraH // (prAcA. sA. pAditaM prAyazcittaM kimidaM yuktamAgame syAnna veti 4-17) / 7. bahuvyaktInAM grahaNe matijJAne tadviSayo yAvallaghu pratipAdayati tAvadvA zaGkamAnasyAnyasAdhu- bahurityucyate yathA khaMDa-muMDa-zabalAdivahugovyaktayaH / pariprazno'STamo bhujndossH| (cA. sA. pR. 61) / (go. jI. jI. pra. 311) / 5. ekasmai prAcAryAyAtmadoSanivedanaM kRtvA prAyazci- 1saMbhinnazrotRtva Rddhi kA dhAraka athavA anya bhI taM pragahya punarazradRdhAno'parasmai prAcAryAya niveda- koI zrotA zrotrendriyAvaraNa aura vIryAntarAya ke yati yastasya bahajanaM nAmASTamamAlocanAdoSajAtaM utkRSTa kSayopazama ke sAtha aMgopAMganAmakarma ke syAt / (mUlA. vR. 11-15) / 6. prAyazcittamidaM udaya ke hone para jo tata, vitata, dhana aura suSira yuktaM na vetylptdaashyaa| bahusUripariprazno yAva- prAdi zabdoM ko suna kara bahuta zabdoM ko eka sAtha dalpaM sa bahviti // (prAcA. sA. 6-35) / grahaNa karatA hai vaha zrotrendriyajanya bahu-avagraha kaha7. bahujanamadhye yadvAlocanaM tad bahujanam / athavA lAtA hai| 2 bahuta saMkhyAvizeSa kA athavA pramANa bahavo janA AlocanA gurave yatra tat bahUjanamA- meM bahuta padArthoM kA jo grahaNa hotA hai use bahulocanam / kimuktaM bhavati-ekasya purataH Alocya avagraha kahate haiN| tadevAparAdhajAtamanyasyAnyasya purata Alocayati bahubIjaka-atthiya teMdu kaviDhe aMvADagamAu
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahubIjaka] 811, jana-lakSaNAvalI [bahubidhajJAna liMga bille yaa| mAmalaga phaNisa dAlima AsoThe isakA nAma bahumAna hai| yaha pATha prakAra ke jJAnAuMvara baDe y|| Naggoha NaMdirukkhe pipparI sayarI cAra meM cauthA hai| 2 guru Adi ke prati hRdaya se pilukkharukkhe ya / kAuMvari kutthaMbhari boddhavvA deva- atizaya prAdara kA bhAva rakhanA, ise bahumAna nAmaka dAlI y|| tilae laue chattoha sirIsa sattavanna jJAnAcAra kahA jAtA hai| 3 garuvinaya, svAdhyAya, dhivnne| loddhaddhava caMdaNajjuNa NIme kuDae kayaMbe dhyAnAbhyAsa, parArthakaraNa aura itikartavyatA; isa yA // je yAvanne tahappagArA etesi NaM mUlAvi prakAra kI sAdhujana kI pravRtti humA karatI hai| asaMkhejjajIviyA kaMdAvi khaMdhAvi sAlAvi pattA inameM guruvinaya ke antargata bahumAna hai| nirmala patteyajIviyA pupphA aNegajIviyA phalA bahubIyagA antaHkaraNa se guru ke prati anurAga kA bhAva rakhanA, se taM bahubIyagA, settaM rukkhA / (prajJApa. sU. 23, gA. ise bahumAna kahate haiN| sasaMga prtipttiruup15-17)| prAsaktisvarUpa-jo moha hotA hai vaha bahumAna kA asthika, tinduka, kapittha, ambADaka, mAtuliMga, lakSaNa nahIM hai, kvoMki usakA zAstra meM niSedha bela, prAMvalA, kaTahala, anAra, azvattha (pIpala), kiyA gayA hai| Umara, vaTa, nyagrodha, nandivRkSa, pippalI, zatarI, bahuvidhajJAna-1. prakRSTazrotrendriyAvaraNakSayopaplakSa, kAdumbari, kustumbhari, devadAli, tilaka, zamAdisannidhAne sati, tatAdizabdavikalpasya pratyekalavaka, chatropaga, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, meka-dvi-tri - catuHsaMkhyeyAsaMkhyeyAnantaguNasyAvagrAhakadhava, candana, arjuna, nIpa, kuTaja aura kadambaka ye tvAt bahuvidhamavagRhNAti / (ta. vA. 1, 16, tathA isI prakAra ke anya vRkSa bhI jo phalAntargata 16) / 2. bahupayArANaM haya-hatthi-go-mahisAdINaM bahata bIjoM vAle haiM, ve bahabIjaka kahalAte haiN| prA. gadraNaM bhvihaavggho| (dhava. pa. 6, pa. malayagiri ke anusAra isa deza meM prasiddha amalaka bahuvidhaM bahuprakAramityarthaH / jAtigatabhUyaHsaMkhyAviSa(prAMvalA) prAdi bahabIjaka nahIM haiM, ataH dezAnta- yaH pratyayo bahavidhaH / (dhava. pu. 6, pR. 151); rgata prAMvalA prAdi ko bahubIjaka samajhanA cAhie, prakArArthe vidhazabdaH, bahuvidhaM bahuprakAramityarthaH / etaddezIya ve ekAsthika haiM na ki bhubiijk| , jAtigatabhUyaHsaMkhyAviziSTavastupratyayo bahuvidhaH / bahubrIhi-anyapadArthapradhAno bahubrIhiH / (anuyo. (dhava. pu. 13, pR. 237) / 3. bahuvidhasya zyAdihari. va. pR. 73) / prakArasya vipulaprakArasya vaavgrhH| (ta. ilo. 1, jisa. samAsa meM anya padArtha pradhAna ho use bahubrIhi 16, pR. 224) / 4. bahuvidhaM bhinnajAtIyAnAM grahakahate haiN| Nam / (siddhivi. vR. 1-27, pR. 116) / 5. bahubahumAna-1. suttatthaM jappaMto vAyaMto cAvi Nijja- vatti-jAdigahaNe bahuvihaM xxx / (go. jI. jI. rAheduM / prAsAdaNaM Na kujjA teNa kidaM hodi bahu- 311) / 6. bahuprakArANAM hastyazva-go-mahiSyAdInAM mANaM // (mUlA. 5-86) / 2. bahumAno nAmA- nAnAjAtIyAnAM grahaNaM bahuvidhAvagrahaH / (mUlA. va. ''ntaro bhAvapratibandhaH / (dazavaM. ni. hari. vR. 183, 12-187) / 7. bahvekajAtivijJAnaM syAd baDhekavyava. bhA. malaya. vR. 1-162, pR. 25) / 3. bahu- vidhaM yathA / varNA nRNAM bahuvidhA gaurjAtyekavidheti mAnaH prAntaraH prItivizeSo bhAvapratibandhaH sadantaH- ca // (prAcA. sA. 4-18) / 8. bahujAtInAM grahaNe karaNalakSaNo na mohaH, moho hi sasaGgapratipattirUpaH matijJAne tadviSayo bahuvidha ityucyate, yathA gozAstre nivAryate, guruSu gautamasnehanyAyena tasya mokSaM mahiSAzvAdayo bahujAtayaH / (go. jI. jI. pra. pratyanupakArakatvAt, mokSAnukUlasya tu pratibandhasyA- 311) / niSedhAt, tataH sakalakalyANasiddheH / (SoDaza. vR. 1 zrotrendriyAvaraNa aura vIryAntarAya ke utkRSTa 13-2) / 4. bahumAnaM pUjA-satkArAdikena pAThA- kSayopazama ke sAtha aMgopAMga nAmakarma ke udaya kA dikaM bahamAnAcAraH / (malA. vR. 5-72) / sahakAra hone para tata-vitatAdi zabdoM kA eka-do. 1nirjarA ke kAraNabhata sUtrArtha kA uccAraNa va tIna prAdi saMkhyAta. asaMkhyAta va anantagA vAcana karate hue guru prAdi kA anAdara na karanA, se saMyukta grahaNa karanA; isakA nAma bahuvidha avagraha
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [bAdara addhAsAgaropama koTivyatikrAntisamakAlam / ( ta. bhA. siddha. vU. 4-15, pR. 24) / 2. tatra sa evotseghAGgulapramitayojanapramANAyAma - viSkambhodvedhaH palyo muNDite bahuzrutatA - bahuzrutatA yugapradhAnAgamatA / ( uttarA zirasi yAni saMbhAvyamAnAni ekAhorAtra - dvaya honi. zA. khU. 58, pR. 36 ) / rAtrayAvatsaptAhorAtraprarUDhAni bAlAgrANi taiH prAyugazreSTha bhAgamoM kI jAnakArI ko bahuzrutatA gvannicito bhriyate tato varSazate varSazate'tikrAnte kahate haiM / eka bAlAgrApahAreNa yAvatA kAlena sa palyo nirlepo bahuzrutabhakti- 1. vArasaMgapArayA bahusudA NAma, bhavati tAvAn kAlavizeSa: saMkhyeyavarSa koTIpramANo tesu bhattI tehi vakkhANidazrAgamagaMthANuvattaNaM tada- bAdaramaddhApalyopamam / (bR. saMgrahaNI malaya. vR. dvANapAso vA bahusudabhattI / (dhava. pu. 8, pR. 8) 4) / 3. tasminnevotsedhAGgulapramitayojanapramANA2. sva-parasamayavistaranizcayeSu bahuzruteSu vizuddhi- yAma - viSkambhodvedhe palye pUrvoktasahajabAdarabAlAyukto'nurAgo bhakti: / (cA. sA. pR. 26) / 3. bahu- nibhUtaM bhRte sati prativarSazatamekaikaM bAlAgramapahriyate zruteSvanurAgo bhaktiH / ( bhAvaprA. TI. 77 ) / yAvatA kAlena sa palyo nirlepIkriyate tAvAn kAlo 1 jo bAraha aMgoM ke pAragAmI haiM ve bahuzruta kaha- bAdaramaddhApalyopamaM vijJeyam / tatra bAdare'ddhApalyolAte haiM, unake dvArA vyAkhyAta ( upadiSTa) Agama pame saMkhyA varSako yo bhavantIti / ( prava. sAro. granthoM kA pArAyaNa karanA va tadanusAra zrAcaraNa vR. 1024 ) / 4. tathA varSazate varSazate pratikrAnte karanA, yaha una bahuzrutoM kI bhakti kahalAtI hai / pUrvoktapalyAdeka kabAlAgrApahAreNa nirlepanAkAlaH 2 jo sva-para samayoM (siddhAntoM) ke jJAtA haiM unheM saMkhyeyavarSa koTImAno bAdaramaddhApalyopamam / ( saMgrabahubhuta kahA jAtA hai, unake viSaya meM nirmala parihaNI de. vR. 4) / 5. ekAdisaptAntadinodgataiH nAma ke sAtha anurAga rakhanA, ise bahuzrutabhakti kezAnnarAzibhiH / bhRtAduktaprakAreNa palyAt pUrvoktakahate haiM / mAnataH // prativarSazataM khaNDamekamekaM samuddharet / niHzeSaM niSThite cAsminnaddhApalyaM hi bAdaram / / (lokapra. 1, 68-66 ) | 1 eka yojana vistIrNa aura eka yojana gahare gola gaDDhe ko eka dina se lekara adhika se adhika sAta dina ke utpanna zarIragata romoM se ThasAThasa bharane para unase paripUrNa vaha palya kahalAtA hai; usameM se sau sau varSoM meM eka eka roma ke nikAlane para jitane samaya meM vaha rikta hotA hai utane samaya kA nAma bAdara zraddhApalya hai / 2 utseghAMgula ke pramANa se eka yojana lambe, caur3e va gahare gaDDhe ko bAlAgroM se bharakara unameM se sau sau varSa meM eka eka bAlA ke nikAlane para jitane sabhaya meM vaha rikta hotA hai utane kAla ko bAdara zraddhApalyopama kahate haiM, jo saMkhyAta koTi varSa pramANa hotA hai / bAdara zraddhAsAgaropama - 1 tathA varSazate varSa - zate pratikrAnte pUrvoktapalyAdekaikabAlAgrApahAreNa nilaeNpanAkAlaH saMkhye varSa koTImAno bAdaramaddhApalyopamam / taddazakoTIkoTyo bAdaramaddhAsAgaropamam / ( saMgrahaNI de. vR. 4) / 2. teSAM ca bAdarAddhApalyo bahuzrutatA] ( zrotrendriyajanita) hai / 2 bahuta prakAra ke ghor3A, hAthI, gAya aura bhaiMsa Adi kA jo grahaNa hotA hai, ise bahuvidha pravagraha kahA jAtA hai / 812, jaina-lakSaNAvalI bAdara - 1. bAdarazabdaH sthUlaparyAya: / ( dhava. pu. 1, pR. 246 ) ; bAdarasaddo kammakkhaMdhassa sthUlattaM bhadi / ( dhava. pu. 13, pR. 50 ) / 2. chinnAH svayaM saMghAnasamarthAH kSIra-ghRta-taila-toya- rasaprabhRtayo bAdarA: / (paMcA. kA. amRta. vR. 76 ) / 3. ye tu chinnAH santaH tatkSaNAdeva saMdhAnena svayameva samarthAste sthUlAH (bAdarAH) sarpistaila-jalAdaya: / (paMcA. kA. jaya. vR. 76) / 4. jalaM bAdaram, yat chettuM bhettumazakyamanyatra netuM zakyaM tadvAdaramityarthaH / ( kArtike. TI. 206 ) / 1 bAdara zabda sthUla kA paryAyavAcI hai / 2 chinna hokara jo svayaM jur3ane meM samartha haiM ve dUdha, ghI, tela aura pAnI Adi bAdara mAne jAte haiM / bAdara zraddhApalyopama - 1. tatroktalakSaNaM bhASye ( tadyathA hi nAma yojanavistIrNaM yojanocchrAyaM vRttaM patyamekatrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGga lomnAM gADhaM pUrNaM syAt, varSazatAd varSazatAd ekaikasminnudpriyamANe 'zuddhiniyamato yAvatA kAlena tadriktaM syAdetat palyopamam / ) bAdarAddhApalyaM saMkhyeyavarSa -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdara AlocanAdoSa ] 813, pamAnAM daza koTIkoTayaH ekaM bAdaramaddhAsAgaropamam / (bR. saMgrahaNI malaya. vR. 4) / 3. eteSAmatha palyAnAM dazabhiH koTikoTibhiH / bhaved bAdaramaddhAkhyaM jinoktaM sAgaropamam // ( lokapra. 1 - 100 ) / 1 daza kor3Akor3I bAdara zraddhApalyopama pramANa kAla ko bAdara zraddhAsAgaropama dhahate haiN| bAdara zrAlocanAdoSa - 1. XXX iya jo do lahugaM samAlocedi gUhade thUlaM / bhaya-maya-mAyAhido jiNavayaNaparaMmuho hodi / / (bha. zrI. 581 ) / 2. AlasyAt pramAdAdvAlpAparAdhAvabodhanirutsukasya sthUladoSapratipAdanaM caturthaH / (ta. vA. 6, 12, 2 ) / 3. pramAdAlasyAbhyAmalpadoSAvajJAnena sthUladoSaprati pAdanam / (ta. ilo. e- 22 ) / 4. bAdaraM ca sthUlaM ca - vrateSvahiMsAdikeSu ya utpadyate doSastamAlocayati sUkSmaM nAlocayati yastasya caturtho bAdaranAmAlocanAdoSaH syAt / (mUlA. bR. 11 - 15 ) / 5. X XX bAdaraM smRtam / sthUlAnAmeva doSANAmAlasyAdyainivedanam | ( zrAcA. sA. 6-31) / 6. bAdaraM doSajAtamAlocayati na sUkSmam, tatrAvajJAparatvAdeSaH caturthaH bAdara AlocanAdoSaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-343, pR. 16) / 7. bAdaraM bAdarasyaiva ( guro: prathA ) x x x 1 (ana. dha. 7-41 ) / 8. sthUlaM pApaM prakAzayati, sUkSmaM na kathayatIti bAdaradoSa: / ( bhAvaprA. TI. 118 ) / 1 jo antaHkaraNa meM bhaya, mada athavA mAyA se yukta hokara sUkSma doSa ko to zrAlocanA karatA hai, para sthUla doSa ko chipAtA hai, vaha bAdara nAmaka jhAlocanAdoSa se lipta hotA hai / 6 sthUla doSoM kI AlocanA karanA, para sUkSma doSa kI AlocanA na karanA; yaha avajJA meM tatpara hone se zrAlocanA kA bAdara nAmaka cauthA doSa hai / bAdara uddhArapalyopama- 1. uddhArapalyopamaM tu bAdaraM sthUlabAlAgrApahAre pratisamayamekaikasmin sati bhavati, tacca saMkhyeyasamayaparimANaM veditavyam / ( ta bhA. siddha. vR. 4- 15 ) / 2. tatrAyAma-viSkambhAbhyAmavagAhena cotsedhAGgulapramitayojanapramANaH palya: jaina - lakSaNAvalI fus zirasi yAnyanekA horAtraprarUDhAni yAvatsaptAhorAtraprarUDhAni saMbhAvyante bAlAgrANi tairAkarNa bhriyate, sa ca tathA kathaMcanApi pracaya-. vizeSamApAdya bharaNIyo yathA na tAni bAlAgrANi [bAdara uddhArapalyopama vAyurapaharati nApi vahnistAni dahati nApi teSu salilaM pravizya kothamApAdayati / tathA cAtrAyeM anuyogadvArasUtram -- se NaM palle egAhiya- behiyatehiyANaM ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM samaTTheNaM saMnicie bharie bAlaggakoDINaM teNaM bAlaggA no aggI hijjhA, no vAyu harijbhA, no kuthijjhA ityAdi / tata evaM bAlAyaistaM payamApUrya samaye samaye tata ekaikaM bAlAgramapaharet / yAvatA ca kAlena sa palyo nirlepo bhavati tAvAn kAlavizeSa: saMkhyeyasamaya pramANo bAdaramuddhArapalyopamam / (bR. saMgrahaNI malaya. vR. 4 ) / 3. tatrAyAma-vistArAbhyAmavagAhena cotsedhAGgula niSpannai kayojanapramANo vRttatvAcca paridhinA kiJcinnyUnaSaDbhAgAdhikayojanatrayamAnaH palyo muNDite sirasi ekenAhnA dvAbhyAmahobhyAM yAvadurSataH saptabhirahobhiH prarUDhAni yAni bAlAgrANi taiH pracayavizeSAniviDataramAkarNa tathA bhriyate yathA tAni bAlAgrANi vahnirna dahati vAyurnApaharati, jalaM ca na kothayati, tataH samaye samaye ekaikabAlAprApahAreNa yAvatA kAlena sa palyaH sakalo'pi sarvAtmanA nirlepo bhavati tAvAn kAla: saMkhyeyasamayamAno bAdaramuddhArapalyopamam / ( saMgrahaNI de. vR. 4) / 4. utsedhAgula sirddhakayojanapramito'baTaH / uNDatvAyAmaviSkabhaireSa palya iti smRtaH // paridhistasya vRttasya yojanatritayaM bhavet / ekasya yojanasyonaSaSThabhAgena saMyutam || sampUrya uttarakurunRNAM zirasi muNDite / dinairekAdisaptAntaM rUDhakezAgrarAzibhiH // kSetrasamAsabRhadvRtti-jambUdvIpaprajJaptivRttyabhiprAyo'yam, pravacanasAroddhAravRtti-saMgrahaNIbRhadvRttyostu muNDite zirasi ekenAhnA dvAbhyAmahobhyAM yAvadutkarSataH saptabhirahobhiH prarUDhAni bAlAgrANItyAdi sAmAnyataH kathanAduttarakurunarabAlAgrANi noktAnIti jJeyam / vIraMjayaseharakSetravicArasatkasvopajJavRttau tu devakurUttarakurUdbhavasaptadinajAtoraNasyotsedhAGgulapramANaM roma T saptakRtvo'STakhaNDIkaraNeNa viMzatilakSa-saptanavatisahasrakazata dvApaMcAzatpramitakhaNDabhAvaM prApyate tAdRzai romakhaNDaireSa palyo bhriyate ityAdirarthataH sampradAyo dRzyata iti jJeyam / XX X tathA nibiDamAkaNThaM bhriyate sa yathA hi tat / nAgnirdahati bAlAgraM salilaM ca na kothayet // tathA ca cakrisainyena tamAkramya prasarpyatA / na manAku kriyate nIcairevaM niviDhatAM
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdara uddhArasAgaropama] 814, jaina-lakSaNAvalI [bAvara kSetrapalyopama gatAt // samaye samaye tasmAd bAlakhaNDe samuddhRte / kAlapudgalaparAvartaH / etaduktaM bhavati-yAvatA kAlena yAvatA palyaH sa bhavenniSThito'khilaH // kAlenaiko jIvaH sarvAnapyUtsapiNyavasarpiNIsamayAna kAlasya tAvataH saMjJA palyopamiti smRtA / tatrApyu- krameNotkrameNa vA maraNena vyAptAn karoti tAvAn ddhAramukhyatvAdidamuddhArasaMjJitam / / idaM bAdaramuddhAra- kAlavizeSo bAdara-(kAla-) pudgalaparAvartaH / (paMcapalyopamamudIritam / pramANamasya saMkhyAtA: samayAH saM. malaya. va. 3-40) / 4. avasarpiNyA upakathitAH jinaiH|| (lokapra. 71-73 va 81-85) / lakSaNatvAdutsapiNyAzca yAvantaH samayAH paramasUkSmAH 1 pratyeka samaya meM eka eka sthUla bAlAna ke nikA- kAlavibhAgAste yadA ekajIvena nijamaraNena krameNolane para saMkhyeya samaya pramANa bAdara uddhArapalyopama krameNa spRSTA bhavanti tadA kAlapudgalaparAvatoM hotA hai / 2 utsedhAMgula ke pramANa se niSpanna eka bhavetsthUlaH / ayamarthaH-yAvatA kAlenaiko jIvaH yojana vistRta, Ayata aura gahare gaDDhe ko zikhA- sarvAnavasarpiNyutsarpiNIsamayAn krameNotkrameNa vA maraparyanta eka dina se sAta dina taka ke utpanna romoM na vyAptAn karoti tAvAn kAlavizeSo bAdaraH se isa prakAra saghana bharA jAya ki una bAlAnoM kAlapudgalaparAvartaH / (prava. sAro. vR. 1047) / ko vAyu ur3A na sake, agni jalA na sake, aura 1 utsapiNI aura avasarpiNI kAloM ke jitane samaya jala unameM praviSTa hokara sar3A-galA na ske| tatpa- haiM unameM eka jIva anantara athavA paramparA zcAt usameM se pratyeka samaya meM eka eka bAlAna ke prakAroM se-krama se athavA prakrama se bhI jitane nikAlane para jitane kAla meM vaha rikta hotA hai kAla meM maraNa ko prApta hotA hai utane kAla kA utanA kAla bAdara uddhArapalyopama kahalAtA hai| NAma bAdara kAlaparAvarta hai| bAdara uddhArasAgaropama-1. eteSAM (bAdaro- bAdara kSetraparAvarta-1. logAgAsapaesA jayA ddhArapalyopamAnAM) ca dazakoTikoTayo bAdaramuddhAra- marateNa ettha jIveNaM / puTTA kamukkameNaM khettaparaTTo sAgaropamam / (saMgrahaNI de. vR. 4) / 2. itthaM bhave thUlo / / (prava. sAro. 1044) / 2. lokasya bhUtAnAM ca bAdaroddhArapalyopamAnAM dazakoTikoTayo caturdazarajjvAtmakasyAkAzapradezA nivibhAgA nabhobAdaramuddhArasAgaropamam / (bR. saMgrahaNI malaya. vR. bhAgA yadA mriyamANenAtra jagati jIvena spRSTA 4) / 3. eteSAmatha palyAnAM dazabhiH koTikoTi- vyAptAH krameNa tadantarabhAvalakSaNenotkrameNa vA bhiH| bhaved bAdaramuddhArasaMjJakaM sAgaropamama // prarda-vitardamaraNAkrAntakSetrapradezarUpeNa tadA kSetrapud(lokapra. 1-87) / galaparAvartI bhabet sthUlo bAdaraH / kimuktaM bhavati ? 1 daza kor3Akor3I bAdara uddhArapalyopama pramANa yAvatA kAlenaikena jIvena krameNotkrameNa vA yatra tatra kAla ko bAdara uddhArasAgaropama kahate haiN| mriyamANena sarve'pi lokAkAzapradezA maraNe saMspRSTA bAdara kAlapudgalaparAvarta-1. usappiNisama- kriyante sa tAvAn kAlavizeSo bAdaraH kSetrapudgalaesu aNaMtara-paraMparAvibhattIhiM / kAlammi bAyaro so parAvartaH / (prava. sAro. vR. 1044) / xxx // (paMcasaM. 2-40, pR. 75); utsarpi- 1 jitane kAla meM eka jIva apane maraNa ke dvArA krama NIgrahaNAdavasapiNyapi graahyaa| xxx utsapi- yA vyutkrama se lokAkAza ke samasta pradezoM ko NyavasarpiNIsamayesu nikRSTakAlavibhAgesu anantara- spRSTa karatA hai utane kAla ko bAdara kSetrapudgalaparamparaprakArAbhyAm eko jIvo yAvatA kAlena mRto parAvarta kahate haiM / bhavati sa bAdaraH kaalpudglpraavrtH| (paMcasaM. bAdara kSetrapalyopama...1. sa evotsedhAgulaprasvo. va. 2-40) / 2. aosappiNIya samayA jAva- mitayojanapramANaviSkambhAyAmAvagADhaH palyaH pUrvaiyA te ya niyymrnnennN| pUdA kamakkameNaM kAla- vadekAhorAtrayAvatasaptAhorAtraprarUDhIlArAkarNa niparado bhave thalo // (prava. sAro. 1047) / cito bhriyate. tatastai lArya nabha:pradezA: spa 3. utsarpiNyavasarpiNIsamayeSu sarveSvapi anantara-para- samaye samaye ekaikanabhaHpradezapratisamayAvahAreNa yAvatA mparAvibhaktibhyAM anantaraprakAreNa paramparAprakAreNa ca kAlena sarvAtmanA niSThAmupayAti [nti] tAvAn mRtasya yAvAna kAlo bhavati tAvAna bAdara:-bAdara- kAlavizeSo bAdaraM kSetrapalyopamam, etaccAsaMkhyotsa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdara kSetrapudgalaparAvarta] 815, jana-lakSaNAvalI [bAdara dravyapudgalaparAvarta piNyavasarpiNImAnam xxx / (prava. sAro. vR. zeSAH bAdarAH / (dhava. pu. 1, pR. 267); bAdara1026; bR. saMgrahaNI malaya. vR.4)| 2. tathA NAmakammodayasahidapuDhavikAiyAdayo baadraaH| (Sava. prAgvat palyAd bAlAgraspRSTanabhaHpradezAnAM pratisamayaH pu. 3, pR. 330); (aNNehi puggalehi) paDihammamekaikApahAreNa nirlepanAkAlo'saMkhyeyotsapiNyavasapi. mANasarIro baadro| (ghava. pU. 3, pa.331) / NImAno bAdaraM kSetrapalyopamam / (saMgrahaNI vR. 4) / 2. bAdaranAmakarmodayAd bAdarAH / (paMcasaM. svo. vR. 1 eka yojana lambe caur3e gahare gaDDhe ko eka dina 3-6) / 3. bAdaratvaM pariNAmavizeSaH, yadvazAt se sAta dina taka ke utpanna bAlAnoM se ThasAThasa pRthivyAderekaikasya jantuzarIrasya cakSurgrAhyatvAbhAvebharane para una bAlAnoM se jitane prAkAzapradeza 'pi bahUnAM samudAye cakSuSAM grahaNaM bhavati / (paMcasaM. spaSTa haiM unameM eka eka prAkAzapradeza ke pratyeka malaya. vR. 3-8, pR. 116 prajJApa, malaya. vR. samaya meM nikAle jAne para jitane kAla meM ve 263, pR. 474) / 4. bAdaranAmakarmodayavartino samApta hote haiM utane kAlavizeSa ko bAdara kSetra- bAdarAH / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 1112) / palyopama kahA jAtA hai| 1 jinake bAdara nAmakarma kA udaya pAyA jAve aise bAdara kSetrapudgalaparAvarta- 1. logassa paesesu prAdhAra ke Azrita jIvoM ko bAdara kahate haiN| aNaMtara-paraMparAvibhattIhiM / khettaMmi bAyaro so x bAdara dravyapudgalaparAvarta-1. saMsAraMmi aDato xx / (paMcasaM. ca. 2-36); lokasya caturdaza- jAva ya kAleNa phusiya savvANU / igu jIva muyai rajjupramANAkAzakhaNDasya pradezeSu nivibhAgakhaNDeSu bAyara xxx // (paMcasaM. 2-38); saMsAre anantara-paramparAprakArAbhyAM mRtasyaikajIvasya, kima- aTan bhrAmyan yAvatA kAlena spRSTvA AtmabhAvena ktaM bhavati ? pratyekaM sarvapradezeSu yAvatA kAlena pariNamayya sarvAnapyaNUn paramANUn eko jIvo eko jIvo mRto bhavati sa bAdaraH kSetrapudgalaparA- muJcati, eSo'ddhAvizeSo bAdaro dravyapudgalaparAvartaH / vartaH / (paMcasaM. svo. vR. 2-36) / 2. lokasya (paMcasaM. svo. vR. 3-38) / 2. aorAla-viuvvAcaturdazarajjvAtmakasyAnantara * paramparAvibhaktibhyAM teya-kamma-bhASANapANa-maNaehiM / phAsevi savvapoanantaraprakAreNa paramparAprakAreNa ca sarveSu pradezeSve- ggala mukkA aha vaayrprtttto|| ahava imo davvAi kajIvasya mRtasya yAvAn kAlavizeSo bhavati, sa orAla-viuvva-teya-kammehiM / nIsesadavvagahaNaMmi tAvAn kSetraviSayo baadrpudglpraavrtH| kimuktaM bAyaro hoi priytttto|| (prava. sAro. 1041-42) / bhavati ? yAyatA kAlena ekena jIvena krameNotkrameNa 3. ekena jantunA vikaTAM bhavATavIM paryaTatA ananteSu vA yatra tatra mriyamANena sarve'pi lokAkAzapradezA bhaveSu audArika-vaikriya-taijasa-kArmaNa-bhASA''naprANamaraNasaMspRSTAH kriyante sa tAvAn kAlavizeSaH kSetra- manolakSaNapadArthasaptakarUpatayA caturdazarajjvAtmakabAdarapudgalaparAvartaH / (paMcasaM. malaya. vR. 2-36) / lokavartinaH sarve'pi pudgalAH spRSTvA paribhujya 1 caudaha rAju pramANa loka ke samasta pradezoM para yAvatA kAlena muktA bhavanti eSa bAdaradravyapudgalaeka jIva krama yA akrama se marakara jitane kAla meM parAvartaH / kimuktaM bhavati ? yAvatA kAlenaikena una sabakA sparza karatA hai utane kAlavizeSa ko jIvena sarve'pi jagadvartinaH paramANavo yathAyogamaudAbAdara kSetrapudgalaparAvarta kahate haiN| rikAdisaptakasvabhAvatvena paribhujya 2 parityaktAbAdara kSetrasAgaropama-1. teSAM ca bAdarakSetra- stAvAn kAlavizeSo bAdaradravyapudgalaparAvartaH, pApalyopamAnAM dazakoTIkoTayaH ekaM bAdarakSetrasAgaropa- hArakazarIraM cotkRSTato'pyekajIvasya vAracatuSTameva mam / (bR. saMgrahaNI malaya. vR. 4) / 2. taddaza sambhavati tatastasya pudgalaparAvarta pratyanupayogAnta [teSAM bAdarakSetrapalyaupamAnAM daza] koTIkoTayo grahaNaM kRtamiti / Xxx athavA-anyeSAmAbAdaraM kSetrasAgaropamam / (saMgrahaNI de. vR. 4) / cAryANAM matenaudArika-vaikriya-taijasa-kArmaNazarIracatu1 daza koDAkoDI bAdara kSetrapalyopama pramANa kAla STayarUpatayA niHzeSadravyagrahaNe ekajIvena sarvalokako bAdara kSetrasAgaropama kahate haiN| pudgalAnAM paribhujya 2 parityajane'yaM bAdaraH-sthUla: bAvara jIva-1. bAdaranAmakarmodayopajanitavi- pudgalaparAvarto bhavati / (prava. sAro. vR. 1041,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdaranAma]816, jaina-lakSaNAvalo - [bAdara-bAdara 1042) / 4. saMsAre aTan paribhramanneko jIva: saka- 1 no karma dUsaroM ko bAdhA pahuMcAne vAle zarIra le'pi saMsAre ye kecana paramANavastAvAn sarvAnapi kA kAraNa hai use bAdaranAmakarma kahate haiM / 3 bAdara yAvatA kAlena spRSTvA muJcati-praudArikAdirUpa- zabda kA artha sthUla hotA hai, jisa karma ke udaya se tayA paribhujya paribhujya parityajati, tAvAn kAla- kinhIM jIvoM ke zarIra meM sthUlatA hotI hai vaha vizeSo bAdaradravyapudgalaparAvartaH / kimuktaM bhavati ? bAdara nAmakarma kahalAtA hai| 10 jisa karma ke yAvatA kAlenaikena jIvena sarve'pi jagadvatina: para- udaya se jIvoM kA zarIra cakSu se grahaNa karane ke mANavo yathAyogamaudArika-vaikriya-taijasa-kArmaNa- yogya hotA hai use bAdara nAmakarma kahA jAtA hai| bhASA-prANApAna-manastvena paribhujya pariktAstAvAn bAdara nigodadravyavargaNA-bAdaraNiodadavvavaggakAlavizeSo bAdaradravyapudgalaparAvartaH / (paMcasaM. NANAma bAdaraNiyodANaM jIvANaM urAliya-teyAmalaya.. 2-38) / kammatigesu vissasApariNAmopacitA poggalA ekke1 eka jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hamA jitane kAla meM samasta paramANugoM ko sparza karake / jIvANaM aNaMtaguNauvacitA tAto bAdaraNiyoyadavvachor3atA hai utane kAla ko bAdara dravya pudagalaparAvarta vaggaNAto kuvvaMti / (karmapra. ca. ba. ka. 20, pR. kahA jAtA hai| 42) / bAdaranAma--1. anyabAdhAkarazarIrakAraNaM bAdara- bAdaranigodiyA jIvoM ke audArika, taMjasa aura nAma / (sa. si. 8-11;ta. zlo. 8-11; bha. prA. kArmaNa ina tIna zarIroM meM jo pudgala svAbhAvika mUlA. 2221) / 2. anyabAdhAkarazarIrakAraNaM bAda- pariNAma se upacaya ko prApta hote haiM ve eka ranAma / anyabAdhAnimittaM sthulaM zarIraM yato bhavati eka jIva ke eka eka zarIrakarmapradeza me sarva jIvoM tad bAdaranAma / (ta. vA. 8, 11, 30) / 3. bA- se anantaguNI upacayaprApta pudgalavargaNAeM bAdara daraM sthUlam, keSAJcijjIvAnAM yasya karmaNa uda- nigodadravyavargaNAyeM kahalAtI haiN|| yAt sthUlazarIraratA bhavati tat bAdaranAma / (ta. bAdaranigodapratiSThita - je bAdaraNigodANaM bhA. hari. vR. 8-12) / 4. bAdaranAma yadudayAd joNIbhUdasarIrapattegasarIrajIvA te bAdaraNigodapadibAdaro bhavati, sthUra ityarthaH / indriyagamya ityanye / TidA bhaNNaMti / (dhava. pu. 3, pR. 348) / (zrA. pra. TI. 22) / 5. tadviparIta-(paraimUrtadravyaH bAdara nigodajIvoM ke yonibhUta pratyeka zarIra vAle pratihanyamAna-) zarIranirvartakaM baadrkrm| (dhava. pu. jIva bAdara nigodapratiSThita kahalAte haiN| 1, pR. 253); jassa kammassa udaeNa jIvo bAda- bAdara prAbhUtakadoSa-divase pakkhe mAse vAsa parareSu uppajjadi tassa kammassa bAdaramidi snnnnaa| tIya bAdaraM duvihaM / (mUlA. 6-14) / (dhava. pu. 6, pR. 61); jassa kammassa udaeNa dina, pakSa, mAsa athavA varSa ko parivartita kara jo jIvA bAdarA hoti taM bAdaraNAma / (dhava. pu. 13, sAdhu ko dAna diyA jAtA hai vaha bAdara prAbhRtaka pR. 365) / 6. bAyaranAmudaeNaM bAyarakAo u hoi doSa se dUSita hotA hai| so niymaa| (karmavi. 135) / 7. bAdaranAma bAdara-bAdara-1. tatra chinnAH svayaM sandhAnAsamarthAH yadudayAjjIvA bAdarA bhavanti / (paMcasaM. malaya. va. kASTha-pASANAdayo baadr-baadraaH| (paMcA. kA. 3-8, pR. 116) / 8. tathA bAdaranAma yadudayA- amRta. vR. 76) / 2. ye chinnAH santaH svayameva jjIvA bAdarA bhavanti / (prajJApa. malaya. vR. 263, sandhAtumasamarthAH sthUla-sthUlAH bhU-parvatAdayaH / (paMcA. pR. 474; prava. sAro. vR. 1265) / 6. bAdaraH kA. jaya. vR. 76) / 3. pRthvIrUpapudgaladravyaM bAdarasthUlastallakSaNaM nAma bAdaranAma, yadudaye jIvo bAdara- bAdaram, chettuM bhettumanyatra netuM zakyaM tad bAdarabAdarapariNAmapariNato bhavati / (karmavi. pU. vyA. 73) / mityarthaH / (go. jI. jI. pra. 603; kArtike. TI. 10. yadudayAjjIvAnAM cakSuAhyazarIratvalakSaNaM bAda- 206) / ratvaM bhavati tad bAdaranAma / (karmapra. yazo. vR. 1, 1 jo pudgalaskandha TUTane yA khaNDita hone para svayaM pR. 7) / jar3ane meM asamartha hote haiM ve bAdara-bAdara kahalAte
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdara bhAvapudgalaparAvarta ] 817, haiN| jaise - kASTha va patthara Adi / sthUla sthUla yaha ukta bAdara bAdara skandhoM kA samAnArthaka hai / 3 jo pRthivIrUpa pudgala dravya chedA bhedA jA sakatA hai tathA anyatra bhI le jAyA jA sakatA hai use bAdara- bAdara kahate haiM / bAdara bhAvapudgalaparAvarta - 1. praNubhAgaTTANesuM naMtara paraMparAvibhattIhi / bhAvaMmi bAyaro so X X X // ( paMcasaM ca 2 - 41 ) ; teSu ( anubhAgasthAneSu) bandhakatvena vartamAno jIvo'nantara- paramparaprakArAbhyAM yAvatA kAlena sarveSvanubhAgasthAneSu mRto bhavati sa bAdaraH bhAvapudgalaparAvarto bhavati / (paMca saM. sva. vR. 2- 41) / 2. tAni anubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAni sarvANya saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni mriyamANena yadA jIvenaikena krameNa zrAnantaryeNotkrameNa ca - pAramparyeNa - spRSTAni bhavanti eSa bAdarabhAvapudgalaparAvartaH / kimuktaM bhavati ? yAvatA kAlena krameNotkrameNa vA sarveSvapyatubhAga bandhAdhyavasAyesu vartamAno mRto bhavati tAvAn kAlo bAdarabhAvapudgalaparAvarta: / ( prava. sAro vU. 1052 ) / 3. anubhAgasthAneSu anubhAgabandhAdhyavasAyasthAneSu asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANeSu sarveSvapi yAvatA kAlena ko jIvo'nantara- paramparAvibhaktibhyAm - anantara- paramparArUpe ye vibhaktI vibhAgau tAbhyAm - AnantaryeNa pAramparyeNa cetyarthaH, mRto bhavati, tAvAn kAlavizeSo baadrbhaavpudglpraavrtH| kimuktaM bhavati ? yAvatA kAlena krameNotkrameNa vA sarveSvapyanubhAgabandhAdhyavasAyasthAneSu vartamAno mRto bhavati, tAvAn kAlo bAdarabhAvapudgalaparAvartaH / ( paMcasaM malaya. vR. 2- 41, pu. 75 ) / 4. anubhAgabandhAdhyavasAya sthAnAni manda-pravRddha-pravRddhatarAdibhedenAsaMkhyeyAni vartante / XX X tato yardakaikasminnanubhAgabandhAdhyavasAyasthAne krameNotkrameNa ca mriyamANena jantunA'saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni sarvANyapi tAni spRSTAni bhavanti tadA bAdaro bhAvapudgalaparAvartI bhavati / ( zataka. de. svo vR. 88 ) / 1 eka jIva una anubhAgabandhAdhyavasAyasthAnoM meM bandhakasvarUpa se rahate hue krama se yA vyutkrama se jitane kAla meM saba anubhAgasthAnoM meM maraNa ko prApta hotA hai utane kAla ko bAdara bhAvapudgala - la. 103 jaina - lakSaNAvalI [bAdara sUkSma parAvarta kahate haiM / bAdara yugmarAzi - jamhi rAsimhi (caduhi avahirijjamANe) doNi TThAMti taM bAdarajummaM / ( dhava. pu. 3, pR. 246 ) ; jo rAsI caduhi avahirijjamANo dorUvaggo hodi so bAdarajummaM / ( dhava. pu. 10, pR. 23); jattha ( caduhi avahirijjamANe ) do eMti taM bAdarammaM / ( dhava. pu. 14, pR. 147 ) / jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 2 zeSa rahate haiM use bAdara yugmarAzi kahate haiM / bAdarasamparAya - 1. sAmparAyaH kaSAyaH, bAdaraH sAmparAyo yasya sa vAdarasAmparAyaH / ( sa. si. 6, 12; ta. sukhabo. vR. 6-12 ) / 2. sAmparAyAH kaSAyAH, bAdarAH sthUlAH, bAdarAzca te sAmparAyAzca bAdarasAmparAyAH / ( dhava. pu. 1, pR. 184 ) / 3. saMparaiti paryaTati saMsAramaneneti saMparAyaH kaSAyodaya:, bAdaraH sUkSmakiTTIkRtasaM parAyApekSayA sthUraH saMparAyo yasya sa bAdarasaMparAyaH / ( paMcasaM. malaya. vR. 1-15, pR. 23; karmasta. de. svo bR. 2 ) / 4. tathA kiTTIkRtasUkSmasaMparAyavyapekSayA / sthUlo yasyAstyasau sa syAd bAdarasaMparAyakaH // ( lokapra. 3-1188 ) / 1 sAmparAya nAma kaSAya kA hai, jisa jIva ke bAdara (sthUla) sAMparAya hotA hai use bAdarasAMparAya kahA jAtA hai| tadanusAra usase pramattAdi zranivRttikaraNAnta guNasthAnavartI saMyata jIva vivakSita haiM / 3 'saMpati paryaTati saMsAramaneneti saMparAya:' isa nirukti ke anusAra saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle kaSAyodaya kA nAma saMparAya hai / jisake sUkSma kiTTiyoMrUpa kiye gaye saMparAya kI zrapekSA sthUla saMparAya hotA hai use bAdarasaMparAya - sthUla kaSAya vAlA kahA jAtA hai| saMparAya aura sAMparAya ye donoM samAnArthaka zabda haiM / bAdarasAmparAya - dekho bAdarasamparAya | bAdarasUkSma - 1. sthUlopalambhA api chettuM bhettumAdAtumazakyAH chAyA''tapa-tamojyotsnAdayo bAdarasUkSmA: / (paMcA. kA. amRta. vR. 76 ) / 2. ye tu hastenAdAtuM dezAntaraM netum azakyAste sthUla sUkSmA: chAyAtapAdaya: / ( paMcA. kA. jaya. vR. 76 ) / 3. chAyA bAdarasUkSmam, yacchettuM bhettuM anyatra netuma
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdarasthiti ] zakyaM tad bAdarasUkSmamityarthaH / (go. jI. jI. pra. 603; kArtike. TI. 206 ) / 1 sthUlatA se upalabdhi ke hone para bhI jinakA chedana, bhedana evaM grahaNa nahIM ho sakatA hai ve chAyA, prAtapa, andhakAra evaM cAMdanI prAdi bAdara-sUkSma mAne jAte haiM / 818, jaina-lakSaNAvalI bAdara sthiti - kammaTTidimAvaliyAe prasaMkhejjadibhAgeNa guNide bAdaraTTidI jAdA / ( dhava. pu. 4, pR. (30); ke vigrAiriyA kammaTThidIdo bAdaraTThidI pariyamme uppaNNA tti kajje kAraNovayAramavalaMbiya bAdaraTTidIe ceva kammaTThidisaNNamicchati XXX / ( dhava. pu. 4, pR. 403 ) / karmasthiti ko zrAvalI ke zrasaMkhyAtaveM bhAga se guNita karane para bAdarasthiti utpanna hotI hai / bAla- 1. bAlo hyasadArambho XXX / ( SoDazaka. 1-3) / 2. kutazcidasUkSmAdasaMyamAdanivRtti - tvAd bAlaH / X X X yatazca sarvatrAsaMyato'saMyatasamyagdRSTistato yathoktapANDitya viyuktatvAd bAla: / (bha. zrI. mUlA. 26) / 3. bAla: viziSTavivekavikalo XXX / ( SoDaSaka. vR. 1) / 4. bAlo varSASTakAdarvAk / (zra. vi. pR. 74) / 5. dvAbhyAm - bubhukSayA tRSA vA ''galito bAlaH / (bRhatka. malaya. vR. 166 ) / 1 jisakI pravRtti prasat ( nikRSTa) hotI hai, athavA jo asat - zrAgama meM avidyamAna - zrAcaraNa karatA hai, athavA jo apanI zakti va samaya ke anusAra sadA zrAcaraNa nahIM karatA hai; use bAla kahA jAtA hai / 2 jo sthUla asaMyama se bhI nivRtta nahIM hotA hai use bAla kahate haiM / bAlatapa - 1. bAlatapo mithyAdarzanopetamanupAyakAyaklezapracuraM nikRtibahulavratadhAraNam / ( sa. si. 6, 20) / 2. bAlo mUDhaH ityanarthAntaram, tasya tapo bAlatapaH / ( ta. bhA. 6 - 20 ) / 3. yathArthapratipattyabhAvAdajJAnino bAlA mithyAdRSTyAdayasteSAM tapaH bAlatapaH agnipraveza- kArISasAdhanAdi pratItam / (ta. vA. 6, 12, 7) / 4. mithyAjJAnoparaktAzayA bAlAH - zizava iva hitAhitaprApti parihAravimukhAH, tapo jalAnalapravezehinIsAdhana girizikhara - bhRguprapAtAdila kSaNaM XXX athavA bAlaM tapo yeSAM te vAlatapasaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-13 ) / 5. bAlAnAM mithyA [bAlabAla dRSTitApasa - sAMnyAsika-pAzupata parivrAjakai kadaNDa-tridaNDa- paramahaMsAdInAM tapaH kAyaklezAdilakSaNaM nikRtibahulavratadhAraNaM ca bAlatapaH / (ta. vRtti zruta. 6-20) / 1 mithyAdarzana se yukta jo tapa mokSa kA sAdhaka na hokara adhika kAyakleza se paripUrNa hotA hai tathA jisameM mAyAcAra se yukta vratoM ko dhAraNa kiyA jAtA hai vaha bAlatapa kahalAtA hai / 2 bAla aura mUr3ha (mUrkha) ye samAdhArthaka zabda haiM, bAla ke tapa ko bAlatapa kahA jAtA hai / bAla - paNDitamaraNa - 1. desekka desavirado sammAdiTThI marijja jo jiivo| taM hodi bAla paMDidamaraNaM jiNasAsa diTTha || ( bha. prA. 2078 ) / 2. missA NAma bAla - paNDitAH, saMyatAsaMyatA ityarthaH, tasya maraNaM bAla-paNDitamaraNam / / (uttarA cU. pR. 128, 129 ) / 3. XX X bAlyaM pANDityaM ca yasya bhavati bAlapaNDitaH, tasya maraNaM bAla-paNDitamaraNam / (bha. zrI. vijayo. 26 ) / 4. bAlapaNDitAH dezaviratA:, teSAM maraNaM bAlapaNDitamaraNaM / ( samavA. abhaya. vR. 17) | 1 jo samasta zrasaMyama ke parityAga meM asamartha hotA huA hiMsAdi pApoM se ekadeza virata hotA hai-- sthUla hiMsAdi pApoM kA hI tyAga karatA hai-vaha dezavirata kahalAtA hai / isa dezavirata meM bhI jo dezataH virata hotA hai use ekadezavirata ( samyagdRSTi ) / kahA jAtA hai / usake maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahate haiM / 2 bAla kA artha asaMyatasamyagdRSTi praura paMDita kA artha saMyata hai, inake asaMyata-saMyata ke -- mizraNarUpa ( saMyatAsaMyata ) bAlapaNDita kahalAte haiM / unake maraNa ko bAla-paNDitamaraNa jAnanA caahie| bAlaprayogAbhAsa -- bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyaddhInatA / ( parIkSA. 6 - 46 ) | pratijJA va hetu Adi pAMca avayavoM meM se kucha kI hInatA kA nAma bAlaprayogAbhAsa hai / bAlabAla - ata eva (yathoktapANDityaviyuktatvAdeva) mithyAdRSTibalabAla ityucyate, samyaktvasyApyabhAvena prAptabAlyAtizayatvAt / (bha. A. mUlA. 26) / cAritra ke sAtha samyagdarzana aura samyajJAna se bhI rahita hone ke kAraNa mithyAdRSTi ko bAlabAla kahA jAtA hai /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlabAlamaraNa] bAlabAlamaraNa - sarvato nyUno bAlabAlastasya maraNaM bAlabAlamaraNam / (bha. prA. vijayo. 26) / jo vyavahArapANDitya, samyaktvapANDitya, jJAnapANDitya aura cAritrapANDitya ina sabase rahita hotA hai use bAlabAla aura usake maraNa ko bAlabAlamaraNa kahA jAtA hai / bAlamaraNa - 1. bAlamaraNam prasaMjamamaraNamityarthaH / (uttarA cU. pR. 128 ) / 2. bAlA iva bAlAH aviratAH, teSAM maraNaM bAlamaraNam / ( samavA. prabhaya. vR. 17) / 1 asaMyamI ke maraNa ko bAlamaraNa kahate haiM / bAhira - dekho bAhya / bAhya - bAhiro nAma prattANaM mottUNa jo so logo so bAhiro bhai / ( dazavaM. cU. pR. 284) / apane ko chor3akara jo anya jana haiM unheM bAhya ( bAhira) kahA jAtA hai| unake tiraskAra kA prakRta meM (sU. 8 - 30 ) niSedha kiyA gayA hai / bAhya zranAtmabhUtahetu pradIpAdiranAtmabhUtaH / (ta. vA. 2, 8, 1 ) / upayoga ke hetubhUta, jo apane se prasambaddha dIpaka zrAdi haiM, ve bAhya anAtmabhUta hetu mAne jAte haiM / bAhya zrAtmabhUtahetu- - tatrAtmanA sambandhamApannaviziSTanAmakarmopAttaparicchinna sthAna- parimANanirmANaracakSurAdikaraNagrAma zrAtmabhUtaH / (ta. vA. 2, 8, 1) / viziSTa nAmakarma ke udaya se niyata sthAna thora pramANase yukta jo AtmAse sambaddha cakSu prAvi indriyoM kA samudAya hai vaha upayoga kA bAhya prAtmabhUta hetu hai / 816, jena-lakSaNAvalI -- bAhya upakaraNa - 1. bAhya makSipatra -pakSmadvayAdi / ( sa. si. 2 - 17; ta. vA. 2, 17, 6) / 2. bAhyopakaraNaM tvakSipakSmapatradvayAdikam / (ta. sA. 2 - 13 ) / 3. tatra bAhyamupakaraNaM zukla- kRSNagolakAdIndriyopakArakaM pakSmapaTala - karNapAlikAdirUpaM bAhyamupakaraNam / (ta. vRtti zruta. 2 - 17) / 1 prAMkhoM ke palaka va roma Adi bAhya upakaraNa ( nirvRtti ke upakAraka ) mAne gaye haiM / bAhya upadhi - 1. anupAttaM vAstu-dhana-dhAnyAdi bAhyopadhi: / (sa.si. 6 - 26 ) / 2. AtmanA'nupAttasya ekatvamanApannasya vastunastyAgo bAhyopadhi [ bAhya tapa vyutsargo'vagantavyaH / (ta. vA. 6, 26, 3) / 3. svayamAtmanA'nupAtto'rtho bAhyopadhiH / (ta. sukhabo. vR. e-26) / 1 jo gRha aura dhana-dhAnyAdi zrAtmA ke sAtha ekatA ko prApta nahIM hai unheM bAhya upadhi kahA jAtA hai| bAhya upadhivyutsarga- - 1. bAhyo (vyutsargo) dvAdazarUpakasyopadhe: / ( ta. bhA. 6 - 26 ) / 2. dhanupAttavastutyAgo bAhyopadhivyutsargaH / AtmanAnupAtasya ekatvamanApannasya vastunastyAgo bAhyopadhivyutsargo'vagantavyaH / (ta. vA. 6, 26, 3) | 3. zranupAttavastutyAgo bAhyopadhivyutsargaH / (ta. zlo. 6 - 26 ) / 4. bAhyasya tAvad dvAdazarUpakasyopadheH pAtra - tadbandha - pAtra sthApanAdIni dvAdazarUpANyasyeti dvAdazarUpakaH / ( ta. bhA. siddha vR. 6 - 26 ) 1 5. bAhyAntaropadhityAgAd vyutsargo dvividho bhavet // kSetrAdirupadhirbAhyaH krodhAdiraparaH punaH // (ta. sA. 7-26) / 6. AtmanA anupAttasya ekatvamanApannasya AhArAdestyAgo bAhyopadhivyutsargaH / (cA. sA. pR. 68 kArtike. TI. 469 ) / 1 pAtrAdirUpa bAraha rUpoM vAlI upadhi ke tyAga ko bAhya vyutsarga kahA jAtA hai / 2 jo vastu apane sAtha ekatA ko prApta nahIM hai usake tyAga ko bAhya upadhivyutsarga kahate haiM / bAhya cAritrAcAra - dekho cAritrAcAra / paJcamahAvrata - paJcasamiti - triguptinirgrantharUpo bAhya cA+ ritrAcAraH / (paramA vR. 1-7) / pAMca mahAvratoM, pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoMrUpa nirgrantha ( muni) ke svarUpa ko bAhya cAritrAcAra kahA jAtA hai / bAhya jJAnAcAra - dekho jJAnAcAra / kAla-vinayAdyaSTabhedo bAhyajJAnAcAra: / (paramA vR. 1-7) kAla va vinayAdirUpa prATha prakAra ke jJAnaviSayaka prAcAra ko bAhya jJAnAcAra kahate haiM / bAhya tapa - 1. so NAma bAhiratavo jeNa maNo dukkaDaM Na uTThedi / jeNa ya saddhA jAyadi jeNa ya jogA Na hIyate // (mUlA. 5-161; bha. mA. 236 ) / 2. bAhyadravyApekSatvAt parapratyakSatvAcca bAhyatvam / ( sa. si. 9-19 ) / 3. bAdravyApekSatvAdu bAhyatvam / bAhyamazanAdidravyamapekSya kriyata
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya tapa] 820, vA iti bAhyatvamasya grAhyam / parapratyakSatvAt / pareSAM khalvapyanazanAdi pratyakSaM bhavati, tatazcAsya bAhyatvam / torthya - gRhastha kAryatvAcca / anazanAdi hi tIyairgRhasthaizca kriyate tato'sya bAhyatvam / (ta. vA. 6, 16, 17-16) / 4. etadanazanAdi bAhyaM kRtvA bAhyamityucyate, viparIta grAheNa kutIrthikairapi kriyate iti kRtvA tapo bhavati, laukikairapyAsevyamAnaM jJAyate iti kRtvA ( bAhya mityucyate ) | ( dazavaM. ni. hari. bR. 47, pR. 26) / 5. anazanAdi bAhyadravyApekSatvAt parapratyakSalakSaNatvAcca bAhyam / (cA. sA. pR. 56 ) / 6. ete ( anazanAdayaH) SaDapi bhedA bAhyamasmadAdikaraNagrAhyaM tapaH karmanirdahanasamarthamavaboddhavyabh / (ta. sukhabo. vR. 6 -19 ) / 7 yatra saMklizyate kAya - stattapo bahirucyate / ( dharmasaM. zrI. 9 - 166 ) / 1 jisa tapa ke dvArA mana meM duSTa vicAra nahIM utpanna hotA hai, tatvaviSayaka zraddhA prAdurbhUta hotI hai, tathA yoga -- mUlaguNa - hInatA ko prApta nahIM hote haiM; usakA nAma bAhya tapa hai / 2 jo tapa bAhya dravya kI apekSA karatA hai tathA dUsaroM ke dekhane meM bhI AtA hai use bAhya tapa kahate haiM / 4 jisa tapa ke sevana ko laukika jana bhI jAna lete haiM, athavA jisakA zrAcaraNa kutIrthika - zranyamatAnuyAyI mithyAdRSTi-bhI kiyA karate haiM usa anazanAdirUpa tapa ko bAhya tapa kahA jAtA hai / jaina - lakSaNAvalI [bAhya nirvRtti bAhya nivRtti - 1. teSvAtmapradezeSvindriyavyapadezabhAkSu yaH pratiniyatasaMsthAno nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH sA ( dhava. 'sa' ) bAhyA nirvRtti: / ( sa. si. 2 - 17; ghava. pu. 1, pu. 237 ) / 2. tatra nAmakarmodayApAditAvasthA vizeSaH pudgalapracyo bAhyA / teSvAtmapradezeSvindriyavyapadezabhAk yaH pratiniyatasaMsthAno nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH sa bAhyA nirvRttiH / (ta. vA. 2, 17, 4) / 3. tasyAM (abhyantarAyAM nirvRttau ) karmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayo bAhyA / ( ta. ilo. 2 - 17 ) / 4. teSvAtmapradezeSvindriyavyapadezabhAk yaH pratiniyatasaMsthAno nirmANanAmnA pudgalavipAkinA varddhakisaMsthAnIyena prAracitaH karNazaSkulyAdivizeSaH aGgopAGganAmnA ca niSpAdita iti bAhyA nirvRtiH / ( zrAcArA. sU. zI. vR. 1, 2, 64, pR. 64) / 5. teSvAtmapradezeSu karaNavyapadeziSu / nAmakarma kRtAvasthaH pudgalapracayo'parA / / (ta. sA. 2-42) / 6. teSvAtmapradezeSu indriyavyapadezabhAg yaH pratiniyata saMsthAnanAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH sA bAhyA nirvRtiH / ( mUlA. vR. 1 - 16) / 7. tatra bAhyA karNaparpaTa ( prava. vR. 'karpaTi' ) kAdirUpA / sApi vicitrA na pratiniyatarUpatayopadeSTuM zakyate / ( nandI. sU. malaya. vR. 3, pR. 75; prava. sAro. vR. 1105) / 8. cakSurAdimasUrikAdisaMsthAnarUpaH zrAtmapradezeSu indriyavyapadezazcAkSuSaH pratiniyatasaMsthAno nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH yaH sA bAhyA nirvRttiH / (ta. vRtti zruta. 2 - 17 ) / 6. XX X bAhyA tu sphuTamIkSyate / pratijAtipRthagrUpA zrotraparpaTikAdikA // nAnAtvAnnopadeSTuM sA zaktyA niyatarUpataH / nAnAkRtInIndriyANi yato vAji-narAdiSu / / ( lokapra. 3, 466-70 ) / 1 indriya ke zrAkAra va indriya nAma vAle zrAtmapradezoM meM nAmakarma ke udaya se vizeSa avasthA ko prApta jo pratiniyata zrAkAra vAlA pudgaloM kA samUha hotA hai use bAhya nirvRtti kahA jAtA hai / 4 una zrAtmapradezoM meM bar3haI ke samAna pudgalavipAko nAmakarma ke dvArA jo karNavivarAdirUpa vizeSa racanA kI jAtI hai tathA aMgopAMga nAmakarma se bhI jo niSpanna hai usakA nAma bAhya nirvRtti hai / bAhya tapazcaraNAcAra - dekho tapa-prAcAra | anazanAdi dvAdazabhedarUpo bAhyatapazcaraNAcAraH / ( paramA. vR. 1-7) | anazanAdirUpa bAraha prakAra tapa ke anuSThAna ko bAhya tapazcaraNAcAra kahA jAtA hai / bAhya darzanAcAra - dekho darzanAcAra | niHzaMkAdyaSTaguNabhedo bAhyadarzanAcAra: / (paramA vR. 1-7) / niHzaMkita zrAdi zrATha aMga svarUpa samyagdarzana ke ArAdhana kA nAma bAhya darzanAcAra hai / bAhya dravyamala - 1. seda- mala- reNu-kaddamapehudI bAhiramalaM samuddiTThe / ( ti pa 1 - 11) / 2. sveda - rajo- malAdi bAhyam (malam ) | ( dhava. pu. 1, pR. 32) / 1 pasInA, maila, dhUli aura kIcar3a Adi ko bAhya dravyamala kahA jAtA hai /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya paramazukladhyAna ] bAhya paramazukladhyAna - gAtra netraparispandavira - hitaM jambha - jRmbhodgArAdivarjitamanabhivyaktaprANApAna pracAratvamucchinnaprANApAnapracAratvamaparAjitatvaM bA `hyam, tadanumeyaM pareSAm / (cA. sA. pR. 60-61 ) / jo zukladhyAna zarIra va netroM ke halana calana se rahita hokara jaMbhAI aura DakAra ke zabda Adi se hIna hotA hai, tathA jisameM zvAsocchvAsa kI kriyA pragaTa na hokara naSTa ho jAtI haiM aise parAjaya se rahita dhyAna ko bAhya paramazukladhyAna kahA jAtA hai / bAhya yoga -- lesA kasAyaveyaNa - vezro annANamiccha mIsaM ca / jAvaiyA daiyA savvo so bAhiro jogo // (uttarA. ni. 52 ) / lezyA, kaSAya, sAtA prasAtArUpa vedanA, puruSAdi kI abhilASArUpa veda, zrajJAna, mithyAtva aura mizra-zuddha - azuddha pudgalapradezarUpa samyagmithyAtva; ityAdi jitane bhI zradayika pariNAma haiM una sabako bAhya yoga - bAhyApita sambandharUpa saMyoga - kahA jAtA hai / 821, jaina-lakSaNAvalI bAhya vIryAcAra - bAhyazaktyanavagUhanarUpo bAhyavIryAcAraH / (paramA vR. 1-7) / bAhirI zakti ko na chipAnA, ise bAhya vIryAcAra kahA jAtA hai / bAhya vyutsarga- dekho bAhya upadhivyutsarga / tatra bAhya dvAdazAdibhedasyo padheratiriktasya aneSaNIyasya -saMsaktasya vA 'nna-pAnAdervA tyAgaH / (yogazA. svo. viva. 4-60, pR. 314 ) / bAraha Adi bhedabhUta upadhi ko chor3akara anya jo sambaddha praneSaNIya - sAdhu ke lie agrAhya hai usakA athavA anna-pAnAdi haiM unake tyAga ko -bAhya vyutsarga kahate haiM / bAhya sallekhanA - 1- 1. Xxx bAhirA hodi hu sarIre // (bha. A. 206 ) / 2. bAhyA bhavati sallekhanA shriirvissyaa| (bha. zrI. vijayo. 206 ) / 3. sat samyak lekhanA kAyasya kaSAyANAM ca kuzI karaNaM tanUkaraNaM sallekhanA, kAyasya sallekhanA bAhya sallekhanA / (ta. vRtti zruta. 7 - 22 ) / 1 zarIraviSayaka sallekhanA ko -- usake kRza karane -ko- bAhya sallekhanA kahate haiM / [bilasthagana biDAlIsamAna ziSya- yathA biDAlI bhAjanasaMsthaM kSIraM bhUmau vinipAtya pivati, tathA duSTasvabhAvatvAt ziSyo'pi yo vinayakaraNAdibhItatayA na sAkSAt gurusamIpe gatvA zRNoti, kintu vyAkhyAnAdutthitebhyaH kebhyazcit sa biDAlIsamAnaH sa cAyo - gya: / ( zrAva. ni. malaya. vR. 136, pR. 144) / jaise billI apane vaise svabhAva ke kAraNa pAtra meM rakhe hue dUdha ko bhUmi para girA karake pItI hai usI prakAra se jo ziSya vinayAdi karane ke bhaya se pratyakSa meM guru ke samIpa jA karake dharmopadeza nahIM sunatA hai, kintu vyAkhyAna se uTha kara zrAye hue kinhIM dUsaroM se use sunatA hai, use biDAlI samAna ziSya kahate haiN| aisA ziSya yogya nahIM mAnA jAtA / bibhyadvandana- - 1. gurvAdibhyo bibhyato bhayaM prApnuvataH paramArthAt parasya bAlasvarUpasya vandanAbhidhAnaM bibhyaddoSa: / (mUlA. vR. 7-107) / 2. bibhyataH saGghAt kulAt gacchAt kSetrAdvA niSkAsayiSye'hamiti bhayAd vandanam / (yogazA. svo viva. 3-130, pR. 236) / 3. XX X bibhyattA bibhyato guroH // ( ana. gha. 8-102 ) / 1 guru Adi se bhaya ko prApta hokara paramArtha se bAhyabhUta bAlasvarUpa kI vandanA karane para vandanAviare vibhyat nAmake doSase lipta hotA hai / 2 saMgha, kula, gaccha athavA kSetra se mujhe nikAla deMge; isa prakAra ke bhaya se vandanA karanA, yaha vandanA kA vibhyat nAmaka doSa hai / 3 guru se bhayabhIta hokara jo vandanA karatA hai vaha bandanAviSayaka bibhyattA (bibhyatva ) doSa kA bhAgI hotA hai / bimbamudrA - padmamudreva prasAritAGguSThasaMlagnamaghya mAGgalyagrA bimbamudrA / ( nirvANaka pR. 33) / padmamudrA ke samAna aMguSTha ko pasArakara usase madhyamA aMgulI ke agrabhAga ke saMlagna karane ko bimbamudrA kahate haiM / bilasthagana bilasthaganaM kolAdikRta bileSvisekAzakalAdi prakSipyopari gomaya mRttikAdinA vidhAnam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 4-27) / cUhoM Adi ke dvArA kiye gaye biloM meM IMTa ke dukar3oM prAdi ko bharakara Upara se gobara yA miTTI Adi se Dhaka denA, yaha bilasthagana kahalAtA hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIjapada ] yaha apane lie athavA saMyata janoM ke sukhapUrvaka svAdhyAyAdi ke nimitta kiye jAne vAle vasati sambandhI parikarma ke antargata hai / bIjapada - bIjamiva bIjam, jahA bIjaM mUlaMkura-pattaporakkhaMda - pasava- tusa - kusuma khIra taMdulAdINamAhAraM tahA dubAlasaMgatthAhAraM jaM padaM taM bIjatullattAdo bIjaM / (dhava. pu. 6, pR. 56 ) ; saMkhittasadda rayaNama - NaMtatthAvagamahedubhUdANegaliMgasaMgayaM bIjapadaM NAma / ( dhava. pR. 6, pR. 127 ) / jisa prakAra bIja mUla, aMkura, patra pora, skandha, phUla, tuSa, kusuma, kSIra aura tandula zrAdi kA AdhAra hotA hai usI prakAra jo pardAdvAdazAMga ke artha kA AdhAra hai use bIja ke samAna hone se bIjapada kahA jAtA hai / bIjabuddhi - 1. goiMdiya-sudaNANAvaraNaM vIrinaMtarAyAe / tivihANaM pagadINaM ukkassakha uvasamavisissa / / saMkhejjasaruvANaM saddANaM tattha liMgasaMjuttaM / ekkaM ciya bIjapadaM laddhUNa paropadeseNaM // tammi pade AdhAre sayalasudaM citiUNa gehedi / kassa vi mahesiNo jA buddhI sA bIjabuddhi tti // ( ti. pa. 4, 975- 77) / 2. bIjabuddhitvaM pada prakaraNodde zAdhyAya-prAbhRta-vastu-pUrvAGgAnusAritvam / ( ta. bhA. 10-7, pR. 316 ) / 3. jo pratthapaeNatthaM praNusaraI sa bIjabuddhI u / / (vizeSA. 803; prava. sA. 1503 ) / 4. sukRSTa-sumathIkRte kSetre sAravati kAlAdisahAyApekSaM bIjamekamuptaM yathAnekabIjakoTipradaM bhavati tathA noindriyAvaraNa- zrutAvaraNa- vIryAntarAyakSayopazamaprakarSe saMta ekabIjapadagrahaNAdanekapadArthapratipattirbIjabuddhiH / (ta. vA. 3, 36, 3) / 5. bIjamiva bIjaM - jahA bIjaM mUlaMkura-patra-porakkhaMda- pasava- tusa- kusuma - khIra taMdulAdINamAhAraM tahA duvAlasaMgatthAhAraM jaM padaM taM bIjatullattAdo bIjaM, bIjapadavisayamadiNANaM pi bIjaM kajje kAraNovayArAdo / saMkhejjasadda - praNatatthaDibaddhaNaMtaliMgehi saha bIjapadaM jANaMtI bIjabuddhitti bhaNidaM hodi / ( dhava. pu. 6, pu. 56 ) ; bIjapadaparicchedakAriNI bIjabuddhi tti / ( dhava. pu. 6, pR. 57 ); bIjapadasarUvAvagamo bIjabuddhI / ( dhava. pu. 6, pR. 56 ) / 6. bIjabuddhitvaM svalpamapi darzitaM vastu anekaprakAreNa gamayati / tadyathA - padena pradarzitena prakaraNenoddezakAdinA sarvamarthaM granthaM cAnu [ bIjamAna 1 dhAvati / ( ta. bhA. siddha. vR. 10 - 7, pR. 317 ) / 7. sukRSTavasumatI - [STa- sumathI - ] kRte kSetre sAravati kAlAdisahAyApekSaM bIjamekamuptaM yathA'nekakoTibIjapradaM bhavati tathA noindriya- zrutAvaraNa - vIryAntarAyakSayopazamaprakarSe sati saMkhyeyazabdasyAnantArthapratibaddhasyAnantaliGgaH sahaikapadasya grahaNAdanekArthapratipattibajabuddhi: / (cA. sA. pR. 65-66 ) / 8. sarvazrutamadhye ekaM bIjaM pradhAnAkSarAdikaM samprApya sarvamavabudhyante bIjabuddhayaH / (mUlA. vR. 6-66 ) / 6. bIjamiva vividhArthAdhigamarUpamahAtarujananAd buddhiryeSAM te tathA ( bIjabuddhayaH) / ( zrapapA. prabhaya.. vR. 15, pR. 28 ) / 10. viziSTakSetre kAlAdisAhAyyamekamapyuptaM bIjamanekabIjapradaM bhavati yathA tathaikabIjapadagrahaNAdanekapadArtha pratipattiryasyAM buddhI sA bIjabuddhi: / ( zrutabha. TI. 3, pR. 166 - 70) / 11. jJAnAvaraNAdikSayopazamAtizayapratilambhAdekArthabIjazravaNe sati anekArthabIjAnAM pratipattAro bIjabRddhaya: / (yogazA. svo viva. 1 - 8 ) / 12. yA punarekamarthapadaM tadhAvidhamanusmRtya zeSamazrutamapi yathAvasthitaM prabhUtamarthamavagAhate sA bIjabuddhiH / ( prajJApa.. malaya. vR. 273, pR. 424; nandI. malaya. vR. 17, pU. 106) / 13. yeSAM punarbuddhiH ekamarthapadaM tathAvidhamanumRtya zeSamazrutamapi yathAvasthitaM prabhUtamartha - padamavagAhate te bIjabuddhayaH / ( Ava. ni. malaya. vU. 75 ) / 14. ekabIjAkSarAt zeSazAstrajJAnaM bIjabuddhi: / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 1 noindriyamatijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura: vIryAntarAya ina tIna prakRtiyoM ke utkRSTa kSayopazama se yukta kisI maharSi kI jo buddhi saMkhyAta zabdoM meM liMgayukta eka hI bIjapada ko dUsare ke upadeza se prApta karake usake zrAzraya se jo samasta zruta ko vicArapUrvaka grahaNa karatI hai use bIjabuddhi Rddhi kahA jAtA hai / 2 dikhalAye gaye pada, prakaraNa, uddeza aura adhyAya zrAdi ke zrAzraya se jo buddhi samasta artha kA anusaraNa kiyA karatI hai usakA nAma bIjabuddhi Rddhi hai / bIjamAna -- kuDavAdi bIjamAnam / (ta. vA. 3, 38, 3) / -22, jaina - lakSaNAvalI kuDava, prastha evaM zrADhaka Adi bIjamAna kahe jAte haiM, kyoMki unase dhAnya mApA jAtA hai /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIjaruci] 823, jaina-lakSaNAvalI [buddhabodhita bojaruci-1. egeNa aNegAiM (prajJApa. va prava. 'ega- vastu bIbhatsamucyate, taddarzana-zravaNAdiprabhavo jugupsApaeNegAI') padAiM jo pasarai u sammattaM / udae vva prakarSasvarUpo raso'pi biibhtsH| (anuyo. sU. mala. tellabiMdU so bIjarui ti nAyavvo // (uttarA. sU. he. vR. 63, pR. 135) / 5. ahRdyadarzanAdivibhAvAGga28-12, prajJApa. gA. 121, pR. 56; prava. sAro. saMkocAdyanubhAvApasmArAdivyabhicAriNI jagupsA 955) / 2. bIjapadagrahaNapUrvakasUkSmArthatattvArthazraddhA- bIbhatsaH / (kAvyAnu. 2, pR. 76) / nA bIjarucayaH / (ta. vA. 3, 36, 2) / 3. x 1 mala-mUtrAdi azuci padArtha, sar3e-gale zava (nirjIva XX duradhigamagaterarthasArthasya biijaiH|| kaizcijjA- zarIra) aura dUsare bhI aise ghRNita padArtha jinakA topalabdherasamasamavazAd bIjadRSTiH padArthAt xx dekhanA bhI kaSTakara hotA hai| unake bAra-bAra x // (AtmAnu. 13) / 4. yA tu bIjapadAdAna- dekhane va durgandha ke grahaNa se jo rasa-ghRNAtmaka pUrvasUkSmArthajA ruciH / bIjajAsau padArthAnAM xx bhAva-udita hotA hai usakA nAma bIbhatsa rasa X / (ma. pu. 74-444) / 5. sakalasamayadalasU- hai| usake anubhavana se zarIra ke svabhAva kA canAvyAja bIjama / (upAsakA. pa. 114; ana. dha. vicAra kara jo udvega yA virakti hotI hai usase svo. TI. 2-62) / 6. egapayANegapae jassa maI viveko jana hiMsAdi pApoM se nivRtta hugrA karate haiN| pasarae sa biiyruii| (gu. ga. SaT. svo. vR. 14, buddha-1. buddhastvameva vibudhAcitabuddhibodhAt x 'pR. 39) / 7. upalabdhivazAd durabhinivezavidhvaMsA- xx / (bhaktAmara 25) / 2. ajJAna-nidrAprasupte nirupamopazamAbhyantarakAraNAdvijJAtadurvyAkhyeyajIvA- jagatyaparopadezena jIvAjIvAdirUpaM tattvaM buddhavanto dipadArthabIjabhUtazAstrAdyadutpadyate tad bIjasamyaktvaM buddhAH / (lalitavi. pR. 58) / 3. kevalajJAnAdyaprarUpyate / (darzanaprA. TI. 12) / 8. ekena padenA- nantaguNasahitatvAd buddhaH / (bR. dravyasaM. TI. 27) / nekapada-tadarthapratisaMdhAnadvArodake tailabinduvat prasaraNa- 4. mati-zrutAvadhijJAnaM sahajaM yasya bodhanam / mokSazIlA rucirbIjaruciH / (dharmasaM. mAna. 2-22, pR. mArge svayaM buddhastenAsau buddhasaMjJitaH // kevalajJAnabo dhena buddhavAn sa jagattrayam / anantajJAnasaMkINaM taM ta 1 jAne hue eka pada ke Azraya se jala meM tela kI buddhaM namAmyaham / / (prAptasva. 38-39) / bUMda ke samAna jo ruci yA tattvazraddhA phailatI hai 1 jinake buddhibodha kI devoM va paNDita janoM ke use bIjaruci yA bIjasamyaktva kahate haiN| 2 bIja dvArA pUjA kI jAtI hai ve buddha kahalAte haiN| padake parijJAnapUrvaka jinake sUkSma padArthoM ke paramArtha 2 prajJAnarUpa nIMda meM soye huye loka meM jinhoMne svarUpa kA zraddhAna prAdurbhUta hotA hai ve bIjaruci- binA kisI anya ke upadeza ke jIva-ajIvAvirUpa bIjasamyaktva ke dhAraka-kahalAte haiN| tattva ke parijJAna ko svayaM hI prApta kiyA hai unheM bIjasamyaktva dekho biijruci| buddha kahA jAtA hai| bIbhatsarasa-1. asui-kUNima-duIsaNasaMjogabbhAsa- braddhajAgarikA-je ime arahaMtA bhagavaMto uppaNNagaMdhanipphaNNo / nivvea'vihiMsAlakkhaNo raso hoi NANa-dasaNadharA jahA khaMdae jAva savvaNNU savvara biibhtso|| (anuyo. gA. 74, pR. 38) / 2. azu- darisI ee NaM buddhA buddhajAgariyaM jAgaraMti / (bhagaci-kuNapadarzanasaMyogAbhyAsagandhaniSpannaH, kAraNA- vatI 12, 1, 11-khaNDa 3) / zucitvAdazuci zarIram, tadeva pratikSaNamAsannakuNa- utpanna hue jJAna-darzana ke dhAraka jo arihaMta bhagapabhAvAt kuNapam, tadeva ca vikRtapradezatvAd durdarza- vAn haiM, ve skandhaka adhikAra (khaNDa 1, pR. 278) nam, tena saMyogAbhyAsAttadgandhopalabdhervA samutpanna meM kahe anusAra sarvajJa va sarvadarzI hote haiM, ye nizcaya iti nirvedAd vihiMsAlakSaNo raso bhavati bIbhatsa se buddha hote hue buddhajAgarikA jAgate haiN| iti / (anuyo. hari. vR. pR. 70) / 3. bIbhatsaH buddhabodhita-1. buddhA prAcAryAstarbodhitAH xx syAjjugupsAtaH so'hRdyazravaNekSaNAt / niSThIvanAsya- X / (zrA. pra. TI. 76) / 2. buddhena jJAtasiddhAbhaGgAdi syAdatra mahatAM na ca / (vAgbha. 5-30) / ntena viditasaMsArasvabhAvena bodhito buddhabodhitaH / 4. zukra-zoNitoccAra-prazravaNAdyaniSTamudvejanIyaM (ta. bhA. siddha. vR. 10-7) /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ baddhabodhitakevalajJAna] 824, jaina-lakSaNAvalo [buddhisiddha 1 buddha kA artha prAcArya hai, prAcAryoM ke dvArA jo karatA hUM' isa prakAra kI buddhi jisa vipAka ke prabodha ko prApta hue haiM ve bodhitabuddha kahalAte haiN| pUrva meM huA karatI hai use buddhi pUrva vipAka kahate 2 jisane siddhAnta aura saMsAra ke svabhAva ko haiN| jAna liyA hai use buddha kahate haiM, usake dvArA braddhimAna -1. tathautpattikyAdicaturvidhabuddhyupetA prabodha ko prApta hue buddhabodhita kahalAte haiN| buddhimntH| (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 6, 16, pR. buddhabodhitakevalajJAna - buddharAcAryAdibhirbodhi- 145) / 2. krama-vikramayoradhiSThAnaM buddhimAnAhAryatasya yatkevalajJAnaM tat buddhabodhitakevalajJAnam / buddhirvA / yo vidyAvinItamatiH sa buddhimAn / (prAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 84) / (nItivA, 5, 30-31) / baddhoM-prAcArya prAdi-ke dvArA bodha ko prApta hue 1 jo protpattikI va pAriNAmikI prAdi cAra jIvoMke kevalajJAna ko buddhabodhitakevalajJAna kahate haiN| prakAra kI buddhi se sampanna hote haiM unheM buddhimAna buddhabodhita siddha-1. buddhA prAcAryAstairbodhitA: kahA jAtA hai / 2 buddhimAn rAjA vaha kahalAtA santo ye siddhAste iha grahyante / (zrA. pra. TI. 76) / hai jo krama aura vikrama kA sthAna hotA hai tathA 2. baddhA prAcAryA avagatatattvAH, tairbodhitAH santo jisakI buddhi prAhArya-maMtrI ke upadeza ke grahaNa ye siddhAH te bddhbodhitsiddhaaH| (yogazA. svo. yogya hotI hai / pitA-pitAmaha Adi ko paramparA viva. 3-124) / 3. buddhA prAcAryAH tairbodhitAH se rAjya kI prApti ko krama aura zUravIratA ko santo ye siddhAste buddhabodhitasiddhA : (prajJApa. malaya. vikrama kahA jAtA hai / ye donoM rAjya kI sthiratA vR.7, pR. 20) / ke kAraNa mAne jAte haiN| isake atirikta jisakI 1 jo prAcAryoM dvArA prabodha ko prApta hokara siddha buddhi vidyA se vizeSa namratA ko prApta hotI hai hae haiM unheM buddhabodhitasiddha kahA jAtA hai| usa rAjA ko buddhimAna jAnanA caahie| buddhi-1. Uhito'rtho budhyate avagamyate anayA iti buddhivezadya-1. anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAbuddhiH / (dhava. pu. 13, pR. 243) / 2. buddhiH iha- sanam / tad vaizadyaM mataM buddheH xxx // (laghIya. prlokaanvessnnpraa| (bha. prA. mUlA. 431, pR. 4) / 2. anumAnAdibhyo'tirekaNa-Adhikyena 643) / 3. arthagrahaNazaktirbuddhiH / (ana.dha. svo.. varNa-saMsthAnAdirUpatayA arthagrahaNalakSaNena pracurataraTI. 3-4; ta. vRtti zruta. 1-13) / vizeSAnvitArthAvadhAraNarUpeNa vA-yad vizeSANAm 1 jisake dvArA Uhita-IhA ke dvArA takita- niyatadeza-kAla-saMsthAnAdyarthAkArANAM pratibhAsanaM padArtha kA nizcaya hotA hai usakA nAma buddhi hai| tad buddhivaizadyam / (nyAyaku. 1-4, pR. 74) / yaha avAya jJAna kA samAnArthaka zabda hai| 2 jo 1 anamAna Adi kI apekSA jo niyata deza, kAla, isa loka aura para loka ke khojane meM tatpara rahatI evaM prAkAra prAdi kI vizeSatA ke sAtha padArthoM kA hai use buddhi kahA jAtA hai| 3 padArtha ke grahaNa pratibhAsa hotA hai, yaha buddhi kA vaizadya kahalAtA karane-jAnane-kI zakti ko buddhi kahate haiN| hai| buddhi-AkAra-dekho AkAra va jJAnAkAra / sva- buddhisiddha-viulA vimalA suhumA jassa maI jo paraprakAzakatvaM hi buddharAkAraH / (nyAyaku. 1-5, cauvihAe va / buddhIe saMpanno sa buddhisiddho Xx pR. 117) / X // (prAva. ni. 637) / / sva ko aura anya padArthoM ko prakAzita karanA, yahI jisakI buddhi vipula-eka pada se aneka padoM kA buddhi yA jJAna kA prAkAra mAnA jAtA hai| anusaraNa karane vAlI; saMzaya, viparyaya aura anadhyavabuddhipUrvavipAka-buddhiH pUrvA yasya karma zATayAmI- sAyarUpa mala se rahita tathA sUkSma-atizaya duravatyevaMlakSaNA buddhiH prathamaM yasya vipAkasya sa buddhi- bodha padArthoM ke jAnane meM samartha hotI hai use pUrvavipAkaH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-7, pR. 220) / buddhi siddha kahA jAtA hai| athavA jo protpattikI, vipAka kA artha nirjarA hai, 'maiM karma ko nirjIrNa pAriNAmikI, vainayikI aura karmajA ke bheda se
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ budha] 825, jaina-lakSaNAvalI [bodhidurlabhatvAnuprekSA cAra prakAra kI buddhi se sampanna hotA hai use buddhi- samudre patitA vajrasikatAkaNikeva durlabhA / Xxx siddha jAnanA caahie| tasmin sati bodhilAbhaH phalavAn bhavatIti cintanaM budha-jJeya iha tattvamArge bughastu mArgAnusArI yaH / bodhidurlabhAnuprekSA / evaM hyasya bhAvayato bodhi prApya (SoDaza. 1-3) / pramAdo na kadAcidapi bhavati / (sa. si. 6-7) / jo tattvamArga-pravacana ko unnati ke nimittabhUta 5. anAdau saMsAre narakAdiSu teSu teSu bhavagrahaNeSvaparamArtha mArga meM sthita hotA huA mArgAnusArI- nantakRtvaH parivartamAnasya jantovividhaduHkhAbhihatasya ratnatraya kA anusaraNa karane vAlA hotA hai use mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamohAntarAyodabudha jAnanA caahie| yAbhibhUtasya samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bodha-dekho jJAna / xxx AtmaparijJAnami- bhavatItyanucintayet / evaM hyasya bodhidurlabhatvamanudhyate bodhaH / (pu. si. 216) / cintayato bodhi prApya pramAdo na bhavatIti bodhiAtmasvarUpa kA jo parijJAna hotA hai use bodha durlabhatvAnuprekSA / (ta. bhA. 6-7) / 6. sabhAvAkahate haiN| dilAbhasya kRcchrapratipattiH bodhidurlabhatvam / uktaM bodhi-1. iha bodhiH jinapraNItadharmaprAptiH, iyaM ca-egaNigodasarIre jIvA davvappamANado ditttthaa| punaryathApravRttApUrvAnivRttikaraNatrayavyApArAbhiGgyama- siddhehi aNaMtaguNA savveNavi tIdakAleNa / / ityAgamabhinnapUrvagranthibhedataH pazcAnupA prazama-saMvega-nirvedA- prAmANyAdekasmin nigotazarIre jIvA: siddhAnAmananukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samya- ntaguNAH I XXX tasmin sati bodhilAbhaH bhavagdarzanam, vijJaptirityarthaH / (lalitavi. pR. 44) / tIti cintanaM bodhidurlbhtvaanuprekssaa| (ta. vA. 6, 2. bodhizca jinazAsanAvabodhalakSaNA sakaladuHkha- 7, 6) / 7. mokSArohaNaniHzreNiH kalyANAnAM prvirekbhuutaa| (prAva. ni. hari. vR. 1106) / mpraa| aho kaSTaM bhavAmbhodhau bodhirjIvasya durlabhA / 3. aprAptAnAM hi samyagdarzanAdInAM praaptirbodhiH| (ta. sA. 6-41) / 8. bodhirbodhanamityuktamananya(ratnaka. TI. 2-2) / manasAtmanaH / durlabhA sA hi jIvAnAM bodhidurlabha 1 jinopadiSTa dharma kI prApti kA nAma bodhi hai| iSyate / / (jamba. ca. 13-139) / 6. anantakAlayaha usa samyagdarzanasvarUpa hai jo yathApravRtta, apUrva- durlabhamanuSyabhAvAdisAmagrIyoge'pi duSprApaM prAyo karaNa aura anivRttikaraNa ina tIna karaNoM ke bodhibIjaM jIvAnAmityAdicintanaM bodhidurlabhabhAvavyApAra ke dvArA pUrva meM nahIM bhedI gaI pranthike bhedana nA / (sambodhasa. 16, pR. 18) / se pragaTa hotA hai tathA jisake prAvirbhUta ho jAne para 1 jisa upAya ke dvArA samyagjJAna utpanna hotA hai prazama, saMvega, niveda, anukampA aura Astikya guNa usa upAya ko cintA kA nAma bodhi hai, vaha pragaTa ho jAte haiM / 3 pUrva meM nahIM prApta hue samya- atyanta durlabha hai / isa prakAra se jo nirantara gdarzanAdi kI prApti ko bodhi kahA jAtA hai| cintana hotA hai use bodhidurlabha bhAvanA kahate haiM / --1. uppajjadi saNNANaM 5. anAdi saMsAra meM una una narakAdi bhavoM meM jeNa uvAeNa tassuvAyassa / ciMtA havei bohI accaM- ananta vAra parivartana karane vAlA yaha jIva aneka taM dallahaM hodi // (dvAdazAna. 83) / 2. laddhes duHkhoM se abhibhata hotA hai, usakI baddhi mithyAdarzavi edesU ya bodhI jiNasAsaNamhi Na hu sulhaa| nAdi ke dvArA viparItatA ko prApta hotI hai tathA kupahANamAkulattA jaM baliyo rAga-dosA ya / / (malA. vaha jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoM ke udaya se 8-67) / 3.daMsaNa-sUda-tava-caraNamaiyammi dhammammi prAkrAnta rahatA hai| isI se use samyagdarzanAdi se dullahA bohii| jIvassa kammasattassa saMsaraMtassa vizaddha bodhi durlabha hotI hai| isa prakAra se cintana saMsAre / / (bha. prA. 1866) / 4. ekasmin nigo- karane vAlA jIva bodhi ko prApta karake kabhI tazarIre jIvAH siddhAnAmanantaguNA, evaM sarvaloko pramAda ko prApta nahIM hotA / yahI bodhidurlabhatvAnunirantaraM nicitaH sthAvarairatastatra trasatA vAlukA- prekSA hai| la. 104
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhilAbha ] bodhilAbha - jina praNItadharmaprAptirbodhilAbho'bhi dhIyate / (livi. pR. 80 ) / jinadeva ke dvArA upadiSTa dharma kI prApti ko bodhi- brahma yA brahmacarya hai / 826, jaina - lakSaNAvalI lAbha kahA jAtA hai / bodhisattva - sarvArthabhASayA samyak sarvaklezapraghA tinAm / sattvAnAM bodhako yastu bodhisattvastato hi saH // ( prAptasva. 40 ) / jo samasta klezoM ke naSTa karane vAle prANiyoM ke lie sarvArthabhASA - samasta bhASAoM rUpa divya bhASA - ke dvArA prabodhita karane vAlA ho use bodhisattva kahA jAtA hai / bola - bolo nAma mukhe hastaM dattvA mahatA zabdena pUtkaraNam / ( jIvAjI. malaya. vR. 176, pR. 346, 347) / muMha meM hAtha dekara mahAn zabda ke sAtha pUtkAra karanA - bulAnA, ise bola kahate haiM / isa prakAra kI dhvani meru kI pradakSiNA karate hue sUrya-candramAdi jyotiSI deva kiyA karate haiM / brahma - 1. zrahiMsAdiguNabRMhaNAd brahma / zrahiMsAdayo guNA yasmin paripAlyamAne bRMhanti vRddhimupayAnti tad brahmetyucyate / (ta. vA. 7, 16, 10 ) / 2. mehuNasaNNAvijaeNa paMcapariyAraNApariccAno / baMbhe maNavattIe jo so baMbhaM suparisuddhaM // ( yatidha. vi. 14, pR. 13) / 3 zrahiMsAdiguNA yasmin bRhanti brahma tattvataH / (ha. pu. 58-132 ) / 4. divyaudArikakAmAnAM kRtAnumati kAritaiH / manovAkkAyatastyAgo brahmASTAdazadhA matam / / (yogazA. 1- 23; tri. za. pu. ca. 1, 3, 625 ) ; navabrahmaguptisanAthamupasthasaMyamo brahma / 'bhImo bhImasenaH' iti nyAyAd brahmacaryam, bRhattvAd brahmAtmA, tatra caraNaM brahmacaryamAtmArAmatetyarthaH / (yogazA. svo. viva. 4 - 63, pR. 316 ) / 5. bRMhanti zrahiMsAdayo guNA yasmin sati tad brahma brahmacaryam / (ta. vRtti zruta. 7 - 1 ) ; ahiMsAdayo guNA yasmin parirakSamANe bRhanti vRddhi prayAnti tad brahmocyate / (ta. vRtti zruta. 7 - 16) / 6. navabrahmacarya guptisanAtha [ brahmacarya kI abhilASA hotI hai usakA mana-vacana-kAya va kRta kArita zranumati se tyAga karanA, isakA nAma [s] saMyamI brahma / ( sambodhasa. 16, pR. 17) / 1 jisake paripAlana se zrahiMsAdi guNa vRddhi ko prApta hote haiM usakA nAma brahma hai / 4 vaMRiyika aura praudArika zarIra se sambandhita jo viSayabhogoM brahmacarya - dekho brahma / 1. vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam / ( ta. bhA. 6 - 6, pR. 207 ) / 2. zrabrahmAsevananivRttiH brahmacaryam / ( ta. bhA. siddha. vR. 7, 3 ) ; tacca brahmacaryaM gurukulavAsalakSaNam / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / 3. XX X baMbhaM mehuNavajjaNaM / ( gu. gu. SaT. svo vR. 13, pR. 38 ) / 4. brahmacaryaM maithunaviratiH / ( jambUdvI. zA. vR. 162 ) / 1 vratoM ke paripAlana, jJAna kI vRddhi aura kaSAyoM ke zAnta karane ke lie gurukula meM rahanA, ise brahmacarya kahA jAtA hai / brahmacarya - 1. savvaMgaM pecchaMto itthINaM tAsu muyadi dubbhAvaM / so bamhacerabhAvaM su[ sa ] kkadi khalu duddharaM dharadi [du] / ( dvAdazAnu. 80 ) / 2. jIvo baMbhA jI - afmma ceva cariyA havijja jA jdinno| taM jANa baMbhaceraM vimukka paradeha tittissa // ( bha. prA. 878 ) / 3. maithunAdviratirbrahma / (bha. prA. vijayo 57 ) ; jIvo baMbhA - brahmazabdena jIvo bhaNyate, jJAna-darzanAdirUpeNa varddhate iti vA, yAvallokAkAzaM vardhate lokapUraNAkhyAyAM kriyAyAm iti vA / jIvammi caiva brahmaNyeva caryA - jIvasvarUpamanantaparyAyAtmakam evaM nirUpayato vRttiryA / taM jANa jAnIhi baMbhacariyaM brahmacaryam / vimuttaparideha tittissa vimuktaparadehavyApArasya / (bha. prA. vijayo 878 ) / 4. nirastAGgAMgarAgasya svadehe'pi virAgiNaH / jIve brahmaNi yA caryA brahmacaryaM tadIryate // ( bha. prA. zramita. 860 ) / 5. jJAnaM brahma dayA brahma brahma kAmavinigrahaH / samyagatra vasannAtmA brahmacArI bhavenaraH // ( upAsakA 872 ) / 6. AtmA brahma viviktabodhanilayo yattatra caryaM paraM svAGgAsaMga vivajitaikamanasastad brahmacaryaM muneH / evaM satyabalAH svamAtR-bhaginI - putrIsamAH prekSate vRddhAdyA vijitendriyo yadi tadA sa brahmacArI bhavet // ( padma. paMca. 12 - 2 ) / 7. yA brahmaNi svAtmani zuddhabuddhezcaryA paradravyamucaH pravRttiH / tad brahmacaryaM vratasArvabhaumaM ye pAnti te yAnti paraM pramodam // ( bha. prA. mUlA. 8. prAduHSanti yataH phalanti ca guNAH 878) /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya-aNuvrata 827, jaina-lakSaNAvalI [brahmacarya dhama sarve'pyakhAjaso yatprahvIkurute cakAsti ca yatastad tulyA nirIkSya parayoSitaH / svakalatreNa ystossshcbraahmmuccmhH| tyaktvA strIviSayaspRhAdi dazadhA- turthaM tadaNuvratam // (subhA. saM. 778) / 14. pabbesu 'brahmAmalaM pAlaya strIvairAgyanimittapaJcakaparastad itthisevA aNaMgakIDA sayA vivjjto| thUlayaDabaMbhabrahmacarya sdaa|| yA brahmaNi svAtmani zuddhabuddhe caryA yArI jiNehi bhaNio pavayaNammi // (vasu. zrA. paradravyamucaH pravRttiH / tad brahmacarya vratasArvabhaumaM ye 212) / 15. hiMsAnRtavacaHsteya-strImaithuna-parigrahAt / pAnti te yAnti paraM pramodam // (ana. dha. 4-56 dezato virati thA paJcadhANuvratasthitiH // (dharmaza. 21-142) / 16. SaNDhatvamindriyacchedaM vIkSyA1. striyoM ke saba aMgoM ko dekhatA hA bhI jo brahmaphalaM sudhIH / bhaveta sbadArasantuSTo'nyadArAna unake viSaya meM durbhAva ko chor3atA hai-unameM mugdha vivarjayeta / / (yogazA. 2-76); x nahIM hotA hai-vaha durdhara brahmacarya ke dhAraNa meM samartha dAreSu dharmapatnyAM santuSTo bhavedityeka gRhasthabrahmahotA hai| caryam, anyadArAna vA parasambandhinIH striyo vivabrahmacarya-aNuvrata-1. parihAro parapimme xx jayet, svastrIsAdhAraNasevItyarthaH, iti dvitIyam / x // (cAritraprA. 23) / 2. na tu paradArAn (yogazA. svo. viva. 2-76) / 17. pratipakSabhAvagacchati na parAn gamayati ca pApabhIteryat sA para- naiva na ratI riraMsAruji pratIkAraH / ityapratyayitadAranivRttiH svadArasantoSanAmApi // (ratnaka. 3, manAH zrayatvahiMsraH svadArasantoSam / / so'sti sva13) / 3. upAttAyA anupAttAyAzca parAGganAyAH dArasantoSI yo'nystrii-prkttstriyo| na gacchatyaMhaso saGgAnivRttatigRhIti caturthamaNuvratam / (sa. si. bhItyA nAnyargamayati tridhA // (sA. gha. 4-51, 7-20) / 4. xxx paradArasamAgamAt (vi- 52) / 18. parastrIramaNaM yatra na kuryAnna ca kAraratiH) // (padmapu. 14-194) / 5. paradArasya ya yet / abrahmavarjanaM nAma sthUlaM turya tu tad vratam / / viraI urAla-veuvabheyo duvihaM / eyamiha (dharmasaM. zrA. 6-63) / 19. pareSAM yoSito muNeyavvaM sadArasantosamo ettha / / (paMcAzaka 1-15) / dRSTvA nijamAtR-sutAsamAH / kRtvA svadArasantoSa 6. paradArapariccAyo sadArasaMtosamo vi ya cautthaM / caturthaM tadaNuvratam // (pU. upAsakA. 26) / 20. dubihaM paradAraM khalu urAla-beuvibheeNaM // (zrA. pra. caturtha brahmacarya syAd vrataM devendravanditam / dezataH 270) / 7. dAreSu parakIyeSu parityaktaratistu yH| zrAvakAcaM sarvato muninAyakaH / / (lATIsaM. 6, svadAreSveva santoSastaccaturthataNuvratam // (ha. pu. 56) / 21. tatra hiNsaanRt-steyaabrhm-kRtsnpripr58-141)| 8. upAttAnupAttAnyAGganAsaGgAdvi- hAt / dezato viratiH proktaM gRhasthAnAmaNuvratam / / rtrtiH| upAttAyA anupAttAyAzca anyAGganAyA: (paMcAdhyA. 2-720) / 22. svakIyadArasantoSo saGgAdvirataratiH viratAvirata iti caturthamaNuvratam / vajanaM vAnyoSitAm / zramaNopAsakAnAM taccaturthamaNu.(ta. vA. 7, 20, 4) / 6. upAttAnupAttAnyAGga- vrataM matam / / (dharmasaM. mAna. 2-28, pR. 67) / nAsaMgAd viratiH / (ta. zlo. 7-20) / 10. ye 1 parastrI viSayaka anurAga ke parityAga kA nAma nijakalatramAtra parihartuM zaknuvanti na hi mohAt / brahmacaryANuvrata hai| 2 parastrI ke sAtha na svayaM niHzeSazeSayoSinniSeSaNaM tairapi na kAryam // (pu. samAgama karanA aura na dUsare se karAnA, ise brahmasi. 110) / 11. upAttAyA anupAttAyAzca parA- caryANuvrata kahate haiN| dUsare zabdoM meM ise paradAraGganAyAH saGgAdvirataratirviratAvirata iti caturtha- nivRtti va svadArasantoSa bhI kahA jAtA hai| 16 maNuvratam / (cA. sA. pR. 6) / 12. asui- apanI patnI meM santuSTa rahanA, yaha gRhastha kA aNumayaM duggaMdhaM mahilAdehaM viraccamANo jo| rUvaM vratarUpa eka brahmacarya hai, athavA para se sambaddha lAvaNNaM pi ya maNa-mohaNa-kAraNaM muNai // jo striyoM kA parityAga karanA-svakIya jaisI strI maNNadi paramahilaM jnnnnii-bhinnii-supraaisaaricchN| kA sevana karanA, yaha gRhastha kA dUsarA brahmacarya maNa-vayaNe kAeNa vi baMbhavaI so have thuulo|| hai| (kAtike. 337-338) / 13. mAtR-svasR-sutA- brahmacarya dharma-1. anubhUtAGganAsmaraNa-kathAzravaNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya dharma ] strIsaMsaktazayanAsanAdivarjanAd brahmacaryaM paripUrNamavatiSThate / svatantravRttinivRttyartho vA gurukulAvAsa brahmacaryam / ( sa. si. 6-6 ) / 2. zranubhUtAGganAsmaraNa-kathA zravaNa strIsaMsaktazayanAsanAdivarjanAda brahmacaryam / mayA anubhUtAGganA kalA-guNavizAradA iti smaraNam, tatkathAzravaNam, ratiparimalAdibAsita strIsaMsaktazayanAsanamityevamAdivarja nAt paripUrNaM brahmacaryamavatiSThate / zrasvAtantryArthaM gurau brahmaNi caryamiti vA / athavA brahmA gurustasmizcaraNaM tadanuvidhAna masya asvAtantryapratipattyarthaM brahmacaryamityAcaryate / (ta. vA. 6, 6, 22-23) / 3. brahmacaryaM navavidhabrahmapAlanam / (bha. zrI. vijayo 46 ) ; sarSapUrNAyAM nAlyAM taptAyasazalAkApravezana vadyonidvArasthAnekajIvapIDA sAdhanapravezeneti tadbAdhAparihArArthaM tIvro rAgAbhinivezaH karmabandhasya mahato mUlamiti jJAtvA zraddhAvataH maithunAdviramaNaM caturthaM vratam / (bha. grA. vijayo. 421, pR. 614 ) / 4. strIsaMsaktasya zayyAderanubhUtAGganAsmRteH / tatkathAyAH zrutezca syAd brahmacaryaM hi varjanAt // (ta. sA. 6 - 21) / 5. jo pariharedi saMgaM mahilANaM Neva passade rUvam / kAmakahA diNirIhI NavabhiM ve tassa || ( kArtike. 403) / 6. anujJAtAGganAsmaraNa-kathAzravaNa strIsaMsaktazayanAdivarjanaM svatantravRttinivRttyartho vA gurukulAvAso brahmacaryam / ( mUlA. vR. 11 - 5 ) / 7. pUrvAnubhuktavanitAsmaraNaM vanitAkathAsmaraNaM vanitAsaMgAsaktasya zayyAsanAdikaM ca brahma tadvarjanAd brahmacaryaM pUrNa bhavati / svecchAcArapravRttinivRttyarthaM gurukulavAso vA brahmacarya - mucyate / (ta. vRtti zruta. 6-6 ) / 1 anubhUta strI kA smaraNa karane, usakI kathA ko sunane aura strI se sambaddha zayana evaM prAsana zrAdi ke chor3a dene se pUrNa brahmacarya dharma kA paripAlana hotA hai / brahmacaryapoSadha - brahmacaryapoSadho'pi dezato divaiva rAtrAveva vAsadeva dvireva vA strIsevAM muktvA brahmacaryakaraNam ; sarvatastu ahorAtraM yAvat brahmacarya pAlanam / (yogazA. svo viva. 3-85, pR. 511) / deza aura sarva ke bheda se brahmacaryapoSadha do prakAra kA hai| dina meM ho yA rAta meM hI strI kA sevana [ brahmacarya pratimA karanA, zrathavA eka bAra yA do bAra hI strIsamAgama ko chor3akara brahmacarya kA paripAlana karanA; ise dezataH brahmacaryapoSadha kahA jAtA hai / dina-rAta ( sadA ) hI brahmacarya kA paripAlana karanA, yaha sarvataH brahmacaryapoSadha kA lakSaNa hai / brahmacarya pratimA - 1. malabIjaM malayoni malanmalaM pUtagandhi bIbhatsam / pazyannaGgamanaGgAdviramati yo brahmacArI saH // ( ratnaka. 143 ) / 2. saMsArabhayamApanno maithunaM bhajate na yaH / sadA vairAgyamArUDho brahmacArI sa bhavyate / / (subhA. saM. 846 ) / 3. yo manyamAno guNa-ratnacauroM viraktacittastrividhena nArIm / pavitra cAritrapadAnusArI sa brahmacArI viSayApahArI // ( zramita. zrI. 7-73 ) / 4. yaH kaTAkSavizikhairna vadhUnAM jIyate jitanarAmaravagaiH / marditasmaramahAripudarpo brahmacAriNamamuM kathayanti / / ( dharma - pa. 20-56 ) / 50 savvesi itthINaM jo ahilAsaM Na kubvade NANI / maNa vAyA- kAyeNa ya baMbhavaI so have sado || (kArtike 384 ) / 6. brahmacArI zukra- zoNitabIjaM rasa- rudhira- mAMsa- medo'sthi-majjAzukrasaptadhAtumayamanekasrotovilaM mUtra - purISabhAjanaM kRmikulAkulaM vividhavyAdhividhuramapAyaprAyaM kRmibhasmaviSThAparyavasAna maMgamityanaGgAd virato bhavati / (cA. sA. pR. 16) / 7. puvvattaNavavihANaM pi mehuNaM savvadA vivajjato / itthikahAiNivitto sattamaguNabaMbhayArI so / (vasu. zrA. 297 ) / 8 tattAdRksaMyamAbhyAsa vazIkRtamanAstridhA / yo jAtvazeSA no yoSA bhajati brahmacAryasau // (sA. dha. 7-16) / 6. strIyonisthAnasaMbhUtajIvaghAtabhayAdasau / striyaM no ramate treghA brahmacArI bhavatyataH // ( bhAvasaM vAma. 536 ) / 10. sUkSmajantugaNAkIrNaM yonirandhraM malAvilam / pazyan yaH saMgato nAryAH kaSTAdibhayato'pi ca // virakto yo bhavetprAjJastriyogaistrikRtAdibhiH / pUrvaSavratanirvAhI brahmacAryatra sa smRtaH // ( dharmasaM. zrI. 8,26-27) / 11. saptamI pratimA cAsti brahmacaryAhvayA punaH / yatrAtmayoSitazcApi tyAgo niHzalyacetasaH // ( lATIsaM. 7-24) / I 1 jo zarIra raja-vIryarUpa mala se utpanna huA hai, mala kA kAraNa hai, mala ko bahAne vAlA hai, aura durgandhita hotA huA ghinAvanA hai; usako dekhakara kAmabhoga se jo virakta rahatA hai vaha brahmacarya pratimA 828, jaina - lakSaNAvalI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya mahAvrata ] kA dhAraka hotA hai / brahmacarya mahAvrata - 1. prabaMbhacariyaM ghoraM pamAyaM durahiTTiyaM / nAyaraMti muNI loe bheprAyayaNavajji - No / mUlameyamahammassa mahAdosasamussayaM / tamhA mehuNaggaM NiggaMthA vajjayaMti NaM / / (dazavai. sU. 6, 15-16, pR. 1e7-68 ) / 2. turiyaM prabaMbhaviraI X XX // ( cAritraprA . 26) / 3. daTThUNa itthirUvaM vAMchAbhAvaM vittade tAsu / mehuNasaNNavivajji yapariNAmo grahava turIyavadaM / (ni. sA. 56 ) / 4. mAdu- sudA bhagiNIvaya daTThUNitthittiyaM ca paDirUvaM / itthikahAdiNiyattI tiloyapujjaM have baMbhaM // ( mUlA. 1 - 8 ) ; praccittadeva mANusa - tirikkhijAdaM ca mehuNaM cadhA / tiviheNa taM Na sevadi Nicca pi muNI hi padamaNo // ( mUlA. 5 - 65 ) / 5. ahAvare cautthe bhante mahatvae mehuNAo veramaNaM savvaM bhante mehuNaM paccakkhAmi se divvaM vA mANusaM vA tirikkhajoNiyaM vA neva sayaM mehuNaM sevijjA nevanahi mehuNaM sevAvejjA mehuNaM sevantevi anne na samajANAmi jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAraNaM na karemi na kAravemi karataMpi annaM na samaNujANAmi tassa bhante paDikkamAmi nindAmi garihAmi appANaM vosirAmi // ( pAkSikasU. pR. 23) / 6. X X X savvAzro mehuNA veramaNaM / ( samavA. 5 ) / 7. strI-puMsaMgaparityAgaH kRtAnumatakAritaH / brahmacaryamiti proktaM caturthaM tu mahAvratam // ( ha. pu. 2 - 120 ) / 8. zrahiMsAdiguNabRMhaNAd brahma, na brahma brahma, tiryaGmanuSya- devA'cetanabhedAccatuvidhastrIbhyo mAtR-sutA-bhaginIbhAvanayA manovAkkAyapratyeka kRta-kAritAnumoditabhedena navavidhAd viratizcaturthavratam / (cA. sA. pR. 42 ) / 9 vindati paramaM brahma yatsamAlambya yoginaH / tad vrataM brahmacaryaM syAd dhIra-dhaureyagocaram / / (jJAnA. 1, pR. 133 ) / 10. rAgalokakathAtyAgaH sarvastrIsthApanAdiSu / mAtA'nujA tanUjeti matyA brahmavrataM matam // ( zrAcA. sA. 1-16 ) ; tenAnumathitaM ceto yattad brahmavrataM smRtam / vratavrAtalatAmUlaM mUlaM svargApavargayoH / ( zrAcA. sA. 5 - 57 ) / 11. divyamAnuSa - tairazca maithunebhyo nivartanam / trividhaM trividhenaiva tad brahmavratamIritam // ( dharmasaM. mAna. 3-43) / [brAhmaNa striyoM ko krama se mAtA, putrI aura bahina ke samAna mAnakara strI sambandhI kathA zrAdi se nivRtta honA -- rAgAdi ke vaza hokara unakA sparza zrAdi na karanA; yaha brahmacarya mahAvrata kahalAtA hai / ukta sacetana striyoM ke hI samAna citrAdirUpa zracetana, striyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / pracetana deva, manuSya aura tithaMca ina cAra se utpanna hone ke kAraNa maithuna cAra prakAra kA hai / brahmacarya mahAvrata kA dhAraka muni ukta cAroM prakAra ke maithuna kA sevana mana, vacana va kAya se kabhI bhI nahIM karatA hai / 5 maiM deva, manuSya va tiyaMca sambandhI saba maithunakA tyAga karatA hUM; na usakA maiM svayaM sevana karUMgA, na anya janoM se karAUMgA, aura na sevana karane vAloM kI anumodanA karUMgA; mana, vacana, kAya va kRta, kArita, anumodanA ina nau prakAra se jIvana paryaMta tyAga karatA hUM tathA isake lie pratikramaNa, nindA va garhA karatA hUM; isa prakAra se parityakta maithuna kA nAma caturtha ( brahmacarya) mahAvrata hai / brahmarSi - 1. brahmarSayo buddhayauSadhiRddhiyuktAH kIrtyante / (cA. sA. pR. 22) / 2. buddhaghoSaddhasampanno brahmarSiri bhASitaH / ( dharmasaM. zrI. 287) / 1 jo buddhi aura zrauSadhi RddhiyoM se yukta hote hai ve brahma kahalAte haiM / 826, jaina-lakSaNAvalI brahmA prANinAM hitavedoktaM ( ? ) naiSThikaH saMgavarjitaH / sarvabhASazcaturvaktrI brahmAsA kAmava jitaH // ( prAptasva. 35 ) / jo prANiyoM ko hitakara upadeza detA hai, tattva para niSThA rakhatA hai, parigraha se rahita hai, saba bhASAoM meM upadeza dene vAlA hai tathA caturmukha hai-- paramaudArika zarIra ke kAraNa jisakA mukha saba zrora dekhA jAtA hai, aise sarvajJa jina ko brahmA kahA jAtA hai / brAhmaNa - 1. virae savvapAvakammehiM pijja- dosa kalaha0 abbhakkhANa0 pesunna0 paraparivAya0 arati rai0 mAyA mosa0 micchAdaMsaNasallavirae samie sahie sayA jae no kujjhe no mANI mAhUNe ti vacce / (sUtrakR. sU. 1, 16, 1, pR. 271) / 2. jo loe baMbhaNo vRtto aggI vA mahio jahA / sadA 4 'vRddhA, bAlA aura yuvatI ina tIna prakAra kI kusalasaMdiTTha, taM vayaM bUma mAhaNaM // jo na sajjai
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhmaNa] 830, jaina-lakSaNAvalo [bhaktakathA AgaMtaM, pavvayaMto na soaii| ramae ajjavayaNammi, 2. brAhmo vivAho yatra varAyAlaGkRtA kanyA pradItaM vayaM bama mAhaNaM / / jAyarUvaM jahAmaTheM, niddhata- yate 'tvaM bhavAsya mahAbhAgasya sadharmacAriNIti' / malapAvagaM / rAgahosabhayAtItaM, taM vayaM bama mAhaNaM // (dharmavi. ma. va. 1-12, pR. 6) / 3. tatrAlaMkRtya tasapANe viyANittA, saMgaheNa ya thaavre| jo na kanyAdAnaM brAhmo vivAhaH / (yogazA. svo. viva. hiMsai tiviheNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // kohA vA 1-47, pR. 147) / 4. tatrAlaMkRtya kanyAdAnaM jai vA hAsA, lohA vA jai vA bhyaa| musaMna brAmyo vivAhaH / (zrAddhaga. pra. 14) / vayaI jo u, taM vayaM bama mAhaNaM / / cittamaMtamacittaM 1 vara ke lie alaMkRta karake kanyA kA pradAna vA, appaM vA jai vA bahuM / na giNhaI adattaM jo, karanA, yaha brAhma yA brAha mya vivAha kahalAtA hai| taM vayaM bama mAhaNaM // divva-mANussa-tericchaM, jo na brAhmIlipi-brAhmI Adidevasya bhagavato duhitA, sevai mehuNaM / maNasA kAya-vakkeNaM, taM vayaM bUma brAhmI vA saMskRtAdibhedA vANI, tAmAzritya tenaiva mAhaNaM / / jahA pomaM jale jAyaM, novalippai vAri- vA darzitA akSaralekhanaprakriyA sA brAhmIlipiH / nnaa| evaM alitaM kAmehi, taM vayaM bUma mAhaNaM // (samavA. abhaya. va. 16) / aloluyaM muhAjIvi, aNagAraM akiMcaNaM / asaMsattaM zrAdinAtha bhagavAna ne apanI putrI brAhmI kA athavA gihatthehi, taM vayaM bUma mAhaNaM / jahittA puvvasaMjogaM, saMskRtAdirUpa vividha prakAra kI sarasvatI (vANI) nAisaMge ya baMdhave / jo na sajjai eesuM, taM vayaM bUma kA prAzraya lekara jisa akSarAdirUpa lekhana kI mAhaNaM // (pAThA. 27; uttarA. 25, 16-27) / prakriyA kA AviSkAra kiyA thA use brAhmIlipi 3. Xxx brAhmaNo brahmacaryataH / (padmapu. 6, kahA jAtA hai / 206) / 4. brAhmaNA vratasaMskArAt xxx / brAyavivAha-dekho brAhma vivAha / (ma. pu. 38-46) / 5. ahiMsaH savato jJAnI bhaktakathA-1. bhaktasya kathA---rasanendriyalubdhasya nirIho niSparigrahaH / yaH syAt sa brAhmaNaH satyaM catuvidhAhArapratibaddhavacanAni-tatra zobhanaM bhakSyaM na tu jAtimadAndhalaH // (upAsakA. 886) / khAdyaM leAM peyaM surasaM miSTamatIva rasotkaTam, 1 jo samasta pApakriyAoM se rahita hotA huA jAnAti sA saMskartuM bahUni vyaJjanAni, tasyA prema, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna (asatya prAropa) * hastagatamazobhanamapi zobhanaM bhavet, tasya ca gRhe pizunatA (cugalI), paranindA, parati-saMyamase dveSa, sardhamaniSTaM durgandhaM sarva svAdurahitaM virasamityevamA. rati-viSayoM se anurAga, mAyA, mRSA (asatya) dikathanaM bhaktakathAH / (mUlA. vR. 6-86) / maura mithyAdarzana-atatvazraddhAnarUpa zalya ina 2. atipravRddhabhojanaprItyA vicitramaNDakAvalIkhaNDasabakA parityAga karatA hai| IryA-bhASA Adi sami- dadhikhaNDazitAzanapAnaprasaMsA bhaktakathA / (ni. sA. tiyoM kA pAlana karatA hai, hita se-paramArtha se- v.67)| 3. tathA bhaktakathA yathA- idaM cedaM ca athavA jJAnAdi se sahita hotA hai, tathA sadA saMyama mAMspAkamASa-(sA. dha. 'zyAmAkaSAya-') modakAdi ke anuSThAna meM prayatnazIla rahatA hai| aise sAdhu ko sAdhu bhojyam, sAdhbanena bhujyate, ahamapi bA idaM brAhmaNa kahanA caahie| 3 jo brahmacarya kA pAlana bhokSye ityAdirUpA / (yogazA. svo. viya. 3-76; karane vAlA hai use brAhmaNa kahA jAtA hai| 4jo sA.dha. svo. TI. 4-22) / vratoM se saMskRta hotA hai vaha brAhmaNa kahalAtA hai| 1 rasanA indriya kA lolupI puruSa 'yaha anna va 5 jo hiMsA se dUra rahatA hai, samIcIna vratoM kA khAdya prAdi bahuta madhura hai, vaha aneka vyaJjanoM ko pAlana karatA hai, jJAnavAna hotA hai, niHspRha rahatA hai saMskRta karanA jAnatI hai, usake hAtha meM pAyA aura parigraha se rahita hotA hai use brAhmaNa jAnanA hamA nIrasa padArtha bhI bahuta svAdiSTa bana jAtA cAhie / jo jAti ke mada se andhA rahatA hai use hai, isake viparIta amuka ke ghara para sabhI aniSTa, brAhmaNa nahIM kahA jA sktaa| durgandha yukta va svAda se rahita hai, ityAdi prakAra se brAhmavivAha-1. sa brAhmayo vivAho yatra varA- jo cAra prakAra ke bhojana se sambaddha carcA kI yAlaGkRtya kanyA prdiiyte| (nItivA. 31-4) / jJAtI hai use bhaktakathA kahA jAtA hai /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktaparijJA ] [bhakti bhaktaparijJA - 1. bhaktaparijJA punastrividha caturvi dhAhAravinivRttirUpA sA niyamAt sapratikarmazarIrasyApi ghRti - saMhanavato yathAsamAdhibhAvato'vagantavyA / ( dazavaM. ni. hari. vR. 47 ) / 2. bhaktasya bhojanasya parijJA jJaparijJayA parijJAnaM pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAnaM bhaktaparijJA / ( dharmasaM. mAna. 3- 146, pR. 174) / 1 tIna athavA cAra prakAra ke AhAra ke parityAga kA nAma bhaktaparijJA hai / jisakA zarIra kucha rugNa hai, para jo dhairya va saMhanana se yukta hai, usako bhI samAdhi ke anusAra isa bhaktaparijJA ko samajhanA cAhie / bhaktapratyAkhyAnaM maraNamiti / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-16) / 4. bhajyate sevyate iti bhaktam, tasya paiNNA tyAgo bhattapaiNNA / (bha. zrI. vijayo. 26 ) | 5. bhaktaM bhojanam, tasyaiva na ceSTAyA api pAdapopagamana iva pratyAkhyAnaM varjanaM yasmistadbhaktapratyAkhyAnamiti / (sthAnA. abhaya vR. 2, 4, 102 ) / 6. yastu gacchamadhyavartI samAzritamRdusaMstArakaH samutsRSTazarIropakaraNamamatvastrividhaM catuvidhaM vA''hAraM pratyAkhyAya svayamevodgrAhitanamaskAraH samIpavartisAdhudattanama - skAro vodvartana-parivartanAdi kurvANaH samAdhinA kAlaM karoti, tasya bhaktapratyAkhyAnamanazanam / (yogazA. svo viva. 4-66 ) / 7. yasmin samAvaye svAnyavaiyAvRttyamapekSyate / taddvAdazAbdAnISe'ntarmuhUrta cAzanojjhanam // ( zrana. dha. 7-101 ) / 8. bhajyate dehasthityarthamiti bhaktamAhArastasya pratijJA pratyAkhyAnaM tyAgaH / bhaktapratijJA sva-paravaiyAvRttyasApekSaM maraNam / (bha. nA. mUlA. 26) / 6. ubhayopakArasApekSaM bhaktapratyAkhyAnaM maraNam / ( kAtike. TI. 467) / bhakta - pAna viveka - bhakta - pAnayoranazanaM vA kAyena bhaktapAnavivekaH / evaMbhUtaM bhaktaM pAnaM vA na gRhNAmIti vacanaM vAcA bhaktapAnaviveka: / (bha. zrI. vijayo. va mUlA. 166 ) / zarIra se bhojana - pAna kA parityAga karanA athavA isa prakAra ke bhojana yA pAna ( dUdha Adi) ko maiM grahaNa nahIM karUMgA, isa prakAra ke vacana ko bhI bhakta - pAnaviveka kahA jAtA hai / bhakta -pAnasaMyoga -- sammUrchanAdisambhave pAnaM pAnena pAnaM bhojanena bhojanaM pAnenetyAdisaMyojanaM bhaktapAnasaMyoga: / (ana. gha. svo TI. 4 - 28 ) / sammUrchana Adi jIvoM kI sambhAvanA hone para pAna (dUdha prAdi) kA pAna ke sAtha, pAna kA bhojana ke sAtha, bhojana kA bhojana ke sAtha aura bhojana kA pAna ke sAtha; ityAdi prakAra se kiye jAne vAle saMyoga kA nAma bhaktapAnasaMyoga hai / bhaktapratijJA - dekho bhaktapratyAkhyAna / bhaktapratyAkhyAna - 1. bhattapaccakkhANaM NAma kevalameva bhattaM paccakkhAtaM, Na tu caMkramaNAdikriyA, pANaM vA Na ruibhati / ( uttarA cU. pR. 129) / 2. prAtma- paropakArasavyapekSaM bhaktapratyAkhyAnamiti / ( dhava. pu. 1, pR. 24) / 3. bhaktapratyAkhyAnaM tu gacchamadhyavartinaH, sa kadAcit trividhAhArapratyAkhyAyIti, kadAciccatuvidhAhArapratyAkhyAyI paryante kRtasamastapratyAkhyAnaH samAzritamRdusaMstArakaH samutsRSTazarIrAdyupakaraNamamatvaH svayamevodgrA hitanama - skAraH samIpavartisAdhudattanamaskAro vA udvartana 1 kevala bhojana kA parityAga karanA, isakA nAma bhaktapratyAkhyAnamaraNa hai / isameM na to gamanAdikriyA kA tyAga kiyA jAtA hai aura na pAna kA hI nirodha kiyA jAtA hai / 2 apane aura anya ke upakAra kI apekSA rakhate hue jo maraNa prApta hotA hai vaha bhaktapratyAkhyAnamaraNa kahalAtA hai| dUsarA nAma isakA bhaktapratijJA bhI hai| ise bhaktapratyakhyAnamaraNa bhI kahA jAtA hai / bhaktapratyAkhyAna anazana-dekho bhaktapratyAkhyAna / bhaktapratyAkhyAnamaraNa- dekho bhaktapratyAkhyAna / bhaktayuta kSetra - bhaktayutamodanakSetraM yatra tuSadhAnyAni prAcuryeNotpadyante sarvakAlamodano'bhyavahiyate / ( prAya. samu. cU. 4- 138 ) / jahAM tuccha dhAnya- jaise kodrava zrAdi - zradhika mAtrA meM utpanna hote haiM, use bhaktayuta zrodanakSetra kahA jAtA hai / bhakti - 1. arhadAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH / ( sa. si. 6, 24 ) / 2. zrahaMdAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH / zrahaMdAcAryeSu kevalaparivartanAdikurvANaH samAdhinA karoti kAlametad zrutajJAnAdidivyanayaneSu parahitakarapravRtteSu sva-para 831, jaina- lakSaNAvalI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti ] samayavistaranizcayajJeSu ca bahuzruteSu pravacane ca zrutadevatAsannidhiguNayogadurAsade mokSapadabhavanArohaNasuracitasopAnabhUte bhAvavizuddhiyukto'nurAgaH bhaktiH trividhA ( catuvidhA ) kalpyate / (ta. vA. 6, 24, 10) / 3. arhatsu yo'nurAgo yazcAcArye bahuzrute yacca / pravacana vinayazcAsau cAturvidhyaM bhajati bhaktiH // ( ha. pu. 34 - 141 ) / 4 arhatsvAcAryavaryeSu bahuzrutayatiSvapi / jaine pravacane cApi bhaktiH pratyupavarNitA // bhAvazuddhayA nutA zazvadanurAgaparairalam / viparyAsitacittasyApyanyathA bhAvahAnita: // ( ta zlo. 6, 24, 12-13 ) / 5. prarhadAdiguNAnurAgo bhakti: / ( bha. prA. vijayo 47 ); vadana nirIkSaNAdiprasAdenAbhivyajyamAno'ntargato'nurAgo bhaktiH / ( bha. prA. vijayo. 117 ) / 6. jine jinAgame sUrau tapaH zrutaparAyaNe / sadbhAvazuddhi sampanno'nurAgo bhaktirucyate / / ( upAsakA 215 ) / 7. anantaguNayukteSvarhatsiddheSu guNAnurAgayuktA bhakti: / ( prava. sA. jaya. vR. 3 - 46 ) / 8. bhaktiH pravacane vinayavaiyAvRttyarUpA pratipattiH / (yogazA. svo viva. 2 - 16 ) / 6. bhakti: pAtraguNAnurAgaH / (sA. dha. svo TI. 5 - 47 ) / 10. bhaktiH bhAvavizuddhiyukto nurAgaH / ( bha. prA. mUlA. 47 ) / 11. tatra bhaktiranauddhatyaM vAgvapuzcetasAM zamAt / ( paJcAdhyAyI 2-470) / 832, jaina lakSaNAvalo 1 arahaMta, AcArya, bahuzruta ( upAdhyAya) aura pravacana ke viSaya meM jo vizuddha pariNAma yukta zranurAga hotA hai usakA nAma bhakti hai / bhakti - zranuSThAna- dekho bhaktyanuSThAna / bhakti caitya - bhaktyA kriyamANaM jinAyatanam / ( jItaka. cU. vi. vyA. pR. 40 ) / bhaktipUrvaka kiye jAne vAle jinAyatana ko bhakticaitya kahA jAtA hai / bhaktyanuSThAna-gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi jJeyaM tadbhaktyanuThAnam / ( SoDazaka. 10-4; jJA. sA. sU. de. 26-7, pR. e2) / va. gurutA ( pUjyatA) ke adhika sambandha se buddhimAn puruSa kA jo pratizaya vizuddha vyApAra hotA hai use bhaktyanuSThAna jAnanA caahie| vaha gadyapi kriyA kI apekSA itara anuSThAna ke samAna hI hotA hai, [bhajamAnavandanaka phira bhI use bhaktyanuSThAna kahA jAtA hai / bhagavAn - 1. bhagaH samagraizvaryAdilakSaNaH / uktaM ca - aizvaryasya samagrasya rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya SaNNAM bhaga itIGganA / / samagraizvaryAdibhagayogAdbhagavanto'rhanta iti / ( zrAva. ni. hari. vR. 80, pR. 56 ) ; bhagaH khalvaizvaryAdilakSaNaH, sossyAstIti bhagavAn / (Ava. ni. hari. vR. 318, pR. 144; jambUdvI. zA. vR. 1-2, pR. 15 ) / 2. bhagaH samagraizvaryAdilakSaNaH, tathA coktamaizvaryasya // bhago'syAstIti bhagavAn / ( nandI. hari vR. pU. 81 paMcasU. hari. bR. pR. 2) / 3. bhagaH samagraizvaryAdilakSaNaH / uktaM ca - aizvaryasya ......... / / so'syAstIti bhagavAn / ( dazavaM. sU. hari vR. 4- 1, pR. 136 ) / 4. jJAna-dharmamAhAtmyAni bhagaH so'syAstIti bhagavAn / ( dhava. pu. 13, pR. 346 ) / 5. bhagaH samagraizvaryAdilakSaNaH, sa eSAmastIti bhagavantaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 2 - 142 ) / 6. bhagaH samagraizryAdirUpaH, bhago'syAstIti bhagavAn / ( prajJApa. malaya. vR. 1-2 ) / 1 samasta aizvayaM kA nAma bhaga hai, usake sambandha se arahantoM ko bhagavAn kahA jAtA hai / 4 jJAna aura dharma ke mAhAtmya kA nAma bhaga hai, isa bhaga se jo yukta hote haiM ve bhagavAn kahalAte haiM / bhajamAnavandana - dekho bhayavandanadoSa / bhajamAnavandanaka - 1. bhayai va bhavissaitti ya iya vanda horayaM nivesaMto / ( prava. sAro. 162 ) / 2. smarttavyaM bho prAcArya ! bhavantaM vandamAnA vayaM tiSThAma ityevaM nihorakaM nivezayan vandate / kimitItyAha -- bhayai va bhaissai va mameti hetoH kimuktaM bhavati ? eSa tAvadbhajate- anuvartayati mAm, sevAyAM patito me varttata ityarthaH, agre vA mama bhajanaM kariSyatyasau tatazcAhamapi vandanakasatkaM nihorakaM nivezayAmItyabhiprAyavAn yatra vandate tat bhajamAnavandanakabhidhIkhate / (zrAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pR. 88 ) / 3. bhajamAnaM bhajate mAM sevAyAM patito mama agre vA mama bhajanaM kariSyati tato'hamapi vandanasatkaM nihorakaM nivezayAmIti buddhyA vandanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130 ) / 4. bho prAcArya, bhavantaM vandamAnA vayaM tiSThAma ityevaM nihorakaM nivezayan vandate / kimartham ? bhajate vA mAM bhajanaM vA me
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka] 833, jana-lakSaNAvalI [bhaya (nokaSAyavizeSa) kariSyatIti hetoH / kimuktaM bhavati ? eSa tAvadbha- pu. 6, pR. 252) / jate-anuvartate mAM sevAyAM patito vartate mametyarthaH, yuktipUrvaka samAdhAna karake pUrvApara virodha kA pariagre ca mama bhajanaM kariSyatyasau, tatazcAhamapi vanda- hAra karate hue siddhAntagata samasta padArthoM kI jo nasatkaM nihorakaM nibezayAmItyAbhiprAyeNa vA yatra vyAkhyA kI jAtI hai usakA nAma bhadrA vyAkhyA hai| vandate tadbhajamAnavandanakamabhidhIyate / (prava, sAro. yaha cAra prakAra kI vAcanA meM dUsarI hai| vR. 162) / bhadrAsana-sampuTIkRtya muSkAgre talapAdau tthopri| 1 yaha merI sevA karatA hai va Age bhI merI sevA pANikacchapikAM kuryAt yatra bhadrAsanaM tu tat / / karegA; isa kAraNa se he prAcArya, maiM Apako (yogazA. 4-130) / / bandanA karatA humA aNDakoza ke prAge donoM pAMvoM ke talabhAga ko milA raka sthApita karate hae jo vandanA kI jAtI hai vaha kara Upara hAthoM kI kacchapikA ke karane para bhadrAbhajamAnavandanaka doSa se dUSita hotI hai yaha 32 sana hotA hai / / vandanAdoSoM meM 12vAM doSa hai| bhaya-dekho bhayasaMjJA / 1. paracakkAdo bhayaM NAma / bhaTTAraka-1. sarvazAstrakalAbhijJo nAnAgacchAbhi- (dhava. pu. 13, pR. 336) / 2. sanimittamanimittaM varddhakaH / mahAmanAH prabhAbhAvI bhaTTAraka itiissyte| vA yad vibheti tad bhayam / (bRhatka. kSema. va. (nI. sA. 18) / 2. bhaTTAn paNDitAn arayati 831) / prerayatIti bhaTTArakaH / (jinasaha. prAzA. TI. 3-6, 1 zatruke prAkramaNa Adi kA nAma bhaya hai / 2 kisI pR. 155) / nimitta athavA vinA nimitta ke bhI jo bhIti 1 jo samasta zAstroM evaM kalAoM se paricita va (Dara) utpanna hotI hai use bhaya kahA jAtA hai / aneka gacchoM kA bar3hAne vAlA hai, aise prabhAvazAlI bhaya (nokaSAya vizeSa)-1. yadudayAdudvegastadbhamahAmanasvI ko bhaTTAraka kahA jAtA hai| 2 jo bhaTTa ym| (sa. si. 8-9; ta. vA. 8, 9, 4) / arthAt paNDitoM ko prerita kiyA karatA hai usakA 2. bhItirbhayam, jehiM kammakkhaMdhehiM udayamAgadehi nAma bhaTTAraka hai| ___ jIvassa bhayamuppajjai tesi bhayamidi saNNA / (dhava. bhadra-1. bhAti zobhate svaguNairdadAti ca prerayitu- pu. 6, pR. 47); jassa kammassa udaeNa jIvassa zcittanirvRttimiti bhadraH, sa eva bhadrakaH / (uttarA. satta bhayANi samuppajjati taM kammaM bhayaM NAma / ni. zA. vR. 64, pR. 46) / 2. kudharmastho'pi saddharma (dhava. pu. 13, pR. 361) / 3. bhItiryasmAd bibheti laghukarmatayA'dviSan / bhadraHXxx(sA. gha. 1.6) / vA bhayam, yaiH karmaskandharudayamAgatairjIvasya bhaya1jo apane gaNoM se sazobhita hotA hayA preraka ke matpadyate teSAM bhayamiti sNjnyaa| (malA. va. 12, citta ko nivRtti ko detA hai vaha bhadra kahalAtA hai| 192) / 4. yena sanimittamanimittaM vA bibheti 2 jo mithyA dharma meM avasthita rahakara bhI karma kI tadbhayamohanIyam / (zataka. mala. hema, vR. 38) / alpatA se samIcIna dharma se dveSa nahIM karatA hai use 5. yadudayena sanimittamanimittaM vA bibheti tad bhayabhadra kahA jAtA hai| vedanIyam / (karmasta. go. vR. 10, pR. 84) / bhadrA pratimA-bhadrA pUrvAdidikcatuSTaye pratyekaM praha- 6. yadudayAt sanimittamanimittaM vA bhayamupagacchati racatuSTayakAyotsargakaraNarUpA ahorAtradvayamAneti / tat bhayavedanIyam / (dharmasaM. malaya. bU. 615) / (sthAnA. abhaya, vR. 2,3,84) / 7. yadudayavazAt sanimittamanimittaM vA tathArUpasvapUrvAdi cAra dizAoM meM se pratyeka dizA meM do dina saMkalpato bibheti tadbhayamohanIyam / (prajJApa. malaya. rAta pramANa cAra prahara taka kAyotsarga karanA, vR. 23-263, pR. 466; paMcasaM. malaya. vR. 3-5, isakA nAma bhadrA pratimA hai| pR. 113) / 8. yadudayAt sanimittamanimittaM vA bhadrA vyAkhyA-yuktimiH pratyavasthAya pUrvAparavi- tathA rUpasvasaMkalpataH "jIvasya iha 1 paraloyA 2 rodhaparihAreNa tatrasthAzeSArthavyAkhyA bhdraa| (dhava. ''dANa 3 makamhA 4 AjIva 5 maraNa 6 masiloya la. 105
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayaniHsRtA asatyA bhASA] 834, jaina-lakSaNAvalI [bhava 7" [pAva. saM. gA. patra 645-2] iti gAthA- 2. mohanIyodayAt sAtma-(asvAsthya-) lakSaNA dhoktaM saptavidhaM bhayaM bhavati tad bhayamohanIyam / bhayasaMjJA bhayaparijJAnaM bibhemIti / (ta. bhA. hari. (karmavi. de. svo. va. 21) / 6. yadudayAt trAsa- vR. 2-25) / 3. bhayasaMjJA bhayAbhinivezaH bhayamoholakSaNa udvega utpadyate tad bhayam / (ta. vRtti zruta. dayajo jIvapariNAma eva / iyamapi catubhiH sthAnaH 8-7) / samutpadyate / tadyathA -hINasattayAe 1 bhayamohaNike udaya se prANI ko udvega hA jjodaeNa 2 maie 3 tayaTrovogeNaM tayA / (prAva. karatA hai use bhaya prakaSAyavedanIya kahA jAtA hai| sU. pra. 4, hari. vR. pR. 580) / 4. bhayasaMjJA bhayanokaSAya, bhayamohanIya aura bhayavedanIya prAdi bhyaatmikaa| (ghava. pu. 2, pR. 414) / 5. sAdhvausake nAmAntara haiN| 4 jisake udaya se kucha salakSaNA bhayasaMjJA bhayaparijJAnaM bibhemIti / (ta. nimitta pAkara athavA binA nimitta ke bhI prANI bhA. siddha. va. 2-25) / 6. bhayasaMjJA traasruupaa| garatA hai usakA nAma bhayamohanIya hai| (prAcArA. ni. zI. vR. 1, 1, 1, 36, pR. 11) / bhayaniHsRtA asatyA bhASA-sA ya bhayaNissiyA 7. bhayasaMjJA bhayamohanIyasampAdyo jIvapariNAmaH / khalu jaM bhAsai bhayavaseNa vivarIyaM / jaha Nivagahiro (sthAnA. abhaya. kR. 4, 4, 356) / 8. bhayasaMjJA coro nAhaM corotti bhaNai nro| (bhASAra. 46) / bhyvedniiyodyjnittraasprinnaamruupaa| (jIvAjI. bhayabhIta hokara jo viparIta (prasatya) bhASaNa malaya. va. 13, pra. 15) / 6. bhayasaMjJA bhayaM trAsakiyA jAtA hai vaha bhayaniHsRta pratatya bhASA kaha- rUpaM yadanubhUyate / (lokapra. 3-445) / 10. bhayalAtI hai / jaise- rAjA ke dvArA pakar3A gayA cora saMjJA mohanIyodayAt bhyotpaadH| (dharmasaM. mAna. jo yaha kahatA hai ki maiM cora nahIM huuN| 3-27, pR. 80) / bhayamohanIya-dekho bhaya (nokssaayvishess)| 1 atizaya bhayAnaka padArtha ke dekhane se, udhara upabhayavandanAdoSa-dekho bhajamAnavandanaka / 1. bhayena yoga ke jAne se, bala kI hInatA se aura bhayakarma caiva maraNAdibhItasya bhayasaMtrastasya yadvandanAkA[ka]- kI udIraNatA se jo bhItirUpa pariNAma hotA hai raNaM bhayadoSaH / (mUlA. vR. 7-107) / 2. xx usakA nAma bhayasaMjJA hai / 3 bhaya mohanIya ke udaya X bhayaMti nijjuuhnnaaiiaN|| (prava. sAro. 161) / se bhaya ke abhiprAyarUpa jo jIvapariNAma hotA hai 3. nirjUhaNam gacchAnniSkAsanaM tavAdikaM yadbhayaM use bhayasaMjJA kahate haiN| vaha ina cAra sthAnoM se tena yatra vandate tdbhyvndnkmaakhyaayte| (prAva. hotI hai-bala kI hInatA, bhayamoha kA udaya, usa ha. va. mala. hema. Ti. pR. 88; prava. sAro. vR. prakAra kI buddhi aura aora usa upayoga kI varta. 107) / 4. bhayaM kriyA saptabhayAt xxx // maantaa| (ana. dha. 8-102) / bhalana-tatra bhalanaM na bhetavyaM bhavatA, ahameva 1 maraNa prAdi ke bhaya se pIr3ita hokara jo vandanA tadviSaye bhaliSyAmItyAdivAkyacauryaviSayaM protsAkI jAtI hai vaha bhaya nAmaka vandanAdoSa se kaluSita hanam / (praznavyA. abhaya. va. pR. 163, zrAddhagu hotI hai / use bhayavandanaka bhI kahA jAtA hai| pR. 10) / bhayavinaya-duSpradharSannRpati-sAmantAdeH prANAdibha- 'pApako DaranA nahIM cAhie, usake viSaya meM maiM hI nUvartanaM bhyvinyH| (uttarA. zA.va. 2617) / samhAlaMgA' ityAdi vAkyoM dvArA corI ke viSaya maraNa Adi ke bhaya se jo duryodhya rAjA ke sAmanta meM jo protsAhita kiyA jAtA hai usakA nAma prAdi ke prati anUkUla pravRtti kI jAtI hai use bhaya- bhalana hai| vinaya kahA jAtA hai| bhava-1. azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvabhayavedanIya--dekho bhaya (nokssaayvishess)| sAmi bhavam / (ratnaka. 104) / 2. AyurnAmakarmobhayasaMjJA-1. aibhImadaMsaNeNa ya tassuvogeNa dayanimitta prAtmanaH paryAyo bhavaH / (sa. si. 1, UNasatteNa / bhayakammudIraNAe bhayasaNNA jAyade 21) / 3. bhavantyasmin karmavazavartinaH prANinaH carahiM / (prA. paMcasaM. 1-53; go. jI. 135) / iti bhavaH / (prAva. ni. hari. vR. 25; nandI hari.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhava] 835, jena-lakSaNAvalI [bhavaparivartana vR. pR. 26; zrA. pra. TI. 48; paMcasU. hari. dhyA. aNuyogaddAraM keNa kammeNa Neraiya-tirikkha-maNusapa. 2) / 4. prAya makarmodayavizeSApAditaparyAyo devabhavA dharijati tti pruuvedi| (dhava. pu. 6, pR. bhvH| prAtmano yaH paryAyaH prAyUSo nAmnazcodaya- 235) / vizeSAccheSakAraNApekSAdAvirbhavati sAdhAraNalakSaNo kisa karma ke udaya se jIva nArakI, tiyaMca, manuSya bhava ityucyate / (ta. vA. 1, 21, 1) / 5. uttaro- aura deva kI paryAya ko dhAraNa kiyA karate haiN| ttaradehasya pUrvapUrvadhiyo bhavaH / (nyAyavi. 2-72, pR. isakI prarUpaNA jisa anuyogadvAra meM kI jAtI hai 102) / 6. pUrvazarIraparityAgadvAreNottarazarIropAdA- usakA nAma bhavadhAraNIya anuyogadvAra hai / yaha karmanaM bhavaH / (dhava. pu. 14, pR. 425); uppaNNapaDhama- prakRtiprAbhUta ke kRti prAdi caubIsa anuyogadvAroM meM samayappahuDi jAva carimasamo tti jo avatthAvi- aThArahavAM anuyogadvAra hai| seso so bhavo NAma / (dhava. pu. 15, pR. 6-7) / bhavana-1. valahi-kUDavivajjiyA sura-NarAvAsA 7. nAmAyurudayApekSo nuH paryAyo bhavaH smRtaH / (ta. bhavaNANi NAma / (dhava. pu. 14, pR. 465) / zlo. 1, 21, 2) / 8. AyuSkarmodayanimittako 2. bhavanaM tvAyAmApekSayA pAdonasamaccha yameva / jIvasya paryAyaH bhavaH / (ta. vRtti zruta. 1-21) / (vipAka. abhaya. vR. 2-1) / 1 jIva ko jo avasthA rakSaNa se rahita, azubha, 1 jo devoM aura manuSyoM ke nivAsasthAna chajje vinazvara, duHkhasvarUpa aura prAtmasvarUpa se bhinna aura kUTa se rahita hote haiM unheM bhavana kahA jAtA hotI hai usakA nAma bhava (saMsAra) hai| 2 prAyu hai| 2 lambAI kI apekSA jisakI UMcAI eka nAmaka karma ke udaya ke nimitta se jo jIva kI cauthAI kama huA karatI hai vaha bhavana kahalAtA hai / avasthA hotI hai use bhava kahate haiN| 3 jisameM bhavanavAsI-1. bhavaneSu vasantItyevaM zIlA bhavanaprANI karma ke vazIbhUta hote haiM use bhava kahA vAsinaH / (sa. si. 4-10, bRhatsaM. malaya. va. 23 AtA hai| prajJApa. malaya. vR. 1-38) / 2. bhavaneSu vasantIti bhavakSayanibandhana pratipAta--tattha bhavakkhayaNi- bhavanavAsinaH / (ta. bhA. 4-11) / 3. bhavaneSu baMdhaNo NAma uvasamaseDhisiharamArUDhasya tattheva jhI- vasanazIlA bhavanavAsinaH / bhavaneSu vasantItyevaMzIlA NAuassa kAlaM kADhUNa kasAesu pddivaado| (jayadha. bhavanavAsina iti prathamanikAyasyeyaM sAmAnyasaMjJA / -kasAyapA. pR. 714, Ti. 2) / (ta. vA. 4, 10, 1) / 4. bhavanavAsinAmakarmodaye upazamazreNI ke zikhara para car3he hue, arthAt gyArahaveM sati bhavaneSu vasanazIlA bhavanavAsinaH / (ta. zlo. guNasthAnavartI, jIva kA prAyu kA kSaya ho jAne se 4-10) / 5. bhavaneSu vasantItyevaMsvabhAvAH bhavanamaraNa ko prApta hokara jo kaSAyoM meM patana hotA vAsinaH / (ta. vRtti zruta. 4-10) / hai use bhavakSayapratipAta kahate haiN| 1jo deva svabhAvataH bhavanoM meM nivAsa karate haiM ve bhavagrahaNabhava - galidabhujjamANAuassa udiNNa- bhavanavAsI kahalAte haiM / 4 bhavanavAsI nAmakarma ke apuvvAukammassa paDhamasamae uppaNNajIvapariNAmo udaya se bhavanoM meM rahane vAle devoM ko bhavanavAsI vaMjaNasaNNido puvvasarIrapariccAeNa uttarasarIragaha- kahA jAtA hai| NaM vA bhavaggahaNabhavo NAma / (dhava. pu. 16, pR. bhavaparivartana--dekho bhavasaMsAra / 1. narakagatau 512) / sarvajaghanyamAyurdazavarSasahasrANi, tenAyuSA tatrotpannaH jIvanakAla kA nAma bhavanagrahaNa hai| jisakI bhujya- punaH paribhramya tenaivAyuSA jAtaH, evaM dazavarSasahasrAmAna prAyu kSINa ho cukI hai tathA apUrva prAyu udayako NAM yAvantaH samayAstAvatkRtvastatraiva jAto mRtaH prApta ho cukI hai usake prathama samaya meM jo vyaJjana punarekaikasamayAdhikabhAvena trayastrizatsAgaroSamANi nAmaka pariNAma hotA hai usako, athavA pUrvazarIra parisamApitAni / tataH pracyutya tiryaggatAvantarmuhUrtAyuH ko chor3akara navIna zarIra ke grahaNa karane ko bhava- samutpanna: pUrvoktenaiva krameNa trINi palyopamAni tena grahaNabhava kahA jAtA hai| parisamApitAni / evaM manuSyagatau ca / devagatau nArakabhavadhAraNIya anuyogadvAra-bhavadhAraNIya ti vat / ayaM tu vizeSaH--ekatriMzatsAgaropamANi pari
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavaparivartana 836, jaina-lakSaNAvalI [bhavaloka samApitAni yAvattAvadbhavaparivartanam / (sa. si. hari. va. pR. 29) / 2. bhava utpattiH prAdurbhAvaH, sa 2-10; mUlA. vR. 8-14) / 2. NirAuA pratyayaH kAraNaM yasya avadhijJAnasya tad bhavapratyayajahaNNA jAva du uvarillagno du gevajjo / jIvo kam / (dhava. pu. 13, pR. 260) / 3. sa (bhavaH) micchattavasA bhavadvidi hiDido bhso| (dhava. pu.4, bahiHpratyayo yasya sa bhavapratyayo'vadhiH / (ta. zlo. pa. 333 ud.)| 3. raiyAdigadINaM avaradidido 1, 21, 2) / 4. bhavapratyayaM bahiraMgadevabhava-nArakavaradidI jAva / savva didisu vi jammadi jIvo geva- bhavapratyayanimittatvAta, taddhAve bhAvAta tadabhAve'bhAjjapajjaMtaM / (kArtike. 70) / 4. narakagatau sarva vAt, tattu dezAvadhijJAnameva / (pramANapa. pa. 66) / jaghanyAyurdazasahasravarSANi, tenAyuSA tatrotpannaH 5 bhavaH pratyayo yasya sa bhavapratyayaH / avazyaM hyapuna: saMsAre bhrAntvA tenaivAyuSA tatraivotpannaH, evaM daza- tpannamAtrasyaiva devasya nArakasya vA so'vadhirudbhavati, sahasravarSasamayavAraM tatra votpanno mRtaH, punaH ekaika- etAvatA sa bhavapratyaya ityabhidhIyate, tadbhAve bhAvAt samayAdhikabhAvena trayastrizatsAgaropamANi parisamA- tadabhAve cAbhAvAt iti / (ta. bhA. siddha. vR. 1, pyante / pazcAt tiryaggatau antarmuhartAyuSA utpannaH, 21) / 6. tatra bhabanti karmavazavartinaH prANinoprAgvat antarmahartasamayavAramatpanna upari samayAdhika- 'sminniti bhavo nArakAdijanma Xxx, bhava bhAvena tripalyopamAni tenaiva jIvana parisamApyante / eva pratyayaH kAraNaM yasya sa bhavapratyayaH / pratyayaevaM manuSyagatAvapi tripalyopamAni tenaiva jIvena pari- zabdazceha kAraNaparyAyaH,Xxx sa eva svArthikasamApyante / narakagativaddevagatAvapi dazasahasravarSa- ka-pratyaya vidhAnAt bhavapratyayakaH / (prajJApa. malaya. samayasamApterupari samayottarakrameNa ekatriMzatsAgaro. vR. 317, pR. 536) / pamANi samApyante / evaM bhrAntvAgatya pUrvoktajaghanya- 1 prANI jisameM karma ke vazIbhUta hote haiM usakA sthitiko nArako jAyate / tadA tadetatsarvaM bhavapari- nAma bhava hai jo nArakAdi avasthAsvarUpa hai, yaha vartanaM bhavati / (go. jI. jI. pra. 560) / bhava jisa avadhijJAna kA kAraNa hai vaha bhavapratyaya 1 narakagati meM sabase jaghanya prAyu dasa hajAra varSa avadhijJAna kahalAtA hai| hai| isa prAyu ke sAtha koI jIva vahAM utpanna hunA, bhavapratyaya-prakRtiyAM-bhavapratyayAH bhavanti asmina pazcAt paribhramaNa karake phira se bhI usI prAya ke karmavazavartinaH prANina iti bhavaH, sa ca nArakAdisAtha vahIM para utpanna hunA, isa prakAra se 10000 lakSaNaH, sa eva pratyayaH kAraNaM yAsAM avadhijJAnavarSoM ke jitane samaya haiM utane bAra vahIM utpanna prakRtInA tAH bhavapratyayAH pakSiNAM gaganagamanavat, humA aura marA, phira eka eka samaya adhika ke tAzca nArakAmarANAmeva / (prAva. ni. hari. va. krama se tetIsa sAgaropamoM ko vahAM samApta kiyaa| 25) / tatpazcAt narakagati se nikala kara antarmuhUrta prAyu jina avadhijJAnaprakRtiyoM kA kAraNa nArakAdi janma ke sAtha tiryaJcagati meM utpanna huA, vahAM huA karatA hai ve karmaprakRtiyAM bhavapratyayaprakRtiyAM pUrvokta krama se tIna palyopamoM ko usane samApta kahalAtI haiN| kiyaa| tiryaJcagati ke samAna manuSyagati meM bhI bhava-maraNa-yasmin bhave tiryagmanuSyabhavalakSaNe usane tIna palyopamoM ko samApta kiyaa| devagati meM vartate jantustadbhavayogyamevAyurbaddhavA punaH tatkSayeNa utpanna hone va marane kA krama narakagati ke samAna mriyamANasya yadbhavati / (samavA. abhaya. vR. 17) / hai| vizeSa itanA hai ki vahAM para 33 sAgaropamoM jIva jisa nArakAdi bhava meM raha rahA hai usake ke sthAna meM 31 sAgaropamoM ko samApta kiyaa| yogya prAyu ko bAMdhakara pazcAt usake kSINa hone isa paribhramaNa meM jitanA samaya vyatIta hA utane para jo maraNa hotA hai vaha vivakSita bhavamaraNa kahasamaya kA nAma bhavaparivartana hai| lAtA hai| bhavapratyaya avadhijJAna-1. bhavantyasmin karma- bhavaloka - 1. raiya-deva-mANusatirikkhajoNi vazavartinaH prANina iti bhavaH, narakAdijanmeti bhAvaH, gadA ya je sttaa| Niyayabhave vaTTatA bhavalogaM taM bhava eva pratyayaH kAraNaM yasya tadbhavapratyayam / (nandI. viprANAhi // (mUlA. 7-52) / 2. neraiya-deva
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavavicaya dharmadhyAna ] 837, jaina - lakSaNAvalI rikkhoNIyA ya je sattA / tammi bhave vaTTatA bhavalogaM taM vizrANAhi // (zrAva. bhA. 201, pR. 563) / 3. nairayika- deva manuSyAsti ryagyonigatAzca ye sattvAH prANinastasmin bhave vartamAnA yadanubhAvamanubhavanti taM bhavalokaM jAnIhi bhava eva loko bhavaloka iti vyutpatteH / malaya. vR. 201, pR. 563 ) / zrAva. bhA. 1 nAraka, deva, manuSya aura tiryaca zravasthA ko prApta prANI jo apane usa bhava meM rahate haiM use bhavaloka jAnanA cAhie / bhavavicaya dharmadhyAna - 1. pretyabhAvo bhavo'mISAM caturgatiSu dehinAm / duHkhAtmetyAdicintA tu bhavAdivicayaM punaH / / (ha. puM. 56-47 ) / 2. bhavavicayaM sacittAcitta-mizra-zItoSNa mizra - saMvRta- vivRta- mizrabhedAsu yoniSu jarAyujANDaja-potopapAda- sammUrcchanajanmano jIvasya bhavAdbhavAntarasaMkramaNa iSugati-pANimuktA- lAMgalikA- gomUtrikAzcatasro gatayo bhavanti / XXX evamanAdisaMsAre sandhAvato jIvasya guNavizeSAnupalabdhitastasya bhavasaMkramaNaM nirarthakamityevamAdibhavasaMkramaNadoSAnunintanaM saptamaM dharmyam / (cA. sA. pR. 78 kArtike. TI. 482 ) / 1 cAra gatiyoM meM paribhramaNa karane vAle prANiyoM kA jo paralokagamana - anya zranya janma kI prApti rUpa bhava hai - vaha dukharUpa hai, isa prakAra ke cintana kA nAma bhavavicaya dharmadhyAna hai / yaha dharmadhyAna ke dasa bhedoM meM sAtavAM hai / bhavavipAka -- bhave nArakA dirUpe sva-svayogye vipAkaH phaladAnAbhimukhatA bhavavipAkaH / ( paMcasaM malaya., vR. 3 - 24, pR. 129 ) / apane-apane yogya nAraka Adi bhava meM jo karmagata phala dene kI abhimukhatA hai usakA nAma bhavavipAka hai / bhabavipAkinI prakRtiyA~ - 1. ucitabhavaprAptAveva vipAko yAsAM tA bhavavipAkinyaH / (paMcasaM. ca. svo vR. 3-46 ) / 2. bhave nArakAdirUpe svayogye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tA bhavavipAkinyaH / ( karmapra. yazo. vR. 1, pR. 12) / 1 jina karmaprakRtiyoM kA vipAka -- phaladAnonmukhatA - ucita bhava kI prApti hone para hI hotI hai unako bhavavipAkinI prakRtiyA~ kahA jAtA hai / [bhavasiddhika bhavavimocaka --bhavAd duHkhabahulakuyonilakSaNAd duHkhitajIvAn kAka-zRgAla- pipIlikA-makSikAdIstathAvidha- kutsitasaMskArAt prANavyaparopaNena mocayatyuttArayatIti bhavavimocakaH pAkhaNDivizeSaH / ( upade. pa. mu. vR. 188 ) / jo usa prakAra ke kusaMskAra ke vaza kauvA, gIdar3a, cIMTI aura makkhI zrAdi prANiyoM ko pracura duHkhoM se paripUrNa kuyoni rUpa bhava se prANavighAta ke dvArA mukta karatA hai-unakA uddhAra karatA hai-- use bhavavimocaka kahA jAtA hai| yaha eka pAkhaNDI sampradAyavizeSa hai / bhavasaMsAra - dekho bhavaparivartana - 1. NirayAuja haNNAdisu jAva du uvarillavA [ yA ] du gevejjA | micchattasaMsideNa du bahuso vi bhavaTTidI bhamidA / ( dvAdazAnu. 28 sa. si. 2- 10 ud) / 2. prabhedaratnatrayAtmakasamAdhibalena siddhagatau svAtmopalabdhilakSaNa siddhaparyAyarUpeNa yo'sAvutpAdo bhavastaM vihAya nAraka- tiryagmanuSyabhaveSu tathaiva devabhaveSu ca nizcayaratnadhayabhAvanArahitabhogAkAMkSAnidAnapUrvakadravyatapazcaraNarUpa jinadIkSAbalena navagraiveyakaparyantaM "sakko sakkkama hissI dakkhiNaiMdA ya loyavAlA y| loyaMtiyA devA tattha cudA Nivvuddi jaMti // [ mulA. 12-142]" iti gAthAkathitapadAni tadhAgamaniSiddhAnyapadAni ca tyaktvA bhavavidhvaMsakanija * zuddhAtmabhAvanArahito bhavotpAdaka mithyAtva - rAgAdi * bhAvanAsahitazca sannayaM jIvo'nantavArAn jIvito mRtazceti bhavasaMsAro jJAtavya: / (bR. dravyasaM. TI. 35, pR. 60 ) / 3. dazavarSasahasrajaghanyAyuH prabhRtisamayottaravRddhikramasamApitotkRSTAyuHsthitikaparyAyavRttibhavasaMsAraH / (bha. A. mUlA. 430 ) / 1 mithyAtva ke zrAzrita hokara jIva jaghanya, nAraka zrAyu ( 10000 varSa ) se lekara samayAdhika ke krama se uparima graiveyaka taka jo bahuta prakAra se samasta bhavoM kI sthiti paryanta paribhramaNa karatA hai, usakA nAma bhavasaMsAra hai / bhavasiddhika- dekho bhavya / 1. bhavA bhAvinI siddhi: muktiryeSAM te bhavasiddhikA bhavyAH / ( samavA. abhaya vR. 2, pR. 7) / 2. bhaviSyatIti bhavA bhAvinI sA siddhinivRtiryeSAM te bhavasiddhikAH bhavyAH | ( sthAnA. abhaya vR. 1-51) /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavasthakevalajJAna] 838, jaina-lakSaNAvalI [bhavya 1 bhaviSya meM jinako mukti prApta hone vAlI hai ve (vyava. bhA. pI. dvi. vi. 12, pR. 6) / 2. bhavaM bhavasiddhika kahalAte haiN| nArakAdi, bhavaM kSapayan bhavAntaH bhavamantayati bhavabhavasthakevalajJAna-yad manuSyabhave avasthitasya syAntaM karotIti vyutptteH| (vyava. bhA. po. dvi. caturvaghAtikarmasvakSINeSu kevalajJAnaM tad bhavasthakeva- vi. malaya. vR. 12, pR. 6) / lajJAnam / (prAva. ni. malaya. va. 78, pR. 83) / jo jIva nArakAdi bhava kA-saMsAra kA-kSaya kara manaSya bhava meM sthita jIva ke cAra adhAtiyA karmo rahA hai use bhavAnta kahate haiN| ke kSINa na hone para unake vidyamAna rahate hue- bhavAbhinandI-kSudro lAbharatirdIno matsarI bhayajo kevalajJAna hotA hai vaha bhavasthakevalajJAna kaha- vAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhalAtA hai| saMgataH / (yogadR. 76) / bhavasthiti-1. bhavaviSayA sthitiH bhavasthitiH / kSudra, (kRpaNa), lAbha meM anurAga rakhane vAlA (ta. vA. 3, 36, 6) / 2. kA bhavaTThidI NAma ? (yAcaka), dIna, IrSyAlu, sadA bhayabhIta rahane vAlA, pAuTThidisamUho / (dhava. pu. 4, pR. 368) / zaTha (mAyAvI), mUrkha aura nirarthaka prArambha meM rata 1 bhavaviSayaka sthiti kA nAma bhavasthiti hai / 2 rahane vAlA jIva bhavAbhinandI-saMsAra ko bahuta pAyusthitiyoM ke samUha ko bhavasthiti kahate haiN| mAnane vAlA hotA hai| bhaviSyatkAla-1. tadeva vaya'sthitisambandhabhavasthitikAla-bhave ekasmin sthitirbhavasthi vartanApekSaM bhaviSyaditi vyapadizyate, kAlANuzca tistasyAH kAlo bhavasthitikAlaH / (paMcasaM. malaya. bhaviSyanniti / (ta. vA. 5, 22, 25) / 2. bhavivR. 2-34, pR. 70) / SyatIti bhaviSyat / (dhava. pu. 13, pR. 286) / eka bhava meM jo avasthAna hotA hai usake kAla ko 1 vahI kriyApariNata dravya pAge vartane vAlI sthiti bhavasthitikAla kahate haiN| ke sambandha se vartanA kI apekSA rakhatA huA bhavAnanugAmI avadhijJAna-1. jaM (prohiNANaM) bhaviSyakAla kahalAtA hai| bhavaMtaraM Na gacchadi, khettaMtaraM ceva gacchadi; taM bhavA- bhavya ---1. samyagdarzanAdibhAvena bhaviSyatIti NaNugAmI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 264) / bhavyaH / (sa. si. 2-6); samyagdarzanAdibhirvyakti2. yadbhavAntaraM na gacchati svotpannabhave eva vinazyati, yasya bhaviSyatIti bhavyaH / (sa. si. 8-6) / kSetrAntaraM gacchatu mA vA, tat bhavAnanugAmi / (go. 2. arhadbhiH proktatattveSu pratyayaM saMprakurvate / zraddhAjI. ma. pra. va jI. pra. 372) / vantazca teSveva rocante te ca nityshH|| anAdinidhane 1 jo avadhijJAna utpanna hone ke bhava se anya bhava kAle niryAsyanti tribhiryutAH / bhavyAste ca samAkhyAmeM nahIM jAtA hai, kSetrAntara meM ho jAtA hai| use tA hemadhAtusamAH smRtAH / / (varAMgaca. 26, 10-11) / bhavAnanugAmI avadhijJAna kahate haiN| 3. samyagdarzana-jJAna-cAritrapariNAmena bhaviSyatIti bhavAnugAmI-1. jamohiNANamuppaNNaM saMtaM teNa bhavyaH / bhavyAdInAM prAyeNa bhaviSyatkAlaviSayatvAt jIveNa saha aNNabhavaM gacchadi taM bhavANugAmI nnaam| samyagdarzanAdiparyAyeNa ya AtmA bhaviSyati sa bhavya (dhava. pu. 13, 264) / 2. yatsvotpannabhavAdanyaH itImaM vyapadezamAskandati / (ta. vA. 2, 7,7); smin bhave'pi vartamAna jIvamanugacchati tad bhavAnu- nirvANapuraskRto bhavyaH / (ta. vA. 6, 7, 11) / gAmi / (go. jI. ma. pra. 372) / 3. yat utpatti. 4. bhavvA jiNehi bhaNiyA iha khalu je siddhigamaNabhavAdanyabhave svasvAminamanugacchati tadbhavAnugAmI jogaau| te puNa praNAipariNAmabhAvapro huMti nAyabhavati / (go. jI. jI. pra. 372) / vvA / / (zrA. pra. 66) / 5. bhavyAH anAdipAri1 jo avadhijJAna utpanna hotA humA usa jIva ke NAmikabhavyabhAvayuktAH / (nandI. hari, vR. pR. sAtha anya bhava meM jAtA hai usakA nAma bhavAna- 114) / 6. bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvamanAgAmI hai / dipariNAmiko bhAvaH / (lalitavi. pR. 28; paJcabhavAnta-1. Xxx bhavaM khavaMto bhavaMto y| sUtra hari. 3. pR. 3; dha. bi. mu. vR. 2-68) /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavya 836, jaina-lakSaNAvalI [bhavyazarIradravyAvazyaka 7. nirvANapuraskRto bhavyaH / uktaM ca--siddhattaNassa bhavyadravyadeva-je bhaviya paMcidiyatirikkhajoNie joggA je jIvA te havaMti bhvsiddhaa| Na u mala- vA maNusse vA devesu uvavajjittae se teNadveNaM vigame Niyamo tANaM kaNagopalANamiva // (dhava. pu. goyamA evaM vuccai bhviydvvdevaa| (bhagavatI. 12, 1, pR. 150) / 8. bhavyA siddhiryasyAsau bhvyH| 6, 1, pR. 1764) / (ta. bhA. siddha.va 2-7) / 6. bhaviSyatsiddhatva- jo paMcendriya tithaMca yA manuSya devoM meM utpanna hone hi bhvyaaH| (bha. prA. vijayo. 25) / vAle hote haiM unheM bhavika (bhAvI) dravyadeva kahA 10. bhaviSyatsiddhiko bhavyaH suvrnnoplsnnibhH| jAtA hai| (ma. pu. 24-128; jambU. ca. 366) / 11. bhavyanoprAgamadravyamaGgala -- bhavyanoprAgamadravyaM bhavyAH siddhatvayogyAH syuH xxx // (ta. sA. bhaviSyatkAle maGgalaprAbhRtajJAyako jIvaH mnggl2-60)| 12. bhaviSyati tena tenAvasthAtmanA sattAM paryAyaM pariNaMsyatIti vA / (dhava. pu. 1, pR. 26) / prApsyati yaH sa bhavyo jIvaH / (uttarA. ni. zA.. jo jIva bhaviSya meM maMgalaprAbhata kA jJAtA athavA 66, pR. 72) / 13.xxx bhavvA nivvANagamaNa- maMgalaparyAya se pariNata hone vAlA hai use bhavyarihA // (SaDazI. jina. 62) / 14. bhaviSyati viva- noprAgamadravyamaMgala kahA jAtA hai| kSitaparyAyeNeti bhavyaH / (lalita. mu. vR. pR. 28) / bhavyazarIradravyamaGgala-bhavyo yogyaH, maMgala15. bhavyaH tathAvidhAnAdipAriNAmikabhAvAt siddhi- padArtha jJAsyati yo na tAvadvijAnAti sa bhavya iti, gamanayogyaH / (prajJApa. malaya. vR.1.1)| 16. bhavya- tasya zarIraM bhavyazarIram, bhavyazarIrameva dravyamaMgastathArUpAnAdipAriNAmikabhAvAta siddhigmnyogyH| lam, athavA bhavyazarIraM ca tad dravyamaMgalaM ceti (paJcasaM.malaya.vR.1-8, pR. 12) / 17. bhavyaH samAsaH / ayaM bhAvArthaH-bhAvinI vRttimaGgIkRtya siddhigmnyogyH| (bRhatka. bhA. kSe. vR. 714) / maGgalopayogAdhAratvAt madhughaTAdinyAyenaiva tat 18. mokSaheturatnatrayarUpeNa bhaviSyati pariNasyatIti bAlAdizarIraM bhavyazarIradravyamaGgalamiti / (prAva. bhavyaH / (laghIya. abhaya. vR. pR. 66) 16. rayaNatta- hari. va. pR. 5) / yasiddhIe aNaMtacauTTayasarUvago bhavituM / juggo jIvo bhavya kA artha yogya hotA hai, jo jIva maMgala padArtha bhavyo xxx / (bhAvatri. 14) / 20. sAmagrI- ke jAnane ke yogya hai-bhaviSya meM usakA jJAna bizeSaH ratnatrayAnantacatuSTayasvarUpeNa pariNAmamituM prApta karane vAlA hai, kintu bartamAna meM use nahIM yogyo bhavyaH / (go. jI. jI. pra. 704) / jAnatA hai use bhavya aura usake zarIra ko bhavya 1 jo jIva bhaviSya meM samyagdarzanAdisvarUpa se zarIra kahate haiN| isa bhavyazarIra kA nAma ho pariNata hone vAlA hai use bhavya kahate haiN| 4 jo bhavyazarIradravyamaMgala hai| anAdi pAriNAmika bhAva (bhavyatva) se mukti bhavyazarIradravyAvazyaka-1. se ki ta bhavipraprApta karane ke yogya hote haiM ve bhavya kahalAte haiN| sarIradabvAvassayaM? je jIve joNijammaNani12 jo usa usa avasthAsvarUpa se sattA ko Age kkhaMte imeNaM ceva prAttaeNaM sarIrasamassaeNa jiNovA prApta karane vAlA hai use bhavya kahA jAtA hai| yaha diTheNaM Avassaetti payaM seyakAle sikkhissaina nomAgamadravya nikSepa ke antargata hai| tAva sikkhai, jahA ko dilaiMto ayaM mahakuMbhe bhavita bhavyatva-dekho bhavya / ssai ayaM ghayakuMbhe bhavissai, se taM bhavigrasarIradana bhavyadivAkara-suprabhAtaM sadA yasya kevalajJAnara- vvAvassayaM / (anuyo. sU. 17, pR. 21) / 2. bhavyo zminA / lokAlokaprakAzena so'sta bhvydivaakrH| yogyo dalaM pAtramiti paryAyAH, tasya zarIraM tadeva (prAptasva. 12) / bhAvibhAvA''vazyakakAraNatvAt dravyAvazyakaM bhavyajisakA sundara prabhAta (saberA) loka va aloka zarIradravyAvazyakam, yo jIvo yonyA avAcyadezala ko prakAzita karane vAlI kevalajJAna kI kiraNa se| kSaNayA janmatvena sakalanirvRttilakSaNena, anenAmaga -kevalajJAnarUpa sUryodaya ke sAtha hotA hai vaha bhavyavacchedamAha, niSkrAnto nirgato'ne va zarIrasa. bhavya-divAkara kahalAtA hai| mucchrayeNeti pUrvavat, pAdattena gRhItena, anye tvabhiH
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyazarIradravyopakrama ] dadhati attaNaM tti AtmIyena jinadRSTena bhAvenetyAdi pUrvavat, athavA tadAvaraNakSayopazamalakSaNena seyakAle ti chAndasatvAdAgAmini kAle zikSivyate na tAvacchikSate, tadetad bhAvinIM vRttimaGgIkRtya bhavyazarIradravyAvazyakamityucyate / ( zranuyo. hari vR. pU. 15) / 1 jo jIva yonijanma se nikalane para - garbha se bAhira Ane para prApta zarIra ke zrAzraya se jinopadiSTa bhAva se zrAvazyaka isa pada ko sIkhegA bhaviSya meM usakA jJAna prApta karegA, kintu vartamAna meM nahIM sIkhatA hai; vaha bhavyazarIranozrAgamadravyAvazyaka kahalAtA hai / bhavyazarIradravyopakrama - yastu bAlako nedAnImupakramazabdArthamavabudhyate, atha cA'vazyamAyatyAM bhotsyate, saMbhAvanAbhAvinibandhanatvAd bhavyazarIradravyo'pakramaH / | ( vyava. bhA. 1, pU. 1 jambUdvI. zA. vR. pR. 5) / jo bAlaka upakrama zabdArtha ko abhI to nahIM jAna rahA hai, kintu bhaviSya meM vaha use zravazya jAnegA; isa prakAra bhaviSya meM sambhAvanA kA kAraNa hone 'se use bhavyazarIradravyopakrama kahA jAtA hai / bhavyazarIranozrAgamadravyazruta-se kiM taM bhaviazarIradavvasu ? je jIve joNIjammaNanikkhate jahA davvAvassae tahA bhANizravvaM jAva se taM bhavi sarIradavvasu / ( zranuyo. sU. 36, pR. 33) / jo jIva yonijanma se nikalane para prApta zarIra ke zrAzraya se jinopadiSTa bhAva ke anusAra zruta padArtha ko nahIM jAnatA hai, para bhaviSya meM use jAnegA; use bhavyazarIranozrAgamadravyazruta kahA jAtA hai / 840, jaina-lakSaNAvalI bhavyazarIranozrAgamadravyAnupUrvI- -- se kiM taM bhaviyasarI radavvANupuvvI ? je jIve joNIjammaNanikkhate sesaM jahA davvAvassae jAva se taM bhavizra sarIradavvANupuvvI / (anuyo. sU. 72, pR. 52 ) / jo jIba yonijanma se nikalane para prApta zarIra ke zrAzraya se jinopadiSTa bhAva ke anusAra zranupUrvI pada ko vartamAna meM to nahIM jAnatA hai, kintu bhaviSya meM use avazya jAnegA, use bhavyazarIranozrAgamadravyAnupUrvI kahate haiM / bhavya siddha - 1. bhavyAH bhaviSyantIti siddhiryeSAM [bhATakajIvikA te bhavyasiddhayaH / ( dhava. pu. 1, pR. 362 ) ; bhaviyA siddhI jesi jIvANaM te bhavaMti bhavasiddhA / (dhava. pu. 1, pR. 364 ud) / 2. bhavyA bhavituM yogyA bhAvinI yA siddhi: anantacatuSTaya svarUpopalabdhiryeSAM te bhavyasiddhAH / (go. jI. jI. pra. 557 ) / 1 jinako bhaviSya meM siddhi (mukti) prApta hone vAlI hai ve bhavyasiddha kahalAte haiM / bhavyasparza-jahA visa-kUDa-jaMta-paMjara-kaMdaya-vaggurANikattA samoddiyAro ya bhaviyo phusaNadAe Naya puNa tAvataM phusadi so savvo bhaviyaphAso NAma / ( SaTkhaM. 5, 3, 30, pu. 13, pR. 34) / viSa, kUTa, yantra, paMjara, kandaka aura vAgurA Adi; unake kartA (nirmAtA) tathA unheM icchita pradeza meM rakhane vAle; jo sparza ke yogya haiM para vartamAna meM sparza nahIM karate haiM, una sabako kAraNa meM kArya ke upacAra se bhavyasparza kahA jAtA hai / bhAktika- yo dharmadhAriNAM dhatte svayaM sevAparAyaNaH / nirAlasyo'zaThaH zAnto bhAktikaH samato budhaiH // ( zramita. zrI. 6-4 ) / jo dharma ke dhAraka mahApuruSoM ko sevA meM svayaM tatpara hokara unheM dhAraNa karatA hai tathA Alasya se rahita hokara sarala va zAnta hotA hai vaha bhAktika mAnA gayA hai / bhAjana sampAta zrantarAya - 1. x x x saMpAdo bhAyaNANaM ca / / (mUlA. 6-78 ) / 2. tathA sampAto bhAjanasya pariveSika hastAd bhAjanaM yadi patet / (mUlA. vR. 6-78 ) / 1 parosane vAle ke hAtha se pAtra ke gira jAne para sAdhu ke bhojana meM bhAjanasampAta nAma kA prantarAya hotA hai / bhATakajIvikA 1. bhADIkammaM saeNa bhaMDovavakhareNa bhAieNa vahai, parAyagaM Na kappati aNNesi vA sagaDaM baladde ya na deti / (zrAva. 6, pR. 826; zrA. pra. TI. 288 ) / 2. zakaTokSa- lulAyoSTra-kharAzvatara- vAjinAm / bhArasya vAhanAd vRttirbhavedbhATakajIvikA // (yogazA. 3-105; tri. za. pu. ca. 6, 3, 339 ) / 3. bhATakajIvikA zakaTAdibhAravAhanamUlyena jIvanam / (sA. dha. svo TI. 5, 21) / 2 gAr3I, baila, bhaisA, UMTa, gadhA, khaccara aura ghor3A;
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhATIkarma ] [bhAbakAya dbhAvamAtraM vA vinayAzrayaH // ( zrAcA. sA. 6 - 17) / 10. bhAvo jIvasyAdhyavasAyaH / ( vyava. bhA. malaya. bR. 1 - 36, pR. 16) / 11. bhavanaM mAvaH vivakSitarUpeNa pariNamanam, yadi vA bhavatIti bhAvaH / (zrAva. malaya. vR. pR. 9 ) / 12. bhavanaM bhAvo jIvasyAvasthAntarabhAvitvam / (paMcasaM. malaya. vR. 3-164, pR. 50 ) / 13. bhAvazcAritrAdikaH pariNAmaH / ( bRhatka. kSe. vR. 2150 ) / 14. bhAvastatpariNAmo 'sti dhArAvAhyekavastuni // ( paMcAdhyA. 2 - 26 ) | 1 karmavizeSa ke upazama Adi ke Azraya se jo jIva kI pariNati hotI hai use bhAva kahA jAtA hai / 2 cAritra zrAdi rUpa pariNAma kA nAma bhAva pati ke dvArA jisakA bharaNa-poSaNa kiyA jAtA hai hai ( isa bhAva ko dagdha karane vAle veda ko prakRta meM usakA nAma bhAryA hai / inako bhAr3e ke nimitta se calAkara zrAjIbikA karanA, yaha bhATakajIvikA kahalAtI hai / bhATIkarma - dekho bhATakajIvikA / bhAra- 1. bhAro ya tulA vIsa x x x ( jyotiSka 16 ) / 2. viMzatistulA bhAraH / ( jyotiSka malaya. vR. 19) / 3. ghaTIbhirdazabhistAbhireko bhAraH prakIrtitaH / ( kalpasU. vinaya. vR. 6, pR. 21) / 1 bIsa tulAnoM kA eka bhAra hotA hai / 3 dasa ghaTikAoM kA eka bhAra hotA hai / bhAryA - triyate poSyate bhartreti, bhAryA / (uttarA. ni. zA. vR. 57) / bhAvAgni kahA gayA hai / ) 3 vivakSita kriyA ke anubhava se yukta bhAva ( bhAvanikSepa) kahalAtA hai / jaise indana kriyA kA anubhava karane vAle devarAja ko bhAvanikSepa se indra kahA jAtA hai / 5 vartamAna paryAya se upalakSita dravya ko bhAva kahate haiM / bhAvakaraNa - yatsAmAyikakaraNaM tad bhAvakaraNam / ( Ava. ni. malaya. vR. 1072 ) / jo sAmAyika karaNa hai use bhAvakaraNa kahate haiM / bhAvakarma- - 1. jaM taM bhAvakammaM NAma / uvajutto pAhuDajANago taM savvaM bhAvakammaM NAma / ( SaTkhaM. 5, 4, 26-30-- pu. 13, pU. 60 ) / 2. Xx x tassattI (poggalapiMDasattI) bhAvakammaM tu // (go. ka. 6) / 841, jaina - lakSaNAvalI bhAva - 1. bhAvaH zrapazamikAdilakSaNa: / ( sa. si. 1-8) / 2. bhAvo caritamAdI XX X // ( bRhatka. 2150 ) / 3. bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyAnubhavAt // prasyAyamarthaH - bhavanaM bhAvaH, sa hi vaktumiSTakriyAnubhavalakSaNaH sarvajJaiH samAkhyAtaH indanAdikriyAnubhavana yuktendrAdivaditi / zrAva. hari vU. pR. 5) / 4. bhavanaM bhUtirvA bhAvo vrnnaadijnyaanaadi| ( zranuyo. hari. yU. pU. 69 ) / 5. vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH / ( dhava. pu. 1, pU. 26 ) ; bhAvo NAma jIvapariNAmo tivva-maMdaNijarAbhAvAdiruveNa zraNeyapayAro / ( dhava. pu. 5, pU. 186) / 6. bhAvaH zrAtmano bhavanaM pariNAmavizeSaH zaktilakSaNaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-7 ) / 7. aupazamikAdirbhAvaH / ( nyAyaku. 76, pR. 803) / atha ko bhAvaH ? XXX vivakSitaprakAreNa upayogo vyApAraH / yadi vA tathA ---Agama-noAgamarUpatayA upayoga: jIvasyopayuktatvaM nyAyaku. 76, pa. 807 8. bhavati - vivakSitavartamAnasamayaparyAyarUpeNa utpadyate iti bhAva:, XX X athavA bhUtirbhAvaH, vajrakirITA dighAraNa vartamAnaparyAyeNendrAdirUpatayA vastuno bhavanam, tadguNaparyAyeNa vA jJAnasya bhavanam / ( sanmati prabhaya vU. 1 - 6, pR. 406 ) / 6. apitena vivartana vartamAnena saMyutam / dravyaM bhAvo bhavela. 106 bhAvaH / 1 1 karmaprAbhRta kA jJAtA hokara jo jIva tadviSayaka upayoga se sahita ho use bhAvakarma kahate haiM / 2 pudgala piNDarUpa dravyakarma kI zakti ko bhAvakarma kahA jAtA hai / bhAvakalaGkala --bhAvakalaGkaH saMklezaH, taM lAvi pradatta iti bhAvakalaGkalaH / (ghava. pu. 14, pR. 234) / bhAvakalaGka nAma saMkleza kA hai, use jo grahaNa karatA hai vaha bhAvakalaGkala kahalAtA hai / bhAvakAya - 1. XX X baddhA puNa bhAvamau kA // (vizeSA. bhA. 4272 ) / 2. bhAvakAyastu tatpariNAmapariNatA jIvabaddhA jIvasaMyuktAzca pudgalAH / (zrAva. sU. malaya. vR. pR. 557) /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvakAyotsarga] 842, jaina-lakSaNAvalI [bhAvajina 2 jo zarIrarUpa se pariNata pudgala jIva se dasapUrvI, asampUrNadasapUrvI, saMvigna (udyata bihArI), sambaddha haiM unheM bhAvakAya kahate haiM / asaMvigna, sArUpika (ustare se muNDita sira vAle bhAvakAyotsarga-mithyAtvAdyatIcArazodhanAya bhA- zvetAmbara), zrAvaka, darzanazrAvaka (aviratasamyavakAyotsargaH, kAyotsargavyAvarNanIyaprAbhUtajJa upayukta-gdaSTi) aura jinapratimA; inheM samyagdarzana-jJAnasaMjJAnajIvapradezo vA bhAvakAyotsargaH / (mUlA. vR. cAritra kI utpatti ke kAraNa hone se bhAvagrAma 7-151) / kahA jAtA hai| mithyAtvAdiviSayaka pratIcAroM kI zuddhi ke lie bhAvacavizati-- bhAvacaturvizatiH caturviMzatijo kAyotsarga kiyA jAtA hai use bhAvakAyotsarga rbhAvasaMyogAH caturvizatiguNakRSNAdidravyaM vA bhAvakahate haiM, athavA kAyotnarga ke prarUpaka prAbhUta ke caturvizatiH / (prAva. bhA. malaya. vR. 162, pR. jJAtA ko bhAvakAyotsarga jAnanA caahie| 560) / bhAvakAla-1. sAI sapajjavasipro caubhaMgavi- caubIsa bhAvasaMyogoM ko-bhAvoM ke saMyogI bhaMgoM bhAgabhAvaNA itthaM / udaIAIANaM taM jANasu bhAva- ko----bhAvacatuvizati kahate haiN| athavA caubIsa guNa kAlaM tu // (prAva. ni. 732) / 2. bhAvAnAmo- vAle kRSNAdi dravya ko bhAvacatuvizati jAnanA dayikAdInAM sthiti vkaalH| (prAva. ni. hari. vR. caahie| 731) / 3. bhavatyaudayikAdInAM yA bhAvAnAmavasthi bhAvacapala-jaM jaM suyamattho vA uddiTheM tassa 'tiH| sAdi-sAntAdibhirbhaGgabhAvakAlaH sa ucyte| pAramapappatto / annannasuya-dumANaM, pallavagAhI u (lokapra. 28-194) / bhAvacalo / / (bRhatka. 755) / 1audayika prAdi bhAvoM meM sAdi-saparyavasAna Adi Avazyaka yA dazavakAlika prAdi grantha ke jisa jisa (sAdi-aparyavasAna, anAdi-saparyavasAna aura anAdi sUtra yA artha ko prArambha kiyA gayA hai usa usa ke aparyavasAna) cAra bhaMgoM ke vibhAga kI bhAvanA ke pAra ko prApta na hokara anya anya prAcArAdi viSayabhata kAla ko bhAvakAla jAnanA caahie| zratarUpa vakSoM ke pallavoM ke--unake madhyavartI 2 praudayika Adi bhAvoM kI sthiti ko bhAvakAla pAlApaka, zloka yA gAthA prAdi rUpa leza mAtra kahate haiN| zruta vaprartha ke---grahaNa karane vAle ko bhAvacapala bhAvakrIta--vidyA-mantrAdidAnena vA krItaM bhAva kahate haiN| krItam / (bha. prA. vijayo. 230, kAtike. TI. bhAvacaraNa---bhAvacaraNaM guNAnAM caraNam / (uttarA. 448-46) / vidyA va mantra Adi dekara jo sthAna prApta kiyA 5.2 cU. pR. 236) jAtA hai vaha bhAvakrIta doSa se dUSita hotA hai, kAraNa guNoM ke prAcaraNa kA nAma bhAvacaraNa hai| ki vaha sAdhu ke lie agrAhya hotA hai| bhAvacAritra- dekho bhAvasamyakcAritra / bhAvakSapaNA-avihaM kammarayaM porANaM jaM khavei bhAvajina-1. jiNasarUvaparicchediNANapariNado jogehiM / eyaM bhAvajjhayaNaM NeyavvaM ANupuvvIe // . uvjuttbhaavjinno| jiNapajjAyapariNado tappari. (uttarA. ni. 11) / NayabhAvajiNo / (dhava. pu. 6, pR. 8) / 2. xx jIva yogoM ke dvArA-bhAvAdhyayanaviSayaka cintana ra bhAvajiNA samavasaraNatthA / / (caityava. bhA. de. mAdirUpa zubha vyApAra ke dvArA-cUMki pUrvasaMcita vR, 51) / / karmarUpa dhUli ko naSTa karatA hai, isIlie usa 1 upayukta aura tatpariNata ke bheda se nomAgama bhAvAdhyayana ko bhAvakSapaNA kahA jAtA hai| bhAvajina do prakAra ke haiN| inameM jinasvarUpa ke bhAvagrAma-titthagarA jiNa caudasa, dasa bhinne / jJApaka jJAna se pariNata jina upayukta bhAvajina saMvigga taha asNvigge| sArUviya vaya daMsaNa, paDi- kahalAte haiN| tathA jinaparyAya se pariNata tatpariNata mAo bhAvagAmo u // (bRhatka. 1114) / bhAvajina kahalAte haiN| 2 samavasaraNa meM sthita kevalI tIrthakara, jina (sAmAnya kevalI), caturdazapUrvI, jinoM ko bhAvajina kahate haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvajIva] 843, jaina-lakSaNAvalI [bhAvadIpa bhAvajIva---1. bhAvato jIbA aupazamika-kSAyika- dUsaroM ke apamAnAdi kI kAraNabhUta citta kI kalukSAyopazamikodayika-pAriNAmikabhAvayuktA upayoga- SatA ke abhAva ko bhAvataH krodhaviveka kahate haiN| lakSaNAH.xxx / (ta. bhA. 1-5) / 2. jJAnA- bhAvataH mAnaviveka-bhAvataH 'etebhyo'haM prakRSTaH' diguNapariNatibhAktvaM tu bhaavjiivH| (ta. bhA. hari. iti manasAhaMkAravarjanaM bhAvato mAnakaSAyavivekaH / vR. 1-5) / 3. sa eva jJAnAdiguNapariNatibhAktvena (bha. prA. vijayo. va mUlA. 168) / vivakSito bhAvajIvaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1-5, "inase maiM zreSTha hU~" isa prakAra kA mana se abhimAna pR. 45); bhAvaiH saha vartante iti te bhaavjiivaaH| na karanA, ise bhAvataH mAnaviveka kahate haiN| (ta. bhA. siddha. va. 1-5, pR. 48) / 4. bhAvato- bhAvataH lobhaviveka-bhAvato mamedaMbhAvarUpamoha'nantajJAnAnantadarzana-cAritra- dezacAritrAcAritrAguru- japariNAmApariNatiH / (bha. prA. mUlA. 168) / laghuparyAyavAn / (prAva. ni. malaya. bR. 126, pR. 'yaha merA hai' isa prakAra ke mamedabhAvarUpa moha se 131) / jo pariNAma utpanna hotA hai usa rUpa pariNata na 1 praupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, praudayika honA; isakA nAma bhAvataH lobhaviveka hai| ' aura pAriNAmika bhAvoM se yukta upayogasvarUpa bhAvatIrtha-1. saNa-NANa-caritte NijjuttA jiNajIvoM ko bhAvajIva kahA jAtA hai| 4 jo bhAvata: varA du savvepi / tihi kAraNehiM juttA tamhA te ananta jJAna, ananta darzana, cAritra, dezacAritra, bhAvado titthaM / (malA. 7-63) / 2. aTTavihaM pracAritra aura pragurulaghu paryAya se yukta ho vaha kammarayaM bahuehi bhavehiM saMcigraM jamhA / tava-saMjabhAvajIva kahalAtA hai| meNa dhuvvai tamhA taM bhAvagro titthaM / / daMsaNa nANabhAvajJAna-dekho bhAvasamyagjJAna / carittesu niuttaM jiNavarehi svvehi| tisu atthesu bhAvatapa-bhAvatapaH prAtmasvarUpaikAgratvarUpam / niuttaM tamhA taM bhAvapro titthaM // (pAva. ni. (jJA. sA. vR. 31-1) / 1068-69) / 3. iha bhAvatIrtha krodhAdinigrahamAtmasvarUpa meM ekAgratA kA honA hI bhAvatapa samartha pravacanameva gRhyate / (prAva. ni. hari. vR. kahalAtA hai| 1067) / bhAvataH indriyaviveka-1. bhAvata indriyaviveko 1 sabhI jinendra (tIrthakara) darzana, jJAna aura cAritra nAma jAte'pi viSaya-viSayisambandhe rUpAdigo- se saMyukta rahate haiN| isIlie dAha ko zAnti, carasya vijJAnasya bhAvendriyAbhidhAnasya rAga-kopA- tRSNA kA cheda aura malarUpa kIcar3a kA bhyAM vivecanaM rAga-kopasahacArirUpAdiviSayamAnasa- zodhana, ina tIna kAraNoM se unheM bhAvasatIrtha kahA jJAnApariNatirvA / (bha.prA. vijayo. 168) / jAtA hai| 2 bahata bhavoM se saMcita karmarUpa raja 2. bhAvatastu jAte'pyakSArthayoge rUpAdijJAnasya bhAve- (dhali) caMki tapa-saMyama ke dvArA dhoyI jAtI hai, ndriyAbhidhAnasya rAga-dveSAbhyAM vivecanaM tatsahacAri- isIlie dAhazAnti prAdi tIna arthoM meM niyukta rUpAdiviSayamAnasajJAnApariNatirvA / (bha. prA. pravacana ko athavA tapa-saMyama ko bhAvataH tIrtha kahate mUlA. 168) / haiN| sabhI jinendroM ne darzana, jJAna va cAritra meM niyakta 1 viSaya (rUpAdi) aura viSayI (indriya) kA kiyA hai, isIlie ukta tIna arthoM meM niyukta sambandha hone para bhI bhAvendriya nAmaka rUpAdiviSa- use (pravacana ko) bhAvataH tIrtha kahA jAtA hai| yaka jJAna kI rAga-dveSa se pRthakatA ko athavA rAga- bhAvadIpa-yastu zrutajJAnAtmako bhAvadIpa: akSaradveSa ke sahacArI rUpAdiviSayaka mAnasa jJAna se pada-pAda-zlokAdisaMhatinirvattita: sa saMyogimaH, pariNata na hone ko bhAvataH indriyaviveka kahA yastvanyanirapekSo nirapekSatayA ca na saMyogimaH sa jAtA hai| kevalajJAnAtmako'saMyogimo bhAvadIpaH / (uttarA. kAdhAvavaka-paraparibhavAdinimittacitta- zA. vR. 207, pR. 212) / kalaMkAbhAvo bhAvataH krodhvivekH| (bha.pA. vijayo. bhAvadIpa saMyogima aura prasaMyogima ke bheda se do va mUlA. 168) / prakAra kA hai| unameM jo akSara, pada, pAda aura
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvadeva] 844, jana-lakSaNAvalI [bhAvanikSepa zloka Adi se racita zrutajJAna rUpa bhAvadIpa hai bhAvanamaskAra-namaskArakartavyAnAM guNAnurAgo use saMyogima bhAvadIpa tathA anya kisI kI bhaavnmskaarH| (bha. prA. vijayo. 722) / apekSA na karane vAle kevalajJAnarUpa bhAvadIpa ko jo prApta prAdi namaskAra karane ke yogya haiM unake asaMyogima bhAvadIpa kahA jAtA hai| guNoM meM jo anurAga hotA hai use bhAvanamaskAra bhAvadeva-je ime bhavaNavai-vANamaMtara-joisiya- kahate haiN| vemANiyA devA devagai-nAmagoyAI kammAI veti se bhAvanA-----1. bhAvyate iti bhAvanA, bhAvanA dhyAnAteNaTheNaM jAva bhaavdevaa| (bhagavatI. 12, 1.2. bhyAsakriyetyarthaH / (dhyAnaza. hari. va. 2) / 2. pR. 1766) / aNuvratasya copari bandha-vaghAdikAticAraparihArarUpA jo bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSI aura vaimA. vakSyamANA apAyAvadyadarzanAdikAzca sAmAnyarUpAH nika deva devagati nAmagotra kamoM kA vedana karate mahAvrataM copabhogA (vargA ?) bhilASibhiH prANihaiM ve bhAvadeva kahalAte haiN| bhiti-saMhananaparihANyA pramAdabahulaiH dUrakSamatastabhAvadravya--1. bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNa tpratipAtaparihArArtha bhAvyanta iti bhAvanAH / (ta. paryAyANi prAptilakSaNANi Xxx (ta. bhA. bhA. siddha. vR. 7-3) / 3. vIryAntarAyakSayopazama. cAritramohopazama-kSayopazamApekSeNAtmanA bhAvyante1-5) / 2. athavA bhAvadravya miti-dravyArtha upa 'sakRtpravartyante iti bhaavnaaH| (bha. prA. vijayo. yukto jIvo bhAvadravyamucyate / (ta. bhA. siddha. vR. 1185) / 4. bhAvanA nirupAdhiko jIvavAsaka: 1-5, pR. 50) / pariNAmaH / (dha. bi. mu. vR. 6-27) / 5. bhAvya1 bhAvanikSepa se prApti lakSaNa (pariNamana svabhAva) nte vAsyante guNavizeSamAropyante mahAvratAni yakAvAle guNa-paryAya yukta dharmAdi dravya grahaNa kiye bhistA bhAvanA: / (yogazA. svo. viva. 1-25) / jAte haiN| 2 dravya ke artha meM upayukta jIva ko 6. ratnatrayaghareSvekA bhaktistatkAryakarma ca / zubhabhavyadravya kahA jAtA hai| kacintA saMsArajugupsA bhAvanA bhavet // (tri. za. bhAvadharma-1. prazamAdiliGgagamyo jIvasvabhAvalakSaNo bhAvadharmaH / (dharmasaM. malaya. vR. 34) / 1 dhyAna ke abhyAsa kI kriyA ko bhAvanA kahate haiM / 2 sa ca kSAyopazamikAdikazubhalezyApariNAmavize- 2 praNavata ke Upara bandha-badhAdi aticAra ke paripAhAnAdI sarvatra svArasika: cittasamullAsa eva hArarUpa evaM apAya va avadha ke darzanAdirUpa bhAvadharma ucyate / yadAha---dAne zIle tapasi ca sAmAnya tathA jo dhairya va saMhanana kI hAni se yat svArasiko manaHsamullAsaH / zubhalezyAnandamayo pramAda kI adhikatA se yukta hote hue upabhoga ke bhavatyaso bhAvadharma iti // (gu. ga. SaT. svo. vR. abhilASI prANI haiM unake dvArA dUrakSa mahAvrata se 2, pR. 7) / bhraSTa na hone ke lie jo bhAyI jAtI haiM unheM 1 jo prazama prAdi cihnoM ke dvArA jAnA jAtA hai bhAvanA kahA jAtA hai| jIva ke svabhAvabhUta use bhAvadharma kahate haiN| 2 bhAvanAyoga-sarvaparabhAvAn anityAdibhAvanayA kSAyopazamikAdi rUpa zubhalezyA pariNAmavizeSa se vibudhya anubhavabhAvanayA svarUpAbhimukhayogavRttimadhyajo dAnAdi kAryoM meM mana ko ullAsa yA harSa hotA sthaH AtmAnaM mokSopAye yujan bhAvanAyogaH / (jJA. hai use bhAvadharma kahA jAtA hai| sA. vR. 6-1) / bhAvanapuMsaka-napuMsakavedodayena ubhayAbhilASarUpa- samasta para bhAvoM ko pranityAdi bhAvanA ke dvArA maithunasaMjJAkrAnto jIvo bhAvanapuMsakam / (go. jI. jAnakara anubhava bhAvanA se prAtmasvarUpa ke abhijo. pra. 271) / mukha yogavRtti ke madhya meM sthita hokara prAtmA ko napuMsaka veda ke udaya se ubhaya (strI-puruSa) ko jo mokSamArga meM lagAtA hai, ise bhAvanAyoga kahate abhilASA rUpa jo maithuna saMjJA hotI hai usase yukta haiN| jIva ko bhAvanapuMsaka kahate haiN| bhAvanikSepa-1. vartamAnatatparyAyopalakSitaM dravyaM
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanikSepa 845, jaina-lakSaNAvalI [bhAvaparivartana bhAvaH / (sa. si. 1-5; dhava. pu. 1, pR. 26) / saMvarapUrvikA bhaavnirjraa| (paMcA. kA. jaya. vR. 2. vartamAnatatparyAyopalakSitaM dravyaM bhaavH| vartamAnena 108) / 6. rAgAdInAM vibhAvAnAM vizleSo bhAvatena jIvana-samyagdarzanaparyAyeNopalakSitaM dravyaM bhaav-nirjraa| (prAcA. sA. 3-35) / 7. AtmanaH jIvo bhAvasanyagdarzanamiti cocyate / (ta. vA. 1, 5, zuddhabhAvena galatyetatpurAkRtam / vegAd bhuktarasaM karma 8) / 3. tathopayogalakSaNo bhAvanikSepaH / (laghIya. sA bhavedbhAvanirjarA // (jambU ca. 13-127) / svo. vR. 74) / 4. baTTamANapajjAeNa ubalakkhiyaM 8. sA zuddhAtmopalabdhaH svasamayavapuSA nirjarA bhAvadavvaM bhAvo nnaam| (jayadha. 1, pR. 260) / saMjJA nAmnA bhedo'nayoH syAtkaraNavigataH kAryanAza5. vartamAnena yatnena paryAyeNopalakSitam / dravyaM prasiddhaH / / (adhyAtmaka. 4-6) / 6. tasmAd jJAnabhavati bhAvaM taM vadanti jinapuGgavAH // (ta. sA. mayaH zuddhastapasvI bhAvanirjarA / (adhyAtmasAra 1-13) / 6. tatkAlaparyayAkrAntaM vastu bhAvo vidhI- 18-165) / yate // (upAsakA. 827, paramAdhyA. 1-6) / 1 samyagjJAnAdi ke upadeza va anuSThAnapUrvaka jo 7. tathaivopayogapariNAmalakSaNo bhaavnikssepH| (si- karma prAtmA se pRthaka hote haiM, ise bhAvanirjarA kahate ddhivi. vR. 12-2, pR. 736) / 8. dravyameva varta- haiM / 2 pudgaloM ko karmatva paryAya kA vinAza honA, mAnaparyAyasahita bhAvaH / (ta. vRtti zruta. 1-5) / isakA nAma bhAvanirjarA hai|| 6. tatparyAyo bhAvo yathA jinaH samavasaraNasaMsthi- bhAvapakva-saMjama-carittajogA uggamasohI ya tika: / ghAticatuSTayarahito jJAnacatuSTayayuto hi bhAvapakkaM tu / anno vi ya Aeso niruvakkamajIvadivyavapuH / / (paMcAdhyA. 1-744) / maraNaM tu // (bRhatka. bhA. 1035) / 1 vartamAna vivakSita paryAya se upalakSita dravya ko prAMkhoM se dekhane prAdi rUpa saMyamayoga, mUla evaM uttara bhAvanikSepa kahate haiN| guNa rUpa cAritra aura udgamadoSoM ko zuddhi ko -bhAvanidrA tu jJAna-darzana-caritrazunya- bhAvapakva kahate haiN| anya bhI Adeza (upadeza) taa| (sUtrakR. ni. zI. vR. 42, pR. 56) / haiM-jisa jIva ne jitanI prAyu bAMdhI hai usa saba jJAna, darzana aura cAritra se rahita hone kA nAma kA pAlana karake nirUpakramAyaSka jIva kA jo bhAvanidrA hai| maraNa hotA hai use bhAvapakva jAnanA caahie| bhAvanibandhana.---.-"ja davvaM bhAvasya pAlaMbaNamAhAro bhAvaparikSepa-naccA naravaiNo satta-sAra-baddhI hoditaM bhAvanibaMdhaNaM jahA lohassa hiraNNa-sUvaNNA- parakkamavisese / bhAveNa parikkhittaM teNa taganne parita dINi NibaMdhaNa, tANi assiUNa taduppattidaMsaNAdo haraMti / / (bRhatka. bhA. 1125) / xxx I (dhava. pu. 15, pR. 3) / kisI rAjA ke sattva (dhairya), sAra (senA va koza jo dravya bhAva kA pAlambana yA prAdhAra hotA hai prAdi), buddhi aura parAkrama ko jAnakara jo anya use bhAvanibandhana kahA jAtA hai| jaise lobha ke rAjA usake nagara ko chor3a dete haiM, ise usake nibandhana cAMdI-sonA aadi| sattva va sAra prAdi rUpa bhAva se parikSipta jAnanA bhAvanirjarA--1. bhAvanirjarA karmaparizATa: samya- caahie| gjJAnAdyupadezAnuSThAnapUrvakaH / (ta. bhA. siddha. vR. bhAvapariNAma-bhAvasya jiivaajiivaadismbndhin| 1-5, pR. 46) / 2. bhAvanirjarA nAma karmatvaparyA- pariNAmAH tena tena ajJAnAt jJAnaM nIlAllohitA yavigamaH pudgalAnAm / (bha. prA. vijayo. 1847) / mityAdiprakAreNa bhavanAni bhaavprinnaamaaH| (mAva. 3. jahakAleNa taveNa ya bhUttarasaM kammapuggalaM jenn| bhA. malaya. va. 204, pR. 594) / di NeyA xxx // (drvysN.36)| jIva-ajIva prAdi sambandhI bhAva ke pariNAmoM ko 4. nirvikAraparamacaitanyaciccamatkArAnabhatisaJjA- -usa usa prakAra se, jaise prajJAna se jJAna va nIla tasahajAnandasvabhAvasUkhAmRtarasAsvAdarUpobhAvo bhAva- se lAla, hone vAle parivartanoM konirjarA / (bR. dravyasaM. TI. 36) / 5. karmazakti- kahate haiN| zAtanasamartho dvAdazatapobhivRddhi gataH zuddhopayogaH bhAvaparivartana----1. paJcendriyaH saMjJI paryAptako
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaparivartana] 846, jaina-lakSaNAvalI [bhAvaparivartana mithyAdaSTi: kazcijjIvaH sa sarvajaghanyAM svayogyAM jIva ne apane yogya jJAnAvaraNa prakRti kI anta:jJAnAvaraNaprakRteH sthitimantaHkoTIkoTIsaMjJikAmA- kor3AkoDi nAmaka sabase jaghanya sthiti prApta kI, padyate / tasya kaSAyAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyaloka- usake ukta sthiti ke yogya asaMkhyAta loka pramANa pramitAni SaTsthAnapatitAni tasthitiyogyAni chaha sthAnapatita kaSAyAdhyavasAyasthAna hote haiN| bhavanti / tatra sarvajaghanyakaSAyAdhyavasAyasthAnanimi- inameM sabase jaghanya kaSAyAdhyavasAyasthAna ke nimitta tAnyanubhAgAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyalokapramittAni anubhAgAdhyavasAyasthAna asaMkhyAta loka pramANa bhavanti / evaM sarvajaghanyAM sthiti sarvajaghanyaM ca hote haiN| isa prakAra sarvajaghanya sthiti sarvakaSAyAdhyavasAyasAyasthAnaM sarvajaghanyamevAnubhAga- jaghanya kaSAyAdhyavasAyasthAna aura sarvajaghanya hI bandhasthAnamAskandatastadyogyaM sarvajaghanyaM yogasthAnaM anubhAgabandhasthAna ko prApta karane vAle usa jIva bhavati / teSAmeva sthiti-kaSAyAnubhAgasthAnAnAM dvi- ke usake yogya sarvajaghanya yogasthAna hotA hai| tIyamasaMkhyeyabhAgavRddhiyuktaM yogasthAnaM bhavati / evaM unhIM sthitisthAnoM, kaSAyasthAnoM aura anubhAgaca tRtIyAdiSu catuHsthAnapatitAni zreNyasaMkhyeyabhAga- sthAnoM kA dUsarA yogasthAna asaMkhyAtabhAgavRddhi se pramitAni yogasthAnAni bhavanti / tathA tAmeva sthiti yukta hotA hai| isI prakAra tRtIya prAdi yogatadeva kaSAyAdhyavasAyasthAnaM ca pratipadyamAnasya dvi- sthAnoM meM ve yogasthAna cAra sthAnapatita zreNi ke tIyamanubhavAdhyavasAyasthAnaM bhavati / tasya ca yoga- asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hote haiN| isake pazcAt sthAnAni pUrvavadveditavyAni / evaM tRtIyAdiSvapi usI sthiti aura usI kaSAyAdhyavasAyasthAna ko anubhavAdhyavasAyasthAneSu prA. sNkhyeylokprismaapteH| prApta hone vAle ukta jIva ke dvitIya anubhAgAevaM tAmeva sthitimApadyamAnasya dvitIyaM kaSAyA- dhyavasAyasthAna hotA hai / usake yogasthAnoM kA krama dhyavasAyasthAnaM bhavati / tasyApyanubhavAdhyavasAyasthA- pUrva ke samAna samajhanA caahie| yahI krama prasaMnAni yogasthAnAni ca pUrvavadveditavyAni / evaM tRtI. tyAta loka pramANa tRtIya prAdi anubhAgAdhyavasAyayAdiSvapi kaSAyAdhyavasAyasthAneSu yA asaMkhyeyaloka- sthAnoM meM jAnanA caahie| isa prakAra usI sthiti parisamAptervRddhikramo veditavyaH / uktAyA jaghanyAyAH ko prApta ukta jIva ke dvitIya kaSAyAdhyavasAya. sthiteH samayAdhikAyAH kaSAyAdisthAnAni pUrvavat / sthAna hotA hai| usake bhI anubhAgAdhyavasAyasthAnoM evaM samayAdhikakrameNa mA utkRSTasthitestrizatsAga- aura yogasthAnoM ke krama ko pUrvake samAna hI jAnanA ropamakoTIkoTIparimitAyAH kaSAyAdisthAnAni caahie| isa prakAra se tRtIya prAdi asaMkhyAta loka veditavyAni / anantabhAgavRddhiH asaMkhyeyabhAgabRddhiH pramANa kaSAyakhyAnoM meM vRddhi ke krama ko jAnanA saMkhyeyabhAgavRddhiH saMkhyeyaguNavRddhi: asaMkhyeyaguNavRddhiH caahie| pazcAt pUrvokta jaghanya sthiti ke eka anantaguNavuddhiH imAni SaT vRddhisthAnAni / hAni- samaya adhika hone para kaSAyAdisthAnoM kA krama pUrva rapi tathaiva / anantabhAgavRddhayanantaguNavRddhirahitAni ke samAna rahatA hai| isa prakAra samayAdhikrama se ukta catvAri sthAnAni / evaM sarveSAM karmaNAM jJAnAvaraNa prakRti ko utkRSTa tetIsa sAgaropama mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM ca parivartanakramo vedi- pramANa sthiti taka kaSAyAdisthAnoM ke krama ko tavyaH, tadetatsarvaM samuditaM bhAvaparivartanam / (sa. si. pUrva ke samAna jAnanA caahie| anantabhAgavRddhi, 2-10; mUlA. vU. 8-14) / 2. savvAsi pagadINaM asaMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyeyaguNavRddhi, ghaNubhAga-padesabaMdhaThANANi / jIvo micchattavasA asaMkhyeyaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi, ye chaha vRddhi paribhamido bhAvasaMsAre // (dhava. pu. 4, pu. 334 ke sthAna haiN| isI prakAra se hAni bhI jAnanA ud.) / 3. pariNamadi saNNijIvo vivihakasAehiM caahie| para usameM anantabhAgavRddhi aura anantaThidiNimittehiM / aNubhAganimittehiM ya vaTato guNavRddhi se rahita cAra hI sthAna hote haiN| isa bhAvasaMsAre / (kArtike. 71; bha. prA. mUlA. prakAra jJAnAvaraNa ke samAna zeSa mUla prakRtiyoM aura 1781 ud.)| unakI uttara prakRtiyoM meM bhI parivartana ke krama ko 1 kisI paMcendriya, saMjI, paryAptaka, mithyAvRSTi, jAnanA caahie| isa prakAra se yaha bhAvaparivartana
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvapApa ] hotA hai / bhAvapApa - 1. jIvasya kartRnizcaya karmatAmApanno'zu bhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratvena kAraNIbhUta tvAttadAsravakSaNAdUrdhvaM bhAvapApam / (paMcA. amRta. bR. 132 ) / 2. mithyAtva - rAgAdirUpo jIvasyAzubhapariNAmo bhAvapApam / (paMcA. kA. jaya. vU. 108; ana. gha. sva. TI. 2-40 ) / 1 jIva ke jo prazubha pariNAma hotA hai usakA kartA jIva hai va vaha pariNAma karma hai, vaha azubha pariNAma dravyapApa kA nimitta mAtra hone se kAraNIbhUta hai, isI se prAtravakSaNa ke bAda use bhAvapApa kahA jAtA hai / 847, jaina - lakSaNAvalI bhAvapuNya - 1. jIvasya kartuH nizcayakatApannaH zubha pariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhvaM bhavati bhAvapuNyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 132; ana. dha. svo TI. 2 - 40 ) / 2. dAna-pUjA - SaDAvazyakAdirUpo jIvasya zubhapari NAmo bhAvapuNyam / (paMcA. jaya. vR. 108 ) | 1 zubha pariNAma kA kartA jIva hai va vaha zubha pariNAma karma hai, yaha zubha pariNAma dravya puNya kA nimitta hai; isI se use prAtravakSaNa ke bAda bhAvapuNya kahA jAtA hai / bhAvapuruSa - 1. bhAvapuriso u jIvo bhAve pagayaM tu bhAveNaM // (zrAva. ni. 736) / 2. puMvedodayena striyAm abhilASarUpamaithunasaMjJAkrAnto jIvo bhAvapuruSa: / (go. jI. jI. pra. 271) / 1 'pUH zarIram, puri zete iti puruSa:' isa nirukti ke anusAra jo zarIra meM rahatA hai use puruSa yA jIva kahA jAtA hai, vahI bhAvapuruSa hai / athavA bhAvadvAra kI prarUpaNA meM yA bhAvanirgamaprarUpaNA ke adhikAra meM bhAvapuruSa- zuddha jIva tIrthaMkara yA gaNaghara prakRta haiM / bhAvapulAka - bhAvapulAe jeNa mUlaguNa- uttaraguNapaNa paDisevieNa nissAro saMjamo bhavati so bhAvapulAzro / ( dazavaM. cU. pU. 346 ) / jisa mUla guNa va uttaraguNa pada ke sevana dvArA saMyama nissAra hotA hai use bhAvapulAka kahate haiM / bhAvapUjA - 1. abhyutthAna- pradakSiNIkaraNa- praNamanAdikA kAyakriyA ca, vAcA guNasaMstavanaM ca bhAvapUjA, manasA tadguNAnusmaraNam (bha. prA. vijayo 47 ) / [bhAvaprakAzadIpa 2. kAUNAtaca uTTayAiguNakittaNaM jiNAINaM / jaM vaMdaNaM tiyAlaM kIrai bhAvaccaNaM taM khu // paMcaNamovakArapaehiM grahavA jAvaM kuNijja sattIi / zrahavA jiNidathottaM viyANa bhAvaccaNaM taM pi / / piMDatthaM ca payatthaM rUvatthaM rUvavajjiyaM grahavA / jaM bhAijjai jhANaM bhAvamahaM taM viNiddiTTha / / (vasu. zrI. 456-58 ) / 3. bhAvapUjA kAyenAbhyutthAna- pradakSiNIkaraNa-praNAmAdikA, vAcA guNastavanam, manasA guNAnusmaraNam / (ana. gha. svo TI. 2- 110; bha. prA. mUlA. 47) 4. yadananta catuSkAdyaividhAya guNakIrtanam / trikAlaM kriyate devabandanA bhAvapUjanam / / parameSThipadairjApaH kriyate yatsvazaktitaH / zrathavA'rhadguNastotraM sApyaca bhAvapUrvikA // piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavarjitam / dhyAyate yatra tadviddhi bhAvArcana namanuttaram // ( dharmasaM. zrI. 6, 68- 100 ) 5. bhAvapUjA stutibhiH sadbhUtatIrtha kRdguNaparAvartanaparAbhirvAgbhiH / ( caityava. soma. ava. 10, pR. 5) 1 uThanA, pradakSiNA karanA aura praNAma Adi karanA; isa prakAra kI kAryakriyA ke sAtha vacana se stuti karanA tathA mana se unake guNoM kA smaraNa karanA; isa sabako bhAvapUjA kahate haiM / bhAvapUti - uggamako DipravayavamiteNa vi mIsiyA~ susuddhapi / suddhapi kuNai caraNaM pUiM taM bhAvao pUI ( piNDani. 247 ) / jo bhojana zrAdi udgamadoSasamUha ke vibhAgata zrASAkarmAdi ke zravayava ( aMza ) mAtra se bhI mizrita ho vaha svarUpataH udgamAdidoSoM se rahita hokara bhI niraticAra cAritra ko cUMki malina karatA hai, isI se use bhAvapUti kahA jAtA hai / bhAvapRthivI jIva - XXX bhAveNa ya hoi puDhavI jIvo u| jo puDhavinAmagoyakammaM veei so jIvo // ( zrAcA. ni. 70, pR. 26 ) / jo jIva pRthivI nAmagotra karma kA vedana karatA hai - jisake sthAvara nAmakarma se bhedabhUta pRthivI nAmakarma kA udaya rahatA hai- vaha bhAva se pRthivI jIva kahalAtA hai / bhAvaprakAzadIpa - tathA yathaiva tamasA'ndhI kRtAnAmapi prakAzadIpaH tatprakAzyaM vastu prakAzayati evamajJAna mohitAnAM jJAnamapIti bhAvaprakAzadIpa ucyate / (uttarA. ni. zA. vR. 207 )
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvapratikramaNa] 848, jaina-lakSaNAvalo [bhAvabandha jisa prakAra andhakAra se andha hue prANiyoM ke lie vAnAm utkRSTa: kevlinH| (ta. vA. 3, 38, prakAza dIpa-lokaprasiddha dIpaka-usase prakAzita 4) / 3. bhavanaM bhUtirvA bhAvo varNAdijJAnAdi, hone yogya vastu ko prakAzita karatA hai usI prakAra pramitiH pramIyate anena pramANotIti vA pramANam, prajJAna se mar3hatA ko prApta hae jIvoM ke lie jJAna tatazca bhAva eva pramANaM bhaavprmaannm| (anayo. bhI ki vastubodha karAtA hai isI se use bhAva. hari. va.pR. 66) / 4. bhAvapamANaM NAma NANaM / prakAza-dIpa kahA jAtA hai| (dhava. pu. 3, pR. 32) / bhAvapratikramaNa - rAga-dveSAdyAzritAtIcArAvartanaM 1 dravya, kSetra aura kAla ke prAzraya se hone vAle bhAvapratikramaNam / (mUlA. vR. 7-115) / parijJAna kA nAma bhAvapramANa hai| 2 sAkAra aura rAga-dveSa ke prAzrita aticAra se rahita honA, isakA anAkAra upayoga ko bhAvapramANa kahate haiN| vaha nAma bhAvapratikramaNa hai| jaghanya sUkSma nigodiyA jIva ke, madhyama anya jIvoM bhAvapratisevanA-yastu jIvasya tathA tathA prati- ke aura utkRSTa kevalI ke hotA hai| ghevakatvapariNAmaH, sA bhAvarUpA prtisevnaa| (vyava. bhAvaprANa-1. citsAmAnyAnvayino bhAvaprANAH / bhA. malaya. va. pI. 1-36, pR. 16) / (paMcA. amRta. vR. 30) / 2. pudgalasAmAnyAnujIva kA jo pratisevana karane rUpa pariNAma hotA hai vidhAyI citpariNAmo bhAvaprANAH / (mana.dha. svo. use bhAvarUpa pratisevanA kahate haiN| TI. 4-22) / bhAvapratisevA-1. darpaH pramAdaH anAbhogaH bhayaM 1jo prANa sAmAnya caitanva ke avinAbhAvI haiM pradoSaH ityAdikeSu pariNAmeSu prvRttirbhaavsevaa| unheM bhAvaprANa kahate haiN| 2 pudgalasAmAnya ke (bha. prA. vijayo. 450) / 2. bhAvaM darpa-pramAdAnA- anusaraNa karane vAle caitanya pariNAma ko bhAvaprANa bhogabhayAbhi[tmi] kA bhAvapratisevA / (bha. pA. kahA jAtA hai / mUlA. 450) / bhAvabandha-1. uvayogamayo jIvo majjhadi rajje1 abhimAna, pramAda, anAbhoga, bhaya aura pradoSa di vA padussedi / pappA vividha visae jo hi pUNo ityAdi pariNAmoM meM jo pravRtti hotI hai use bhAva. tehiM saMbaMdho / / (prava. sA. 2-83) / 2. tatkRtaH pratisevA kahate haiN| krodhAdipariNAmavazIkRto bhaavbndhH| (ta. vA. 2, bhAvapratyAkhyAna-- 1. etadviparyayAdbhAvapratyA- 10,2) / 3. ayamAtmA sAkAra-nirAkAraparicchekhyAnaM jinoditam / samyakcAritrarUpatvAniyamAnma- dAtmakatvAtparicchedyatAmApadyamAnamarthajAtaM yenaiva mohaktisAdhanam // (praSTaka. 8-7) / 2. bhAvo'zubha- rUpeNa rAgarUpeNa dveSarUpeNa vA bhAvena pazyati pariNAmastaM na nirvartayiSyAmi iti saMkalpakaraNaM jAnAti ca tenaivoparajyata eva / yo'yamuparAgaH sa bhAvapratyAkhyAnam / (bha. prA. vijayo. 116) / khalu snigdha-rUkSatvasthAnIyo bhAvabandhaH / (prava. sA. 3. bhAvasya sAvadyayogasya pratyAkhyAnaM bhAvapratyAkhyA- pramata.va. 2-84) / 4. bajjhadi kamma jeNa dU nam, bhAvato vA zubhAt pariNAmAt pratyAkhyAnam, cedaNabhAveNa bhAvabandho so / (dravyasaM. 32) / bhAva eva vA sAvadyayogaviratilakSaNaH pratyAkhyAnaM 5. samastakarmabandhavidhvaMsanasamarthAkhaNDakapratyakSapratibhAvapratyAkhyAnam / (prAva. ni. malaya. 7. 1053, bhAsamayaparamacaitanyavilAsalakSaNajJAnaguNasya abhedanayepR. 572) / nAnantajJAnAdiguNAdhArabhUtaparamAtmano vA sambandhinI 1 dravyapratyAkhyAna se viparIta jo samyakcAritra. yA tu nirmalAnubhUtistadvipakSabhUtena mithyAtva-rAgArUpa pariNAma se pratyAkhyAna kiyA jAtA hai use dipariNatirUpeNa vA'zuddhacetanabhAvena pariNAmena bhAvapratyAkhyAna kahA gayA hai| badhyate jJAnAvaraNAdi karma yena bhAvena sa bhAvabandhaH / bhAvapramANa-1. tiNhaM (davva-khetta-kAlANaM) pi (bR. dravyasaM. TI. 32) / 6. prakRtyAdibandhazUnyaadhigamo bhAvapamANaM / (SaTakhaM.1,2, 5--dhava. pu. paramAtmapadArthapratikalo mithyAtva-rAgAdisnigdhapari3, pR. 38) / 2. bhAvapramANamupayogaH sAkArA- NAmo bhAvabandhaH / (paMcA. kA. jaya. vR. 108) / nAkArabhedaH jaghanyaH sUkSmanigotasya madhyamo'nyajI- 7. dravyAsravajamithyAtva-yogAviramaNAdibhiH / nata
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvabhASA] '846, jaina-lakSaNAvalI bhAvamanda nairAtmanaH zleSo bhAvabandhastadAtmatA // (prAcA. 259; ta. vRtti zruta. 2-11) / 2.xxxbhAvasA. 3-37) / 8. badhyate karma bhAvena yena tadbhAva- maNo bhaNNae mNtaa|| (vizeSA. 4268) / 3. jIvo bandhanam / (bhAvasaM. vAma. 387) / 6. rAga-dveSA. puNa maNapariNAmakakriyAvaNNe bhAvamaNo, esa ubhayadirUpo bhAvabandhaH / (kAtike. TI. 206) / rUvo maNadavvAlaMbaNo jIvassa NANavvAvAro bhAva10. rAgAtmA bhAvabandhaH sa jIvabandha iti smRtH| maNo bhnnnnti| (nandI, cU. pR. 26) / 4. bhAva(paMcAdhyA. 2-47) / __ mano jJAnam / (ta. vA. 5, 3, 3) / bhAvamana1 upayogasvarUpa jIva aneka prakAra ke indriyaviSayoM stAvat labdhyupayogalakSaNaM pudgalAvalambanatvAt paudko prApta karake unameM mohita hotA hai, rAga karatA galikam / (ta. vA. 5, 16, 20, kAtike. TI. hai yA dveSa karatA hai| isa prakAra ukta moha, rAga 206) / 5. bhAvamanastu jIvasyopayogaH cittacetanAaura dveSa ke sAtha jo jIva kA sambandha hotA hai yogAdhyavasAnAvadhAnasvAntamanaskArarUpaH pariNAmaH / use bhAvabandha jAnanA caahie| (ta. bhA. siddha. va. 2-12) / 6. bhAvamano maMtA bhAvabhASA-1. uvauttANaM bhASA NAyavvA ettha jIva eva // (prAva. sU. malaya. vR. pR. 557) / bhAvabhAsatti / (bhASAra. 13) / 2. jeNAhippAeNa 7. tathA dravyamano'vaSTambhena jIvasya yo mananaparuibhAsA bhavai sA bhaavbhaasaa| (vAkyazuddhicUNi---- NAmaH sa bhAvamanaH / (nandI. ma. malaya. vR. 26, pR. bhASAra. yazo. va.pR. 6 ud.)| 174; prajJApa. malaya. vR. 15-201) / 8. bhAva1 upayogayukta-tadrUpa abhiprAya se sahita --- manastu tadravyopAdhisaMkalpAtmaka AtmapariNAmaH / jIvoM kI bhASA ko bhAvabhASA jAnanA caahie| (yogazA. svo. viva. 4-35) / 6. noindriyAbhAvamaGgala-1. maMgalapajjAehiM uvalakkhiya- varaNa-vauryAntarAyakSayopazamasavidhAne sati dravyamanasA jIvadanvamettaM c| bhAvaM maMgalamedaM paDhiyaM satyAdi- kRtAnugraha AtmA manute jAnAti mUrtamamUtaM ca vastu majjhayaMtesu // (ti. pa. 1-27) / 2. tavivarIyaM guNa-doSavicAra-smaraNAdipraNidhAnarUpeNa vikalpayabhAve taM pi ya naMdI bhagavatI u| (bRhatka. bhA. 10) / tyaneneti mano guNa-doSavicAra-smaraNAdipraNidhAna3. bhAvato maGgalaM bhAvamaGgalam, athavA bhAvazcAsau lakSaNaM bhAvamana ityarthaH / bhavati cAtra padyam-guNamaGgalaM ceti smaasH| (prAva. ni. hari. va. pR. 6) / doSavicAra-smaraNAdipraNidhAnamAtmano bhAvamanaH / 4. NoAgamado bhAvamaGgalaM duvihaM-upayuktastatpa- (ana. dha. svo. TI. 1-1, pR. 4; bha. prA. mUlA. riNata iti / AgamamantareNa arthopayukta upyuktH| 135) / 10. bhAvamanaH pariNAmo bhavati tadAtmomaMgalaparyAyapariNatastatpariNata iti / (dhava. pu. 1, payogamAtraM vaa| labdhyupayogaviziSTaM svAvaraNasya pR. 26) / kSayAtkramAcca syAt / / (paMcAdhyA. 1-714) / 1maMgalaparyAya se pariNata jIva ko bhAvamaMgala kahate 1vIryAntarAya aura noindriyAvaraNa ke kSayopazama haiM / 2 anaikAntika aura anAtyantika se bhinna---- kI apekSA se prAtmA ke jo vizuddhi hotI hai aikAntika va prAtyantika-maMgala bhAvamaMgala kaha- usakA nAma bhAvamana hai| 2 manana karane vAlAlAtA hai| vaha bhAvamaMgala bhagavAn nandI-mati- jAnane vAlA--jo jIva hai use bhAvamana kahA jJAnAdi pAMca jJAnasvarUpa hai| yaha bhAvamaMgala kisI jAtA hai| ke ho aura kisI ke na ho, aisA na hokara vaha bhAvamanoyoga-prAtmapradezAnAM karma-nokarmAkarSaNasamAna rUpa se sabake hotA hai, isI kA nAma aikA- zaktirUpo bhAvamanoyogaH / (go. jI. jI. pra. ntika hai / vaha kisI ke dvArA naSTa nahIM kiyA jA 226) / sakatA hai, isIlie use prAtyantika kahA jAtA hai| karma aura nokarma ke khIMcanerUpa jo prAtma-pradezoM ko bhAvamana-1. vIryAntarAya-noindriyAvaraNakSayopa- zakti hai use bhAvamanoyoga kahate haiN| zamApekSA prAtmano vizuddhirbhAvamanaH / (sa. si. bhAvamanda-bhAvamando'pyanupacitabuddhirbAlaH kuzA2-11; ta. vA. 2, 11, 1; dhava. pu. 1, pR. stravAsitabuddhirvA, ayamapi sadbuddherabhAvAd bAla . la.107
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvamala] 850, jaina-lakSaNAvalI [bhAvalezyA eva / (prAcArA. sU. zI. vR. 50, pR. 64) / milApa hotA hai usakA nAma bhAvayuti hai| buddhi ke upacaya (vRddhi) se rahita bAlaka ko bhAva- bhAvayoga-1. xxx aMgopAGga-zarIranAmamanda kahA jAtA hai, athavA jisakI buddhi kuzAstroM karmodayAgatapudgalaskandhakarma - nokarmatApariNAmahetuH se saMskRta hai use bhI sadabuddhi ke abhAva ke kAraNa zarIra-bhASA-manaHparyAptipariNatasya kAya-vAgmanobhAvamanda jAnanA caahie| vargaNAvalambinaH saMsArijIvasya lokamAtrapradezagatA bhAvamala-1. bhAvamalaM NAdavvaM aNNANa-dasaNAdi yA zaktiH sa bhAvayogaH / (go. jI. ma. pra. 216) / pariNAmo // (ti. pa. 1-13) / 2. ajJAnAdarzanA- 2. pudgalavipAkinaH aGgopAGganAmakarmaNaH dehasya dipariNAmo bhAvamalam / (dhava. pu. 1, pR. 32, ca zarIranAmakarmaNaH udayena manovacana-kAyaparyApti pariNatasya kAya-vAgmanovargaNAlambinaH saMsArijI1 prajJAna va pradarzana Adi pariNAma ko bhAvamala vasya lokamAtrapradezagatA karmAdAnakAraNaM yA zaktiH jAnanA caahie| sA bhaavyogH| (go. jI. jI. pra. 216) / bhAvamokSa-1. bhAvamokSaH samastakarmakSayalAJcha- 1 zarIra, bhASA aura mana paryApti se pariNata naH / (ta. bhA. siddha. va. 1-5, pR. 46) / hokara kAyavargaNA, vacanavargaNA aura manavargaNA kA 2. savvassa kammaNo jo khayahedU appaNo ha pari- prAzraya lene vAle saMsArI jIva kI jo praGgopAGga nnaamo| yo sa bhAvamukkho Xxx // (dravyasaM. aura zarIranAmakarma ke udaya se pAye huye pudgl37)| 3. nizcayaralatrayAtmakakAraNasamayasArarUpo skandhoM ko karma aura nokarmarUpa pariNamAne kI zakti xxx ya AtmanaH pariNAmaH Xxx sarvasya hotI hai use bhAvayoga kahate haiN| dravya-bhAvarUpamohanIyAdighAticatuSTayakarmaNo yaH bhAvaliGga-1. nokaSAyodayApAditavRtti bhaavkssyheturiti| xxx sa bhAvamokSaH // (bR. liGgam / (sa. si. 2-52) / 2. bhAvaliGgamAtmadraSyasaM. TI. 37, pR. 135) / 4. karma nirmUlanasamarthaH pariNAmaH strI-puM-napuMsakAnyonyAmilASalakSaNaH / zuddhAtmopalabdhirUpajIvapariNAmo bhAvamokSaH / (ta. vA. 2. 6.3); nokaSAyodayAd bhAvaliGgam / (paMcA. kA. jaya. vR. 108) / 5. karmakSayAya yo (ta. vA. 2, 52, 1) / 3. bhAvaliGgaM jJAna-darzanabhAvo bhAvamokSo bhavatyasau / (bhAvasaM. vAma, cAritrANi / (ta. bhA. siddha. vR. 6-46, pR. 361) / 6. sarvotkRSTa vizuddhirbodhamatI kRtsnakarma- 289); bhAvaliGgaM zrutajJAna-kSAyikasamyaktva-caralayahetuH / jJeyaH sa bhAvamokSaH karmakSayajA vizuddhiratha NAni / (ta. bhA. siddha. vR. 10-7, pR. 308) / ca syAt // (adhyAtmaka. 4-15) / 7. bhAvamokSa- 1 nokaSAya ke udaya se jo strI-puruSAdi kI abhistu taddheturAtmA ratnatrayAnvayI / (adhyAtmasAra lASAsvarUpa pravRtti hotI hai use bhAvaliGga kahA 18-178) / jAtA hai / 3 munijana kA bhAvaliGga jJAna, darzana 1 samasta karmoM ke kSaya ko bhAvamokSa kahate haiN| aura cAritrarUpa mAnA jAtA hai| 2. jo prAtmA kA pariNAma samasta karmoM ke kSaya - bhAvaliGgI-dehAdisaMgarahiyo mANakasAehi sayakA kAraNa hai use bhAvamokSa kahA jAtA hai| lprictto| appA appammi ro sa bhAvaliMgI bhAvamoha-dvividhasyApi mohasya paudgalikasya have sAhU // (bhAvaprA. 56) / krmnn:| udayAdAtmano bhAvo bhAvamohaH sa ucyate // jo jIva zarIra prAdi rUpa parigraha se-tadviSayaka (paMcAdhyA. 2-106.) / mamatvabhAva se-rahita hotA huA mAnAdi kaSAyoM donoM prakAra ke paudgalika moha karma ke udaya se ko pUrNa rUpa se chor3a cukA hai tathA prAtmasvarUpa meM jo mAtmA kA bhAva hotA hai use bhAvamoha kahate lIna rahatA hai use bhAvaliMgI sAdhu jAnanA caahie| bhAvalezyA-1. bhAvalezyA kaSAyodayarajitA bhAvayuti-koha-mANa-mAyA-lohAdIhi saha melaNaM yogapravRttiH / (ta. vA. 2, 6, 8) / 2. bhAvalessA bhAvajuDI NAma / (pava. pu. 13, pR. 346) / duvihA Agama-NoAgamabheeNa / AgamabhAvalessA koSa, mAna, mAyA aura lobha mAdi ke sAtha jo sugmaa| noAgamabhAvalessA micchattAsaMjamakasA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvalezyA ] kammapoggalAdANa nimittA yA raMjiyajogapavRttI micchattAsaMjama - kasAyajaNidasaMsakAro tti vRttaM hodi / ( dhava. pu. 16, pR. 488 ) / 3. bhAvalezyAstu kRSNAdivarNadravyAvaSTambhaja nitA [tAH ] pariNAma[mAH] karmabandhanasthitevidhAtAraH / ( ta. bhA. siddha. bR. 2-6) / 4. mohudaya-khaovasamovasama-khayajajIvaphaMdaNaM bhAvo // (go. jI. 536 ) / 5. yogAvirati mithyAtva kaSAya-janitAGginAm / saMskAro bhAvalezyAsti kalmaSAsravakAraNam // ( paMcasaM zramita. 1-261, pR. 33) / 6. asaMyatAntaguNasthAnacatuSke mohasyodayena, dezaviratatraye kSayopazamena, upazamake upazamena, kSapake kSayeNa ca saMjanitasaMskAro jIvaspandanasaMjJaH sa bhAvalezyA jIvapariNAmapradezaspandena kRtetyarthaH / (go. jI. jI. pra. 536 ) / 7. bhAvalezyA tu tajjanyo jIvapariNAma iti / ( sthAnA. abhaya vR. 51, pR. 32 ) / 8. kaSAyodayAnuraMjitA yogapravRttiH bhAvalezyA / (ta. vRtti zruta. 2-6) / 1. kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiM / 3 kRSNa zrAdi varNoM vAle dravyoM ke zrAzraya se jo karmabandha kI sthiti ke kAraNabhUta pariNAma hote haiM unheM bhAvalezyA kahA jAtA hai / 851, jaina - lakSaNAvalI bhAvaloka - 1. tivvo rAgo ya doso ya udiNNA jassa jaMtuNo / bhAvalogaM viyANahi praNatajiNadesi - daM / / (mUlA. 7-73) / 2. tibvo rAgo ya doso ya, uinno jassa jantuNo / jANAhi bhAvalogaM praNaMtajiNadesizraM sammaM / / (zrAva. bhA. 203, pR. 563) / jisa jIva ke tIvra rAga va dveSa udaya ko prApta hai use bhAvaloka jAnanA cAhie / bhAvavadha - jIvazaGkayA'jIvasya vaghe bhAvavadhaH / ( paMcasaM svo vR. 4-16) / jIva kI zaMkA se zrajIva kA vadha hone para use bhAvavadha kahate haiM / bhAvavAk - 1. bhAvavAk tAvad vIryAntarAya-mati zrutajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhanimitta - tvAt paudgalikI / (ta. vA. 5, 16, 15 ) / 2. bhAvavAk punasta eva pudgalAH zabdapariNAmamApannA: / ( zrAva. sU. malaya. vU. pU. 557 ) / 1 jo vIryAntarAya aura mati zruta jJAnAvaraNa ke [ bhAvavizuddhi kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma ke udaya se hotA hai use bhAvavAk kahate haiM / 2 jIva ke dvArA grahaNa kiye gaye zabda pariNAma ke yogya ve hI pudgala jaba zabdarUpa se pariNata ho jAte haiM taba unheM bhAvavAk kahA jAtA hai bhAvavicikitsA - XXX khudhAdie bhAvavidigichA || ( mUlA 5-55) / kSudhA evaM pipAsA Adi parISaha klezajanaka haiM, isa prakAra se unake prati jo ghRNA kA bhAva utpanna hotA hai use bhAvavicikitsA kahate haiN| bhAvavipAki prakRti -- bhavanaM bhAvo jIvasyAvasthAntarabhAvitvam, taddheturyAsAM tAstathA ( bhAvavipAkinyaH ), jIvAvasthAntaravizeSAt tAsAmudayopalabdhirbhavatIti bhAvaH / (paMcasaM svo vR. 3-46, pU. 143) / jIva kI anya avasthA kA honA, isakA nAma bhAva hai / vaha jina prakRtiyoM ke vipAka kA kAraNa hotA hai ve bhAvavipAkinI prakRtiyA~ kahalAtI haiM / bhAvaviveka - 1. sarvatra zarIrAdI anurAgasya mamedaMbhAvasya vA manasA'karaNaM bhAvavivekaH / (bha. zrI. vijayo. 169 ) / 2. bhAvatastu kaSAyaparihArAtmakaM ( bivekaM ) x x x / ( uttarA. sU. zA. vU. 4, 10, pR. 225) / 1 zarIra Adi saba meM mana se anurAga ke na karane zrathavA mamedabhAva - 'yaha merA hai' isa prakAra kI buddhi ke na karane kA nAma bhAvaviveka hai / bhAvavizuddhapratyAkhyAna -- dekho pariNAmavizuddha pratyAkhyAna | bhAvavizuddhi - 1. bhAvavizuddhiniSkalmaSatA, dharmasAdhanamAtra svapi anabhiSvaGgaH / ( ta. bhA. 6-6, pR. 165 ) / 2. bhAvavizuddhirmamatvAbhAvo niHsaGgatA ca, aparadroheNAtmArthAnuSThAnam niSkalmaSatAnirmalatA bhAva ( dharbha ? ) sAdhanamAtrA: rajoharaNamukhavastrikA - colapaTTaka- pAtrAdilakSaNAH, tAsvapyanabhiSvaGgo vigatamUrccha ityarthaH / ( ta. bhA. siddha. vU. - 6 ) / 1 niSkalmaSatA antaHkaraNa kI nirmalatA - kA nAma bhAvavizuddhi haiM, abhiprAya yaha hai ki dharma ke sAdhana mAtra jo rajoharaNAdi haiM unake viSaya meM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvabeda] 852, jaina-lakSaNAvalI (bhAvazuddhi bhI prAsakti na rakhanA, ise bhAvavizuddhi jAnanA 1 Upara athavA nIce jAne ke lie car3hane utarane caahie| kA kAraNabhUta jo lakar3I Adi kA mArga (nasainI bhAvaveda-xxx parisesAdo mohaNIyadavva- prAdi) hotA hai usakA nAma siti yA zIti hai| kammakkhaMgho tajjaNidajIvapariNAmo vA [davva-bhAva] bhAvazIti prazasta aura aprazasta ke bheda se do vedo| (dhava. pu. 5, pR. 222) / prakAra kI hai| jina kAraNoM se saMyamasthAnoM, mohanIyakarmarUpa pudagalaskandha ko dravyaveda aura saMyamakaNDakoM aura lezyApariNAma vizeSoM meM nIce ke usake prAzraya se hone vAle jIva ke pariNAma ko saMyamasthAnoM meM bhI jAyA jAtA hai vaha aprazasta bhAvaveda kahA jAtA hai| bhAbazIti kahalAtI hai, tathA jina kAraNoM se ukta bhAvavyatireka-bhavati guNAMzaH kazcit sa bhavati saMyamAdisthAnoM ke Upara Upara ke vizeSoM meM krama se nAnyo bhavati sa cApyanyaH / mo'pi na bhavati tadanyo kevalajJAna taka adhyArUr3ha hotA hai, use prazasta bhavati tadanyo'pi bhAvavyatireka: / / (paMcAdhyA. bhAvazIti kahA jAtA hai| 1-150) / bhAvazuddha dAna-bhAvazuddha tvanAzaMsaM zraddhayA yatpravivakSita jo koI guNAMza hai vaha vahI hai, anya nahIM dIyate / (tri. za. pu. ca. 1, 1, 184) / ho sakatA; tathA jo anya guNAMza hai vaha vaha jo dAna vinA kisI prakAra kI apekSA ke zraddhA (pUrvokta) nahIM ho sakatA, anya hI rahanevAlA hai| pUrvaka diyA jAtA hai use bhAvazuddha dAna samajhanA yahI bhAvayatireka hai| caahie| bhAvavyutsarga - bhAvavyutsargastvajJAnAdiparityAgaH, bhAvazuddhi----1. mada-mANa-mAya-lohavivajjiyabhAvo athavA dharma-zukladhyAyinaH kaayotsrgH| (prAva. ni. du bhAvasuddhiti / parikahiyaM bhavvANaM loyAloyappamalaya. vR. 1063, pR. 585) / darisIhi // (ni. sA. 112) / 2. emeva bhAvamajJAnAdi ke parityAga ko bhAvavyutsarga kahate haiM; suddhI tabbhAvAeso pahANe ya / tabbhAvagamAeso athavA dharma aura zukla dhyAna ke cintana karane aNaNNa-sIsA havai suddhI / / dasaNa-NANa-carite tavovAle ke kAyotsarga ko bhAvavyatsarga jAnanA caahie| visuddhI phaannmaaeso| jamhA u viruddhamalo teNa bhAvazastra-1. xxx bhAve ya asaMjamo visaddho havai sdo|| (dazava. ni. 286-87) / satthaM // (prAcArA. ni. 150) / 2. bhAvazastra 3. bhAvasodhI tava-saMjamAdIhi aTThavihakammamalalitto punarasaMyamaH duSpraNihitamanovAkkAyalakSaNa: / jIvo sodhijjati / (uttarA. cU. pR. 211) / (prAcArA. ni. zI. vR. 150, pR. 55) / 4. bhAvazudbhiH karmakSayopazamajanitA mokSamArgarucyA2 mana, bacana evaM kAya ke duSpraNidhAna (dUSita hitaprasAdA raagaadyupplvrhitaa| tasyAM satyAmApravRtti) rUpa asaMyama ko bhAvazastra kahA jAtA hai| cAraH prakAgate parizuddhabhittigatacitrakarmavat / (ta. bhAvazIti-1. saMjamaThANeNaM kaMDagANAlasAvitI vA. 6,6, 16 ta. zlo. 6-6, cA. sA.pa. visesANaM / uvarillapayakamalaM bhAvasitI kevalaM 32) / 5. avagayarAga-dosAhaMkAraTra-rujjhANassa jAva // (vyava. bhA. 10-406) / 2. sitinAma paMcamahavvaya kalidassa liguttiguttassa gANa-dasaNaUrdhvamadho vA sukhottarovatArahetuH kASThAdimayaH caraNAdicAraNavaDhidassa bhikkhussa bhAvasuddhI hodi| pnthaaH|xxx bhAvazItirapi dvidhA prazastA- (dhava. pu. 6, pu. 254) / 6. yazaHpujApuraskAraprazastA c| tatra yahetu bhisteSAmeva saMyamasthAnAnAM niHkAMkSA nirmadA matiH / zrutAmRtakRtAnandA bhAva. saMyamakaNDakAnAM lezyApariNAmavizeSANAM bA agha- shuddhirmnermtaa||(praacaa. sA. 4-84) / stAt saMyamasthAneSvapi gucchati sA aprazastA bhAva- 1mada, mAna, mAyA aura lobha se rahita bhAva ko zautiH, yaiH punarhetubhisteSAmeva saMyamAdisthAnAnAmupa... bhAvazuddhi kahate haiN| 2 bhAvazuddhi tIna prakAra kI hai-- ritaneSuparitaneSu vizeSeSvadhyArohati saH prazastocco- tadbhAvazuddhi, AdezabhAvazuddhi aura praadhaanybhaavshuddhi| paritana eva krameNa bhAvazItistAvad draSTavyaM yAvat anya bhAva se pra anya bhAva se prasaMyukta rahakara jo bhAva zuddha hotA hai kevalajJAnam / (vyava. bhA. malaya. 3. 10-406) se usakA nApa tadabhAvazuddhi hai, jaise-~-bhUkhe Adi kI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvazramaNa 853, jaina-lakSaNAvalI [bhAvasamAdhi annaviSayaka abhilASA / prAdezabhAvazuddhi anyatva 'pyalam / duSTadoSApahAreNa guNapoSaNakunmanaH // aura ananyatva ke sambandha se do prakAra kI hai| jhAvastena vacaH satyaM bhAvasatyamidaM pyH| prAsukaM anyatvaviSayaka jaise- zuddhabhAva sAdhu kA guru, nedamityAdi vaco vA vRnigocaram // (prAcA. sA. ananyatvaviSayaka-zuddha bhAva hii| darzana, jJAna aura 5, 30-31) / 7. bhAvasatyaM shuddhaantraatmtaa| cAritra ko viSaya karane vAlI zuddhi tathA abhya. (samavA. abhaya. vR. 27, pR. 44) / 8. chadyasthantara tapa kI zuddhi, ise pradhAnabhAvazuddhi kahA jAtA jJAnasya dravyayAthAtmyAdarzane'pi saMyatasya sNytaasNyhai| pradhAnabhAvazuddhi kahane kA kAraNa yaha hai ki tasya vA svaguNaparipAlanArthaM prAsukamidamaprAsukamiusase sAdhu mala se vizuddha hotA hai| tyAdi ydvcstdraavstymityrthH| pragatA asavaH bhAvazramaNa-bhAvazramaNo jJAnI caritrayuktazca / prANA yasmAt tatprAsu, praasukaamityrthH| nirIkSya (uttarA. cU.pu. 244) / svaprayatAcAro bhavatyevamAdikaM vA bhAvasatyamahiMsAjo jJAnavAn hokara mahAvratAdirUpa cAritra se yukta lakSaNabhAvapAlanAGgatvAt // (ana. dha. svo. TI. hotA hai use bhAvazramaNa kahA jAtA hai| 4-47, bha. prA. malA. 1193) / 6. atIndriyAbhAvazruta--1. iMdiya-maNonimittaM jaM viNNANaM su. theSu pravacanoktavidhi-niSeghasaMkalpapariNAmo bhAvaH, yANusAreNaM / niyanatthuti samatthaM taM bhAvasuyaM xx tadAdhitaM vacanaM bhAvasatyam / (go. jI. jI. pra. / (vizeSA. 100) / 2. khayovasamaladdhI 224) / 10. sA hoi bhAvasaccA, jA sadabhippApAvasutaM / (nandI. ca. pR. 34) / 3. svazuddhAtmA- ypuvvmevuttaa| jaha paramattho kuMbho, siyA balAyA nubhUtilakSaNaM bhAvazrutam / (bR. dravyasaM. TI. 48) / ya esatti // (bhASAra. 32) / 4. bhAvazrutaM dvAdazAGgIsamutpannopayogarUpam / 1 jo vacana hiMsA prAdi doSoM se rahita ho use bhAva. (daNDakapra. vR. 4, pR. 3) / satya mAnA jAtA hai, vaha kadAcit ayogya (asatya) 1 indriya aura mana ke nimitta se jo zrUta ke anu- bhI ho to bhI bhAva se---hiMsA prAdi doSoM se sAra vizeSa jJAna hotA hai vaha bhAvabhuta kahalAtA rahita hone ke kAraNa paramArtha se--satya hai| 2 hai| 2 kSayopazamalabdhi kA nAma bhAvabhuta hai| abhiprAya se jo vacana bolA jAtA hai use bhAva3 apanI zuddha prAtmA ke anubhava ko bhAvabhuta satya kahA jAtA hai| jaise-- 'ghaTa le prAyo' isa kahate haiN| abhiprAya se 'ghar3A le pAyo' aisA prAdezavacana / bhAvasatya--.-.1. hisAdidomavijadaM saccamakappi- bhAvasamavAya--1. kSAyikasamyaktva-kevalajJAnayavi bhAvado bhaavN| (malA. 5-116) / 2. bhAva- darzana-yathAkhyAtacAritrANAM yo bhAvastadanabhavasya saccaM nAma jamahippAyato, jahA ghaDamANahitti tulyAnantapramANatvAt bhAvasamavAyanAt bhAvasamavAabhippAIto ghaDamANehiti bhaNiyaM, gAvIabhippA- yH| (ta. vA. 1, 20,12, dhava. pu. 6, pra. 16. yeNa gAvI, asso vA asso bhaNiyo, evamAditi / 200) / 2. bhAvado kevalaNANaM kevaladaMsaNeNa samaM (dazavai. cU. pR. 236, bhASAra. pR. 14 ud.)| yappamANaM, nnaannmettceynnovlNbhaado| (dhava. pu. 1, 3. chadmasthajJAnasya dravyayAthAtmyAdarzane'pi saMyatasya pR. 101) / 3. kevalaNANaM kevaladasaNeNa samANaM. saMyatAsaMyatasya vA svaguNaparipAlanArthaM prAsukamidama- eso bhaavsmvaayo| (jayadha. 1, pR. 125) / prAsukamityAdi yadvacastadbhAvasatyam / (ta. vA. 1, 4. kevalajJAnaM kevaladarzanena sadRzamityAdivisama20, 12, pR. 73 dhava. pu. 1, pR. 118%, cA. vAyaH / (go. jI. jI. pra. 256) / sA. pR. 30) / 4, nAsthe dravyayAthAtmyajJAnavaika-- 1kSAyika samyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura lyvtypi| prAsukAprAsukatve'pi bhAvasatyaM vacaH yathAkhyAta cAritra inakA jo bhAva hai usake anasthitam // (ha. pu. 10-106) / 5. ahiMsAlakSaNo bhava ke tulya ananta pramANa hone se una cAroM meM AvaH pAlyate yena bacasA tadbhAvasatyaM nirIkSya sva- bhAvasamavAya hai---bhAva kI apekSA paraspara samA. prayatAcArI bhavetyevamAdikam / (bha. prA. vijayo. natA hai| 1193) / 6. chadmasthajJAnino vastuyAthAtmyAdarzane- bhAvasamAdhi-bhAvasamAdhiH jJAna-darzana-cAritra
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasamyakcAritra] 854, jaina-lakSaNAvalI [bhAvasaMvara tapasAtmikA / (uttarA. cU. pR. 236) / krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhI ityAdi padoM ko jJAna, darzana, cAritra aura taparUpa samAdhi ko bhAva-bhAvasaMyogI pada jAnanA caahie| samAdhi kahA jAtA hai| bhAvasaMlekhanA-yo rAga-dveSa-mohAnAM kaSAyANAM bhAvasamyakacAritra-upayuktasya kriyAnuSThAnamA- ca sarvataH / naisargikadviSAM chedo bhAvasaMlekhanA tu sA / / gamapUrvakaM bhAvacAritram / (ta. bhA. 1-4, pR. 46) / (tri. za. pu. ca. 1, 6, 436) / upayoga yukta jIva kA jo pAgama ke anusAra svAbhAvika zatrusvarUpa rAga, dveSa evaM moharUpa kaSAyoM kriyA kA anuSThAna hai use bhAvacaritra kahA ko naSTa karanA; ise bhAvasaMlekhanA kahate haiN| jAtA hai| bhAvasaMvara- 1. saMsAranimittakriyAnivRttirbhAvabhAvasamyaktva-dekho bhAvasamyagdarzana / sNvrH| (sa. si. 9-1; ta. zlo. 9-1) / 2. sNsaarnimittkriyaanivttirbhaavsNvrH| Atmano bhAvasamyagjJAna-bhAvajJAnamupayogapariNativizeSAvasthA / (ta. bhA. siddha. vR. 1-5, pR. 46) / dravyAdihetukabhavAntarAvAptiH saMsAraH, tannimittaupayoga ke pariNamana kI vizeSa avasthA kA nAma kriyApariNAmasya nivRttirbhAvasaMvara iti vyapadizyate / (ta. vA. 6, 1,8) / 3. kriyANAM bhavahetUnAM nibhAvajJAna hai| vRttirbhAvasaMvaraH / (ha. pu. 58-300) / 4. bhAvasaMbhAvasamyagdarzana-1. ete (mithyAdarzanapudgalAH) " varo guptyAdipariNAmApanno jIvaH / (ta. bhA. siddha. eva vizuddhA AtmapariNAmApannA bhAvasamyagdarzanam / vR.1-5)| 5. rodhastatra kaSAyANAM kathyate bhAva(ta. bhA. siddha. vR. 1-5, pR. 46) / 2. naya ___ saMvaraH / (yogasAraprA. 5-2) / 6. krodha-lobha-bhayanikSepa-pramANAdibhiradhigamopAyo jIvAjIvAdisaka moharodhanaM bhAvasaMvaramuzanti dehinAm / (amita. latattvaparizodhanarUpajJAnAtmakaM bhAvasamyaktvam / zrA. 3-60) / 7. yA saMsAranimittasya kriyAyA (dharmasaM. mAna. 2-22, pR. 35) / 3. kevalaM satsaM viratiH sphuTam / sa bhAvasaMvarasta vijJeyaH paramAkhyAdibhArgaNAsthAnastannirNayo bhAvasamyaktvam / gamAt / (jJAnA. 3, pR. 45) / 8. cedaNapariNAmo (adhyAtmo. pR. 140) / jo kammassAsavaNirohaNe hedU / so bhAvasaMvaro khalu 1 AtmapariNAma ko prApta hokara vizuddhi ko prApta xxx // (dravyasaM. 34) / 6. karmanirodhe hue mithyAdarzanarUpa pudgaloM ko bhAvasamyagdarzana kahA samartho nirvikalpAtmopalabdhipariNAmo bhaavsNvro| jAtA hai| (paMcA. kA. jaya. va. 108) / 10. bhAvatastu bhAvasaMkoca-1. bhAvasaMkocastu vizuddhasya manaso jIvadroNyAmAzravatkarmajalAnAmindriyAdicchidrANAM niyogaH / (lalitavi. pR. 6) / 2. bhAvasaGkocanaM samityAdinA nirodhanaM saMvaraH / (sthAnA. abhaya. vR. vizuddhasya manaso vyaapaarH| (Ava. ni. malaya. vR. 1-14) / 11. bhavahetukriyAtyAgaH sa punarbhAva860, pR. 487) / sNvrH| (yogazA, 4-80) / 12. karmAsrava1 vizuddha mana ke vyApAra kA nAma bhAvasaMkoca hai| nirodhAtmA cidbhAvo bhAvasaMvaraH / (bhAvasaM. bhAvasaMkrama-kodhAdiegabhAvamhi TTidadavvassa bhA- vAma. 386) / 13. bhAvasaMvaraH bhavakAravaMtaragamaNaM bhaavsNkmo| (dhava. pu. 16, pR. 340) / NapApakriyAnirodhaH XXX / saMsArakAraNakriyAkrodha Adi kisI eka bhAva meM sthita dravya kA nirodhalakSaNaH bhAvasaMvaraH / (ta. vRtti zruta. 6-1) / anya bhAva ko prApta honA, isakA nAma bhAvasaM- 14. yenAMzena kaSAyANAM nigrahaH syAt sudRSTinAm / tenAMzena prayujyeta saMvaro bhaavsNjnykH| (jambU, ca. bhAvasaMyogapada-bhAvasaMyogapadAni krodhI mAnI 13-123) / 15. tyAgo bhAvAsravANAM jinavaramAyAvI lobhItvAdIni / (dhava. pu. 1,5.78); gaditaH saMvaro bhAvasaMjJo bhedajJAnAcca sa syAtsvageraino tirikkho kohI mANI bAlo juvANo samayavapuSastAratamyaH kathaMcit / (adhyAtmaka. 4, iccevamAINi bhaavsNjogpdaanni| (dhava. pu. 6, pR. 6) / 16. bhAvasaMvarastu saMsArakAraNabhUtAyA: 137) / kriyAyA AtmavyApArarUpAyAstyAgaH / (dharmasaM.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasaMsAra] 855, jana-lakSaNAvalo [bhAvasAmAyika mAna. svo. va. 3-47, pR. 133) / darzanasvabhAvanijaparamAtmatattbasamyazraddhAna- jJAnAnu1 saMsAra kI kAraNabhUta kriyAoM se jo nivRtti caraNarUpANi yAni samyagdarzana-jJAna-cAritrANi hotI hai, isakA nAma bhAvasaMvara hai| 4 jo jIva / tAnyeva na labdhAni / iti bhAvasaMsAraH / (bR. dravyagupti prAdi pariNAma ko prApta hai use bhAvasaMvara saM. 35, pR. 61) / 5. saMsArazabdArthajJaH tatropayukto kahate haiN| 10 jina indriyarUpa chedoM ke dvArA jIva-pudgalayorvA saMsaraNamAtramupasarjanIkRtasambandhijIvarUpa naukA meM karmarUpa jala pA rahA hai unako dravyaM bhAvAnAM vaudayikAdInAM varNAdInAM vA saMsaraNasamiti prAdi ke dvArA roka denA, ise bhAvasaMvara pariNAmo bhAvasaMsAra iti| (sthAnA. abhaya.va. kahA jAtA hai| 261) / 6. kaSAyAdhyavasAyasthAnavivartavattirbhAvabhAvasaMsAra-1. savve payaDi-TThidino aNubhAga- sNsaarH| (bha. prA. mUlA. 430) / ppadesabaMdhaThANANi / jIvo micchattavasA bhamido 1 prANI mithyAtva ke vazIbhata hokara prakRtibanvapuNa bhAvasaMsAre // (dvAdazAnu. 29sa. si. 2.10 sthAna, sthitibandhasthAna, anubhAgabandhasthAna aura ud.) / 2. savvAsiM pagadINaM aNabhAga-padesabaMdhaThA- pradezabandhasthAnoM ke prAzraya se jo dIrghakAla taka NANi / jIvo micchattavasA paribhamido bhaavsNsaare|| saMsArameM paribhramaNa karatA hai| isakA nAma bhAva(dhava. pu. 4, pR. 334 ud.)| 3. jIvasyAsaMkhyAta- saMsAra hai| 5 tadviSayaka upayogase yukta saMsAra lokapramANeSvadhyavasAyasaMjJiteSu bhAveSu parAvRtti - padArtha ke jJAtA ko bhAvasaMsAra kahate haiM, athavA vsNsaarH| (bha. prA. vijayo. 1780) / 4. atha jisameM sambandhI dravyoM ko gauNa kiyA gayA hai aise saMsaraNa (paribhramaNa) mAtra ko bhAvasaMsAra jAnanA nimittAni sarvajaghanyamanovacana-kAyapariSpandarUpANi cAhie, athavA jIva ke audayikAdi bhAvoM aura gheNyasaMkhyeyabhAgapramitAni catu:sthAnapatitAni sarva- pudagaloM ke varNAdi bhAvoM ko bhAvasaMsAra kahA jaghanyayogasthAnAni bhavanti, tathaiva sarvotkRSTaprakRtibandha-pradazabandhAnAmattAni sarvotkRSTamanovacana-kAya- bhAvasAdhu-1. XXX bhAvaMmi ya saMjato byApArarUpANi tadyogyazreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni / sAhU // (prAva. ni. 1008, pR. 551); nivvANacatuHsthAnapatitAni sarvotkRSTayogasthAnAni ca bhava- sAhae joge, jamhA sAheti sAhuNo / samA ya savva nti, tathaiva sarvajaghanya sthitibandhanimittAni sarva- bhUesu, tamhA te bhaavsaahunno|| (prAva. ni. 1010 jaghanyakaSAyAdhyavasAyasthAnAni tadyogyAsaMkhyeyaloka- pR. 551) / 2. je NivvANasAhae joge sAdhayaMti pramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti, tathaiva ca te bhAvasAdhavo bhaNNaMti / (dazavai. ca. pR. 261) / sarvotkRSTakaSAyAdhyavasAyasthAnAni, tAnyapyasaMkhyeya- 3. bhAve vicAryamANe sAdhuH saMyataH-samyak jinAlokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti, tathaiva jJApurassaraM sakalasAvadhavyApArAduparataH / (prAva. sarvajacanyAnubhAgabandhanimittAni sarvajaghanyAnubhAgA- ni. malaya. vR. 1008) / dhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaT- 1 jo saMyata hai-jinAjJApUrvaka samasta sAvadha sthAnapatitAni bhavanti, tathaiva ca sarvotkRSTAnu- vyApAra ko chor3a cukA hai use bhAvasAdhu kahate haiM / bhAgavandhanimittAni sarvotkRSTAnubhAgAdhyavasAyasthA- jo mukti ke sAdhaka yogoM ko samyagdarzanAdinAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapati- rUpa vyApAroM ko-siddha karate haiM tathA samasta tAni ca vijJeyAni / tenaiva prakAreNa svakIya-sva- prANiyoM meM sama-rAga-dveSa se rahita hote haiM ve kIyajaghanyotkRSTayormadhye tAratamyena madhyamAni ca bhAvasAdhu kahalAte haiN| bhavanti, tathaiva jaghanyAdutkRSTaparyantAni jJAnAvaraNA- bhAvasAma-dekho bhAvasAmAyika / dimUlottaraprakRtInAM sthitibandhasthAnAni ca, tAni bhAvasAmAyika-1. prAyovamAe paradukkhamakaraNaM sarvANi paramAgamakathitAnusAreNAnantabArAn bhrami- rAga-dosamajjhatthaM / nANAitigaM tassAyapoaNaM bhAva. tAnyanena jIvena, paraM kintu pUrvoktasamastaprakRti- sAmAI // (prAva. ni. 1045, pR. 575) / bandhAdInAm sadbhAvavinAzakAraNAni vizuddhajJAna- 2. NiruddhAsesakasAyassa vaMtamicchattassa gaya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasAmAyika ] NiuNassa chadavvavisano boho bAhabivajjio prakvali bhAvasAmAiyaM NAma / ( jayadha. 1, pR. 68) / 3. sarvajIveSUpari maitrIbhAvo'zubhapariNAmavarjanaM bhAvasAmAyikaM nAma / (mUlA. vU. 7-17 ) / 4. AtmanIva paraduHkhAkaraNapariNAmo bhAvasAma, tathA rAga-dveSamAdhyasthyam anAsevanayA rAga-dveSamadhyavartitvam, sarvatrAtmanastulyarUpeNa varttanaM bhAvasamam XXX I ( zrAva. ni. malaya. vu. 1045, pR. 575 ) / 5. bhAvasAmAyikaM sarvajIveSu maitrI bhAvo'zubhapari - NAmavarjanaM vA / X X X vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH, tasya sAmAyikaM bhAvasAmAyikam / (ana. dha. svo TI. 8-16, pR. 552-53 ) / 6. bhAvasya jIvAditattvaviSayopayogarUpasya paryAyasya mithyAdarzana - kaSAyAdisaMklezanivRttiH sAmAyikazAstropayogayuktajJAyakaH tatparyAyapariNatasAmAyikaM vA bhAvasAmAyikam / (go. jI. jI. pra. 367 ) / 7. NAmabhAvassa jIyAditaccavisayuvayogarUvassa pajjAyassa micchAdaMsaNa-kasAyAdisaM kilesaNiyaTTI sAmAiyasatyupayuttaNAyago tappajjAyapariNadaM sAmAiyaM vA bhAvasAmAiyaM / (praMgapa. pU. 306 ) / 1 prapane samAna dUsaroM ko dukhita na karane kA abhiprAya rakhanA tathA rAga-dveSa ke madhya meM sthita rahanA - na iSTa se rAga karanA aura na aniSTa se dveSa karanA, isakA nAma bhAvasAma yA bhAvasAmAfor hai| jJAna, darzana aura cAritra ( ratnatraya) rUpa jo samIcIna bhAva hai usakA zrAtmA meM praveza karAnA, ise bhAvasAmAyika jAnanA caahie| 2 jisane samasta kaSAyoM ko rokakara mithyAtva kA vamana kara diyA hai--use naSTa kara diyA haiM - tathA jo nayoM ke vyavahAra meM kuzala hai aise jIva ke jo nirbAdha va skhalita chaha dravyaviSayaka bodha hotA hai usakA nAma bhAvasAmAyika hai / bhAvasiddha- pradaiyAI bhAve, prattheNaM savvahA khavi - tANaM / sAhiyavaM jaM khatiyaM, bhAvaM to bhAvasiddhI u // ( siddhaprAbhRta 5 ) / jisane zradayika zrAdi bhAvoM ko sarvathA naSTa karake kevalajJAna- darzanAdirUpa kSayika bhAva ko siddha kara liyA hai use bhAvasiddha kahate haiM / bhAvasevA-darpaH pramAdaH zranAbhogaH bhayaM pradoSa ityAdikeSu pariNAmeSu pravRttirbhAvasevA / (bha. prA. 856, jaina - lakSaNAvalI [bhAvAgama vijayo. 450 ) / prabhimAna, pramAda, asAvadhAnI, bhaya aura pradoSa (dveSa) ina pariNAmoM meM jo pravRtti hotI haiM use bhAvasevA kahate haiM / bhAvastava - 1. x x x saMtaguNakittaNA bhAve // ( zrAva. bhA. 163, pR. 560 ) / 2. tesi jiNANa taNANa- daMsaNa viriya suha-sammattavvAbAha- virAyabhAvAdiguNANusaraNa - parUvaNAtro bhAvatthazro NAma / ( jayadha. 1, pR. 111) / 3. kevalajJAna- kevaladarza nAdiguNAnAM stavanaM bhAvastava: / (mUlA. vR. 7, 41) / 4. varNyante'nanyasAmAnyA yatkaivalyAdayo guNAH / bhAvakairbhAvasarvasvadizAM bhAvastavo'stu saH // ( zrana. dha. 8-44 ) / 5. bhAvaviSayo bhAvastavaH / ( zrAva. bhA. malaya. vR. 163, pR. 560 ) / 1 vidyamAna guNoM kA kIrtana karanA, isakA nAma bhAvastava hai / 2 tIrthaMkaroM ke ananta jJAna, darzana, vIrya, sukha, samyaktva, avyAbAdha aura virAgatA zrAdi guNoM ke smaraNa va prarUpaNa karane ko bhAvastava kahA jAtA hai / bhAvastrI- strIvedodayena puruSAbhilASarUpamaithunasaMjJAkrAnto jIvo bhAvastrI / (go. jI. jI. pra. 271) 1 jo jIva strIveda ke udaya se puruSa kI abhilASArUpa maithuna saMjJA se pIr3ita ho use bhAvastrI kahate haiM / bhAvasnAna-dhyAnAmbhasA tu jIvasya sadA yacchudvikAraNam / malaM karma samAzritya bhAvasnAnaM taducyate // ( zraSTaka. hari. 2 - 6) | jo karmarUpa maila kA Azraya lekara sadA zuddhi kA kAraNa hai aisA jo jIva kA dhyAnarUpa jala se snAna hai use bhAvastAna kahA jAtA hai / bhAvasparza - 1. jo so bhAvaphAso NAma / uvajutto pAhuDajANazrI so savvo bhAvaphAso nAma // ( SaTkhaM. 5, 3, 31-32 - pu. 13, pR. 35) / 2. phAsapAhuDaM NAdUNa jo tattha uvajutto so bhAvaphAsotti ghettavvo / ( dhava. pu. 13, pR. 35) 1 1 jo sparzaprAbhUta kA jJAtA hokara usake viSaya meM upayogayukta ho usakA nAma bhAvasparza hai / bhAvAgama - teSAmeva paJcAnAM (jIvAdyastikAyAnAm) mithyAtvodayAbhAve sati saMzaya-vimoha-vibhrama
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAgamakarma 1 rahitatvena samyagavAyo bodho nirNayo nizcayo jJAnasamayo'rtha paricchittirbhAvazrutarUpo bhAvAgama iti yAvat / (paMcA. kA. jaya. vR. 3) / fararea karma ke udaya kA prabhAva ho jAne para jo jIvAdi pAMca astikAyoM kA saMzaya, anadhyavasAya aura viparIta jJAna se rahita yathArtha bodha hotA hai use bhAvAgama kahA jAtA hai / bhAvAgamakarma - dekho zrAgamabhAvakarma / bhAvAgAra cAritramohodaye satyagArasambandhaM pratyanivRttaH pariNAmo bhAvAgAramityucyate / (sa. si. 7-19) / cAritramoha kA udaya rahane para jo pariNAma ghara kI prora se nivRtta nahIM hotA hai-usake viSaya meM anurAgarUpa rahatA hai - use bhAvAgAra kahate haiM / bhAvAgni- 1. udayaM patto vedo, bhAvaggI hoi taduvogeNaM / bhAvo carittamAdI, taM DahaI teNa bhAvaggI / / (bRhatka. bhA. 2150 ) / 2. 'veda' strI - vedAdirudayaM prAptaH san tasya strIvedAdeH sambandhI ya upayoga :- puruSAbhilASAdilakSaNastena hetubhUtena bhAvAgnirbhavati / kutaH ityAha- bhAvazcAritrAdikaH pariNAmaH taM bhAvaM yena kAraNena dahati tena bhAvAgnirucyate, 'bhAvasya dAhako'gnirbhAvAgniH' iti vyutpatteH / (bRhatka. kSe. vR. 2150 ) / 1 udaya ko prApta veda ( strIveda zrAdi ) tadviSayaka upayoga se -- puruSAdiviSayaka abhilASA ke dvArAcUMki cAritra zrAdirUpa bhAva (pariNAma) ko dagdha karatA hai, isIlie use bhAvAgni kahA jAtA hai / bhAvAcArya - dekho AcArya / AyAro nANAI tassAyaraNA pabhAsaNAto vA / je te bhAvAyariyA bhAvayArovauttA ya // (zrAva. ni. 965 ) / jJAna darzanAdirUpa pracAra pAMca prakAra kA hai| jo bhAvAcAra meM upayukta hokara svayaM usa zrAcAra kA paripAlana karate haiM tathA anya sAdhunoM ke lie usakA vyAkhyAna karate haiM unheM bhAvAcArya kahA jAtA hai 857, jena - lakSaNAvalI bhAvAjIva- 1. bhAvAjIvo dharmAdirgatyAdyupagrahakArIti / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-5, pR. 46 ) 1 2. bhAvatastvekarasa ekavarNa ekagandho dvisparza iti / ( zrAva. ni. malaya. vR. 126, pR. 131) / la. 108 [bhAvAbhigraha 1 gati sthiti zrAdi ke upakAraka dharma-adharma Adi dravya bhAva kI apekSA zrajIva mAne jAte haiM / 2 bhAva kI apekSA ajIva (paramANu) vaha hai jo eka rasa, eka varNa, eka gandha aura do sparzo ( snigdha-rukSa aura zIta-uSNa meM se eka-eka ) se sahita ho / bhAvAdhaH karma - saMjamaThANANaM kaMDagANa lesA - ThiIvisesANaM / bhAvaM he kareI tamhA taM bhAvahekammaM // (fquefa. &e) I jo prAcaraNa saMyamasthAnoM ke kANDakoM, lezyAvizeSoM aura karma prakRtiyoM ke sthitivizeSoM sambandhI vizuddha va vizuddhatara sthAnoM meM vartamAna bhAva ( zradhyavasAya) ko zradhaH karatA hai - hIna va hInatara sthAnoM meM karatA hai--use bhAvAdhaH karma kahA jAtA hai / yaha sAdhu ke zrAhAraviSayaka 16 udgamadoSoM meM prathama hai / bhAvAnuyoga - bhAvAnAmanuyogo nAma bahUnAmaudayikAdInAM bhAvAnAM vyAkhyAnam / ( zrAva. ni. malaya. vR. 126, pR. 132) / zradayika zrAdi bhAvoM meM kisI eka ke athavA bahutoM ke vyAkhyAna ko bhAvAnuyoga kahate haiM / bhAvApariNata - dAyakAderazuddha bhAve bhAvApariNatam / (gu. gu. SaTTa 25, pR. 58 ) / dAtA Adi ke bhAva ke azuddha hone para bhAvApariNata nAma kA eSaNAdoSa ( 8vAM ) hotA hai / bhAvAbhigraha - ukkhittamAicaragA, bhAvajuyA khalu abhiggA hoti / gAyaMto va rudaMto, jaM dei nisannamAdI vA // zrasakkaNa ahisavakaNa parammuhAGalaM kieyaro vA vi / bhAvannayareNa jumro, graha bhAvAbhiggaho nAma / / (bRhatka. bhA. 1652-53 ) / utkSipta -- dAtA ke dvArA pAkapAtra se pUrva meM hI nikAla kara rakhe hue - bhojya padArtha kA anveSaNa karane vAle bhAvayukta zrabhigraha ( bhAvAbhigraha ) hote haiM, arthAt "maiM pAkapAtra se pUrva meM nikAlI gaI vastu ko hI grahaNa karUMgA, isa prakAra ke niyama kA nAma bhAvAbhigraha hai / athavA gAtA huA, rotA huyA yA baiThA hudhA zrAdi dAtA yadi degA to grahaNa karUMgA, aisA jo niyama kiyA jAtA hai use bhAvAbhigraha kahate haiM / tathA haTatA huA, sanmukha zrAtA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArta] 858, jana-lakSaNAvalI [bhAvAhAra hunA, parAGmukha hotA humA, alaMkArayukta athavA bhAvata evmbhuutshcaaritre'vsiidtiityvsnnH| (bha. alaMkAroM se rahita dAtA yadi degA to grahaNa prA. vijayo. 1950) / karUMgA; isa prakAra ke abhiprAyoM meM kisI bhI jo sAdhu kA veSa dhAraNa karake zuddha cAritra se abhiprAya se yukta bhAvAbhigraha hotA hai| rahita hotA huA upakaraNa, vasati va saMstara ke bhAvArtta-krodhAdibhirabhibhUto bhAvArtaH / (bRhatka. pratilekhana meM; svAdhyAya meM, vihArabhUmi ke zodhana bhA. kSe. vR. 1251) / meM, gocArazaddhi meM, IryAsamiti prAdi meM, svA. jo krodhAdi kaSAyoM se pIr3ita hai vaha bhAvAta kaha- dhyAya kI samApti meM tathA gocara meM prayatnazIla lAtA hai| nahIM rahatA hai; aAvazyakoM ke paripAlana meM prAlasa bhAvA-1.xxx bhAveNaM hoi rAgaDeM // karatA hai yA honAdhika rUpa meM karatA hai tathA vacana (sUtrakR. ni. 2, 6, 185) / 2. bhAvA va kAya se karatA huA bhI use mana se nahIM karatA tu punaH rAga:-sneho'bhiSvaGgastenArdra yajjIvadravyaM haiN| isa prakAra se jo cAritra meM khinna rahatA hai tadbhAvAmityabhidhIyate / (sUtrakR. ni. zI. vR. 2, use bhAvAvasanna sAdhu jAnanA caahie| 6, 185) / bhAvAtrava-1. bhAvAsravAstu te (AtmasamavetAH 1 rAga kA artha sneha yA prAsakti hai, usase jo pudgalAH) evoditaaH| (ta. bhA. siddha. vR. 1-5, jIva dravya prArdra (bhIgA huA) hai use bhAvArdra kahA pR. 46) / 2. micchattAicaukkaM jIve bhAvAsavo jAtA hai| bhaNiyaM / / (dravyasva. pra. nayaca. 152) / 3. prAsabhAvAvagraha-cauro prodaiammI, khagrovasamiyammi vadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa vinnnneyo| pacchimo hoi| maNasI karaNamaNunnaM, ca jANa jaM bhAvAsamo jiNutto xxx // (dravyasaM 26) / jattha U kamai // bhAvoggaho ahava dahA, mai-gahaNe 4. karmAsravanirmalanasamarthazuddhAtmabhAvanApratipakSamatena attha-vaMjaNe u mii| gahaNe jattha u giNhe, 'maNasI yena pariNAmenAsravati karma, kasya? AtmanaH svasya, kara' akaraNe tivihaM / (bRhatka. bhA. 684-85) / sa pariNAmo bhAvAnavo vijJeyaH / (bu. dravyasaM. TI. devendrAvagraha, rAjAvagraha, gahapati-avagraha, sAgArika- 26) / 5. nirAsravazuddhAtmapadArtha viparIto rAgaavagraha aura sArdhAmaka avagraha ina pAMca avagrahoM meM deSa-moharUpo jIvapariNAmo bhAvAnavaH / (paMcA. se cAra to 'yaha merA kSetra hai' ityAdi prakAra kI kA. jaya. vR. 108) / 6. udayodIraNAkarmadravyAmUrchA rahane ke kAraNa praudayika bhAva ke antargata sravo yataH (?) / syAnnUtna (?) dravya-bhAva! bhAvahaiM tathA antima (pAMcavAM) kaSAyamohanIya ke kSayo- dravyAsravAH kramAt / (prAcA. sA. 3-30) / pazama se mUrchA na hone ke kAraNa kSAyopazamika 7. Adyo jIvAtmako bhAva: xxx // (jambU. bhAva ke antargata hai| yaha bhAvAgraha hai| bhAvAgraha ca. 3-53); tatra rAgAdayo bhAvAH karmAgamanamati aura grahaNa ke bheda se do prakAra kA hai| hetavaH // tasmAdbhAvAzravo jJeyo rAgabhAvaH zarIriinameM matipravagraha prarthAvagraha aura vyaMjanAvagraha ke NAm / (jambU. ca. 13, 100-1) / bheda se do prakAra kA hai| jisa devendrAvagraha Adi 1mAtmA meM samavAya ko prApta hue ve hI karmarUpa meM sAdhu jaba kisI sacitta, acitta yA mizra vastu pudagala udaya ko prApta hone para bhAvAnava kahalAte ko grahaNa karatA hai taba vaha grahaNabhAvAvagraha kaha- haiN| 2 jIva meM jo mithyAtva, avirati, kaSAya lAtA hai| aura yoga ye cAra vidyamAna rahate haiM unheM bhAvAtrava bhAvAvasanna - bhAvAvasanno'zuddhacaritraH sIdati kahate haiN| upakaraNe vasati-saMstarapratilekhane svAdhyAye vihAra- bhAvAhAra-bhAvAhArastvayam-kSudhodayAd bhakSyabhUmizodhane gocArazuddhau IsimityAdiSu svAdhyAya- paryAyApannaM vastu yadAharati sa bhAvAhAraH / (sUtrakR. kAlAvalokena svAdhyAyavisarge gocare cAndyataH ni. zI. va. 2, 3, 166, pR.87)| AvazyakeSvalasaH janAtirikto vA janAdhikaM karoti kSudhA ke udaya se bhakSya avasthA ko prApta vastu ko kurvazca yathoktamAvazyakaM vAkkAyAbhyAM karoti na jo grahaNa kiyA jAtA hai use bhAvAhAra kahate haiM /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvidravyakRti 856, jaina-lakSaNAvalI [bhA vinoAgamadravyAntara bhAvidravyakRti-jA sA bhaviyadavvakadI NAma je pariNAmaprApti pratyabhibhukhaM dravyaM bhaaviityucyte| (ta. ime kaditti aNiyogaddArA bhaviprovakaraNadAe jo vA. 1, 5, 7) / 2. gatyantare sthito manuSyabhavaTrido jIvo Na tAva taM karedi sA savvA bhaviya- prApti pratyabhimakho bhAvijIvaH, sa eka davvakadI NAma / (SaThkhaM. 4,1, 64-pu. 6, pR. diprAbhUtaM na jAnAti kevalamagre jJAsyati tadA bhaavi271)| nogrAgamaH / (nyAyaku. 74, pR. 807) / 3. athavA jo jIva bhaviSya meM kRti anuyogadvAroM ke upakaraNa yadA jIvAdiprAbhRtaM na jAnAti agre tu jJAsyati rUpa se sthita hokara vartamAna meM use nahIM kara rahA tadA bhAvinoAgamadravyajIvaH / (ta. vRtti zruta. hai use bhAvI (noprAgama) dravyakRti kahate haiN| 1-5) / bhAvidravyAsaMkhyAta-jaM taM bhaviyAsaMkhejjayaM taM 1 jIvana-manuSyAdi jIvana-pariNAma aura bhavissakAle asNkhejjpaahuddjaannugjiivo| (dhava. pu. samyagdarzana pariNAma kI prApti ke prati jo abhi3, pR. 124) / mukha dravya hai use kama se bhAvI nomAgamadravyajIva jo jIva bhaviSya meM asaMkhyAtaprAbhUta kA jJAtA hone aura bhAvI noprAgamasamyagdarzana kahate haiN| 2 anya vAlA hai use bhAvI dravyAsaMkhyAta kahA jAtA hai| gati meM sthita jo jIva manuSyabhava kI prApti ke bhAvinaigamanaya - 1. NippaNNamiva payaMpadi bhAvi- prati prabhimukha ho rahA hai use bhAvI nomAgamadravyajIva payatthaM khu Naro aNippaNNaM / appatthe jaha patthaM bhaNNai kahate haiM; vahI jaba jIvAdiprAbhRta ko vartamAna meM so bhAviNaigamotti No // (nayaca. 35; nahIM jAnatA hai, kintu Age avazya jAnegA taba dravyasva. pra. nayaca. 205) / 2. bhAvini bhUtavatka- use bhAvI nogrAgamadravyajIva kahA jAtA hai / thanaM yatra sa bhAvinaigamo yathA arhan siddha ev| bhAvinoAgamadravyabhAva - bhAvapAhuDapajjayasa(pAlApapa. pR. 138) / 3. bhaviSyantam artham rUveNa jo jIvo pariNamissadi so NoprAgamabhaviyaalItavat kathanaM bhAvini bhUtavat kathanaM bhAvinaigamaH, davvabhAvo NAma / (dhava. pu.5, pR. 184) / yathA arhan siddha eva / (kAtike. TI. 271) / jo jIva prAge bhAvaprAbhRta paryAyarUpa se pariNata 1 aniSpanna (anutpanna) bhAvI padArtha ko jo hone vAlA hai use bhAvI noprAgamadravya bhAva kahate haiN| niSpanna ke samAna kahA jAtA hai use bhAvI naMgama- bhAvinoprAgamadravyasAmAyika-bhAvikAle sAnaya kahate haiN| jaise-jo prastha (eka mApavizeSa) mAyikaprAbhRtajJAyijIvo bhAvinogrAgamadravyasAmAyiabhI utpanna nahIM hanA hai-mAge utpanna hone kam / (ana. dha. sa. TI. -16) / vAlA hai-use vartamAna meM prastha kahanA, athavA jo jIva aAgAmI kAla meM sAmAyikaprAbhata kA prarahanta ko siddha khnaa| jJAtA hone bAlA hai use bhAvI nogrAgamadravyasAmAbhAvinoprAgamajJAyakazarIradravyabhAva-bhAva- yika kahA jAtA hai| pAhaDapajjAyapariNadajIvassa AhAro je hosadi bhAvinoprAgamadravyAnanta-jaM taM bhaviyANaMtaM taM sarIraM taM bhaviyaM NAma / (dhava. 5, pR. 184) / aNaMtappAhuDajANugabhAvI jiivo| (dhava. pu. 3, pR. bhAvaprAbhUtaparyAyarUpa se pariNata jIva kA jo zarIra prAdhAra hogA use bhAvI nomAgamajJAyakazarIradravya- jo jIva bhaviSya meM anantaprAbhUta kA jAnakAra bhAva kahate haiN| hone vAlA hai use bhAvI nogrAgamadravyAnanta kahA bhAvinoprAgamadravyakAla- bhaviyaNoprAgamadabba- jAtA hai| kAlo bhavissakAle kAlapAhaDajANo jIvo / bhAvinogrAgamadravyAntara-bhaviyaNoprAgamadadhvaMta(dhava. pu. 4, pR. 314) / raM bhavissakAle aNtrpaahddjaanno| saMpahi saMtevi jo jIba AgAmI kAla meM kAlaprAbhata kA jJAtA uvajoe aNtrpaaddvgmrhiyo| (dhava. pu. 5, hone vAlA hai use bhAvI nogrAgamadravyakAla kahA pR. 2) / jAtA hai| jo jIva bhaviSya meM antaraprAbhUta kA jJAtA hone bhAvinomAgamadravyajIva-1. jIvana-samyagdarzana- vAlA hai, para vartamAna meM upayoga ke hone para bhI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvipratikramaNa] 860, jaina-lakSaNAvalI [bhAvendriya jo antaraprAbhRta ke jJAna se rahita haiM use bhAvI no kahalAtA hai| indra ke adhikAra ko-zabdArtha ko AgamadravyAntara kahate haiN| ----jo jAnatA hai aura tadviSayaka upayoga se sahita bhAvipratikramaNa - cAritramohakSayopazamasAnnidhye ho use bhAva-indra jAnanA caahie| bhaviSyatpratikramaNaparyAya zrAtmA bhaaviprtikrmnnm| bhAvendriya-1. labdhyupayogau bhAvendriyam / (ta. bha. prA. vijayo. 116) / sU. 2-18; dhava. pu. 1, pR. 236) // 2. labdhyu pacAritramohanIya kA kSayopazama hone para jo jIva yogau bhAvendriyam---arthagrahaNazaktiH labdhiH, upayogaH Age hone vAlI pratikramaNa paryAya se pariNata hone punararthagrahaNavyApAraH / (laghIya. svo. viva. 5, pR. vAlA hai use bhAvI pratikramaNa kahate haiN| 115) / 3. zrotrendriyAdiviSayA sarvAtmapradezAnAM bhAvivrata-cAritramohasya kSayAt kSayopazamAdvA tadAvaraNakSayopazamalabdhirUpayogazca bhAvendriyam / yasminnAtmani bhaviSyanti viratipariNAmAH sa bhA. (nandI. hari. vR. pR. 20) / 4. bhAvendriyaM tu vivratam / (bha. prA. vijayo. 1185) / kSayopazama upayogazca / (lalitavi. pR. 39) / cAritramoha ke kSaya yA kSayopazama se jisa prAtmA 5. bhAvendriyANi tu bhAvAtmakAnyAtmapariNatirUpAmeM Age viratirUpa pariNAma hone vAle haiM use bhAvI- NIti / (ta. bhA. siddha. va. 2-16); labdhyupayogI vrata kahate haiN| bhAvendriyam-labdhiH pratisvamindriyAvaraNakarmakSayobhAvisAmAyika-cAritramohanIyakSayopazamavize- pazamaH, svaviSayavyApAraH praNidhAnaM vIryamupayogaH, SasahAyo ya AtmA bhaviSyatsarvasAvadyayoganivRtti- etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNaM bhavati / pariNAmaH so'bhidhIyate bhAvisAmAyikazabdena / (bha. (ta. bhA. siddha. vR. 2-18) / 6. bhAvendriyaM nAma prA. vijayo. 116) / jJAnAvaraNakSayopazamavizeSopalabdhiH, dravyendriyanimicAritramohanIya ke kSayopazama ke prAzraya se jo jIva tarUpAdyupalabdhizca / (bha. prA. vijayo. 115); AgAmI kAla meM samasta sAvadyayoga kI nivRttirUpa bhAvendriyaM jJAnAvaraNakSayopazama indriyajanito rUpApariNAma se yukta hone vAlA hai use 'bhAvIsAmA- dhupayogazca / (bha. prA. vijayo. 313) / 7. labdhiyika' zabda se kahA jAtA hai| stathopayogazca bhAvendriyamudAhRtam / (ta. sA. bhAvisiddha-bhaviSyatsiddhatvaparyAyo jIvo bhAvi- 2-44) / 8. madinAvaraNakhovasamutthavisuddhI hu siddhaH / (bha. prA. vijayo. 1) / tajjaboho vaa| bhAvidiyaM tu xxx // (go. jisa jIva ko Age siddhatva paryAya prApta hone jI. 165) / 6. AtmapradezAvaraNakSayopazamarUpaM vAlI hai use bhAvIsiddha kahA jAtA hai| bhAvendriyam / (siddhivi. vR. 8-26, pR. 570) / bhAvI arhana-dekho bhAvyarhan / 10. bhAvendriyaM tu labdhyupayogAtmakam / (pra. ka. bhAvena anuyoga - bhAvenAnuyoga: saMgrahAdInAM mA. 2-5, pR. 226) / 11. labdhiH sadopayogazca paJcAnAmadhyavasAyAnAmanyatareNAdhyavasAyena yo'nu- syAd bhAvendriyamAtmanaH / (prAcA. sA. 4-27) / yogaH / (prAva. ni. malaya. va. 126, pR. 132) / 12. xxx iyaraM pUNa, ladadhUvaprogehi nAya saMgraha Adi (saMgrahArthatA, upagrahArthatA, nirjarArthatA, (gu. ga. SaT. svo. vR. 15, ud.)| 13. jantoH zrataparyavajAta aura abyavacchitti) pAMca adhyava- zrotrAdiviSayastattadAvaraNasya yH| syAt kSayopazamo sAyoM meM se kisI eka adhyavasAya (abhiprAya) ke labdhirUpaM bhAvendriyaM hi tat // sva-svalabdhyanusAreNa dvArA jo byAkhyA kI jAtI hai use bhAvena anuyoga viSayeSu ya AtmanaH / vyApAra upayogAkhyaM bhaved kahA jAtA hai| bhAvendriyaM ca tat / / (lokapra. 3, 480-81) / bhAvendra-jo puNa jahatthajutto, suddhanayANaM tu esa 1 labdhi aura upayoga ko bhAvendriya kahate haiN| bhaavido| iMdassa va ahigAraM, viyANamANo tava. 2. artha ke grahaNa karane kI zakti kA nAma labdhi utto // (bRhatka. bhA. 15) / aura arthagrahaNa ke prati jo byApAra hotA hai usakA jo paramaizvaryarUpa yathAvasthita artha se sahita ho vaha nAma upayoga hai, ina donoM ko bhAvendriya kahA zuddha nayoM-zabdAdi nayoM ke anusAra bhAva-indra jAtA hai| 3 samasta prAtmapradezoM sambandhI zrotra
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvaikAnta ] Adi indriyoM viSayaka unake AvaraNa ke kSayopazama rUpa labdhi aura upayoga ko bhAvendriya kahate haiM / bhAvaikAnta- - bhAva eveti sanneveti ekAntaH grasahAyadharmagraho bhAvaikAntaH, sarvathA sattvAbhyupagama ityartha: / ( prAptamI vasu vR. 1 - 9 ) / vivakSita vastu 'sat hI hai' isa prakAra se jo zrasattva dharma kI apekSA se rahita grahaNa hotA haikevala sattA ko hI svIkAra kiyA jAtA hai, isakA nAma bhAvaikAnta hai / bhAvojjhita - laddhUNa annavatthe, porANe so u dei annassa / so vi anicchai tAI, bhAvujjhiyamevAyaM / (bRhatka. bhA. 614) / koI anya navIna vastroM ko prApta karake purAne bastra kisI dUsare ko detA hai, vaha ( dUsarA ) bhI unheM purAne hone ke bhAva (abhiprAya ) se nahIM svIkAra karatA hai; isIlie ityAdi prakAra ke tyAga ko bhAvojjhita kahA jAtA hai / bhAvotthAna kAyotsarga - dhyeyaikavastuniSThatA jJAnayasya bhAvasya bhAvotthAnam / (bha. zrI. vijayo. 116) / jJAnamaya bhAva, jo eka dhyeya vastumeM rahatA hai, isakA nAma bhAvakAyotsarga hai / bhAvodyota -- 1. bhAvajjovo NANaM jaha bhaNiyaM savvabhAvadarisIhiM / tassa dupayogakaraNe bhAvujjovotti NAdavvo / (mUlA. 7- 156 ) / 2. bhAvujjovaujjono logAlogaM pagAsei || ( zrAva. ni. 1062) / 1 bhAvodyota jJAna hai, aisA sarvajJa ne kahA hai, usa kA upayoga karane para bhAvodyota hotA hai, aisA jAnanA cAhie / 2 jo udyota loka va aloka ko prakAzita karatA hai vaha bhAvodyota udyota kahalAtA hai / bhAvopakrama - bhAvopakramo hi nAma parahRdayAkUtasya yathAvatparijJAnam / (zrAva. ni. malaya. vR. 78, pR. e2)| dUsare ke hRdayagata abhiprAya kA jo yathArtha jJAna hotA hai usakA nAma bhAvopakrama hai / bhAvopayogavargaNA - ubajogo NAma kohAdikasA ehi saha jobassa saMpajogo, tassa vaggaNAo viyappA bhedAtti eTTo / XXX bhAvado tibva 861, jaina-lakSaNAvalI [bhASAdravyavargaNA maMdAdibhAvapariNadANaM kasAyudayadvANANaM jahaNNaviyacrogs jAvukkassaviyappo tti chavaDDhikameNAvaTThiyANaM bhAvovajogavaggaNA tti vavaeso; bhAvavisesi - dAzro ubajogavaggaNAo bhAvovajogavaggaNAgratti vivakkhiyattAdo | jayadha. - kasAyapA. pR. 576, fz. 2) 1 krodhAdi kaSAyoM ke sAtha jo jIva kA saMyoga hotA hai usakA nAma upayoga hai, isa upayoga ke vikalpoM yA bhedoM ko upayogavargaNA kahA jAtA hai| tIvrasanda Adi bhAvoM se pariNata kaSAyoM ke jaghanya vikalpa se lekara utkRSTa vikalpa taka SaD-vRddhikrama se zravasthita udayasthAnoM ko bhAvopayogavargaNA kahate haiM / bhAvyarhan- yasminnAtmani arihananAdayo bhaviSyanti guNAH sa bhAvyarhan / (bha. zrI. vijayo. 46 ) / jisa jIva meM zrAge arihanana - karmarUpa zatru kA vinAza - Adi guNa hone vAle haiM use bhAvI prarhan kahA jAtA hai| bhASaka - bhASata iti bhASakaH / ( zrAva. ni. hari vR. 8, pR. 16 ) ; bhASAlabdhisampannAH bhASakAH / ( Ava. ni. hari. vR. 15, pR. 21) / jo bhASAlabdhi se yukta hote haiM ve bhASaka kahalAte haiM / bhASA - 1. bhASyata iti bhASA / (zrAva. ni. hari. vR. 6 va 8 ) / 2. vyaktavAgbhirvarNa-pada- vAkyAkAreNa bhASyata iti bhASA / ( ta. bhA. siddha. vR. 5- 24, pR. 360 ) / 3. bhASyate iti bhASA, tadyogyatayA pariNAmitanisRjya mAnadravyasaMhatiH / ( prajJApa. malaya. vR. 161) / 1 jo bolI jAtI hai use bhASA kahate haiM / 2 spaSTa vacana bolane vAle vyakti varNa, pada aura vAkya ke zrAkAra se jo kucha bolate haiM usakA nAma bhASA hai / bhASAdravyavargaNA - 1. bhASAdavvavaggaNA NAma cavvihAe bhAsAe gahaNaM pavattati / taM jahAsaccAe mosAe saccAsosAe asaccAmosAe / jAI davvAI ghittUNaM saccAdibhAsattAe pariNAmeu NissaraMti jIvA tANi tANi davvANi bhAsAdavvavaggaNA / ( karmapra. cU. 16, pR. 40 - 41) / 2. tata kottaravRddhi matskandhArabdhA etA api bhASAniSpa
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAparyApti] 862, jaina-lakSaNAvalI [bhASAsamiti ttihetubhUtA anantA bhASAvargaNA mantavyAH / vargaNAskandhAn caturvidhabhASArUpeNa pariNamayituM (zataka. malaya. hema. vR. 87, pR. 105) / paryApta-svaranAmakarmodayajanitA AhAravagaMNAvaSTambha2 jo vargaNAeM uttarottara eka eka vRddhi vAle yuktasya pAtmanaH zaktiniSpattirbhASAparyAptiH / (go. skandhoM se prArambha hokara bhASA kI utpatti meM jI. ma. pra. 112) / 10. svaranAmakarmodayavazAda kAraNa hotI haiM ve bhaSAvargaNAeM kahalAtI haiN| bhASAvargaNAyAtapudgalaskandhAna satyAsatyobhayAnubhayabhASAparyApti-1. bhASAyogyadravyagrahaNa-nisarga- bhASArUpeNa pariNamayituM zaktiniSpattiH bhASAparyAzaktinivartanakriyAparisamAptirbhASAparyAptiH / (ta. ptiH / (go. jI. jI. pra. 116; kArtike. TI. bhA. 8-12; nandI. hari. va. pR. 44) / 2. bhAsA- 134) / 11. yena karaNena satyAdibhASAyAH prAyojoggagahaNa-NisiraNasattI bhaasaapjjttii| (nandI. ca. gyadravyANyavalambya caturvidhabhASAyA pariNamayya bhASApR. 15) / 3. bhASAyogyapudgalagrahaNa-visargasamartha- nisarjanaprabhaH syAt tasya karaNasya nisspttirbhaassaakrnnnisspttirbhaassaapryaaptiH| (ta. bhA. hari. va paryAptiH / (bhagavatI. dA. vR. 6-4, pR. 62) / siddha. vR. 8-12, pR. 368 va 160); atrApi 12. bhASAha dalamAnAya, gIstvaM nItvA'valambya ca / vargaNAkrameNava bhASAyogyadravyANAM grahaNa-nisoM yayA zaktyA tyajet prANI, bhASAparyAptirityasau // tadviSayA zaktiH sAmarthya tannivartanakriyAparisamApti- (lokapra. 3-26) / rbhaassaapryaaptiH| (ta. bhA. hari. va siddha. vR.8, 1 bhASA ke yogya drabya ke grahaNa aura chor3ane kI 12, pR. 400 va 161) / 4. bhASAvargaNAyAH zakti ke nirvartana rUpa kriyA kI samApti ko bhASAskandhAccaturvidhabhASAkAreNa pariNamanazaktenimitta- paryApti kahA jAtA hai| 4 bhASAvargaNA ke skandha nokarmapudgalapracayAvAptirbhASAparyAptiH / (dhava. pu. 1, se cAra prakAra kI bhASA ke prAkAra se pariNamAne pR. 255) / 5. tathA bhASAparyAptiriti / kimuktaM kI zakti ke kAraNabhUta nokarmarUpa pudgalasamUha bhavati ? yena kAraNena satya-mRSA-[satyamRSA-asatya- kI prApti ko bhASAparyApti kahate haiN| mRSAyA bhASAyAzcaturvidhAyA prAyogyAni pudgala- bhASArya-1. bhASAryA nAma ye ziSTabhASAniyatadravyANyAzritya caturvidhAyA bhASAyAH svarUpeNa pari- varNa lokarUDhaspaSTazabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM Namayya samartho bhavati tasya kAraNasya nirvRttiH sampUrNa- saMvyavahAraM bhASante / (ta. bhA. 3-15) / 2. bhAtA bhASAparyAptirucyate / (mUlA. vR. 12-4); pAryA nAma te ziSTabhASAniyatavarNakam / paMcAnAmapi bhASAvargaNAyAzcaturvidhabhASAkArapariNamanazakteH pari- cAryANAM vyavahAraM vadanti ye // (tri. za. pu. ca. 2, samAptirbhASAparyAptiH / (mUlA. vR. 12-1166) / 3, 678) / 6. bhASAparyAptirvacoyogyAn pudgalAn gRhItvA 1 jo ziSTabhASA meM niyata varNoM se tathA lokabhASAtvena pariNamayya vAgyogyatayA nisarjanazaktiH / prasiddha spaSTa zabdoM se yukta samIcIna vyavahAra (sthAnA. abhaya. vR. 73) / 7. yayA tu bhASAprA- ko pAMca prakAra ke prAryoM ke madhya meM bolA karate yogyaM vargaNAdravyamAdAya bhASArUpatayA pariNamayya haiM ve bhASArya kahalAte haiM / siddhasena gaNI ke anusAra muJcati sA bhASAparyAptiH / (zataka. mala. hema. va. saba atizayoM se yukta gaNadhara prAdi ziSTa kahalAte 38, pR. 50) / 8. yayA tu bhASAprAyogyAn pudga- haiM tathA unakI saMskRta va ardhamAgadhI prAdi bhASA lAnAdAya bhASAtvena pariNamayyAlambya ca maJcati ziSTabhASA mAnI gaI hai| sA bhASAparyAptiH / (jIvAjI. malaya. vR. 12; bhASAsamiti-1. pesuNNa-hAsa-kakkasa-paraNidappaprajJApa. malaya. vR. 12; nandI. sU. malaya, vR. 13, pasaMsiyaM vayaNaM / paricattA sa-parahiyaM bhAsAsamidI SaDazI. malaya. vR. 3, saptati. malaya. vR. 6 vadaMtassa // (ni. sA. 62) / 2. pesaNNa-hAsapaMcasaM. malaya. vR. 5, pR. 8prava. sAro. vR. 1317; kkks-prnnidaappppsNs-vikhaadii| bajjitA sa-parasaMgrahaNI de. vR. 268; bRhatka. kSe. vR. 1112; hiyaM bhAsAsamidI have kahaNaM // (mUlA. 1-12); karmasta. go. va. 10 SaDazI. de. svo. va. 2; saccaM asaccamosaM aliyAdIdosavajjamaNavajjaM / vicArasa. vR. 43) / 6. ucitakAlAyAtabhASA- vadamANassaNuvIcI bhAsAsamidI have suddhA // (mUlA.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAsamiti ] 5 - 110; bha. prA. 1962 ) / 3. hita- mitAsaMdidhAnavadyArtha niyatabhASaNaM bhASAsamitiH / ( ta. bhA. 6- 5 ) / 4. hitamitAsaMdigdhAbhidhAnaM bhASAsamitiH / (ta. vA. 6, 5, 5; ta. ilo. 6 - 5 ) / 5. Atmane parasmai ca hitamAyatyAM tadAtve copakArakaM mukhavasanAcchAditAsyena, nAtibahu prayojanamAtrasAdhakamidam, asaMdigdhaM sUktavarNamarthapratipattau vA na sandehakAri, niravadyArthamanupaghAtakaM SaNNAM jIvanikAyAnAMm, evaMvidhaM ca niyataM sarvadaiva bhASaNaM bhASAsamiti: / ( ta. bhA. hari vR. 6 - 5 ) / 6. bhASaNaM bhASA, tadviSayA samitirbhASAsamitiH / uktaM cabhASAsamitirnAma hita- mitAsandigdhArtha bhASaNam / ( zrAva. hari. vR. pR. 616 ) / 7. tyaktvA kArkazya pAruSyaM yateryatnavataH sadA / bhASaNaM dharmakAryeSu bhASAsamitiriSyate 11 (ha. pu. 2 - 123 ) / 8. Atmane parasmai hitamAyatyAmupakArakaM mukhavasanAcchAditA yatA, nAtibahu prayojanamAtrasAdhakam mitam, asaM didigdhaM sUktaM artha varNapratipattI vA na sandehakAri niravadyArthamanupaghAtakaM SaNNAM jIvakAyAnAm, evaMvidhaM ca niyataM sarvadaiva bhASaNaM bhASAsamitiH / Aha catyaktAnRtAdidoSaM satyamasatyAnRtaM ca niravadyam / sUtrAnuyAyi vadato bhASAsamitirbhavati sAdhoH // ( ta. bhA. siddha. vR. 6-5) / 6. vyalIkAdivinirmuktaM satyAsatyAmRSAdvayam / vadataH sUtramArgeNa bhASAsa mitiriSyate // ( ta. sA. 6-8 ) / 10. dazadoSavinirmuktAM sUtroktAM sAdhusammatAm / gadato'sya mune rbhASAM syAdbhASAsamitiH parA / / (jJAnArNava 18-66 pR. 189 ) / 11. bhASAsamitiH zrutadharmAvirodhena pUrvAparaviveka sahita maniSThurAdi vacanam / (mUlA. vR. 1- 10 ) / 12. bheda - paizUnya - paruSaprahAsoktyAdivarjitA / hita-mitA niHsandehA bhASA bhASAsamityAkhyA || ( zrAcA. sA. 1 - 23 ) ; mita- satya - hitasyoktirmana:sandehabhedinaH / vacaso'nubhayasyApi bhASAsamitiriSyate / ( yAcA. sA. 5-61 ) / 13. bhASAsamitiH niravadyavacanapravRttiH / ( samavA. abhaya vR. 5) / 14. zravadyatyAgataH sarvajanInaM mitabhASaNam / priyA vAcaMyamAnAM sA bhASAsamitirucyate / / (yoga zA. svo viva. 1-42 ) / 15. karkazA paruSA kavI niSThurA parakopinI / chedaGkarA madhyakRzAtimAninyanayaGkarA // bhatahiMsAkarI ceti durbhASAM daza 863, jaina-lakSaNAvalI [bhASAsamityaticAra dhA tyajan / hitaM mitamasandigdhaM syAd bhASAsamito vadan / (ana. dha. 4, 165-66 ) / 16. hitaM paramitamasandigdhaM satyamanasUyaM priyaM karNAmRtaprAyamazaMkAkaraM kaSAyAnutpAdakaM sabhAsthAnayogyaM mRdu dharmAvirodhi deza-kAlAdyucitaM hAsyAdirahitaM vaco'bhidhAnaM samyak bhASAsamitirbhavati / (ta. vRtti zruta. 6.5 ) / 17. bhASAsamitiH zrAgamAnusAreNa vacanam / ( cAritraprA. TI. 36) / 18. parabAdhAkaraM vAkyaM na brUte dharmadUSitam / yastasya samitirbhASA jAyate vadato hitam // ( dharmasaM. 6 - 5 ) / 16. hitaM yatsarvajIvAnAM niravadyaM mitaM vacaH / taddharmahetorvaktavyaM bhASAsamitirityasau / taduktam -- satyaM brUyAtpriyaM brUyAnna brUyAtsatyamapriyam / priyaM ca nAnRtaM brUyAt sA bhASAsamitirbhavet // ( lokapra. 30, 745-46) / 20. vaco dharmAzritaM vAcyaM varaM maunamathAzrayet / hiMsAzritaM na tadvAcyaM bhASAsamitiriSyate / / (lATIsaM. 5 - 227 ) / 21. bhASAjAta vAkyazuddhayadhyayanapratipAditAM sAvadyAM bhASAM ghUrtta kAmuka kravyAda-cauracArvAkAdibhASitAM nirdambhatayA varjayataH sarvajanInaM svalpamapyatiprayojanasAdhakamasandigdhaM ca yadbhASaNaM sA bhASAsamiti: / ( dharmasaM. mAna 3-47, pR. 131) / 1 1 paizunya, hAsya, karkaza, paranindAtmaka aura zrAtmaprazaMsArUpa vacana ko chor3akara jo sva aura para ke lie hitakara vacana ko bolatA hai usake bhASAsamiti hotI hai / 3 hitakara, parimita, sandeha se rahita aura niSpApa artha ke sUcaka vacana ke sadA bolane kA nAma bhASAsamiti hai / bhASAsamityaticAra - idaM vacanaM mama gadituM yuktaM na veti anAlocya bhASaNam, ajJAtvA vA / ata evoktam- 'apuTTho du Na bhAsejja bhAsamANassa aMtare' iti / zrapRSTazrutadharmatayA muniH apRSTa ityucyate / bhASAsamitikramAnabhijJo maunaM gRhNIyAt ityarthaH / evamAdiko bhASAsamityaticAraH / ( bha. prA. vijayo. 16) / yaha vacana bolane yogya hai yA nahIM, isa prakAra kA vicAra na karake bhASaNa karanA, athavA binA jAne bhASaNa karanA tathA binA pUche bhASaNa karanA; ityAdi bhASAsamiti ke praticAra haiM- use dUSita karane vAle haiM /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASya] 864, jaina-lakSaNAvalI [bhikSu bhASya - bhASyo varNa-pada-vAkyAkAreNa bhASyata iti va yAga Adi ke ghara ko chor3anA; dInavRtti kA tyAga kRtvA / (ta. bhA. hari. vR. 5-26) / karanA, prAsuka AhAra ke khojane meM sAvadhAna rahanA jo zabda varNa, pada aura vAkya ke prAkAra se bolaa| tathA prAgamokta nidoSa bhojana ke dvArA jIvanayAtrA jAtA hai use bhASya kahate haiN| yaha chaha prakAra ke ko saphala karanA; isa sabakA nAma bhikSAzuddhi hai| zabda meM antima hai| jisa prakAra guNarUpa sampadA kA kAraNa sAdhu jana bhASya japa-yastu paraiH zrUyate sa bhASyaH / (nirvA- kI sevA hai usI prakAra cAritrarUpa sampadA kA Naka. pR. 4) / kAraNa yaha bhikSAzuddhi hai| lAbha-alAbha aura jo japa dUsaroM ke dvArA sunA jAtA hai use bhASya sarasa-nIrasa bhojana meM samAna santoSa hone se ise japa kahate haiN| bhikSA kahA jAtA hai| bhikSAparimANa-bhikSAparimANam ekAM bhikSAM bhikSu-1. bhikkhU aNunnae viNIe nAmae dante dve eva vA gRhNAmi nAdhikAmiti / (bha.pA. vijayo. davie vosaTTakAe saMvidhuNIya virUvarUve priishov219)| sagge ajjhappajogasuddhAdANe uvaTTie ThiappA saMkhAe maiM eka athavA do hI bhikSAoM ko grahaNa karUMgA, paradattabhoI bhikkha ti vcce| (satra. kR. 1, 16, adhika ko nahIM; isa prakAra ke niyama kA nAma 3) / 2. moNaM carissAmi samecca dhamma, sahie bhikSAparimANa hai| ujjakaDe NiyANa chinne / saMthavaM jahejja akAmakAme, bhikSAzuddhi-1. bhikSAzuddhiH parIkSitobhayapracArA annAyaesI parivvae sa bhikkhU // rAmrovarayaM carepramRSTapUrvAparasvAMgadezavidhAnA AcArasUtroktakAla- jja lADhe, virae vedviyaa''yrkkhie| panne abhibhUya deza-prakRti pratipattikuzalA lAbhAlAbha-mAnApamAna- savvadaMsI, je kamhi vi Na mucchie sa bhikkhU // (ta. zlo. 'mAna-pratimAna-')samAnamanovRttiH loka- akkosavahaM viittu dhIre, muNI care lADhe NiccamAyagarhitakulapariparjanaparA candragatiriva hInAdhikagRhA gutte / avvaggamaNe asaMpahiche, je kasiNaM ahiyAsae ziSTopasthAnA dInAnAtha-dAnazAlA-vivAha-yajana- sa bhikkha // paMtaM sayaNAsaNaM bhaittA, sIuNhaM vivihaM gehAdiparivarjanopalakSitA (ta. zlo. 'ta-') dInavRtti- ca daMsamasagaM / avvaggamaNe asaMpahiche, je kasiNaM vigamA prAsukAhAragaveSaNapraNidhAnA Agamavihita- ahiyAsae sa bhikkhU // No sakkiyamicchatI na pUyaM, niravadyAzanapariprAptaprANayAtrAphalA, tatpratibaddhA hi No vi ya vaMdaNagaM kupro pasaMsaM / se saMjae suvvae caraNasaMpat guNasampadiva sAdhujanasevAnibandhanA sA tavassI, sahie Ayagavesae sa bhikkhU // jeNa puNa lAbhAlAbhayoH surasa-virasayozca samasantoSAdbhikSeti jahAi jIviyaM, mohaM vA kasiNaM miycchii| narabhASyate / (ta. vA. 6, 6, 6 ta. zlo. 6-6; nAriM pajahe sayA tavassI, Na ya koUhalaM uvei sa cA. sA.pR. 35) / 2. vAzcitta-kAya-kArita-kRtA- bhikkhU / / chinnaM saraM bhomaM aMtalikkhaM, sumiNaM lakSaNa numtkrmnnaa| navabhedaM tadetena karmaNA parivajitA // daMDa vatthavijjaM / aMgaviyAraM sarassavijayaM, je vijjAyodagamotpAdaneSaNardoSaH saMyojanena ca / pramANADAra- hiNa jIvaI sa bhikkha || maMtaM mUlaM vivihaM vijjadhUmAkhya yaMpetA kAraNAnvitA // eSaNAsamitiprokta- citaM, vamaNa-vireyaNa-dhUma-netta-siNANaM / Aure kramAptAzanasevanA / bhikSAzuddhirgaNavAtarakSAdakSA saraNaM tigicchiyaM ca, taM parinnAya paricae sa smRtA nutA / / (prAcA. sA. 8, 16-18) / bhikkhU // khattiya-gaNa-ugga-rAyaputtA, mAhaNabhoiya 1 bhikSA ko jAte hue donoM ora dekhakara gamana vivihA ya sippinno| no tesi vayai silogapUrya, karanA, apane pUrvApara zarIra ke bhAga kA vidhipUrvaka taM parinnAya parivvae sa bhikkhu / / gihiNo je pratilekhana karanA; AcArazAstra meM nirdiSTa kAla, pavaieNa diTThA, appavvaieNa va saMthuyA havejjA / deza aura prakRti ke jAnane meM kuzala honA; loka- tesi ihaloiyapphalaTA, jo saMthavaM na karei sa nindya kuloM ko chor3anA, candragati ke samAna bhikkha // sayaNAsaNa-yANa-bhoyaNaM, vivihaM khAimahona-adhika gharoM meM jAnA, upasthAna kI vizeSatA sAimaM paresiM / adae paDisehie niyaMThe, je tattha Na se sahita honA; dIna, anAtha, dAnazAlA, vivAha paussaI sa bhikkhU / / jaM kiMci AhArapANaM vivihaM
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSu] 865, jana-lakSaNAvalI .. [bhikSu khAima-sAimaM paresi larbu / jo taM tiviheNa NANu- guNatavorae aniccaM, na sarIraM cAbhikaMkhae je sa kaMpe, maNavayakAyasusaMvuDe je sa bhikkhu // AyAmagaM bhikkhU // asaI vosaTTacattadehe, akkuThe va hae ceva javodaNaM ca, sIyaM sovIrajavodagaM ca / No lUsie vA / puDhavisame muNI havijjA, anipANe hIlae piMDaM NIrasaM tu, paMtakulAiM parivvae sa akouhalle je sa bhikkhU / / abhibhUtra kAeNa parIbhikkhU // sadA vivihA bhavaMti loe, divvA mANu- sahAI, samuddhare jAipahAu appayaM / viittu jAImaraNaM ssayA tahA tiricchA / bhImA bhayabheravA urAlA, jo mahanbhayaM, tave rae sAmaNie je sa bhikkhU // hatthasoccA Na vihejjaI sa bhikkhU // vAyaM vivihaM saMjae pAyasaMjae, vAyasaMjae saMjaiMdie / ajjhapparae samicca loe, sahie kheyANugae ya koviyppaa| susamAhiappA, suttatthaM ca viprANai je sa bhikkhU // panne abhibhUya savvadaMsI, uvasaMte aviheDae sa uvahiMmi amucchie agiddhe, annAyauMchaM pulanippu. bhikkha // asippajIvI agihe amitte, jiiMdie laae| kayavikkayasaMnihiyo virae, savvasaMgAvagae savvo vippamakke / aNakkasAI lahaappabhakkhI, aje sa bhikkha // alola bhikkhu na rasesU gijjhe, ciccA giha egayare sa bhikkhU // (uttarA. 15, uMchaM care jIvina nAbhikaMkhe / iDDhi ca sakAraNa1-16) / 3. nikkhammamANAi a buddhavayaNe, niccaM pUaNaM ca, cae ThiappA aNihe je sa bhikkhU / na cittasamAhiyo havijjA / itthINa vasaM na prAvi gacche, paraM vaijjAsi ayaM kusIle, jeNaM ca kuppijja na taM vaMtaM no paDiAyai je sa bhikkhU | puDhavi na khaNe na vaijjA / jANina pattegraM puNNapAvaM, attANaM Na samu. khaNAvae, sIgrodagaM na pie na piyaave| agaNisatthaM kase je sa bhikkhU / / na jAimatte na ya rUvamatte na lAbhajahA sunisiaM, taM na jale na jalAvae je sa bhikkhU // matte na sueNa mtte| mayANi savvANi vivajjaittA, anileNa na vIe na vIyAvae, hariyANi na chide na dhammajbhANarae je sa bhikkhU // paveae ajjapayaM chidaave| bIANi sayA vivajjayaMto, saccittaM mahAmaNI, dhamme Thipo ThAvayaI paraM pi / nikkhamma nAhArae je sa bhikkhU / / vahaNaM tasa-thAvarANa hoi, vajjijja kusIlaliGga, na prAvihAsaMkuhae je sa puDhavItaNakaTThanissipANaM / tamhA uddesidhe na bhuMje, bhikkhU // taM dehavAsaM asuiM asAsayaM, sayA cae no'vi pae na payAvae je sa bhikkhU // roina nAya- niccahiaTThaappA / chiditu jAimaraNassa baMdhaNaM, puttavayaNe, attasame mannijja chappi kAe / paMca ya phAse uvei bhikkhU apuNAgamaM gii|| (dazavai. sU. 10, mahavvayAI, paMcAsavasaMvare je sa bhikkhu // cattAri- 1-21) / 4. bhidaMto yAvi khuhaM bhikkhU xxxi vame sayA kasAe, dhuvajoNI havijja buddhvynne| (vyava. bhA. pI. dvi. vi. 12) / 5. bhikSaNazIlo ahaNe nijjAyarUvarayae, gihijogaM parivajjae je sa bhikSuH bhinatti vA'STaprakAraM karmeti bhikssuH| (dazavai. bhikkha // sammahidI sayA pramuDhe, asthi hai nANe tave ni.hari. va. 2-158); prArambhaparityAgAddharmasaMjame a| tavasA dhuNai purANapAvagaM, maNavayakAya- kAyapAlanAya bhikSaNazIlo bhikSuH / (dazava. sU. hari. susaMvuDe je sa bhikkhU // taheva asaNaM pANagaM vA, vR. 4-10, pR. 152) / 6. kSudhamaSTaprakAraM karma vivihaM khAima-sAimaM lbhittaa| hohI ado sue pare bhidAno bhikssH| (vyava. bhA. pI. dvi. vi. malaya.. vA, taM na nihe na nihAvae je sa bhikkhU // taheva 12) / 7. vinijitendriyagrAmaH, sarvajIvadayAparaH / asaNaM pANagaM vA, vivihaM khAima-sAimaM lbhittaa| sarvazAstrArthadarzI ca, bhikSurmokSapadaM vrajet / / (buddhisA. chadina sAhammimANa bhuMje, bhuccA sajjhAyarae jesa 52) / bhikkhU / / na ya vuggahiyaM kahaM kahijjA, na ya kuppe 1jo zarIra se va bhAva se-abhimAna se-unnata nihuiMdie pasaMte / saMjame dhuvaM jogeNa jutte, uvasaMte na ho, vinIta ho, apane ko guru Adi ke prati aviheDae je sa bhikkhU // jo sahai ha gAmakaMTae, namAne vAlA ho athavA vinaya se pATha prakAra ke akkosa-pahAra-tajjaNApro a| bhayabheravasahasappahAse, karma ko namAne vAlA ho, indriyoM va mana kA damana samasudukkhasahena je sa bhikbU // paDimaM paDivajji karane vAlA ho, zarIra se mamatva ko chor3a cukA ho, zrA masANe, no bhIyae bhayabheravAiM dissa / viviha- aneka prakAra ke anukUla-pratikUla parISaha va upa la. 106
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [bhIra bhittikarma] 866, jaina-lakSaNAvalI soM ko naSTa karake unheM sahana karake-adhyAtma- bhinnadazapUrvI kahate haiM / yoga se-dharmadhyAna se-nirmala pAdAna (cAritra) bhinnamuhUrta-1. samaUNekkamuhuttaM bhiNNamuhuttaM x vAlA ho, samyakacAritra meM udyata hokara unnati xx / (ti. pa. 4-288) / 2. Xxx ve ko prApta ho, sthitAtmA-jisakI prAtmA parISaha NAliyA muhutto du / egasamaeNa hINo bhiNNamuhutto va upasarga se adhRSya hokara mokSamArga meM sthita ho, bhave sesaM / / (dhava. pu. 3, pR. 66 ud.); tattha jo saMsAra ko prasAratA aura bodhi ko durlabhatA (muhutte) egasamae avaNide sesakAlapamANaM bhiNNako jAnakara saMyama ke paripAlana meM udyata ho, tathA muhatto uccadi / (dhava. pu. 3, pR. 67); bhiNNamudUsaroM ke dvArA diye gaye pAhAra kA upayoga karane huttaM samaUNamuhuttaM / (dhava. pu. 13, pR. 306) / vAlA ho; ina guNoM se jo sampanna ho use bhikSa 3. eyasamaeNa hINaM bhiNNamahattaM tado sesN| (jaM. kahanA caahie| dI. pa. 13-6; go. jI. 575) / 4. ekena samabhittikarma-gharakuDDesu tado abhedeNa cidapaDimAno yena nyUno muhUrto bhinnamuhUrtaH / (cAritraprA. TI. bhittikammaM / (dhava. pu. 6, pR. 250); kuDDehito 17) / abhedeNa kadaehi NippAiyapaDimAno bhittikammANi 1 eka samaya kama muhUrta ko bhinnamUhUrta kahA jAtA nnaam| (dhava. pu. 13, pR. 10); kuDDesu abhedeNa hai| ghaDidapaMcalogapAlapaDimAno bhittikammANi NAma / bhinnAbhinnAkSaracaturdazapUrvadharatva-bhinnAkSarA(dhava. pu. 13, pR. 202); teNa ceva (maTTiyapiMDeNa) Ni kiJcinyUnAkSarANi caturdazapUrvANi sampUrNAni kaDaDesa ghaDidarUvANi bhittikammANi NAma / (dhava. vA, taddhAraNatvam / (ta. bhA. siddha. va. 10-7, pR. pu. 14, pR. 6) / 317) / ghara kI dIvAloM para jo unase abhinna pratimAyeM kucha akSaroM se kama athavA sampUrNa caudaha pUrvo ko racI jAtI haiM, ise bhittikarma kahA jAtA hai| dhAraNa karanA, isakA nAma bhinnAbhinnAkSaracaturdazadIvAloM para unase abhinna rUpa meM racI gaI pAMca Rddhi hai| lokapAloM kI pratimAoM kA nAma bhittikarma hai|| bhiSag - bhiSagAyurveda vidvaidyaH zastrakarmavicca / bhinnadazapUrvI- dekho abhinnadazapUrvI / tattha (nItivA. 14-26, pR. 174) / ekkArasaMgANi paDhidUNa puNo pariyamma-sutta-paDha jo Ayurveda ko jAnatA hai vaha bhiSag kahalAtA hai mANiyoga-puvvagaya-cUliyAtti paMcahiyAraNibaddhadiTThi tathA jo prAyurveda aura zastrakriyA ko bhI jAnatA hai vAde paDhijjamANe uppAdapuvvamAdi kAdUNa paDhaMtANaM vaha vaidya kahalAtA hai| dasapuvIe vijjANupavAde samatte rohiNIpAdipaMcasayamahAvijjAo aMguTThapaseNAdisattasayadaharavijjAhi bhiSagvRtti- 1. gajAzvajAMgulIbAlavadyAdyairnIca vRttibhiH / bhiSagvRttirmatA tAdaganyarapyazanArjanam // aNugayAo kiM bhayavaM prANavedi tti DhukkaMti / evaM / DhakkaMtANaM savvavijjANaM jo lobhaM gacchadi so (prAcA. sA. 8-38) / 2. gajacikitsA vissbhinnnndspuvii| (dhava. pu. 6, pR.66)| cikitsA jAMgulyaparanAmA bAlacikitsA tAdRzAnyagyAraha aMgoM ko par3hakara tatpazcAt parikarma, sUtra, cikitsAbhirazanArjanaM bhissgvRttiH| (bhAvaprA. TI. prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA, ina pAMca adhi 69) / kAroM meM vibhakta dRSTivAda ke par3hate samaya utpAda- 1 1 hAthI, ghor3A, viSa yA mantra aura bAlaka prAdi pUrva ko prAdi lekara prAge ke pUrvo ko par3hate hue ko cikitsA dvArA tathA isI prakAra kI dUsarI bhI dasaveM vidyAnuvAda pUrva ke samApta hone para rohiNI nIca vRttiyoM se-hIna bhAjIvikA ke sAdhanoM seAdi pAMca sau mahAvidyAeM tathA aMguSThaprasenAdi sAta bhojana prApta karanA, ise bhiSagvRtti kahate haiN| so laghuvidyAeM prAkara pUchatI haiM ki bhagavan kyA bhIru-bhIruH aihikAmuSmikApAyabhIlukaH / (samboAjJA dete haiM, isa prakAra se prArthanA karane vAlI dhasa. gu. vR. 23, pR. 20) / ukta vidyAnoM ke lobha ko jo prApta hotA hai use isa loka sambandhI va paraloka sambandhI apAya se parvadharata
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhukta] 867, jaina-lakSaNAvalo [bhUtanagamanaya jo bhayabhIta rahatA hai use bhIra kahate haiN| yaha zrAnaka bhUta (vyantaravizeSa)-1. bhUtAH zyAmAH surUpAH ke 21 guNoM meM chaThA hai| saumyAH pApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH bhukta-rajja-mahanvayAdiparipAlaNaM bhuttI NAma, taM kaalaaH| (ta. bhA. 4-12) / 2. bhUtAH surUpAH bhuttaM XXX / (dhava. pu. 13, pR. 350) / saumyA nAnAbhaktivilepanAH / (bRhatsaM. malaya. vR. rAjya aura mahAvatoM Adi ke paripAlana ko bhukta pR. 58) / yA bhukti kahate haiN| 1 jo vyantaradeva varNa se zyAma, sundara, priyadarzana, bhukti-dekho bhukt| kucha sthUla, aneka prakAra ke vilepanoM se sahita aura bhuktirodha-dekho anna-pAnanirodha / bhuktirodho- lAla varNa vAlI dhvajA se yukta hote haiM unakA nAma 'nna-pAnAdiniSedhaH / so'pi durbhAvAd bndhvdticaarH| bhUta hai| Xxx / (sA. dha. svo. TI. 4-15) / bhUta (prANI)-1. tAsu tAsu gatiSu karmodayavazAbhojana pAna ko roka denA, isakA nAma bhuktirodha dbhavantIti bhUtAni, prANina ityarthaH / (sa. si.6-12)| hai| yaha ahiMsANavrata kA eka aticAra hai| 2. prAyurnAmakarmodayavazAdbhavanAd bhUtAni / tAsu tAsu bhajAkAra udaya-jameNhi padesaggamudiNNaM tatto yoniSvAyurnAmakarmodayavazAd bhavanAd bhUtAni, sarve aNaMtara uvarimasamae bahupadesagge udide eso bhajagAro prANinaH ityrthH| (ta. vA. 6, 12, 1) / 3. Ayu. NAma / (dhava. pu. 15, pR. 325) / rnAmakarmodayavazAd bhavanAd bhUtAni sarve prANinaH / jitanA pradeza piNDa isa samaya udaya ko prApta hai, (ta. zlo. 6-12) / 4. uktaM ca -prANA dvi-trianantara prAge ke samaya meM usase adhika pradeza piNDa catuH proktAH bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paJceke udaya ko prApta hone para vaha bhujAkAra (bhUyaskAra) ndriyA proktAH zeSAH sattvA udIritAH / / 1 / / iti, pradezodaya kahalAtA hai| yadi vA Xxx kAlatrayabhavanAt bhUtAH / bhajAkAra udIraNA-jAno eNhi payaDIyo udI- (prAcArA. sU. zI. vR. 1, 1, 6, 51) / redi tatto aNaMtaraprosakkAvide samae appadariyAno 1 jo karma ke udaya ke vazIbhUta hokara una una udIredi ti eso bhujgaaro| (dhava. pu. 15, pR. gatiyoM meM hote haiM una prANiyoM kA nAma bhUta hai| 4 tarunoM (vanaspati jIvoM) ko bhUta kahA jAtA jitanI prakRtiyoM ko isa samaya udIraNA karatA hai, hai / athavA jo tInoM kAloM meM hote haiM ve bhUta kahaanantara pIche ke samaya meM usase kama prakRtiyoM ko lAte haiN| udoraNA ke hone para vaha bhujAkAra udIraNA kaha- bhUta kAla-tadeva (kriyApariNataM dravyam) kAlalAtI hai| ___vazAdanubhUtavartanAsambandhaM bhUtam, kAlANurapi bhUtaH / bhujAkAra bandha-dekho bhUyaskArabandha / tatra prathamo (ta. vA. 5, 22, 25) / (bhujAkArabandho) alpaprakRtikaM badhnato bahuprakRti- jo kriyApariNata dravya vartanA sambandha kA anubhava bandhe syAt / (go. ka. jI. pra. 564) / kara cukA hai usako tathA kAlaparamANu ko bhI thor3I prakRtiyoM ko bAMdhate hue Age bahuta prakRtiyoM bhUta kahA jAtA hai| ke bAMdhane para use bhujAkAra bandha kahA jAtA hai| bhUtanaigamanaya-1. NivvattadavvakiriyA vaTTaNakAle bhujAkAra saMkrama-je eNhi aNubhAgassa phaddayA du jaM samAcaraNaM / taM bhUyaNaigamaNayaM jaha aDa NivvusaMkAmijjati te jai aNaMtaravidikkate samae saMkA. idiNaM vIre / / (nayaca. de. 33; dravyasva. pra. nayaca. midaphaddaehito bahumA hoti to eso bhujgaarsNkmo| 206) / 2. pratIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanai(dhava. pu. 16, pR. 368) / gamaH, yathA adya dIpotsavadine zrIvarddhamAnasvAmI anabhAga ke jo spardhaka isa samaya saMkramaNa ko prApta mokSaM gataH / (pAlApapa. pR. 216) / 3. atItaM ho rahe haiM, yadi ve ananta ra pichale samaya meM saMkrama bhUtam, atItArthaM vikalparUpaM vartamAnAropaNam artha ko prApta karAye gaye ukta spardhakoM se bahuta hote haiM padArtha sAdhayati sa bhUtanagamaH / (kAtike. TI. to yaha bhujAkArasaMkrama kahalAtA hai| 271) /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUtavidyA] 868, jaMna - lakSaNAvalI [bhUyaskAra udaya 1 jo kArya ho cukA hai usakA vartamAna kAla meM tAyA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTA'STajo Aropa kiyA jAtA hai use bhUtanaigamanaya kahate mAsa sthitirbhavati, evaM yathoktanimitto yasya krovohaiM / jaise- zrAja vardhamAna jina muktiko prApta hue| SnekavarSa sthAyI duranunayo bhavati sa bhUmirAjisadRzaH / bhUta vidyA - bhUtAnAM nigrahArthA vidyA zAstraM bhUta- ( ta. bhA. 8-10 pu. 144 ) / 2. pRthvIbhedasamAvidyA, sA hi devAsura- gandharva-yakSa-rAkSasAdhyupasRSTa- nAnutkRSTazaktiviziSTaH kodha stiryaggatau jIvamutpAdacetasAM zAntikarma - valikaraNAdibhirgrahopazamanArthA / yati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 284) / ( vipAka. sU. zrabhaya. vR. pU. 46 ) / 1 jisa prakAra sUrya kI kiraNoM ke samUha se jisakI cikkaNatA grahaNa kara lI gaI hai tathA jo vAyu se tAr3ita huI hai aisI pRthivI ke rekhA utpanna huI, vaha varSA se bhara jAtI hai / usake bharane kA utkRSTa kAla ATha mAsa hai / isI prakAra yathokta kAraNa se jisake krodha utpanna huA hai usakA vaha krodha aneka varSa rahatA hai va kaSTa se dUra hotA hai / isa prakAra kA vaha krodha bhUmirAjisadRza kahalAtA hai| 2 jo krodha pRthivIbheda ke samAna anutkRSTa ( utkRSTa se bhinna) zakti se yukta hotA hai vaha pRthivIrAji ke sadRza mAnA jAtA hai aura vaha jIva ko tiryaMcagati meM utpanna karAtA hai / bhUmisaMstara - ghase same prasusire zrahisuyanavile ya appapANe ya / asiNi ghaNa gutte ujjove bhUmisaMthAro / / (bha. prA. 641 ) / jisa vidyA yA zAstra ke nimitta se deva, asura, gandharva, yakSa aura rAkSasa zrAdi se pIr3ita jIvoM kI pIr3A ko zAntikarma Adi ke dvArA zAnta kiyA jAtA hai use bhUtavidyA kahA jAtA hai / bhUtikarma- - 1. bhUIe maTTiyAe va, sutteNa va hoi bhUikammaM tu / vasahI - sarIra- bhaMDagarakkhAgrabhiyogamAIyA || (bRhatka. bhA. 1310 ) / 2. jvaritAdInAM tadapagamArthaM bhUtyAH bhasmano'bhimantrya yatpradAnaM tat bhUtika / ( zrAva. hari vR. mala. hema. Ti. pU. 82-83) / 1 vidyA se mantrita bhUti ( bhasma ), gIlI miTTI athavA dhAge se cAroM ora veSTita karanA; isakA nAma bhUtikarma hai| yaha kriyA vasati, zarIra aura vartanoM kI rakSA ke nimitta evaM prabhiyoga ( vazIkaraNa) Adi ke lie kI jAtI hai / 2 jvara zrAdi se pIr3ita jIvoM ko use dUra karane ke lie jo mantrita bhasma ko diyA jAtA hai vaha bhUtikarma kahalAtA hai / bhUtikuzIla - bhUtyA ghUlyA siddhArthakaH puSpaiH phalairudakAdibhirvA mantritaM rakSAM vazIkaraNaM vA yaH karoti sa bhUtikuzIlaH / (bha. prA. vijayo. 1650 ) / mantrita bhasma, dhUli, sarasoM, puSpoM, phaloM aura jala Adi ke dvArA jo rakSaNa yA vazIkaraNa karatA hai use bhUtikuzIla kahA jAtA hai / bhUmikarmma - 1. bhUmikarmma nAma viSamANi bhUmisthAnAni bhaktvA saMmArjanyA saMmArjanam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 4-27) / 2. 'bhUmi' tti samabhUmikaraNam / (vRhatka. bhA. malaya. vR. 583 ) / 1 viSama ( UMce-nIce) bhU-bhAgoM ko khaNDita karake saMmArjanI (jhADU) se saMmArjana karanA, isakA nAma bhUmikarma hai| bhUmirAjasadRza krodha - 1. bhUmirAjisadRzo nAma / yathA bhUmerbhAskararazmijAlAdAttasnehAyA vAyvabhiha kSapaka kA bhUmigata bichaunA aisI cAhie jo mRdu na ho, UMcI nIcI polI na ho, dImaka se rahita ho, biloM se rahita ho, jIva-jantunoM se zUnya ho; athavA kSapaka ke zarIra pramANa ho, gIlI na ho, saghana ho, gupta ho zrI prakAza se yukta ho bhUmisparzAntarAya - bhUsparzaH pANinA bhUmeH sparze XXX I ( ana dha. 5 - 55 ) / hAtha se bhUmi kA sparza ho jAne para bhUsparza nAma kA bhojana kA antarAya hotA hai / bhUmyalIka - dekho kSmAlIka / bhUmyalIkaM parasatkAmapyAtmAdisatkAM viparyayaM vA vadataH, idaM ca zeSapAdapAdyapadadravya viSayAlIkasyopalakSaNam / ( yogazA. svo viva. 2- 54, pR. 287 ) / dUsare kI bhUmi ko apanI kahanA yA apanI bhUmi ko dUsare kI batalAnA, yaha bhUmyalIka bhUmiviSayaka asatya kahalAtA hai| isase caraNavihIna vRkSAdiviSayaka satya ko bhI grahaNa karanA cAhie / bhUyaskAra udaya -- dekho bhujAkAra udaya | bhUmi meM honA ho- - sama ho, na
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUyaskAra bandha ] bhUyaskAra bandha - dekho bhujAkAra bandha / yadA stokAH prakRtI rAbadhnan pariNAmavizeSato bhUyasI: prakRtIrbadhnAti yadA sapta baddhvA aSTau badhnAti yadvA SaT ekAM ca baddhvA sapta, tadA sa bandho bhUyaskAraH / ( karmapra. malaya. vR. 52 ) / jaba thor3I prakRtiyoM ko bAMghatA huA pariNAma vizeSa se 'bahuta prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, jaise- sAta ko bAMdha kara grAThako, athavA chaha yA eka ko bA~dhakara sAta ko, taba vaha bhUyaskAra bandha kahalAtA hai / bhRGgAramudrA parAGmukhahastAbhyAmaGgulIvida muSTibadhvA tarjanyo samIkRtya prasArayediti bhRGgAramudrA / (nirvANaka. pR. 33 ) / ulTe donoM hAthoM dvArA aMguliyoM ko vidarbhata karake va muTThI bAMdha karake donoM tarjaniyoM ko samAna kare va phailA de / isa prakAra se bhRMgAramudrA hotI hai ( ? ) / bhRta, bhRtaka - 1. triyate poSyate smeti bhRtaH, sa evAnukampito bhRtakaH karmmakaraH / ( sthAnA. 271, pU. 203) / 2. bhRtako vastra bhojanAdimUlyena parasya dAsyaM gataH / (zrA. bi. pU. 74) / 3. bhRtako vRttikiGkaraH / (gu. gu. SaT. svo vR. 22, pR. 53 ) / 1 jisakA bharaNa-poSaNa kiyA jAtA hai vaha svAmI kI anukampA se yukta sevaka bhUta yA bhUtaka kahalAtA hai / - 866, jaina-lakSaNAvalI bheNDa karma - bheMDo supasiddho, teNa ghaDidapaDimAo bheMDakammaM / (dhava. pu. 6, pR. 250 ); bheMDamoeNa ( ? ) ghapiDimA bheMDakammANi NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 10 ) ; bheMDesu ghaDidapaDimA bheMDakammANi NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 202 ) ; bheMDehi ghaDidaruvANi bheMDakammANi NAma / ( dhava. pu. 14, pU. 6) / bheNDa se nirmita pratimAnoM ko bheNDakarma kahate haiM / bheda - 1. samaNiddhadA samalhukkhadA bhedo / ( SaTkhaM 5, 6, 33 - pu. 14, pR. 30 ) / 2. saMghAtAnAM dvitayanimittavazAdvidAraNaM bheda: / ( sa. si. 5 - 26 ) / 3. saMhatAnAM dvitayanimittavazAt vidAraNaM bhedaH / bAhyAbhyantaravipariNAmakAraNasannidhAne sati saMhatAnAM skandhAnAM vidAraNaM nAnAtvaM bheda ityucyate / (ta. bA. 5, 26, 1) / 4. khaMdhANaM vihaDaNaM bhedo NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 121 ) / 5. bhedaH svAminaH [bhoktRtva padAtInAM ca svAminya vizvAsotpAdanam / ( vipAka. zrabhaya. vR. pU. 36 ) ; bheda: nAyaka-sevakayozcittabhedakaraNam / ( vipAka. abhaya vR. pU. 42 ) / 1 samAna snigdhatA aura samAna rUkSatA kA nAma bheda hai / 3 prabheda ko prApta hue skandha jo bAhya va abhyantara nimitta ke vaza vibhakta hote haiM isakA nAma bheda hai / 5 svAmI aura pAdacArI sainikoM ke madhya meM bheda utpanna karanA- unakA svAmI ke viSaya meM avizvAsa utpanna karanA, isakA nAma bheda hai / bhedakalpanA nirapekSa zuddhadravyArthika - guNaguNina yAica ukke pratthe jo jo karei khalu bheyaM / suddho so davvattho bhedaviyappeNa Niravekkho / ( nayaca. de. 30, dravyasva. pra. nayaca. 162 ) / guNa-guNI prAdi ( svabhAva-svabhAvavAn, paryAya- paryAyI aura dharma- dharmI) catuSTayarUpa artha meM jo bheda ko nahIM karatA hai vaha bheda ke vikalpa se nirapekSa zuddha dravyArthika naya kahalAtA hai / bhedakalpanAsApekSa zrazuddhadravyArthika- bhee sadi saMbaMdhaM guNa-guNiyAIhi kuNai jo davve / so vi asuddho diTTho sahimro so bhedakappeNa 11 (nayaca. de. 23; dravyasva. pra. nayaca. 165 ) / jo naya bheda ke hone para guNI-guNI zrAdi ke dvArA dravya meM sambandha ko karatA hai vaha bhedakalpanA se sApekSa azuddha dravyArthika kahalAtA hai / bhedavyavahAra -- dekho apoddhAravyavahAra / bhedasaMghAta - bhedaM gaMtUNa puNo samAgamo bhedasaMghAdo NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 121 ) / bheda ko prApta hokara phira se saMyoga ko prApta honA, isakA nAma bhedasaMghAta hai / bhoktA zramara - Nara- tiriya NArayameeNa cauvvihe saMsAre kusalamakusalaM bhuMjaditti bhottA / (ghava. pu. 1, pR. 119 ) ; caturgatisaMsAre kusalamakusalaM bhuMkte iti bhoktA / ( dhava. pu. 6, pR. 220-21) / deva, manuSya, tiryaJca aura nAraka ke prakAra ke saMsAra meM kuzala akuzala ke ko bhoktA kahate haiM / bheda se cAra bhogane vAle bhoktRtva - kartRtvAdeva ca bhoktRtvaM svapradezavyavasthitazubhAzubhakarma kartRttvAt XXX bhoktRtvaM madi
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhoga] 870, jaina-lakSaNAvalI [bhogabhUritA rAdiSvatyantaprasiddhaM bhukto'nayA guDa iti / (ta. bhogakRtanidAna - 1. deviga-mANusabhogo [ge] bhA. siddha. vR, 2-7) / NArissara-siTThi-satthavAhattaM / kesava-cakkadharattaM pacchaMzubha-azubha karmoM ke nirvartana kA nAma kartRtva hai, isa to hodi bhogakadaM // (bha. prA. vijayo. 1216) / kartRtva ke kAraNa hI ukta zubha-azubha karmoM ke phala 2. iha paratra ca bhogA api itthambhUtA asmAd vratakA jo bhoganA hai ise bhoktRtva kahA jAtA hai, vaha zIlAdikAd bhavantviti manaHpraNidhAnaM bhoganidAnam / bhoktRtva madirA prAdi meM atyanta prasiddha hai| (bha. prA. vijayo. 25, pR. 86) / jaise- isane gur3a kA upabhoga kiyaa| 1 devoM va manuSyoM sambandhI bhogoM kI icchA karanA bhoga-1. bhuktvA parihAtavyo bhogaH xxxtathA strItva, Izvaratva, zreSThIpanA, sArthavAhatva, (ratnaka. 83) / 2. sakRd bhujyata iti bhogH| vAsudevatva aura cakravartitva inakI icchA karanA; (ta. bhA. hari. vR. 2-4; zrA. pra. TI. 26; paMcasaM. ise bhogakRtanidAna kahA jAtA hai| 2 isa vratamalaya. vR. 3-3, pR. 109 dharmasaM. malaya. va. zIlAdi se mujhe isa loka yA paraloka meM isa 623; karmapra. yazo. vR. 8) / 3. sakRd bhujyata iti prakAra ke bhoga prApta hoM, aisA mana se vicAra bhoga: taambuulaashn-paanaadiH| (Sava. pu. 6, pR. karanA, ise bhogakRtanidAna kahate haiM / 78); sakRd bhujyata iti bhogaH, gandha-tAmbUla-puSpA- bhogapatnI-paraNItA nAtmajJAtiryA pitRsAkSipUrvahArAdiH / (dhava. pu. 13, pR. 386) / 4. zubhavi- kam / bhogapatnIti sA jJeyA bhogamAtrakasAdhanAt // viSayasukhAnubhavo bhogaH, athavA bhakSya-peya-lehyAdi- (lATIsaM. 2-183) / sakRdupayogAd bhogaH / (ta. bhA. siddha. vR. 2-4); jisake sAtha pitA kI sAkSIpUrvaka vivAha kiyA bhogo manohArizabdAdiviSayAnubhavanam / (ta. bhA. gayA hai, kintu jo apanI jAti kI nahIM hai, use siddha. vR. 5-26) / 5. sai bhujjaitti bhogo so eka mAtra bhoga kI sAdhana hone se bhogapatnI jAnanA puNa aahaar-pupphmaaiipro| (karmavi. ga. 165; caahie| praznavyA. abhaya. va. pu. 220 ud.)| 6. yaH bhogaparimANaka-snAna-gandha-mAlyAdAvAhAre bahusakRtsevyate bhAvaH sa bhogo bhojnaadikH| (upAsa- bhedaje / pramANaM kriyate yattu tadbhogaparimANakam / / kA. 756) / 7. bhogaH sukhaadynubhvH| (samAdhi. (dharmasaM. zrA. 7-28) / TI. 67) / 8. sakRdeva bhujyate yaH sa bhogo'nna- snAna va gandha-mAlA prAdi tathA bahuta prakAra ke srgaadikH| (yogazA. 3-5) / 6. bhogaH sevyaH prAhAra ke viSaya meM jo pramANa kiyA jAtA hai vaha sakRdupa Xxx / (sA. gha. 5-14) / 10. bhogaparimANa kahalAtA hai| bhujyate-sakRdupabhujyata iti bhogaH pusspaahaaraadiH| bhogapuruSa-tathA bhogapradhAna: puruSo bhogapuruSaH (karmavi. de. svo. va. 51) / 11. bhuktvA saMtya- cakravAdiH / (sUtrakR. ni. zI.va. 55, pR. 103) / jyate vastu sa bhogaH prikiirtyte| (bhAvasaM. vAma. jisa puruSa ke bhoga hI pradhAna ho vaha bhogapuruSa kaha508) / 12. ekazo bhujyate yo hi bhogaH sa pari- lAtA hai / jaise-cakravartI praadi| kathyate / (dharmasaM. zrA. 7-17) / 13. sakRd bhujyata bhogabhUmija manuSya-tiryaJca-maMdakasAyeNa judA iti bhogaH, anna-mAlya-tAmbUla-vilepanodvartana- udayAgadasatthapayaDisaMjuttA / vivihaviNodAsattA snAna-pAnAdiH / (dharmasaM. mAna. svo. va. 2-31, Nara-tiriyA bhogajA hoti / / (ti. pa. 4-420) / pu. 70) / bhogabhUmija manuSya va tiyaMca manda kaSAya se yukta 1jise eka bAra bhoga kara chor3a diyA jAtA hai use hokara udaya ko prApta huI prazasta karmaprakRtiyoM se bhoga kahate haiM / 2 jo eka hI bAra bhogane meM prAtA sahita hote hae aneka prakAra ke vinoda meM prAsakta hai vaha bhoga kahalAtA hai| 4 abhISTa viSayajanita rahate haiN| sukha ke anubhava kA nAma bhoga hai; athavA bhakSya, peya bhogabhUritA - dekho upabhoga-paribhogAnarthakya / aura ledya Adi padArthoM kA jo eka bAra upayoga bhogasya upalakSaNatvAdupabhogasya ca uktanirvacanasya, hobA hai ise bhoga jAnanA caahie| snAna-pAna-bhojana-candana-kuGkuma-kastUrikA-vastrAbha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogAntarAya ] 871, jaina - lakSaNAvalI [bhogopabhogaparimANa raNAderbhUritA sva-svIyakuTumbavyApAraNApekSayA'dhika- khyAnAdipariNAme kArpaNyAnnotsahate bhoktuM tadbhogAtvam / ( dharmasaM. mAna. svo vR. 2- 54, pR. 113 ) / ntarAyam / ( karmapra. yazo. vR. 1, pR. 8) / bhoga ke sAtha yahAM upabhoga ko bhI grahaNa karanA 1 jisake udaya se vaibhava ke rahate hue tathA tyAga cAhie / snAna, pAna, bhojana, candana, kesara, pariNAma ke na hone para bhI jIva bhogoM ko nahIM kastUrI aura vastra - zrAbharaNAdi rUpa jo bhoga-upabhoga bhoga sakatA hai use bhogAntarAya kahate haiM / 2 jisa kI sAmagrI hai usakI bhUritA - adhikatA kA karma ke udaya se bhoga ke viSaya meM vighna hotA hai nAma bhogabhUritA hai / yaha anarthadaNDavrata kA eka use bhogAntarAya kahA jAtA hai| praticAra hai / bhogopabhogaparimANa - dekho upabhogaparibhogaparimANavrata / 1. akSArthAnAM parisaMkhyAnaM bhogopabhogaparimANam / zrarthavatAmapyavadhI rAgaratInAM tanUkRtaye // ( ratnaka. 3 - 36 ) / 2. gandha- tAmbUla - puSpeSu strIvastrAbharaNAdiSu / bhogopabhogasaMkhyAnaM dvitIyaM tad guNavratam / / ( varAMgaca 15 - 118 ) / 3. jANittA saMpattI bhoyaNa- taMbola- vatthamAdINaM / jaM parimANaM kIradi bhoubhoyaM vayaM tassa / / ( kArtike. 350 ) / 4. yaH sakRtsevyate bhAvaH sa bhogo bhojanAdikaH / bhUSAdiH paribhogaH syAt paunaHpunyena sevanAt // parimANaM tayoH kuryAccittavyAptinivRttaye / prApte yogye ca sarva sminnicchayA niyamaM bhajet // ( upAsakA 756, 760 ) / 5. bhogopabhogasaMkhyAnaM kriyate yadvitAtmanA / bhogopabhogasaMkhyAnaM tacchittyA [cchaktyA ] vratamucyate // ( subhA. saM. 812 ) / 6. bhogopabhogasaMkhyA vidhIyate yena zaktito bhaktyA / bhogopabhogasaMkhyA zikSAvratamucyate tasya // ( zramita. zrI. 6-62 ) / 7. kRtyaM bhogopabhogAnAM parimANaM vidhAnataH / bhogopabhogasaMkhyAnaM kurvatA vratamarcitam // mAlya - gandhAnna tAmbUla-bhUSA- rAmAmbarAdayaH / sadbhiH parimitIkRtya sevyante vratakAMkSibhiH / ( dharmapa. 16, 86-60 ) / 8. vacchaccha - [vatthatthi - ] bhUsaNANaM taMbolAharaNa-gaMdhapupphANaM / jaM kijjai parimANaM tidiyaM tu guNavvayaM hoi || ( dhammara. 151 ) / 6. bhogopabhogayoH saMkhyA zaktyA yatra vidhIyate / bhogopabhogamAnaM tad dvaitIyikaM guNavratam // ( tri.za. pu. ca. 1, 3, 636; yogazA. 3-4 ) / 10. bhogo'yamiyAn sevyaH samaya mi yantaM sadopabhogo'pi / iti parimAyAnicchastAvadhikau tatpramAvrataM zrayatu // ( sA. dha. 5- 13 ) / 11. tayoH (bhoga- paribhogayoH ) yat kriyate mAnaM tattRtIyaM guNavratam / jJeyaM bhogaparibhogaparimANaM jineritam / (dharmasaM. zrI. 7-18 ) / 12. yAna- bhUSaNa - mAlyAnAM tAmbUlAhAra-vAsasAm / parimANaM bhaved yattatprAhuH bhogAntarAya - 1. bhogAntarAyaM tu yadudayAt sati vibhave antareNa viratipariNAmaM na bhuMkte bhogAn / ( zrA. pra. TI. 26) / 2. jassa kammassa udaeNa bhogassa vigdhaM hoditaM bhogaMtarAiyaM / ( dhava. pu. 6, pU. 78); bhogavigghayaraM bhogaMtarAiyaM / ( dhava. pu. 15, pR. 14) / 3. tathA sakRdupabhujya yat tyajyate punarupabhogAkSamaM mAlya-candanAguruprabhRti, tacca sambhavA [va] dapi yasya karmaNa udayAt yo na bhuGkte tasya bhogAntarAyakarmodayaH / ( ta. bhA. siddha vR. 8, 14) / 4: maNutte vi hu patte laddhe vihu bhogasA vibhave / bhuttuM navari na sakkai viraivihUNo vi jassudae || ( karmavi. ga. 163 ) / 5. taM bhogaM XXX vidyamAnamanupahatAGgo'pi yadudayAdbhoktuM na zaknoti tadbhogAntarAyam / ( zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 52; karmasta. go. vR. 10, pR. 88 ) / 6. tathA yadudayavazAt satyapi viziSTAhArAdisambhave asati ca pratyAkhyAnapariNAme vairAgye vA kevalakAprppaNyAnnotsahate bhoktuM tadbhogAntarAyam / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 475; paMcasaM. malaya, vR. 3 - 3; saptati malaya. vR. 6) / 7. sati vibhave saMpadyamAne zrAhAra-mAlyAdI viratipariNAmarahito'pi yadudayavazAt tat AhAra- mAlyAdikaM na bhuGkte tat bhogAgtarAyam / ( dharmasaM. malaya. vR. 623) / 8. yatprabhAvato bhogAn na prApnoti tadbhogAntarAyam / ( prava. sAro vR. 60 ) / 6 tasya ( antarAyasya) udayAt XXX bhoktumicchannapi na bhuGkte / (ta. sukhabo. vR. 8 - 13) / 10. yadudayAtsati vibhavAdau sampadyamAne cAhAra-mAlyAdau viratihIno'pi na bhuGkte tad bhogAntarAyam / ( karmavi. de. svo vR. 51 ) / 11. bhogasyAntarAye bhoktukAmo'pi na bhuMkte / (ta. vRtti zruta. 8 - 13 ) / 12. yadudayAdviziSTAhArAdiprAptAvapyasati ca pratyA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogopabhogasaMkhyAna] 872, jaina-lakSaNAvalI [bhrUvikAradoSa zikSAvrataM budhAH // (pU. upAsakA. 33) / 13. (yogazA. 5-43) / bhogopabhogayoH saMkhyAvidhAnaM yatsvazaktitaH / bhogo- pRthivI bIja se paripUrNa, vajra ke cihna se saMyukta, pabhogamAnAkhyaM tad dvitIyaM guNavatam / (dharmasaM. mAna. caukoNa aura suvarNa jaisI kAntivAlA bhauma maNDala 2-31) / hotA hai| 1 prayojana kI siddhi ke kAraNa hone para bhI rAga. bhramarAhAra-1. dAtajanabAghayA binA kuzalo munijanita prAsakti ko kama karane ke lie jo unakI bhramaravadAharatIti bhramarAhAra ityapi paribhASyate / saMkhyA nizcita kara lI jAtI hai use bhogopabhoga- (ta. vA.. 6, 16, pR. 567; ta. zlo. 6-6; cA. parimANavata kahate haiN| sA. pR. 36; kAtike. TI. 366, pR. 302) / bhogopabhogasaMkhyAna-dekho bhogopabhogaparimANa / 2. bhRGgaH puSpAsavaM yadvat gRhNAtyekagRhe'zanam / bhauma nimitta-1. ghaNa-susira-Niddha-lukkhappahudi- gRhibAdhAM binA tadvad bhuJjIta bhramarAzanaH / (prAcA. guNe bhAvidUNa bhUmIe / jaM jANai khaya-vaDDhi tammayasa- sA. 5-127) / 3. bhramarasyevAhAro bhramarAhAro kaNaya rajadapamahANaM / disi-vidisa-aMtaresaM cauraMga dAtRjanapuSpapIDAnavatArAt paribhASyate / (ana. gha. balaM TThidaM ca daTTaNaM / jaM jANai jayamajayaM taM bhaumaNimittamuddiDheM // (ti. pa. 4, 1004-5) / 1 jisa prakAra bhramara phUloM ko bAdhA na pahuMcAkara 2. bhuvo ghana-suSira-snigdha-rUkSAdivibhAvanena pUrvA- unake rasa ko grahaNa karatA hai usI prakAra kuzala didiksUtranivAsena (cA. sA. 'sUtravinyAsena') vA muni dAtA jana ko bAdhA na pahuMcA kara jo unake vRddhi hAni-jaya-parAjayAdivijJAnaM bhUmerantarnihitasu- yahAM pAhAra ko grahaNa karatA hai, use bhramarAhAra varNa-rajatAdisaMsUcanaM (cA. sA. 'saMstavanaM') ca kahA jAtA hai| bhaumam / (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. pR. 14) / bhrAnti-1. vastunyanyatra kutrApi tattulyasyAnyavastu3. bhamigayalakkhaNANi daTThaNa gAma-Nayara-khaMDa-kavvaDa- nH| nizcayo yatra jAyeta bhrAntimAn sa smRto budhaiH / / ghara-purAdINaM vuDDhi-hANipaduppAyaNaM bhomma NAma mahA (vAgbhaTA. 4-73) / 2. bhrAntiH atasmistadgrahaNimittaM / (dhava. pu. 6, pR. 73) / 4. yaM bhUmivi ' rUpA zuktikAyAM rajatAdhyAropavat / (SoDaza. va. bhAgaM dRSTvA puruSasyAnyasya zubhAzubhaM jJAyate tadbhauma 14-3) / 3. sadRzadarzanAdviparyayajJAnaM bhrAntiH / nimittaM na m| (mUlA. vR. 6-30) / 5. bhaumaM (kAvyAnu. 6, pR. 284) / bhUmivikAra-phalAbhidhAnapradhAnaM nimitazAstram / kisI vasta meM usake samAna jo anya vastu kA (samavA. abhaya. vR. 26) / boSa hotA hai use bhrAnti kahA jAtA hai| 2 jo 1 bhUmi kI sAndratA, polApana, cikkaNatA aura vaha nahIM hai, usameM jo usakA jJAna hotA rUkhepana Adi guNoM ko dekhakara jo tAMbA, lohA, hai use bhrAnti kahate haiN| jaise-jo (sIpa) cAMdI suvarNa aura cAMdI prAdi dhAtuoM kI hAni-vRddhi kA nahIM hai usameM cAMdI kA jJAna / jJAna hotA hai use bhImanimitta kahate haiN| tathA bhradoSa-- vyApArantaranirUpaNArthaM bhrUnRttaM kurvataH dizA, vidizA aura antarAla meM sthita caturaMga senA ko dekhakara jaya-parAyaja ko jAna lenA, yaha sthAnaM bhrUdoSaH (yogazA. svo. viva. 3-130) / bhI bhauma nimitta kahalAtA hai| 3 bhamigata lakSaNoM anya vyApAra ke kahane ke lie bhRkuTiyoM ko nacAte (cihnoM) ko dekhakara grAma, nagara, kheTa, karvaTa, ghara hue sthita honA, yaha eka kAyotsarga kA sUMdoSa hai| aura nagara Adi kI vRddhi-hAni kA kathana karana bhravikAradoSa-dekho bhrUdoSa / 1 tathA bhrUvikAraH isakA nAma bhauma mahAninimitta hai / 5 pradhanatA se -kAyotsargeNa sthito yo bhrUvikSepaM karoti tasya jisameM bhUmivikAra ke phala kA kathana kiyA jAtA bhrUvikAradoSaH pAdAGgulinartanaM vaa| (mUlA. vR. hai use bhauma nimittazAstra kahate haiN| 7-162) / 2. bhrUkSepo bhrUvikAraH syAt Xxx bhauma maNDala-pRthivIbIjasampUrNa vajralAJchana- (ana. dha. 8-116) / saMyutam / caturasraM hRtasvarNaprabhaM syAdbhaumamaNDalam / 1jo kAyotsarga se sthita hotA humA kuTiyoM ko
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ saskAra ] calAtA hai athavA pAMva kI aMguliyoM ko nacAtA hai usake bhrUvikAra nAma kA doSa hotA hai / 873, jaina - lakSaNAvalI [mavijJAna SvasthitaprAmANi / ( kalpasU. binaya bU. 88, pR. 111) / 1 pAMca sau grAmoM meM jo pradhAnabhUta grAma ho vaha maDamba kahalAtA hai / 3 jisake samIpa meM anya gAMva yA nagara Adi na hoM use maDamba kahate haiM / maNa - x x x teSAM (gadyAnAM ) sArddhasataM maNe / ( kalpasU. vinaya vR pR. 21 ud.) / Der3ha sau gadyAnoM kA eka maNa hotA hai / maNDanadhAtrI- dekho maMDanadhAtrI / mati - dekho matijJAna / saMskAra - 1. vikaTotthitAnAM romNAm utpATanam prAnulomyApAdanaM lambayo runnatikaraNaM saMskAraH / (bha. zrI. vijayo. 63) / 2. bikaTotthitAnAM romNAM kezAnAmutpATanam zrAnulomyApAdanaM ca bhruvoreva vA lambayonnatIkaraNaM bhrUsaMskAraH / (bha. zrA. mUlA. 63 ) / 1 zrasta-vyasta romoM ko nikAla kara anurUpa karanA tathA lambI bhrukuTiyoM ko unnata karanA, isakA nAma saMskAra hai / makaramukha - 1. makarasya mukhamiva kRtvA pAdAvavasthAnam / (bha. zrI. vijayo. 224) / 2. makaramya mukhamiva kRtvA pAdAvAsanam / (bha. prA. mUlA. 224 ) / 1 magara ke mukha ke samAna donoM pAMvoM ko karake sthita honA, yaha makaramukha zrAsana ( yogAsana ) kahalAtA hai / magna - pratyAhRtyendriyavyUhaM samAdhAya mano nijam / dadhaccinmAtravizrAntirmagna [nti magna ] ityabhidhIyate // ( jJA. sA. vR. 2- 1 ) | indriyasamUhako viSayoM kI prora se haTAkara tathA apane mana ko samAdhi meM sthita kara - zrAtmasvarUpa meM ekAgra kara - cinmAtra ( caitanyamAtra ) meM vizrAnti ko dhAraNa karane vAle dhyAtA ko magna kahA jAtA hai| maGgala -- dekho maMgala / maMca - dekhI maMca | maDamba - 1. paNasaya mANagAmappahANabhUdaM maDaMbaNAma / ( ti pa 4 - 1339 ) / 2. paJcazatagrAmaparivAritaM maDava NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 335) / 3. maDambam avidyamAnAsannanivezAnantaram / ( zrapapA prabhaya. vR. 32, pR. 74 ) / 4. yasya pratyAsanna grAma-nagarAdikamaparaM nAsti tatsarvata chinna janAzrayavizeSarUpaM maDambam / ( jIvAjI. malaya. vR. 2- 147 ) / 5. maDambam zrarddha tRtIyAntagramarahitam ( jambUdvI. zA. vR. 66 ) / 6. maDaMbAni sarvato'rddhayojanAt parato 1 la. 110 matijJAna- dekho abhinibodha va grAbhinibodhika / 1. tadindriyAnindriyanimittam / (ta. sU. 1-14 ) / 2, indriyairmanasA yathAsvamarthAn manyate anayA, manute, mananamAtra vA matiH ( sa. si. 1 - 9 ) / 3. utpa nAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / XXX matijJAnamindriyAnindriyanimittam, zrA tmanojJasvAbhAvyAt pAriNAmikam / ( ta. bhA. 1 -20 ) / 4. iMdiyapaccakkhapi ya praNumANaM uvamayaM ca mainANaM / ( jIvasa. 142 ) / 5. mananaM matiH kathaJcidartha paricchittAvapi apUrva sUkSmataradharmAlocanarUpA buddhi: / (vizeSA. ko. vR. 367; zrAva. ni. malaya bR. 12 ) / 6. tadAvaraNakarmakSayopazame satIndriyAnindriyApekSamarthasya mananaM matiH / X X X manute'rthAn manyate'neneti vA matiH / (ta. vA. 1, 6, 1 ) / 7. mananaM matiH kathaJcidathaM paricchi ttAvapi sUkSmagharmAlocanarUpA buddhiH / ( zrAva ni. hari. vR. 12, pR. 18) 8. mananaM matiH indriyAnindriyaparicchedaH, jJAtirjJAnam, sAmAnyena vastusvarUpAvadhAraNam, jJAnazabdaH matyA vizeSyate - matizvAsau jJAnaM ceti matijJAnam / ( ta. bhA. hari. vR. 1 - 9 ) / 6. utpannAvinaSTArtha grAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / X X x athavA AtmaprakAzakaM matijJAnam / ( zrAva. ni hari vR. 1, pR. 6) 10. vizeSatA matiH svAmivizeSeNa samyagdRSTemaMtirmatijJAnam / ( nando hari vR. pR. 56 ) / 11. paJcabhirindriyairmanasA ca yadarthagrahaNaM tanmatijJAnam / ( dhava. pu. 1, pR. 354 ) ; x x x chaparNAmadiyANaM khamatrasamo tatto samuppaNNaNANaM vA madiNANaM / ( dhava. pu. 7, pR. 67 ); praNAgayattha
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJAna] 874, jaina-lakSaNa valI [matijJAna visayamadiNANeNa visesida jIvo madI NAma / manodvAreNa niyataM vastu paricchidyate'nayeti matiH, (dhava. pu. 13, pR. 333) / 12. jaM paMcidiya- yogyadezAvasthitavastUviSaya indriya-manonimitto'vamaNehiMto uppajjai NANaM taM madiSANaM NAma / / gmvishessH| (paJcasaM. malaya. va. 1-5; SaSThaka. (jayadha. 1, pR. 14); iMdiya-NoiMdiehiM sadda-rasa- malaya. vR. 6; SaDazI. malaya. vR. 15; karmavi. ga. parisa-rUba-gaMdhAdivisaesu proggaha-IhAvAya-dhAra- paramA. vyA. 13; prava. sAro. vR. 1251; karmavi. NApro madiNANaM / (jayagha. 1, pR. 42) / 13. de. sSo. va. 11) / 25. avagrahAdibhibhinna bahvAindriyAnindriyotthaM syaanmtijnyaanmnekdhaa| parokSa- duritarairapi / indriyAnindriyabhavaM matijJAnamudIrimarthasAnnidhye pratyakSaM vyavahArikam // kSayopazamasA- tam // (yogazA. 1-16; tri. za. pu. ca. 1, 3, pekSaM nijAvaraNakarmaNaH / avagrahehAvAyAkhyA dhAraNA- 58.) / 26. matijJAnAvaraNakSayopazame satIndriyatazcaturvidhaH / (ha. pu. 10, 145-46) / 14. manasI agre kRtvA vyApRtaH sannartha manyate jAnAtyAmatyAvaraNavicchedavizeSAnmanyate yathA / mananaM manyate tmA yayA sA matiH, tabhedA: matyAdayaH / tatra yAvatsvArthe matirasau matA // (ta. zlo. 1,6, manyate yayA bahirantazca parisphUTaM sAvagrahAdyAtmikA 3) / 15. parokSasyApi matijJAnasyendriyAnindriya- matiH svasaMvedanamindriyajJAnaM ca sAMvyavahArika nimittaM svArthAkAragrahaNaM svarUpam / (praSTasa. 1-15, pratyakSam / (pranadha. svo. TI. 3-4) / 27. arthApR. 132) / 16. buddhirmedhAdayo yAzca matijJA- bhimukho niyato bodho'bhimibodhaH, abhinibodha nAbhidA hitaaH| indriyAnindriyebhyazca matijJAnaM evA''bhinibodhikama, ikaNi, tacca tajjJAnaM ceti pravartate / (ta. sA. 1-20) / 17. mananaM matiH, samAsaH / utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM pariccheda ityarthaH / xxxjJaptirjJAnam, vastu- pravagrahAdyaSTAviMzatibhedabhinnam prAtmaprakAzakaM praabhisvruupaavdhaarnnmityrthH| yxx matizca sA nibodhikaM jJAnaM matijJAnamityaparaparyAyam / (gu ga. jJAnaM ca matijJAnam / (ta. bhA. siddha. 5.1-6); SaT. svo. vR. 33, pR. 67) / 28. indriyamanasA mananaM matistadeva jJAnaM mtijnyaanm)| (ta. bhA. ca yathAyathamarthAn manyate matiH, manute'nayA vA siddha. vR. 1-13) / 18. svArthAvagrahanItabheda- matiH, mananaM vA matiH / (ta. vRtti zruta. 1-6; viSayAkAMkSAtmikeyaM mtiH| (siddhivi. va. 2-1, kArtike. TI. 257) / 26. parokSasyApi matijJAnapR. 120) / 16. indriyAnindriyairarthagrahaNaM mananaM syendriyAnindriyajanyatve sati svArthAkAradhyavasAyAmatiH / vikalpAH vividhAstasyAH kSayopazamasambha- tmakatvaM svarUpam / (saptabhaM. pR. 47) / 30. pranAvAH // (paMcasaM. amita. 1-214) / 20. sa gatakAlaviSayA mtiH| (kalpasU. vinaya. vR. 6, (mAtmA) ca vyavahAreNAnAdikarmabandhapracchAditaH pR. 16) / 31. indriya-manonimittaM zrutAnusArisan matijJAnAvaraNIyakSayopazamAd vIryAntarAyakSayo- jJAna matijJAnam / (jainata. pR. 114) / 32. matipazamAcca bahiraGgapaJcendriya-mano'valambanAcca mUrtA- jJAnatvaM zrutAnanusAryanatizayitajJAnatvaM avagrahAdimatavastvekadezena vikalpAkAreNa parokSarUpeNa sAMvya- kramavadupayogajanyajJAnatvaM vA / (jJAnavi. pR. 136) / vahArikapratyakSarUpeNa vA yajjAnAti tatkSAyopazamikaM 33. paJcabhirindriyaH SaSThena manasA jIvasya yajjJAnaM matijJAnama / (ba. dravyasaM. TI. 5) / 21. mananaM syAttanmatijJAnam / (daNDakapra. TI. 4, pR. 2) / mAtirarthasya yattadindriya-mAnasaH / (prAcA. sA. 1 indriya va mana ke nimitta se jo jJAna hotA hai 4-1) / 22. matiH-vAyo nizcaya ityrthH| use matijJAna kahate haiN| 2 indriyoM va mana ke dvArA (samavA. abhaya. va. 140, pR. 107) / 23. dravya- jo yathAyogya padAthoM ko jAnatA hai (kartA), jisake bhAvendriyAloka- matijJAnAvaraNakarmakSayopazamAdisA- dvArA padArtha jAne jAte haiM (karaNa) use, athavA magrIprabhavarUpAdiviSayagrahaNapariNatizcAtmano'vagrahA- jAnane mAtra (bhAva) ko matijJAna kahA jAtA hai| TipA matijJAnazabdavAcyatAmaznute / (sanmati. 3 vartamAna kAla ko viSaya karane vAlA jo jJAna prabhaya. va. 2-10, pR. 620) / 24. 'mati (SaSThaka.- avinaSTa (utpanna hokara naSTa na hue) padArtha ko 'mana') jJAne' mananaM matiH, yadvA manyate indriya- grahaNa karatA hai vaha matijJAna kahalAtA hai /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ matijJa nAvaraNa] 875, jana-lakSaNAvalI [matsyodvattadoSa 5 kisI prakAra se padArtha ke parijJAna ke ho jAne dAtRguNAsahiSNutvaM vA matsaraH / yathA'nena tAvacchApara bhI apUrva aura sUkSma se sUkSma padArtha ke pAlo- vakeNa mAgitena dattam, kimahamasmAdapi hInaH iti canarUpa jo baddhi hotI hai usakA nAma mati hai| paronnativaimanasyAd dadAti / etacca matsarazabda30 jo baddhi bhaviSyata kAla ko viSaya karane vAlI syAnekArthatvAt saMgacchate / taduktam -matsaraH para. hai use mati kahate haiN| __ sampattyakSamAyAM tadvati Rdhi / (sA. gha. svo. TI. matijJAnAvaraNa-1. tassa (madiNANassa) pAva- 5-54) / 3. matsaraH prsNpdshissnnutaa| (samboraNaM madiNANAvaraNaM / (ghava. pu. 7, pR. 67) / dhasa. va. 4) / 2. aTThAvIsaibhayaM mainANaM ittha vaNiyaM samae / taM 1 matsara nAma krodha kA hai / jaise-anveSita hotA (matijJAnaM) Avarei jaM taM maiyAvaraNaM havai paDhamaM // humA krodha karatA hai, anveSita yAcita drabya ke hone (karyabi. ga. 13) / para bhI nahIM detA hai, athavA khojane para isa daridra 1 jo karma matijJAna ko AcchAdita karatA hai use ne to diyA hai, kyA maiM isase bhI hIna hUM; isa matijJAnAvaraNa kahate haiN| prakAra ke mAtsarya bhAva se detA hai| isa prakAra matyajJAna-1. visa-jaMta-kaDa-paMjara-baMdhAdisU aNu- dUsare kI unnati meM khedakhinna honA, inakA nAma vaemakaraNeNa / jA khalu pavattae maI maiaNNANaMtti NaM mAtsarya hai / yaha atithisaMvibhAgavata kA eka viti // (prA. paMcasaM. 1-118 dhava. pu. 1, pR. (cauthA) aticAra hai| 358 ud.; go. jI. 303) / 2. mithyAdRSTemati: matsyovRttadoSa-1. uTuiMta-nivesiMto uvvattai matyajJAnam / (nandI. hari. va.pR. 56) / 3. mithyA- macchauvva jalamajjhe / vaMdiukAmo va'nnaM jhaso va tvasamavetamindriyajajJAnaM matyajJAnam / (dhava. pu. 1, pariyattae turiyaM // (prava. sAro. 156) / 2. uttipR. 358) / 4. mithyAdRSTiparigRhItA matirmatya- SThan nivizamAno vA jalamadhye matsya ivodvartate udvelajJAnam / (ta. bhA. siddha. vR.1-32)| 5. rUpAdau yati yatra tanmatsyodvattam, athavA ekamAcAryAdika yadviparyastaM matyajJAnaM tadakSajam // (paMcasaM. amita. vanditvA tatsamIpa evAparaM vandanAha kazcana vanditu. 1-231) / 6. upavezakriyAM vinA yadIdRzaM UhA- micchaMstatsamIpe jigamiSurupaviSTa eva jhaSa iva--- pohavikalpAtmakaM hiMsAnRta-steyAbrahma-parigrahakAraNa- matsya iva tvaritamana parAvRtya yatra gacchati tadvA mArta-raudradhyAnakAraNaM zalya-daMDa-gAravasaMjJAdyaprazasta- matsyodvattam / itthaM ca yadaGgaparAvartanaM tad recakApariNAmakAraNaM ca indriya-manojanitavizeSagrahaNarUpaM varta ityabhidhIyate / (prAva. hari. va. mala. hema. Ti. mithyAjJAnaM tanmatyajJAnam / (go. jo. ma. pra. pR. 88; prava. sAro. vR. 156) / 3. matsyodvataH pArzva dvayena vandanAkaraNamathavA matsyasyeva kaTibhAge1 viSa, yantra, kUTa, paMjara aura bandhana prAdi ke nodvattaM kRtvA yo vandanAM vidadhAti tasya matsyodvartaviSaya meM jo binA upadeza ke buddhi pravRtta hotI hai doSaH / / (mUlA. vR. 7-107) / 4. matsyodvattause matyajJAna kahate haiN| 2 mithyAvRSTi kI buddhi muttiSThan nivizamAnA vA jalamadhye matsya ivodvartate ko matyajJAna kahA jAtA hai| udvellate yatra tata, yadvA eka vanditvA dvitIyasya matsara-devo mAtsarya / 1. tathA matsaraH kopaH, sAghordutaM dvitIyapAna recakAvartena matsyavatparAyathA mAgitaH san kupyati, sadapi mAgitaM na dadAti, vRtya vandanam / (yogazA. svo. viva. 3-130). athavA'nena tAvada dramakeNa mAgitena dattama, kimahaM 5. matsyodvata sthitimatsyodvartavat tvekapAzrvataH / tato'pi hIna iti mAtsaryAd dadAti, atra paronnati- (ana. dha. 8-101) / vaimanasyaM mAtsaryam / yaduktamasmAbhirevA'nekArthasaMgrahe 1 jo jala meM sthita machalI ke samAna uThatA-baiThatA -- matsaraH parasampatyakSamAyAM tadvati krudhi / iti huaA (uchalatA humA) vandanA karatA hai, athavA caturthaH / (yogazA. svo. viva 3-116) / 2. anya prAcArya kI vandanA kA icchuka hokara jo matsaraH kopa:, yathA mAgitaH san kupyati, sadapi vA matsya ke samAna pAzrva bhAga ko parivartita kara mAgitaM na dadAti, prayacchato'pyAdarAbhAvo vA, anya- vandanA karatA hai vaha matsyovRtta nAmaka vandanA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ mada] 876, jaina-lakSaNAvalI [madhura doSa kA bhAgI hotA hai| madanAtyAgraha hai| yaha brahmacaryANuvrata kA caturtha mada-1. madyAdimadavadanAlApadarzanAnmadaH / (ta. aticAra hai| bhA. middha. va. 8-10, pR. 145) / 2. kula. madya--1. mAdyanti yena tat madyam, yadvazAd gamyAbalazvarya-rUpa-vidyAdibhirAtmAhaMkArakaraNaM paraprakarSa- gamya-vAcyAvAcyAdivibhAgaM jano na jAnAti / nibandhanaM vA madaH / (nItivA. 4-6); pAna-strI- (uttarA. ni. zA. vR. 180, pR. 190) / 2. hRSosagAdijAnatA haSA madaH / (nAtivA. 10-38, pR. kajJAnayuktasya mAdanAnmadyamucyate / jnyaanaadyaavRtti116)| 3. sahajacaturakavitvanikhilajanatAkarNA hetutvAt syAttadavadyakAraNam / / (lATIsaM. 2-67) / mRtasyandisahajazarIra-kula-balaizvaryarAtmAhaMkArajanmA 1 jisake pIne se manuSya gamya-agamya (sevyamadaH / (ni. sA. vR. 6); tIvracAritramoho prasevya) pIra vAcya-pravAcya kA vibhAga nahIM dayabalena bedAbhidhAnanokaSAya vilAso madaH / (ni. jAnatA hai-yadvA tadvA bolatA hai-vaha madya kahasA vR. 112) / 4. kula-balaizvarya-rUpa-vidyAdibhi lAtA hai| rahakA rakaraNaM parapravarSa nibandhanaM vA madaH / (yogazA. madyavyasana-yatpunarmadyapAnakena nitya mUcchita svo. viva. 1-56, pR. 160; dharmasaM. mA. svo. ivA''ste tad madyavyasanam / (bRhatka. bhA. kSe. vR. va. 1 5; samvodhasa. vR. 4, pR. 5) / 5. mada 140) / Ananda sammohasambhedaH / ( kAvyAnu. vR. 2, madya ke pIne se prANI jo nirantara besudha jaisA rahatA pR.85); madyapAnAdAnanda-saMmohayo: saMgamo madaH / hai, isI kA nAma madyavyasana hai| (kAvyAnu. vR. 2, pR. 88) / 6. jJAnaM pUjA tapo lakSmI rUpaM jAtirbalaM kulam / yAdaga me'nyasya nA- madhu-1. makSikAgarbhasabhUtabAlANDavinipIDanAta / stIti mAno jJeyaM madASTakam / / (dharmasaM. zrA. 4, jAta madhu kathaM santaH sevante kalalAkRtim / / (upA. 43) / 7. tathA ca jaimini:-kula-vIrya-svarUpAcaryo sakA. 264) / 2. madhu ca mAkSikaniSpannam / garvo jnyaansmbhvH| sa madaH procyate'nyasya yena vA (vipAka. abhaya. va. pR. 23) / 3. madhukRvAtakarSaNaM bhavet / / (nItivA. TI. 4-6) / ghAtotthaM madhvazucyapi binduza: / khAdan badhnAtyaghaM 1 madya prAdi ke mada ke samAna pranAlApa (asambhA saptagrAmadAhAhaso'dhikam / / (sA. dha. 2-11) / SaNa) ke dekhane se mada hotA hai| 2 kula. bala, aizvarya, 4. makSikAbAlakANDotthamatyucchiSTaM malAvilam / rUpa aura vidyA prAdi ke dvArA jo apanA abhimAna sUkSmajantuguNAkIrNaM tanmadhu syAt kathaM varam / / (dharmapragaTa kiyA jAtA hai use; athavA jo dUsare ke saM. zrA. 5-138) / AkarSaNa kA kAraNa hotA hai use mada kahate haiN| 1 madhumakkhiyoM ke garbha se utpanna bAla aNDoM ke madanAtyAgraha - dekho. kAmatIvrAbhilASa / madane nicor3ane se jo utpanna hotA hai usakA nAma madha kAme'tyAgrahaH parityaktAnyasakalavyApArasya tadadhyava- (zahada) hai| sAyataH yoSAmukha-kakSorUpasthAntareSvavitRptatayA pra- madhura-1. madhuraM zravaNamanoharam / (prAva. ni. kSipya prajananaM mahatI velAM nizcalo mRta evAste, hari. vR. 885, pR. 376) / 2. hlAdanabRhaNacaTaka iva caTakAyAM muhurmuhuryoSAyAmArohati, jAta- kRnmadhuraH / (anuyo. hari. vR. pR. 60; ta. bhA. balakSayazca vAjIkaraNAnyupayuGkte ; anena khalvauSa- siddha vR. 5-23) / 3. madhuraM lalitAkSarapadAdyAdhaprayogeNa gajaprasekI turagAvamardIva pUruSo bhavatIti tmakatayA zrotramanohAri / (vyava. bhA. malaya. va. buddhyaa| iti caturthaH / (pogazA. svo. viva. 7-160) / 4. pittAdiprazamaka: khaNDa-zarkarAdyA3-14, pR. 556-57) / zrito mdhurH| (karmavi. de. svo.. 40, pa. anya samasta vyApAra ko chor3akara kAma (maithuna) 51) / ke viSaya meM atizaya prAsakta rahanA, tRpti ke lie 1 jo vacana sunane meM manohara hotA hai use madhura aMga-anaMga kA vicAra na karanA, tathA balavardhaka vacana kahate haiM / 2 jo rasa prAnandavardhaka hotA hai use prauSadhiyoM kA prayoga karanA; ityAdi kA nAma madhura rasa kahA jAtA hai| 3 jisameM lalita prakSara
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhura geya ] va pada rahate haiM tathA jo sunane meM manohara hotA hai usa jinavacana kI madhura mAnA jAtA hai / madhura geya - madhurasvareNa gIyamAnaM madhuraM kokilArutavat / (rAyapa. malaya. vR. pR. 131) / jo koyala ke zabda ke samAna madhura svara se gAyA jAtA hai use madhura geya kahate haiM / madhura nAma -1 evaM sesarasANamattho vattavvo (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalA mahuraraseNa pariNamati taM mahuraNAmaM ) | ( dhava. pu. 6, pR. 75) / 2. yadudayAjjantuzarIramikSvAdivad madhuraM bhavati tad madhuranAma / ( karmavi. de. svo vR. 40, pR. 51) / 1 jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala madhura rasa rUpa se pariNata hote haiM use madhuranAmakarma kahA jAtA hai| 877, jaina-lakSaNAvalI [madhyama AtmA madhyagata avadhi - 1 majjhagayaM se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDulizraM vA alAtaM vA maNi vA paIvaM vA joiM vA matthae kAuM samuvvahamANe 2 gacchijjA se taM majjhagayaM / ( nandI. sU. 10, pR. 82-83) / 2. iha madhyaM prasiddhaM daNDAdimadhyavat, tatrAtmapradezAnAM madhye madhyavartiSvAtmapradezeSu gataH sthito madhyagataH ayaM ca sparddhakarUpaH sarvadigupalambhakAraNaM madhyavartinAmAtmapradezAnAmavadhiravaseyaH / athavA sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayozamabhAve'pi zrIdArikazarIra madhya bhAgenoralabdhiH sa madhye gato madhyagataH, X X X athavA tenAvadhinA yadudyotitaM kSetra sarvAsu dikSu tasya madhye madhyabhAge sthito madhyagataH, avadhijJAninaH tadudyotitakSetra madhyavatitvAt / (prajJApa. malaya. vR. 317, pR. 337 va 338 ) / 3. madhyaM prasiddhaM daNDAdimadhyavat, tato madhye gata madhyagatam idamapi tridhA vyAkhyeyam --- AtmapradezAnAM madhye-madhyavartiSvAtmapradezeSu, gatam - sthitaM madhyagatam, idaM ca sparddhakarUpamavadhijJAna sarva digupalambhakAraNaM madhyavartinAmAtmapradezAnAmavaseyam, athavA sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pyaudArikazarIra madhyabhAgenopalabdhistanmadhye gataM madhyagatam x x x athavA tenAvadhijJAnena yadudyotitaM kSetraM sarvAsu dikSu, tasya madhye madhyabhAge gataM sthitaM madhyagatam, avadhijJAninaH tadudyotitakSetramadhyavartitvAt / (nandI. sU malaya. vR. 10, pR. 83-84) / 1 jisa prakAra koI puruSa ulkA ( choTA dIpaka), calikA ( anta meM jalate hue tRNoM kI pUlikA), alAta (agrabhAga meM jalatI huI lakar3I), maNi, pradIpa athavA jyoti ( zarAba zrAdi meM sthita jalatI huI zragni) ko mastaka para karake gamana karatA huA saba dizAoM ko dekhatA hai usI prakAra jisa avadhijJAna ke dvArA zravadhijJAnI jIva saba dizAoMoM meM dekhatA jAnatA hai use madhyagata avadhi kahA jAtA hai| madhuravacanatA - dekho madhura madhuraM rasavad yadarthato viziSTArthavattayA'rthAvagADhatvena zabdatazcAparuSatva-sausvayaM gAmbhIryatvAdiguNopetatvena zroturAhlAdamupajanayati tadevaMvidhaM vacanaM yasya sa tathA, tadbhAvo mdhurvcntaa| (uttarA. ni. zA. vU, 58, pU. 36 ) / jo rasayukta madhura vacana artha kI apekSA viziSTa artha se saMyukta va artha se adhiSThita hone ke kAraNa tathA zabda kI apekSA kaThoratA se rahita, sundara svara se sahita va gambhIratA zrAdi guNoM se saMyukta hone ke kAraNa zrotA ko zrAnanda utpanna kiyA karatA hai, isa prakAra ke svarUpa vAlA vacana jina zrAcAryoM kA hotA hai ve madhuravacana kahe jAte haiM / yaha madhuravacanatA unakI 4-4 prakAra kI lATha (4 X 8 = 32 ) gaNisampadAnoM meM se eka haiN| madhusravI - hatthakkhittAsesAhArANaM mahu-guDa- saNDasakkarAsAdasarUveNa pariNamaNakkhamA mahusaviNo jiNA / ( dhava. pu. 6, pR. 101 ) / jisa Rddhi ke prabhAva se hAthoM meM rakhe gae samasta AhAra madhu, gur3a, khAMDa aura zakkara zAdi ke svAdasvarUpa se pariNata ho jAte haiM use madhusravI Rddhi kahate haiM / madhya - tayoH ( prAdyantayoH ) antaraM madhyamupacaryate / (anuyo. hari. vR. pU. 32 ) / Adi aura anta ke antara ko madhya kahA jAtA hai / madhyama zrAtmA - dekho antarAtmA / 1. siviNe vi bhuMjai visayAI dehAibhiNNabhAvamaI / jai NiyapparUvo sivasuharatto du majjhimappo so / ( rayaNasAra 141) / 2. sAvayaguNehi juttA pamattaviradA ya majjhimA hoMti / jiNavayaNe aNurattA uvasamasIlA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyama upavAsa 878, jaina-lakSaNAbalI [madhyastha mahAsattA / (kAtike. 196) / madhyamaM pAtramityAhuviratAvirataM budhAH / / (pU. upA1 jo vijayI-jitendriya-jIva prAtmA ko dehAdi sakA. 46) / se bhinna jAnatA hA mokSasukha meM anurakta 1 saMyatAsaMyata-dezavratI zrAvaka-madhyama pAtra kahe hokara prAtmasvarUpa kA anubhava karatA hai aura jAte haiN| 2 zIla aura vratoM kI bhAvanAmo se viSayoM kA svapna meM bhI sevana nahIM karatA hai use rahita samyagdRSTi madhyama pAtra kahalAtA hai| madhyama prAtmA kahate haiM / 2 zrAvaka ke guNoM se madhyama buddhi-xxx madhyamabuddhistu madhyayukta-paMcama guNasthAnavartI zrAvaka-aura pramatta- mAcAraH / (SoDaza. 1-3) / virata ye madhyama AtmA hote haiN| bAla, madhyamabuddhi aura budha ina tIna prakAra ke madhyama upavAsa-sAmbarmadhye xxx // (ana. parIkSakoM meM madhyama prAcAra vAlA parIkSaka madhyamagha. 7-15); uktaM ca-xxx upavAsaH sapA- buddhi kahalAtA hai| nIyastrividho madhyamo mataH // (prana.dha. svo. TI. madhyama loka-1. majjhimaloyAyAze u 7-15) / mura addhsaariccho|| (ti. pa. 1-137) / 2. bhadaradhAraNa (saptamI Adi) aura pAraNa (navamI Adi) paricchiNNo majjhalogo tti / (dhava. pu. 4, pR6); ke dina ekAzanapUrvaka pAnI ke sAtha jo upavAsa heTThA majjhe uvari vettAsaNa-jhallarI-ma igANaho / kiyA jAtA hai-pAnI ko chor3akara anya saba (dhava. pu. 4, pR. 11 ud.); Na ca ettha jhallarIprakAra ke prAhAra kA parityAga kiyA jAtA hai- saMThANaM Natthi, majjhamhi sayaMbhuramaNodahiparivikhattause madhyama upavAsa kahA jAtA hai| deseNa caMdamaMDala miva samatado prasaMkhejjajoyaNaru deNa madhyama pada-1. solasasada cottIsakoDi-tesIdi. joyaNalakkhabAhalleNa jhllriismaannttaado| (dhava. lakkha-aTThahattarisaya-aTThAsIdiakkharehiM (16348- pu. 4, pR. 21) / 07888) egaM majjhimapadaM hodi| (jayagha. 1, 1 madhyama loka kA prAkAra khar3e kie hae madaMga ke pR. 62; ghava. pu. 9, pR. 195) / 2. ekapadavarNana- ardha bhAga-bIca ke bhAga-ke samAna hai| 2 madhya maskAro'yam SoDazazataM castrizatkoTInAM jya- loka meru parvata ke pramANa hai, arthAt vaha meru zItimeva lakSANi / zatasaMkhyASTAsaptatimaSTAzIti parvata kI UMcAI ke barAbara (140000 yo.) ca padavarNAn // (dhava. pu. 6, pR. 165); solasa- gola prAkAra meM svayaMbhUramaNa samudra paryanta sadacottIsaM koDI tesIdi ceva lkkhaaii| satta- avasthita hai| sahassaTThasadA aTThAsIdA ya padavaNNA // ettiyANi madhyamA pratiSThA-dekho kSetrAkhyA pratiSThA / akkharANi ghettUNa egaM majjhimapadaM hodi| (dhava. RSabhAdyAnAM tu tathA sarveSAmeva madhyamA jJeyA / pu. 13, pR. 266) / (SoDaza. 8-3) / 1 solaha sau cauMtIsa karor3a, terAsI lAkha, sAta RSabhAdi sabhI (caubIsa) tIrthaMkaroM ke bimboM kI hajAra, pATha sau aThAsI (16348307888), pratiSThA vyaktyAkhya, kSetrAkhya aura mahArupa ina itane varNoM kA eka madhyama pada hotA hai| tIna prakAra kI pratiSThAnoM meM madhyama (kSetrAkhya) madhyama pAtra - 1. madhyamaM tu bhavetpAtraM saMyatA- pratiSThA mAnI jAtI hai| saMyatA jnaaH| (ha. pu. 7-106) / 2. sadaSTi- madhya loka-dekho madhyama loka / jhallarisamo ya madhyamaM pAtraM niHzIlavatabhAvanaH // (ma. pra. majjhe xxx // (paumaca. 3-16) / 20-140; puru. ca.8-16, pR. 162) / 3. upA. loka madhya meM jhAlara jaise prAkAra bAlA hai, arthAta sakAcAravidhipravINo mandIkRtAzeSakaSAyavRttiH / madhya loka prAkAra meM jhAlara ke samAna hai| uttiSThate yo jananavyapAye ta madhyamaM pAtramudAha- madhyastha-1. jo Navi vaTTai rAge Navi dose doNha ranti / / (amita. zrA. 10-30) / 4.xxx majbhayAraMmi / so hoi u majjhattho Xxx // madhyama zrAvako xxx / (sA. gha. 5-44) / (prAva. ni. 8.3) / 2. rAga-doSayorantarAlaM 5. samyaktva-vratasampanno jinadharmaprakAzakaH / madhyama, tatra sthito madhyasthaH-rAga-dvaSeSvavakti
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyastha] 876, jaina-lakSaNAvalI riti / ( ta. bhA. hari vR. 7-6 ) / 3. yo nApi vartate rAge nApi dveSe, kiM tarhi ? X XX dvayomaMdhye ityarthaH, sa bhavati madhyastha: / ( zrAva. ni. hari vR. 803 ) / 4. madhyastho rAga-dveSarahitaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 13, pR. 60 ) / 5. madhyastho rAga-dveSarahito'ta evAsau somadRSTi:, yathAvasthita dharma vicAravattvAd dUraM doSatyAgI / ( samboghasa. gu. vR. 20 ) / 6. nayeSu svArthasatyeSu mogheSu paracAlane / samazIlaM mano yasya sa madhyastho mahAmuniH // ( jJA. sA. 16-3) / 1 sAmAyika meM sthita jo zrAvaka sAdhu ke samAna na rAga meM rahatA hai aura na dveSa meM, kintu una donoM ke madhya meM sthita ( udAsIna) rahatA hai use madhyastha kahA jAtA hai / 6 jo naya apane viSaya meM satya ( yathArtha ) aura itara pakSa meM nirarthaka hote hai unameM jisakA mana sama svabhAva vAlA hotA hai - jo - pakSapAta se rahita hokara nayavivakSA ke anusAra aneka dharmasvarUpa vastu ke vivakSita dharma ko grahaNa karatA hai - vaha madhyastha kahalAtA hai / madhyastha rAjA - udAsInavadaniyatamaNDalo'parabhUpApekSayA samadhikabalo'pi kutazcit kAraNAdanyasmin nRpato vijigISumANe yo madhyasthabhAvamAlambate sa madhyasthaH / ( nItivA. 26 - 22, pR. 318) / jo rAjA udAsIna rAjA ke samAna aniyatamaNDala hotA huA vijayecchu rAjA se adhika balavAn - hone para bhI kisI kAraNa vaza vijaya kI icchA rakhane vAle rAjA ke viSaya meM "yadi maiM eka kisI kI sahAyatA karUMgA to dUsarA vairI ho sakatA hai" isa vicAra se madhyastha bhAva kA zrAzraya letA hai vaha madhyastha rAjA kahalAtA hai / madhvAzrava - dekho madhvAsravI madhvAzravI - 1. muNikaraNikkhittANi lukkhAhArAdiyANa hoMti khaNe / jIe mahurarasAI sa cciya mahosavI riddhI // zrahavA dukkhappahudI jIe muNivayaNasavaNametteNaM / NAsadi Nara- tiriyANaM tacciya mahuvAsavI riddhI / (ti. pa. 4, 1082 - 1083) / 2. yeSAM pANipuTapatita zrAhAro nIraso'pi madhurarasa vIryapariNAmitAM bhajate yeSAM vA vacAMsi zrotRNAM duHkhAditAnAmapi madhuguNaM puSNanti te madhvA [mana 3. sraviNaH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 204) / yeSAM pANipuTe patita zrAhAro nIraso'pi madhurarasavIryapariNAmitAM bhajate yeSAM vA vacAMsi zrotRRNAM du:khaditAnAmapi madhuraguNaM puSNanti te madhvA''srAviNaH / (cA. sA. pR. 100 ) / 4. tathA kSIra-madhusarpirasRtAsrAviNo yeSAM pAtrapatitaM kadannamapi kSIra madhusarpiramRtarasa- vIryavipAkaM jAyate, vacanaM vA zarIra-mAnasadukhaprAptAnAM dehinAM kSIrAdivatsantarpakaM bhavati te kSIrAsraviNo madhvAsraviNaH sarpirAsraviNosmRtAsraviNazca / (yogazA. hema. svo viva. 1-8, pR. 36 ) / 5. madhvapi kimapyatizAyi zarkarAdi madhuradravyaM draSTavyam XXX madhviva vacanamAzravantIti madhvAzravAH / (zrAva. ni. malaya. vR. 75, pR. 80 ) / 6. yeSAM pANi-pAtragatamazana nIrasamapi madhurarasapariNAmi bhavati vacanAni vA zrotRRNAM madhurasvAdaM janayanti te madhvAsrAviNaH procyante / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke hAthoM meM rakhe gaye rUkhe AhAra Adi kSaNa bhara meM madhura rasa yukta ho jAte haiM usakA nAma madhvAsravI Rddhi hai / athavA jisake prabhAva se muni ke vacana ke sunane mAtra se manuSya-tiyaMJcoM ke duHkha Adi naSTa ho jAte haiM use madhvAsravI Rddhi jAnanA cAhie / 5 jinake vacana madhu - zakkara Adi madhura dravya ke samAna nikalate haiM unheM madhvAzrava nAma se kahA jAtA hai / mana - dekho zranindriya / 1. manazca manovargaNApariNatirUpaM dravyendriyam / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-6); mano'pi manovargaNAyogya skandhAbhinirvRttamazeSAtmapradezavRttidravyarUpa manute sAdhakatamatvAt karaNamAtmanaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-8 ) / 2. yataH smRtiH pratyavamarSaNamUhApohanaM zikSAlApa kriyAgrahaNaM ca bhavati tanmanaH / ( nItivA. 6-6 ) / 3. X X x samasta zubhAzubhavikalpAtItaparamAtmadravyavilakSaNaM nAnAvikalpajAlarUpaM mano bhaNyate XX X (bR. dravyasaM. TI. 13) / 4. sarvArthagrahaNaM manaH / (pramANamI. 1, 1, 24) / 5. tatra 'budhI manI jJAne' mananaM manyate vA'neneti manaH, zrauNAdiko's pratyayaH / zrAva. sU. malaya vR. 1, pR. 557 ) / 6. manyate cintyate vastvaneneti manaH / ( zataka. de.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ manavinaya] 880, jaina-lakSaNAvalI [manaHparyaya svo. 3.76) / vicAroM ko mana meM sthAna denA, isakA nAma mana1 manovargaNA kI pariNatisvarUpa dravya-indriya ko saMyama hai| 2 droha, abhimAna aura IrSyA prAdi hate haiN| vaha samasta prAtmapradezoM meM rahatA dargagoM se dUra rahakara dharmadhyAna prAdi meM pravatta hai tathA para padArtha ke prakAsana meM atizaya sAdhaka honA, ise manasaMyama kahA jAtA hai| hone se prAtmA kA karaNa hai| 2 jisake prAzraya se manaHparyaya--1. vIryAntarAya-manaHparyayajJAnAvaraNasmRti, pratyabhijJAna, UhApoha aura zikSAlApa kSayopazAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAdAtmanaH parakIyakriyA kA grahaNa hotA hai use mana kahate haiN| mana:sambandhena labyavattirupayogo manaHparyayaH / (sa. 4 jisakI sahAyatA se saba arthoM kA grahaNa hotA si. 1-23) / 2. paramanasi sthitamartha manamA hai-cakSarAdi indriyoM ke samAna kevala niyata paravidya mntrimhitgnnm| Rju-vipulamativikalpa rUpAdi kA hI jJAna nahIM hotA hai--usakA nAma staumi mana:paryayajJAnam // (bR. zrutama. 28, pR. mana hai| 181) / 3. maNapajjavaNANaM puNa jaNamaNaparaciti-1. idANi maNaviNa mo-prAyariyA- atthapAgaDaNaM / mANasakhittanibaddhaM guNapaccaiyaM INaM uvari akusalo maNo nirubhiyanvo kusalamaNa. crittvyo| (nandI. gA. 57, pR. 102; prAva. udIraNaM ca kAyavvaM / (dazavai. ca. pa. 27) / 2. jaM ni. 76dharmasaM. hari. va. 826) / 4. taM maNaduppariNAmAmo maNaM NiyattAviUNa suhjoe| ThA- pajjavaNANaM, jeNa viyANAi sannijIvANaM / daTTha vijjai so viNo jiNehi mANassiyo bhnniyo|| maNijjabhAve, maNadavve mANasaM bhAvaM // jANai ya (vasu. zrA. 326) / pihujaNo vi hu phuDamAgArehi mANasaM bhAvaM / emeva 1 prAcArya Adi ke Upara-unake viSaya meM- ya tassuvamA maNadavvapagAsiye atthe / (vRhatka. apavitra mana ko rokanA va pavitra mana ko prerita bhA. 35-36) / 5. pajjavaNaM pajjayaNaM pajjAyo karanA, isakA nAma manavinaya hai| abhiprAya yaha vA maNammi maNaso vA / tassa va pajjAyAdinnANaM hai ki prAcArya prAdi pUjya puruSoM ke sambandha meM maNapajjavaM nANaM // (vizeSA. 83) / 6. pari ghRNita vicAra na karake uttama vicAra rakhanA, yaha savvatobhAveNa gamaNaM pajjavaNaM pajjabo maNasi maNaso manavinaya kahalAtA hai| 2 mana ko duSTa pariNAmoM vA pajjavo 2, esa eva NANaM maNapajjavaNANaM, tathA se haTAkara zubha yoga meM jo sthApita kiyA jAtA pajjayaNaM pajjayo maNasi maNaso vA pajjayaH mana:hai use manavinaya yA manovinaya kahA jAtA hai| paryAyaH, sa eva NANaM maNapajjavaNANaM, tathA prAyo manazaddhi --manaHzuddhirAta raudravarjanam / (sA. dha. pAvaNaM lAbho ityanarthAntaraM, savvano Ayo pajjAmro svo. TI. 5-45) / maNasi maNaso vA pajjAyo maNapajjAyo sa eva Arta aura raudra dhyAnoM ke chor3ane se manazaddhi hotI NANaM maNapajjavaNANaM, maNa si maNaso vA pajjavA tesa vA NANaM maNopajjavaNANaM, tathA maNasi maNaso manasaMyama-1. maNosaMjamo NAma akUzalamaNa- vA pajjavA pajjAyA vA tesiM tesu vA NANaM maNaniroho kusalamaNa udIraNaM vaa| (dazavai. cU. pR. pajjavaNANaM-- gamaNaparAvattIgo logo bhedAdayo 21) / 2. mana:saMyamo'bhidrohA'bhimAneAdiniba. vahaparAvattA / maNapajjavaMmi NANe niruttavaNNatyamevettiH, dharmadhyAnAdiSu ca pravRttiH / (ta. bhA. siddha. ti / (nandI cU. pR. 11) / 7. avana avaH, avanaM vR. 6-6) / 3. manaso'bhidrohAbhimAneAdibhyo gamanaM vedanamiti paryAyAH, pariH sarvatobhAve, payavanaM nivRttirvamadhyAnAdiSu ca pravRttirmana:saMyamaH / (yoga- paryava:-sarvataH paricchedanamiti bhAva:, xxx zA. svo. viva. 4-63) / 4 manamo droheAbhi- manasi grAhye manaso vA grAhyasya sambandhI paryavo mAnAdige nivRttidharmadhyAnAdiSu ca pravRttirmana:- manaHparyavo manaHparyavazcAsau jJAnaM ca manaHparyavajJAnam, saMyamaH / (dharmasaM. mAnavi. 46, pR. 126) / athavA Xxx ayanaM prayaH, ayanaM gamanaM vedana1 akuzala mana kA nirodha karanA-apavitra miti paryAyAH, pariH sarvatobhAve, paryayanaM paryaya: vicAroM ko utpanna na hone denA--tathA pavitra sarvataH paricchedanamiti bhAvaH / xxx manasi
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyaya] 881, jaina-lakSaNAvalI [manaHparyaya grAhye manaso vA grAhyasya sambandhI paryayo manaHparyayaH, va. 1, pR. 6) / 13. manaHparyAyajJAnamityatra pariH puna: samAnAdhikaraNaH, athavA 'pajjAyotti' iNa sarvatobhAve, ayanaM ayaH gamanaM vedanamiti paryAyAH, gatau Ayo lAbha: prAptiriti paryAyAH, pariH sarvato- pari ayaH paryayaH, paryayanaM paryaya ityarthaH, manasi bhAve samantAdAyaH paryAyaH xxx manasi grAhya manaso vA paryayo manaHparyayaH, sarvatastatpariccheda manaso vA grAhyasya sambandhI paryAyo manaHparyAya:, ityarthaH, sa eva jJAnaM manaHparyAyajJAnam, athavA manasaH manaHparyAyazcAsau jJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / evaM paryAyA manaHparyAyA dharmA bAhyavastvAlocanAditAvat samAnAdhikaraNamaGgIkRtyoktam, atha vaiyadhi- prakArA ityanantaram, teSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam karaNamaGgIkRtyocyate-manaHparyavAH (paryAyAH), teSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / idaM cArddhaparyAyA bhedA dharmA bAhyavastvAlocanaprakArA ityarthaH, tRtIyadvIpa-samudrAntatisaMjJimanogatadravyAlambanameveti tatazca 'tassa vetyAdi' pacchaddhaM-tasya vA dravyamanasaH bhaavaarthH| (nandI. hari. va. pR. 25) / 14. maNasambandhiSu paryAyAdiSvadhikaraNabhatepU teSAM vA sambandhi, pajjavaNANaM NAma paramaNogayAiM muttidavvAiM teNa pAdizabdAt paryaya-paryavayorgrahaH / jJAnaM paricchedana- maNeNa saha paccakkhaM jaanndi| (dhava. pu. 1, pR. midamanena cintitamiti manaHparyAyajJAnamiti 94); sAkSAnmanaH samAdAya mAnasArthAnAM sAkSAvaiyadhikaraNyama / (vizeSA. bhA. ko.5.83)| karaNaM manaHparyayajJAnam / (dhava. pu. 1, pR. 358); 8. citiyamacintiyaM vA addhaM cintiya aNeyabheya- parakIyamanogatArtho manaH, tasya paryAyAH bizeSAH gayaM / maNapajjavaM tti NANaM jaM jANai taM khuNara- manaHparyAyAH, tAn jAnAtIti manaHparyayajJAnam / loe|| (prA. paMcasaM. 1-125; dhava. pu. 1, pR. (dhava. pu. 6, pa. 28); parakIyamanogato'rtho 360 ud.; go. jI. 438) / 6. citAe aci- manaH, manasa: paryAyAH vizeSAH manaHparyAyAH, tAn tAe addhacintAe vivihabheyagayaM / jaM jANai jAnAtIti manaHparyayajJAnam / (dhava. pu. 13, pR. Naraloe taM ciya maNapajjavaM NANaM // (ti. pa. 212); parakIyamanogato'rthoM manaH, pari samantAt 4-973) / 10. manaH pratItya pratisaMdhAya vA ayaH vizeSaH [paryayaH], manasaH paryayaH manaHparyayaH, jJAnaM mnHpryyH| tadAvaraNakarmakSayopazamAdidvitaya. manaHparyayasya jJAnaM manaHparyayajJAnam / (dhava. pu. nimittavazAt parakIyamanogatArthajJAnaM manaHparyayaH / 13, pR. 328) / 15. manasaH paryayaH manaHparyayaH, (ta. vA. 1, 6, 4); manaHsambandhena labdhavRttirmanaH- tatsAhacaryAjjJAnamapi manaHparyayaH, manaHparyayazca saH paryayaH / vIryAntarAya-mana:paryayajJAnAvaraNakSayopa- jJAnaM ca tat manaHparyayajJAnam / (jayaSa. 1, pR. 16 zamAGgopAGganAmalAbhopaSTambhAdAtmIya-parakIyamana:- va 20); xxx [citiya-] addhacitiyasambandhena labdhavattirupayogo manaHparyayaH / (ta. vA. acitiya pratthANaM paNadAlIsajoyaNalakkhabhaMtare vaTTa1, 23, 1) / 11. manasaH paryAyaH manaHparyAya:- mANANAM jaM paccakkheNa paricchitti kuNai, mohiNAjIvAdijJeyAlocanaprakArAH, paragatA: manyamAna- NAdo thovavisayaM pihodUNa saMjamAviNAbhAvitaNeNa manodravyadharmA ityarthaH, sAkSAtkAreNa teSu teSAM vA gauraviyaM taM maNapajjavaM NAma / (jayadha. 1, pR. jJAnaM manaHparyAyajJAnam / (ta. bhA. hari. 7.1-6) / 43) / 16. yanmanaHparyayAvAraparikSaya vizeSataH / 12. ayaM bhAvArthaH-pariH sarvatobhAve, avanaM ava:, ........." (?) manaH paryeti yo'pi vA // saH mana:pravanaM gamanaM bedanamiti paryAyAH, pari avaH paryavaH paryayo jJeyo manonnArthA mnogtaaH| pareSAM svamano paryavana vA paryava iti, manasi manaso vA paryavo vApi tadAlambanamAtrakam // (ta. ilo. 1,6, manaHparyava., sarvatastatpariccheda ityarthaH, sa eva jJAnaM 6-7); manaH parItyAnusandhAya vA'yanaM manaHparyaya mana:paryavajJAnam, athavA manasa: paryAyAH manaHparyAyAH, iti vyutpattI bahiraMganimittako'yaM manaHparyayaH / paryAyA bhedA dharmA bAhya vastvAlocanaprakArA itya- (ta. zlo. 1, 23, 6, pR. 246) / 17. pratyakSanarthAntarama, teSU jJAnaM manaHparyAyajJAnama, teSAM vA syApi vikalasyAvadhi-mana:paryayalakSaNasya manosambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / (prAva. ni. hari. kSAnapekSaM spaSTAtmArthagrahaNaM svarUpam / (praSTasa. la. 111
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 882, jaina - lakSaNAvalI mana:paryaya ] 1-15, pR. 132 ) / 18. mano dvividhaM - dravya - mano bhAvamatazca tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhA: - yadA kazcidevaM cintayet kisvabhAva zrAtmA ? jJAnasvabhAvo'mUrtaH kartA sukhAdInAmanubhavitA ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu yajjJAnaM teSAM vA yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnam / tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavabudhyate, bAhyAstvanumAnAdevetyaso tanmanaH paryAyajJAnam / ( ta. bhA. siddha. vR. 1 - 9 ) ; manaH paryAyeSu jJAnaM manaH paryAyajJAnam / X X X tathA ''tmano manodravyaparyAyAn nimittIkRtya yaH pratibhAso manuSyakSetrAbhyantaravRttipalyopamAsaMkhyeyabhAgAvacchinnapazcAtpuraH kRtapud - galasAmAnya vizeSagrAhI manaHparyAyajJAnasaMjJaH / (ta. bhA. siddha vR. 8-7 ) 1 16. parakIyamanaHsvArthajJAnamakSAnapekSayA / syAnmanaH paryayau bhedau tasyarju - vipule matI / (ta. sA. 1 - 28 ) / 20. yattadAvaraNakSayopazamAdeva paramanogataM mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tanmanaH paryayajJAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 41 ) / 21. paramaNagadANa pratthaM maNeNa zravadhAriNa avabodho / riju-vipulamadi viyappo maNapajjayaNANapaccakkho / ( jaM. dI. pa. 13-52) / 22. dravyAdibhedaiH pratyekamavagamyamAnarjuvipulamativikalpaM mana:paryayajJAnAvaraNakSayopazama [mana:paryaya karaNa nirapekSasyAtmanaH manaHparyAyajJAnamiti vadanti vidvAMsaH / ( sammati. abhaya vR. 10 pR. 620 ) / 27. saMjJibhirjIvaH kAyayogena manovargaNAbhyo gRhItAni manoyogena manastvena pariNamitAni ( zataka'pariNamayyAlambyamAnAni ' ) dravyANi manAMsItyucyante, teSAM manasAM paryAyAH cintanAnuguNAH pariNAmAsteSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam, athavA yathoktasvarUpANi manAMsi paryeti avagacchatIti manaHparyAyam, XX X tacca tajjJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / (anuyo. sU. mala. hema. vR. 1, pR. 2; zataka. mala. hema. pU. 38, pR. 43-44 ) / 28. parakIya manogatArthaM mana ityucyate, tat pari samantAt prayate iti manaHparyayaH / ( mUlA. vR. 12 - 187 ) / 26. mano dezAvardharjJeyaM madhyamaM cintitAdikam / paraiH paryeti tadyattanmanaH paryayabodhanam / ( prAcA. sA. 4-51) / 30 manasA gamaH paricchedo manaHparyAyANAmavagama ityarthaH / eSa ca arddha tRtIyadvIpa samudrAntargata saMjJimanogocara: : ( pramAla. vR. 3, pR. 7) / 31. saMvizuddhi nivandhanAdviziSTAvaraNa vicchedAjjAtamanodravyaparyAyAlambanaM manaH paryAyajJAnam / (pra. na. ta. 2-22) / 32. manasi manaso vA paryavaH pariccheda:, sa eva jJAnamathavA manasaH paryavAH paryAyAH pAryAyA vA vizeSA avasthA manaH paryavAdayasteSAM teSu vA jJAnaM manaH paryavajJAnamevamitaratrApi samayakSetragata saMjJimanyamAnamanodravya sAkSAtkArIti / ( sthAnAM zrabhaya. vR. 2, 1, 64, pR. 47 ) / 33. viziSTacAritravazena yo'sau mana:paryayajJAnAvaraNakSayopasamastasmAdudbhUtaM mAnuSakSetravartisaMjJijIvagRhIta manodravya paryAyasAkSAtkAri yajjJAnaM tanmanaHparyAyajJAnamityarthaH / ( ratnAkarA. 2 - 22 ) / 34. saMjJibhirjIvai: kAyayogena gRhItAni manaHprAyogyavargaNApud galadravyANi cintanIyavastu cintanavyApRtena manoyogena manastvena pariNamayyAvalambyamAnAni manAMsItyucyante teSAM manasAM paryAyAzcintanAnuguNAH pariNAmAH, teSu jJAnaM mana:paryayajJAnam / athavA''tmabhirvastu cintane vyApAritAni manAMsi paryeti parigacchatyavaitIti manaH paryAyam, XX X tasya kathaMcit karturananyatvAt kartRtvam / kartA vA''tmA yathoktAni manAMsi paryeti zraneneti manaHparyAyam / XX X tatpunastadAvaraNakSayopazamajo labdhivizeSaH, tadupayogo kAraNaM rUpidravyAnantabhAgaviSayaM mana:paryayajJAnam / ( cA. sA. pR. 65 ) / 23. yo'nyadIyamanojAtarUpidravyAvabodhakaH / manaH paryayo dvedhA vipu larjumatI mataH // ( paMcasaM amita 1-227, pR. 26) / 24. mana:paryayo'pi saMyamakArthasamavAyI tadAvaraNa vIryAntarAyakSayopazama vizeSa nibandhanaH paramanogatArthaM sAkSAtkAro pratyaya: / ( pramANani. pR. 26 ) / 25. mana:paryayajJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamAcca svakIyamano'valambanena parakI manogataM mUrtamarthamekadezapratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadiha matijJAnapUrvakaM mana:paryayajJAnam / (bR. dravyasaM. TI. 5) / 26. arddha tRtIya dvIpa samudrAntavatisakalamanovikalpagrahaNapariNatirmanaH paryAyajJAnAvaraNakarmakSayopazamAdiviziSTasAmagrIsamutpAditA cakSurAdi
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyaya] 883, jaina-bakSaNAvalI [manaHparyaya vA viSayagrahaNAtmaka iti| tacca tad jJAnaM ca manaH- paryAyAH, pari avaH paryavaH, manasi manaso vA paryavaH paryAyajJAnam / (karmasta. go. va. 9-10, pR. 82) / manaHparyavaH, sarvato manodravyapariccheda ityarthaH, athavA 35. paryavati samantAdavagacchatIti paryavam, manasaH manaHparyaya iti pAThaH, tatra paryayaNaM paryayaH, manasi paryavaM manaHparyavam, tacca tajjJAnaM ca manaHparyavajJA- manaso vA paryayo manaHparyayaH, sarvatastatpariccheda nam / (karmavi. ga. paramA. vyA. 16) / 36. pariH ityarthaH, sa cAso jJAnaM ca manaHparyayajJAnam / athavA sarvatobhAve, avanam avaH, avanaM gamanaM vedanamiti manaHparyAyajJAnamiti pAThaH-tataH manAMsi manodravyAparyAyAH, pari ava: paryavaH, paryaya iti vA pAThaH, tatra Ni paryeti sarvAtmanA paricchinatti manaHparyAyam, x paryayaNaM paryayo manasi manaso vA paryavaH paryayo vA xx manaHparyAyaM ca tajjJAnaM ca manaHparyAya manaHparyava: mana:paryAyo vA, sarvatastatpariccheda iti (yajJAnam), yadvA manasaH paryAyAH manaHparyAyAH, paryAyA yAvat / athavA manasaH paryAyAH manaHparyAyAH, paryA- bhedA dharmA bAhya vastvAlocanaprakArAH, teSu teSAM vA yA bhedA dharmA bAhyavastvAlocanaprakArA ityanarthAnta- sambandhi jJAnaM mnHpryaayjnyaanm| (nandI. sU. malaya. ram, teSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / vR. 1, pR. 65-66) / 40. pari sarvatobhAve, avanaM (dharmasa. malaya. va. 816) / 37. pari sarvatobhAve, pravaH, xxx avanaM gamanaM vedanamiti paryAyAH, avanaM avaH, xxx avanaM gamanaM vedanamiti pari ava: paryavaH, manasi manaso vA paryavaH, sarvataparyAyAH, pari ava: paryavaH, manasi manaso vA paryavaH statpariccheda ityarthaH, manaHparyavazca sa jJAnaM ca mana:manaHparyavaH, sarvatastatpariccheda ityarthaH / idaM ca mana:- paryavajJAnam, idaM cArddhatRtIyadvIpa-samudrAntarvatisaMjJiparyavajJAnamarddhatRtIyadvIpa - samadrAntarvatisaMjJimanogata- manogatadravyAlambanamavaseyam / manaHparyAyajJAnamityevadravyAlambanaM manaHparyAyajJAnamityevamapyetadabhidhIyate, mapyetaducyate, tatra manasaH paryAyAH bAhyavastvAlocanatatra manasaH paryAyA bAhya vastvAlocanaprakArA dharmA prakArA dharmA manaHparyAyAH, teSu teSAM vA sambandhi manaHparyAyAH, teSu teSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAya- jJAnaM manaHparyAyajJAnam / (saptati. malaya. vR. 6) / jJAnamiti padaikadeze padasamadAyopacArAcca mana 41. pari sarvatobhAve, avanaM avaH 'tudAdibhyo'naityukte'pi manaHparthava iti manaHparyAyajJAnamiti kAvityadhikAre akitau ca' ityanena UNAdikovyAkhyAtam / (SaDazI. malaya. va. 15) / 38. parikAra-pratyayaH, avana gamanaM bedanamiti paryAyAH / sarvatobhAve, avanamavaH xxx pravanaM gamanaM vedana- pari pravaH paryavaH. manasi manaso vA paryavaH manaHparyavaH, miti paryAyAH, pari avaH paryavaH, manasi manaso vA sarvatastatpariccheda ityarthaH / pAThAntaraM vA paryaya paryavo manaHparyavaH, sarvato manodravyapariccheda ityrthH| iti-tatra paryayaNaM paryaya: 'bhAve alpratyayaH' manasi athavA manaHparyaya iti pAThaH, tatra paryayaNaM paryayaH manaso vA paryayaH manaHparyayaH, sarvatastatparicchedaH, sa manasi manaso vA paryayo mana:paryaya:-sarvatastatpari- cAsau jJAnaM ca manaHparyavajJAnaM mana:paryayajJAnaM vA / ccheda iti, sa cAsau jJAnaM ca manaHparyavajJAnaM mana:- athavA manAMsi payani sarvAtmanA tAni paricchinattIparyaya jJAnaM vaa| maNapajjavaNANamiti pAThe'pi mana:- ti manaHparyAyam 'karmaNo'Niti aNpratyayaH' manaHparyAyajJAnamiti zabdasaMskAramAcakSate / tatraivaM vyu- paryAya ca tad jJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / yadvA tpattiH--manAMsi manodravyANi, paryeti sarvAtmanA manasaH paryAyA manaHparyAyAH, paryAyA dharmA bAhyavaparicchinatti manaHparyAyam, xxx manaHparyAyaM ca stvAlocanaprakArA ityapyanarthAntaram, teSu teSAM vA tajjJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / yadi vA manasaH sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / idaM cArddhatRtIyaparyAyAH manaHparyAyAH, paryAyA bhedA dharmA bAhyava- dvIpa-samudrAntarvattisaMjJimanogatadravyAlambanam / (paMcavastvAlocanaprakArA ityarthaH, teSu teSAM vA sambandhi saM. malaya. vR.1-1, pR. 7) / 42. tathA pari jJAnaM manaHparyayajJAnam / idaM cArddhatRtIyadvIpa samudrA- sarvatobhAve, avanaM avaH, XXX avanaM gamanantarvattisaMjJimanogatadravyAlambanameva / (prAva. ni.. miti paryAyaH pari ava: paryavaH, manasi manaso vA 1, malaya. vR. pR. 16) / 36. pariH sarvatobhAve, paryavo manaHparyavaH, sarvatastatpariccheda ityarthaH / pravanaM pravaH xxx pravanaM gamanaM vedanamiti pAThAntaraM paryaya iti-tatra paryayaNaM paryayaH xxx
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyaya] 884. jaina-lakSaNAvalI [manaHpayaya manasi manaso vA paryayaH manaHparyayaH, sarvatastatpari- gamanaM vedanaM vA, tataH paryavaH, manasi manaso vA ccheda ityartha, sa cAsau jJAnaM ca manaHparyavajJAnaM manaH- paryavaH, sa eva jJAnaM manaHparyavajJAnaM manuSyakSetravatiparyayajJAnaM vA, athavA manaHparyAyeti pAThAntaram-tatra saMjJipaMcendriyadravyamanogatabhAvavijJAnaviSayam / tacca manAMsi paryeti sarvAtmanA paricchinatti manaHparyAyaM RddhiprAptApramattasaMyata-samyagdRSTi-paryApta saMkhyAtAxxx sanaHparyAyaM ca tat jJAnaM manaHparyAyajJAnam, yuSka-karmabhUmika-garbhavyutkrAntikamanuSyANAmeva sambhayadi vA manasaH paryAyAH manaHparyAyAH, paryAyA dharmA vi, naitadviparItAnAmiti / (gu.gu. SaTa. svo. bAhya vastvAlocanaprakArA ityanarthAntaram, teSu teSAM vR. 33) / 48. parakIyamanasi sthito'rthaH sAhacaryAvA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam, idaM cArddhata- nmana ityucyate, tasya paryayaNaM parigamanaM parijJAnaM tIyadvIpa-samudrAntarvattisaMjJimanogatadravyAlambanam / manAya'yaH / (ta. vRtti zruta. 1-6); vIryAntarAya(prajJApa. malaya. vR. 312, pR. 527) / 43. para- manaHparyayajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvamanogato'rtho mana ityucyate, tasya parisphuTamayanaM STambhAt prAtmanaH parakIyamanolabdhivRttirupayogo paricchedanaM manaHparyayaH / tallakSaNaM yathA-svamanaH manaHparyaya ucyate / (ta. vRtti zruta. 1-23) / parItya yatparamano'nusaMdhAya vA paramano'rtham / 49. manastvena pariNatadravyANAM yastu paryavaH / parivizadamanovRttirAtmA vetti manaHparyayaH sa mataH // cchedassa hi manaHparyavajJAnamucyate // yadvA-manotatsvarUpavizeSazAstraM tvidam-cintitAcintitA- dravyaparyAyA nAnAvasthAtmakA hi ye| teSAM jJAnaM dicintitAdyarthavedakam / syAnmanaHparyayajJAnaM khalu mana:paryAyajJAnamucyate / (lokapra. 3, 846 va cintakazca na lokgH| (prana. gha. svo. TI. 3-4) / 850) / 50. pratyakSasyApi vikalasyAvadhi 44. tathA sajJibhirjIvaH kAyayogena manovargaNAbhyo yalakSaNasyendriyAnindriyAnapekSatve sati spaSTatayA gRhItAni manoyogena manastvena pariNamayyA''lambya- svArthavyavasAyAtmakatvaM svruupm| (saptabhaM. pR. 47) / mAnAni dravyANi manAMsItyucyante, teSAM paryAyA:- 51. manaHparyAyajJAnaM sArddhadvI-[dvaya-dvIpa-samudrasthitacintAnuguNAH pariNAmAsteSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam, saMjJipaMcendriyamanoviSayaM dvibhedaM Rjumati-vipulamatiidaM cArddhatRtIyasamudrAntarvattisaMjJimanogatadravyAlamba- rUpam / (daNDakapra. TI. 4, pR.3)| 52. mana:nam / (prava. sAro. vR. 1251) / 45. pariH paryayajJAnaM manasA paramanasi sthitaM padArtha paryeti sarvatobhAve, avanam avaH,xxx avanaM gamanaM jAnAti iti manaHparyayam, tacca tajjJAnaM ca mana:vedanamiti paryAyAH, pari ava: paryavaH, manasi manaso paryayajJAnaM vA parakIyamanasi sthito'rthaH sAhacaryAvA paryavo manaHparyava:--sarvatastatpariccheda ityarthaH, nmanaH ityUcyate, tasya manasaH paryayaNaM parigamanaM parimanaHparyavazca sa jJAnaM ca manaHparyavajJAnam, yadvA jJAnaM mana:paryayajJAnaM kSAyopazamikama / (kAtike. TI. manaHparyAyajJAnam-tatra saMjJibhirjIvaH kAyayogena 257) / 53. manomAtrasAkSAtkAri manaHparyavajJAgItAni manaHprAyogyavargaNAdravyANi cintanIyavastu- nama, manaHparyAyAnidaM sAkSAtparicchettamalama, bAhyAcintanavyApratena manoyogena manastvena pariNAma- narthAn punastadanyathA'nupapattyA'numAnenaiva paricchiyyAlambyamAnAni manAsItyucyante, teSAM manasAM nattIti draSTavyam / (jainata. pR. 118) / paryAyAzcintanAnugatAH pariNAmA manaHparyAyAH, teSu 1 vIryAntarAya aura manaHparyayajJAnAvaraNa ke kSayopateSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam, yadvA zama tathA aMgopAMgatAmakarma ke lAbha ke bala se prAtmabhirvastacintane vyApAritAni manAMsi paryeti pratmA ke jo dUsare ke mana ke sambandha se upayoga avagacchatIti manaHparyAyam xxx manaHparyAyaM ca utpanna hotA hai vaha manaHparyayajJAna kahalAtA hai| tajjJAnaM ca manaHparyAyajJAnam / (kamavi. de. svo. 3jo jIvoM ke dvArA mana se cintita artha ko pragaTa va.4; SaDazI. de. svo. va. 11) / 46. manaH- kiyA karatA hai use manaHparyava, manaHparyaya athavA paryayajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamasamutthaM para- manaHparyAya jJAna kahate haiN| usakA sambandha manuSyamanogatArthaviSayaM manaHparyayajJAnam / (nyAyadI. pR. kSetra se hai, arthAt vaha manuSyaloka meM avasthita 34-35) / 47. pari sarvatobhAve, avanaM avaH saMjI jIvoM ke mana se cintita artha ko hI jAnatA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyayajJAnAvaraNa] 885, jaina-lakSaNAvalI [manaHparyApti hai, manuSyaloka ke bAhira sthita jIvoM ke cintita cU. pR. 15) / 3. manastvayogyadravyagrahaNa-nisargaartha ko nahIM jaantaa| vaha cAritrayukta saMyata ke zakti nivartanakriyAparisamAptirmana:paryAptirityeke / kSAnti prAdi guNoM ke nimitta se utpanna hotA hai| nandI. hari. vR. pR. 44) / 4. manovargaNAskandha4 jisa jJAna ke dvArA jIva saMjJI jIvoM ke manyamAna niSpannapudgalapracayaH anubhUtArthasmaraNazaktinimittaH -mana ke dvArA vyApAryamANa-mana dravyoM ko dekha- manaHparyAptiH / dravyamano'vaSTambhenAnubhUtArthasmaraNakara unake manogata bhAva ko jAnatA hai use manaH- zakterutpattirmanaHparyAptirvA / (dhava. pu. 1, pR. paryayajJAna kahA jAtA hai| isake lie yaha udA. 255) / 5. manastvayogyAni manovargaNAyogyAni haraNa diyA jAtA hai ki jisa prakAra vyavahArI manaHpariNAmapratyayAni yAni dravyANi, teSAM grahaNajana prAkAra ke dvArA zarIra kI ceSTA ko dekha- nisargasAmarthyasya nirvartanakriyAparisamAptirmanaHpakara-spaSTatayA logoM ke manogata bhAva ko jAna ryAptiriti / (ta. bhA. siddha. vR. 8-12) / liyA karate haiM usI prakAra mana:paryayajJAna bhI mana 6. manaHparyAptirmanoyogyAn pudagalAna gahItvA dravya se prakAzita artha ko jAnatA hai| 5 mana meM manastayA pariNamayya manoyogyatayA nisarjanazaktiathavA mana sambandhI paryava, paryaya athavA paryAyarUpa riti / (sthAnA. abhaya. bR. 2. 1, 73) / 7. yayA jJAna ko manaHparyava manaHparyaya, athavA manaHparyAya tu manaHprAyogyavargaNAdravyamAdAya manastbena pariNamayya jJAna kahate haiN| muJcati sA zaktirmanaHparyAptiH / yaduktam-pAhAramanaHparyayajJAnAvaraNa-dekho mnHpryvjnyaanaavrnniiy| sriiridiy-uusaas-bomnnobhinivvtti| hoi jo manaHparyayajJAnAvaraNIya-1. maNapajjavaNANassa daliyAu karaNa paI sA u pajjattI / / (zataka. mala. prAvaraNaM maNapajjavaNANAvaraNIyam / (dhava. pu. 6, hema. vR. 38) / 8. manovargaNAbhiniSpannadravyamanopR. 26); tassa (maNapajjavaNANassa) prAvaraNIya 'vaSTambhabhedAnubhUtArthasmaraNazakterutpattirmana:paryAptiH / maNapajjavaNANAvaraNIyam / (dhava. pu. 13, pR. (malA. da. 12-196) / 6. yayA punarmanaHprAyogya328) / 2. tasyA-(manaHparyAyajJAnasyA-)varaNa vargaNAdidalikamAdAya manastvena pariNamayyAlambya dezaghAti-manaHparyAyajJAnAvaraNam / (ta. bhA. siddha. ca muJcati sA manaHparyAptiH / (jIvAjI. malaya. v.8-7)| 3. riumai-viulamaIhiM, maNapajja- va. 12; nandI. sU. malaya. vR. 13; saptati. malaya. vanANavaNNaNaM samae / taM prAvariyaM jeNaM, taMpi va.6, paMcasaM. malaya. va. 1-5 SaDazI. malaya. ha maNapajjavAvaraNaM / / (karmavi. ga. 16) / 4. tade. vR. 3; karmasta. go. va. 10, prava. sAro.va. vametayordvayorapi manaHparyAyajJAnabhedayoryadAvaraNasva- 1251, karma vi. de. svo. vR. 48; SaDazI. de. bhAvaM karma tanmana:paryAyajJAnAvaraNam / (zataka. svo. vR. 2) / 10. yayA punarmanaHprAyogyAna pudamala. hema. vR. 38) / 5. tad (mana:paryavajJAnam) galAnAdAya manastvena pariNamayyA''lambya ca maJcaprAvataM yena karmaNA tajjAnIhi manaHparyavajJAnA- ti sA manaHparyAptiH / (prajJApa. malaya. vR. 1-12) / varaNam / (karmavi. paramA. vyA. 16, pR. 11) / 11. yayA punarmanaHprAyogyANi dalikAnyAdAya mana1 manaHparyayajJAna ke prAvAraka karma ko manaHparyaya- stvena vA pariNamayyA''lambya ca muJcati sA mana:jJAnAvaraNa kahate haiN| 4 jo karma manaHparyAyajJAna ke paryAptiH / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 1112) / 12. bhedabhUta RjumatimanaHparyAya aura vipulamatimanaH- manovargaNAyAtapudgalaskandhAn dravyamanorUpeNa pariparyAya ina jJAnoM kA svabhAvataH prAvaraNa karatA hai NamayituM guNa-doSavicAra-dRSTAdyarthasmaraNAdiviziusakA nAma manaHparyAyajJAnAvaraNa hai| STasya pAtmanaH paryAptAGgopAGganAmakarmadvayodayamanaHparyava-dekho manaHparyayajJAna / janitA zaktiniSpattirmanaHparyAptiH / (go. jI. maM. manaHparyApti-1. manastvayogyadravyagrahaNa-nisarga: pra. 116) / 13. manovargaNAyAtapudgalaskandhAna zaktinivartanakiyAsamAptirmanaHparyAptirityeke / (ta. aGgopAGganAmakarmodayabalAdhAnena dravyamanorUpeNa pabhA. 8-12) / 2. maNajogge poggale ghettUNa maNa= riNamayituM tavyamanobalAdhAnena noindriyAvaraNatAe pariNAmaNa-NisiraNasattI mnnpjjtti| (nandI. vIryAntarAyakSayopazamavizeSeNa guNa-doSavicArA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyApti] 886, jaina-lakSaNAvalI [manuSyagatinAma nusmaraNapraNidhAnalakSaNabhAvamana:pariNamanazaktiniSpa- ziSyasya sambandhinaH suhRdAdeH sammukhaM sUriNA kimattirmana:paryAptiH / (go. jI. jI. pra. 116; pyapriyamuktaM bhavatItyevaMprakArairanyairapi sva-parapratyayaH kAtike. TI. 134) / 14. yena kAraNena caturvidha- kAraNAntarairmanasaH pradveSo bhavati yatra tanmanasA manoyogya dravyANi gRhItvA manasaH mananasamarthaH syA- praduSTamucyate / (prAva. hari. va. mala. hema. Ti, pR. ttasya karaNasya niSpattirmana:paryAptiH / (bhagavatI. 88; prava. sAro. vR. 160) / 2. manasA praduSTam dA. vR. 6, 4, 62) / 15. yayA manovargaNAdalika- -ziSyastatsambandhI vA guruNA kiJcit paruSamAdAya manasvena pariNamayyAlambya ca manaHsamartho mabhihito yadA bhavati tadA manaso dUSitatvAd bhavati sA manaHparyAptiH / (vicArasa. 43) / 16. manasA praduSTam, yadvA vandyo hInaH kenacid guNena dalaM lAtvA manoyogyaM tattAM nItvA'valambya c| tato'hamevaMvidhenApi vandanaM dApayitumArabdha iti yayA mananazaktaH syAnmanaHparyAptiratra saa| (lokapra. cintayato vandanam / (yogazA. svo. viva. 3,. 3-30) / 130) / 1 manarUpa hone ke yogya dravya ke grahaNa aura tyAga 1 manaHpradvaSa aneka nimittoM se utpanna hotA hai| kI zakti jisa kriyA se nirmita hotI hai usakI vaha saba hI prAtmapratyaya se va parapratyaya se hotA samApti kA nAma manaHparyApti hai, aisA kinhIM kA hai| prAtmapratyaya se jaise-jaba guru ne kevala ziSya mata hai| 4 anubhUta padArthoM ke smaraNa kI zakti se kucha kaThora vacana kahe, parapratyaya jaise--usI kA nimittabhUta jo manovargaNA ke skandhoM se put- ziSya ke sambandhI mitra Adi ke samakSa jaba guru ne galasamUha utpanna hotA hai use manaHparyApti kahate kucha kaThora vacana kahA, ityAdi prakAroM se tathA haiN| athavA dravya mana ke pAlambana se jo manabhata anya kAraNoM se bhI jo ziSya ke mana meM dveSa hotA padArthoM ke smaraNa kI zakti utpanna hotI hai use hai use manaHpraduSTa kahate haiN| manaHparyApti jAnanA caahie| manu-dekho kulakara / 1. jAdibharaNeNa keI bhogamanaHparyAyajJAna-dekho manaHparyayajJAna / maNussANa jIvaNovAyaM / bhAsaMti jeNa teNaM maNuNo manaHparyAyajJAnalabdhi-manaHparyAyajJAnalabdhirmano- bhaNidA muNidehiM // (ti. pa. 4-508) / 2. AdyadravyapratyakSIkaraNazaktiH / (yogazA. svo. viva. saMsthAna-saMghAta-gambhIrodAramUrtayaH / svpuurvbhvvi1-6)| jJAnA manavaste caturdaza / (ha. pu. 7-173) / mana dravya ke sAkSAtkAra karane kI jo zakti hai use koI jAtismaraNa ke dvArA bhogabhUmi ke manuSyoM manaHparyAyajJAnalabdhi kahA jAtA hai| ko prAjIvikA kA upAya batalAte haiM, isase unheM manaHparyAyajJAnAvaraNa - dekho mana:paryayajJAnA- manu kahA gayA hai / vrnn| manuja-mAnuSIsu maithunasevakAH manujA nAma / manaHpraNidhAna-dekho noindriyapraNidhi / No- (dhava. pu. 13, pR. 361) / iMdiyapaNidhANaM kohe mANe tadeva maayaae| lohe ya jo manuSyaniyoM meM maithuna sevana kiyA karate haiM NokasAe maNapaNidhANaM tu taM vjje| (mUlA. 5, unakA nAma manuja hai / 103) / manuSyagatinAma-1. azeSamanuSyaparyAya niSpAdikrodha, mAna, mAyA aura lobha tathA nokaSAya ke kA manuSyagatiH / athavA manuSyagatikarmodayApAditaviSaya meM jo mana kI pravRtti hotI hai use noindriyaH manuSyaparyAyakalApaH kArya kAraNopacArAnmanUSya. praNidhAna yA manaHpraNidhAna kahate haiN| gtiH| athavA manasA nipuNAH manasA utkaTA iti manaHpraduSTavandana-dekho manoduSTadoSa / 1. mana:- vA manuSyAH, teSAM gatiH manuSya gatiH / (dhava. pu. 1, pradveSo'nekotthAna:-anekanimitto bhavati, sa ca pR. 202-3); jassa kamassa udaeNa maNuyasarvo'pi prAtmapratyayena parapratyayena vA syAt, tatrA- bhAvo jIvANaM hodi, taM kammaM maNusagadi tti uccadi tmapratyayena yadA ziSya eva guruNA kiJcit paruSa- kAraNe kjjuvyaaraado| (dhava. pu. 6, pR. 67); mabhihito bhavatIti, parapratyayena tu yadA tasyaiva .jaM Niraya-tirikkha-maNussa-devANaM NibattayaM taM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyagatiprAyogyAnupUrvInAma] 887, jaina-lakSaNAvalI [manogupti gadiNAmaM (jaM maNussaNivvattayaM kammaM taM maNussa- kammaM maNasa bhavaM dhAredi taM maNusAuaM NAma / (dhava. gadiNAmaM / (dhava. pu. 13, pR. 363) / 2. yadu- pu. 13, pR. 362) / 3. zArIra-mAnasa-sukha-duHkhadayAjjIvo manuSya bhAvastanmanuSyagatinAma / (ta. bhUyiSTheSu manuSyeSu jnmodyaanmaanussyaayussH| (ta. vRtti zruta. 8-11) / zlo. 8-10) / 4. yatpratyayAnmanuSyeSu jIvati 1 jo karma manuSya kI saba avasthAnoM kI utpatti jIvaH tat maanussmaayuH| (ta. vRtti zruta. 8-10) / kA kAraNa hai vaha mamuSyagatinAmakarma kahalAtA hai| 1 jisa karma ke udaya se pracura zArIrika evaM mAna. manuSyagatiprAyogyAnapUrvonAma-evaM sesaprANa- sika duHkhoM se yukta manuSyoM meM janma hotA hai use puvoNaM pi attho vattavvo (jassa kammassa udaeNa manuSyAyu karma kahate haiM / maNusagaiM gayassa jIvassa viggahagaIe vadramANayassa manogupti-1. jA rAyAdiNiyattI maNassa jANImaNusagaipApoggasaMThANaM hodi taM maNasagadipAyoggA- hi tmmnnoguttii| (ni. sA. 66; malA. 5-135: nnupuvviinnaam)| (dhava. pu. 6, pR. 76) / bha. pA. 1187) / 2. sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalajisa karma ke udaya se manuSyagati ko prApta jIva saMkalpaH kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA manoke vigrahagati meM vartamAna hone para manuSyagati ke guptiH / (ta. bhA 6-4) / 3. manaso guptiH mano guptiH manaso rakSaNamArtaraudra dhyAnApracAraH dharmadhyAne yogya prAkAra rahatA hai use manuSyagatiprAyogyAnu copayogo mnoguptiH| (ta. bhA. hari. va siddha. vR. pU:nAmakarma kahate haiN| 7-3); tatra rAga-dveSapariNaterAta-raudrAdhyavasAyAt manuSyabhAvijIva-gatyantare jIvo vyavasthito mano nirvayaM nirAkRtahikAmuSmikaviSayAbhilASasya manuSya bhavaprApti pratyabhimukho manuSya bhAvijIvaH / manoguptatvAdeva na rAgAdipratyayaM karmAsroSyati / (sa. si. 1-5) / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-2); avayaM garhitaM jo jIva gatyantara meM sthita rahakara manuSyabhava kI pApam, sahAvadyena sAvadyaH, sakalpaH cintanamAlocanaprApti ke unmukha hotA hai use manuSyabhAvI jIva mAtta-raudradhyAyitvaM calacittatayA vA yadavadyaccikahA jAtA hai| nsayati tasya nirodha: prakaraNamapravRttirmanoguptiH / manuSyaloka-1. tasaNAlIbahamajjhe cittAya tathA ca kuzalasaMkalpAnuSThAnaM sarAgasaMyamAdilakSaNam khidIya uvarime bhAge / aivaTTo maNavajago joyaNa yena dharmo'nubadhyate, yAvAn vA 'dhyavasAyaH karmocchepaNadAlalakkha vikkhaMbho // (ti. pa. 4-6) / 2. dAya yatate so'pi sarvaH kuzalasaMkalpo manoguptiH / maNa salogapamANapaNadAlIsajoyaNasadasahassavikkhaMbha athavA na kuzale sarAgasaMyamAdau pravRttiH, nApyakuzale joyaNasadasahassussedham / (dhava. pu. 4, pR. 42); maMsArahetau, yoganirodhAvasthAyAmabhAvAdeva manasopaNadAlIsajoyaNalakkhaghaNo mnnuvlogo| (dhava. pu. gupti: mnoguptiH| (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 13, pR. 307) / 6-4); doSebhyo vA hiMsAdibhyo viratirmanogu1 trasanAlI ke ThIka bIca meM citrA pRthivI ke ptiH / (ta. bhA. hari. va siddha. vR6-4 ud.) / uparima bhAga meM paiMtAlIsa lAkha yojana vistAra 4. rAga-kopAbhyAm anupaplutA noindriyamatiH gakopAdhyAma vAlA gola manuSyaloka hai| manoguptiriti XXX athavA rAga-dveSa-mithyAmanuSyAyu- 1. zArIra-mAnasasukha-duHkhabhUyiSThesu tvAdyazubhapariNAmaviraho manoguptiH sAmAnyabhUtA, manuSyesu janmodayAt mnussyaayussH| zArIreNa mAna- indriya-kaSAyApraNidhAnaM tadvizeSaH / (bha. prA. vijasena ca sukha-duHkhena samAkuleSu manuSyeSu yasyodayA- yo. 115); xxx tena manasastattvAvagrAhiNo jjanma bhavati tanmAnuSamAyuravaseyam / (ta. vA. 8, rAgAdibhirasahacAritA yA sA manoguptiH / mano10, 7) / 2. evaM maNusa-devAupANaM pi vattavvaM grahaNaM jJAnopalakSaNam, tena sarvo bodho nirastarAga(jesi kammakkhaMdhANamudaeNa jIvassa uddhagamaNa- dveSakalaMko mnoguptiH| xxx athavA manaHsahAvassa maNusabhavammi avANaM hodi tesi maNu- zabdena manute ya AtmA sa eva bhaNyate, tasya rAgAssAuamidi saNNA) / (dhava. pu. 6, pR. 46), jaM dibhyo yA nivRttiH rAga-dveSarUpeNa yA apariNatiH
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ manogupti]. 888, jana-lakSaNAvalI [manojJa (AdhyAna) sA manoguptirityucyate / athaivaM brUSe samyagyogani- jo varNa-gandhAdi anukUla hone ke kAraNa apanI graho guptiH iSTaphalamanapekSya yogasya vIryapariNAma- pravRtti ke viSaya kie jAte haiM ve manojJa kahalAte sya nigraho rAgAdikAryakaraNanirodho mnosuptiH| haiN| yaha prasaMgaprApta maNiyoM ke varNAdi kA vizeSaNa (bha. prA. vijayo. 1187) / 5. samyagdaNDo vapuSaH mAtra hai| samyagdaNDastathA ca vcnsy| manasaH samyagdaNDo manojJa (sAdhuvizeSa)-1. manojJo lokasammataH / guptitritayaM samanugamyam / (pu. si. 202) / 6. (sa. si. 6-24) / 2. mnojnyo'bhiruupH| abhirUpo vihAya sarvasaMkalpAn rAga-dveSAvalambitAn / svA- manojJa ityabhidhIyate / (ta. vA. 6, 24, 12) / 3. dhInaM kurute cetaH samatve supratiSThitam // siddhAnta- manojJo'bhirUpaH, sammato vA lokasya vidvattva-vaktRtvasUtravinyAso zazvatprerayato'thavA / bhavatyavikalA mahAkulatvAdibhiH, asNytsmygdssttirvaa| (ta. zlo. nAma manoguptirmanISiNaH // (jJAnA. 18, 15-16, 6-24) / 4. abhirUpo manojJaH, prAcAryANAM sammato pR. 160) / 7. mana:paMcendriyebhendrasvairacAranivA- vAdIkSAbhimukho vA manojJaH, athavA vidvAn vAgmI riNI / svagocare manoguptirjJAna-dhyAnaratA mtiH| mahAkulIna iti yo lokasya sammataH sa manojJastasya (prAcA. sA. 5-138) / 8. vimuktakalpanAjAlaM grahaNaM pravacanasya loke gauravotpAdanahetutvAdasaMyata. samatve supratiSThitam / prAtmArAmaM manastajjJarmano- samyagdRSTi sNskaaropetruuptvaanmnojnyH| (cA. sA. guptirudAhRtA // (yogazA. 1-41) / 6. rAgAdi- pR. 67) / 5. ziSTasammato vidvattva-vaktRtva-mahAkuzatyAgarUpAmuta samayasamabhyAsasadhyAnabhUtAm, ceto- latvAdibhirmanojJaH pratyetavyo'saMyatasamyagdRSTirvA / gupti xxx / (ana. pa. 4-156) / 10. (ta. sukhabo. vR. 6.24) / 6. vaktRtvAdiguNavirAmaNasya noindriyajJAnalakSaNasya manastattvAvagrAhiNo jito lokAbhisammato vidvAn munirmanojJa ucyate / jA rAgAdiNiyattI-rAga-dveSAdibhirAtmapariNAma. (ta. vRtti zruta. 6- 24) / rasahacaritA sA mnoguptiH| manograhaNaM jJAnopalakSaNam, tena sarvo bodho nirastarAgAdi-kalaGko mano- use manojJa kahA jAtA hai / 2. abhirUpa (manohara) guptiH syAt, athavA manute vicArayati heyamupAdeyaM ko manojJa kahate haiM / 3, jo vidvattA, vaktRtva aura ca tattvaM yo'sAvAtmAtra manaHzabdenocyate, tasya pratiSThita kula prAdi ke kAraNa lokasammata (janarAgAdirUpeNApariNatirmanoguptiriti grAhyam / (bha. priya) hotA hai vaha manojJa kahalAtA hai / asaMyatamA. mUlA. 1187) / 11. kalpanAjAlanirmuktaM samyagdRSTi ko bhI manojJa mAnA jAtA hai / samabhAvena pAvanam / munInAM yanmanaHsthairya mano- manojJa (prArtadhyAna)- dekho amanojJa aartguptirbhvtyso|| (lokapra. 30-746) / dhyAna va mArtadhyAna / 1. viparItaM manojJasya / 1 mana se rAgAdi kA haTa jAnA, isakA nAma mano- (ta. sU. 6-31) / 2. maNuna-saMpayogasaMpautte gupti hai| 2 pApapUrNa prAta-raudrAdi svarUpa saMkalpa tassa avippamogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 2 / (cintana) ko rokanA, sarAgasaMyamAvirUpa kuzala (sthAnA. 247) / 3. manojJasyeSTasya svapatrasaMkalpa kA anuSThAna karanA, athavA kuzala va aku- dAra-dhanAdeviprayoge tatsaMprayogAya saMkalpazcintAzala donoM hI prakAra ke saMkalpa kA nirodha karanA, prabandho dvitIyamArtam / (sa. si. 6-31) / ise manogupti kahate haiM / 4. maNuNNasaMpayogasaMpautto tassa avippayogAbhikaMkhI manogupti-aticAra-rAgAdisahitA svAdhyAye saisamannAgae yAvi bhavai, saddAisu visaesu paramavRttirmanoguptiraticAraH / (bha. prA. vijayo. 16) / pamodamAvanno praNiTThasu padosamAvaNNo tappacca iyarAgAdi ke sAtha jo svAdhyAya meM pravRtti hotI hai, ssa rAga-dosaM ajANamANo gamo iva salila ulliyaha manogupti kA aticAra hai| yaMgo pAvakammarayamalaM uvaciNotitti aTTassa vitipro manojJa (varNAdi)-manasA jJAyante anukUlatayA bhedo gayo / (dazavaM. cU. pR. 30) / 5 iTThANaM visasvapravRttiviSayIkriyanta iti manojJA: mno'nuklaaH| yAINa vepraNAe ma rAgarattassa / maviyogajjhavasANaM (jIvAjI. malaya. vR. 126, pR. 190) / taha saMjogAbhilAso m| (dhyAnaza. 8) / 6. mano
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoza (ArtadhyAna ) jJasya viSayasya viprayoge saMprayuyukSAM prati yA paridhyAtiH smRtisamanvAhAra - zabdacoditA zrasAvapyAta dhyAnamiti nizcIyate / (ta. vA. 6, 31, 1) / 7. manojJaviprayogasya yaccAnutpatticintanam / ( ha. pu. 56 - 8 ) ; pazu-putra - kalatrAdi manojJaM sukhasAdhanam / bAhyaM syAddhana-dhAnyAdi sacetanamacetanam // AdhyAtmikaM ca pittAdisAmyAdArogyamAMgikam / mAnasaM saumanasyAdi ratyazokAbhayAdikam / viprayogazca me mA bhUdaihikAmutrakasya tu / manojJasyeti saMkalpastRtIyaM cArtamucyate // ( ha. pu. 56, 14-16) / 8. priyasya manojJasya viprayogo vizleSastasmin sati tatsaMprayogAya punaH punacintAprabandhaH, sA me priyA kathaM prayoginI syAditi prabandhena cintanamArtadhyAnamaprazastam / ( ta. zlo. 6-31) / 1 zramanojJa se viparIta manojJa padArtha kA viyoga hone para usake saMyoga ke lie jo atizaya cintA hotI hai use manojJaviSayaka prArtadhyAna kahate haiM / 2 manojJa indriyaviSayoM kA saMyoga hone para unase sambaddha huA prANI jo unake zraviyoga kA - sadA unake saMyoga ke bane rahane kA -- nirantara cintana karatA hai, yaha manojJaviSayaka zrArtadhyAna kA lakSaNa hai / manojJavaiyAvRttya - prAyariehi sammadANaM gihatyA divakhAbhihANaM vA jaM kIrade taM maNuSNavejjAvaccaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 63 ) / jo prAcAryoM ko sammata haiM athavA jo dIkSA ke zrabhimukha hue gRhastha haiM unakI jo sevA-zuzrUSA kI jAtI hai use manojJavaiyAvRtya kahate haiM / manoduSTadoSa -- dekho manaH praduSTavandana / 1. manasAcAryAdInAM duSTo bhUtvA yo vandanAM karoti tasya manoduSTadoSaH saMklezayuktena manasA yadvA vandanAkaraNam / (mUlA. vR. 7-107) / 2. manoduSTaM 886, jaina - lakSaNAvalI kRtirgurvAdyupari cetasi / / (ana. gha. 8-101 ) / 1 jo zrAcAryAdikoM ke prati mana se dveSa yukta hokara athavA saMkleza yukta mana se vandanA karatA hai vaha vandanAviSayaka manoduSTa nAmaka doSa kA bhAgI hotA hai / manoduSpraNidhAna - 1. praNidhAnaM prayogaH pariNAma la. 122 [ manobala Rddhi ityanarthAntaram / duSTu pApaM praNidhAnaM duSpraNidhAnam, anyathA vA praNidhAnaM duSpraNidhAnam / tatra X X x manaso'napitatvaM cetyanyathApraNidhAnam / (ta. vA. 7, 33, 2) / 2. krodha lobhAbhidrohAbhimAnerSyAdikAryavyAsaGgajAtasambhramo duSpraNidhatte mana iti manoduSpraNidhAnam / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-28 ) / 3. manaso'napitatvaM manoduH praNidhAnam / (cA. sA. pR. 11) / 4. krodha lobha-drohA'bhimAnerSyAdayaH kAryavyAsaGgasambhramazca manoduSpraNidhAnam / (yogazA. svo viSa. 3-116; sA. gha. svo. TI. 5-33; dharmasaM. mAna. svo vR. 55, pR. 114) / 5. sAmAyikAdito'nyatra manovRttiryadA bhavet / manoduSpraNidhAnAkhyo doSo'tIcArasaMjJakaH / (lATIsaM. 6-110) / 1 pApaparipUrNa pravRtti prathavA zranyathA pravartana kA nAma duSpraNidhAna hai / mana ko sAmAyika meM saMlagna na karanA athavA anya viSayoM meM lagAnA, yaha sAmAyika ko dUSita karane vAlA usakA eka manoduSpraNidhAna nAma kA praticAra hai / 2 krodha, lobha, droha, abhimAna, IrSyA aura kArya kI vyastatA se utpanna huA kSobha mana ko jo duSpravRtta karatA hai, isakA nAma manoduSpraNidhAna hai / manodravyavargaNA - 1. maNadavvavaggaNA NAma kA ? maNadavvavaggaNA cauvvihassa maNassa gaNaM pavatadi / saccamaNassa mosamaNassa sacca- mosamaNassa sacca mosamaNassa jANi davvANi ghettUNa saccamaNattAe mosamaNattAe sacca- mosamaNattAe prasaccamosamaNattAe pariNAmeNa pariNamaMti jIvA tANi davvANi maNadavvavaggaNA NAma / ( SaTkha. 5, 6, 74-751 - pu. 14, pR. 551 - 552 ) / 2. edIe vaggaNAe davvamaNaNivvattaNaM kIrade / (jIe davvamaNaNivvattaNaM kIrade sA maNadavvavaggaNA NAma ) | ( dhava. pu. 14, pu. 62 ) / 1 jisa vargaNA ke dvArA satya, asatya, satya-asatya aura asatyamRSA isa cAra prakAra ke mana kI racanA kI jAtI hai use manodravyavagaMNA kahate haiM / manobala Rddhi - 1. sudaNANAvaraNAe pagaDIe vIriyaMtarAyAe / ukkatsakkha uvasame muhuttamettaM - tarammi sayalasudaM / citai jANai jIe sA riddhI
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ manoyoga] 860, jaina-lakSaNavalI [manoyoga mnnblaannaamaa| (ti. pa. 4, 1061-62) / 2. jo jIvassa saMkoca-vikoco so maNajogo / manaHzrutAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamaprakarSe satyanta- (dhava. pu. 7, pR. 76); vIriyaMtarAiyassa savva __ zrutArthacintane'vadAtA manobalinaH / ghAdiphaddayANaM saMtovasameNa desaghAdiphaddayANamudaeNa (ta. vA. 3, 36, 3) / 3. bArahaMguddiTThatikAla- NoiMdiyAvaraNassa savvaghAdiphayANamudayakkhaeNa taTU-vaMjaNapajjAyAiNNachadavvANi NirantaraM tesiM ceva santovasameNa desadhAdiphayANamudaeNa maNacitide vi kheyAbhAvo maNabalo, eso maNabalo pajjattIe pajjattayadassa jeNa maNajogo samuppajjajesimatthi te mnnblinno| (dhava. pu. 6, pa. 62) / di xxx / (dhava. pu. 7, pa.77): bajjha4. zrutAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamaprakarSe sati ciMtAvAvadamaNAdo samuppaNNajIvapadesaparipphaMdo khedamantareNAntarmuhUrte sakalazrutArthacintane'vadAtA mano- maNajogo NAma / (dhava. pu. 10, pR. 437) / 5. balinaH / (cA. sA. pR. 101) / 5. tatra prakRSTa- manovargaNAlambano (hyAtmapradezapariSpando) manojJAnAvaraNa-bIryAntarAyakSayopazamavizeSeNa vastUd- yogH| (prAptapa. 111, pR. 242) / 6. tena dhRtyAntarmuhUrtena sakalazrutodadhyavagAhanAvadAtamanaso manasA sahakArikAraNabhUtena yogo manoyogo manomanobalinaH / (yogazA. svo. viva. 1-8, pR. 38, viSayo yogo vA mnoyogH| (zataka. mala. hema. 36) / 6. antarmuhurtena nikhilazrutacintanasamarthA ye vR. 2) / 7. mananaM manaH-praudArikAdizarIravyAte manobalinaH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / pArAhRtamanodravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro mano1 jisa Rddhi ke prabhAva se jIva zrutajJAnAvaraNa yoga iti bhAvaH, manyate vA 'neneti manodravyamAtraaura vIryAntarAya ke utkRSTa kSayopazama ke hone meveti / (sthAnAM. abhaya. vR. 16, pR. 20); para eka antarmuhUrta mAtra meM samasta zruta kA cintana manasA karaNena yuktasya jIvasya yogo vIryaparyAyo karatA hai va use jAnatA hai usakA nAma manobala durbalasya yaSTikAdravyavadupaSTambhakaro manoyoga iti / Rddhi hai| 3 bAraha aMgoM meM uddiSTa tInoM kAloM xxx manaso vA yogaH karaNa-kAraNAnumatisambandhI ananta arthaparyAyoM evaM vyaJjanaparyAyoM ___ rUpo vyApAro mnoyogH| (sthAnAM abhaya. va. se vyApta chaha dravyoM kA nirantara cintana karane para 124, pR. 107) / 8. tatrAtmanA zarIravatA sarvabhI kheda ko prApta na honA, ise manobala kahate haiM, pradezargahItA manoyogyAH dagalAH zubhAdimananAtha yaha manobala Rddhi jinake hotI hai ve manobalI karaNabhAvamAlambante, tatsambandhAdAtmanaH parAkramakahalAte haiN| vizeSo mnoyogH| (yogazA. svo. viva. 4-74) / manoyoga-1. abhyantaravIryAntarAya-noindriyA- 6. tanuyogena manaHprAyogyavargaNAbhyo gRhItvA manovaraNakSayopazamAtmakamanolabdhisannidhAne bAhyani- yogena manastvena pariNamitAni vastacintAprabartamittamanovargaNAlambane ca sati manaHpariNAmAbhi- kAni dravyANi manaH ityucyante, tena manasA sahakAmukhasyAtmanaH pradezaparispando mnoyogH| (sa. si. rikAraNabhUtena yogo manoyogaH, manoviSayo vA 6-1; ta. vA. 6, 1, 10) / 2. manoyogyapudga- yogo manoyogaH / (SaDazI. de. svo. pR. 10) / lAtmapradezapariNAmo manoyogaH / (ta. bhA. 6-1) / 10. noindriyAvaraNakSayopazamayuktajIvapradezapracaye 3. audArika-vakriyikAhArakazarIravyApArAhRta- labdhyupayogalakSaNaM bhAva manaH, tadvyApAro mnoyogH| manodravyasamUhasAcighyAjjIvavyApAro manoyogaH / (go. jI. jI. pra. 703) / 11. abhyantaravIryAnta(nandI. hari. vR. pR. 46; dhyAnaza. hari. vR. 3; rAya - mAnasAvaraNakSayopazamasvarUpamanolavdhinakaTya sthAnAM. abhaya. vR. 51, pR. 28; yogazA. svo. sati bAhyakAraNamanovargaNAlambane ca sati citta va. 11-10) / 4. bhAvamanasaH samutpattyarthaH pariNAmasanmukhasya jIvasya pradezAnAM parispandanaM prayatno manoyogaH / (ghava. pu. 1, pR. 276); paricalanaM parisphuraNaM manoyoga iti manyate / (ta. catAM manasAM sAmAnyaM manaH, tajjanitavIryeNa pari- vatti bata. 6-1) / pAdalakSaNena yogo mnoyogH| (ghava. pu. 1, pR. 1 abhyantara vIryAntarAya aura noindriyAvaraNa ke 30): maNavagguNAdo NipphaNNadavvamaNamavalaMbiya kSayopazama rUpa manolabdhi kI samIpatA ke hone para
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra ] tathA bAhya nimittabhUta manovargaNA kA prAlambana hone para manapariNAma ke zrabhimukha hue jIva ke zrAtmapradezoM kA jo parispanda hotA hai use manoyoga kahate haiM / 2 mana ke yogya pudgaloM ke ( manovargaNA ke ) zrAzraya se jo zrAtmapradezoM meM pariNamana hotA hai usakA nAma manoyoga hai / manovinaya - dekho manavinaya / `mantra - 1. x x x sAhaNarahiyo a maMtuti / ( prAva. ni. 931) / 2. karmaNAmArambhopAyaH puruSadravyasampaddeza-kAlavibhAgo vinipAtapratIkAraH kAryasiddhizceti paJcAGgo mantraH / ( nItivA. 10-25, pU. 115) / 3 pAThamAtra prasiddhaH puruSAdhiSThAno vA mantraH / (yogazA. svo viba. 1-38, pR. 136 ) / 4. prasAdhano mantraH, yasyAdhiSThAtA puruSaH sa mantraH / ( vyava. bhA. malaya. vR. tR. vi. pU. 117 ) / 5. pAThamAtra siddhaH puruSAdhiSThAno vA mantraH / ( dharmasaM. mAna. 3 - 22, pR. 41 ) / 1 jisa maMtra meM devatA puruSa hotA hai tathA jo maMtra japa va havana zrAdi rUpa sAdhanA se rahita hotA hai use maMtra kahate haiM / 2 jo sabhI kAryoM ke prArambha karane kA upAyabhUta hotA hai ( 1 ); jisameM puruSa, dravya va sampatti - sAmarthya - (2) evaM deza - kAla ke vibhAga ( 3 ) kA bhI vicAra kiyA jAtA hai, jo zrApatti kA pratIkAra karane vAlA ho ( 4 ) tathA kAryasiddhi kA bhI jisameM vicAra (5) ; ina pAMca aMgoM se jo sampanna ho use maMtra kahA jAtA hai| isa prakAra kA maMtra mantriyoM dvArA rAjA ko diyA jAtA hai / mantrapiNDa - dekho mantrotpAdanadoSa | 1. tathaiva mantra jApAvApto mantrapiNDa: / ( pracArA. zI. vR. 2; 1, 273, pR. 320 ) / 2. puruSadevAdhiSThitaM paThitamiddhaM ca prabhAvavarNAmnAyaM prayuJjAnasya purarmantrapiNDa: / ( gu. gu. SaT. svo vR. 20, pU. 46) / 1 maMtra jApa kA upayoga karake jo bhojana prApta kiyA jAtA hai vaha mantrapiNDa nAmaka utpAdanadoSa se dUSita hotA hai / mantrabheda - dekho vizvastamantrabheda va sAkAramastrabheda / mantrabhedo'GgavikAra-bhrUkSepAdibhiH parAbhiprAyaM jJAtvAssUyAdinA tatprakaTanam vizvasitamitrAdibhiva 81, jaMna lakSamAvalI [mantropajovana AtmanA saha maMtritasya lajjAdikarasyArthasya prakAzanam / ( sA. gha. sva. TI. 4-45 ) zarIra ke vikAra va bhrukuTiyoM ke nikSepa prAdi se dUsare ke abhiprAya ko jAnakara use pragaTa kara denA athavA vizvAsapAtra mitra Adi ke dvArA jo apane sAtha lajjAjanaka kArya kA vicAra kiyA gayA hai use pragaTa kara denA, yaha mantrabheda nAmaka satyANuvrata kA eka praticAra hai / mantrAnuyoga - mantrAnuyogazceTakA himantrasAdhanopAyazAstrANi / (samavA. abhaya vR. 26, pR. 47) / ceTaka aura ahi (sarpa) maMtra kI siddhi ke upAyabhUta zAstroM ko maMtrAnuyoga kahA jAtA hai / mantrI- dekho mantra / 1. zrakRtArambhamArabdhasyApyanuSThAnamanuSThita vizeSaM viniyogasampadaM ca ye kuryuste mantriNaH / ( nItivA. 10- 24, pR. 115 ) / 2. maMtrI paJcAGgamantrakuzalaH / ( tri. sA. TI. 683) / 3. tathA ca zukraH - darzayanti vizeSaM ye sarvakarmasu bhUpateH / svAvikAraprabhAvaM ca maMtriNaste'nyathA pare / ( nItivA. TI. 10-24) / 4. mantriNo rAjyAdhiSThAyakAH sacivAH / ( kalpasU. vinaya. vR. 62, pR. e6) / 1 jo nahIM kiye gaye kArya ko prArambha karate haiM, prArabdha kArya kA vidhivat nirvAha karate haiM, dhanuThita kArya ko pratizayita karate haiM, tathA sampatti kA yathocita viniyoga karate haiM, ve maMtrI kahalAte haiM / 2 jo pAMca aMgayukta maMtra meM kuzala hote haiM unheM maMtrI kahate haiM / mantrotpAdanadoSa - dekho mantrapiNDa | 1. siddhe paDhide maMte tassa ya zrAsApadANakaraNeNa / tassa ya mAhappeNa ya uppAdo maMtadoso du / ( mUlA. 6-36) XXX mantrazca taddAna-mAhAtmyAbhyAM malo'znataH // ( prana. dha. 5-25) / 2. 1 jo maMtra par3hane para hI siddha hone vAlA hai usake dene kI prAzA dilAkara praura usakI mahimA ko dikhalA kara yadi grAhAra prApta kiyA jAtA hai to vaha maMtrotpAdanadoSa se dUSita hotA hai / mantropajIvana- dekho maMtrotpAdana doSa / praGgazRGgArakAriNaH puruSasya pAThasiddhAdimantrANAmupadezanaM maMtropajIvanam / ( bhAvaprA. TI. EE ) / zarIrazRGgAra karane vAle puruSa ke lie par3hane mAtra
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ manmanatva ] 862, jaina - lakSaNAvalI [maraNabhaya se siddha Adi hone vAle maMtroM kA upadeza denA, taducchedo maraNam / tasya jIvitasyocchedoM jIvasya yaha maMtropajIvana nAmaka eka zrAhAraviSayaka utpAdanadoSa hai / manmanatva - dekho manmanamUka / mana eva mantR yatra tanmanmanaM parasyApratipAdakaM vacanam, tadyogAt puruSoSpi manmanastasya bhAvo manmanatvam / (yogazA. svo. viva. 2 - 53 ) / jisa vacana meM mana hI mantA hotA hai aise para ke apratipAdaka vacana kA nAma manmana hai / isa vacana ke yoga se puruSa ko bhI manmana kahA jAtA hai / isa prakAra ke puruSa ke svarUpa ko manmanatva kahate haiM / yaha prasatyabhASaNa ke phalarUpa hai / manmanamUka - yasya tu bruvataH khaJcyamAnamiva vacanaM skhalati sa manmanamUkaH / (gu. gu. SaT svo vR. 22) / maraNamityavaseyam / (ta. vA. 5, 20, 4); svAyurindriya-valasaMkSayo maraNam / svapariNAmopAttasyAyuSaH indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAt saMkSayo maraNam / (ta. vA. 7, 22, 1) / 4. maraNaM prANaparityAgalakSaNam / ( zrA. pra. TI. 378 upade. mu. vR. 366 ) ; maraNaM prANatyAgarUpam / ( zrA. pra. TI. 367; prajJApa. malaya. vR. 1 - 1 ) / 5. tassa ( jIvidassa) parisamattI maraNaM nAma / ( dhava. pu. 13, pR. 333 ) / 6. ki maraNaM mUrkhatvam X Xx (prazno ra mA. 17) / 7. maraNaM nAma indriyAdiprANebhyo vigama zrAtmanaH / (bha. prA. vijayo. 21); maraNaM nAma utpannapayAyavinAzaH, athavA prANaparityAgo maraNam, athavA anubhUyamAnAyuH saMjJakapudgala - galanaM maraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / 8. maraNaM prANatyAga: / ( sthAnAM. abhaya vR. 2, 3, 85, pR. 67) / 6. maraNaM prANatyAgarUpam / ( sUryapra. malaya. vR. 20-108, pR. 267 ) / 10. maraNa ca zarIrAdipracyutiH / ( ratnaka. TI. 5-10 ) / 11. a|yuH saMjJakapudgalagalanaM maraNam / maraNamanubhUyamAnAyu:pudgalagalanam / (bha. prA. mUlA. 25) / 12. Ayu:pudgalAnAM pratisamayaM kSayA maraNam / ( bhagavatI. dAna. vR. 1-1, pR. 4) / 13. nijapariNAmena pUrvabhavAdupArjitamAyuH indriyANi ca balAni ca teSAM kAraNavazena yo'sau vinAzaH saMkSayaH tanmaraNamucyate / (ta. vRtti zruta. 7-22) / bolate hue jisa puruSa kA vacana khIMce jAne ke samAna skhalita huA karatA hai, use manmanamUka kahate haiM / 1 prAyu ke kSaya se jo prANoM kA viyoga hotA hai, isakA nAma maraNa hai / 2 zrapane pariNAmoM ke anusAra jisa zrAyu ko prApta kiyA hai usake vinAza ke sAtha indriyoM va bala kA bhI jo kAraNavaMza vinAza hotA hai use maraNa kahA jAtA hai / 4 prANoM ke parityAga ko maraNa kahate haiM / maraNabhaya - 1. maraNabhayaM pratItam / ( lalitavi. mu. vR. pR. 38 ) / 2. prANaparityAgabhayaM maraNabhayam / (zrAva. bhA. hari. va malaya. vR. 184 ) / 3. mRtyuH prANAtyayaH prANAH kAya vAgindriyaM manaH / niHzvAsocchvAsamAyuzca dazaite vAkyavistarAt // tadbhItirjIvitaM bhUyAnmA bhUnme maraNaM kvacit / kadA lebhe na vA devAdityAdhiH sve tanuvyaye / (paMcAdhyA. 2, 536 -40; lATIsaM. 4, 62-63 ) mamakAra - 1. sAmarthyAdidaM mama bhogyamityAtmapariNAmo mamakAraH / ( yuktyana. TI. 52 ) / 2. zavadanAtmIyeSu svatanupramukheSu karmajaniteSu / zrAtmIyAbhinivezo mamakAro mama yathA dehaH // ( tatvAnu 14 ) / 3. karmajanitadeha putra kalatrAdau mamedamiti mamakAraH / (bR. dravyasaMsaM. TI. 41 ) / 1 ahaMkAra pariNAma ke sAmarthya se 'yaha merA bhogya hai' isa prakAra kA jo jIva kA pariNAma hotA hai use mamakAra kahate haiM / 2 karmodayajanita apane zarIra zrAdi zrAtmabhinna padArthoM meM jo zrAtmIyatva kA abhiprAya rahatA hai, usakA nAma mamakAra hai mamattvataH prAttapudgala - je zraNurAeNa paDiggahiyA te mamattI do attA poggalA / ( dhava. pu. 16, pU. 515 ) / / jo pudgala anurAga se grahaNa kiye jAte haiM unheM mamatvataH prAtta pudgala kahA jAtA hai / yaha grahaNa va pariNAma zrAdi chaha prakAra se AtmasAt kiye jAne vAloM meM se eka hai / maraNa - dekho mRtyu / 1. bhAukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / ( samayaprA. 266 ) / 2. svapariNAmopAttasyAyuSa indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAt saMkSayo maraNam / ( sa. si. 7-22 ) : 3.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ maraNAzaMsA] 863, 3 kAya, vacana, indriya pAMca, mana, ucchvAsa - niHzvAsa aura prAyu ina 10 prANoM ke parityAga ke bhaya ko maraNabhaya kahate haiM / jaina - lakSaNAvalI maraNAzaMsA - 1. jIvana saMklezAnmaraNaM prati cittAnurodho mrnnaashNsaa| rogopadravAkulatayA prAptajIvana saMklezasya maraNaM prati cittasya praNidhAnaM maraNAzaMsA iti vyapadezamarhati / (ta. vA. 7, 37, 3) / 2. maraNAzaMsAprayogaH na kazcittaM pratipannAnazanaM bhaveSate na saparyAyAmAdriyate na kazcicchlAghate tatastasyaivaMvidhacittapariNAmo bhavati yadi zIghraM mriye 'ham puNyakarmeti maraNAzaMsA / ( zrI. pra. TI. 385 ) / 3. jIvitasaMklezAnmaraNaM prati cittAnu rodho maraNAzaMsA / (ta. zlo. 7-37 ) / 4. rogopadravAkulatayA prAptajIvana saMklezasya maraNa prati cittatraNidhAnaM mrnnaashNsaa| (cA. sA. pR. 23) / 5. maraNAzaMsA rogopadravAkulatayA prAptajIvanamaMklezasya maraNaM prati cittapraNidhAnam, yadA na kazcittaM pratipannAzanaM prati saparyayA zrAdriyate, na ca kazcit zlAghate tadA tasya yadi zIghraM mriyeya tadA bhadrakaM syAdityevaMvidhapariNAmotpattirvA / (sA. gha. svo TI. 8-45 ) / 6. rugAdibhIterjIvasyAsaMklezena maraNe manoratho maraNAzaMsA / (ta. vRtti 7-37 ) / 1 roga ke upadrava se vyAkula hokara jIvana meM saMkleza ko prApta hone se marane kA jo bhAva udita hotA hai, isakA nAma maraNAzaMsA hai / yaha sallekhanA kA eka praticAra hai / 2 jisane sallekhanA meM upavAsa ko svIkAra kiyA hai usako jaba na koI khojatA hai, na pUjA meM Adara karatA hai, aura na prazaMsA hI karatA hai taba usake mana meM jo yaha pariNAma hotA hai ki mujha pApI kA maraNa yadi zIghra ho jAtA hai to acchA hai, ise maraNAzaMsA kahA jAtA hai / marAli - mriyata iva zakaTAdI yojito rAti cadadAti lattAdi, lIyate ca bhuvi pataneneti marAliH / ( uttarA. ni. 64, pR. 49 ) / jo ghor3A zrathavA baila gAr3I yA tAMge Adi meM jotane para marAsA ho jAtA hai, lAteM Adi mAratA tathA jamIna para par3a jAtA hai use mAli kahate haiM / { [malaparISahajaya markaTatantucAraNa - 1. makkaDayataMtupaMtIuvari dilaghu turidapadakheve / gacchedi muNimahesI sA makkataMtucAraNA riddhI // ( ti pa 4 - 1045) / 2. kubjavRkSAntarAlabhAvinabhaH pradezeSu kubjavRkSAdisambaddhamarkaTatantvAlambanapAdoddharaNa- nikSepAvadAtA ( prava. vR. 'lambanataH pAdotkSepanikSepasamA ) markaTatantunacchindanto yAnto karkaTatantucAraNAH / ( yogazA. svo viva. 1-6, pR. 41; prava. sAro. vR. 601) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se maharSi makar3I ke tantunoM kI paMkti ke Upara se pAMvoM ko rakhate hue zIghratA se gamana kara sakate haiM usakA nAma markaTa tantucAraNa Rddhi hai / 2 kubjaka vRkSa ke antarAlavartI zrAkAzapradezoM meM ukta vRkSa zrAdi se sambaddha makar3I ke tantunoM kA Alambana lekara jo pAMvoM ko uThAte dharate hue pavitra rahate haiM- jIvoM ko bAdhA nahIM pahuMcAte haiM aura tantumroM ko chinnabhinna nahIM karate haiM ve markaTatantucAraNaRddhi ke dhAraka hote haiM / mala - dekho malla / 1. sveda - vArisamparkAt kaThinIbhUtaM rajo malo'bhidhIyate / ( zrAva. sU. hari. vR. pra. 4, pR. 658 ) / 2. malaM praGgaikadezapracchAdakam / (mUlA. vR. 1-31) 1. pasInA ke jala ke sambandha se jo dhUli kaThinatA ko prApta ho jAtI hai use mala kahA jAtA hai / 2 jo mela zarIra ke eka bhAga ko zrAcchAdita karatA hai vaha mala kahalAtA hai / maladhAraNa - dekho malaparISahajaya / malaparISahajaya - 1. prakAyikajantu pIDAparihArAyAmaraNAdasnAnavratadhAriNaH paTura vikiraNapratApajanitaprasvedAktapavanAnItapAMsunicayasya, sidhmakacchU-dadradIrNakaNDUyAyAmutpannAyAmapi kaNDUyana- vimardana - saMghaTTana vivarjitamUrteH, svagatamalopacaya- paragatamalApannayayorasaMkalpitamanasaH, sajjJAna- cAritravimalasalilaprakSAlanena karmamala-paGkajAla nirAkaraNAya nityamudyatamate lapIDAsanamAkhyAyate / ( sa. si. 6-6) / 2. sva- paramalApacayopacayasaMkalpAbhAvo maladhAraNam / jalajantupIDAparihArAyAsnAnapratijJasya svedapaGkadigghasarvAGgasya, sidhma-kacchU-dadvadIrNanakha - roma-zmazru keza vikRta sahaja bAhya mala kAyasya
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ malaparISahajaya ] [ malla saMparka kAraNAnekatvagvikArasya svagatamalApacaye paramalopacaye cApraNihitamanasaH karma- malapaM kApanodArya nAdikaM tadutpanna jantupIDAparihArArthaM na karoti, mAGge malaM vartate, asya bhikSoraGge kIdRzaM naimalyaM tApa vodyatasya pUrvAnubhUtasnAnAnulepanAdismaraNaparAGmukha- vartate iti saMkalpanaM na karoti, avagama-caritrapUtapA cittavRttermalaghAraNamAkhyAyate / (ta. vA. 6, 6, nIya pradhAvanena karmamalakardamApanayanArthaM ca sadaivodyata23) / 3. malapaGkarajodigdho grISmoSNavedanAdapi / matirbhavati kezalocAsaMskArakhedaM na gaNayati, sa nodvijayet snAnamicchedvA sahetodvartayenna vA / (prAva. munirmalaparISahasahanazIlo bhavati / (ta. vRtti zruta. ni. hari. vR. 618, pR. 403 ) ; sa ( mala: ) vapuSi 9 - 9 ) / sthiratAmito grISmoSmasantApajanitadharmajalAdArdratAM gato durgandhirmahAntamudvegamApAdayati, tadapanayanAya na kadAcidabhilaSet / (zrAva. sU. hari. vR. pra. 4, pR. 658 ) / 4. sva-parAGgamalopacayApacayasaMkalpAbhAvo maladhAraNam / (ta. zlo. 6 - 6 ) / 5. rajaH parAgamAtraM malastu svedavArisamparka kaThinIbhUto vapuSi sthiratAmito grISmoSmasaMtApajanitadharmajalArdratAM gato durgandhirmahAntamudvegamutpAdayati / tadapanayanAya na kadAcidabhiSekAdyabhilASaM karotIti malaparISahajayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-9 ) / 6. prANAghAtavibhItitastanuratityAgAcca bhogAspRhaH, snAnodvartana - lepanAdivigamAt prasvedapAMsUditam / lokAniSTa maniSTamAtmavapuSaH pApAdimUlaM malam, gotratrANamivAdadhAti vRjinaM jetuM malaklezajit // ( zrAcA. sA. 7-6) / 7. prapkAyikAdijantu pIDAparihArAyAmaraNAdasnAnavratadhAriNaH paTuravikiraNapratApajanitaprasvedavArisamparka lagnapavanAnItapAMzunicayasya malA - panayanAsaMkalpitamanasaH sajjJAna-darzana- cAritravimala salilaprakSAlanena karma - malanirAkaraNAya nitya mudyatamatermala pIDAsahanaM malaparISahasahanam / ( paMcasaM mala. vU. 4 - 21) / 8. romAspadasveda malotthasidhmaprAyAyaM vajJAtavapuHkRpAvAn / kezApanetAnyamalAgrahItA, nairmalyakAmaH kSamate malomim / (ana. gha. 6-106) / 6. ravikiraNajanitaprasvedalavasaM lagnapAM sunicayasya simA- kacchU - dadr bhUta kA yatvAdutpamanAyAmapi kaNDvAM kaNDUyana mardanAdirahitasya snAnAnulepanAdikamasmarataH svamalApacaye paramalopacaye ca [cA ] praNihitamanaso maladhAraNam / ( zrArA sA. TI. 40 ) / 10. yo munirambukAyikaprANipIDApariharaNacetAH maraNaparyantamasnAnavratavArI bhavati, tIvra tapana bhAnusaJjanitaparitApasa mutpannaprasvedavazamarudAnIta pAMzunicayo'pi kilAsa-kacchU dadrkaNDUyAdi vikAre samutpanne'pi saMghaTTana pramardana- kaNDUya 1 jalakAyika jIvoM kI pIr3A ko dUra karane ke lie jIvana paryanta snAna kA parityAga karane vAle sAdhu ke zarIra meM jaba tIkSNa sUrya kI kiraNoM ke utpanna hue pasInA ke zrAzraya se vAyu ke dvArA lAyI gaI dhUli kA samUha sambaddha hotA hai aura usake nimitta se zarIra meM sehuzrA, khujalI evaM dAda utpanna ho jAtI hai taba khujalI ke utpanna hone para bhI jo khujalA kara yA ghisakara usakA pratIkAra nahIM karatA hai tathA jo apane zarIra meM mala kA saMcaya aura dUsare ke zarIra meM usakI hAni ko dekhate hue bhI mana meM kisI prakAra kA vikalpa nahIM karatA hai, kintu samyagjJAna va samyakcAritrarUpa nirmala jala ke dvArA pAparUpa kIcar3a ke dUra karane meM udyata rahatA hai, isa prakAra se jo vaha usakI pIr3A ko sahana karanA hai usako malaparoSahajaya kahA jAtA hai / malayapaTTa - malaya visayuppaNNo malayapaTTo bhaNNati / (anuyo cU. pU. 15) / malaya deza meM jo paTTa (vastra) utpanna hotA hai vaha malayapaTTa kahalAtA hai / malauSadhi - 1. jIhoTTha- daMta - NAsA-sottAdimalaM pi jIe sattIe | jIvANa rogaharaNaM malosahI NAma sA riddhI // ( ti pa 4 - 1071 ) / 2. karNa-dantanAsAkSisamudbhavaM malaM bhauSadhiprAptaM yeSAM te malauSadhiprAptAH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203; cA. sA. pU. 69 ) / 1 jisa zakti ke prabhAva se jihvA, moTha, nAsikA aura zrotra Adi kA mala bhI jIvoM ke rogoM kA haranevAlA hotA hai usakA nAma malauSadhi Rddhi hai / malla - zarIraikadezavartI mallaH / (prA. yogibha. TI. 13, pR. 202 ) / zarIra ke eka bhAga meM rahane vAle mala ko malla kahA jAtA hai / 864, jaina - lakSaNAvalI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ malli ] 865, jaina-lakSaNAvalI [mahattva malli-parISahAdi-mallajayAnniruktAnmalliH, tathA 2 jo kula meM vRddha hotA hai use mahattara kahA jAtA garbhasthe mAtuH ekaRtau sarvartusurabhikusumamAlya- hai / zayanIyadohado devatayA pUrita iti malliH / (yoga- mahattarApadAnIM-kurUpA khaNDitAGgI ca hInAzA. svo. viva. 3-124) / gvayasamudbhavA / mUDhA duSTA durAcArA sarogA kaTuparISahAdirUpa malloM para vijaya prApta karane ke bhASiNI / / sarvakArye vanabhijJA kumuhUrtodbhavA tathA / kAraNa 19veM tIrthakara malli kahalAye / ukta kulakSaNAcArahInA yujyate na mahattarA // (prAcAradi. tIrthakara ke garbha meM sthita hone para mAtA ko eka pR. 120 ud.)| Rtu meM saba RtuoM ke sugandhita phUloM kI zayyA jo kurUpa ho, vikalAMga ho, hIna kula meM utpanna huI kA dohalA utpanna huA, jise devatA ne pUrA kiyA ho, mUrkha ho, duSTa svabhAvavAlI ho, dUSita pAcaraNa thaa| isase unakA nAma malli prasiddha huaa| se sahita ho, rogayukta ho, kaTu bhASaNa karane vAlI maSikarma - xxx maSilipividhI ssRtA / ho, saba kAryoM ke jJAna se rahita ho, prazubha muhUrta (ma. pu 16-181) / meM utpanna hui ho, tathA kutsita lakSaNoM se yukta lekhana kriyA kA nAma maSikarma hai| hotI huI prAcAra se hIna ho; vaha mahattarA hone ke maSikarmArya - 1. dravyAya-vyayAdilekhananipuNA yogya nahIM hotii| mahattarApadArhA-siddhAntapAragA zAntA kRtayomaSIkarmAH / (ta. vA. 3, 36, 2) / 2. pAya gottamAnvayA / catuHSaSTikalAjJAtrI sarva vidyAvizAravyayAdilekhanavittA mssiikaaryaaH| (ta. vRtti zruta. daa|| pramANAdilakSaNAdizAstrajJA mjubhaassinnii| 3-36) / udArA zuddhazIlA ca paJcendriyajaye ratA // dharma1. dravya ke prAya aura vyaya ke likhane meM jo catura vyAkhyAnanipuNA labdhiyuktA prabodhakRt / samastohote haiM ve maSIkArya yA maSikarmArtha kahalAte haiN| . padhisandarbhakRtAbhyAsAtidhairyayuk / / dayAparA sadAmasaka samAna ziSya-yaH ziSyo masaka iva nandA tatvajJA buddhishaalinii| gacchAnurAgiNI nItijAtyAdikamudghaTTayan gurormanasi vyathAmutpAdayati nipuNA guNabhUSaNA // sabalA ca vihArAdau paJcAsa masakasamAnaH, sa caayogyH| (prAva. ni. malaya. caarpraaynnaa| mahattarApadArhA syAdIdazI vratinI va. 136, pR. 144) / dhruvam / / (prAcAravi. pR. 120 ud.)| jo ziSya masaka ke samAna jAti prAdi ko naSTa siddhAnta meM pAraMgata, zAnta, anuSTheya kriyAnoM kI karatA humA guru ke mana meM pIr3A ko utpanna karatA karane vAlI, uttama kula meM utpanna, causaTha kalAnoM hai use masaka samAna ziSya kahA jAtA hai| kI jAnakAra, samasta vidyAmoM meM nipuNa, pramANa mastiSka-mastiSkaM mastuluGgakaM ziro'GgasyA- prAdi va lakSaNa prAdi zAstroM kI jAnane vAlI, bhako'vayavaH / (ta. bhA. siddha. va. 8-12, madharabhASiNI, udArahRdaya, zIla se pavitra, pAMcoM pR. 152) / indriyoM ke jItane meM udyata, dharma ke vyAkhyAna meM mastalaMga (sira meM se nikalane vAlA eka cikkaNa kuzala, jJAnAvaraNAdi kamo ke kSayopazama rUpa labdhi padArtha) ko mastiSka kahate haiN| vaha zira rUpa aMga se sampanna, prabodha kI karane vAlI, samasta upadhiyoM kA prArambhaka eka avayava (upAMga) hai| ke sandarbha meM kie gaye abhyAsa se sahita, atizaya mahattara-1. gaMbhIro maddavito, kusalo jAi- dhIratA ko prApta, dayAlu, sadA prasanna rahane vAlI, vinnysNpnno| juvaraNNAe sahito pecchai kajjAiM vastusvarUpa kI jAnakAra, buddhimatI, gaccha se anmhttrpro| (vyava. bhA. (tR. vi.) pR. 129) / rAga karane vAlI, nIti meM catura, guNoM se vibhaSita, 2. mahattaraH kulavRddhaH / (tri. sA. TI. 683) / vihArAdi meM samartha aura pAMca prAcAroM ke pari1 jo gambhIra, vinIta, kuzala evaM jAti va vinaya se pAlana meM tatpara; ina guNoM se saMyukta sAdhvI maha. sampanna hotA huA yuvarAja ke sAtha rAjya ke kAryo tarA pada ke yogya hotI hai| ko dekhatA hai use mahattara yA mahattaraka kahate haiN| mahattva-mahattvaM merorapi mahattarazarIrakaraNasA
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahaddhikadeva] , 866, jana-lakSaNAvalI [mahAkAlanidhi marthyam / (yogazA. svo. viva. 1-8) / davANaM ca sarUvaM chakkAle assidraNa parUvedi / jisa Rddhi ke prabhAva se jIva apane zarIra ko (dhava. pu.6, p.161)| 2. sAhaNaM gahaNa-sikkhA . atizaya vizAla kara sakatA hai, usakA nAma mahattva gaNaposaNappasaMskaraNasallehaNuttamaTThANagayANaM jaM kappai Rddhi hai| tassa ceva davva-khetta-kAla-bhAve assidUNa parUvaNaM mahaddhika deva-mahatI RddhivimAna-parivArAdikA kuNai mahAkappiyaM / (jayadha. 1, pR. 121) / yasya sa mhddhikH| (jIvAjI. malaya. vR.1-84)| 3. dIkSA-zikSA-gaNapoSaNAtmasaMskArabhAvanottamArthavimAna va paribAra prAdi rUpa Rddhi se sampanna bhedena SaTakAlapratibaddhayatInAmAcaraNaM pratipAdayat devoM ko mahaddhika kahA jAtA hai| mahAkalpyam / (zrutama. TI. 25, pR. 180) / 4. maSi-dekho mahaiSi / mahatAM kalpyamasminniti mahAkalpyam , tanmahAsAdhUnAM mahAaDaDa - caturazItimahAaDaDAGgazatasahasrA- jinakalpAnAm utkRSTasaMhananAdiviziSTa dravya-kSetraNyekaM mahApraDaDam / (jyotiSka. malaya. vR. 70) / kAla-bhAvatinAM yogyaM trikAlayogAdyanuSThAnaM sthavicaurAsI lAkha mahApraDaDAMga kA eka mahApraDaDa rakalpAnA zikSA-dAkSA-ga rakalpAnAM zikSA-dIkSA-gaNapoSaNAtmasaskAra-sallehotA hai| khanottamArthasthAnagatotkRSTArAdhanAvizeSaM ca vrnnyti| mahAaDaDADA - caturazItiaDaDazatasahasrANyekaM (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 368) / 5. yati mahA'DaDAGgam / (jyotiSka. malaya. va. 70) / dIkSA-zikSA-bhAvanAtmasaMskArottamArthagaNapoSaNAdicaurAsI lAkha aDaDoM kA eka mahAaDaDAMga prakaTakaM mahAkalpam / (ta. vRtti zruta. 1-20) / hotA hai| 6. mahakappaM NAyavvaM jiNakappANaM ca savvasAhUNaM / mahAkamala-tataH paratazcaturazItimahAkamalAGga- uttamasaMhaDaNANaM davva-khettAdivattINaM / / tiyakAlayogazatasahasrANyekaM mahAkamalam / (jyotiSka. malaya. kappaM thavirakappANa jattha vaNijjai / dikkhApR. 67) / sikkhA-posaNa-sallehaNaprappasakkAraM // uttamaThANacaurAsI lAkha mahAkamalAMgoM kA eka mahAkamala gadANaM ukkiTThArAhaNAvisesaM c| (aMgapa. 3-26, hotA hai| 30, pR. 310) / mahAkamalADa - caturazItikamalazatasahasrANyeka 1 jo prAgama kAla aura saMhananoM kA prAzraya lekara mahAkamalAGgam / (jyotiSka. malaya. v.67)| sAdhu ke yogya dravya va kSetra prAdi kA varNana karatA caurAsI lAkha kamaloM kA eka mahAkamalAMga hotA hai use mahAkalpa yA mahAkalpya kahA jAtA hai / mahAkavi-suzliSTapadavinyAsaM prabandhaM racayanti mahAkalpa (kAlavizeSa)-eeNaM sarapramANeNaM ye / zravyabandhaM prasannAthaM te mahAkavayo matAH / (ma. tiNNisarasayasAhassIno se mhaakppe| (bhagavatI. pu. 1-68) 3, 15, 13, pR. 381) / jo aneka arthoM ke sUcaka iseSa yukta padoM kI racanA tIna lAkha sarapramANa kAla kA eka mahAkalpa se viziSTa evaM sunane meM manohara zabdayojanA hotA hai / bAdaraboMdirUpa uddhAra (gaMgAbAlukAkaNa) vAle prabandha (sandarbha) kI racanA kiyA karate haiN| meM se sau sau varSa meM eka-eka bAlukAkaNa ke ve mahAkavi mAne gaye haiN| nikAlane para jitane kAla meM vaha (bAlukAkaNoM mahAkAlanidhi-dekho naisarpa va pANDu nidhi / kA samadAya rUpa uddhAra) khAlI hotA hai utane 1. kAla-mahAkAla-paMDUxxxIxxx uDukAla kA nAma mahAkalpa hai| joggadavvabhAyaNa-dhaNNAyuha xxx||(ti. pa. 4, zeSa)-dekho mhaaklpy| 736-40) / 2. lohassa ya uppattI hoi mahAkAli mahAkalpya-1. mahAkappiyaM kAla-saMghaDaNANi AgarANaM ca / ruppassa suvaNNassa ya maNi-mutta-silaassiUNa sAhupAyoggadavva-khettAdINaM vaNNaNaM kunni| ppavAlANaM / (jambUdvI. 66, pR. 156) / 3. pravAla(dhava. pu. 1, pR. 98); mahAkappiyaM bharaha-irAvada- rajata-svarNazilA-muktAphalAyasAm / tathA lohAdyAvidehANaM tatthataNatirikkha-maNussANaM devANamaNesiM karANAM mahAkAle samudbhavaH / / (tri.za.pu. pa. 1, mahAka
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkAvya ] 4, 580 ) / 1 jo nidhi dhAnya ko diyA karatI hai usakA nAma mahAkAlanidhi hai / 2. jisa nidhi meM lohA, cAMdI, sonA, maNi, motI, zilA (sphaTika yAdi) praura pravAla (mUMgA) inakI khAnoM kI utpatti hotI haiusakA kathana kiyA jAtA hai, use hAkAlaniSi kahate haiM / 867, jaMna - lakSaNAvalI mahAkAvya - 1. mahApurANasambandhi mahAnAyakagocaram / trivargaphalasandarbha mahAkAvyaM tadiSyate / ( ma. pu. 1 - 99 ) / 2. padyaM prAyaH saMskRta prAkRtApabhraMzAmyatASAnibaddha bhinnAntyavRttasagazvAsa - sandhyavaskandhakabandhaM satsaMdhizabdArtha vaicitryopetaM mahAkAvyam / ( kAvyAnu. 8, pR. 330 ); chandovizeSaracitaM prAyaH saMskRtAdibhASAnibarddhabhinnAntyavRttairyathAsaMkhyaM sargAdibhinirmitaM suzliSTamukha - pratimukhagarbhavimarza nirvahaNasandhisundaraM zabdArthavai citrayopetaM mahAkAvyam | ( kAvyAnu. svo vR. 8, pR. 330 ) / 1 jo atizaya prAcIna mahApuruSoM ke caritra se sambandha rakhane vAlA ho, mahAnAyaka (tIrthaMkara zrAdi) jisakA viSaya ( zrabhidheya) ho, aura jisameM dharma, artha evaM kAma puruSArtha rUpa trivarga kA sandarbha ( prathana yA varNana ) ho vaha mahAkAvya kahalAtA hai| mahAkumuda caturazIti mahAvu mudAGga zatasahasrAbhyekaM mahAkumudam / (jyotiSka malaya. vR. 68 ) / caurAsI lAkha mahAkumudAMgoM kA eka mahAkumuda hotA hai / mahAkumudAGga caturazItikumudazatasahasrANyekaM mahAkumudAGgam / ( jyotiSka malaya. vR. 68 ) / caurAsI lAkha kumuroM kA eka jahAkumudAMga hotA hai / mahAgaGgA se jahA vA gaMgA mahAnadI jamro patraDhA, jahi vA pajjuvatthiyA, esa NaM zraddhA paMcajIvanasayAI zrAyAmeNaM, addhajograNaM vivakhabheNaM, paMcatraNahapayAI ubveheNaM eeNaM gaMgApamANeNaM satta gaMgAo sA egA mahAgaMgA / ( bhagavatI 3, 15, 13, pU. 381) / jisameM gaMgA nadI pravAhita huI hai-nikalI haiva jahAM vaha samApta hotI hai yaha mArga pAMca sau yojana lambA, prAdhA yojana vistRta aura pAMca sau dhanuSa pramANa UMcA ( gaharA ) hai / isa prakAra ke la. 113 [mahAtruTitAGga gaMgA ke pramANa se sAta gaMgAeM milakara eka mahAgaMgA hotI hai / mahAtapa-- 1. maMdarapaMtippamudde mahovavAse karedi savve vi / causaNNANabaleNaM jIe sA mahatavA riddhI / ( ti pa 4- 1054) 2. siMhaniHkrIDitAdimahopavAsAnuSThAnaparAyaNA yatayo mahAtapasaH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203 ) / 3. praNimAdizraTTaguNovedo jalacAraNA diTThavicAraNaguNAlaMkariyo phuraMta sarIrappaho duvikkhINaladdhijutto savvosahisarUvo pANi-pattaNivadidasavvAhAre zramiyasAdasarUveNa pallaTTAvaNasamattho sayalihito vi zraNaMtabalo AsI-diTThiviladdhisamaNi tattatavo sayalavijjAharo madi-suda prohi maNNapajjavaNANehi muNidatihuvaNadAvAro muNI mahAtavo NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 99 ) / 4. sakalavidyAdhAriNo mati zrutAvadhi - mana:paryayajJAnAvagatatribhuvanagatavyApArA mahAtapasaH / (cA. sA. pR. 100 ) / 5 pakSa- mAsopavAsAdyanuSThAnaparA mahAtapasaH / / ( prA. yogibha. TI. 15, pR. 203 ) 6. pakSa mAsa - SaNmAsa varSopavAsa+ vidhAtAraH ye munayaste mahAtapasaH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / jisa Rddhi ke prabhAva se jIva matijJAnAdi cAra samyagjJAnoM ke bala se maMdarati zrAdi sabhI mahAn upavAsoM ko karatA hai use mahAtapa Rddhi kahate haiM / isa Rddhi ke dhAraka mahAtapa ( mahAtapasvI ) kahalAte haiM / mahAtmA - anantajJAna-vIryayuktatvAnmahAnAtmA yasya sa mahAtmA / (nandI. hari. vR. pR. 5) / ananta jJAna aura ananta vIrya se yukta hone ke kAraNa jisakI zrAtmA mahAn hai use mahAtmA kahA jAtA hai / mahAtruTitaka - caturazItimahAtruTitAGga zatasahatrANyekaM mahAtruTitakam / ( jyotiSka malaya. vR69) / caurAsI lAkha mahAtruTiyoM kA eka mahAtruTika hotA hai / mahAtruTitAGga- caturazItitruTitazatasahasrANyekaM mahAtruTitAGgam / (jyotiSka malaya. vR. 66)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAduHkha] caurAsI lAkha truTiyoM kA eka mahAtruTitAGga hotA hai / 868, jaina-lakSaNAvalI mahAduHkha -- paraspRhA mahAduHkham X X X | ( jJA. sA. 13 - 8 ) / para padArtha kI jo icchA hotI hai, vaha atizaya duHkharUpa hai / mahAdeva--mahAmohAdayo doSA dhvastA yena yadRcchayA / mahAbhavArNavottIrNe [rNo ] mahAdevaH sa kIrtitaH / ( prAptasva. 26) / jo mahAmoha Adi doSoM ko svecchA se naSTa kara cukA hai tathA saMsAra rUpa mahAsamudra se pAra ho cukA hai use mahAdeva kahA jAtA hai / mahAdyutika - mahatI dyutiH zarIrAbharaNaviSayA yasya sa mahAdyutikaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 84) / jisakI zarIra va zrAbharaNa viSayaka kAnti zradhika hotI hai use mahAdyutika kahate haiM / mahAnalina -- caturazItimahAna linAGgazatasahasrA - yekaM mahAnalinam / ( jyotiSka malaya. vR. 66 ) / caurAsI lAkha nalinAMgoM kA eka mahAnalina hotA hai / mahAnalinAGga- caturazItina linazatasahasrANyekaM mahAnalinAGgam / ( jyotiSka, malaya. vR. 66 ) / caurAsI lAkha nalinoM kA eka mahAnalinAGga hotA hai / mahAnasa - mahAnasam annapAkasthAnaM tadAzritatvA namapi mahAnasam / ( zrapapA. abhaya vR. pu. 28) / anna ke pakAne ke sthAna ko rasoIghara ko - mahAnasa kahate haiM, zrathavA usake zrAzraya se dhanna ko bhI mahAna kahate haiM / mahApadma caturazIti mahApadmAGgazatasahasrANyekaM mahApadmam / ( jyotiSka, malaya. vR. 67 ) / caurAsI lAkha mahApadmAGgoM kA eka mahApadma hotA hai / mahApadmanidhi - 1. vatthANa ya uppattI giSphattI caiva savvabhattINaM | raMgANa ya ghovvANa ya savvA esA mahApaume / ( jambUdvI. 66, pR. 256 ) / 2. vastrANAM sarvabhaktInAM zuddhAnAM rAgiNAmapi / saMjAyate samutpattirmahApadmAnmahAnidheH / (tri. za. pu. ca. 1, 4, 578 ) / [mahAprajJApanA 1 mahApadmanidhi se vastroM, vastraracanAoM, raMgoM aura dhone kI vidhiyoM kI utpatti hotI hai, yaha saba mahApadmanidhi kahalAtI hai| mahApadmAGga - caturazItipadmazatasahasrANyekaM mahApadmAGgam / (jyotiSka. malaya. pU. 66 ) / caurAsI lAkha padmoM kA eka mahApadma hotA hai / mahApuNDarIka - 1. mahApuNDarIyaM saryAla - paDide utpattikAraNaM vaNNeI / ( dhava. pu. 1, pR. 68 ) ; mahApuNDarIyaM devidesu cakkavaTTi - baladeva - vAsudevesu ca kAlamassidUNa uvavAdaM vaNNedi / ( dhava. pu. 6, pR. 11) / 2. tesi caiva pubvRtta - ( caubviha-) devANaM devI uppattikAraNatavovavAsAdiyaM mahApuNDarIyaM parUvedi / ( jayadha. 1. pU. 121 ) / 3. amarAmarAGganApsaraH sUtpattihetupratipAdakaM mahApuNDarIkam / ( zrutabha. TI. 25, pR. 180 ) / 4. mahacca tat puNDarIkaM ca tat mahApuNDarIkam, tat mahadhikeSu indrapratIndrAdiSu utpattikAraNatapovizeSAdyAcaraNaM varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 368 ) / 5. devAMganApadaprAptihetupuNyaprakAzakaM mahApuNDarIkam / (ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 1 jisa zruta meM kAla ke zrAzraya se samasta indroM pratIndroM va cakravartiyoM zrAdi meM utpatti kI prarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma mahApuNDarIka hai / 2 bhavana vAsI zrAdi cAra prakAra ke devoM ko deviyoM meM utpanna hone ke kAraNabhUta tapa va upavAsa zrAdi kA varNana jisa zruta meM kiyA jAtA hai use mahApuNDarIka (pranaMgazruta ) kahA jAtA hai / mahApuruSa - 1. sa khalu mahAn yaH khalvAta na durvacanaM brUte / ( nItivA. 32-12, pU. 384 ) / 2. tathA ca zukraH - durvAkyaM naiva yo brUyAdatyarthaM kupito'pi san / sa mahattvamavApnoti samaste dharaNItale / ( nItivA. TI. 32-12) / 1 jo pIr3ita hokara bhI duSTa vacana ( apazabda ) nahIM bolatA hai use mahApuruSa kahA jAtA hai / mahAprajJApanA jIvAdInAM prajJApanaM prajJApanA, bRhattarA ( prajJApanA) mahAprajJApanA / ( nandI. hari vu, pR0 60 ) / jIvAdikoM ke jJApana karAne vAle zratizaya vistIrNa zAstravizeSa kA nAma mahAprajJApanA hai / --
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahApratiSThA ] mahApratiSThA - saptatyadhikazatasya tu carameha mahApratiSTheti / ( SoDaza 8-3) | eka sau sattara tIrthaMkaroM ko bimbapratiSThA ko mahApratiSThA kahA jAtA hai / 5 bharata va 5 airAvata kSetroM ke 5-5 ra 5 videha kSetroM ke 160 (32X 5 + 10 = 170 ) isa prakAra eka sAtha adhika se adhika 170 tIrthaGkara raha sakate haiM / mahAbhadrA mahAbhadrApi tathaiva, navaramahorAtrakAyotsargarUpA ahorAtracatuSTayamAnA / ( sthAnAM prabhaya. vR. 84, pR. 65 ) / mahAbhadrA nAmaka bhikSupratimA bhadrA pratimA ke samAna hai / vizeSa itanA hai ki isameM jo cAroM dizAoM meM se pratyeka meM cAra pahara kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha dina-rAta kiyA jAtA hai va usakA pramANa cAra dina-rAta hai / mahAmaNDalIka - 1. mahamaNDaliyo NAmo aTThasahassANaM zrahivaI tANaM / ( ti pa 1-47 ) / 2. aSTasahasra mahIpatinAyakamAhurbudhAH mahAmaNDali - kam / (dhava. pu. 1, pR. 58 ud) / 3. paMcasayarAyasAmI ahirAjo to mahArAjo | taha addhamaNDalI maMDaliyo to mahAdimaMDalino / tiya-chakkhaMDANahivA pahuNo rAjANa duguNa- duguNANaM || (tri. sA. 684-85) / 4 praSTasahasrarAjasvAmI mahAmaNDalika: / (tri. sA. TI. 685) / 866, jaMna - lakSaNAvalo [-] hAvIra caurAsI lAkha mahAkalpo kA eka mahAmAnasa hotA hai / mahAmudrA - prasAritAdhomukhAbhyAM hastAbhyAM pAdAGgulItalAmastakasparzAnmahAmudrA / ( nirvANaka. pU. 31) / phailAye hue pradhomukha donoM hAthoM ke sAtha pAMvoM ko guliyoM se mastaka kA sparza karane para mahAmudrA hotI hai / mahAyojana - paMcazana mAnavayojanairekaM mahAyojanaM pramANayojanaM divyayojanaM bhavati / (ta. vRtti zruta. 3-38) / pAMca sau mAnava yojanoM (utsedhayojanoM) kA eka mahAyojana, pramANayojana zrathavA divyayojana hotA hai / mahArAja - 1. rAyANa jo sahassaM pAlai so hodi mahArAjo | ( ti pa 1 - 45 ) / 2. rAjasahasrAdhipatiH pratIyate'sau mahArAjaH // (dhava. pu. 1, pR. 57 ud) / 3. sahasrarAjasvAmI mahArAja: / ( tri. sA. TI. 684) / 1 jo eka hajAra rAjAnoM kA paripAlana karatA hai - vaha mahArAja kahalAtA hai / mahArthatva - mahArthatvaM paripuSTArthAbhidhAyitA / ( rAyapa. malaya. vR. pR. 27 ) / paripuSTa zrartha ke kathana se yukta honA, isakA nAma mahAlatA-caturazItilatAzatasahasrANyekA mahAlatA / ( jyotiSka malaya. vR. 64 ) / 1 caurAsI lAkha latAnoM kA eka mahAlatA kAla kahalAtA hai / 1 ATha hajAra rAjAoM kA jo pradhipati hotA hai mahArthatva hai / yaha 35 vacanAtizayoM meM prAThavAM hai| vaha mahAmaNDalIka kahalAtA hai / mahAmantrI - mahAmantriNaste eva vizeSAdhikAravanta: / ( kalpasU. vinaya vR. 62 ' pU. 16) / rAjya ke adhiSThAyaka jo maMtrI hote haiM ve hI vizeSa adhikAra se yukta hone para mahAmaMtrI kahalAte haiM / mahAmANDalika - mahAmANDalikaH sa evAnekadezAvipatiH / ( jIvAjI. malaya. vR. 36, pR. 40 ) / jo rAjA aneka dezoM kA adhipati hotA hai use mahAmANDalika kahA jAtA hai| mahAvAkya - vAkyAnyeva viziSTataraMkArthacAlitArthapratyavasthAnarUpaM mahAvAkyam / ( upadezapa. mu. vR. 85) / atizaya viziSTa artha se calAe gaye artha ke vyavasthApaka vAkyoM ko hI mahAvAkya kahA jAtA hai / mahAmAtya - mahAmAtyaH sa sarvAdhikArItyarthaH / (tri. sA. vR. 683 ) / samasta adhikAra se yukta mahAmAtya hotA hai / mahAmAnasa ( kAlavizeSa ) - caurAsIti mahAkapasaya sahassAiM se ege mahAmANase / ( bhagavatI 3, 15, 13, pU. 381 ) / mahAvIra - 1. Irei viseseNa va khavei kammAI gamayai sivaM vA / gacchai ya teNa vIro sa mahaM vIro mahAvIro / ( vizeSA. bhA. 1065 ) / 2. kaSA - yAdizatrujayAt mahAvikrAnto mahAvIraH / ( ta. bhA. hari. vR. kA. 13, pR. 8; nandI hari. vR. pR. 5)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvrata 100, jaina-lakSaNAvalI [mahAsattA 3. vizeSeNa Irayati karma gamayati yAti vA ziva- kSetryAM dhanaM vapan / dayayA cAtidIneSu mahAzrAvaka miti vIraH, mahAMzcAsau vIrazca mhaaviirH| (yoga- ucyate / (yogazA. 3-116) / 2. evaM pAlazA. svo. viva. 3-124) / 4 vIrayati sma kaSA- yituM vratAni vidadhacchIlAni saptAmalAnyAgarNaH yAdizatrana prati vikrAmati smeti vIraH, mahAMzcAsau samitiSvanAratamanodIprAptavAgdIpakaH / vaiyyAvRttyavIrazca mhaaviirH| (prajJApa. malaya. v..1-1)| parAyaNo guNavatAM dInAnatIvoddharaMzca deva1 jo vizeSarUpa se Irita karatA hai, arthAt karmoM sikImimAM carati yaH sa syAnmahAzrAvakaH / (sA. dha. kA kSaya karatA hai, athavA mokSa ko prApta karAtA 5-55); xxx etena samyagdarzanazuddhatvaM hai vaha mahAn vIra hone se mahAvIra kahalAtA hai| vrata-bhUSaNabhUSitatvaM nirmalazIlanidhitvaM saMyamaniSThatvaM mahAvrata-1. sAhati jaM mahallA AyariyaM jaM jinAgamajJatvaM gurusuzrUSakatvaM dayAdisadAcAraparatvaM mahallapUvehiM / jaM ca mahallANi tado mahallayA ceti saptaguNayogAnmahAzrAvakatvaM kasyacit sukRtiittahe yaaii| (cAritraprA. 30) / 2. sAhati jaM na: kAlAdilabdhivizeSavazAd bhavatIti tAtparyo'tra mahatthaM prAcaridANI ya ja mhllehi| jaM ca maha- pratipattavya iti / (sA. gha. svo. TI. 5-55) / llANi tado mahavvayAI bhave taaii| (malA. 5, 1 isa prakAra jo aNuvratAdi rUpa zrAvaka ke vratoM 17) / 3. desh-srvto'nnumhtii| (ta. sU. 7-.) / meM sthita hokara bhaktipUrvaka jina vimba, jinabhavana, 4. ebhyo hisAdibhyaH xxx sarvato viratirma- jinAgama, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura dhAvikA ina hAvratam / (ta. bhA. 7-2) / 5. sAdheti jaM mahatthaM sAta kSetroM meM tathA dayA se prerita hokara pratiAyaridAIca ja mahallehiM / ja ca mahallAi saya zaya dIna dukhI jIvoM meM dhana ko botA hai-usakA mahavvadAI have taai|| (bha. prA. 1184) / dAna karatA hai- use mahAzrAvaka kahA jAtA hai| 6. paMcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM mnovcHkaayaiH| 2. pAMca praNavatoM ke pAlana karane ke abhiprAya se kRta-kAritAnumodaistyAgastu mahAvrataM mahatAm / jo vratoM ke rakSaNa rUpa sAta zIloM ko-tIna guNa(ratnaka.72) / 7. hiMsAdeH sarvato viratirmahA- vratoM aura cAra zikSAvratoM ko-dhAraNa karatA hamA vratam / (ta. vA. 7, 2, 2) / 8. paMca mahAvratAni nirantara samitiyoM ke pAlana meM udyata |htaa hai prANAtipAtAdivinivRttilakSaNAni / (nandI. hari. tathA guNI janoM ke vaiyAvRtya meM tatpara rahatA hai vR. pR. 8; prAva. ni. hari. vR. 1167) / 6. mahA- vaha isa dainika anuSThAna kA paripAlana karatA vrataM bhavetkRtsnahiMsAdyAgovivarjanam / (ma. pu. 6, humA mahAzrAvaka hotA hai| 4) / 10. mahAnti ca tAni vratAni prANAtipAta- mahAzvAkSa-grAzugamanAdazvo manaH, akSANi indriviramaNAdIni / (sUtrakR. zI. va. 2, 6, 6) / yANi svaviSayavyApakatvAt; azvazcAkSANi ca 11. sarvato virati ma muniyogyaM mahAvratam / azvAkSANi, mahAnti prazvAkSANi yasyAsau mahA(lATIsa. 5-58) / 12. sarvato viratisteSAM svAkSaH / (jIvAjI. malaya. vR. 84, pR. 106) / hiMsAdInAM vrataM mahat / (pacAdhyA. 2-721) / zIghratApUrNa gamana (viSayasaMcAra) ke kAraNa mana 1 jisa kAraNa mahApuruSa unako siddha karate haiM, ko azva (ghor3A) kahA jAtA hai, akSa kA artha mahApuruSoM ne unakA AcaraNa kiyA hai, tathA ve svayaM vyApaka hotA hai, apane viSayoM meM vyApaka hone ke mahAn haiM; isalie hiMsAdi ke pUrNatayA parityAga kAraNa indriyoM ko prakSa kahA jAtA hai, jisakA ko mahAvrata kahA jAtA hai| 2 jo mahAn artha ko mana aura indriyAM mahAna hotI haiM vaha mahAzvAkSa -mokSa ko---siddha karate haiM jo mahApuruSoM ke isa vizeSaNa se viziSTa hotA hai| dvArA prAcarita (paripAlita) haiM, aura jo svayaM mahAsattA-1. sarvapadArthasArthavyApinI sAdazyAmahAna hai una hiMsAdi pApoM ke tyAgarUpa vratoM ko stitvasUcikA mhaasttaa| (paMcA. kA. amRta. va. mahAvata kahate haiN| 4 hiMsAdi se sarvathA virata 8) / 2. samasta vastuvistaravyApinI mahAsattA, hone kA nAma mahAvata hai| samastavyApakarUpavyApinI mahAsattA anantaparyAyamahAzrAvaka-1. evaM vratasthito bhaktyA sapta- vyApinI mahAsattA / (ni. sA. va. 34) / 3.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsukha] 901, jaina-lakSaNAvalI [mahoraga kintu sadityabhidhAnaM ytsyaatsrvaarthsaarthsNspshi| gAhamAnazca sakalamapi kaluSIkaroti, tato na svayaM sAmAnyagrAhakatvAt proktA sanmAtrato mhaasttaa| pAtuM zaknoti, nApi yUtham, tadvacchiSyo'pi yo (paMcAdhyA. 1-265) / vyAkhyAnaprabandhAvasare'kANDa eva kSudrapRcchAbhiH kalaha1 jo samasta padArthasamUha me vyApta hotI huI sAdRzya vikathAdibhirvA AtmanaH pareSAM cAnuyogazravaNavike mAstika kI sUcaka hai vaha mahAsattA kahalAtI hai| ghAtamAdhatte sa mahiSasamAnaH / sa caikAntenAyogyaH / mahAsukha-xxx niHspRhatvaM mahAsukham / (prAva. ni. malaya. va. 136, pR. 144) / . (jJA. sA. 12-8, pR. 44) / 1 jisa prakAra bhaisA pAnI ko gaMdA karake na svayaM niHspRhatA-bAhya viSayoM kI icchA na karanA, yaha pItA hai aura na anya pazuoM ke samUha ko pIne mahAsukha kA lakSaNa hai| detA hai, usI prakAra jo kutsita ziSya kalaha, mahAskandhavargaNA-1. mahAkaMdhavaggaNA NAma TaMka- vikathA aura asAmayika praznoM ke dvArA tAttvika pavvaya-kUr3AdINa assiyA poggalA mahAkhaMdhA vuccNti| vyAkhyAna ke sunane meM bAdhA pahuMcAtA hai use mahiSa (karmapra. ca.1-18, pR. 43) / 2. mahAsvandhavargaNA nAma ye pudgalaskandhA vizrasApariNAmena TaGka- mahozaya-dekho kSitizayana vrata / prasannaprAsukAkUTa-parvatAdisamAzritAH / (karmapra. malaya. vR. 'nAtmasaMskRtelA-zilAdiSu / ekapAzrvana kodaNDa1-18, pR. 48) / daNDazayyA mahIzayaH / / (prAcA. sA. 1-44) / 1 TA~kI, parvata aura kUTa (parvatIya zikhara Adi) svaccha, prAsuka evaM prAtmasaMskAra se rahita pRthivI ke prAzrita jo pudagalaskandha ho unheM mahAskandha- athavA zilA prAdi ke Upara eka pArzvabhAga (karavargaNA kahA jAtA hai| vaTa) se dhanuSa yA daNDa ke samAna zayana karanA, yaha mahimA --1. merUvamANadehA mahimA xxx / muni ke 28 mUla guNoM meM mahIzaya nAma kA eka (ti. pa. 4-1027) / 2. merorapi mahattarazarIra- mUla guNa hai / vikaraNaM mahimA / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203; mahaiSI (mahesI)-mahaH ekAntotsavarUpatvAnmokSaH, cA sA. pR. 97) / 3. paramANupamANadehassa meru- tamicchatItyevazIlo mahaiSI vaa| (uttarA. sU. zA. girisarisasarIrakaraNaM mahimA NAma / (dhava. pu. 6, pR. vR. 4-10, pR. 225) / 75) / 4. mahimA mahataH kAyasya karaNaM / (prA. 'maha' kA artha ekAnta utsavarUpa mokSa hai, usakI yogibha. 6, pR. 166) / 5. mahanmahimavAnmerorapi jo abhilASA karatA hai vaha mahesI kahalAtA hai| kuryAdvapuH kSaNAt / (gu. gu. SaT. svo. vR. 8) / 'mahesI' isa prAkRta bhASAgata zabda ke saMskRta meM do 6: mahAzarI ravidhAna mhimaa| (ta. vRtti zruta. rUpa hote haiM - maharSi aura mhaissii| RSiyoM meM jo zreSTha ho use maharSi kahA jAtA hai / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se meruparvata ke samAna mahoraga-1. mahoragA: zyAmAvadAtA mahAvegA: vizAla zarIra kiyA jA sakatA hai usakA nAma / saumyA: saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandha-grIvA mahimA Rddhi hai| vividhAnuvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA nAgavRkSamahilA-pAlaM jaNedi purisassa mahallaM jeNa teNa / dhvajAH / (ta. bhA. 4-12; bRhatsaM. malaya. vR. mahilA sA / (bha. zrA. 981) / 58) / 2. sakAreNa vikaraNapriyA: mahoragA: strI caMki puruSa ke mahAna mAla-doSAropaNa ko 1 jo vyantara jAti ke deva varNa se kRSNa hote hae mahiSasamAna ziSya-1. sayamavi na piyai mahiso nirmala, atizaya vegazAlI, sundara, saumyadarzana, na ya jUhaM piyai loliyaM udagaM / viggaha-vikahAhi vizAla zarIra vAle, vistRta kandhoM va grIvA se tahA athakakapucchAhiM ya kusIso / (vizeSA. yukta, aneka prakAra ke vilepanoM se sahita, vicitra 1476) / 2. yathA mahiSo nipAnasthAnamavAptaH alaMkAroM se vibhUSita aura nAgavRkSa kI dhvajA se san udakamadhye tadudakaM muhurmuhuH zRMgAbhyAM tADayannava- cihnita hote haiM unheM mahoraga kahA jAtA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahoha ] 2 jinako sarpa ke AkAra se vikriyA karanA rucikara hotA hai unakA nAma mahoraga hai / mahoha - caturazItimahohAGgazatasahasrANyekaM mahoham / ( jyotiSka. malaya. vR. 70 ) / caurAsI lAkha mahA UhAGgoM kA eka mahoha ( mahAkaha ) hotA hai / 02. jaina - lakSaNAvalI maMgala - 1. gAlayadi viNAsayade dhAdedi daheti haMti sodhayade / viddhaMsedi malAI jamhA tamhA ya magalaM bhaNidaM // zrahavA bahubheyagayaM NANAvaraNAdidavva-bhAva malabhedA / tAiM gAledi puDhaM jado tado maMgalaM bhaNidaM // ahavA maMgaM sokkhaM lAdi hu gehedi maMgalaM tamhA / edeNa kajjasiddhi maMgai gacchedi gaMthakattAro || pAvaM malaM ti bhaNNai uvacArasarUvaNa jIvANaM / taM gAledi viNAsaM Neditti bhaNati maMgalaMI // ( ti.pa. 1-6, 14-15 va 17 ) / 2. jaM gAlayate pAvaM maM lAiva kahamamaMgalaM taM te / jAya zraNuSNA savvA, kahamicchasi maMgalaM taM tu / (bRhatka. bhA. 806 ) / 3. maMgijjae'dhigammai jeNa hipraM teNa maMgalaM hoi / zrahavA maMgo ghammo taM lAi tayaM samAdatte // zrahavA nivAyaNAzro maMgalamiTThatthapagai-paccayo / satthe siddhe jaM jaha tayaM jahAjogamAgrojjaM // maM gAlayai bhavAzrI va maMgala miha evamAinerutA / bhAti satyavasapro nAmAi cauvvihaM taM ca // (vizeSA. bhA. 22-24 ) / 4. maMgaM nArakAdiSu pavaDataM so lAti maMgalaM, lAti geNhaitti vRttaM bhavati / ( dazavaM. cU. pR. 15) / 5. maGgayate hitamaneneti maGgalam maGgayate'dhigamyate sAdhyata iti yAvat, athavA maMgeti dharmAbhidhAnam, x x x maMgaM lAtIti maGgalam dharmopAdAna heturityarthaH, zrathavA mAM gAlayati bhavAditi maMgalam, saMsArAdapanayatItyarthaH / ( zrAva. hari. vR. pR. 4; daza. ni. hari. vR. 1, pR. 3 ) / 6. maGgalaM puNyaM pUtaM pavitraM prazastaM zivaM zubhaM kalyANaM bhadraM saukhyamityevamAdIni maMgalaparyAyavacanAni | X XX maGgalasya niruktirucyate--malaM gAlayati vinAzayati dahati hanti vizodhayati vidhvaMsayatIti maMgalam / xxx zrathavA maMgaM sukham, tallAti zrAdatte iti vA maMgalam / uktaM ca -- maGgazabdo'yamuddiSTa: puNyArthasyAbhidhAyakaH / tallAtItyucyate sadbhimaMgalaM maMgalArthibhi: / ( bava. pu. 1, pR. 31-33 ) / 7. maMgalaM [ maMgala malaM pApaM gAlayati vinAzayatIti, maMgaM puNyaM lAtyAdatte iti vA maMgalam / ( cAritrabha. To. 8) / 8. mathnAti vinAzayati zAstrapAragamanavighnAn, gamayati prApayati zAstrasthairyam, lAlayati ca zleSa-yati tadeva ziSya praziSyaparamparAyAmiti maGgalam / yadvA manyante zranApAyasiddhi gAyanti prabandhapratiSThiti lAnti vA vyavacchinnasantAnAH ziSya-prazivyAdayaH zAstramasminniti maGgalam / (uttarA. zA.. vR. pR. 2) / 6. malaM pApaM gAlayati vidhvan2ayatIti maMgalam / athavA maMgaM puNyaM sukham tallAti prAdatte gRhNAti vA maMgalam / (paMcA. kA. jaya. vR. 1, pR. 5) / 10. maGgayate'dhigamyate hitamaneneti maMgalam / athavA maGga iti dharmasyAkhyA, taM lAti zrAdatte iti maMgalam / XX X yadi vA mAM gAlayati apanayati bhavAditi maMgalam / mA bhUd galo vighno gAlo vA nAzaH zAstrasyAsmAditi maMgalam / ( jIvAjI. malaya. vR. pR. 2) / 11. mayate zradhigamyate, prApyate iti yAvat, hitamaneneti maMgalam x x x athavA mayate prApyate svargo'pavargo vA zraneneti maMga:, maMgo nAma dharmaH XX X taM lAti zrAdatte iti maMgalam XX X maMgo nAma dharmaH, dharmopAdAnaheturiti bhAva:, XX X zrapare punarevaM vyutpattimAcakSate - maDu bhUSAyAm maNDyate zAstramalaM kriyate'neneti maMgalam, XXX manyate jJAyate nizcIyate vighnabhAvo'neneti maMgalam / yadi vA 'madai harSe' mAdyanti, vighnAbhAvena hRSyanti ziSyA anena, 'maha pUjAyAM' vA mahyate pUjyate zAstramaneneti maMgalam X XX mAM gAlayati - apanayati saMsArAditi maGgalam, yadi vA malaM pApaM gAlayati spheTayati maMgalam mA bhUt galo vighno'smAditi vA maMgalam / (zrAva. malaya. vR. pR. 5) / 12. mAM lAti durgatI patantaM gRhNati pApaM ca gAlayatIti maMgalam / (bRhat. kSe. vR. 809 ) / 13. maM malaM pApaM gAlayati maMgaM vA puNyaM lAtyAdatte iti maMgalam / ( na. gha. 1-6 ) / 14. malaM pApaM gAlayati dhvaMsayati, bhaMgaM puNyaM lAtyAdatte asmAditi maMgalam / ( laghIya. abhaya vR. 1) / 15. malaM pApaM gAlayanti mUlAdunmUlayanti nirmUlakASaM kapantIti maMgalam, athavA maMgaM sukhaM paramAnandalakSaNaM lAnti dadati iti maMgalam / ete paJcaparameSThino maMgala- 1
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalacaitya 903, jaina-lakSaNAvalI [maMDalika, maMDalIka mityucyante / (bhAvaprA. TI. 122) / vR. 12-78, pR. 233) / 1 'ma' nAma mala kA hai| jo pAparUpa mala ko naSTa jisa yoga meM sUrya, candra va nakSatra macAna ke prAkAra karatA hai use maMgala kahate haiM, athavA dravya va bhAva meM rahate haiM use maMcayoga kahA jAtA hai| yaha jyomala ke bhedabhUta jo aneka prakAra kA jJAnAvaraNAdi tiSa zAstra meM prasiddha dasa yogoM meM tIsarA hai| rUpa mala hai use jo galAtA hai-naSTa karatA hai- maMcAtimaMcayoga-maJcAt vyavahAraprasiddhAt dviuse maMgala kahA jAtA hai; athavA maMga nAma sukha kaa| trAdibhUmikAbhAvato'tizAyI maJco maJcAtihai, usako jo lAtA hai-prApta karAtA hai- maJcastatsadRzo yogo'pi maJcAtimaJcaH / (sUryapra. vaha maMgala kahalAtA hai| 3 gamanArthaka maGga dhAtu malaya. vR. 12-78, pR. 233) / se al pratyaya hokara maMgala zabda banA hai, usakA jo macAna sAmAnya macAna se do-tIna khaNDoM ke artha yaha hai ki jisake dvArA hita jAnA jAtA hai rUpa meM atizaya yukta hotA hai use maMcAtimaMca kahate yA siddha kiyA jAtA hai vaha maMgala kahalAtA hai| haiN| jisa yoga meM sUrya, candra va nakSatra maMcAtimaMca athavA vyAkaraNaprasiddha abhISTa prakRti-pratyayarUpa ke prAkAra rahate haiM use maMcAtimaMcayoga kahA nipAtana kriyA se maMgala zabda siddha hotA hai, tadanu. jAtA hai / sAra yathAyogya prAyojana karanA caahie| athavA maMDanadhAtrI doSa-bAlaM svayaM maNDayati maNDana'ma' kA saMskRtarUpa 'mAm' hotA hai-tadanusAra nimitta bA karmopadizati yasmai dA sa tena bhaktaH jo mujhe sasAra se chur3AtA hai-mukti prApta karAtA / san dAnAya pravartate, taddAnaM gRhNAti sAdhustasya hai -una maMgala jAnanA caahie| athavA 'ma' kA maNDanadhAtrInAmotpAdanadoSaH / (malA. vR. 6-28) / artha niSedhavAcaka mA aura 'gala' kA ardha vighna bAlakoM ko svayaM sajAtA hai tathA sajAne kI vidhi hotA hai| tadanusAra yaha abhiprAya huA ki zAstra kA jisa dAtA ke lie upadeza detA hai vaha dAtA parisamApti meM vighna mata homo, isake lie maMgala usase prerita hokara dAna meM pravRtta hotA hai| sAdhu kiyA jAtA hai| usa dAtA ke dAna ko yadi grahaNa karatA hai to maMgalacaMtya - dekho maMgalakAritA jinprtimaa| usake maNDanadhAtrI nAma kA utpAdana doSa hotA hai| 1. arahatapaiTTAe mahurAnayarIe maMgalAI tu| maMDala (deza)- sarvakAmadudhAtvena patihRdayaM maNDagehesu caccaresu ya channauIgAma addhesu / (bRhatka. yati bhUSayatIti maNDalam / (nItivA. 16-4, pR. 1776) / 2. mathurApuryAM gRheSu kRteSu maGgalanimittaM 161) / yad nivezyate tadmaGgalacaityam / (bRhatka. kSe. vR. jo kAmadhenu ke samAna pati (rAjA) kI icchAnoM 1774 / / 3. maGgalacaityaM gRhadvAradezAdinikuTTita- kI pUrti kA kAraNa hone se usake hRdaya ko maNDita pratimArUpam / (jItaka. cU. vi. pa. vyA. 7-24, yA bhUSita karatA hai use maNDala kahA jAtA hai| pR. 40) / maMDalasthAna-1. maNDalaM nAma dovi pAe dAhiNa1 mathurA nagarI meM gahoM kI racanA karate hue gharoM vAmahattA UNNo (doNhaM) antarA cattAri pyaa| meM aura catvaroM meM-cauka yA caurAstoM meM- (prAva. ni. malaya. va. 1036, pR. 567 / maMgala ke nimitta jo prarahaMta pratimAnoM kI pratiSThA 2. dvAvapi pAdau samau dakSiNa-vAmato'pasArya UrU kI jAtI hai use maMgalacaitya kahA jAtA hai| prasArayati yathA madhye maNDalaM bhavati antarA catvAraH maMgalyakAritA jinapratimA-maGgalyakAritA yA pAdAstat maNDalam / (vyava. bhA. malaya. va. pI. gRheSu dvArapatreSu maGgalAya kAryante / (yogazA. svo. dvi vi. 1-35, pR. 13) / viva. 3.-120) / 2 yoddhAnoM ke jisa sthAna vizeSa meM donoM sama pAMvoM jo jinapratimAyeM maMgala ke nimitta gharoM meM praura ko dAhinI aura bAyIM pora haTAkara jaMghAnoM ko dvArapatroM meM kI jAtI haiM unheM maMgalakAritA jina- phailAte hue cAra pAdoM kA antara rakhA jAtA hai pratimA kahA jAtA hai| use maNDalasthAna kahate haiN| maMcayoga-maJco maJcasadRzaH / (sUryapra. malaya. maMDalika, maMDaloka-1. caurAjasahassANaM ahi
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMDalI vAta] rAmro hoi maNDalio / ( ti pa 1-46) / 2. maNDalikazca tathA syAccatuH sahasrAvanIzapatiH / ( dhava. pu. 1, pR. 57 ud) / 3. catuH sahasrarAjasvAmI maNDalikaH / ( tri. sA. vR. 685 ) / 1 cAra hajAra rAjAnoM kA jo zradhipati hotA hai vaha maNDalika yA maNDalIka kahalAtA hai / maMDalIvAta maNDalAkRtirAmUlAt maNDalIvAta ucyate / ( lokapra. 5 - 25 ) / prArambha se maNDalAkAra meM jo vAyu uThatI hai use maMDalIbAta kahate haiM / maMDUkagati - jaNa maMDayo phiDitA gacchati se taM maNDUyagatI / (prajJApa. 205, pR. 326 ) / meMDhaka jo uchala kara jAtA hai use maNDUkagati kahate haiM / 604, jaMna - lakSaNAvalI maMdabhAva - 1 tadviparIto ( bAhyAbhyantara hetvanudIraNavazAdanudriktaH pariNAmaH ) maMdaH / ( sa. si. 6 - 6 ) / 2. anudIraNapratyayasannidhAnAt utpadyamAno'nudriktaH pariNAmo mandanAt gamanAt manda ityucyate / (ta. vA. 6, 6, 2 ) / 3. mandate alpo bhavati anutkaTaH saMjAyate yaH pariNAmaH sa manda ucyate / (ta. vRtti zruta. 6-6 ) / 1 bAhya aura abhyantara kAraNoM kI zranudIraNA se jo jIva kA anutkaTa pariNAma hotA hai use maMdabhAva kahate haiM / mAgadha prastha - 1. cattAri cetra kulavA pattha puNa mAgaho hoi / ( jyotiSka 25 ) / 2. catvArazca kuDavA ekatra piNDitA eka prastho mAgadho bhavati / (jyotiSka malaya. vR. 25) / 1 cAra kuDavoM kA eka mAgadha prastha ( magadha deza kA eka mApavizeSa ) hotA hai / mADambika - 1 mADambika: chinnamaNDalAdhipaH / ( anayo. hari vR. pR. 16) / 2. yasya pratyAsanna grAma-nagarAdikamaparaM nAsti tatsarvatazchinnaM janAzrayavizeSarUpaM maDambam tasyAdhipatirmADimbikaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 147 ) / 2 jisa sthAna ke nikaTa dUsare gAMva va nagarAdi -nahIM rahate aise saba zrora se chinna janoM ke zrAzrayabhUta sthAnavizeSa kA nAma maDamba hai / isa prakAra ke maDamba ke svAmI ko mADambika kahA jAtA hai / [mAtRkA padAstika mANavaka nidhi dekho naisarpa va pANDanidhi / 1. johAna ya uppattI zrAvaraNANaM ca pahaNANaM ca / savvA ya juddhaNII mANavage daMDaNII / ( jambUdrI. 66, pR. 256-57 ) / 2. kAla - mahAkAla paDU mANava XXX / uDujoggadavba bhAyaNa- ghaNNAyuhaXXX deMti kAlAdiyA kamaso // ( ti. pa. 4, 736-40 ) / 3. kAla - mahAkAla - mANava XXX uDujoggakusumadAmapahUdi bhAyaNayamAjhAbharaNaM / X X X aNukramaso / (tri. sA. 821-22) / 4. yodhAnAmAyudhAnAM ca sannAhAnAM ca saMpadaH / yuddhanItirazeSApi daNDanItizca mANavAt / (tri. za. pu. ca. 1, 4, 581 ) / 1 jisa nidhi meM yoddhAnoM, zrAvaraNoM ( DhAla va kavaca Adi) aura astra-zastroM kI utpatti tathA saba yuddhanIti evaM daNDanIti kahI jAtI hai yaha mAnavanidhi kahalAtI hai / 2 mANavanidhi zrAyudhoM ko diyA karatI hai / mANDalika - dekho maMDalika / mANDalika : sAmAnyarAjA'lpaddhikaH / (jIvAjI. malaya. vR. 36) / zralpa Rddhi ke dhAraka sAdhAraNa rAjA ko mANDalika kahA jAtA hai / mANDUkaplutayoga- -tatra mANDUkaplutyA yo jAto yogaH sa mANDUkaplutaH, sa ca graheNa saha veditavyaH / ( sUryapra. malaya. vR. 12 - 76, pR. 233) / meMDhaka ke uchalane se jo yoga niSpanna hotA hai vaha maNDUkapluta yoga kahalAtA hai / ukta yoga graha ke sAtha jAnanA cAhie / mAtRkA padAstika - vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam 1 XX X sanmAtraM zuddhadravyamAtra vA vidyamAnamapi na jAtucid vyavahArakSamam, ataH sthUla katipaya vyavahArayogya vizeSapradhAnaM mAtRkApadAstikam / ( ta. bhA. siddha vR. 5-31, pR. 400 ) / sat mAtra prathavA zuddha dravya mAtra vidyamAna rahakara bhI kabhI vyavahAra meM samartha nahIM hotA, ataH vyava hAra ke yogya kucha vizeSoM kI pradhAnatAyukta mAtRkApAstika sat hotA hai / yaha vyavahAranaya kA anusaraNa karane vAlA hai, jaba ki dravyAstika saMgrahanaya kA anusaraNa karatA hai /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtsarya (aticAravizeSa ) ] 1. vA mAtsarya ( zraticAra vizeSa ) dekho matsara / prayacchato'pyAdarAbhAvo'nyadAtRguNAsahanaM mAtsaryam / ( sa. si. 7-36 ) / 2. prayacchatopyAdarAbhAvo mAtsaryam / prayacchato'pi sataH zrAdaramantareNa dAnaM mAtsaryamiti pratIyate / (ta. vA. 7, (36, 4) / 3. mAtsaryamiti yAcitaH kupyate sadapi na dadAti paronnativaimanasyaM ca mAtsaryamiti / tena tAvad dramakeNa dattam, kimahaM tato'pi nyUnaH iti mAtsaryAd dadAti kaSAyakaluSitena vA cittena dadato mAtsaryamiti / ( zrA. pra. TI. 327) / 4. prayacchato 'pi sata zrAdaramantareNa dAnaM mAtsaryam / (cA. sA. pR. 14) 5. matsaraH prasahanaM sAdhubhiryAcitasya kopakaraNaM tena raGkana yAcitena dattamahaM tu kiM tato'pi hIna ityAdivikampo vA, so'syAtIti matsarI, tadbhAvo mAtsaryam / (dha. bi. mu. vR. 3, 34) / 6. yad dAnaM pradadannapi AdaraM na kurute praparadAtRguNAn na kSamate vA tanmAtsaryamucyate / ( ta. vRtti zruta. 7-36) / 7 prayacchannacchamannAdi garvamuhate yadi / dUSaNaM labhate so'pi mahAmAtsarya saMjJakam / (lATIsaM. 6-30 ) / 1 zrAhArAdi ko dete hue bhI AdarabhAva na rakhanA tathA anya dAtA ke guNoM ko sahana na karanA, ise mAtsarya kahA jAtA hai / yaha pratithisaMvibhAgavata kA eka praticAra hai / 3 yAcanA karane para krodha karanA, deya dravya ke hote hue bhI na denA, dUsare kI unnati meM khinna honA, tathA yAcanA karane para usa daridra ne to diyA hai, kyA maiM usase bhI hIna hU~, isa prakAra IrSyAbhAva se athavA kaSAya- kaluSita hRdaya se denA, yaha mAtsarya nAmaka pratithisaMvibhAgavrata kA eka praticAra hai / mAtsarya (jJAnapratibandhaka kAraNa ) - 1. kutazcitkAraNAd bhAvitamapi vijJAnaM dAnAmapi yato na dIyate tanmAtsaryam / ( sa. si. 6-10 ) / 2. yAva dyathAvadveyajJAnApradAnaM mAtsaryam / kutazcitkAraNAdAtmanA bhAvitajJAnaM dAnAmapi yogyAya yato na dIyate tanmAtsaryam / (ta. vA. 6, 10, 3) / 3. yAbahAthAvadveSasya [deyasyA- ] pradAnaM mAtsaryam / (ta. ilo. 6-10) / 4, zrAtmasadabhyastamapi jJAnaM dAtuM yogyamapi dAnayogyAyApi puMse kenApi hetunA yanna dIyate 1 la. 115 [mAna ( mApavizeSa ) tanmAtsaryamucyate / (ta. vRtti bhuta. 6-10 ) / 1 kisI kAraNa se abhyasta yA susaMskRta aura dene yogya jJAna ke hote hue bhI jisa kAraNa se use diyA nahIM jAtA hai use mAtsarya kahA jAtA hai / yaha jJAnAvaraNa ke bandhaka kAraNoM meM se eka hai / mAdhyasthabhAvanA -- 1. rAma-dveSapUrvakapakSapAtAbhAvo mAdhyastham / ( sa. si. 7-11; ta. ilo. 7-11) 0 2. mAdhyasthya maudAsInyamupekSetyanarthAntaram / (ta. bhA. 7-6 ) / 3. rAga-dveSapUrvakapakSapAtAbhAvo mAdhyasthyam / rAgAt dveSAcca kasyacit pakSe patanaM pakSapAtaH, tadabhAvAt madhye tiSThatIti madhyasthaH, madhyasthasya bhAvaH karma vA mAdhyasthyam / (ta. vA. 7, 11, 4) / 4. harSAmarSojjhitA vRttirmAdhyasthyaM nirguNAtmani / ( upAsakA 337) / 5. krodhavidveSu sattveSu nistrizakrUrakarmasu / madhu-mAMsa - surAnyastrIlubdheSvatyatapApiSu // devAgama-yativrAtanindakeSvAtmazaMsiSu / nAstikeSu ca mAdhyasthyaM yatsopekSA prakIrtitA // ( jJAnA. 27, 13 - 14, pR. 273 ) / 6. rAgadveSayorantarAlaM madhyam, tatra sthito madhyasthaH rAgadveSavRttiH, tadbhAvo mAdhyasthyamupekSA / ( yogazA. sva. viva. 4-117 ) ; krUrakarmasu niHzaMkaM devatAgurunindiSu / zrAtmazasiSu yopekSA tanmAdhyasthamudIritam / (yogazA. 4 - 121 ) / 7. pratimi yAvinaH pApA madya mAMsAtilolupAH / nArAdhyA na virAdhyAste madhAsyamiti bhAvyate / ( dharmasaM. zrI. 10- 105) / 8. madhyasyasya bhAvaH karma vA mAdhya sthaM rAga-dveSajanitapakSapAtasyAbhAva: mAdhyastham / (ta. vRtti zruta. 7-11) / 605, jaina- lakSaNAvalI 1 rAga yA dveSa ke vazIbhUta hokara pakSapAta na karanA, isakA nAma mAdhyasthya hai / 2 mAdhyasthya, udAsInatA aura upekSA ye samAnArthaka zabda haiM / mAdhyasthya - devo mAdhyasthabhAvanA / mAna ( mApavizeSa ) - 1. prasthAdi mAnam / (ta. vA. 7, 27, 4) / 2. prasthaH catuH seramAnam, tatkASThAdinA ghaTitaM mAnamucyate / (ta. vRtti zruta. 7-27) / 1 prastha ( cAra kuDava pramANa) prati rUpa mApane ke upakaraNa mAna kahalAte haiM /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna ( kaSAyavizeSa ) ] mAna ( kaSAyavizeSa ) - 1. jAtyAdyutsekAvaSTambhAt parApraNatirmAna: / (ta. vA. 8, 6, 5) / 2. svaguNakalpanAnimittatve'praga [Na ] tirmAnaH / (ta. bhA. hari. vR. 8- 2 ) / 3. roSeNa vidyA- tapojAtyAdimadena vA 'nyasyAvanatiH mAnaH / (ghava. pu. 1, pR. 346 ) ; mAno garvaH stabdhamityeko'rthaH / ( ghava. pu. 6, pR. 41 ); vijJAnaizvarya jAti kula tapo vidyAjanito jIvapariNAmaH zrauddhatyAtmako mAnaH / ( cava. pu. 12, pR. 283 ) / 4. svaguNaparikalpanAnimittatvAt zrapraNatirmAnaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 8-2 ) / 5. durabhinivezAmokSo yathoktA (dha. bi. va zrAddhagu. 'yuktoktA' - ) 'grahaNa vA mAna: / ( nItivA. 4-5, pR. 40; dha. bi. mu. vR. 1-15, pR. 7; zraddhag. pR. 80 ) / 6. paruSeSyaM mano mAno nirdayaH paramardanaH / svonnatAnatyahaMkAraH parAsanalakSaNaH // (lAcA. sA. 5-17) / 7. jAtyAdiguNavAnahameve - tyevaM mananam zravagamanaM manyate vA 'neneti mAnaH / ( sthAnAM. abhaya. vR. 248, pR. 163) / 8. caturasandarbha garbhIkRta vaidarbha kavitvena prAdeyanAkarmodaye sati sakalajanapUjyatayA mAtR-pitRsambandha kulajAtivizu yA vA zatasahasrakoTibhaTAbhighAna brahmacarya vratopAjita nirupamabalena ca dAnAdizubhakarmopArjita saMpadvRddhivilAsena athavA buddhi-taporvakurvaNauSadha-rasa lAkSINaddhibhiH saptabhirvA kamanIyakA minIlocanAnandena vapulavaNyarasaviraseNa vA zrAtmAhaMkAro mAnaH / (ni. sA. TI. 112 ) / 6. durabhinivezA - rohI yuktoktAgrahaNaM vA mAnaH / (yogazA. sva. viva. 1-56, pR. 156-60; dharmasaM. mAna. svo. yU. pU. 5) / 10. mAno garyo jAtyAdyudbhavamamArdavam / (zataka. mala. hema. vR. 38; karmasta. go. vR. 10, pR. 84) / 11. mAno garvapariNAmaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 13) / 12. mAno jAtyAdisamustho'haGkAraH / ( karmavi. de. strI. vR. 17) / 13. mAna: durabhinivezAmocanaM yuktoktAgrahaNaM vA ( sambo. sa. TI. 4) / 1 606, jaina-lakSaNAvalI 1 jAti Adi ke prAzraya se dUsaroM ke prati natratApUrNa pravRtti na karanA, isakA nAma mAna hai / 2 apane guNoM kI kalpanA ke nimitta se namratApUrNa vyavahAra na karane ko mAna kahA jAtA hai / 5 dUSita abhiprAya (kadAgraha) ko na chor3anA athavA yathokta [mAnava - ziSTa janake dvArA kahe gaye vacana ko grahaNa na karanA, ise mAna kahate haiM / mAnakriyA - 1. mAnakriyA ahaMkRtirUpA / ( gu. gu. SaT. sva. vR. 15) / 2. jAtyAdimade: parahIlanaM mAnakriyA / ( dharmasaM. mAna. svo vR. 87, pU. 82 ) / 1 grahaMkAra rUpa kriyA kA nAma mAnakriyA hai / mAnadoSa - 1. mAnaM gavaM kRtvA yadyAtmano bhikSAdikamutpAdayati tadA mAnadoSaH / (mUlA. vR. 6, 34) / 2. mAnenAnnArjanaM mAnaH / ( bhAvaprA. TI. ee) 1 1 zrabhimAna ko pragaTa karake yadi sAdhu apane liye bhikSA ( zrAhAra) Adi ko utpanna karatA haiM to yaha usake lie mAna nAmaka eka utpAdanadoSa hotA hai / mAnaniHsRtA zrasatyabhASA - sA mANaNissiyA khalu mANAviTTho kaheI jaM bhAsaM / jaha bahughaNavato'haM havA savvaMpi tavvayaNaM || ( bhASAra. 42 ) / mAna se yukta hokara jo vacana bolatA hai use mAnaniHsRtA zrasatyabhASA kahA jAtA hai| jaise--maiM bahuta dhanavAn hUM, zrathavA mAnI ke sabhI vacana ko mAnaniHsRtA zrasatyabhASA samajhanA cAhie / mAnapiNDa- dekho mAnadoSa / 1. zrocchAhizro pareNa va laddhipasaMsAhi vA samuttai / zravamANizro pareNa ya jo esai mANapiMDo so / ( piNDani. 465 ) / 2. labdhiprazaMsottAnasya pareNotsAhita - syAvamatasya vA gRhasthAbhimAnamutpAdayato mAnapiNDa: / (yogazA. svo viva. 1-38, pR. 135; dharmasaM. mAna. svo vR. 3- 22, pR. 41 ) / 3. prazaMsito'pamAnito vA dAturabhimAnotpAdanena yallabhate sa mAnapiNDaH / (gu. gu. SaT. svo. vR. 20, pR. 46) / 1 dUsare sAdhu yAdi ke dvArA utsAhita karake, labdhi ( Rddhi) va prazaMsA se garvayukta karake prathavA apamAnita karake jo bhojana ko khojatA hai usake mAnapiNDa nAma kA yaha utpAdana doSa hotA hai / mAnava - yA deyAni manyante ye manojJAnalocanAH / dveSA mlecchAryabhedena mAnavAste niveditA: / (paMcasaM. pramita. 1-139 ) / jo manajanita jJAnarUpa netroM se yukta hote hue heya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavayojana ] aura upAdeya padArthoM ko mAnate haiM-jAnate haiM - ve mAnava kahalAte haiM / mAlavayojana- caturgavyUtibhirmAnavayojanaM bhavati / (ta. vRtti zruta. 3 - 38 ) / cAra gavyUtiyoM kA eka mAnava ( utsedha) yojana hotA hai / [mAnAnyatva mana kI prasannatA, svabhAvataH zAnta pariNati, mauna, prAtmadamana aura pariNAmoM ko nirmalatA; ise mAnasa tapa kahA jAtA hai / mAnasa maNammi bhavaM liMgaM mANasaM, adhavA maNo ceva mANaso / (ghava. pu. 13, pR. 332); mANasaM poidiyaM maNovaggaNakhaMgha NivvattidaM xxx / ( dhava. pu. 13, pR. 341 ) / mAnasa dhyAna - mAnasaM tvekasmin vastuni cittasyaikAgratA / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 1642 ) / eka vastuviSayaka mana kI ekAgratA ko mAnasa dhyAna kahA jAtA hai / mAnasAsamIkSyAdhikaraNa --- dekho asamIkSyAdhikaraNa | mAnasaM (samIkSyAdhikaraNaM) parAnarthakakAvyAdicintanam / (ta. vA. 7, 32, 5, cA. sA. pR. 10 ) / manavargaNA se racita noindriya ( mana ) kA nAma mAnasa hai / mAnasa zravinaya -- yatkiJcillabdhvA guravastuSyanti laghuprAyacittadAyino bhaviSyantIti svabuddhayA asaddopAdhyAropaNAnmAnaso'vinayaH (mUlA. 'ropaNAddhi mAnaso vinayaH) / ( bha. prA. vijayo. va mUlA. 564 ) / dUsaroM ke nirarthaka kAvya zrAdi ke cintana ko mAnasa zramIkSyAdhikaraNa kahA jAtA hai / mAnasika artha - manovaggaNAe NivvattiyaM hiyayapauma maNo NAma / maNojaNidaNANaM vA maNo vuccade | maNasA citidaTThA mANasiyA / ( dhava. pu. 13, pR. 350 ) / manavargaNA se nirmita hRdaya kasala kA nAma mana hai, athavA mana se utpanna hone vAle jJAna ko mana kahA jAtA hai| isa prakAra ke mana se jina padArthoM kA cintana kiyA jAtA hai ve mAnasika artha kahalAte haiM / kucha bhI pAkara guru santuSTa hoMge va laghu ( sAdhAraNa) prAyazcitta deMge, isa prakAra apanI buddhi se guru ke viSaya meM zrasat doSa kA zrAropa karane se mAnasa zravinaya hotA hai / mAnasa azubhayoga - dekho zrabhighyA, asUyA aura mAnasika vinaya - 1. pApa-visottinapariNAmaIrSyA / abhidhyA vyApAdeSyasUyAdIni mAnasaH / vajjaNaM piya-hide ya pariNAmo / NAdavvo saMkheveNaMso mAviNa // ( mUlA. 5- 182 ) / 2. mANasizro puNa viNao duviho u samAsapro muNIyavvo / prakusala maNoniroho kusalamaNa- udIraNaM ceva / ( vyava. bhA. pI. 1-77, pR. 30) 1 3. akuzalasya) dhyAnAdyupagatasya manaso nirodhaH akuzalamanonirodhaH, kuzalasya dharmadhyAnAdyutthitasya manasa udIraNaM mAnasiko vinayaH / ( byava. bhA. malaya. vR. pI. 1-77) / 1 pApasvarUpa viruddha zrAcaraNa kI pariNati ko rokanA tathA priya eva hitakara mArga meM pariNata ( tatpara) rahanA, isakA nAma mAnasika vinaya hai / 2 mAnasika vinaya do prakAra kA hai, akuzaladurdhyAna ko prApta- mana ko rokanA aura kuzalasamIcIna dhyAna jo prApta mana ko udyata karanA, ise mAnasika vinaya kahA jAtA hai / mAnAnyatva -- dekho hInAdhikamAnonmAna / tathA mIyate'neneti mAnaM kuDavAdi palAdi hastAdi, tasyA 607, jaina-lakSaNAvalI ( ta. bhA. 6-1 ) / zrabhidhyA, vyApAda, IrSyA aura prasUyA zrAdi ko mAnasa prazubha yoga kahA jAtA hai / zrapAya sahita utpAdana kA nAma vyApAda hai / jaise--isakA zatru indra kA ghAtaka vajra hai, bhrataH usI ko kupita karatA hUM / mAnasa - samIkSyAdhikaraNa - dekho mAnasAsamIkSyAdhikaraNa | mAnasa japa - mAnaso manomAtravRttinirvRttaH svasaMvedyaH / (nirvANaka. pR 4) / eka mAtra mana ke vyApAra se jo japa hotA hai use mAnasa japa kahate haiM; vaha svasaMvedya hotA hai - zrapane zrApa hI jAnA jAtA hai| tIna prakAra ke japa meM yaha prathama hai / mAnasa tapa- manaH prasAdaH saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH / bhAvasaMzuddhirityetanmAnasaM tapa ucyate / ( gu. gu. SaT. svo vR. 2, pR. 6 ud) /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnuSa ] nyatvaM hInAdhikatvam -- honamAnena dadAti adhikamAnena gRhNAti / (yogazA. svo viva. 3-12, pR. 554) / kuDava, pala aura hasta prAdi mAna kahalAte haiM / unako bhinna rakhanA - -hIna ( kama ) mAna se denA aura adhika mAna se lenA, isakA nAma mAnAnyatva hai / yaha pracaryavrata ko dUSita karane kAlA eka praticAra hai / maNeNa NiuNA pR. 362 ) / mAnuSa- - 1. maNNaMti jado NicvaM jado TU je jIvA / maNaukkaDA ya jamhA tamhA te mANusA bhaNiyA / ( prA. paMcasaM. 1-62 ) / 2. athavA manamA nipuNAH manasA utkaTA iti vA manuSyAH / ( va. pu. 1, pR. 202 - 203 ); maNNaMti jado Nicca maNeNa NiuNA maNukkaDA jahmA / maNuubbhavA ya sabve tahmA te mANusA bhaNiyA / ( ghava pu. 1, pR. 203 ud; go. jI. 146 ) ; manasA utkaTAH mAnuSAH / ( dhava. pu. 13, 1 jo jIva mana se nipuNa hokara sadA padArthoM ko mAnate haiM-jAnate haiM - tathA mana se utkaTa ( prakhara ) hote haiM unheM mAnUsa (manuSya) kahA jAtA hai / mAnuSottara zaila - 1. pravbhantarammi bhAge TaMkukkiNNo bahimmi kamahINo / sura-kheyaramaNaharaNo zraNAiNiNo suvaNNaNiho / ( ti pa 4 -2751) / 2 te TaMkacchiNNo bAhi kamavaDDhi hANi kaNayaNiho / diNiggamapahacoddasa guhAjudo mANusuttarago / (tri. sA. 37 ) / 1 puSkara dvIpa ke madhyagata jo suvarNa sadRza parvata abhyantara bhAga meM TAMkI se ukere gaye ke samAna (bhitti ke samAna hAni-vRddhi se rahita ) tathA bAhya bhAga meM krama se Upara hona hotA gayA hai, usakA nAma mAnuSottara hai aura vaha anAdi vidhana hai / 608, jaina-lakSaNAvalI mAyA - 1. cAritramohakarmavizeSasyodayAdAi bhUtAtmanaH kuTilabhAvo mAyA nikRtiH / ( sa. si. 6-16) / 2. cAritramohodayAt kuTilabhAvo mAyA 1 cAritramohakarmodayAvirbhUta AtmanaH kuTila svabhAdo mAyeti vyapadizyate / (ta. vA. 6, 16, 1 ) ; parAtisandhAnatayopahitakauTilyapraNidhirmAyA pratyAsannavaMzaparvopacitamUlameSa - momUtrikA lekhanIsadRzI catuvidhA / (ta. prAyaH , [mAyAkriyA vA. 8, 6, 5) 3 mimIte parAniti mAyA / ( ta. bhA. hari. vR. 7 - 13 ) ; parAtisandhAnanimittaH chadmaprayogo mAyA / ( ta. bhA. hari vR. 8-2 ) | 4. nikRtirvaJcanA mAyAkaSAyaH / ( ghava. pu. 1, pR. 349 ) ; mAyA nikRtirvaJcanA anRjutvamiti paryAyazabdAH | ( dhava. pu. 6, pR. 41 ) / svahRdayapracchAdanArthamanuSThAnaM mAyA / ( dhava. pu. 12, pR. 283) / 5. pacarA - [ zraparA ] bhisandhAnanimittazchaprayogo mAyA / ( ta. bhA. siddha vR. 8-2) / 6. mAnaM hiMsanaM vaJcanaM ityartho mIyate vA'nayeti mAyA | (sthAnAM. abhaya vR. 248, pR. 163) / 7. mAyA vaJcanAdyAtmikA jIvapariNatiH / ( zataka. mala. hema. vR. 38 ) 1 8. mAyA svapnendrajAlAdi: / ( zrI. mI. vasu. vR. 84) / 6. nAnApratAraNopAyairvacanAkulitA matiH / mAyA vinayavizvAsA''bhAsacetoharAkRtiH // ( prAcA. sA. 5, 18) / 10. mAyA nikRtirUpA / (jIvAjI. malaya. bR. 13) / 11. mAyA vaJcana - pratikuJcanAdyAtmikA pariNatiH / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 84) / 12. mAyA paravaJcanAdyAtmikA / ( karmavi. de. svo vR. 17) / 1 cAritramohanIya ke bhedabhUta mAyAkaSAya ke udaya se jo jIva ke kuTila pariNAma utpanna hotA hai use mAyA kahate haiM, dUsare zabda se use nikRti bhI kahA jAtA hai / 3 dUsare ke Thagane kA kAraNabhUta jo kuTilatApUrNa prayoga hai usakA nAma mAyA hai / mAyAkriyA - dekho mAyApratyayA kriyA / 1. jJAnadarzanAdiSu nikRtirvaJcanaM mAyAkriyA / ( sa. si. 6-5, ta vA. 6, 5, 11) / 2. durvaktRkavaco jJAnAdI sA mAyAdi (?) kiyA parA / / (ta. zlo. 6, 5, 24) / 3. mAyAkriyA tu mokSasAdhaneSu jJAnAdiSu mAyApradhAnasya pravRttiH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / 4. cittakauTilyapradhAnA mAyAkriyA | ( gu. gu. SaT. svo vR. 15) / 5. jJAna-darzanacAritra tapassu tadvatsu puruSeSu ca mAyAvacanaM vaMcanA - karaNaM mAyAkriyA / (ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) | 6. kauTilyenAnyadvicintya vAcA'nyadabhidhAyAnyadAcaryate yatsA mAyAkriyA / (dharmasaM. mAna. svo vR. 3-87, pR. 82) / 1 jJAna darzanAdi ke viSaya meM kuTilatA kA pariNAma
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ mApAgatA cUlipA] 906, jaina-lakSaNAvalI [mAyAzalya rakhanA, isakA nAma mAyAkriyA hai| vacana ko prathavA usake sabhI kathana ko mAyAni:mAyAgatA cUlikA-1. mAyAgayA tettiehi ceya sRtA asatyabhASA kahA jAtA hai / padehi 20686200 idaMjAlaM vnnnnedi| (dhava. pu. mAyApiNDa-1. nAnAveSa-bhASAparivartanaM bhikSArthaM 1, pR. 113); mAyAgatAyAM dvikoTi-navazatasaha- kurvato maayaapinnddH| (yogazA. svo. viva. 1-38%) srakAnnavatisahasradvizatapadAyAM 20686200 mAyA- dharmasaM. mAna. svo. vR. 3-22, pR. 41) / 2. ekakaraNahetuvidyA-maMtra-taMtra-tapAMsi nirUpyante / (dhava. gRhAd gRhItvA rUpAntaraM kRtvA mAyAvazAdyatpunargrahapu. 6, pR. 210) / 2. mAyAgayA puNa mahiMdajAlaM NArthaM pravizati sa mAyApiNDaH / (gu.gu. SaT. svo. vnnnnedi| (jayagha. 1, pR. 136) / 3. mAyA- va. 20, pR. 46) / gatA indrjaalaadikriyaavishessprruupikaa| (zrutabha. 1 bhikSA prApta karane ke lie aneka veSa va bhASA TI. 6) / 4. mAyAgatA mAyArUpendrajAlavikriyA- kA parivartana karane para mAyApiNDa nAmaka doSa kAraNamaMtra-taMtra-tapazcaraNAdIni varNayati / (go. jI. hotA hai| ma. pra 362) / 5. indrajAlAdimAyotpAdakamantra- mAyApratyayA kriyA- mAyA anArjavamupalakSaNatantrAdi nirUpikA pUrvokta (dvizatAdhikanavAzIti- tvAt krodhAderapi parigrahaH, mAyA ' pratyayaM kAraNaM sahasra-navalakSAdhikadvikoTi) padapramANA mAyAgatA yasyAH sA mAyApratyayA / (prajJApa. malaya. vR. 284, cuulikaa| (ta. vRtti zruta. 1-20) / 6. mAyA- pR. 447) / rUvamaheMdajAla vikiriyAdikAraNagaNassa / maMta-taMta- mAyA kA artha RjutA kA abhAva hai, mAyA upatayassa ya NirUvagA koduyaaklidaa| (praMgapa. 3-5, lakSaNa hai, ataH usase krodhAdi ko grahaNa karanA pR. 302) / cAhie / abhiprAya yaha hai ki mAyA kaSAyAdi ke 1 jisa meM mAyA karane ke kAraNabhUta vidyA, maMtra, prAzraya se jo pravRtti kI jAtI hai, use mAyApratyayA taMtra aura tapa kI prarUpaNA kI jAtI hai use mAyA- kriyA kahate haiN| gatA calikA kahA jAtA hai| mAyAmRSAvAda - veSAntara bhASAntarakaraNena yatparamAyAcAra-dekho mAyApiNDa / anyAdRSTado Si- __ vaJcana tanmAyAmRSAvAdaH / (aupapA. abhaya. va. gRhanaM kRtvA prakAzadoSanivedanaM mAyAcArastRtIyo 34, pR. 76) / doSaH / (ta. vA. 6, 22, 2) / / anya veSa va bhASA ko karake jo dUsaroM ko dhokhA 1 jo doSa dUsare ke dvArA nahIM dekhe gaye haiM unako diyA jAtA hai ise mAyAmaSAvAda kahate haiN| pragaTa na karake kevala prakAza meM Ae hue doSoM kA mAyAzalya-1. rAgAt parakalatrAdivAJchArUpam, nivedana karanA, yaha mAyAcAra nAmaka prAlocanA kA dveSAt paravadha-bandhacchedAdivAJchArUpaM ca madIyApatIsarA doSa hai| dhyAnaM ko'pi na jAnAtIti matvA svazuddhAtmabhAmAyA nAmaka utpAdanadoSa-1. mAyAM kuTila. vanAsamutpannasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasanirmalajalena bhAvaM kRtvA yadyAtmano bhikSAdikamutpAdayati tadA cittazuddhimakurvANaH sannayaM jIvo bahiraGgaveSaNa mAyAnAmotpAdanadoSaH / (malA. vR. 6-34) / yallokaraJjanaM karoti tanmAyAzalyam / (ba. dravya2. mAyayA'nnArjanaM maayaa| (bhAvaprA. TI. 66) / saM. TI. 42) / 2. paravaMcanaM mAyAzalyam / (ta. 1 yadi kuTilatA karake apane lie bhikSA utpanna vRtti zruta. 7-18, kArtike. TI. 326) / / kI jAtI hai to yaha mAyA nAma kA utpAdanadoSa 1rAga se parastrI prAdi kI icchArUpa tathA dveSa se hotA hai| dUsare jIvoM ke badha-bandhana prAdi rUpa mere durdhyAna mAyAniHsRtA asatyabhASA -mAyAiNissiyA ko koI nahIM jAnatA hai, aisA samajhakara jIva jo sA mAyAviTTho kahei jaM bhaasN| jaha eso devido apane mana ko zuddhi na karake bAhya bagalAveSa dvArA ahavA savvaM pi tavvayaNaM / (bhASAra. 43) / lokAnuraMjana kiyA karatA hai use mAyAzalya jAnanA jo (indrajAlika) mAyAcAra se yukta hokara yaha cAhie / 2 dUsare ko ThaganA, isI kA nAma mAyAkahatA hai ki 'yaha indra hai' usake isa prakAra ke zalya hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyAzalya maraNa] [mAga mAyAzalya maraNa - pArzvasthAdirUpeNa ciraM vihRtya pazcAdapi zrAlocanAmaMtareNa yo maraNamupaiti tanmAyAzalyaM maraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / pArzvastha Adi ke rUpa meM dIrgha kAla taka bihAra karake - pravRtti karake jo prAlocanA ke vinA hI mRtyu ko prApta hotA hai usake maraNa ko mAyAzatyamaraNa kahA jAtA hai / jana hai use mAraNAntikasamudghAta kahate haiM / " 2 apane vartamAna zarIra ko na kSor3akara Rjugati se athavA vigraha (mor3a vAlI ) gati se jahAM utpanna honA hai usa kSetra taka jAkara zarIra se tiguNe bAhalya se prathavA anya prakAra se antarmuhUrta kAla taka avasthita rahanA, inakA nAma mAraNAntikasamudghAta hai / mAyI mAyA (eyassa) pratthitti mAyI / pu. 1, pR. 120 ) ; mAyAsyAstIti mAyI / pu. 6, pR. 221) / jisa jIva kA vyavahAra mAyApUrNa hotA hai use mAyI kahA jAtA hai / mAraNAntikA tisahanatA - mAraNAntikA tisahanatA kalyANamitrabuddhyA mAraNAntikopasargasahana mi ti / (samavA. abhaya vR. 27) / maraNakAla meM hone vAle upasarga ko kalyANakara mitra kI buddhi se sahana karanA, isakA nAma mAraNAntika pratisahanatA hai / yaha 27 anagAra guNoM meM pratima hai / bhAvinI, zrataeva mAraNAntikI maraNarUpe ante avasAne bhavA maraNAntikI saMlekhanA - kAyasya tapasA kRzIkaraNam / ( zraupapA. abhaya vR. 34, pR. 82 ) / tapa ke dvArA zarIra ke kRza karane kA nAma saMlekhanA hai / vaha cUMki bharaNarUpa pranta samaya meM hotI hai isalie use mAraNAntikI, pazcimA va prapazcimA saMlekhanA bhI kahA jAtA hai / mAraNa - mAraNaM prANaviyojanamasi zakti kuntAdibhi: / (dhyAnaza. hari. vR. 16) / talavAra, zakti athavA bhAlA prAdi ke dvArA kiye mAraNAntiko saMlekhanA - pazcimA pazcAtkAlajAne vAle prANaviyoga kA nAma mAraNa hai / mAraNasamuddhAta - dekho mAraNAntikasamudghAta / mAraNAntikasamudghAta - - 1. zrIpaRmikAnupakramAyuH kSayAvirbhUtamaraNAntaprayojano mAraNAntikasamudghAtaH / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 77 ) / 2. mAraNaMtiyasamugdhAdo NAma appaNI vaTTamANasarIramacchaDDiya ujugaIe viggahagaIe vA jAvuppajjamANakhetta tAva gaMtRRNa sarIratiguNabAhalleNa zraNNahA vA zrato muhuttamacchaNaM / ( dhava. pu. 4, pR. 26 - 27 ) ; appaNo acchidapadesAdo jAtra uppajja mANakhettaM ti zrayAmeNa egapadesamAdi kAdUNa jAvukkasseNa sarIratiguNabAhalleNa kaMDekkathaM bhaTTi yattoraNa-hala gomuttAyAreNa aMtamahuttAvadvANaM mAraniyamamugdhAdo NAma / ( dhava. pu. 7, pR. 266, 300 ) / 3. maraNAntasamaye mUlazarIramaparityajya yatra kutracid vaddhamAyustatpradeza sphuTitumAtmapradezAnAM bahirgamana miti maraNAntikasamudghAtaH / (bR. dravyasaM. TI. 101 kArtike. TI 173) / 4. maraNe bhavo mAraNa:, sa cAso samudghAtazca mAraNasamudghAtaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 13) / 5. maraNe maraNakAne bhavo mAraNa:, mAraNazcAsau samudghAtazca mAraNasamudghAtaH, so'ntamhUrnAvazeSAyuHkarmaviSayaH / ( paMcasa. malaya. vR. 2-27) / 1 zrapakanika athavA anaupakramika zrAyu ke kSaya se pragaTa hone vAlA tathA maraNa kA anta jisakA prayo 10, jana-lakSaNAvalI ( dhava. ( ghava. mArutacAraNa - NANA vihagadimA rudapadesa paMtIsudeMti padakheve / jaM zrakkhaliyA muNiNo sA mArudacAraNA riddhI / ( ti pa 4-1047) / jisa Rddhi ke prabhAva se munijana aneka prakAra kI gativAlI vAyu ko pradezapaMktiyoM para pAdakSepa karate hue nirbAdha rUpa se gamana karate haiM vaha mAratacAraNa Rddhi kahalAtI hai / mArga - 1. sRjeH zuddhikarmaNo mArga ivArthAbhyantarIkaraNAt / mRSTaH zuddho'sAviti mArgaH, mArga iva mArgaH / ka upamArthaH ? yathA sthANukaNTakopala zarkarAdidoSarahitena mArgeNa mArgagAH sukhamabhipretasthAnaM gacchanti tathA mithyAdarzanA'saMyamAdidoSarahitena tryaMzena zreyomArgeNa sukhaM mokSaM gacchanti / (ta. vA. 1, 1, 38 ) / 2. svAbhipretapradezApte-rupAyo nirupadravaH / sadbhiH prazasyate mArgaH X X X // ( ta zlo. 1, 1, 5) / 3. mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI paramAjJA / (paMcA. kA.. zramRta. vR. 173) / 4. mArgastAvacchuddharatnatrayam //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNA] 611, jaina-lakSaNAvalI [mArgadUSaNA (ni. sA. vR. 2) / 5. mRjyate zodhyate'nenAtmA vastuprakarSApakarSAnuvidhAyinAvityanvayadharmAlocanaM mAiti mArgaH, mArgaNaM vA mArgaH, zivasyAnveSaNa- rgaNA / (jambUdvI. zA. vR. 70) / miti bhaavH| uktaM ca-maggijjai sohijjai jeNa 1 anvaya dharma ko prArthanA (anveSaNa) kA nAma tA pavayaNaM tapo mggo| prahavA sivassa maggo mArgaNA hai| yaha prAbhinibodhika jJAna kA nAmAntara maggaNamaNNesaNaM paMtho // (prAva. ni. malaya. vR. hai| 4 mArgaNA, gaveSaNa aura anveSaNa ye samanArthaka 127) / zabda haiN| isameM caMki sata-saMkhyA prAdi se viziSTa 1 jo zuddha hai usakA nAma mArga hai| abhiprAya yaha caudaha jIvasamAsoM (guNasthAnoM) kA anveSaNa hai ki jisa prakAra kAMTe, kaMkar3a aura bAlu prAdi kiyA jAtA hai ataeva gati, indriya va kAya prAdi doSoM se rahita mArga se pathika sukhapUrvaka abhISTa caudaha sthAnoM kA mArgaNa yA mArgaNA yaha sArthaka sthAna ko pahuMcate haiM usI prakAra mithyAdarzana evaM nAma hai| xxx avagraha se gahIta padArtha vizeSa asaMyamAdi doSoM se rahita tIna aMzarUpa (ratnatraya kA jisake dvArA anveSaNa kiyA jAtA hai use svarUpa) kalyANakara mArga (mokSamArga) se mumukSu mArgaNA kahA jAtA hai| yaha eka IhA matijJAna kA jana sukhapUrvaka mokSa ko prApta karate haiN| nAmAntara hai| 6 apanI ratnatraya kI zuddhi va mArgaNA - 1. mArgaNA tvanvayadharmaprArthanA / (vize- samAdhimaraNa ke sampAdana karane meM samartha prAcArya SA ko vR. 366, pR. 152) / 2. anvayadharmAnve- ke anveSaNa ko mArgaNA kahA jAtA hai| yaha bhaktaSaNA mArgaNA / (prAva. ni. hari. va malaya. 7. pratyAkhyAna ko svIkAra karane vAle kSapaka ke prahAdi 12) / 3. mArgaNA vizeSadharmAnveSaNArUpA saMvidi- liMgoM meM se eka hai| tyarthaH / yathA-zabdaH kiM zAGkhaH kiM vA zAGgaH iti / mArgataH antagata: avadhijJAna-maggayo antagayaM xxx athavA avagatArthAbhilASe, tatprArthanA -se jahAnAmae kei purise uvakaM vA caDuligraM vA mArgaNA / (nandI. hari. vR pR. 78) / 4. xx alAyaM vA maNi vA paIvaM vA joI vA maggo kAuM x mArgaNA gaveSaNamanveSaNa mityarthaH / xxx aNukaDDhamANe 2 gacchijjA se taM maggao aMtagayaM / caturdazajIvasamAsAH sadAdiviziSTAH mAya'nte'smi (nandI. sU. 10, pR. 82) / nanena veti mArgaNam / (dhava. pu. 1, pR. 131); jisa prakAra koI puruSa ulkA (dIpikA) caDulikA jesa jIvA maggijjati tesiM maggaNApro idi saNNA / (anta meM jalatI huI tRNapUlikA), alAta (agra(dhava. pu. 7, pR. 7); avagRhItArthavizeSo mRgyate __ bhAga meM jalatI huI lakar3I), maNi, pradIpa, athavA anviSyate anayA iti maargnnaa| (ghava. pu. 13, pR. jyoti (zarAva Adi ke prAdhita agni) ko mArga 242) / 5. jAhi vA jAsu va jIvA maggijjate kI prora karake use khIMcatA hA jAtA hai usI jahA tahA diTThA / tAno coddasa jANe suyaNANe maggaNA prakAra jisa avadhijJAna ke dvArA pravadhijJAnI mArga hoti / (dhava. pu. 1, pR. 132 ud.; go. jo kI ora jAnatA dekhatA hai use mArgataH antagata 141) / 6. yakAbhiryAsu vA jIvA mAryante'nekadhA sthitAH / mArgaNA mArgaNAdakSastAzcartuza bhaassitaaH| avadhijJAna kahA jAtA hai| (paMcasaM. amita. 1-131) / 7. mArgaNaM mArgaNA mArgadUSaNA-nANAdi tihA maggaM dUsayae jeya 'mRga anveSaNe' azeSasattvApIDayA yadanveSaNaM sA mggpddivnnaa| abuho paMDiyamANI samadvito tassa mArgaNetyucyate / (prodhani. dro. va. 4, pR. 26) / ghaayaae| (vRhatka. bhA. 1323) / 8. eteSu jIvAdayAH padArthAH sarve'pi prAyo mRgyante- jo mUrkha tattvajJAna se rahita hokara apane ko paNDita 'nviSyante vicAryanta iti yAvadityetAni mArgaNA- mAnatA hamA jJAnAdi rUpa tIna prakAra ke mokSamArga sthAnAnyucyante / (zataka. mala. hema. 7.5, pR.) ko aura usako prApta hue sAdhunoM prAdi ko dUSita 6. mArgaNA pAtmano ratnatrayazuddhi samAdhimaraNaM ca karatA hai va usake ghAta meM udyata hai usa ke isa sampAdayituM samarthasya sUreranveSaNam / (mana. pa. svo. prakAra ke prAcaraNa kA nAma mArgadUSaNA hai| yaha eka ttii.7-98)| 10. asyAH prakarSAprakarSoM bAhya- sammohI bhAvanA kA lakSaNa hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaprabhAvanA] 612, jaina-lakSaNAvalI [mArgazuddhi mArgaprabhAvanA - 1. jJAna-tapojinapUjAvidhinA pu. 74-442) / 3. tyaktagrantha prapaJcaM zivamamRtadharmaprakAzanaM mArgabhAvanA / (sa. si. 6-24; cA. pathaM zraddadhanmohazAnteH / mArgazraddhAnamAhuH / xx sA. pR. 26) / 2. samyagdarzanAdermokSamArgasya ni- x / (prAtmAna. 12) / 4. ratnatrayavicArasargo hatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prbhaavnaa| (ta. bhA. maargH| (upAsakA. 234, pR. 114; ana. gha. 6-23) / 3. jJAnatapojinapUjAvidhinA dharmaprakA- svo. TI. 2-62) / 5. nirgranthalakSaNo mokSamArgoM zanaM mArgaprabhAvanam / jJAnaraviprabhayA parasamaya-khadyota- na vastraveSTitaH pumAn kadAcidapi mokSa prApsyati tiriskAriNyA, sattapasA mahopavAsAdilakSaNena evaMvidho mano'bhiprAyo nirgranthalakSaNamokSamArge rucisurapativiSTaraprakampanahetunA, jinapUjayA vA bhavyajana- margisamyaktvam / (darzanaprA. TI. 12) / kamalaSaNDaprabodhanaprabhAkaraprabhayA, saddharmaprakAzanaM mArga- 1 nirgrantha mokSamArga ke sunane mAtra se jinako prabhAvana miti saMbhAvyate / (ta. vA. 6, 24, 12) / tattvazraddhAna utpanna hamrA hai ve mArgaruci-mArga4. paramatabhedasamarthajJAna-tapojinamahAmahairjagati / samyagdarzana ke dhAraka-hote haiM / mArgaprabhAvanA syAtprakAzanaM mokSamArgasya / (ha. pu. mArgavarNajanana-ratnatrayAlAbhAdanantakAlam aym34-147)| 5. mArgaprabhAvanA jJAna-tapo'rhatpUjanA- nAdinidhano'pi bhavyarAzirna nirvANapuramupati, dibhiH / dharmaprakAzanaM zuddhabauddhAnAM paramArthataH // tallAbhe ca sakalA: sampada: sulabhA iti mArgavarNa(ta. zlo. 6, 24, 15) / 6. sakalakarmakSayottara- jananam / (bha. prA. vijayo 47) / kAlamAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, tasya mArgaH ratnatraya kI prApti ke binA anAdi-ananta bhI bhavvapanthAH prAptyupAyo jJAna-kriyAlakSaNaH, tasya prabhAvanA jIvarAzi ananta kAla meM bhI mukti ko prApta nahIM prakhyApanaM prakAzanam / Xxx mAnaH ahaMkAraH, ho sakatI, aura usake prApta ho jAne para samasta sa ca jAtyAdisthAnodabhataH zreyovighAtakArI x sampadAeM salabha ho jAtI haiM, isa prakAra se mokSayx tamevaMvidhaM mAnaM nyakkRtya karaNam- svaya- mArga ke kIrtana kA nAma mArgavarNajanana hai| manuSThAnaM zraddadhataH kAla-vinaya-bahumAnAdyAsevanaM mAgaM vipratipratti-jo puNa tameva maggaM dUseumamUlottaraguNaprapaJcAnuSThAnaM ceti upadezo'nyasmai prati paMDigro satakkAe / ummaggaM paDivajjai akoviappA pAdanaM bahubidha vidvajjanasamitiSu syAdvAdinyAyAva jamAlIva / (bRhatka. bhA. 1324) / STambhena prasabhamapahRtya pratibhAmekAntavAdinAmahatpra jo vivekahIna manuSya usI mokSamArga ko apanI NItasyAnavadyasya sarvatobhadrasya mArgasyakAntikAtyantikaniratizayAbAdhakalyANaphalasyocnaH prakAzanaM kuyuktiyoM ke dvArA dUSita karake unmArga (kumArga) prabhAvanA / (ta. bhA. siddha. va. 6-63) / 7. jJA ko prApta hotA hai usakI isa prakAra kI pravRtti ko mArgavipratipatti kahA jAtA hai| prakRta meM yahAM nena dAnena jinapUjana vidhAnena tamo'SThAnena jinadharmaprakAzanaM prabhAvanA / (ta. vRtti zruta. 6-24) / jamAli kA udAharaNa diyA gayA hai| 8. jJAnAdinA dharmaprakAzanaM mArga prabhAvanA / (bhAva- mAgaMzuddhi-1. sayaDaM jANa juggaM vA raho vA prA. TI 77) / evmaadiyaa| bahaso jeNa gacchaMti so maggo phAsugro 1 jJAna, tapa aura jinapUjA prAdi kI vidhi se dharma bhave / hatthI asso kharoDho vA go-mhis-gvelyaa| ko prakAza meM lAnA, isakA nAma mArgaprabhAvanA hai| bahuso jeNa gacchaMti so maggo phAsapo bhave / itthI 2 mAna ko dUra karake kiyA (sbayaM pranaSThAna) puMsA va gacchanti prAdaveNa ya jaMhadaM / satthapariNado aura upadeza ke dvArA mokSa ke mArgabhata samyagdarza- ceva so maggo phAsumo hve| (malA. 5, 107-6) / nAdi ko prakAzita karanA, ise mArgaprabhAvanA kahA 2. mArgasya zuddhiH pipIlikAditrasAlpatvaM bIjAkUrajAtA hai| tRNa-haritapatra-jala-kardamAdirahitatvaM sphUTataratvaM vyAmArgaruci -1. niHsaMgamokSamArgazravaNamAtrajanita- pitvaM ca / (bha. prA. mUlA. 1161) / rucayo maargrucyH| (ta. vA. 3, 36, 2) / 2. 1 jisa mArga se gAr3I, yAna, yugya (hAthI prAdi ke mokSamArga iti zrutvA yA rucirmArgajA tvasau // (ma. dvArA khIMcA jAne vAlA athavA gemamuSyoM ke dvArA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga saMzraya] khIMcI jAne vAlI pAlakI) athavA ratha ityAdi nikala jAte haiM; tathA hAthI, ghor3A, gadhA, UMTa, gAya, bhaiMsa, bher3eM, striyAM aura puruSa jAne-zrAne lagate haiM vaha mArga prAsuka mAnA jAtA hai| jo mArga sUryatApa se santapta ho cukA hai athavA zastrapariNata hai jahAM khetI Adi kI gaI hai- vaha bhI prAsuka hotA hai| mArga kA prAsuka honA hI mArgazuddhi hai / mArgasaMzraya zrAgantuka munermArgayAnAgamanajAtayoH / yaH sukhAsukhayoH praznaH so'yaM syAnmArgasaMzrayaH // ( zrAcA. sA. 2 - 21 ) / zrAne vAle muni ke mArga meM jAne-mAne se utpanna hue sukha duHkha ke viSaya meM jo pUcha-tAcha karanA hai, ise mArgasaMzraya samAcAra kahate haiN| icchA-mithyAkArAdirUpa dasa prakAra ke samAcAra meM antima saMzraya hai| usake vinayasaMzrayAdi rUpa pAMca bhedoM meM yaha tIsarA hai / 913, jaina - lakSaNAvalI mArgopasampat-dekho mArgasaMzraya | pAhuNavatthavvANaM aNNAgamaNa-gamaNa suhapucchA / uvasaMpadA yamagge saMjama-tava-NANa - jogajuttANaM / / (mUlA. 4 - 22 ) / saMyama, tapa, jJAna aura yoga se yukta abhyAgata ke rUpa meM sthita hue sAdhu jana ke paraspara meM jo mArgaviSayaka sukha-dukha ke viSaya meM prazna kiyA jAtA hai use mArga upasampat kahate haiM / mArdava - 1. kula-rUpa-jAdi buddhisu tava suda-sIle su gAravaM kici / jo Na vi kuvvadi samaNo maddavadhammaM have tassa / / (dvAdazAnu. 72 ) / 2. jAtyAdimadAvezAbhimAnAbhAvo mArdavam / ( sa. si. 6-6) / 3. nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvo mRdukarma vA mArdavam mAnanigraho mAnavidhAtazcetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / tadyathAjAtiH kulaM rUpam aizvaryaM vijJAnaM zrutaM lAbhaH vIryam iti / ( ta. bhA. 6-6 ) / 4. maddavaM nAma jAikulAdIhINassa aparibhavaNasIlattaNaM, jahA'haM uttamajAtIyo esa nIyajAtItti mado na kAyavvo, evaM ca karemANassa kammanijjarA bhavai, prakareMtassa ya kammovacayo bhavai, mANassa udinnassa niroho udayapattassa viphalIkaraNamiti / ( dazavaM. cU. pR. 18 ) / 5. jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArvavam / la. 115 [mAladoSa uttamajAti-kula-rUpa- vijJAnaizvarya zrutalAbha vIryasyApi satastatkRtamadAvezAbhAvAt paraprayuktaparibhavanimittA bhimAnAbhAvo mArdavaM mAnanirharaNamavagantavyam / (ta. bA. 9, 6, 3) / 6. jAtyAdibhAve'pi mAnatyAgAmArdavam / ( dazavaM. ni. hari. vR. 346, pR. 262 ) / 7. jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArdavam / (ta. zlo. 6-6 ) / 8. jAtyAdyabhimAnAbhAvo mAnadoSAnapekSazca dRSTakAryAnapAzrayo mArdavam / (bha. zrI. vijayo 46 ) / 6. abhAvo yo'bhimAnasya paraiH paribhave kRte / jyAtyAdInAmanAvezAnmadAnAM mArdavaM hi tat // ( ta. sA. 6-15) / 10. uttama pANI uttamatavayaraNakaraNasIlo vi / zrappANaM jo holadi maddavarayaNaM bhave tassa / ( kArtike. 35) / 11. uttamajAti-kula- rUpa- vijJAnaizvaryazruta-japa-tapolAbha vIryasyApi tatkRtamadAvezAbhAvAt paraprayuktamaparibhavanimittAbhAvo mArdavaM mAnanirharaNam / (khA. sA. pR. 28) / 12. mRdorbhAvo mArdavaM jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAva: / (mUlA. vR. 11, 5) / 13. mArdava mAnodaya nirodhaH / ( zraupapA. abhaya. vR. 16, pR. 33 ) / 14. mRduH prastabdhastasya bhAvaH karma vA mArdavam, nIcairvRtyanutsekazca / (yogazA. svo viva. 4-63; dharmasaM. mAna. 3-45, pU. 128 ) / 15. X XX maddavo mANaniggaho / ( gu. gu. SaT. svo vR. 13, pR. 38 ) / 16. "jJAnaM pUjA.." iti zlokakathitASTavidhasya madasya samAvezAt parakRtaparAbhavanimittAbhimAnamuktirmArdavamucyate, mRdorbhAvaH karma vA mArdavamiti nirukteH / (ta. vRtti - 6 ) / 1 kula, rUpa, jAti, buddhi, tapa, zruta aura zIla inameM se kisI kA bhI prabhimAna na karanA; yaha muni kA bhArdava dharma hai / 3 nIcervRtti-namratApUrNa pravRtti- aura anutseka - utseka (ahaMkAra) ke prabhAva - ko mArdava kahA jAtA hai / mAladoSa - 1. mAlApIThAdyupari sthAnamathavA mastakAdUdhvaM yattadAzritya mastakasyopari yadi kiJcidatra yatistathApi ( ? ) yadi kAyotsargaH viyate sa mAladoSa: / ( mUlA. vR. 7 - 171 ) / 2. mAle ziro'vaSTabhya sthAnaM mAladoSaH / (yogazA. svo viva. 3-130) / 3. X XX mAlo mAlAdi mUnala
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlApahRta] 614, jaina-lakSaNAvalI [mAMsa mbyopari sthitiH // (mana. dha.8-113) / mAlAsvapna-1. puvAvarasaMbaMdhaM sauNaM taM mAla1mAlApITha prAdi ke Upara jo kAyotsarga se sthita sauNotti / / (ti. pa. 4-1016) / 2. pUvvAhonA hai, ise mAladoSa kahate haiM, yaha kAyotsarga kA vareNa ghaDatANaM bhAvANaM sumiNaMtareNa saNaM mAlAeka doSa hai| 3 zira se mAla (uparima bhAga) sumaNo nAma / (dhava. pu. 6, pR. 74) / mAdi kA pAlambana lekara Upara kAyotsarga meM sthita 1 pUrvApara sambandha rakhane vAle svapna ko mAlAhonA, yaha kAyotsarga kA eka mAla nAmaka doSa hai| svapna kahA jAtA hai| 2 pUrvApara sambandha se ghaTita mAlApahata-dekho mAlArohaNadoSa / 1. mAlAdhava- hone vAle padArthoM kA jo svapnAntara se avalokana sthitaM nizreNyAdinA'vatArya dadAti tanmAlAhRtam / hotA hai usakA nAma mAlAsvapna hai| (prAcA. zI. vR. 2, 1, 266) / 2. yaduparibhUmi- mAsa ~~1. to vo zukla-kRSNau mAsaH / (ta. bhA. kAtaH zikyAderbhUmigRhAdvA AkRSya sAdhubhyo dAnaM 4-15) / 2. do pakkhA maaso| (bhagavatI. 6, 7, tanmAlApahRtam / (yogazA. svo. viva. 1-38) / 25. pR. 825; jambadvI. 18 pranayo. sa. 137.pra. 3. mAlaM sIkaka-prAsAdoparitalAdikamabhipretam / 89) / 3.xxx tIsaM diNA maaso| (jyotiSka. tasmAdAhRtaM kara grAhya yadannAdi dAtrI dadAti tanmA- 30) / 4. Xxx pakkhA ya do bhave maaso| lApahRtam / (jItaka. cU. vi. vyA. pR. 46) / (jIvasa. 110) / 5. do pakkhehiM mAsoxxxi 4. yatkarAhya mAlAdibhya uttArya gahI datte (ti. pa. 4-289) / 6. xxx pakSadvayaM mAsatanmAlApahRtam / (gu. gu. SaT, svo. va. 20, pR. mudAharanti / (varAMgaca. 27-5) / 7. dvau pakSI 49) / 5. yanmAlAtaH zikkakAderapahRtaM sAdhvartha- maasH| (ta. vA. 3,38,8, pR. 206% prAva. bhA. mAnItaM tanmAlApahRtam / (dharmasaM. mAna. svo. vR. hari. va. 168, pR. 465; dhava. pu. 4, pR. 320, 3-62, pR. 40) / sUryapra. malaya. vR. 10, 20, 57, pR. 166% prAva. 1 ghara ke uparima bhAga meM sthita beya dravya (pranna bhA. malaya.va. 200, pR. 593; jIvAjI. malaya. mAdi) ko nasainI mAvi ke prAzraya se utAra kara vR. 2-178) / 8. mAsaH tad-(pakSa-) dvigunnH| sASu ke lie dene meM mAlApahata nAmaka doSa hotA hai| (bhAva. ni. hari. vR. 663) / 6. vehi pakkhehi mAlArohaNadoSa-dekho mAlApahRta / 1. Nisse- maaso| (ghava. pu. 13, pR. 300) / 10. zuklabhIkaTThAdihi NihidaM pUyAdiyaM tu ghettUNaM / mAlArohaM kRSNo dvo pakSo mAsaH / (ta. bhA. siddha. vR. 4-15) / kiccA deyaM mAlArohaNaM NAma // (mUlA. 6-23) / 11.xxx to [pakSo] mAso xxx / 2. nizreNyAdibhirAruhya ita prAgacchata, yuSmAkamiyaM (ha. pu. 7-21) / 12. vihi pakkhehi ya mAso basitiriti yA dIyate dvitIyA tRtIyA vA bhUmiH xxx (bhAvasaM. de. 314) / 13. xxx sA mAlAroham / (bha. prA. vijayo. va mUlA. tIsaM divasANi mAsamekko du| (jaM. vI. pa. 13, 230) / 3. xxx mAlikArohaNaM matam / 7) / 14. triNshdivsrmaasH| (paMcA. jaya. vR. mAlikAdisamArohaNenAnItaM ghRtAdikam // (prAcA. 25) / 15. triNshdhoraatrairmaasH| (ni. sA. vR. 31) / sA. 8-33) / 4. nizreNyAdibhirAruhya mAlamAdAya 16. tAbhyAM (pakSAbhyAM) dvAbhyAM mAsaH / (anuyo. dIyate / yad dravyaM saMyatebhyastanmAlArohaNamiSyate // sa. mala. hema. va. 114; prajJApa. malaya. vR. 5, (ana. gha. 5-18) / 5. mAlikAdisamArohaNena 104) / 17. triMzad dinAni ahorAtrA eko yadAnItaM tanmAlikArohaNam, uparitanabhUmeryad ghatA- maasH| (jyotiSka. malaya. va. 30) / 18.x dikamadhastanabhUmau samAnItaM tanna klpte| (bhAvaprA. xx mAsaH pkssdvyaatmkH| (lokapra. 28-286) / TI. 66) / 1do pakSoM kA eka mAsa hotA hai| 1 nasanI yA lakar3I Adi ke sahAre ghara ke uparima mAMsa-mAMsaM pizitamasRmbhavam / (yogazA. svo. bhAga para car3hakara vahAM para rakhe hue pumA prAdi ko viva. 4-72) / lekara muni ke lie dene para mAlArohaNa nAma kA rudhira se jo dhAtuvizeSa utpanna hotI hai use mAMsa doSa utpanna hotA hai| kahA jAtA hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAMsaniyukti 615, jana-lakSaNAvalo mithyAcAritra mAMsaniyukti-yasyAhaM mAMsamamyatra pretya mAMsa kI hai usakA smaraNa karane se mitrAnurAga nAmaka mamatsyati / etAM mAMsasya niyuktimAhuH sUrimata- sallekhanA kA aticAra hotA hai| dUsare zabda se llikA: / / (dharmasaM. zrA. 5-35) / ise mitrasmRti bhI kahA jAtA hai| jisa pazu prAdi kA mAMsa isa loka meM maiM khAtA hU~ mithyAkAra-1. xxx micchAkAro taheva vaha paraloka meM mujhe bhI khAegA, ise prAcArya zreSTha avarAhe / (mUlA. 4-5) / 2. mithyA vitayamamAMsa kI niyukti kahate haiN| nRtamiti paryAyAH, mithyAkaraNaM mithyAkAraH, mithyAmita -1. mitaM varNAdiniyataparimANam / (prAva. kriyetyarthaH; tathA ca saMyama-yogavitathAcaraNe viditani. hari. va. 885, pR. 376) / 2. mitaM pari jinavacanasArAH sAdhavastatkriyAyA vaitathyapradarzanAya mithyAkAraM kurvate, mithyA kriyeyamiti hRdayam / mitAkSaram / (vyava. bhA. malaya. va. 1-160, pR. 34) / (prAva. ni. hari. va. 666, pa. 258) / 3. mithyA vitathamayathA, yathA bhagavadabhiruktaM na tathA, duSkRtame1 varNa-padAdi se jisakA pramANa nizcita hotA hai use mita kahA jAtA hai| yaha sarvajJabhASita sUtravacana taditi pratipatti: mithyAduSkRtam, mithyA prakriyAke pATha guNoM meM se sAtavAM hai| nivatyupagamaH mithyAkaraNaM mithyAkAraH / (pranayo. hari. va. pR. 58) / 4. yanmayA duSkRtaM pUrva tanmimitra--1. xxx ki mitraM yannivartayati pApA dhyAstu na ttpurH| karomIti mnovRttimithyaakaarot| (prazno. mA. 14) / 2. yaH kAraNamantareNa 'ti nirmalaH // (prAcA. sA. 2-7) / 5. mithyA rakSyo rakSako vA bhavati tannityaM mitram / (nItivA. alIkaM karotIti mithyAkAro vipariNAmasya tyAgaH / 23-2) / (mUlA. vR. 4-4) / 1 jo pApa se bacAtA hai use mitra samajhanA caahie| 1aparAdha hone para-vratAdi ke viSaya meM prati2 jo akAraNa hI rakSaNIya athavA rakSaka hotA hai cAra ke hone para--kAya aura mana se usakA parivaha nitya mitra hotA hai| hAra karanA, isakA nAma mithyAkAra hai| 2 mithyA, mitrasmRti- dekho mitrAnurAga / vitatha aura anta ye samAnArthaka zabda haiN| abhimitrAnurAga-1. pUrvasuhRtsahapAMsukroDanAdyanusma prAya yaha hai ki sayama va yoga ke viSaya meM prasadAraNaM mitraanuraagH| (sa. si. 7-37) / 2. pUrva caraNa ke hone para tatvajJa sAdhujana usa mAcaraNa kI kRtasahapAMsukrIDanAdyanusmaraNAnmitrAnurAgaH / vyasane asatyatA ko dikhalAne ke lie 'yaha pravRtti mithyA sahAyatvamutsave saMbhrama ityevamAdiSu kRtaM bAlye yUga- hA isa prakAra se mithyAkAra kiyA karata h| pat krIDanamityevamAdInAmanusmaraNAta mitre'narAgo mithyAcAra-mithyA alIko viziSTabhAvazUnyaH bhavati / (ta. vA. 7, 37, 4) / 3. pUrvasuhRtsaha mAcAro mithyAcAraH / Xxx mithyAcArasvarUpa pAMsukrIDanAdyanusmaraNaM mitraanuraagH| (ta. zlo. 7, cedama-bAhyandriyANi saMyamya ya prAste manasA 37) / 4. vyasane sahAyatvamutsave saMbhrama ityevamAdi smaran / indriyArthavimUDhAtmA mithyAcAraH sa sakRta bAlye sahapAzakrIDanamityevamAdInAmanasmaraNaM ucyate / (SoDaza. vR. 1-6) / mitrAnurAgaH / (cA. sA. pR. 24) / 5. mitrasmRtiH viziSTa abhiprAya se rahita jo prasatya AcaraNa vAlyAdyavasthAyAM sahakrIDitamitrAnusmaraNam / (ratna- kiyA jAtA hai use mithyAcAra kahate haiN| mithyAka. TI. 5-8) / 6. cirantanamitreNa saha krIDanAnu- cAra kA svarUpa yaha kahA gayA hai-bAhya indriyoM smaraNaM kathamanena mamAbhISTena mitreNa mayA saha kA damana karake jo mukha jIva mana se indriyaviSayoM pAMzukrIDanAdika kRtaM kathamanena mamAbhISTena vyasana- kA smaraNa karate hue sthita rahatA hai usakI isa sahAyatvamAcaritaM kathamanena mamAbhISTena madutsave pravRtti ko mithyAcAra kahA jAtA hai| saMbhramo vihitaH ityAdyanusmaraNa mitrAnurAgaH / (ta. mithyAcAritra-1. vRttamohodayAjjantoH kaSAyavRtti zruta. 7-37) / vazavartinaH / yogapravRttirazubhA mithyAcAritramUcire / / 1 pUrva meM bhitroM ke sAtha jo dhUli prAdi meM kIr3A (tattvAnu. 11) / 2. tanmArgAcaraNaM (bhagavadahatpara
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAcAritrasevA) 116, jana-lakSaNAvalI [mithyAtva mezvara mArga skUila mArgAbhAsamArgAcaraNam) mithyA- ko utpanna karAtA hUM, isa abhiprAya se nayanirapekSa cAritram / (ni. sA.va. 11) / darzanoM kA-ekAntavAda kA-upadeza karanA, 1cAritramohanIya ke udaya se kaSAya ke va mithyAjJAniyoM ke sAtha rahanA, unameM anurAga rakhanA, hue jIva ke yogoM kI jo prazabha pravRtti hotI hai, aura unakA anusaraNa karanA; ise mithyAjJAnasevA use mithyAcAra kahate haiN| kahA jAtA hai| mithyAcAritrasevA-1. mithyAcAritraM nAma mi- mithyAtva- dekho mithyAtvavedanIya va mithyAthyAjJAninAmAcaraNam, tatrAnuvRttirdravyalAbhAdyapekSayA darzana / 1. arihaMtavRttapatthesu vimoho hoi micchadravyalAbhodyateSu vA sAMgatyAdikam / (bha. prA. ttaM // (malA. 5-40, bha. prA. 1825) / 2. taM vijayo. 44) / 2. mithyAcAritrasevA dravyalAbhA- micchattaM jamasaddahaNaM taccANa hoi atthANaM / saMsadyapekSayA mithyAjJAninAmAcaraNasyAnuvartanama, mithyA- iyamabhiggahiyaM aNabhiggahiyaM ca taM tivihaM / / (bha. cAritrisevA paJcAgnisAdhakAdiSu saMgatyAdikam / prA. 56) / 3. yasyodayAtsarvajJapraNItamArgaparAG(bha. prA. mUlA. 44) / mukhastattvArthazraddhAnanirutsuko hitAhitavicArA1 mithyAjJAnI jo prAcaraNa karate haiM usakA nAma (ta. vA. 'vibhAgA-') samarthoM mithyAdRSTirbhavati mithyAcaraNa hai / dravya kI prApti prAdi kI apekSA tanmithyAtvam / (sa. si. 8-9; ta. vA. 8, 6, rakhakara usa mithyAvaraNa kA anusaraNa karanA 2) / 4. mithyAtvam atattvArthazraddhAnam / (prAva. athavA dravyAdi prApti meM udyata puruSoM kI saMgati ni. hari. va. 740, pR. 276) / 5. zaMkA-padArtha prAdi karanA, yaha mithyAcAritrasevA kahalAtI hai| viparItAbhinivezazraddhAnaM mithyAdarzanama / (ta. vA. mithyAjJAna-1. bauddha-nayAyika-sAMkhya-mImAMsaka- 1, 1, 47); dazamohodayAttattvArthAzraddhAnapariNAmo cArvAka-vaizeSikAdidarzanarucyanuviddhaM jJAnaM mithyAjJAnam / (dhava. pu. 12, pR. 286) / 2. anyathA- bandhakAraNasya darzanamohasyodayAt tattvArtheSu nirUpyadhIstu loke'smina mithyAjJAnaM hi kathyate / (kSatraca. mANeSvapi na zraddhAnamatpadyate tanmithyAdarzanama 6-16) / 3. jJAnAvRttyudayAdartheSvanyathAdhigamo / mityAkhyAyate / (ta. vA. 2, 6, 4) / 6. mithyAbhramaH / prajJAnaM saMzayazceti mithyAjJAnamidaM vidhaa|| tvamohanIyakarmapudgalasAcivyavizeSAdAtmapariNAmo (tattvAnu. 10) / 4. tatraiva vastuni (bhagavadarhatpara- mithyAtvam / (prAva. ni. hari. vR. 1250, pR. mezvaramArgapratikUlamArgAbhAsamArge) vastubuddhimithyA- 564) / 7. xxx micchattakammodayajAdattaNa jJAnam / (ni. sA. vR. 11) / attAgama-padasthANamasaddahaNeNa xxx / (dhava.pu. 1 bauddha, naiyAyika, sAMkhya, mImAMsaka, cArvAka aura 5, pR. 6); jassodaeNa attAgama-payatthesa asaddhA vaizeSika prAdi darzanoM meM ruci rakhakara unase sambaddha hodi taM micchattam / (dhava. pu. 6, pR. 36); Na jo jJAna prApta kiyA jAtA hai use mithyAjJAna kahA ca titthayarAdINamAsAdaNAlakkhaNamicchatteNa xx jAtA hai| ____X / (dhava. pu. 10, pR. 43); attAgama-payatthesu mithyAjJAnasevA-1. mithyAjJAnasevA nAma nira- asadhuppAyayaM kamma micchattaM nnaam| (ghava. pu. 13, pekSanayadarzanopadeza idameva tattvamiti zraddhAnamatpAda- pa. 356) / 8. ekAntadharme'bhiniveza: ekAntayAmi zrotRNAmiti kriyamANo mithyAjJAnibhiH saha dharmAbhinivezaH nityameva sarvathA na kathaMcidanityamisaMvAsaH, tatra anurAgo vA tadanuvRttirvA ttsevaa| tyAdimithyAtvazraddhAnam, mithyAdarzana miti yAvat / (bha. prA. vijayo. 44) / 2. mithyAjJAnasevanaM puna- (yuktyana. TI. 52) / 6. tattvArthazraddhAnalakSaNaM ridameva tattvamiti zraddhAnamatpAdayAmi zrotaNAmiti samyaktvama. tadviparItaM mithyAtvama / (ta. bhA. siddha. kriyamANo nirapekSanayadarzanopadezaH, mithyAjJAnisevA vR. 8-10) / 10. pradeve devatAbuddhiragurau gurumithyAjJAnibhiH saha sNvaassttraanuraagsttraanuvttirvaa| sammatiH / atattve tattvasaMsthA ca tathA'vAdi jine(bha.prA. malA. 44) / zvaraH // (jinadattaca. 4-82) / 11. azraddhAnaM 1 'yahI tattva hai' isa prakAra kA zraddhAna maiM zrotAoM padArthAnAM jinoktAnAM yathAgamam / tanmithyAtvaM
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva] 617, jaina-lakSaNAvalo [mithyAtva xxx // (pradyumnaca. 6-34) / 12. mithyAtva- tattvabuddhizca tanmithyAtvaM vilakSaNam // (dharmaza. mudayenoktaM mithyAdarzanakarmaNaH / (ta. sA. 2-62) / 21-131) / 31. anantadravya-paryAyAtmakeSu bhAveSu 13. anyathAvasthiteSvartheSvanyathaiva rucirnRNAm / dRSTi: viparItAbhinivezalakSaNamazraddhAnam / (bha. prA. mUlA. mohodayAnmoho mithyAdarzanamucyate / / (tattvAnu. 6) / 1825) / 32. mithyAtvaM mahatpraNItatattvaviparI14. jiNadhammami parosaM bahai ya hiyaeNa jassa tAvabodharUpam / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 831) / udaeNaM / taM micchattaM kammaM saMkiTTho tassa u vi- 33. jIvANaM micchudayA aNaudayAdo ataccasaddhANaM / vaago| (karmavi. ga. 36) / 15. vastvanyathA pari- havadi ha taM micchattaM aNaMtasaMsArakAraNaM jANe // cchedo jJAne sampadyate ytH| tanmithyAttvaM mataM saddhiH (bhAvatri. 15) / 34. micchodayeNaf karmArAmodayodakam // (yogasA. prA. 1-13) / haNaM tu taccapratthANaM / (prAsravatri. 3) / 35. 16. micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu taccapratthA- adevAgurvadharmeSu yA deva guru dharmaghI: / tasmithyAtvam NaM / (go. jo. 15) / 17. mithyAdarzanamatattva- Xxx // (guNa. mA. 6); mahAmohAdyathA zraddhAnam / (cA. sA. pU. 4) / 18. samyaktva jJAna- jIvo na jAnAti hitAhitama / dharmAvamau na jAnAti cAritraviparyayaparaM manaH / mithyAtvaM naSu bhASante tathA mithyAtvamohitaH // (guNa. kramA. 8) / sUrayaH sarvadehinaH / / (upAsakA. 7) / 16. xx 36. Xxx miccha jiNadhammavivarIyaM / (karmaX padArthAnAM jinoktAnAM tadazraddhAnalakSaNama / vi. de. 16); mithyAtvaM jinadharmAda viparItaM (amita. zrA. 2-5) / 20. abhyantare vItarAga- paryasta jJeyamiti zeSaH / atrAyamAzayaH-rAga-dveSanijAtmatattvAnubhUtiruciviSaye viparItAbhiniveza- mohAdikalaGkAGkite'dave'pi devabuddhiH, "dharmajJo dharmajanakaM bahiviSaye tu parakIyazuddhAtmatattvaprabhRtisamasta- kartA ca sadA dhamaparAyaNaH / sattvAnAM dharmazAstrArthadravyeSu viparItAbhinivezajanakaM mithyAtvam / (bR. dezako gururucyate // " ityAdipratipAditagurulakSaNadravyasa. TI. 30) / 21. viparItAbhinivezopayoga- vilakSaNe'gurAvapi gurubuddhiH, sayama-sUnata-zauca-brahmavikArarUpaM zuddhajIvAdipadArthaviSaye viparItazraddhAnaM satyAdi- (brahmAkiJcanyAdi-) svarUpadharmapratimithyAtvam / (samayaprA. jaya. vR. 65) / 22. pakSe'dharme'pi dharmabuddhi riti mithyAtvam / (karmavi. de. svo. va. 16) / 37. darzanamohanIyaprakRtibhesAyarUpo mithyAtvam / (mUlA. vR. 5-40) / dasya mithyAtvakarmaNa udayena phaladAnazaktivipAkena 23. bhagavadarhatparamezvaramArgapratikUlamArgAbhAsamArga- jAyamAnaM tattvArthAnAM jIvAjIvAsrava-bandha-saMvarazraddhAnaM mithyAdarzanam / (ni. sA. vR. 61) / 24. nirjarA-mokSaNAm azraddhAnam anabhyupagamo mithyAmithyAtvaM nAma sarvajJaprajJapteSu jIvAjIvAdibhAveSu tvam / (go. jo. ma. pra. 15) / 38. yadudayAtsarvanityAnityAdivicitraparyAyaparamparAparigateSu viparI- jJavItarAgapraNItasamyagdarzana-jJAna - cAritralakSaNopalatatayA zraddhAnam / (upadepa. mu. vR. 28) / 25. kSitamokSamArgaparAGmukhaH sannAtmA tattvArthazraddhAnamithyAtvamatattveSu tttvaabhiniveshH| (karmavi. pU. nirutsuka: tattvArthazraddhAnaparAGmukhaH azuddhatattvaparita vyA. 2) / 26. pradeve devabuddhiryA gurudhIragurau ca NAmaH san hitAhitavivekavikalaH jddaadiruuptyaavyaa| adharme dharmabuddhizca mithyAtvaM tadviparyayAt / / tiSThate tanmithyAtvaM nAma darzanamohanIyamacyate / (yogazA. 2-3; prAcAradi. pR. 47 ud.)| (ta. vRtti zruta. 8-6) / 36. tattvArthamazraddhAnaM 27. mithyAtvaM tattvArthAzraddhAnarUpam / (paMcasaM. malaya. zraddhAnaM vA tdnythaa| mithyAtvaM procyate prAjJaiH vR. 4-2; Ava. ni. malaya. vR. 740, pR. 365) / tacca bhedAdanekadhA // (jambU. ca. 13-104) / 28. mithyAtvam atattvAdiSu tttvaadybhiniveshH| 40. yadudayAjjinapraNItatattvAzraddhAnaM tanmithyAtvama / (dharmasaM. malaya. vR. 15); mithyAtvam atattvAbhi- (karmapra. yazo. vR. 1, pR. 4) / 41. mithyAtvaM nivezaH (dharmasaM. malaya. vR. 37) / 26. mithyAtvaM viparyAsarUpam / (jJA. sA. vR. 4-7, pR. 21) / vipriitaavbodhsvbhaavm| (SaDazI. malaya.va. 74) / 1 jinopadiSTa tattvoM meM jo saMzaya, viparyaya aura 30. adeve devabuddhiryA gurudhIragurAvapi / atattve anadhyavasAyarUpa vimoha (mUDhatA) rahatA hai usakA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtvakriyA] 618, jaina-lakSaNAvalI [mithyAdarzanakriyA nAma mithyAtva hai| 2 tattvArthoM ke prazraddhAna ko zraddhAnarUpeNa jJAne svadamAno mithyAtvodayaH / (sama-- mithyAtva kahate haiN| vaha saMzayita, abhigRhIta aura yaprA. amRta. vR. 142) / 3. mithyAtvodayo bhavati anabhigRhIta ke bheda se tIna prakAra kA hai| jIvAnAmanantajJAnAdicatuSTayarUpaM zuddhAtmatattvamupA3 mithyAtva darzanamohanIya ke udaya se sarvajJokta deyaM vihAyAnyatra yacchaddhAnaM rucirupAdeya buddhiH / mArga se vimukha hokara tattvArtha ke zraddhAna meM utsu- (samayaprA. jaya. vR. 142) / katA se rahita hote hue jo hita va ahita ke 1 jIvoM ke jo ayathArtha tattvoM kA zraddhAna hotA hai vicAra meM asamarthatA hotI hai, ise mithyAtva kahA usakA nAma mithyAtvodaya hai / jAtA hai| mithyAdarzana-dekho mithyAtva / 1. mohanIyabhedamithyAtvakriyA-1. anyadevatAstavanAdirUpA mi mithyAtvodayAt viparItArthadarzanaM micchAdasaNaM thyAtvahetukA pravRttimithyAtvakriyA / (sa. si. 6-5; hRtpUrakaphalabhakSitapuruSadRSTidarzanavat / (anuyo. cU. ta. vA. 6, 5, 7) / 2. pravRttirakRtAdanyadevatAsta pu.86)| 2. mithyAdarzanamatattvazraddhAnam / (ta. vanAdikA / sA mithyAtvakriyA jJeyA mithyAtvapari vA. 7, 18, 3) / 3. tattvArthAzraddhAnaM mithyAdarzavaddhinI // (ha. pu. 58-62) / 3. kucaityAdiprati nam abhigRhItAnabhigRhIta-sandehabhedAt tridhA / SThAdiryA mithyAtvapravadhinI / sA mithyAkriyA bodhyA (ta. bhA. hari. vR. 7-13) / 4. yadahaMdavarNavAdamithyAtvodayasaMsRtA / (ta. zlo. 6, 5, 3) / hetuliMgamahadAdizraddhAvighAtakaM darzanaparISahakAraNa 4. mithyAtvakriyA tattvArthA'zraddhAnalakSaNA / (ta. tanmithyAdarzanam / (anuyo. hari. va. pu. 63) / bhA. siddha. vR. 6-6) / 5. paradevatAstutirUpA 5. mithyAdarzana viparItapadArthazraddhAnarUpam / (dhA. mithyAtvapravRttikAraNabhUtA mithyaatvkriyaa| (ta. vRtti pra. TI. 341) / 6. micchatta-sammAmicchattANi zruta. 6-5) / micchadaMsaNam / (dhava. pu. 12, pR. 286) / 7. 1 anya devatAnoM kI stuti prAdi rUpa jo mithyAtva jIvAditattvArthAzraddhAnam / (siddhivi. vR. 4-11, ko kAraNabhUta kriyA kI jAtI hai use mithyAtva pR. 270) / 8. mithyAdarzanam atattvArthazraddhAnamiti / priyA kahA jAtA hai| (samavA. abhaya. va. 3) / 6. mithyAdarzanaM tvazuddhamithyAtvavedanIya-dekho mithyaatv| 1. mithyA mithyAtvadalikodayasamatthajIvapariNAmaH / (bhagavatI. tvarUpeNa vedyate yattatanmithyAtvavedanIyam / (zrA. pra. dAna. vR.8, 2, pR. 120) / 15) / 2. yat punarjinapraNItatattvAzraddhAnAtmakena mithyAtvarUpeNa vedyate tat mithyAtvavedanIyam / 1 jisa prakAra hatpUra (dhatUrA) phala ke khAne vAle (prajApa. malaya. ba. 263, pR. 468) / 3. puruSa kI dRSTi dUSita ho jAne se vaha vastunoM ko viparIta dekhatA hai usI prakAra mohanIya ke bhevabhUta yadadayAjjinapraNItatattvAzraddhAnaM tanmithyAtvam / mithyAtva ke udaya se jo padArthoM kA viparIta varzana (saptati. malaya. vR. 6) / 4. yadudayavazAjjina hotA hai vaha mithyAvarzana kahalAtA hai / 2 tatvoM ke praSItatattvAzraddhAnaM tanmithyAtvam / (paMcasaM. malaya. viparIta zraddhAna ko mithyAvarzana kahate haiM / vR. 3-6) / 2 jisa karma kA manabhavana jinopadiSTa tatvoM ke mithyAvarzanakriyA-1. anyaM mithyAdarzanakriyAprazraddhAnasvarUpa mithyAtva ke rUpa meM kiyA jAtA hai karaNa-kAraNAviSTaM prazaMsAbhirdaDhayati yathA sAdhu karouse mithyAtvavedanIya kahate haiN| SIti sA mithyaadrshnkriyaa| (sa. si. 6-5; ta. mithyAtvasevA-mithyAtvasya sevA tatpariNAma- vA. 6, 5, 11) / 2. mithyAdikAraNAviSTadaSTIyogya dravyAdhupayogaH / (bha.grA. malA. 44) / karaNamatra yat / prazaMsAdibhiruktAnyA sA mithyAmithyAtva pariNAma ke yogya dravya prAdi kA upayoga darzanakriyA // (ta. zlo. 6, 5, 25) / 3. mithyAkaranA, isakA nAma mithyAtvasevA hai| darzanamArgeNa santataM prayANamanyaM sAdhayAmItyanumodamithyAtvodaya-1.micchattassa du udayaM jaM jIvA. mAnasya mithyaadrshnkriyaa| (ta. bhA. siddha. va. NaM du ataccasaddahaNaM / (samayaprA. 142) / 2. tttvaa-6-6)| 4. mithyAmatoktakriyAvidhAna-vidhApana
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAdarzanavAk] 619, jaina-lakSaNAvalI [mithyAdRSTi tatparasya puMsaH sAdhutvaM vidadhAsoti mithyAmatadRDhanaM taM vedaMto jIvo vivarIyadaMsaNo hoi / Na ya dhamma darzanakriyA / (ta. vRtti 6-5) / rocedi hu mahuraM pi rasaM jahA jarido / / (prA. paMcasaM. 1 mithyAdarzanarUpa prAcaraNa ke karane-karAne meM udyata 1-6, dhava. pu. 1, pR. 162 uda. go. jI. 17); anya ko 'tuma ThIka kara rahe ho' isa prakAra kI prAptAgamaviSayazraddhArahitA mithyaadRssttyH| (dhava. prazaMsA prAdi ke dvArA dRr3ha karanA, ise mithyAdarzana- pu. 1, pR. 274) / 7. pajjayarattau jIvaDau mikriyA kahate haiN| 3 mithyAdarzana ke mArga se nirantara cchAdidi hvei| baMdhai bahuvihakammaDA je saMsAru calane vAle anya ko maiM sAdhatA hUM, isa prakAra se bhamei / (paramA. 1-77) / 8. tatra mithyAdarzanoanumodana karane vAle puruSa kI pravRtti ko mithyA- dayavazIkRto mithyaadRssttiH| teSu mithyAdarzanakarmodarzanakriyA kahA jAtA hai| dayena vazIkRtA jIvA mithyAdRSTirityabhidhIyate / mithyAdarzanavAk-1. tadviparItA (samyagdarzana- (ta. vA. 6, 1, 12) / 6. mithyA vitathA vyalIkA vAgaviparItAsamyaGmArgasyodeSTrI) mithyaadrshnvaak| asatyA dRSTidarzana viparItakAnta-vinaya-saMzayAjJAna(da. vA. 1, 20, 12, pR. 75; dhava. pu. 1, pR. rUpamithyAtvakarmodayajanitA yeSAM te mithyAdRSTayaH / 117) / 2. mithyAdarzanavAk sA yA mithyAmArgo- xxx athavA mithyA vitathaM tatra dRSTiH ruciH pdeshinii| (ha. pU. 10-67) / 3. micchAmaggova- zraddhA pratyayo yeSAM te mithyaadssttyH| (dhava. pa. 1. dezakaM vayaNaM sicchaadsnnvynnmidi| (aMgapa. pR. pa. 162) / 10. mithyAdaSTi vejjIvo mithyaa263)| darzanakarmaNaH / udayena padArthAnAmazraddhAnaM hi yatkR1 samyagdarzanavAk se viparIta-mithyAmArga ke tam // (ta. sA. 2-18) / 11. dosasahiyaM pi upadezaka-vacana ko mithyAdarzanavAka kahate haiN| devaM jIvahiMsAisaMjadaM ghamma / gaMthAsattaM ca guru mithyAdarzanazalya- 1. mithyAdarzanamatattvazraddhA- jo maNNadi so hu kuddiTThI // (kAtike. 318) / nam / (sa. si. 7-18 ta. vA. 7, 18, 3) / 12. iMdiyasokkhaNimittaM saddhANAdINi kuNai so 2. mithyAdarzanaM tttvaarthshrddhaanaabhaavH| (ta. vRtti miccho| (dravyasva.pra. nayaca. 333) / 13. tattvAzruta. 7-18 kAtike. TI. 326) / ni jinadRSTAni yastathyAni na rocte| mithyAtva1 tattvoM ke viparIta zraddhAna ko mithyAdarzana kahate syodaye jIvo mithyAdRSTiraso mataH // (paMcasaM. haiN| yaha tIna prakAra ke zalyoM meM se eka hai| amita. 1-19) / 14. mithyA vitathA'satyA dRSTimithyAdRSTi-dekho mithyAdarzana / 1. micchAdiTThI darzanaM viparItakAnta-vinaya-saMzayAjJAnarUpamithyAtvaNAma kathaM bhavadi ? micchattakammassa udenn| karmodayajanitA yeSAM te mithyAdRSTayo'thavA mizyA (SaTkhaM. 2, 1, 80-81-dhava. pu.7, pR.111)| vitatham, tatra dRSTI ruciH zraddhA pratyayo yeSAM te 2. sahajappaNNaM rUvaM daTuM jo maNNae Na mcchriyo| mithyaadRssttyo'nekaanttttvpraangmukhaaH| (malA. vR. so saMjamapaDivaNNo micchAiTThI havai eso|| prama- 12-154) / 15. mithyA viparyAsavatI jinArANa vaMdiyANaM evaM daTThaNa siilshiyaannN| je bhihitArthasArthAzraddhAnavatI daSTiH darzanaM zraddhAnaM meSAM gAravaM karaMti ya sammattavivajjiyA hoti| (darzana- te mithyAdaSTikA: mithyAtvamohanIyakarmodayAdarucitaprA. 24-25) / 3. jo puNa paradavvaro micchA- jinavacanAH / (sthAnA. abhaya. vR. 1-51) / 16. diTTI havei so sAhU / micchattapariNado uNa taM paMcavihaM micchaM taddiTTI micchadiTTI ya / (zataka. bajjhadi duTTaTThakammehiM // kucchiyadevaM dhamma kucchiya- bhA. 83) / 17. mithyAdRSTirbhavenmithyAdarzanasyoliMgaM ca vaMdae jo du / lajjA-bhaya-gAravado micchA- daye sati / guNasthAnatvametasya bhadrakatvAdyapekSayA // diTTI have so hu // (mokSaprA. 15 va 62) / 4. (yogazA. svo. viva. 1-16, pR. 111) / 18. sammattapaDiNibaddhaM micchattaM jiNavarehi prikhidN| mithyA viparyastA dRSTirvastutattvapratipattiryeSAM te tassodaeNa jIvo micchAdivi tti NAdavvo // mithyaadRssttyH| (prajJApa. malaya. vR. 240, pR. (samayaprA. 171) / 5. mithyAdarzanakarmodayavazIkRta 388) / 16. mithyA viparyastA dRSTiryeSAM bhakSitaAtmA mithyaadRssttiH| (sa.si. 6-1) / 6. miccha- hatpUrapuruSasya site pItapratipattivat mithyAdRSTayaH /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [mithyAdRSTisaMstava pithyAdRSTiguNasthAna] 620, jaina-lakSaNAvalI (jIvAjI. malaya. vR. 13, pR. 18) / 20. mithyA dRssttimbibhrtH| mithyAdRSTiguNasthAnaM yaduktaM pUrvaviparyastA dRSTirjIvAjIvAdivastupratipattiryasya bha- sUribhiH // (lokapra. 3, 1134-35) / kSitadhattUrapuruSasya site pItapratipattivat sa mithyA- 1 mithyAtva ke udaya se jIva ke jo praudayika bhAva dRSTiH / (paMcasaM. malaya. vR. 1-15; karmasta. go. hotA hai usase mithyAvRSTi guNasthAna hotA hai / vR. 2, pR. 70; karmasta. de. svo. va. 2, pR. 67) / 5 jinopadiSTa tattvoM ke viSaya meM zraddhAna na karanA, 21. tttvaarthvipriitrucimithyaadRssttiH| (ta. vRtti / viparIta zraddhAna karanA, anyathA kathana karanA, sandeha zruta. 6-1) / 22. tatra mithyA viparyastA jina- karanA tathA unake viSaya meM anAdara karanA; isakA praNItavastuSu / dRSTiyaMsya pratipattiH sa mithyAdRSTi- nAma mithyAtva hai| usake hone para mithyAdRSTi rucyate // (lokapra. 3-1134) / 23. yasyAsti guNasthAna hotA hai| kAMkSito bhAvo nanaM mithyAdagasti sH| (lATIsaM. mithyAdaSTiprazaMsA-1. manasA 4-74) / cAritra-guNodbhAvanaM prshNsaa| (sa. si. 7-23; 1 mithyAtva karma ke udaya se jIva mithyAdRSTi ta. vA. 7, 23, 1) / 2. mithyA jinAgamavipahotA hai| 3 jo sAdhu para padArthoM meM anurakta rahatA rItA dRSTidarzanaM yeSAM te mithyAdRSTa yasteSAM prazaMsanaM hai vaha mithyAdaSTi hotA hai| jo bhaya, lajjA yA prshNsaa| (yogazA. svo. viva.2-17, pR. 186) / gArava se kudeva, kudharma aura kuguru kI vandanA karatA 3. mithyAdRSTInAM manasA jJAna-cAritraguNodbhAvanaM hai use mithyAdRSTi samajhanA caahie| 15 jinakI prazaMsA / (ta. vRtti zruta. 7-23) / / vRSTi mithyAsvamohanIya karma ke udaya se jinapraNIta 1 mana se mithyAvRSTi ke jJAna aura cAritra guNoM padArcasamUha ke zraddhAna se rahita hotI hai tathA ke kIrtana kA nAma mithyAdRSTiprazaMsA hai| yaha jinako jinavANI nahIM racatI hai ve mithyAdRSTi samyagdarzana kA eka pratIcAra hai| 2 jinakI dRSTi kahalAte haiN| jinAgama se viparIta hotI hai ve mithyAdRSTi kahamicyAdRSTi guNasthAna- dekho mithyAdRSTi / lAte haiM, aise mithyAdRSTiyoM kI prazaMsA ko mithyA1. micchattassudaeNa ya jIve saMbhavai udaio bhaavo| dRSTiprazaMsA kahate haiN| teSa ya micchAdiTThI ThANaM pAvei so taiyA // (bhAva- mithyAdRSTizruta-dekho mithyAzruta / saM. de. 12) / 2. sahajazuddhakevalajJAna-darzana- mithyAdRSTisaMstava- 1. (mithyAdRSTeH) bhUtArUpAkhaNDakapratyakSapratibhAsamayanijaparamAtmapratiSaD- bhUtaguNodbhAvanavacanaM sNstvH| (sa. si. 7-23, dravya-paMcAstikAya-saptatattva-navapadArtheSu mUDhatrayAdi- ta. vA. 7, 23, 1) / 2. taimithyAdRSTibhirekatra paMcaviMzatimalarahitaM vItarAgasarvajJapraNItanayavibhAgena saMvAsAtparasparAlApAdijanitaH paricayaH saMstavaH / yasya zraddhAnaM nAsti sa mithyaadRssttiH| (bR. dravyasaM., ekatra vAse hi tatprakriyAzravaNAt tAkriyAdarzanAcca dau. 13) / 3. tasya mithyAdRSTeH guNasthAnaM jJAnA- dRDhasamyaktvavato'pi dRSTibheda: sambhAvyate, kimuta diguNAnAmavizuddhiprakarSa-vizuddhayapakarSavataH svarUpavi- mandabuddhernavadharmasya iti saMstavo'pi samyaktvadUSaNam / zeSo mithyAdRSTiguNasthAnam / (karmasta. de. svo. vR. (yogazA. svo. vi. 2-17, pR. 186) / 3. vidya. 67) / 4. tatrAdyaM yad guNasthAnaM mithyAtvaM nAma mAnAnAmavidyamAnAnAM mithyAdRSTerguNAnAM vacanena jAyate / paMcAnAM dRSTimohAkhyakarmaNAmudayodbhavam / / prakaTanaM saMstava ucyate / (ta. vRtti zruta. 7-23) / (bhAvasaM. vAma. 25) / 5. jinAdiSTeSu tattveSu na 1 mithyAdRSTi ke vidyamAna va avidyamAna guNoM kA zraddhAnaM bhavediha / zraddhAnaM cApi yanmithyA'nyathA yA vacana se kIrtana karanA, ise mithyAdRSTisaMstava ca prarUpaNA // sandehakaraNaM yacca ydetessvpynaadrH| kahate haiN| yaha samyaktva kA eka pratIcAra hai| tanmithyA paJcadhA tasmin dRgmithyAdRSTiko guNaH / / 2 mithyAdRSTiyoM ke sAtha eka sthAna para rahane se (saM. prakRtivi. jayati. 5-6) / 6. tatra mithyA jo paraspara meM vArtAlApa Adi ke dvArA paricaya viparvastA, jinapraNItavastuSu / dRSTiryasya pratipattiH utpanna hotA hai use mithyASTisaMstava kahate haiM / sa bhithyAdaSTirucyate // yatta tasya guNasthAnaM samya- yaha samyaktva kA aticAra hai| isakA kAraNa yaha hai
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAdRSTisevA] 121, jaina-lakSaNAvalI [mithyopadeza hai ki eka sthAna para sAtha meM rahane se mithyAdRSTiyoM mitaradvA mithyAzrutam, yathAsvarUpamanavagamAt / (karmakI prakriyA ke dekhane va sunane se dRDha samyagdRSTi ke bhI vi. de. svo. vR. 6) / dRSTibheda ho jAnA sambhava hai, phira bhalA mandabuddhi 1 jo zruta ajJAnI mithyAdRSTiyoM ke dvArA svatantra kA to kahanA hI kyA hai ? pravagraha vA IhA rUpa buddhi se tathA apAya (pravAya) mithyAdRSTisevA-mithyAdaSTisevA nAma ekAnta- va dhAraNA rUpa mati se kalpita ho use mithyAzrata graharaktAnAM bahumananam / (bha. prA. mUlA. 44) / kahate haiN| jo ekAntarUpa pizAca se pIr3ita haiM unako bahuta mithyAstikya-xxx mithyAstikyaM tatomAnanA, isakA nAma mithyAdRSTisevA hai| 'nyathA (samyaktvenAvinAbhUtasvAnubhUtibhinnam) / mithyAnekAnta-1. tadatatsvabhAvavastuzUnyaM pari (lATosaM. 3-102) / samyaktva ke binA-mithyAtva ke sAtha-jo prAtmakalpitAnekAntAtmakaM kevalaM vAgvijJAna mithyAnekAntaH / (ta. vA. 1, 6, 7) / 2. pratyakSAdi parapadArthoM kA ayathArtha anubhavana hotA hai use mithyAstikya kahA jAtA hai| viruddhAnekadharmaparikalpanaM mithyaanekaantH| (saptabhaM. mithryakAnta-1. ekAtmAvadhAraNena anyAzeSanirApR. 74). krnnprvnnprnnidhimithykaantH| (ta. vA. 1,6,7) / 1 tat-pratat (sat-asat va nitya-anitya prAdi) 2. mithyakAntastvekadharmamAtrAvadhAraNenAnyAzeSadharmasvabhAva se rahita vastu meM kevala kalpanA se svIkRta aneka dharma svarUpa vacana ke jJAna ko mithyA ane nirAkaraNapravaNaH / (saptabhaM. pR. 74) / 1 eka dharma kA nizcaya karake jo anya samasta dharmoM kAnta kahate haiN| ke nirAkaraNa kI vyavasthA kI jAtI hai vaha mithyAmithyArtha--dekho tattvArtha / tataH (tattvArthAt ) ekAnta hai| anyastu sarvathakAntavAdibhirabhimanyamAno mithyArthaH, mithyopadeza-1. abhyudaya-niHzreyasArtheSu kriyAtasya pramANa-nayastathAryamANatvAbhAvAditi / (ta. vizeSeSa anyasyAnyathApravartanamatisandhApanaM vA zlo. 1, 25, pR. 84) / mithyopadezaH / (sa. si. 7-26) 12. mithyopadezo tatvArtha se bhinna, arthAta sarvathaikAntavAdiyoM ke dvArA nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatimAnA gayA artha (vastusvarUpa) mithyArtha kahalAtA hai| sandhAnopadeza ityevamAdiH / (ta. bhA. 7-21) / mithyAzalya-1. nijaniraJjana-nirdoSaparamAtmai- 3. mithyAnyathApravartanamatisandhApana vA mithyopdeshH| vopAdeya iti rucirUpasamyaktvAdvilakSaNaM mithyA- abhyudaya-niHzreyasArtheSu kriyAvizeSeSu anyasyAnyathAzalyam / (bR. dravyasaM. TI. 42) / 2 mithyAtvaM pravartanamatisandhApana vA mithyopadeza ityucyate / (ta. vipriitaabhiniveshH| (sA. gha. svo. TI. 4-1) / vA. 7, 26, 1) / 4. maSopadezamasadupadesa midameva 1 apanA nirmala va nirdoSa utkRSTa prAtmA hI upA- caivaM ca kuvityAdilakSaNam / (thA. pra. TI. 263) / deya hai, isa prakAra kI ruci rUpa samyaktva se bhinna 5. atisandhApana mithyopadeza iha caanythaa| yadabhyumithyAzalya kahalAtI hai| daya-mokSArthakriyAsvanyapravartanam // (ha. pu. 58, mithyAzrata-1. jaM imaM aNNANiehi micchAdidi- 166) / 2. mithyAnyathApravartanamatisandhApanaM vA ehiM sacchaMdabuddhi-maivigappinaM se taM micchaasujhN| mithyopadezaH sarvathakAntapravartanavat sacchAstrAnya(nandI. sU. 41, pR. 164) / 2. mithyAdRSTe: puna- thAkathanavat parAtisandhAyakazAstropadezavacca / raprazamAdimithyApariNAmopetatvAdvastunaH svarUpeNA- (ta. zlo. 7-26) / 7. abhyudaya niHzreyasArtheSu pratibhAsanAnmithyAzrutam, pittodayAbhibhUtasyAzarkarA- kriyAvizeSeSu anyasyAnyathApravartanamabhisandhApanaM vA divaditi / (nandI. hari. vR. pR. 52) / 3. tadeva mithyopadezaH / (cA. sA. pR. 5) / 8. mithyopadezo mithyAdRSTeranyathAvagamAnmithyAzrutam / (karmavi. ga. nAma alIkavAdaviSaya upadeza idamevaM caivaM ca brahIparamA. vyA. 10) / 4. mithyAdRSTeH punararhatpraNIta- tyAdikamasatyAbhidhAnaM zikSaNam / (gha. bi. mu.va. la. 116
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyopadeza] 622, jaina-lakSaNAvalI [mizragrahaNAddhA 3-24) / 6. mithyopadezo'sadupadezaH pratipannasatya- prabhAva meM vyatireka kA vicAra karanA use mithyAvratasya hi parapIDAkaraM vacanamasatyameva, tataH pramA- tarka yA tarkAbhAsa kahate haiM, kAraNa ki vacana kI dAt parapIDAkaraNe upadeze aticAro yathA vAhya- pravRtti vivakSA ke anusAra huA karatI haiN| ntAM kharoSTAdayo hanyantAM dasthava iti / yadvA yathA- mizrakAla-missakAlo jahA sadaMsasIdakAlo sthito'rthastathopadezaH sAdhIyAn, viparItastu ayathA- iccevmaadi| (dhava. pu. 11, pR. 76) / rthopadezo yathA-pareNa sandehApannena pRSTe na tathopa- DAMsa-macchara yukta kAla, ityAdi mizrakAla kahadezaH, yadvA vivAde svayaM pareNa vA anyatarAbhisandhA- lAtA hai| nopAyopadeza iti prthmo'ticaarH| (yogazA. svo. mizraguNasthAna-dekho mizradarzana / 1. dahi-guDaviva. 3-61, pR. 550) / 10. abhyudaya-niHzreya- miva vA missaM pihubhAvaM Neva kAriduM sakkaM / evaM sArtheSu kriyAvizeSeSvanyasyAnyathApravartanam, pareNa missayabhAvo sammAmiccho tti NAyavvo // (prA. sandehApannena pRSTe'jJAnAdinA'nyathAkathanamityarthaH / paMcasaM. 1-10; dhava. pu. 1, pR. 170 ud.; go. athavA pratipannasatyavratasya parapIDAkaraM vacanamasatya- jI. 22) / 2. sammAmicchadaeNa ya sammissaM NAma meva, tataH pramAdAta parapIDAkaraNe upadeze'ticAro hoi guNaThANaM / khaya-uvasamabhAvagayaM aMtarajAI samayathA vAhyantAM kharoSTrAdayo hanyantAM dasyava iti diLeM // (bhAvasaM. de. 198) / 3. nijazuddhAtmAniSprayojanaM vacanam / yadvA vivAde svayaM pareNa vA. ditattvaM vItarAgasarvajJapraNItaM parapraNItaM ca manyate yaH 'nyatarAtisandhAnopAyopadezo mithyopdeshH| (sA. sa darzanamohanIyabhedamizrakarmodayena dadhi-guDamizrabhAvagha. svo. TI. 4-45) / 11. tayorabhyudaya-niHzreya- vat mizraguNasthAnavartI bhavati / (bR. dravyasaM. TI. sayonimittaM yA kriyA satyarUpA vartate tasyAH kriyA- 13) / 4. jaha guDa-dahINi visamANi bhAvarahiyANi yAH mugdhalokasya anyathAkathanamanyathApravartanaM dhanA- hoti missANi / bhuMjatassa tahobhayataddiTTI mIsadiTTI dinimitta paravaMcanaM ca mithyopadeza ucyate / (ta. y|| (zataka. 6, bhA. 85, pa. 21) / 5. mizravRtti zruta. 7-26) / 12. abhyudaya-niHzreyasayo- karmodayAjjIve paryAyaH srvdhaatijH| na samyaktvaM rindrAhamindra-tIrthakarAdisukhasya paramanirvANapadasya na mithyAtvaM bhAvo'sau mizra ucyate // (bhAvasaM. ca nimittaM yA kriyA satyarUpA vartate tasyAH kriyA- bAma. 305) / 6. mizrakarmodayAjjIve samyagmiyAH mugdhalokasya anyathAkathanam anyathApravartanaM thyAtvamizritaH / yo bhAvo'ntamahattaM syAttanmizrasthAdhanAdinimittaM paravacanaM ca mithyopadezaH / (kArtike. namucyate // jAtyantarasamudbhUtivaMDavA-kharayoryathA / To. 333-34) / 13. tatra mithyopadezAkhyaH pareSAM guDa-daghnoH samAyoge rasabhedAntaraM yathA // tathA dharmapreraNaM yathA / ahamevaM na vakSyAmi vada tvaM mama manma- dvaye zraddhA jAyate smbuddhitH| mizro'sau bhaNyate nAt // (lATIsaM. 6-18) / tasmAd bhAvo jAtyantarAtmakaH / (guNa. kra. 13, 1 svargAdirUpa abhyudaya evaM mokSa kI prApti meM 15) / 7. guDa-daghnoryathA svAdo mizrayorjematAmiha / prayojanIbhUta viziSTa kriyAnoM ke viSaya meM dUsare mithyA-samyaktvayorevaM mizrayomizrako guNaH / / (saM. ko viparIta pravartAnA athavA ThaganA, ise mithyopadeza prakRtivi. jaya. 8) / kahA jAtA hai| yaha satyANuvrata kA eka aticAra 1 jisa prakAra mile hue dahI aura gur3a ke svAda hai / 2 pramAda se yukta hote hue bolanA, vastusvarUpa ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai, usI prakAra ke viparIta upadeza denA, athavA vivAda (kalaha) samyagmithyAtva prakRti ke udaya se tatvArtha ke mithyA ke viSaya meM kapaTapUrNa upadeza karanA, isakA nAma zraddhAna ke sAtha jo usakA samyak zraddhAna mizrita mithyopadeza hai| rahatA hai use mizraguNasthAna samajhanA caahie| mithyoha-dekho kutarka / vivakSAto vAcovRtteranya- mizragrahaNAddhA-appidapoggalapariyaTTanbhantare gahitrAnupalabhbhena sarvataH tadabhAve vyatirekacintA mithyohH| dAgahidapoggalANamakkameNa gahaNakAlo missaya(pramANasaM. svo. vi. 15) / gahaNaddhA NAma / (dhava. pu. 4, pR. 328) / anyatra sAdhana kI upalabdhi na hone se sarvatra usake vivakSita pudgalaparivartana ke bhItara gRhIta aura
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizracAritra ] agRhIta pudgaloM ke eka sAtha grahaNa karane ke kAla ko mizragrahaNAddhA kahate haiM / mizracAritra - dekho kSAyopazamika cAritra / anantAnubandhya pratyAkhyAna- pratyakhyAnalakSaNAnAM dvAdazAnAM kaSAyANAM udayasya kSaye sati vidyamAnalakSaNopazame sati saMjvalanacatuSkA'nyatamasya dezaghAtinazcodaye sati hAsya ratya rati-zoka-bhaya- jugupsA strI-puMnapuMsaka - vedalakSaNAnAM navAnAM nokaSAyANAM yathAsaMbhavamudaye ca sati mizraM cAritram / (ta. vRtti zruta. 2-5) / anantAnubandhI, zrapratyAkhyAna aura pratyAkhyAna rUpa bAraha kaSAyoM kA udayakSaya, unhIM kA sadavasthArUpa upazama, dezaghAtI cAra saMjvalanoM meM se kisI eka kA udaya tathA hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda aura napuMsakaveda rUpa no nokaSAyoM kA yathAsambhava udaya hone para jo cAritra hotA hai use mizracAritra kahate haiM mizrajAta - 1. mizrajAtaM ca - zrAdita eva gRhisaMyata-mizropaskRtarUpam / ( vazavai. gA. hari. vR. 55, pR. 174) / 2. yadAtmano hetorgRhasthena yAvadarthikA ditozca militamArabhyate tanmizram | ( gu. gu. SaT. sva. vR. 20, pR. 48 ) / 1 prArambha meM hI jo bhojana gRhastha aura sAdhu donoM ke lie mizrita rUpa meM pakAyA gayA ho vaha mizrajAta nAmaka doSa se dUSita hotA hai / yaha 16 udgama doSoM meM cauthA hai / mizradarzana - dekho mizraguNasthAna | samyaktva-midhyAtvayogAnmuhUrta mizra darzanaH / (yogazA. svo. viva. 1-16, pR. 111 ud.) / samyaktva aura mithyAtva ke yoga se jo eka muhUrta mizrita zraddhAna hotA hai use mizradarzana yA samyagmithyAdRSTi guNasthAna kahate haiM / mizravarNanamohanIya rAgaM navi jiNaghamme Navi dosa jAi jassa udaeNaM / so mIsassa vivAgo aMtamuttaM bhave kAlaM || (karmavi. 38 ) | jisa karma ke udaya se jIva jaina dharma ke viSaya meM na to rAga ko prApta hotA hai aura na dveSa ko bhI prApta hotA hai use mizradarzanamohanIya (samyagmithyAsva kA vipAka (pariNAma) jAnanA cAhie / mizradRSTa-yasyAM jinoktatatveSu na rAgo nApi matsaraH / samyagmithyAtvasaMjJA sA mizradRSTi: pra 623, jaina-lakSaNAvalI [mizradravyasaMyoga kIrtitA / / ( lokapra. 4-666 ) / 1 jisa dRSTi meM jina prarUpita tattvoM meM na to rAga hotA hai aura na matsarabhAva bhI hotA hai use mizradRSTi kahA jAtA hai / mizradoSa- - 1. pAsaMDehi ya saddhaM sAgArehiM ya jadaNNamuddi siyaM / dAdumidi saMjadANaM siddhaM missaM viyANAhi // ( mUlA. 6-10 ) / 2. pASaNDinAM gRhasthAnAM vA kriyamANe gRhe pazcAtsaMyatAnuddizya kASThAdimizraNena niSpAditaM vezma mizram / (bha. prA. vijayo. 230 ) / 3. saMyatAsaMyatAdyarthamAderAramyAhAraparipAko mizram / (prAcA. sU. zI. vR. 2, 1, 266 ) / 4. mizrasaMge hi pAkhaNDiyatibhyo dvitIyate / (prAcA. sA. 8- 25) / 5. yadAtmArthaM sAdhvarthaM cAdita eva mizraM pacyate tammizram | ( yogazA. svo viva. 1-38) / 6. pASaNDibhirgRhasthaizca saha dAtuM prakalpitam / yatibhyaH prAsukaM siddhamappannaM mizramiSyate // ( zrana. gha. 5-10 ) / 7. pASaNDinAM gRhasthAnAM vA sambandhitatvena kriyamANe gRhe pazcAt saMyatAnuddizya kASThAdimizraNena niSpAditaM vezma mizram / ( bha. prA. mUlA. 230 ) / 8. yat prAsukena mizraM tanmizram / XXX SaDjIvasammizraM mizraH / ( bhAvaprA. TI. 66, pR. 246 va 252) / 1 pAkhaNDiyoM aura gRhasthoM ke sAtha saMyatoM ke dene ke lie jo bhojana taiyAra kiyA gayA hai vaha mizra nAmaka udgamadoSa se dUSita hotA hai / mizradravyavedanA - missadavvavedaNA davvaM / ( dhava. pu. 10, pR. 7) / saMsArI jIva dravya ko mizranokarma-nozrAgamadravyavedanA kahA jAtA hai / saMsArijIva mizradravyasaMyoga - 1. se ki taM mIsae ? hale hAlie sagadeNaM sAgaDie raheNaM rahie nAvAe nAtrie, se taM misae se taM dabvasaMjoge | (anuyo. sU. 136, pR. 144) / 2. idANi mIsa saMjuttadabvasaMjogo, sa ca jIva-karmaNoH, tayoH sthAnAdisaMyoge sati yadupacIyate sa mizrasaMyuktasaMyogo bhavati / ( uttarA. cU. pR. 16) / 1 hala se hAlika ( halavAhA ) zakaTa se zAkaTika, ratha se rathika aura nAva se nAvika; ityAdi saMyoga kA nAma mizradravyasaMyoga hai / 2 jIva aura karma meM jo unake sthAna prAdi kA saMyoga hone para upacaya
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizradravyasthAna] 624, jaina-lakSaNAvalo mizrayoga hotA hai use mizrasaMyuktasaMyoga kahate haiN| anasAra jo pratikramaNa kiyA jAtA hai use mizra mizradravyasthAna-jaM taM missadavvaThANaM taM logA- (mAlocana-pratikramaNa) prAyazcitta kahate haiN| gaaso| (dhava. pu. 10, pu. 436) / mizrabhAva-1. ubhayAtmako (upazama-kSayAtmako) mizra (sacitta-acitta) dravyasthAna lokAkAza hai| mishrH| yathA tasminnevAmbhasi katakAdidravyasambamizradravyasparzana-missayadavvaphosaNaM chaNhaM davvA- ndhAt paGkasya kssiinnaakssiinnvRttiH| (sa. si. 2-1; NaM saMjoeNa egUNasaTThibheyabhiNNaM / (dhava. pu. 4, pR. pArA. sA. TI. 4) / 2. ubhayAtmako mizraH 143) / kSINAkSINamadazaktikodravavata / yathA prakSAlanavizemizradravyasparzana chaha dravyoM ke saMyoga se unasaTha SAt kSINAkSINamadazaktikasya kodravasya dvidhA vRttiH, (56) bheda rUpa hai| tathA yathoktakSaya hetusannidhAne sati karmaNa ekadezasya mizradravyopakrama-1. mizradravyopakramaH sacittasyaiva kSayAdekadezasya ca vIryopazamAdAtmano bhAva: ubhayAdvipadAdeH pracittakezAdisahitasya snAnAdisaMskAra. tmako mizra iti vyapadizyate / (ta. vA. 2,1, 3) / karaNam / Xxx mizra dravyopakramo'pi tathaiva 1 upazama aura kSaya ubhayasvarUpa bhAva ko mizra zaMkha-zRMkhalAdyalaMkRtadviradAdeH sacetanasya magarAdi- (kSAyopazamika) bhAva kahate haiN| jaise -- malina bhirbhidhaatH| (uttarA. ni. zA. vR. 28, pR. 11) / jala meM nirmalI Adi ke DAlane para usake sambandha 2. teSAmazvAdInAmeDakAntAnAM kuGkumAdibhirmaNDi- se jala kucha svaccha ho jAtA hai, sAtha hI nIce tAnAM sthAsakAdibhistu vibhUSitAnAM yacchikSAdiguNa- kIcar3a bhI baiThA rahatA hai usI prakAra karma ke kucha vizeSakaraNa khaDgAdibhivinAzo vA sa mizradavyopa- upazama aura kSaya ke sAtha dezaghAtI spardhakoM kA kramaH / (ayo. sa. mala. hema. va. 66, 147) / udaya banA rahane para jo bhAva utpanna hotA hai use 1acetana bAloM Adi se sahita cetana dvipada (do mizra yA kSAyopazamika bhAva kahate haiN| pAMva vAle) prAdi prANiyoM ko snAna prAdi se saMskRta mizramaMgala-mizramaMgalaM sAlaMkArakanyAdiH / (dhava. karanA, yaha parikarmaviSayaka mizradravyopakrama kaha- pu. 1, pR. 28) / lAtA hai| zaMkha va sAMkala grAdi se alaMkRta hAthI alaMkAra sahita kanyA prAdi ko mizramaMgala kahA prAdi sacetana prANiyoM kA mudgara prAdi se vinAza jAtA hai| karanA, ise vinAzaviSayaka mizradravyopakrama kahA mizrayoga-jo sarivAino khalu bhAvo udaeNa jAtA hai| mIsino hoi / pannArasa saMjogo samvo so mIsino mizrapUjA-1. jA puNa doNhaM kIrai NAyavvA jogo / / (uttarA. ni. gA. 53, pa. 35) / / missapUjA sA // (vasu. zrA. 450) / 2. yatpunaH jo sAnnipAtika bhAva udaya se mizrita hotA hai vaha kriyate pUjA dvayoH (ahaMdAdi-taccharIrayoH) sA mizra- pandraha prakAra ke saMyoga vAlA mizrayoga (mizrasaMjJikA / / (dharmasaM. thA. 6-63) / / sambandhasaMyoga) kahalAtA hai| ve pandraha saMyoga ye 1 jina Adi aura unake zarIra donoM kI jo pUjA haiM / dvikasaMyoga 4-praudayika-aupazamika, praudayikakI jAtI hai vaha mizrapUjA kahalAtI hai| kSAyika, audayika-kSAyopazamika aura praudayikamizraprakrama-sAbharaNANaM hatthINaM assANaM baa| pAriNAmika / trikasaMyoga 6-praudayika-praupazapakkamo missapakkamo nnaam| (dhava. pu. 15, pa. mika-kSAyika, praudayika-kSAyika-kSAyopazamika, pro. 15) / dayika-kSAyopazamika-pAriNAmika, praudayika-propaprAbharaNoM se sahita hAthI athavA ghor3oM Adi ke zamika-kSAyopazamika, praudayika-graupazamika-pAriprakrama ko mizraprakrama kahate haiN| NAmika aura praudayika kSAyika-pAriNAmika / mizraprAyazcitta- mizramAlocana pratikramaNarUpam, catuHsaMyoga 4-praudayika-praupazamika-kSAyika-kSAyoprAgAlocanaM pazcAd gurusandiSTena pratikramaNam / pazamika, audayika kSAyika-kSAyopazamika-pAriNA(yogazA. svo. viva. 4-60) / mika, praudayika-praupazamika-kSAyika-pAriNAmika pUrva meM mAlocanA karake pazcAta guru ke sandeza ke aura praudayika-praupazamika-kSAyopazamika-pAriNA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizrayoni ] mika | paMcasaMyoga 1 - zraudayika - zraupazamikakSAyika- kSAyopazamika-pAriNAmika (4+6+ 4+1=15) / mizrayoni - 1. mizrA (yoni) jIvavipramuktAvipramuktasvarUpA / (prajJApa. malaya. bR. 151, pR. 226) / 2. sacittAcittayoge tadyonemizratvamAhitam / ( lokapra. 3 - 55 ) / 1 jo yoni jIvapradezoM se rahita va unase sahita bhI hotI hai use mizra (sacittA citta ) yoni kahate haiM / mizravacana - tadeva bAdhyamAnAbAdhyamAnaM mizram / ( zrAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pU. 79 ) / jo vacana vastu ke sAdhaka athavA bAdhaka rUpa se pramANAntaroM se bAdhita zraura abAdhita bhI bolA jAtA vaha mizra ( satya - mRSA ) vacana kahalAtA hai| mizravedanIya - 1. mizragrahaNAt samyagmithyAtvarUpeNa vedyate yattat samyaktva - mithyAtvavedanIyam / ( zrA. pra. TI. 15 ) / 2. yattu mizrarUpeNa jinapraNItatattveSu na zraddhAnaM nApi nindetyevaMlakSaNena vedyate tanmizravedanIyam / ( prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 468) / 1 mizra se abhiprAya samyaktvamithyAtvavedanIya kA hai / jo samyaktva aura mithyAtvarUpa se anubhava meM zrAtA hai use mizra ( samyaktva - mithyAtva) vedanIya kahate haiM / mizrasamyaktva - zranantAnubandhicatuSka - mithyAtvasamyagmithyAtvAnAM SaNNAmudayakSayAt sadrUpamazamAt samyaktvanAma mithyAtvasya dezaghAtino na tu sarvadhA - tinaH udayAt mizrasamyaktvaM bhavati / (ta. vRtti zruta. 2 - 5 ) / 625, jaina- lakSaNAvalAM krodhAdirUpa cAra anantAnubandhI, mithyAtva zraura samyagmithyAtva ina chaha prakRtiyoM ke udayakSaya aura sadavasthArUpa upazama se tathA samyaktva nAmaka darzanamohanIya ke dezaghAti spardhakoM ke udaya se mizra ( kSAyopazamika ) samyaktva utpanna hotA hai / mizrasaMyuktakadravyasaMyoga - idamuktaM bhavati - jIvo hyanantakarmANuvargaNAbhirAveSTita praveSTito'pi na svarUpaM caitanyamativartate na cArcatanyaM karmANava iti tadyuktatayA vivakSyamANo'sau saMyuktakamizradravyam, tato'sya karma pradezAntaraiH saMyogo mizrasaMyuktakadravya [mizrAnukampA saMyoga ucyate / ( uttarA. ni. zA. vR. 34, pR. 25 ) / jIva karma kI ananta paramANuvargaNAnoM se zrAveSTita praveSTita hotA huA bhI apanA jo caitanya svarUpa hai usakA pratikramaNa nahIM karatA hai, isI prakAra karmaparamANu bhI apane pracetanAtmaka svarUpa kA pratikramaNa nahIM karate haiM, isa kAraNa karmaparamANuvagaMNAnoM se yukta jo usakI vivakSA kI jAtI hai vaha saMyuktakamizradravya hai / isalie usakA jo karmapradezAntaroM se saMyoga hai use mizrasaMyuktakadravya kahA jAtA hai / mizrasaMyuktadravyasaMyoga - idANi mImasaMjutta davvasaMjogA - saca jIva- karmaNoH, tayoH sthAnAdisaMyoge sati yadupacIyate sa mizrasaMyuktasaMgogo bhavati / yathA dhAtavaH suvarNAdI svena svena bhAvena parasparasaMyogena saMyuktA bhavanti, atharvateSAM krameNa pRthagbhAvo bhavati, anyat kiTaM anyacca suvarNa, evaM gRhANa jIvasyApi manatikarmaNAnA disayuktasayogo bhavani, sa ca yadA niruddhayogAzravo bhavati tadA jIva-karmaNoH pRthaktvaM bhavati / (uttarA cU. pR. 16-17) / sthAna Adi kA sayoga hone para jo upacaya ko prApta hotA hai vaha mizrasaMyuktasaMyoga kahalAtA hai, vaha jIva aura karma meM huA karatA hai / jisa prakAra suvarNAdi dhAtueM apane-apane pariNAma se paraspara ke saMyoga se saMyukta hotI haiM, athavA inakI krama se pRthaktA ( lagAva ) hotI hai-kITa bhinna hai aura suvarNa bhinna hai / isI prakAra jIva kA bhI paramparAgata karma ke sAtha anAdi saMyuktasaMyoga hotA hai, aisA grahaNa karanA caahie| jaba usa jIva ke yogAzravoM kA nirodha ho jAtA hai taba jIva aura karma kI pRthaktA ho jAtI hai / mizrAnukampA - 1. mizrAnukampocyate - pRthupApakarmamUlebhyo hitAdibhyo vyAvRttAH santoSa- vairAgyaparamaniratAH digvirati dezavirati anarthadaNDavirati copagatAstIvradoSAd bhogopabhogAnnivRtya zeSe ca bhoge kRtapramANAH pApAt paribhItacittAH viziSTa - deze kAle ca vivarjitasarvasAvadyAH parvasvArambhayogaM sakalaM visRjya upavAsaM ye kurvanti teSu saMyatAsaMyateSu kriyamANAnukampA mizrAnukampocyate / ( bha. prA. vijayo. 1834) / 2. yadvatsaMyatAsaMyateSu jinasUtra
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizrikAgati] 126, jaina-lakSaNAvalI muktAzuktimudrA] bAhya kaSTatapazcAriSu ca yathAyogyaM kriyamANAnukammA [seNINa] bhattijuttANaM // vararayaNamauDadhArI sevayamizrAnukampocyate / (bha. prA. mUlA. 1834) / mANANa vatti taha ahra / detA havedi rAjA jida1 jo mahApApasvarUpa hiMsAdi se nivRtta haiM, santoSa sattU samarasaMgha? // (ti. pa. 1, 41-42) / va vairAgya meM nirata haiN| digvirati, dhezavirati va 2. aSTAdazasaMkhyAnAM zreNInAmadhipativinamrANAm / anarthadaNDavirati kA paripAlana karate haiN| tIvra doSa rAjA syAnmakaTagharaH kalpataruH sevamAnAnAm / / (ghava. mata bhoga va upabhoga se nivRtta hokara 1, pR. 57 ud.)| 3. idi aTArasase DhINahiyo zeSa bhoga kA pramANa kara cuke haiM, antaHkaraNa meM rAjo havejja mudddhro| (tri. sA. 684) / pApa se bhayabhIta haiM, viziSTa deza va kAla ke anuH 1 jo bhaktiyukta ghor3A va hAthI prAdi aThAraha sAra sarva sAvadha se rahita haiM, tathA parvadinoM meM senAmoM yA zreNiyoM kA svAmI hotA humA sevaka samasta prArambha ko chor3akara upavAsa ko kiyA janoM ko vatti va artha ko detA hai tathA yuddha meM karate haiM; ve saMyatAsaMyata kahalAte haiN| unake viSaya zatruoM para vijaya prApta karatA hai vaha mukuTa kA meM kI jAne vAlI dayA ko midhAnukaMpA (saMyatA. dhAraka rAjA kahalAtA hai| saMyatAnukampA) kahA jAtA hai| mukta-1. nirastadravya-bhAvabandhA muktaaH| XX mizrikAgati-mizrikA (gatiH) prayoga-visrasA- X sa (bandhaH) ubhayo'pi nirasto yaH te muktaa:| bhyAmubhayapariNAmarUpatvAjjIvaprayogasahacaritAcetana- (ta. vA. 2, 10, 2) / 2. sayalakammavajjiyo dravyapariNAmAt kumbha-stambhAdiviSayA, kumbhAdayo aNaMtaNANa-dasaNa-vIriya-caraNa-suha- sammattAdiguNagahi te na tAdRzA pariNAmenotpattuM svata eva zaktAH, NAiNNo NirAmo NiraMjaNo Nicco kayakicco kumbhakArAdisAcivyAdupajAyante / (ta. bhA. siddha. mutto NAma / (dhava. pu. 16, pR. 338) / 3. muktAvR.5-22, pR. 356) / stu jJAnAvaraNAdikarmabhiH samastairmuktA ekasamayajIva ke prayoga se sahakRta jo pracetana dravya ke pari- siddhaadyH| (ta. bhA. siddha. vR. 1-5, pR. 46); NAma se kumbha aura stambha prAdi kI gati hotI hai macyante sma [saMsArAta] mktaaH| (ta. bhA. siddha. vaha prayoga aura svabhAva donoM ke prAzraya se hone ke va. 2-10): sakalakarmavimakta prAtmA muktaH / kAraNa mizrikAgati kahalAtI hai| kAraNa yaha hai (ta. bhA. siddha. vR. 10-3) / 4. loyaggasiharaki kumbha Adi usa prakAra ke pariNAma se (sva- vAsI kevalaNANeNa munniytiloyaa| asarIrA gaibhAvataH) svayaM utpanna hone meM asamartha hote hae rahiyA suNiccalA suddhbhaavtttthaa|| (bhAvasaM. de. 3) / kumbhakAra Adi ke prayoga kI apekSA rakhA karate haiN| 5. tatra kSatASTakarmANaH prAptASTaguNasampadaH / trilokamImAMsA -1. mAtumicchA mImAMsA pramANajijJA- vedino muktAstrilokAgranivAsinaH // (amita. zrA. sA / (prAva. ni. hari. vR. 23, pR. 26; nandI. 3-3) / 6. tasmAnnirmUlanirmuktakarmabandho'tinirmahari. vR. pR. 117) / 2. mImAMsyate vicAryate ava- laH / vyAvRttAnugatAkAro'nantamAnanda-dRgbalaH // gahIto'rtho vizeSarUpeNa anayA iti mImAMsA / (dhava. niHzeSadravya-paryAyasAkSAtkaraNabhUSaNaH / jIvo muktipu. 13, pR. 242) / 3. mImAMsA sadvicArarUpA padaM prAptaH prapattavyo manISibhiH // (pramANani. pra. bodhAnantarabhAvinI tattvaviSayava / (SoDaza. 7. 74) / 7.xxx muktaH kRtsnainaso'tyayAt / hemopalo malonmuktyA hema syAdamalaM yathA / / (prAcA. 1 mAna (pramANa) ke lie jo icchA hotI hai usakA sA. 3-10) / 8. muktaH bAhyAbhyantaragranthAt karmanAma mImAMsA hai| 2 avagraha se gRhIta artha kA jo bndhnaadvaa| (aupapA. abhaya. vR. 10, pR. 15) / vizeSarUpa se vicAra kiyA jAtA hai use mImAMsA 1 jo jIva dravyabandha aura bhAvabandha donoM se rahita kahate haiN| yaha IhA jJAna kA eka nAmAntara hai| ho cuke haiM ve mukta kahalAte haiM / 3 jo samasta jJAnA3 jJAna ke pazcAt jo tattvaviSayaka vicAra hotA hai varaNAdi karmoM se chuTakArA pA gaye haiM unheM mukta use mImAMsA kahA jAtA hai / kahate haiN| mukuTadhararAjA -1. aTThArasamettANaM sAmI seNANa muktAzuktimudrA-1. kiJcit gabhitI hastI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti ] 927, jaina-lakSaNAvalI [muditA samau vidhAya lalATadezayojanena muktaashuktimudraa| isakA nAma mukharogitA hai| (nirvANaka. pR. 33) / 2. muttAsuttImuddA jattha mukhasaMskAra-1. mukhasya tejaHsampAdanaM lepena samA do vi gabbhiyA hatthA / te puNa NiDAladese maMtreNa vA mukhasaMskAraH / (bha. prA. vijayo. 63) / laggA anne alagga tti // (caityava. bhA. 17) / 2. lepena maMtreNa vA tejaHsampAdanaM mukhsNskaarH| 3. muktAzuktiriya mudrA hastavinyAsavizeSAtmikA (bha. prA. mUlA. 63) / muktaashuktimudraa| yasyAM 'samau' nAnyonyAntaritA- 1 lepa athavA maMtra ke dvArA mukha meM teja utpanna dyaGgulitayA viSamo, 'dvAvapi' na tu makUTAJjali- karanA, yaha makhasaMskAra kahalAtA hai| mudrayoriva kadAcideko'pi, gabhitAviva gabhitau mukhya-vivakSito mukhya itISyate-xxx unnata madhyau na tU nIrandhrau cippittaavityrthH| hastI (svymbhuu.53)| karau syAtAm / to punarubhayato'pi sollAsau karau prakRta meM jisakI vivakSA kI jAtI hai use mukhya bhAlasthalamadhyabhAge lagnau kRtvA pazcAdvidhinA praNi- kahA jAtA hai| dhatte ityeke / anye punastatrAlagnAvityevaM vadanti / mukhya kAla-1. jIvANa puggalANaM huvaMti pariyaTTa(caityava. bhA. pravacUri. 17) / NAI vivihaaii| edANaM pajjAyA baTTate mukkhakAla1 motI kI sIpa ke samAna kucha gabhita (madhya meM prAdhAre / / (ti. pa. 4-280) / 2. lokAkAzapradekucha uThe hue) donoM hAthoM ko sama karake mastaka zasthA bhinnA: kAlANavastu ye| bhAvAnAM parivartAya sthAna para jor3ane se muktAzaktimudrA hotI hai| makhyaH kAlaH sa ucyate // 52 / / (yogazA. svo. viva, mukti-1. muktiH sA ca bAhyAbhyantaravastuSu tRSNA- 1-16, pR. 113) / vicchedarUpA, lobhAbhAva ityrthH|xxx iti 1 jIvoM aura pugaloM meM jo aneka prakAra ke parilobhaparihArarUpA nirbhayatva-svaparahitAtmapravRttimattva. vartana hote haiM unakA mApAra mukhya kAla hai| 2 padArthoM mamatvAbhAva-nissaGgatA'paradrohakatvAdiguNayuktA rajo- ke parivartana ke nimittabhUta bhinna-bhinna kAlANuoM haraNAdikeSvapyupakaraNeSvanabhiSvaGgasvabhAvA muktiH| ko mukhya kAla kahA jAtA hai| ye kAlANu lokA(yogazA. svo. viva. 4-63) / 2. muktiHprANendri- kAza ke eka eka pradeza para sthita haiN| yaviSayAsaMyamatyAgaH / (bha. prA. mUlA. 46) / 3. mukhya pratyakSa-1. mukhyamatIndriyajJAnam / (laghIya. muktI lohassa niggaho / (gu. gu. SaT svo. vR. pR. / / (gu.gu. SaT. svo. vR. pR. svo. viva. 1-4) / 2. sAmagrIvizeSavizleSitA38, uva.) / 4. nAtyantAbhAvarUpA na ca jaDimamayI khilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam / (parIkSA. vyomavadvyApinI no, na vyAvRttiM dadhAnA viSaya- 2-11) / 3. mukhyamatIndriyajJAnamazeSavizeSAlambanasukhadhanA neSyate sarvavidbhiH / sadrUpAtmaprasAdAd madhyakSam / (sanmati. abhaya. vR. 1, pR. 552) / dRgavagamaguNaudhena saMsArasArA, niHsImA'tyakSasaukhyo- 4. pAramAthikaM punarutpattAvAtmamAtrApekSam / (pra. na. dayavasatiraniHpAtinI muktiruktA // (guNasthAnakra. ta. 2-18) / 5. tatsarvathAvaraNavilaye cetanasya sva134) / 5. mocanaM muktiH, bAhyAbhyantaravastutRSNA- rUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam / (pramANamI. 1, 1, vicchedaH lobhprityaagH| (samboSasa. vR. 16, pR. 15) / 6. yatpunarAtmanaH indriyamapyanapekSya sAkSA dupajAyate tatparamArthataH pratyakSam / (nandI. malaya. vR. 1 bAhya aura abhyantara vastuviSayaka tRSNA yA 2, pR. 74) / lobha ke parityAga kA nAma mukti hai / 2 prANavi- 1 atIndriya jJAna ko mukhya pratyakSa kahate haiM / 5 viSayaka aura indriyaviSayaka asaMyama ke tyAga ko prAvaraNa (jJAnAvaraNa) ke sarvathA naSTa ho jAne para mukti kahate haiN| jo prAtmasvarUpa kA prAvirbhAva hotA hai use mukhya mukharogitA-mukhasya rogA upajihvAdayaste'sya pratyakSa kahate haiM, jo kevalajJAnasvarUpa hai| pAramAsanti mukharogI, tasya bhAvo mukha rogitaa| (yogazA. thika pratyakSa bhI use kahA jAtA hai| svo. viva. 2-53) / muditA-dekho prmodbhaavnaa| upajihvA prAdi rUpa mukha ke rogoM se yukta honA, muni-1. manyate manute vA muniH| (uttarA. cU.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [muhUrta munisuvrata] 628, jana-lakSaNAvalI pR. 206) / 2. munirmanyate jagatastrikAlAvasthA- 1, 1, 3, 18) / miti muniH / (dazavai. hari. vR. pR. 262; zrA. pra. 1 chAra (bhasma) se yukta agni ko murmura kahate haiM / TI. 61; yogazA. svo. viva. 3-124) / 3. muna- 2 idhara udhara vikhare hue agnikaNoM se vyApta bhasma yo'vadhi-manaHparyaya-kevalajJAninazca kathyante / (cA. (rAkha) ko murmara kahA jAtA hai| sA. pa. 22) / 4. mAnyatvAdAtmavidyAnAM mahadbhiH muzala-daMDaM dhaNuM jugaM nAliyA ya akkha musalaM ca kIrtyate muniH| (upAsakA. 861) / 5. jIvAdi- cauhatthA / (jyotiSka. 76) / padArthayAthAtmyamananAnmunayaH / (mA. mI. vasu. vR. cAra hAtha kA eka musala hotA hai| daNDa, dhanuSa, 20) / 6. manyate yo jagattatvaM sa maniH parikIti- yuga, nAlikA aura prakSa ye masala ke samAnArthaka tH| (jJA. sA. 13-1) / 7. yaH zama-saMvega- zabda haiN| nirvedAnukampAstikyalakSaNalakSita: jagad lokaM jIvA- musalI-1. 'mosali' tti tiryagUrvamayo vA ghttttnaa| jIvalakSaNaM manyate jAnAti tattvaM yathArthopayogena (uttarA. nemi. va. 26-25) / 2. aha-uDDha-tiri. dravyAstika-paryAyAstikasvabhAvaguNa-paryAyaH nimitto- yabhUmAlabhittisaMghaTTaNA have muslii| (gu. gu. SaTa. pAdAnakAraNa-kAryabhAvotsargApavAdapaddhatiH, tAM jAnAti svo. va. 28, pR. 61 ud.)| sa muniH| (jJA. sA. vR. 13-1) / 1 pratilekhana karate hue tiryak, Urdhva athavA pradha2 jo saMsAra ko tInoM kAla sambandhI avasthA ko stana bhUmi kA sparza kara lene para musalI yA mosalI jAnatA hai-usakA vicAra karatA hai --usakA nAma nAma kA doSa hotA hai| yaha pratilekhana ke chaha muni hai| 3 avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura doSoM meM tIsarA hai| kevalajJAniyoM ko muni kahA jAtA hai| muhUrta-1. te (nAlike) dve muhuurtH| (ta. bhA. munisuvrata-manyate jagatastrikAlAvasthAmiti muniH, 4-15) / 2. lavANaM sattahattarie esa muhutte viyAzobhanAni vratAnyasyeti suvrataH, munizcAsau suvratazca hie // tiNNi sahassA sattasayAiM tehattari ca munisuvrataH, tathA garbhasthe jananI munivatsuvratA jAteti UsAsA / esa muhutto diTTho savvehiM aNaMtanANIhiM / / munisuvrataH / (yogazA. svo. viva. 3-124) / (bhagavatI. 6, 7, 4, pR. 825; jambUdvI. 18, pR. jo jagata kI trikAlAvasthA ko jAnatA hai vaha muni 86 anuyo. gA. 105-6, pR. 179) / 3. ve kahalAtA hai, uttama vratoM ke paripAlaka kA nAma nAliyA muhutto xxx / (jyotiSka. 30) / suvata hai| isa prakAra uttama vratoM ke paripAlaka ko 4. do nAliyA muhutto xxx / (jIvasa. munisuvrata kahA gayA hai| isake atirikta garbha meM 108) / 5. lavasatahattarIe hoi muhutto xx sthita hone para mAtA uttama vratoM se vibhUSita huI, X / (bRhatsaM. 180) / 6.xxx beNAliyA isa kAraNa se bhI 20veM tIrthaMkara kA nAma munisuvrata muhuttaM ca // (ti. pa. 4-287) / 7. saptasaptatiprasiddha huaA hai| ___lavA muhuurtH| (ta. vA. 3, 38, 8) / 8. eko mumukSu-ya: karmadvitayAtItastaM mumukSU pracakSate / muhUrtaH khalu nADike dvau xxx / (varAMgaca. pArlohasya hemno vA yo baddho baddha eva sH|| 27-5) / 6. muhUrtaH saptasaptatilavapramANaH kAla(upAsakA. 865) / vizeSo bhnnyte| uktaM ca-lavANaM sattahattarIe, esa jo puNya praura pApa ina donoM hI prakAra ke karmoM se muhutte viyAhie // (dhyAnaza. hari. vR. 3 ud ) / rahita ho cukA hai use mumukSu (mokSAbhilASI) 10. dvighaTiko muhUrtaH / (prAva. ni. hari. va malaya, kahate haiN| kAraNa isakA yaha hai ki jo lohamaya yA vR. 663; prAva. bhA. hari. vR. 198, pR. 465; suvarNamaya sAMkaloM se bhI baMdhA huA hai vaha bandhana se prAva. bhA. malaya. vR. 200, pR. 583) / 11. sattabaddha (parataMtra) hI hotA hai| ___ hattarilavo egmuhutto| (anuyo. hari. va. pR. 54) / murmura-1. mummuro nAma jo chArANugo aggI so 12. xxx veNAliyA muhutto du| (dhava. pu. mummro| (dazavaM. cU. pR. 156) / 2. praviralAgni- 3, pR. 66 ud.); vehi NAliyAhi muhutto hodi / kaNAnuviddhaM bhasma mrmurH| (prAcArA. ni. zI. vR. (dhava. pu. 4, pR. 318); viMzatikalo muhUrtaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUka ] (ghava. pu. 6, pR. 66 ); sattahattarilavehi ego muhutto hodi / (ghava. pu. 13, pR. 269 ) / 13. te (lavA: ) saptasaptatiH santo muhUrta: x x x ( ha. pu. 7-20 ) / 14. nAlikAdvayaM muhUrta: / (ta. bhA siddha. vR. 4-15) / 15. ghaDiyahi dohi muhatahu XXX 1 ( ma. pu. puSpa. 1, 2, 5, pR. 23) / 16. XXX ve pAliyA muhuttaM tu // ( bhAvasaM. de. 313; go. jI. 575; jaM. dI. pa. 13-6 ) / 17. saptasaptatyA lavAnAM muhUrta: / ( dhanuyo. sU. mala. hema. vR. 114, pR. 66 ) / 18. lavANa sattahattarIe, hoi mahutto / ( saMgrahaNI. 137 ) / 16. ghaTikAdvayaM muhUrtaH / ( paMcA. kA. jaya. vR. 25) / 20. tatra dve ghaTike eko muhUrta: / (sUryapra. malaya. vR. 10, 20,57, pR. 166 ) / 21 dve nAlike ghaTike samudite eko muhUrta: / (jyotiSka malaya. vR. 30 ) / 22. saptasaptati saMkhyA lavA eko muhUrtaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 178 ) / 23. saptasaptatyA lavAnAmeko muhUrta: / ( prajJApa. malaya. vR 104 ) / 24. muhUrtaH saptasaptatilavamAna: / ( kalpasU. vi. vR. 118, pR. 174) / 1, 6 do nAlikAoM kA eka muhUrta hotA hai / 2, 7 sattara lavoM kA eka muhUrta hotA hai / mUka - 1. ko mUko ya: kAle priyANi vaktuM na jAnAti / ( prazno. mA. 16) / 2. mUko'vAk, tasya bhAvo mUkatvam / (yogazA. svo viva. 2, 53) / 626, jaMna - lakSaNAvalI 1 mUka ( gUMgA) kise samajhanA cAhie ? mUka use samajhanA cAhie jo samaya para priya bolanA nahIM jAnatA / 2 vacanoM se rahita honA- unakA uccAraNa na kara sakanA, isakA nAma mUkatA ( gUMgApana ) hai / ise prasatya bhASaNa kA phala mAnA hai / mUkadoSa - 1. mUka iva mukhamadhye yaH karoti vandanAmathavA vandanAM kurvan huMkArAMgulyAdibhiH saMjJAM ca yaH karoti tasya mUkadoSaH / ( mUlA. vR. 7-110 ) / 2. mUkaM prAlApAnanuccArayato vandanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130 ) / 3. mUko mukhAntarvandAro huMkArAdyatha kurvataH / (ana. gha. 8 - 110 ) / 1 vandanA karate samaya mukha ke bhItara mUka ke samAna rahanA - 'namosstu' prAdi kinhIM vizeSa zabdoM kA la. 117 [ mUrchA uccAraNa na karanA, athavA 'huMkAra' Adi ke dvArA saMketa ko karanA, yaha mUka nAma kA eka vandanA kA doSa hai / 2 zrAlApoM kA uccAraNa na karate hue vandanA karane para mUka nAma kA vandanAdoSa hotA hai| mUkitadoSa - 1. mUka iva kAyotsargeNa sthito mukhavikAraM nAsikA vikAraM ca karoti tasya mUktidoSaH / (mUlA. vR. 7 - 172 ) / 2. mUkasyevAvyaktazabda kurvataH sthAnaM mUkadoSaH / (yogazA. 3 - 130 ) / 3. XXX saMjJA mukha-nAsAvikArataH / mUkavanmUkitAkhyaH syAt XXX // ( zrana. dha. 8-118 ) / 1 jo mUMge ke samAna kAyotsarga se sthita hokara mukha aura nAsikA kI virUpatA ko karatA hai usake mUkita nAmaka kAyotsarga kA doSa hotA hai / 2 mUka ke samAna aspaSTa zabda karate hue kAyotsarga meM sthita honA, yaha kAyotsarga kA mUkadoSa hai / mUDha - dekho bahirAtmA / mUDhadRSTi - 1. bahiratthe phuriyamaNo iMdiyadA reNa NiyasarUvacu / NiyadehaM prappANaM zrajbhavasadi mUDhadiTThIo // ( mokSaprA . 8) / 2. mUDhadiTThI paratitthiyayA isayamayANi vA soUNa maivAmoho hojjA / ( jItaka. cU. pU. 13) / 3. kumArge pathyazarmaNAM tatrasthe'pyatisaMgatiH / triyogaH kriyate yatra mUDhadRSTiritIritA // ( dharmasaM. zrI. 4-48 ) / 4. atastve tattvazraddhAnaM mUDhadRSTiH svalakSaNAt / ( lATIsaM. 4 - 111 ) / 1 zrAtmasvarUpa se cyuta hokara indriyoM ke dvArA bAhya padArthoM meM mugdha hotA huA jo apane zarIra ko hI zrAtmA mAnatA hai vaha mUDhadRSTi kahalAtA hai / yaha samyagdarzana kA eka doSa hai / 2 paratIrthika ( mithyAdRSTi ) janoM kI pUjA-pratiSThA ko prathavA atizayoM ko dekha-sunakara jo mativyAmoha hotA hai, usakA nAma mUDhadRSTi hai / mUtra antarAya - mUtrAkhyo mUtra zukrAde: (nirgame ) x x x / (ana. dha. 5-53) / AhAra ke samaya apane mUtra va vIrya Adi ke nikala jAne para mUtra nAmaka bhojana kA antarAya hotA hai| mUrchA - 1. bAhyAnAM go-mahiSa maNi muktAdInAM cetanAcetanAnAmAbhyantarANAM ca rAgAdInAmupadhInAM saMrakSaNArjana-saMskArAdilakSaNA vyAvRtti - [ vyApRti- ]
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrchA] 930, jaina-lakSaNAvalI [mUlakaraNakRti mUrchA / (sa. si. 7-12) / 2. bAhyAbhyantaropaSi- mUrta padArtha kA mUrtatva hai| saMrakSaNAdivyApatirmUrchA / bAhyAnAM go-mahiSa-maNi- mUrtadravya-bhAva- vaNNa-gaMdha-rasa-phAsAdino muttA muktAdInAM cetanAcetanAnAm abhyantarANAM ca rAgA- dvvbhaavo| (dhava. pu. 12, pR. 2) / dInAmupadhInAM saMrakSaNArjana-saMskArAdilakSaNavyApRtiH varNa, gandha, rasa aura sparza Adi ko mUrtadravyabhAva mUrchati kathyate / (ta. vA. 7, 17, 1) / 3. mUrchA (pracitta nomAgama martadravyabhAva) kahA jAtA hai| lobhapariNatiH / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 7, mUrti-dekho mUrta / 1. rUpAdi-saMsthAnapariNAmo 12) / 4. bAhyAbhyantaropadhisaMrakSaNAdivyApRti- muurtiH| (sa. si. 5-5) / 2. rUpAdisaMsthAnapari(cA. sA. 'vyAvRtti-') mUrchA / (ta. zlo. 7-17; NAmo muurtiH| rUpamAdiryeSAM te ime rUpAdayaH / ke cA. sA. pR. 43) / 5. bhAvato'bhiSvaGgo muurchaa| punaste ? rUpa-rasa-gandha-sparzAH, parimaNDala-trikoNa(ta. bhA. siddha. vR. 2-25); mUrchA prakarSaprAptA caturasrAyata-caturasrAdirAkRtiH saMsthAnam, taiH ruupaamohvddhiH| (ta. bhA. siddha. va. 8-10) / 6. yA dibhiH saMsthAnaizca pariNAmo mUtirityAkhyAyate / murchA nAmeyaM vijJAtavyaH parigraho hyeSaH / mohodayA- (ta. vA. 5, 5, 2) / 3. rUpaM mUrtiriti gRhyate, dudIrNo mUrchA tu mmtvprinnaamH|| (pu. si. 111) / rUpAdisaMsthAnapariNAmo mUrtiriti vacanAt / (ta. # mohaH sdsdvivekvinaashH| (sthAnAM. zlo. 5-5) / 4. rUpa-gandha-rasa-sparzavyavasthA mRtiabhaya. va. 2, 4, 106) / 8. mUrchA mohavazAnma. rucyte| (yogasAraprA. 2-3) / 5. zuddhAtmano medmhmsyetyevmaaveshnm| (ana. gha. 4-104) / vilakSaNasparza-rasa-gandha-varNavatI mtiH| (ba. dravyasaM. 9. ubhayaprakArasyApi parigrahasya saMrakSaNe upArjane TI. 27) / 6. prasarvagatadravyaparimANaM mUtiH / saMskaraNe bardhanAdI vyApAro manobhilASaH muurchaa| (siddhivi. bR. 8-34, pR. 578) / 7. rUpAdi(ta. vRtti zruta. 7-17) / saMsthAna vizeSo muurtiH| (dharmasaM. malaya. va. 66) / 1 gAya, bhaiMsa, maNi va motI prAdi cetana-pracetana 1rUpa AdikoM se tathA trikoNa-caukoNa prAdi bAhya evaM abhyantara rAgAdi upaSiyoM ke saMrakSaNa, saMsthAnoM (prAkAroM) se jo pariNAma hotA hai arjana aura saMskaraNa prAdi meM vyApta rahanA, usakA nAma mUrti hai / 6 asarvagata (adhyApaka) dravya isakA nAma mI hai| 5 indriyaviSayoM meM jo ke parimANa ko mati kahate haiN| 7 rUpAdiyakta bhAvataH prAsakti huA karatI hai use mUrchA kahA prAkAravizeSa ko mUrti kahA jAtA hai| jAtA hai| mUlakaraNa-dekho mUlaprayogakaraNa / yadavayavavi. mUrta--1. je khalu iMdiyagejjhA visayA jIvehiM huMti bhAgavirahitamaudArikazarIrANAM prathamamabhinivartana te muttA / (paMcA. kA. 66) / 2. sparza-rasa-gandha- tat mUlakaraNam / (uttarA. ni. zA. vR. 188) / varNasadbhAvasvabhAva mUrtam / (paMcA. amRta. vR. 67) / avayavoM ke vibhAga se rahita jo praudArika zarIroM 3. rUpa-rasa-gandha-sparzavanmUrtam / (siddhivi. vR. 11, kI prathama racanA hotI hai use mUlakaraNa kahA 1, pR. 696) / 4. mUrtatvaM rUpAdimattvam, 'rUpAdi. jAtA hai| mayI mUrtiH' ityabhidhAnAt / (nyAyaku. 67, pR. mUlakaraNakRti- karaNesu jaM paDhamaM karaNaM paMca787) / 5. zvetAdivarNAdhAro muurtH| (ni. sA. sarIrappayaM taM mUlakaraNam / XXX sA ca muulvR.)| 6. mUrtatvaM rUpAdiyuktatvam / xxx karaNakadI orAliya-vegubviya-pAhAra-teyA-kammaiyarUpAdiyuk mUrttatvaM mUrtatAguNaH / rUpAdisanniveSAbhi- sarIrabheeNa paMcavihA ceva, chtttthaadisriiraabhaavaado| vyaGgyapudgaladravyamAtravRttitvam / (dravyAnu. ta. vyA. edesi mUlakaraNANaM kadI kajja saMghAdaNAdI taM mUla. 11-5) / karaNakadI NAma, kriyate kRtiriti vyutpatteH / athavA 1 jIva jina viSayoM ko indriyoM ke dvArA grahaNa mUlakaraNameva kRtiH, kriyate anayA iti vyutpatteH / kara sakate haiM ve mUrta kahe jAte haiN| 2 sparza, rasa, (dhava. pu. 6, pR. 325) / gandha aura varNa ke sadbhAva rUpa svabhAva vAle padArtha karaNoM meM jo pAMca zarIra svarUpa prathama karaNa hai ko mUrta kahate haiN| 6 rUpAdi se saMyukta honA, yahI usakA nAma mUlakaraNa hai| mUlakaraNa rUpa ina praudA.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla karmadoSa] 631, jaina-lakSaNAvalI [mUlaprathamAnuyoga rika prAdi zarIroM ke saMghAtana-parizATana prAdi rUpa bhavAnugatanAma-gotrakarmodayato mASadravyaprAyogyAni kArya ko malakaraNakRti kahA jAtA hai| dravyANi gRhItAni / (vyava. bhA. malaya. vR. I mUlakarmadoSa-dekho mUlakarmapiNDadoSa / 1. ava. 14, pR. 6) / sANaM vasiyaraNaM saMjoyaNaM ca vippajuttANaM / bhaNidaM jisa jIva ne 'mASa' bhava ko prApta hokara prathama hI tu mUlakammaM xxx // (malA. 6-42) / 2. nAma aura gotra karma ke udaya se mASa paryAya ke yogya mUlakarmaNAM vA bhinnakanyAyonisaMsthApanA mUlakarma- dravyoM ko grahaNa kara liyA hai use mUlaguNa-nivartanA. viraktAnAM anurAgajananaM vaa| (bha, prA. vijayo. nivatita tadvyatirikta nomAgamadravyamASa kahate haiM / 230) / 3. syAnmUlakarma cAvazavazIkRtiviyukta- mUlaguNanititadravyatAla-svAyuSaH parikSayAdayojanAbhyAM tat // (ana. dha. 5-27) / pagatajIvo yaH skandhAdirUpastAlaH sa mUlaguNanivarti1 jo (dAtA) vaza meM nahIM haiM unako vaza meM karanA taH / (bRhatka. bhA. kSe. vR. 847) / tathA viyuktoM kA saMyoga karAnA, yaha mUlakarma nAma apanI Ayu ke kSINa ho jAne para jo skandha prAdi kA eka utpAdanadoSa hai| rUpa tAla hai use mUlaguNanititadravyatAla kahate haiM / mUlakarmapiNDa---1. yadanuSThAnAd garbhazAtanAdermala- mUlaguNanivatitamASa-yo jIvavipramukto mASaH sa mavApyate tadvidhAnAdavApto muulpinnddH| (prAcArA. mUlaguNanivartitaH / (bahatka. bhA. kSe. vR. 1127) / jo mASa (uDada) jIva se rahita ho cukA hai use prasava-snapanaka-mUlarakSAbandhanAdi bhikSArtha kurvato mUlaguNanivatita mAsa kahate haiM / mUlakarmapiNDaH / (yogazA. svo. viva. 1-38, pR. mUlaguNaniSpannamaMgala-mUlo nAma pRthivIkAyA136; dharmasaM. mAna. 3-22, pR. 41) / 3. maGga- dijIvaH, tasya guNAt prayogAt pudgalAnAM dravyAdilasnAna-mUlikAdyauSadhirakSAdinA garbhakaraNavivAha- tvena vyApAraNAt niSpannaM mUlaguNaniSpannaM mRdravyAbhaGgAdi vazIkaraNAdi ca piNDArthaM kurvato muulkrm| di| (bRhatka. bhA. kSe. vR. 6) / (gu.gu. SaT. 20, pR. 50) / mUla kA artha hai pRthivIkAyAdi jIva / usake guNa 1 jisa anuSThAna se garbhazAtana prAdi kA mala prApta se-prayoga se-jo miTTI prAdi dravya niSpanna hotA kiyA jAtA hai usa prakAra ke anuSThAna se bhojana hai use mUlaguNaniSpanna magala kahate haiM / prApta karane para malapiNDa nAmaka utpAdanadoSa malapiNDa-dekho mulakarmapiNDa / / hotA hai / 2 jo garbha ke stambhana, garbhAdhAna, prasUti, mUlaprakRti - saMgahiyAsesaviyappA davaTTiyaNayaNisnAna karAnA aura mUlarakSAbandhana prAdi ko baMdhaNA mUlapayaDI NAma / (dhava. pu. 6, pR. 5) / bhikSA kA sAdhana banAtA hai usake malakarmapiNDa dravyAthika naya ke prAzraya se jo samasta bhedoM kA nAma kA utpAdanadoSa hotA hai| saMgraha karane vAlI prakRti hai use mUlaprakRti kahate mUlaguNanivartanA-1. mUlaguNanivartanA paJcazarI- haiN| rANi vaangmnHpraannaapaanaashc| (ta. bhA. 6-10) / mUlapra '- 1. ihaikavaktavyatApraNayanA2. evaMvidhAnekavizeSanirapekSA yathotpannavartinI nmUlaM tAvattIrthakarAsteSAM prathamaH samyaktvAptilakSaaudArikAdiprAyogyadravya vargaNA malakAraNavyavasthi- NaparvabhavAdigocaro'nayogo malaprathamAnayogaH / (nandI. taguNani vartanocyate / (ta. bhA. siddha. va. 2-17) / hari. va. pu. 106) / 2. iha dharmapraNayAt mUla 1 pAMca zarIra, vacana, mana aura prANApAna inheM tAvattIrthakarAsteSAM prathama [ma:] samyaktvAptilakSaNamUlaguNanivartanA kahA jAtA hai| jisa prakAra uttara- pUrvabhavAdigocaro'nuyogo mUlaprathamAnuyogaH / (samaguNanivartanA meM cakSurAdi indriyoM kA prajana prAdi vA. abhaya. vR. 147) / se saMskAra apekSita hai usa prakAra malaguNanivartanA 1eka vaktavyatA ke praNetA hone se tIrthakara mala haiN| meM anya kinhIM vizeSoM kI apekSA nahIM rhtii| unakA samyaktva ko prApti rUpa pUrva bhavAdi ko mUlaguNanivartanAtavyatiriktadravyamASa-mUla- viSaya karane vAlA jo prathama anuyoga-vistRta guNanivartitA nAma yena jIvena tatprathamatayA mASa- vyAkhyAna-hai use prathamAnuyoga kahA jAtA hai /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlaprayogakaraNa] mUlaprayogakaraNa - dekho mUlakaraNa / paJcAnAmaudArikAdizarIrANAmAdyaM saGghAtakaraNaM mUlaprayogakaraNamucyate / ( zrAva. bhA. malaya. vR. 158, pR. 55e)| zradArika zrAdi pAMca zarIroM kA jo prathama saMghAta karaNa hai use mUlaprayogakaraNa kahA jAtA hai / mUlaprAyazcitta-1. mUlaM nAma so ceva se pariyA mUlato chijjai / ( vazavaM cU. pR. 26H / 2. 'mUla' tti prANAtipAtAdau punavraM tAropaNam / ( zrAva. hari. vR. pU. 764 ) / 3. savvaM pariyAya mahAriya puNo dikkhaNaM mUlaM NAma pAyacchittaM / dhava. pu. 13, pR. 62) / 4. mUlArihaM - jeNa paDisevieNa puNo mahavvayA rovaNaM niravasesapariyAyAvaNayaNAntaraM kIrai, eyaM mUlArihaM / ( jItaka. cU. pU. 6 ) / 5. mUlaM mahAvratAnAM mUlata zrAropaNam / (yogazA. svo viva. 4 - 60 ) / 6. mUlaM pArzvastha saMsakta-svacchandeSvavasantake / kuzIle ca punardIkSA dAnaM paryAyavarjanAt // ( prana. dha. 7- 55 ) / 7. punaradyaprabhRtivratAropaNaM mUlaprAyazcittam / ( kArtike. TI. 451) / 1 aparAdha ko jAnakara usI sAdhuparyAya ko mUlataH naSTa kara denA, isakA nAma mUlaprAyazcitta hai / 3 samasta pUrva paryAya kA apaharaNa karake phira se dIkSA denA, ise mUlaprAyazcitta kahate haiN| mUlahara - 1. yaH pitRpaitAmahamarthamanyAyena bhakSayati sa mUlaharaH / ( nItivA 2-8; yoyazA. svo viva. 1-52) / 2. tathA ca guruH - pitRpaitAmahaM vittaM vyasanairyastu bhakSayet / zranyannopArjayet kiMcit sa daridro bhaved dhruvam // ( nItivA. TI. 2-8 ) / 1 jo pitA aura pitAmaha ke dhana ko anyAyapUrvaka khAtA hai - durvyasanoM dvArA naSTa karatA hai va svayaM kucha kamAtA nahIM hai- use mUlahara kahA jAtA hai / mRga - romanthavajitAstiryaJca mRgAH nAma / ( dhava. pu. 13, pR. 361 ) / romantha se rahita jo bhI tiryaJca haiM unheM mRga kahA jAtA hai / 32, jaina-lakSaNAvalI mRgacAritra - 1. tyaktagurukula ekAkitvena svacchandavihArI jinavacanadUSako mRgacAritraH svacchandaH iti vA / (cA. sA. pU. 63 ) / 2. svacchando yo gaNaM tyaktuM [ktvA ] caratyekAkyasaMvRtaH / mRgacArI [mRtyu XXX // ( zrAcA. sA. 6-52 ) / 3. svacchando yastyaktagurukula ekAkitvena svacchanda vihArI jinavacanadUSako mRgacAritra iti yAvat / uktaM ca - prAyariyakulaM muccA viharadi egAgiNo ya jo samaNo / jiNavayaNaM NidaMto svacchaMdo havai nigacArI // (ana. dha. svo TI. 7-55) / 1 jo gurukula ko chor3akara svecchA se akelA hI vihAra karatA hai tathA jinAgama ko dUSita karatA hai use mRgacAritra kahate haiN| mRgacArI va svacchanda bhI use kahA jAtA hai| yaha pArzvastha zrAdi pAMca kutsita sAdhunoM meM se eka hai / mRgacArI - dekho mRgacAritra / mRgayAvyasana - yattu mRgayA AkheTakastatrAnekeSAM mRgAdijantUnAM vadhaM karoti tadmRgayAvyasanam / (buhalka. bhA. kSe. vR. 640 ) / mRgayA nAma zikAra kA hai, usameM jo aneka mRga prAdi prANiyoM kA ghAta kiyA karatA hai use mRgayA vyasana kahate haiM / mRtakazAyI - maDayasAI mRtakasyeva nizceSTa zayanam / (bha. prA. mUlA. 225 ) / jo mRtaka ke samAna halana calana se rahita hokara sotA hai, use mRtakazAyI kahate haiN| yaha kSapaka ke zayana karane ke prakAroM meM se eka hai / mRtyu - - dekho maraNa / 1. maraNaM prANanAzaH / (lalita. vi. pU. 101 ) / 2. maraNaM prANatyAgalakSaNam X X X 1 ( paJcasU. vR. pU. 13) / 3. maraNaM dazavidhaprANaviyogarUpam / XXX | ( zrAva. ni. 566) / 4. prAgupAtta jIvana kAlAvadhe rarvAkkAle svopAttamanuSyAdyAyurdravyANAmanubhavataH kRtsnaparikSayo mRtyu: / ( ta. bhA. siddha vR. 2- 51 ) / 5. mRtyu: prANoparamaH / ( lalitavi. muni vR. pU. 23) / 6. sAdi nidhanamUrtendriyavijAtIyanara-nArakAdivibhAvavyaJjana paryAya vinAzaH eva mRtyuH / (ni. sA. vR. 6 ) / 7. mRrtimriyamANatA / ( kAvyAnu. 2, pU. 85 ); sarva viSa-gajAdisaMbhavo'bhighAtastAbhyAM mRteH prAgavasthA mRtiH / ( kAvyAnu. 2, pR. 8 ) / 1 prANoM ke vinAza ko mRtyu yA maraNa kahA jAtA hai / 4 pUrva meM prApta jIvanakAla kI avadhi ke pahile hI -- pUrvabaddha prAyupramANa ke pUrva ho - prapane prApta (bhujyamAna) manuSyAdi prAyudravyoM kA (niSekoM kA )
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyugaMgA] 633, jaina-lakSaNAvalA [mRSAvacana anubhavana karate hue jo pUrNarUpa se unakA vinAza mRSAraudraM prakIrtitam // (jJAnA. 26-16, pR. 265) / ho jAtA hai, ise mRtyu kahate haiN| 6 sAdi, sAnta 6. roSeAdyuditarasatyavacanairanyasya hAnyA mRSAnandaM aura marta indriyoM se vijAtIya aisI nara-narakAdi rodramasAtasantatipade mithyApralApe ruciH| (prAcA. vibhAva paryAyoM ke vinAza kA hI nAma mRtyu hai| sA. 10-20) / 7. mRSA asatyam, tadanubadhnAti -sattasAdINa gaMgAgro sA egA macca pizunA'sabhyAsadbhUtAdibhirvacanabhedaistanmRSAnubandhi / gaMgA / (bhagavatI. 15-86, pR. 2055) / (sthAnA. abhaya. vR. 4, 1, 247) / 8. asatyasAta sAdIna gaMgAnoM kI eka mRtyugaMgA hotI hai| vacane pariNataH mRSAvAdakaraNe pariNataH anRtAnandA khyaM raudradhyAnam / (kArtike. TI. 475) / 6. paimRdaGga-mRdaGgo vAdyavizeSaH, sa cAdhastAt vistINaM upari ca tanukaH / (prajJApa. malaya. vR. 316, pR. zUnyAsabhya-vitathavacasA paricintanam / anyeSAM 542) / drohabuddha yA yanmRSAvAdAnubandhi yat / / (lokapra. 30, mRdaMga eka prakAra kA vaha bAjA hai jo nIce vistRta 447) / 10. pizunAsabhyAsadbhUta-bhUtaghAtAdivacanaaura Upara kRza hotA hai| praNidhAnaM mRSAnubandhi / (dharmasa. mAna. svo. vR. 3-87, pR. 80) / mRdu -- 1. sanatilakSaNo mRduH / (anuyo. hari. vR. 1 jo karma ke bhAra se yukta hone ke kAraNa sadA hI pR. 60) / 2. so [sa.] natilakSaNo mRduH| (ta.. asatya yA asamIcIna va prasadbhuta vacanoM se santuSTa bhA. siddha. 3.5-23) / 3. sannatikAraNaM tini rahatA hai tathA jo nahIM dekhe gaye haiM unako dekhe gaye salatAdigato mRduH / (karmavi. svo. vR. 40) / kahatA hai, ityAdi ye saba mRSAnubandhI raudradhyAna ke 1 samyak prakAra se jo namane kI sthiti hotI hai, lakSaNa haiN| 3 zraddhA ke yogya tattva ke viSaya meM yaha mRdu kA lakSaNa hai| apanI kalpita yuktiyoM ke dvArA dUsaroM ke Thagane kA mRdasparzanAma-1. evaM sesaphAsANaM pi attho jo vicAra rahatA hai use maSAnandaraudradhyAna kahate haiM / vattavvo (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM mRSAnubandhI-dekho mRSAnandaraudradhyAna / maDavabhAvo hodi taM maDavaM nnaam)| (dhava. pu. 6, mRSAbhASA - dekho moSavAk / 1. virAhiNI pR. 75) / 2. yadudayAjjantuzarIreSu mRduH sparzo mosaa| (prajJApa. 161, pR. 246) / 2. xxx bhavati tat mRdusparzanAma / (saptati. malaya. vR. 6) / mosA virAhiNI hoi| (dazavaM. ni. 272) / 3. yadRdayAjjantUzarIraM haMsarutAdiva mRdu bhavati tad 3. viparIta svarUpA muSA | XXX ukta ca-- mRdu sparzanAma / (karmavi. de. svo. vR. 40) / ___xxx tavivarIyA mosA xxxn (prajJApa. 1 jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM mRdutA malaya. vR. 161) / hotI hai use mRdu nAmakarma kahate haiN| 1 jo bhASA yathArtha vastusvarUpa ke prarUpaka satya kI mRSAnandaraudradhyAna--dekho anRtAnanda / 1. mosA- virAdhaka hotI hai use mRSA bhASA kahate hai / NubaMdhI NAma jo kammabhAriyayAe niccameva asaMta- mRSAmanayoga- dekho moSamanayoga / asabbhUtehiM abhiramai, adivANi ya bhaNai diTThANi mRSAraudradhyAna- dekho mRSAnandaraudradhyAna / mae, evamAdi mosANubandhI / (dazarva. cU. pR. 31) / mRSAvacana-dekho mRssaabhaassaa| 1. prAgabhihita2. pisuNA'sabbhAsabbhUya-bhUyadhAyAivayaNapaNihANaM / sAmAnyalakSaNayoge sati sadbhUtanihnavAsadbhUtodmAyAviNo'tisaMdhaNaparassa pacchannapAvassa / / (dhyAna- bhAvana-viparIta-kaTuka-sAvadyAdi mRSAvacanam / (ta. za. 20) / 3. zraddheye paralokasya svavikalpita- bhA. hari. va siddha. vR. 7-1) / 2. tadeva pramANeyuktibhiH / vipralambhanasaMkalpo mRSAnandaM sunanditam // barbAdhyamAnaM sanmRSA / (prAva. hari. vR. mala. hema. Ti. (ha. pu. 56-23) / 4. mRSAnando mRSAvAdarati- pR. 76) / sandhAnacintanam / vAkpAruSyAdiliGgaM tat dvitIyaM 1 sadbhUta ke apalApaka, asadbhUta ke prakAzaka, raudramiSyate // (ma. pu. 21-50) / 5. asatya- viparIta, kaTuka aura pApayukta vacana ko mRSAvacana kalpanAjAlakazmalIkRtamAnasaH / ceSTate yajjanastaddhi kahA jAtA hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRSAvAda ] mRSAvAda prasaMtavaNaM musAvAdI / kimasaMtavayaNaM ? micchattAsaMjamakaSAya- pamAduTTAviyo vayaNakalAvo / (ghava. pu. 12, pR. 279 ) / prazasta vacana kA nAma bhUSAvAda hai / aisA vacanakalApa mithyAtva, zrasaMyama, kaSAya aura pramAda ke zrAzraya se utpanna hotA hai / mRSAvAdaviramaNa - ahAvare ducce bhaMte mahatvae musAvAyA veramaNaM / savvaM bhaMte musAvAyaM paccakkhAmi, se kohA vA lohA vA bhayA vA hAsA vA neva sayaM mukhaM vaijjA neva'nnehi musaM vAyAvijjA musaM vayaM te'vi annena samaNujANAmi jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kA eNaM na karemi na kAravema karataM pi zrannaM na samaNujAjAmi, tassa bhaMte pakkimAmi nidAmi garihAmi zrappANaM vosirAmi / ducce bhaMte mahavvae uvadvipromi savvAzro musAvAyAzro veramaNaM / / ( dazavaM. su. 4-4, pu. 146) / krodha, lobha, bhaya prathavA parihAsa se asatyabhASaNa ke parityAga kI pratijJA karanA ki maiM na svayaM asatya bolUMgA, na dUsaroM ko usake bolane ke lie preraNA karUMgA, svayaM prasatya bhASaNa karane vAle dUsaroM kA anumodana na karUMgA; jIvana paryanta maiM mana, vacana evaM kAya se na svayaM karUMgA, na karAUMgA aura na karate hue anya kI anumodanA karUMgA; isa prakAra se prasatya vacana kA parityAga karane vAle ke mRSAvAdaviramaNa nAma kA dUsarA mahAvrata hotA hai / megha - vArisu vA kasaNavaNNA mehA NAma / (ghava. pu. 14, pR. 35 ) / vAriza ke samaya kAle raMga ke jo bAdala hudhA karate haiM unheM megha kahA jAtA hai / meghacAraNa- 1. avirAhidUNa jIve apukAe bahuvihANa meghANaM / jaM uvari gacchii muNI sA riddhI meghacAraNA NAma / ( ti pa 4 - 1043) / 2. nabhovartmani pravitatajaladharapaTalapaTAstaraNe jIvAnupaghAticaGkramaNaprabhavo meghacAraNAH / ( yogazA. sva. vi. 1-6, pu. 41 ) / 1 muni bahuta prakAra ke meghoM ke jalakAyika jIvoM ko virAdhanA na karake jo unake Upara se jAtA hai, ise meghacAraNa Rddhi kahA jAtA hai / 1 634, jaina - lakSaNAvalI [meSasamAna ziSya meda -- medo vasA mAMsasambhavam / (yogazA. svo. viva. 4-72 ) / mAMsa se jo zarIragata dhAtu utpanna hotI haiM use medA (cava) kahA jAtA hai / meghA - 1. meghA granthagrahaNapaTuH pariNAmaH jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamajaH cittadharma iti bhAvaH / (lalivi. pU. 81 ) / 2. medhyati paricchinatti artha - manayA iti medhA / ( dhava. pu. 13, pR. 242) / 3. medhA ca sacchAstragrahaNapaTuH pApazrutAvajJAkArI jJAnAvaraNIya kSayopazamajazcittadharmaH, athavA meghA maryAdAvartitA / (yogazA. svo viva. 3-124 ) / 4. viziSTo granthagrahaNapaTurAtmanaH pariNAmavizeSo meghA / (dharmasaM. malaya. pU. 14) / 5. pAThagrahaNazaktirmedhA / (na. gha. svo TI. 3-4; ta. vRtti zruta. 1-13 ) / 6. XXX medhA kAlatrayAtmikA / (ta. vRtti zruta. 1-13 ud . ) / 1 jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlA jo citta kA dharma grantha ke grahaNa karane meM dakSa hotA hai use medhA kahate haiM / jAnA jAtA hai usakA nAma kA eka nAmAntara hai / medhAvI - meghA vidyate yeSAM te medhAvino grahaNadhAraNasamarthAH / (sUtrakR. sU. zI. 2, 6, 16, pR. 144) / 2 jisake dvArA padArtha meghA hai / yaha zravagraha jo medhA ke svAmI hokara grahaNa va dhAraNa meM samartha hote haiM ve meghAvI kahalAte haiN| meraka- merakaM tAlaphala niSpannam / ( vipAka. abhayavR. pu. 23) / tAla ke phala se jo madya utpanna hotA hai usakA nAma meraka hai / meSasamAna ziSya - yathA meSo vadanasya tanutvAt svayaM ca nibhRtAtmA goSpadamAtrasthitamapi jalamakaluSIkurvan pivati tathA yaH ziSyo'pi padamAtramapi vinayapuraH saramAcAryacittaM prasAdayan pRcchati sa meSasamAnaH sa caikAntena yogya: / ( zrAva. ni. malaya. vR. 136, pU. 144 ) / jisa prakAra meSa mukha ke choTe hone se gAya ke khura ke pramANa meM bhI sthita jala ko kaluSita na karake pItA hai usI prakAra jo ziSya bhI vinayapUrvaka prAcArya ke citta ko prasanna karatA huA pada mAtra
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtrI bhAvanA ] bhI pUchatA hai vaha meSa ke samAna mAnA jAtA hai / aisA ziSya sarvathA yogya hotA hai / maitrIbhAvanA - 1. jIvesu mittacitA mettI x x X | (bha. prA. 1666 ) / 2. pareSAM duHkhAnutpattyabhilASo maitrI / ( sa. si. 7-11; ta. zlo. 7, 11; bha. prA. vijayo. 131) / 3. pareSAM duHkhAnutpattyabhilASo maitrI | svakAya vAGmanobhiH kRta-kAritAnumatavizeSaNaH pareSAM duHkhAnutpattI abhilASaH mitrasya bhAvaH karma vA maMtrI / (ta. vA. 7, 11, 1 ) / 4. parahitacintA maMtrI XX X | ( SoDazaka. 4-15) / 5. anantakAlaM catasRSu gatiSu paribhramato ghaTIyaMtravatsarve prANabhRto'pi bahuzaH kRtamahopakArA iti teSu mitratAcintA maMtrI / ( bha. prA. vijayo. 1696) / 6. kSudretaravikalpeSu carasthirazarIripu / sukha-duHkhAdyavasthAsu saMsRteSu yathAyatham // nAnAyonigateSveSu samatvenAvirAdhikA / sAdhvI mahattvamApannA matirmaitrIti paThyate / jIvantu jantavaH sarve kleshvysnvrjitaaH| prApnuvantu sukhaM tyaktvA vairaM pApaM parAbhavam // (jJAnA. 27, 5-7, pR. 272 ) / 7. kAyena vacasA vAcA'pare sarvatra dehini / praduHkhajananI vRttimaMtrI maMtrIvidAM matA // ( upAsakA 335) / 8. medyati snihyatIti mitram, tasya bhAvaH samastasatvaviSayaH snehapariNAmo maitrI / (yogazA. svo viva. 4 - 117 ) ; mAkArSIt ko'pi pApAni mA ca bhUtko'pi duHkhitaH / mucyatAM jagadapyeSA matirmaMtrI nigadyate || (yogazA. 4 - 118 ) / 6. kAya-vAGmanobhiH kRta-kAritAnumatairanyeSAM kRcchrAnutpattikAMkSA maitrItyucyate / (ta. vRtti zruta. 7-11) / 1 sabhI prANiyoM ke viSaya meM jo mitratA kA vicAra rahatA hai, use maMtrI bhAvanA kahate haiM / 4 dUsaroM ke hita ke cintana kA nAma maMtrI hai / maMtrIvandana - 1. yathA nihorakadoSAdiduSTaM vandate tathA maMtryApi hetubhUtayA kazcidvandata eva, AcAryeNa saha maMtrI prIti icchan vandata ityarthaH tadidaM maitrIvandanakamucyate / ( Ava. ha. vR. mala. hema. Ti. pU. 88) 2. maitrIto mama mitramAcAryaM iti, prAcA 635, jaina - lakSaNAvalo dAnI maitrI bhavatviti vA vandanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130) / 3. maMtryA'pi - maMtrI mAzritya kazcid vandate, prAcAryeNa saha maitrIM prItimicchan [ maithanasaMjJA vandata ityarthaH tadidaM maMtrIvandanamucyate / ( prava. sAro. vR. 162 ) / 1 jisa prakAra nihoraka doSAdi se duSTa kI vandanA kI jAtI hai usI prakAra AcArya ke sAtha merI maitrI ho, isa prakAra icchA karake mitratA ke nimitta se jo vandanA kI jAtI hai use maMtrIvandana kahA jAtA hai| maithuna - 1. strI-puMsayozcAritra mohodaye sati rAgapariNAmAviSTayoH parasparasparzanaM prati icchA mithunam, mithunasya karma maithunamityucyate / ( sa. si. 7- 16; mUlA. vR. 1 - 4 ) / 2. strI-puMsayoH parasparagAtropazleSe rAgapariNAmo maithunam / cAritramohodaye sati strI-puMsayoH parasparagAtropazleSe sati sukhabhupalipsamAnayoH rAgapariNAmo yaH sa maithunavyapadezabhAk / (ta. vA. 7, 16, 4) / 3. tthI purisavisavAvAro maNa vayaNa kAya sarUvo mehuNam / ( dhava. pu. 12, pR. 282 ) / 4. strI-puMmorvedodaye vedanApIDitayoryatkarma tanmaithunamathavaikasyApi cAritramohodayodRktarAgasya hastAdisaMghaTTane'sti maithunamiti / (cA. sA. pR. 42 ) / 5 vedatIvrodayAt karma maithunaM mithunasya yat / tadabrahmApadAmekaM padaM sadguNalopanam / / (AcA. sA. 5 - 47 ) / 6. mithunasya karma maithunam / kiM tat mithunasya karma ? strI-puMsayozcAritramohavipAke rAgapariNatiprAptayoranyonyaparvaNaM ( sparzanaM ) prati abhilASaH sparzopAyacintanaM ca mithuna karmocyate / (ta. vRtti zruta. 7-16) / 1 cAritramoha kA udaya hone para rAga se prAkrAnta strI-puruSoM ke jo paraspara ke sparza kI icchA hotI hai use mithuna aura mithuna kI kriyA ko maithuna kahA jAtA hai / maithunasaMjJA - 1. paNidarasabhoyaNeNa ya tassuvogeNa kusIlasevAe / vedassudIraNAe mehuNasaNNA havadi evaM || ( prA. paMcasaM. 1-54; go. jI. 136 ) / 2. maithunasaMjJA maithunAbhilASaH vedamohodayajo jIvapariNAmaH / ( zrAva. hari. vR. 4, pR. 580 ) / 3. puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasambandhAbhilASAsevane maithunasaMjJA / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 2- 25 ) / 4. maithunasaMjJA vedamArgaNAprabhedaH, strIpuMnapuMsakavedAnAM tIvrodayarUpatvAt / ( dhava. pu. 2, pU. 414 ) / 5. maithunasaMjJA vedodayajanito maithunA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSa] 636, jaina-lakSaNAvalo / mokSa bhilASaH / (sthAnAM. 4,4, 356 ; jIvAjI. malaya. 83) / 11. mokSaH azeSakarmaviyogalakSaNaH / (ta. vR. 13) / 6. maithunecchAtmikA vedodayajA maithunA- bhA. hari. vR. pR. 5); atra mokSaH karma vimuktaH (lokapra. 3-445) / 7. maithanasaMjJA prAtmocyate / xxx yathA (dApoSaprAgbhAvedodayAnmathunAbhilASaH / (dharmasaM. mAnavi. 3-87, rAdharopalakSitaM kSetraM mokSastadA xxx / (ta. pR. 80) / bhA. hari. vR. 1-1, pR. 15) / 12. mokSaH sarvathA1 sundara rasayukta bhojana karane, bhojana kI ora iSTavidhakarmamalaviyogalakSaNaH / (prAva. ni. hari. upayoga ke rahane, kuzIla kA sevana karane aura veda- vR. 103, pR. 72) / 13. kRtsnakarmakSayAnmokSo karma ko udIraNA se maithunasaMjJA huA karatI hai| jnm-mRtyaadivrjitH| sarvabAdhAvinirmukta ekAnta2 veda mohanIya ke udaya se maithuna kI abhilASArUpa sukhasaMgataH // yanna duHkhena saMbhinnaM na ca bhraSTamanantajo jIva kA pariNAma hotA hai usakA nAma maithuna- ram / abhilASApanItaM yattajjJeyaM paramaM padam / / saMjJA hai| (praSTaka. 32, 1-2) / 14. prAtyantiko viyogastu mokSa-1. bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAM kRtsnakarmavipra- dehAdermokSa ucyte| (Sar3ada. sa. 52) / 15. mocanaM mokSo mokssH| (ta. sa. vi. 10-2); kRtsnakarma- mokSaH, mucyate anenAsminniti vA mokssH| (dhava. kSayo mokssH| (ta. sU. zve. 10-3) / 2. kRtsna- pu. 13, pR. 348); jIva-kammANaM viyogo mokkho karmakSayalakSaNo mokssH| (ta. bhA. 10-3) / 3. NAma / (ghava. pu. 16, pa. 338) / 16. niHzeSa bandhaviyogo mokSaH xxx / (prazamara. 221) / karmanirmokSo mokSo'nantasukhAtmakaH / samyavize4. azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAtmAnamAvasAmi paNajJAna-dRSTi cAritrasAdhanaH // (ma. pu. 24-16) / bhavam / mokSastadvIparAtmeti xxx // (ratnaka. 17. niHzeSakarmanirmokSaH svAtmalAbho'bhidhIyate / 104) / 5. niravazeSanirAkRtakarmamalakalaMkasyA- mokSo jIvasya nAbhAvo na guNAbhAvamAtrakam // (ta. zarIrasyAtmano'cintyasvAbhAvikajJAnAdiguNamavyAbA- zlo. 1,1,4,5.58) / 18. svAtmalAbhastato dhasukhamAtyantikamavasthAntaraM mokSa iti / (sa. si. mokSaH kRtsnkrmkssyaanmtH| nirjarA-saMvarAbhyAM tU 1-1 utthAnikA); kRtsnakarmaviprayogalakSaNo sarvasadvAdinAmiha // (prAptapa. 116) / 16. mokSa mokssH| (sa. si. 1-4) / tato bhavasthitihetusamIkR- iti ca jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmakSayalakSaNaH kevalAtmatazeSakarmAvasthasya yugapadAtyantikaH kRtsnakarmavipra- svabhAvaH kathyate svAtmAvasthAnarUpo na sthAnam / mokSo mokSaH pratyetavyaH / (sa. si. 10-2) / xxx athaveSatprAgbhAradharaNI mokSazabdenAbhi6. kammayadavvehi samaM saMjogo hoi jo u jiivss| dhAtumiSTA / (ta. bhA. siddha. vR. 1-1); jJAnaso baMdho nAyavvo tassa vinogo bhave mukkho|| zama-vIrya - darzanAtyantikakAntikAbAdhanirupamasukhA(prAcA. ni. 260) / 7. aikAntikAtyantikani- tmana prAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokssH| xxx tyamuktaM karmakSayodbhUtamanantasaukhyam / xxx mokSo'pyayamAtmA samastakarmavirahita iti / xx mokSamudAhariSye // (varAMgaca. 101) / 8. prAtya- X kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokssH| ntikaH sarvakarmanikSepo mokssH| mokSa asane itye- (ta. bhA. siddha. vR. 1-4) / 20. abhAvAd bandhatasya dhana bhAvasAghano mokSaNaM mokSaH asanaM kSepaNa- hetUnAM bandhanirjarayA tthaa| kRtsnakarmapramokSo hiM mityarthaH; sa prAtyantikaH sarvakarmanikSepo mokSa ityu- mokSa ityabhidhIyate // (ta. sA. 8-2) / 21. prAcyate / (ta. vA. 1, 1, 37); kRtsnakarmaviyoga- tma-bandhayoddhidhAkaraNaM mokSaH / (samayaprA. amata. va. lakSaNo mokssH| samyagdarzanAdihetuprayogaprakarSe sati 316-18) / 22. atyantazuddhAtmopalambho jIvasya kRtsnasya karmaNazcaturvidhabandhaviyogo mokSaH / (ta. jIvena sahAtyantavizleSaH karmapudgalAnAM ca mokSaH / vA. 1, 4, 20) / 6.mAtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarmalakSayam / (siddhivi. 7, 19, pa. 485) / svahetoryo vizleSo jIva-karmaNoH / sa mokSaH xx 10. nIsesakammavigamo mukkho jIvassa suddhsvss| x // (tattvAnu. 230) / 24. mokSo'pi pAthisAi-prapajjavasANaM mavAvAhaM pravatthANaM // (dhAvapra. vAtyantaM vizleSo jiiv-krmnnoH| (pradyumnaca. 6,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSa ] 46) / 25. prabhAve bandhahetunAM nirjarAyAM ca bhAsvaraH / samastakarma vizleSo mokSo vAcyo'punarbhavaH // ( yogasA. prA. 7 - 1) / 26. mokSyate'syate yena mokSaNamAtraM vA mokSaH / niravazeSANi karmANi yena pariNAmena kSAyikajJAna-darzana yathAkhyAtacAritrasaMjJitenAsyante sa mokSaH, vizleSo vA samastAnAM karmaNAm / (bha. zrI. vijayo. 134) / 27. Nissekammamukkho so mukkho jiNavarehi paNNatto / rAyadosa bhAve sahAvathakkassa jIvassa || ( bhAvasaM. de. 346 ) | 28. savvassa kammaNo jo khayahedU appaNI hu pariNAmo / yo so bhAvamukkho davvavimukkho kammabhAvo // ( dravyasaM. 37 ) / 26. anantacatuSTaya svarUpa lAbhalakSaNamokSaprasiddheH X xx / ( nyAyaku. 76, pR. 836) / 30 vadanti yogino mokSaM vipakSaM janmasantateH / niSkalaGka nirAbAdhaM sAnandaM svasvabhAvajam // ( jJAnA. 1-45 ) ; ni:zeSakarmasambandhaparividhvaMsalakSaNaH / janmanaH pratipakSo yaH sa mokSaH parikIrtitaH // dRgvIryAdiguNopetaM janmaklezaH paricyutam / cidAnandamayaM sAkSAnmokSamAtyantikaM viduH / pratyakSaM viSayAtItaM niropamyaM svabhAvajam | avicchinnaM sukhaM yatra sa mokSaH paripaThyate // (jJAnA. 6-8, pR. 62 ) / 31. kRtsnakarmakSayo mokSo bhavyasya pariNAminaH / jJAna- darzanacA - ritratrayopAyaH prakIrtitaH // ( candra ca 18 - 123 ) / 32. jIva- pudgala saMzleSarUpabandhasya vighaTane samarthaH svazuddhAtmopalabdhipariNAmo mokSaH / (bR. dravyasaM. TI. 28, pR. 76 ) ; niravazeSanirAkRtakarma malakalaGkasyAzarIrasyAtmana prAtyantika- svAbhAvikA cintyAdbhutAnupamasakala vimalakevalajJAnAdyanantaguNAspadamavasthAntaraM mokSo bhaNyate XXX / (bR. dravyasaM. TI. 37, pR. 139 ) / 33. zrAnando jJAnamaizvaryaM vIrya paramasUkSmatA / etadAtyantikaM yatra sa mokSaH parikIrtitaH // ( upAsakA 45 ) ; AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarma lakSayAt / nAbhAvo nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam // ( upAsakA. 113) / 34. mucyate'nena muktirvA mokSo jIvapradezAnAM karmarahi tatvaM svataMtra bhAvaH / ( mUlA. vR. 5-6 ) / 35. Nissesammamokkho mokkho jiNasAsaNe samuddiTTho / tamhi kae jIvosyaM zraNuhavai praNaMtayaM sokkhaM // la. 118 [ mokSa ( vasu. zrI. 45 ) ; 36. mokSaH svAtmopalabdhiH / ( prA. mI. vasu. vR. 40 ) / 37. bhAva dravyAtmakAzeSakarma - nokarmaNAM kSayAt / bhAva dravyAtmako mokSacArucAritra sampadA / / (jhAcA. sA. 3-41) / 38. sakalakarmavipramokSalakSaNo mokSaH / (bRhatsva. TI. 110 ) / 36. svasvabhAvajamatyakSaM yadasmin zAzvataM sukham / caturvargAgraNItvena tena mokSaH prakItitaH // (yogazA. svo viva. 1-16, pR. 115 ud) / 40. mocanaM karmma- pAzaviyojanamAtmano mokSaH / ( sthAnA. abhaya vR. 1 - 10 ) / 41. mokSaH zrazeSakarmakSayalakSaNo viziSTAkAzapradezAkhyo vA / (prAcA. zI. vR. 1, 5, 6, 172) / 42. pudgala pariNAmakarma - zarIrasambandho banvastato vizleSo mukti: / (bR. sarvajJasi. pR. 187) / 43. tayorevA''tyantikaH pRthagbhAva: : ( uttarA. ni. zA. vR. 4) / 44, mokSoszeSakarma viyogalakSaNo XXX / ( ta. bhA. kArikA. de. vR. 5) / 45. mokSa: sakalakarmmasalavikalatAlakSaNaH / ( dharmasaM. malaya. vR. 1175 ) / 46. yena kRtsnAni karmANi mokSyante'syanta zrAtmanaH / ratnatrayeNa mokSo'sau mokSaNaM tatkSayaH sa vA // ( ana. dha. 2-44) / 47. mokSyante'syante zrAtmanaH pRthak kriyante samastAni karmANi yena sampUrNaratnatrayalakSaNenAtmapariNAmena sa mokSaH / athavA mokSyate vizli Syate jIvo yena nIrasIbhUtena karmaNA tacchAditaphaladAnasAmathyaM karma mokSaH / yadi vA mokSaNaM mokSaH jIva-karmaNorAtyantiko vizleSaH / (bha. prA. malA. 38 ) / 48. prabhAvAd bandhahetunAM nirjarAyAzca yo bhavet / niHzeSakarma nirmokSaH sa mokSaH kathyate jinaH // ( dharmaza. 21 - 160 ) / 46. mohastu saMbanirjarAbhyAmAtyantiko viyogaH karmabhiH / (pramAla. 305) / 50. mokSaH kRtsnakarmakSayaH / (syAdvAdama. 27, pR. 302) / 51. aSTakarmakSayAnmokSaH XX X | ( vivekavi 8 - 253, pR. 188 ) / 52. sakalakarmakSaye lokAgrapradeze nityajJAnAnandamayazca mokSa: / (gu. gu. SaT. svo vR. 5) / 53. va maMkSayeNa jIvasya svasvarUpasthitiH zivam | ( SaDda sa. rAja. 16) / 54. XX X jIvasya samastakarma malakalaMkarahitatvaM azarIratvamacintanIyasargika jJAnAdiguNasahitAvyAbAdhasokhyaM IdRzamAtyanti 637, jaMna - lakSaNAvalo
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSatarubIja ] kamavasthAntaraM mokSa ucyate / ( ta vRtti zruta. 1 - 1 utthAnikA) / 55. puMso'vasthAntaraM mokSaH kRtsnakarmakSaye sati / jJAnAnandAdidharmANAmAvirbhAvAtmakaH svataH / ( jambU. ca. 3-60 ) / 56. mokSaH svAtmapradezasthitavividhavidheH karma paryAya hAnirmUlAttatkAlacittAdvimalataraguNodbhUtirasyA yathAvat / syAcchuddhAtmopalabdheH paramasamarasIbhAvapIyUSatRptiH zukladhyAnAdibhAvAparakaraNatanoH saMvarAnnirjarAyAH // ( adhyAtmaka. 1 - 5 ) / 57. mokSaM sarvakarmavicaTanarUpaM niHzreyasam / ( sambodhasa. vR. 2) / 58. mokSaH sarvakarmakSayalakSaNaH / (jJA. sA. vR. 7-1) / 56. mokSaH punaH samyagdarzana- jJAna-cAritrebhyaH karmaNAmatyantocchedaH / ( dharmasaM. mAna. svo vR. pU. 24) / 1 bandha ke hetubhUta zrAtrava ke nirodha svarUpa saMvara aura nirjarA ke dvArA jo samasta karmoM kA kSaya hotA hai usakA nAma mokSa hai 1 6 karmadravyoM ke sAtha jo jIva kA saMyoga hotA hai use bandha prora usake viyoga ko mokSa jAnanA cAhie / mokSatarubIja - ki mokSatarorbIjaM samyagjJAnaM kriyAsahitam / ( prazno 4 ) / mokSarUpa vRkSa kA bIja kyA hai ? kriyA ( zrAcaraNa ) sahita samyagjJAna usa mokSa rUpa vRkSa kA bIja ( upAya ) hai / 38, jaina- lakSaNAvalI mokSamArga - 1. rAyAdidosara hilo jiNasAsaNe mokkhamagguti // ( cAritraprA . 38 ) / 2. niccelaM pANipattaM uvaiTThe paramajinavaridehi / ekko vi mokkhamaggo sesA ya zramaggayA savve // ( sUtraprA . 10 ) / 3. sammatta - NANajuttaM cAritaM rAga-dosaparihINaM | mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laddhabuddhINaM // ( paMcA. kA. 106); dhammAdIsaddahaNaM sammattaM nANamaMga-puvvagadaM / ciTThA tavaMmi cariyA vavahAro mokkhamaggo ti // NiccayaNayeNa bhaNido tihi tehi samAhido hu jo zrappA / Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na muryAdi mokkhamaggotti / / (paMcA. kA. 160-61 ) / 4. daMsaNa - NANa caritANi mokkhamaggaM jiNAviti // ( samayaprA 440 ) / 5. samyagdarzana - jJAna cAritrANi mokSamArgaH / (ta. sU. 1-1; paMcA. zramRta. vR. 160 ) / 6. samyaktva -jJAna-cAritraH saMpadaH sAdhanAni mokSasya / tAsvekatarAbhAve'pi [ mokSasukha mokSamArgo'pyasiddhikaraH // ( prazamara. 230 ) / 7. samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmako mokSamArgaH / (ta. ilo. pR. 10) 8. XXX samyagdarzana - jJAna- cAritrAhamako mokSamArga: XXX / (sUtrakR. ni. zI. vR. 27, pR. 6) / 6. evaM samyagdarzana - bodha caritratrayAtmako nityam / tasyApi mokSamArgo bhavati niSevyo yathAzaktiH // ( pu. si. 20 ) ; samyaktvacaritra - bodhalakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paraM padaM puruSam / / ( pu. si. 222 ) / 10. syAt samyagdarzanajJAnacAritratritayAtmakaH / mArgo mokSasya bhavyAnAM yuktyAgamasunizcitaH // (ta. sA. 1-3) / 11. na khalu dravyaliMgaM mokSamArgaH, zarIrAzritatve sati paradravyatvAt / tasmAd darzana-jJAnacAritrANyeva mokSamArgaH, zrAtmAzritatve sati svadravyatvAt / ( samayaprA. amRta. vR. 440 ) / 12. sa ca muktimArgaH samyagdarzana- jJAna cAritrAtmaka eva yuktaH / (bR. sarvajJasi. pU. 180 ) / 13. jJAna-darzanacAritra tapasAM saMhatizca yA / samyakpadopasaMsRSTA mokSamArga. prakIrtitaH / / (mokSapaM 1) / 14. mokSaH sarvakarmaviprayogalakSaNaH, tasya mArgaH samyagdarzana-jJAnacAritralakSaNaH / (ta. vRtti zruta. pR. 1) / 15. samyagdRgjJAna-vRttaM tritayamapi yutaM mokSamArgo vibha ktAt sarvaM svAtmAnubhUtirbhavati ca tadidaM nizcayAtattvadRSTeH / (adhyAtmaka. 1- 6) | 2 vastra kA parityAga kara digambara hote hue pAtra ke binA hAthoM se hI bhojana karanA, yaha mokSamArga kA lakSaNa mAnA gayA hai / 3 samyagdarzana va samyagjJAna se sahita tathA rAga-dveSa se rahita cAritra ko mokSamArga jAnanA cAhie / mokSavinaya - ihalokAnapekSasya zraddhAna-jJAna-zikSAdiSu karmakSayAya pravartanaM mokSa vinayaH / ( uttarA. ni. zA. vR. 26) / isa loka sambandhI sukha kI apekSA na karake karmakSaya ke lie zraddhAna, jJAna aura zikSA Adi meM pravRtta honA; isakA nAma mokSavinaya hai / mokSasAdhana - dekho mokSamArga / mokSasukha - AtmAyattaM nirAbAdhamatIndriyamanazvaram / ghAtikarmakSayodbhUtaM yattanmokSasukhaM viduH // ( tatvAnu. 242) / jo sukha para padArthoM kI apekSA se rahita hokara grAtmA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSopAya | dhIna hotA huA bAdhA se rahita, pratIndriya, zravinazvara aura ghAtiyA karmoM ke kSaya se utpanna hotA hai use mokSasukha jAnanA caahie| mokSopAya - dekho mokSamArga / paranirapekSatayA nijaparamAtmatattvasamyak zraddhAna parijJAnAnuSThAnazuddharatnatra yAtmaka mArgo mokSopAya: / (ni. sA. vR. 2) / bAhya padArthoM se nirapekSa raha kara apane utkRSTa zrAtmatatvaviSayaka samIcIna zraddhAna, jJAna zraura pranuSThAnarUpa jo zuddha ratnatraya svarUpa mokSa kA mArga hai use mokSa kA upAya jAnanA cAhie / moSamanayoga - moSavacananibandhanamanasA yogo momanoyogaH / ( dhava. pu. 1, pR. 281) / mRSA vacana ke kAraNabhUta mana se jo yoga hotA hai mohaH / ( paramA. ta. 1 - 23 ) / use moSamanoyoga kahate haiM / moSavAk- 1. yAM zrutvA steye vartate sA moSavAk / (ta. vA. 1,20,12 ) / 2. yA pravartayati ye mogha [Sa] vAk sA samIritA / (ha. pu. 10, e6) : 1 jisa vacana ko sunakara prANI corI meM pravRtta hotA hai use moSavAk (mRSAbhASA) kahate haiM / moha - 1. bhAvovayamaIo mujjhai nANa-caraNaMtarAIsu / iDDhI bahuvihA daTThe paratitthiyANaM tu / / (bRhatka. bhA. 1325 ) / 2. mohazcAjJAnam / (ta. vA. 1, 1, 44 ) / 3. dharmAya hInakulAdiprArthanaM mohaH, taddhetukatvAt, RddhayabhiSvaGgato dharmaprArthanApi mohaH, taddhetukatvAdeva / ( lalitavi. pU. 64 ) / 4. guhyate'neneti mohaH mohavedanIyaM karma / mohanaM vA mohaH, mohavedanIyakarmApAdito'jJAnapariNAma eva / ( paMcasU. vyA pR. 1) / 5. heyetarabhAvAdhigamapratibandhavidhAnAnmoha iti / ( gha. vi. 8-11) / 6. zrajJAnalakSaNo mohaH / (zrA. pra. TI. 363) / 7. krodha-mAnamAyA- lobha-hAsya ratya rati zoka bhaya jugupsA-strIpunnapuMsaka veda- mithyAtvAnAM samUho mohaH / ( dhava. pu. 12, pR. 283 ) ; paMcavihamicchataM sammAmicchattaM sAsaNasammattaM ca moho / ( dhava. pu. 14, pR. 11) / 8. labdhe (vastre ) mamedabhAvalakSaNo mohaH / (bha. zrI. vijayo. 85) / 6. sAmAnyena darzana- cAritramohanIyodayopajanitA vivekarUpo mohaH / (paMcA. kA. amRta. vR. 140 ) / 10. zuddhAtmazraddhAnarUpasamyaktvasya vinAzako darzanamohAbhidhAno moha ityucyate / [ mohanIya ( prava. sA. jaya. vR. 1-7) / 11. mohaH padArtheSvayathAvabodhaH / ( samavA. abhaya vR. 137 ) / 12. muhyate'neneti moha :- mohavedanIyaM karma tena yathAvasthitavastutattvaparicchedaviSaye jantorajJAnapariNAmApAdAt, mohanaM vA mohaH mohanIyakarmmavipAkodayajanito jantorajJAnapariNAma eva / ( dharmasaM. malaya. vR. 1 ); bAhyArthe yadvijJAnaM tatsattvasAdhanapravaNamupajAyate tatmohaH / (dharmasaM. malaya. vR. 665) / 13. mohayati jAnAnamapi prANinaM sadasadviveka vikalaM karotIti mohaH / ( karmavi. de. svo vR. 3) / 14. mohitAhita viveka vikalatvam / ( sA. dha. svo. TI. 4-53) / 15. zarIrasyAhamityekatvalakSaNo 636, jana-lakSaNAvalI 13, pR. 208 ) ; 1 zaMkAdirUpa pariNAmoM se dUSita buddhivAlA prANI jo jJAnavizeSoM ( zravadhi va manaHparyAyAdi) aura cAritrabhedoM meM vyAmoha ko prApta hotA hai tathA anya mithyAdRSTiyoM kI bahuta prakAra kI RddhiyoM ko dekhakara jo mugdha hotA hai, isakA nAma moha hai / 2 prajJAna yA aviveka ko moha kahA jAtA hai / 7 krodhAdi kaSAyoM aura hAsyAdi nokaSAyoM ke samUha ko moha kahate haiM / mohanIya- - 1. mohayatIti mohanIyaM mithyAtvAdirUpatvAt / (zrA. pra. TI. 8) / 2. muhyata iti mohanIyam XXX athavA mohayatIti mohanIyam / ( dhava. pu. 6, 12 ); vimohasahAvaM jIvaM moheditti mohaNIyaM / ( dhava. pu. mohayatIti mohanIyaM kammadavvaM / ( dhava. pu. 13, pR. 357 ) / 3. mohayati mohanaM vA muhyate'neneti vA mohanIyam / ( ta. bhA. siddha vR. 8-5) / 4. mohayati sadasadviveka vikalAn prANinaH karotIti mohanIyam / (paMcasaM svo vR. 3-1, pR. 107 ) / 5. mohei mohaNIyaM XXX / ( karmavi. ga. 35) / 6. nIyate yena mUDhatvaM madyeneva zarIravAn / mohanaM XXX // ( paMcasaM pramita. 2- 10, pR. 49) / 7. muhyanti satkRtyebhyaH parAGmukhIbhavanti jIvA zraneneti mohanIyam / ( zataka. mala. hema. vR. 38) / 8. surApAnasamaM prAjJA mohanIyaM pracakSate / yadanena vimUDhAtmA kRtyAkRtyeSu muhyati // ( tri. za. pu. ca. 2. 3, 470 ) / 6. mohayati sadasadvivekavikalaM karotyAtmAnamiti mohanIyam / ( prajJApa.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ maurya ] malaya. vR. 288, pR. 454; prava. sAro. vR. 46; karmavi. ga. paramA vyA. 5; karmapra. yazo. vR. 1, pR. 4) / 10. mohayati viparyAsamApAdayati iti mohanIyam / ( dharmasaM. malaya. vR. 607 ) / 1 jo mithyAtvAdisvarUpa hokara prANI ko mohita kiyA karatA hai use mohanIyakarma kahate haiM / 2 jo pudgala dravyasvarUpa karma jIva ko mohita (vimUDha ) karatA hai vaha mohanIya karma kahalAtA hai / 4 jo prANiyoM ko mohita karatA hai--unheM satasat ke viveka se rahita] karatA hai usakA nAma mohanIya hai / maukharya - 1. ghATayaprAyaM yatkiJcanAnarthakaM bahupralapitaM maukharyam / ( sa. si. 7-32) / 2. maukharyamasaMbaddhabahupralApitvam / ( ta. bhA. 7-27 ) / 3. ghATacaprAyamabaddha bahupralApitvaM maukharyam / prazAlInatayA yatkiJcanAnarthaka- bahupralapanaM maukharyamiti pratyetavyam / (ta. vA. 7, 32, 3) / 4. maukharyaM ghArSyayAt prAtho'patyAsaMbaddhapralApitvamucyate / ( zrA. pra. 157; prAva. hari. vR. 6, pR. 830 ) / 5. ghATaya prAyo'saMbaddha bahupralApitvaM maukharyam / (ta. zlo. 7-32 ) / 6. azAlInatayA yatkiJcanAnarthakaM bahupralapanaM tanmaukharyam / (cA. sA. pU. 10 ) / 7. dhArSTaprAyaM bahupralApitvaM maukharyam / ( ratnaka. TI. 3-35 ) / 8. mukhamasyAstIti mukharaH, tadbhAvaH karma veti maukhayaM dhArSTayaprAyamasabhyAsatyAsaMbaddhapralApitvam / ayaM ca pApopadezavratasyAticAro maukharye sati pApopadezasambhavAt / (dha. vi. mu. vR. 3 - 30 ) / 6. maukharyaM mukhamasyAstIti mukharo'nAlocitabhASI vAcATa:, tadbhAvo maukharyaM dhArSTayaprAyamasabhyAsaMbaddhabahupralApitvam / (yogazA. svo. viva. 3-115; sA. dha. svo TI. 5-12; dharmasaM. mAna. svo vR. 2-54, 1. 113) / 10. dhRSTatvaprAyo bahupralApaH yatkicidanarthakaM vacanaM yadvA tadvA tadvacanaM maukharyamucyate / (ta. vRtti zruta. 7-32) / 11. maukharyadUSaNaM nAma rataprAyaM vacaH zatam / atIva garhitaM ghaTAdyadvAtyarthaM prajalpanam / / (lATIsaM. 6, 143) / 1 dhRSTatA se prAyaH jo kucha bho nirarthaka bahuta bakavAda kiyA jAtA hai usakA nAma maukharya yaha zrarthadaNDavrata kA eka praticAra hai / 8 dhRSTatA ke [ mleccha sAtha asabhya, asatya va zrasambaddha bakavAda karane ko maurya kahA jAtA hai / yaha pApopadezavrata ( zranarthadaNDavrata kA eka bheda) kA praticAra hai, kyoMki mukharatA ke hone para pApopadeza kI sambhAvanA hai / prakSita - 1 sasiNidveNa ya deyaM hattheNa ya bhAyaNeNa dabbIe / eso makkhidadoso pariharadavvo sadA muNiNA // ( mUlA 6-45) / 2. tadAnImeva siktA satyAliptA satI vA chidrasruta ( ? ) jalapravAheNa vA, jalabhAjanaloThanena vA tadAnImeva liptA vA mrakSitA / (bha. zrI. vijayo. 230 ) / 3. mrakSitastaM - lAdyabhyaktastena bhAjanAdinA dIyamAnamAhAraM yadi gRhNAti mrakSitadoSo bhavati / (mUlA. vR. 6-43) / 4. sasnehahasta-pAtrAdidattaM yanmrakSitaM matam / zrAcA. sA. 8-46) / 5. pRthivyudaka- vanaspatibhiH sacitaracittairapi madhvAdibhihitairAzliSTaM yadAdi tanmrakSitam / (yogazA. svo viva. 38, pR. 137; dharmasaM. mAna. svo vR. 3 - 22, pR. 42 ) / 6. mrakSitaM snigdhahastAdyairdatta XXX / (ana. dha. 5-30 ) / 7. tadAnImeva siktA liptA vA mrakSitA / (bha. prA. mUlA. 230 ) / 8. sasnehahasta-pAtrAdinA yaddattaM tanmrakSitam / ( bhAvaprA. TI. EE ) 940, jaina-lakSaNAvalI 1 cikane hAtha, pAtra athavA dava ( kalachI yA cammaca) se bhojya padArtha ke dene para vaha prakSita nAmaka eSaNA (prazana ) doSa se dUSita hotA hai / 2 jo vasati usI samaya jalapravAha se sIMcI gaI hai yA lIpI gaI hai athavA jalapAtra ke lur3hakane se lipta huI hai vaha vasati prakSita doSa se yukta hone ke kAraNa sAdhu ke lie agrAhya hotI hai / 5 sacitta pRthivI, jala aura vanaspati se tathA zracitta bhI madhu Adi nindya padArtha se sambaddha anna prakSitadoSa se dUSita hotA hai / yaha 10 eSaNA doSoM meM dUsarA . mleccha - 1. se kiM taM milikkhU ? milikkhU kSaNegavihA paM0 taM0 sagA javaNA cilAyA sabara babbara-muraMstars-for-vakaNiyA kulakkha-goMDa - siMhalapArasa- goghA koMca-aMbaDa ida mila- cillala-puliMda-hArosa- dova vokkANa gandhAhAravA pahaliya prajjhala - romapAsa usA malayA ya baMdhuyA ya sUryAli koMkaNaga-meyapalhava - mAlava- maggara abhAsiyA kaNavIra lhasiya khasA khAsiya-dUra moMDha DoMbila galagrosa posa
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mleccha] 941, jaina-lakSaNAvalI [yati kakkaya akkhAga haNaromaga hUNaromaga bharu maruya karmabhUmija mleccha mAne jAte haiN| cilAya viyavAsI ya evamAi, settaM milikkhU / yakSa-1. yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA (prajJApa. 1-37, pR. 55) / 2. NAmeNa mecchakhaMDA vandArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktaavasesA hoMti paMca khaMDA te| bahavihabhAvakalaMkA pANi-pAdatala-nakha-tAlu-jihvauSThA bhAsvaramukuTadharA jIvA micchAguNA tesuM // NAhala-puliMda-babbara- nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / (ta. bhA. 4, kirAyapahadINa siMghalAdINaM / mecchANa kulehi judA 13) / 2. lobhabhUyiSThA: bhANDAgAre niyuktAH bhaNidA te mecchkhNddaayo|| (ti. pa. 4-2288, ykssaaH| (dhava. pu. 13, pR. 361) / 3. yakSA 86) / 3. mlecchA dvividhAH antarvIpajAH karmabhUmi- gambhIrAH priyadarzanA vizeSato mAnonmAna-pramANopajAzceti / tatrAntIpA lavaNodadherabhyantare pAzva- pannA raktapANi-pAdatala-nakha-tAlujihvauSThA bhAsvara'STAsu dikSavaSTau, tadantareSu cASTI, himavacchikhari- kirITadhAriNo nAnAratnAtmaka vibhssnnaa:| (bahatsaM. gorubhayozca vijayArddhayoranteSvaSTau / xxx malaya. vR. 58) / karmabhUmijAzca zaka-yavana-zavara-pulindAdayaH / (sa. 1 jo varNa se zyAma, gambhIra, tandila (vizAla udara li. 3-36; ta. vA. 3,36, 4) / 4. saga-javaNasabara-babbara-kAyamuruDoDu-goMDa-pakkaNayA / aradAga vAle) aura vRndAraka (manohara) hote haiM; jinakA darzana rucikara hotA hai, jo mAna va unmAna pramANa hoNa-romaya-pArasa-khasakhAsiyA ceva // dubilaya se yukta hote haiM, jinake hastatala, pAdatala, nakha, la usa-bokkasa-bhillaMgha-puliMda - kuMca - bhamararuyA / tAla, jIbha evaM proSTha lAla hote haiN| jo camakate hue kovAya-cINa-caMcaya-mAlava-damilA kulagghA ya / / mukuTa ke dhAraka hote haiM, aneka ratnoM se vibhASita kekkaya-kirAya-yamuha-kharamuha-gaya - turaya-miDhayamuhA hote haiM tathA vaTa vRkSa kI dhvajA se sahita hote haiM ve ya / hayAnnA gayakannA annevi praNAriyA bahave // yakSa kahalAte haiM / 2 jo pracura lobha se yukta hote (prava sAro. 1583-85) / 5. mlecchA: avyakta hue bhANDAgAra (khajAnA) meM niyukta hote haiM unheM bhASA-samAcArAH, 'mleccha avyaktAyAM vAci' iti yakSa kahA jAtA hai| vacanAt, bhASAgrahaNaM copalakSaNam, tena ziSTAsaMmata yajamAna-pAkSikAcArasampanno dhIsampabandhubandhusakalavyavahArA mlecchA iti pratipattavyam / (prajJApa. rH| rAjamAnyo vadAnyazca yajamAno mataH prabhuH / / malaya. va. 37, pR. 55) / 6. mlecchanti nilaMjjatayA vyaktaM bruvanti iti mlecchAH / (ta. vRtti zruta. (pratiSThAsA. 1-116) / jo pAkSika zrAvaka ke prAcAra se vibhaSita, baddhi1 mleccha aneka prakAra ke haiM-zaka, yavana, cilAta mAn, rAjA se sammAnya aura udAra athavA mahAna kirAta), zabara, babbara, muruNDa, uDaDa, bhaDaga, ho vaha yajamAna mAnA jAtA hai| nimlaga, pakkaNiya, kulakSa, goNa, siMhala, pArasI, yati-1.xxx jayamANago jaI hoi| (vyava. godha, krauJca, aMbaDa, dravir3a, cillala, pulinda, bhA. pI. dvi. vi. 12, pa. 6) / 2. yataya upazamahAroSa, dova ityAdi / 2 pAMca mlecchakhaNDoM meM kSapakazreNyArUDhA bhaNyante / (cA. sA. pR. 22) / aneka prakAra ke bhAva se kalaMkita tathA dUSita jo 3. ya: pApa-pAzanAzAya yatate sa yatirbhavet / (upAnAhala, pulinda, barbara, kirAta aura sihala prAdi sakA. 862) / 4. yo dehamAtrArAmaH samyagvidyAnomithyAdRSTi jIva rahate haiM ve mleccha kahalAte haiN| lAbhena tRSNA-sarittaraNAya (ana. 'tAraNAya') yogAya 3 antaradvIpaja aura karmabhUmija ke bheda se mleccha yatate ytiH| (nItivA. 5-24, pR. 51; ana. dha. do prakAra ke haiN| unameM lavaNodadhi ke bhItarI pAzrva svo. TI. 4-103) / 5. cirapravajitaH sAdhuryatiH bhAga meM pATha dizAtroM meM pATha, unake madhya meM pATha, xxx / (prAcA. sA. 6-89) / 6. yate prayatne aura himavAn Adi parvatoM ke pArzvabhAgoM meM sthita saMyama-yogeSu yatamAnaH prayatnavAn yatiH / (vyava. bhA. pATha dvIpoM meM jo rahA karate haiM ve antIpaja mleccha pI. dvi. vi. malaya. vR. 12, pR. 6) / 7. tathA ca kahalAte haiN| zaka, yavana, zabara aura pulinda prAdi hArIta:-mAtmArAmo bhavedyastu vidyaasevnttprH|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatidoSa] 142, jaina-lakSaNAvalI yathAkhyAtacAritra] saMsArataraNArthAya yogabhAg yatirucyate // (nItivA. mAnuSyeSu taryagyoniSu ca sthAnAntareSu ca yatra yatra TI. 5-34) / kAmayate tatra tatra pAvasatIti / (nyAyaku. 1-4, pR. 1 jo saMyama va yoga meM prayatna kara rahA hai vaha yati 111) / kahalAtA hai| 2 jo upazama yA kSapaka zreNI para brAhma, prAjApatya, deva, gAndharva, yakSa, rAkSasa, pitrya prArUDha hote haiM unheM yati kahA jAtA hai| 3 jo aura paizAca isa pATha prakAra ke devasarga meM; mAnuSyapAparUpa pAza ko naSTa karane kA prayatna karatA hai sarga meM; paza, pakSI, maga, sarIsRpa aura sthAvara ina usakA nAma yati hai| 4 jo zarIrarUpa udyAna se pAMca tiryagbhedoM meM tathA aura bhI vibhinna sthAnoM meM yukta hotA humA samIcIna vidyArUpa naukA ke prAzraya icchAnusAra nivAsa karanA; isakA nAma yatrakAmA. se tuSNArUpa nadI se pAra hone ke lie prayatna karatA vasAyitA hai| yaha aNimA-laghimAdi rUpa pATha hai use yati kahA jAtA hai| 5 jo dIrghakAla se / prakAra ke aizvarya meM antima hai| dIkSita hai use yati kahate haiN| yasthitibandha (jadidibaMdha)-jaTTidibaMdho NAma yatidoSa-yatidoSaH asthAnavicchedaH prakaraNaM vaa| AbAhAe sahidajahaNNaTTidibaMdho, pahANIkayakAlattA(prAva. ni. malaya. va. 883) / do| (dhava. pu. 11, pR. 336) / prasthAna meM yati (vizrAnti) kA viccheda karanA, prAbAdhA se sahita jaghanya sthitibandha kA nAma athavA karanA hI nahIM; yaha 32 sUtradoSo meM 22vAM yasthitibandha hai| yatidoSa hai| yasthitisaMkrama-jA jaMmi saMkamaNakAle TThiti sA yatidharma-1. nijAgamoktamanuSThAnaM yatInAM svo jaTTitI, sA jassa asthi so saMkamo jtttthitisNkmo| dhrmH| (nItivA. 7-15, pR. 86) / 2. yatidharmaH (karmapra. ca. saM. ka. 31, pR. 60) / srvsaavdyyogvirtilkssnnH| (yogazA. svo. viva. karma kI saMkramaNa ke samaya jo sthiti hotI hai vaha 3-124) / 3. sAvajjajogaparivajjaNAmo savvutta- yasthiti kahalAtI hai aura usake saMkramaNa ko mo jiidhmmo| (prAcAradi. pR. 2 ud.); yati- yatsthitisaMkramaNa kahate haiN| dharmo hi mahAvrata-samiti-guptidhAraNa-parISahopasarga- yathAkhyAtacAritra-dekho yathAkhyAtasaMyata / 1 mosahana-kaSAya-viSaya-jaya-zrutadhAraNa-bAhyAbhyantaratapa:- hanIyasya niravazeSasyopazamAt kSayAcca prAtmasvabhAkaraNayogairdurAsado mokSasya pnthaa| (prAcAradi. pR. vAvasthApekSAlakSaNam prathAkhyAtacAritramityAkhyAya2 ud.)| 4. tathA cArAyaNa:- svAgamoktamanuSThAnaM te / pUrvacAritrAnuSThAyibhirAkhyAtaM na tat prAptaM yat sa dharmo nijaH smRtaH / liGginAmeva sarveSAM yo- prAGmohakSayopazamAbhyAmityathAkhyAtam / athazabda'nyaH so'dharmalakSaNaH / / (nItivA. TI. 7-15) / syAnantaryArthavRttitvAnniravazeSamohakSayopazamAnantara1 apane prAgama meM nirdiSTa dharma kA prAcaraNa karanA, maavirbhvtiityrthH| yathAkhyAtamiti bA, yathAtmasvayaha yatiyoM kA nija dharma hai| 2 samasta saavdyyog| bhAvo'vasthitastathaivAkhyAtatvAt / (sa. si. 6-18) / se virata honA, isakA nAma yatidharma hai| 2. niravazeSazAnta-kSINamohatvAdathAkhyAtacAritram / yatiprAyazcitta- 1. svadharmavyatikrameNa yatInAM cAritramohasya niravazeSasyopazamAt kSayAccAtmasvasvAgamoktaM prAyazcittam / (nItivA. 7-16, pR. bhAvAvasthApekSalakSaNamathAkhyAtacAritramityAkhyAyate / 86) / 2. tathA ca varga:-svadarzanavirodhena yo pUrvacAritrAnuSThAyibhirAkhyAtam, na tu pariprApta dharmAdharmamAcaret / svAgamoktaM bhavet tasya prAyazcittaM prAGmohakSayopazamAbhyAmityathAkhyAtam / atha shbdvishuddhye| (nItivA. TI. 7-16) / syAnantaryArthavRttitvAniravazeSamohakSayopazamAnantara . 1apane dharma ke viparIta prAcaraNa karane para yatiyoM mAvirbhavatItyarthaH / yathAkhyAtamiti vA / athavA ke lie apane prAgama ke anusAra prAyazcitta / yathAtmasvabhAvo'vasthitaH tathaivAkhyAtattvAt yathAhotA hai| khyAtamityAkhyAyate / (ta. vA. 6, 18, 11-12) / 3. prathazabdo yathA-zabdArtho (siddha. va. 'the') yathAbrAhma-prAjApatya-deva-gAndharva-yakSa-rAkSasa-pitrya-paizAceSa khyAtaH saMyamo bhagavatA tathA'sAveva / kathaM ca
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAkhyAtacAritra ] 643, jaina - lakSaNAvalI [ yathAkhyAtasaMyata AkhyAtaH ? akaSAyaH, sa caikAdaza-dvAdazayorguNasthAna- cAritraM pUrvaM jIvena na prAptam, atha anantaraM mohakSayoyoH, upazAntatvAt kSINatvAcca kaSAyAbhAva iti / pazamAbhyAM tu prAptaM yaccAritraM tat prathAkhyAtamucyate / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 6-18 ) / 4. nirava- (ta. vRtti zruta. 6-18 ) / zeSazAnta kSINa mohatvAdyathAkhyAtacAritram, yathAkhyAtamiva AtmasvabhAvAvyatikrameNa khyAtatvAt / ( ta zlo. 6-18 ) / 5. darzana mohajanyam zrazraddhAnaM zaMkA-kAMkSA-vicikitsAnyadRSTiprazaMsA saMstavarUpam, cAritramohajanyau rAga-dveSI, tadanunmizraM jJAnaM darzanaM ca yathAkhyAtacAritramityucyate / (bha. zrI. vijayo. 11) / 6. kSayAccAritramohasya kArtsnyenopazamAttathA / yathAkhyAtamathAkhyAtaM cAritraM paMcamaM jinaiH / (ta. sA. 6-49 ) / 7. cAritramohasya niravazeSasyopazamAt kSayAccAtmasvabhAvAvasthopekSAlakSaNa mathAkhyAta cAritram / zrathazabdasyAnantayathArtha[syAnantaryArtha - ] vRttitvAnniravazeSamohakSayopazamAnantaramAvirbhavatItyathAkhyAtam / athavA yathA''tmasvabhAvAvasthitastathaivA''khyAtatvAdyathAkhyAtam / cA. sA. pR. 38 ) 15. cAritramohanIyasya prazame prakSaye'pi vA / saMyamo'sti yathAkhyAto janmAraNyadavAnalaH // ( paMcasaM pramita. 1 - 243 ) / 6. yathA sahaja zuddha svabhAvatvena niSkampatvena niSkaSAyamAtmasvarUpa tathaivAkhyAtaM kathita yathAkhyAtacAritramiti / (bR. dravyasaM. TI. 35, pR. 133 ) / 10. yathA virAgaM svaM rUpaM tathaivA''khyAta ityayam / yathAkhyAto mato'ghaugha- ghanasaMghaprabhaMjanaH / / (prAcA. sA. 5- 147 ) / 11. jahAkkhAdamityAMdi - mohanIyasya niravazeSasyopazamAtkSayAcca yathAvasthiAtmasvabhAvaM yathAkhyAtaM, tu punaH, cAritram / tahAkhAdaM tu puNo- tathA tena niravazeSa mohopazama-kSayaprakAreNa prApyate ityAkhyAtaM tathAkhyAtam / ( prA. cAritrabha. TI. 4, pR. 164, 15) / 12. mohasya niravazeSasya upazamAt kSayA 1 samasta mohanIya karma kA upazama athavA kSaya ho jAne se jo prAtmasvabhAva meM avasthAna hotA hai usakA nAma zrathAkhyAtacAritra hai / pUrvacAritra kA zranuSThAna karane vAle saMyatoM ne usako kahA hai, para mohanIya ke kSaya yA upazama ke pahale use prApta nahIM kiyA hai, isIlie usako zrathAkhyAta kahA jAtA hai| yahAM pratha zabda grAnantarya ( anantaratA ) ke artha meM vartamAna hai / isakA abhiprAya yaha hai ki vaha sampUrNa moha ke kSaya prathavA upazama ke anantara pragaTa hotA hai / prathavA dUsare zabda se use 'yathAkhyAta' bhI kahA jAtA hai, jisakA abhiprAya hai - jaisA zrAtmA kA svabhAva pravasthita hai vaisA usakA kathana kiyA gayA hai / 3 bhagavAn ne 'yathA khyAtaH saMyamaH' arthAt jaisA use kaSAya rahita saMyama kahA hai vaisA hI vaha sArthaka nAma vAlA yathAkhyAtacAritra hai / vaha kaSAya ke pUrNatayA upazAnta ho jAne se kaSAya ke prabhAva meM gyArahaveM guNasthAna meM tathA usakA sarvathA kSaya ho jAne para vaha bArahaveM guNasthAna meM kaSAya kA abhAva hone para hotA hai / yAkhyAta vihArazuddhisaMyata - dekho yathAkhyAtasaMyata / yathAkhyAtasaMyata - dekho yathAkhyAtacAritra / 1. uvasaMte khINe vA asuhe kammammi mohaNIyammi / chadumattho va jiNo vA jahakhAmro saMjaya sAhU // ( prA. paMcasaM. 1-133; ghava. pu. 1, pR. 373 ud.; go. jI. 475 ) / 2. yathAkhyAto yathA pratipAditaH vihAra: kaSAyAbhAvarUpamanuSThAnam, yathAkhyAto vihAro yeSAM te yathAkhyAtavihArAH yathAkhyAtavihArAzca te zuddhisaMyatAzca yathAkhyAtavihArazuddhisaMya grAtmasvabhAvAvasthA [stho ] pekSAlakSaNaM yathAkhyAtacAritramityAkhyAyate / (go. jI. jI. pra. 475) / 13. sarvasya mohanIyasyopazamaH kSayo vA vartate yasmin tat paramaudAsInyalakSaNaM jIvasvabhAvadarza yathAkhyAtacAritram / yathA svabhAvaH sthitastathaiva khyAtaH kathitaH zrAtmano yasmin cAritre tadyathAkhyAtamiti nirukteH yathAkhyAtasya prathAkhyAtamiti ca dvitIyA saMjJA vartate / tatrAyamarthaH - cirantanacAritravidhAyibhiryadutkRSTaM cAritramAkhyAtaM kathitaM tAdRzaM / ( dhava. pu. 1, pR. 371) / 3. azubhamohanIyakarmaNi upazAnte kSINe vA yaH upazAnta kSINakaSAyachadmasthaH sayogAyogajino vA saH, tu puna:, yathAkhyAtasaMyato bhavati / (go. jI. pra. 475) / 1 azubha mohanIya karma ke upazama athavA kSaya ke ho jAne para chadmasya ( 11-12 guNasthAnavartI) athavA jina (13-14veM guNasthAnavartI) yathAkhyAtasaMyata kahalAte haiM / 2 vihAra kA artha kaSAya ke
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAchandamuni ] 644, jaina-lakSaNAvalI [ yama prabhAvarUpa zrAcaraNa hai, paramAgama meM pratipAdita vaha zrAcaraNa ( cAritra) jina zuddhi yukta saMyatoM ke hotA hai unheM yathAkhyAtavihAra-zuddhi-saMyata kahA jAtA hai| yathAchandamuni - - 1. utsUtramanupadiSTaM svecchAvi kalpitaM yo nirUpayati so'bhidhIyate yathAchanda iti / ( bha. prA. vijayo. 1649 ) / 2. yathAcchando'bhiprAya icchA tathaivAgamanirapekSaM yo vartate sa yathAcchandaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. pI. tR. vi. 107) / 1 jo zrAgama meM zranupadiSTa sUtraviruddha tattva kA apanI managaDhanta kalpanA ke anusAra nirUpaNa karatA hai use yathAchanda kahA jAtA hai / 2 chanda kA artha abhiprAya yA icchA hai, jo zrAgama kI apekSA na karake apanI icchAnusAra pravRtti kiyA jaratA hai use yathAchanda kahate haiM / jisake dvArA yathAvasthita jIvAdipadArtha khoje jAte haiM usakA nAma yathAnumArga hai| yaha zrutajJAna kA nAmAntara hai| 1 yathApravRttakaraNa anAdisaMsiddhinaiva prakAreNa pravRttaM yathApravRttam / kriyate karmakSapaNamaneneti karaNam yathApravRttaM ca tatkaraNaM ca yathApravRttakaraNam, anAdikAlAt karmakSapaNAya pravRtto girisaridupalagholanA [ nyAyena ] kalpo'dhyavasAyavizeSo yathApravRttakaraNamiti / ( zrAva. ni. malaya. vR. 106) / yathApravRtta kA artha 'anAdisiddha prakAra se pravRtti meM prAyA' hai tathA karaNa kA artha hai karmakSapaNa kA pratizayita kAraNa, abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra parvata kI nadI meM par3e pASANoM meM se kucha vinA kisI prakAra ke prayoga ke gharSaNavaza svayameva gola ho jAte haiM usI prakAra anAdi kAla se karmakSapaNa yathAjAta - yathAjAto bAhyAbhyantaraparigraha cintA ke lie jo zradhyavasAya meM pravRtta haiM use yathApravRttavyAvRttaH / ( ratnaka. TI. 5-18 ) / bAhya aura abhyantara parigraha kI cintA se jo mukta ho cukA hai use yathAjAta - zizu ke samAna nirdvandva kahA jAtA hai / yathAtathAnupUrvI - jamaNulobha-vilomehi viNA jahA tahA uccadi sA jatthatatthANupuvvI / ( dhava. pu. 1, pR. 73 ) ; aNulobha - vilomehi viNA parUvaNA jahAtahANupuvvI / ( dhava. pu. 6, pR. 135) / anurUpa va pratirUpa krama ke vinA jo prarUpaNA kI jAtI hai use yathAtathAnupUrvI kahate haiM / yathAnupUrva - yathAnupUrvI yathAnuparipATI ityanarthAntaram / tatra bhavaM zrutajJAnaM dravyazrutaM vA yathAnupUrvam / sarvAsu puruSavyaktiSu sthitaM zrutajJAnaM dravyazrutaM ca yathAnuparipATyA sarvakAlamavasthitamityarthaH / ( dhava. pu.13, pR. 289 ) / karaNa jAnanA cAhie / yantra - 1. sIha-vagdhadharaNaTTamoddimanbhaMta rakayachAliyaM jaMtaM NAma / (ghava. pu. 13, pR. 34 ) / 2. siMha - vyAghrAdidhAraNArthamabhyantarIkRta chAgAdijIvaM kASThAdiracitaM tatpAdanikSepamAtrakavATasaMpuTIkaraNadakSasUtra kIlitaM yaMtram / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 303) / 1 siMha va vyAghra prAdi ke pakar3ane ke lie jisake bhItara bakare ko rakhA jAtA hai use yaMtra kahA jAtA hai / yathAnupUrvI aura yathAnuparipATI ye samAnArthaka zabda haiN| yathAnupUrvI meM jo zrutajJAna athavA dravyazruta hotA hai use yathAnupUrva kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki sabhI puruSa vyaktiyoM meM sthita zrutajJAna zrIra dravyazruta yathAnuparipATI se sarvakAla avasthita rahatA hai| yathAnumArga- - yathA sthitAH jIvAdayaH padArthAH tathA anumRgyante anviSyante praneneti yathAnumArgaH zrutajJAnam / (dhava. pu. 13, pR. 286) / yantrapIDAkarma- 1. tilekSu sarSapai raNDa - jalayantrAdipIDanam / dalatailasya ca kRtiryantrapIDA prakIrtitA // (tri. za. pu. ca. 6, 3, 345; yogazA. 3 - 111 ) / 2. yantrapIDAkarma tilayaMtrAdipIDanam, tilAdikaM ca dattvA tailAdipratigrahaNam / tatkarmaNazca pIlanAya tilAdikSodAttadgatatrasaghAtAcca duSTatvam / (sA. gha. svo TI. 5 - 21 ) / 1 tila, Ikha, sarasoM, eraNDabIja aura jala inake yaMtra ( mazIna ) dvArA polana karane tathA tela nikAlane ke lie tiloM ke dene ko yaMtrapIDAkarma kahate haiM / yama - 1. XXX yAvajjIvaM yamo dhiyate / ( ratnaka. 3 - 41 ) / 2. yAvajjIvaM yamo jJeyaH X X X // upAsakA 761; dharmasaM. A. 7-19 ) /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ yava] 945, jaina-lakSaNAvalI [yaSTA 3. yamastatra yathA yAvajjIvanaM pratipAlanam / daivAd yazaHkIrtinAmakarma-dekho yaza / 1. puNyaguNakhyAghoropasarge'pi duHkhe vA maraNAvadhi // (lATIsaM. 5, panakAraNaM yazaHkIrtinAma / (sa. si. 8-11; bha. prA. 156) / malA. 2121) / 2. puNyagaNaNyApanakAraNaM yazaH1 bhoga aura upabhoga kA pramANa karane ke lie jo kItinAma / puNyaguNAnAM khyApanaM yadudayAd bhavati jIvana paryanta ke lie niyama kiyA jAtA hai use yama tad yaza:kItinAma / (ta. vA. 8, 11, 38) / kahA jAtA hai| 3. jaso guNo, tassa ubbhAvaNaM kittI / jassa kammayava-1. yUkAbhistu yavo'STAbhiH xxx // ssa udaeNa saMtANamasaMtANaM vA guNANamubbhAvaNaM (ha. pu. 7-40) / 2. aSTabhiH siddhArthaiH piNDitaH logehi kIradi tassa kammassa jasakittisaNNA / eko yavaH / (ta. vRtti zruta. 3-38) / (dhava. pu. 6, pR. 66); jassa kammassudaeNa jaso 1 pATha jUnoM kA eka yava (mApavizeSa) hotA hai| kittijjaI kahijjai jaNavayeNa taM jasagittiNAma / 2 pATha sarasoM kA eka yava hotA hai| (ghava. pu. 13, pR. 366) / 4. puNyaguNakhyApanayavamadhya-1. aSTau yUkA eka yavamadhyam / (ta. kAraNaM yazaskIrtinAma / yazo guNavizeSaH, kIrtistasya vA. 3, 38, 6) / 2. yogo ceva javo, tassa majjhaM zabdanamiti / (ta. zlo. 8-11) / 5. puNyaguNajavamajha, aTThasamaiyajogaTThANANi tti uttaM hodi / / khyApanakAraNaM yazaHkIrtinAma, athavA yasya karmaNa (dhava. pu. 10, pR. 56); aTThasamayapAproggANaM seDIe udayAt sadbhUtAnAM [-nAmasadbhUtAnAM] ca khyApanaM asaMkhejjadibhAgamettajogaTThANANaM jogajavamajjhamidi bhavati tadyazaHkIrtinAma / (mUlA. vR. 12-196) / saNNA I Xxx jogo ceva javamajha jogajava- 6. tathA tapaHzaurya-tyAgAdinA samupAjitena yazasA majhaXxx athavA jo jogajavassa majjhaM kIrtanaM saMzabdanaM yazaHkItiH, yadvA yazaH sAmAnyena aTThasamayakAlo so jogjvmjhN| (dhava. pu. 10, khyAtiH, kIrtiH guNotkIrtanarUpaprazaMsA, atha ca sarvapR. 236); javamajha NAma aTrasamayapApoggajoga- diggAminI parAkramakRtA vA sarvajanotkIrtanIya TThANANi | (ghava. pu. 14, pR. 402) / yazaH, ekadiggAminI puNyakRtA vA kItiH, te yadudaya1 mATha jUmoM kA eka yavamadhya (mApavizeSa) hotA vazAt bhavatastadyazaHkIrtinAma / (prajJApa. malaya. vR. hai / 2 yogarUpa yava ke madhya ko yavamadhya kahA jAtA 293, pR. 475) / 7. puNyaguNakIrtanakAraNaM ysh:hai|XXXnni ke prasaMkhyAtaveM bhAga mAtra yoga- kItinAma / (ta. vatti shrut.8-11)| sthAnoM kA nAma yavamadhya hai| prathavA yogarUpa yava 1jo nAmakarma pavitra guNoM kI khyAti kA kAraNa ke pATha samaya kAla vAle kAla ko yogamadhya jAnanA hai use yazaHkotinAmakarma kahate haiN| 6 tapa, zUratA caahie| aura tyAga (dAna) ityAdi ke dvArA jisa yaza ko yaza-dekho yaza kIrtinAma / 1. yazo nAma guNaH / upAjita kiyA jAtA hai usako jo zabdoM ke dvArA (ta. vA. 9, 11, 38) / 2. parAkramakRtaM yazaH / pragaTa kiyA jAtA hai usakA nAma yazaHkIti hai| (zrA. pra. TI. 25) / 3. yazaH parAkramakRtasa, parA- athavA parAkrama ke prAzraya se sarva jana ke dvArA kramasamutthaH sAdhuvAda iti bhaavH| (prAva. ni. kIrtanIya guNoM kA samasta dizAoM meM phailanA, isakA malaya. vR. 1087) / 4. sarvadiggAminI parAkrama- nAma yaza tathA puNya ke prabhAva se eka hI dizA meM kRtA vA sarvajanotkIrtanIyaguNatA ysh:xxx| una guNoM kA phainanA, isakA nAma kIti hai| jisake (prajJApa. malaya. vR. 263) / udaya se yaza aura kIti donoM hote haiM use yaza:1 eka vizeSa guNa kA nAma yaza hai| 2 parAkrama ke kIrtinAmakarma kahA jAtA hai| dvArA jo khyAti hotI hai usakA nAma yaza hai| yaSTA-bhAva-puSparya jeddevaM vrata-puSparvapurgRham / kSamA4 kIrtanIya guNoM kI jo khyAti saba dizAtroM meM puSparmanoti yaH sa yaSTA satAM mataH // (upAsakA. phailatI hai, athavA jo parAkrama ke AdhAra se gaNoM kA 882) / kIrtana hotA hai, use yaza kahA jAtA hai| jo bhAvarUpa puSpoM se deva kI, vratarUpa puSpoM se la. 119
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAcanA] 146, jaina-lakSaNAvalI [yAcanIbhASA zarIrarUpa gRha kI aura kSamArUpa puSpoM se manarUpa prANAtyaye'pi rogAdibhiH pIDitasyAyAcayataH ayAagni kI pUjA karatA hai use yaSTA mAnA gayA hai| ucaapiiddaa| athavA varaM mRto na kazcidyAcitavyaH yAcanA-yAcanA bhikSaNaM tathAvidhe prayojane mArgaNaM zarIrAdisaMdarzanAdibhiH, yAJcA tu nAma mahApIDA vA / (samavA. abhaya. vR. 22) / XXX tasyAH kSamaNaM sahanaM XXX tataH parIbhikSA mAMganA athavA vaise prayojana ke hone para Sahajayo bhavati / (malA. v.5-58)| 6. prAjya usakA anveSaNa karanA, isakA nAma yAcanAparISaha rAjyamudasya zAzvatapadaprAptyai tapohaNe, deho hetuhai| sAghujana aisI parISaha para vijaya prApta kiyA rayaM hi bhuktya nUgatA cAsya sthitisttkRtH| bhikSAya karate haiN| bhramaNaM hiyaH padamidaM yasmAnmahAspadaM nIcairvattira. yAcanAparISahajaya-1. bAhyAbhyantaratapo'nuSThA- ninditeti vicaran yAJcAjayaH syAnmani: // naparasya tadbhAvanAvazena nissArIkRtamUrtaH paTutapana- (prAcA. sA. 7-23) / 7. bhRzaM kRzaH kSunmukhasannatApaniSpItasArataroriva virahitachAyasya tvagasthi- vIryaH, zampeva dAtun pratibhAsitAtmA / grAsaM puTIkRsirAjAlamAtratanuyantrasya prANAtyaye satyapyAhAra. tya karAvayAJcAvato'pi galana saha yAcanAtim / / vasati-bheSajAdIni dInAbhidhAna-mukhavaivAGgasaMjJAdi- (ana. dha.6-102) / 8. kSudadhvazrama-taporogAdibhirayAcamAnasya bhikSAkAle'pi vidyadudyotavat durupa- bhiH pracyAvitavIryasyApi zarIrasaMdarzanamAtravyApAralakSyamUrteryAcanAparISahasahanamavasIyate / (sa. si. sya prANAtyaye'pyAhAra-vasati-bheSajAdInAbhi--dIni h-6)| 2. prANAtyayepyAhArAdiSu dInAbhidhAna- dInAbhi-] dhAna-mukhavaivAMgasaMjJAdibhirayAcamAnasya nivttiryaacnaavijyH| kSudhAdhvaparizrama-taporogA- yAcanasahanam / (prArA. sA. TI. 40) / dibhiH pracyAvitabIryasya zuSkapAdapasyeva nirAmUrte- 1 bAhya aura abhyantara tapa ke prAcaraNa se jisakA runnatAsthi-snAyujAlasya nimnAkSipuTaparizuSkAdharo- zarIra nirbala ho cukA hai, tIkSNa sUrya ke tApa se STha-kSAmapANDakapolasya carmavatsaMkucitAMgopAGgatvacaH murajhAye hue chAyAvihIna vRkSa ke samAna jisake zithilajAnu-gulpha-kaTi-bAhuyaMtrasya deza-kAla-kramopa- zarIra kI haDDiyAM va zirAye spaSTa dikhane lagI haiM, pannakalpAdAyinaH vAcaMyamasya maunisamasya vA zarIra- prANa jAne para bhI jo dIna banakara AhAra, vasati sandarzanamAtravyApArasya jitasattvasya prajJApyAyita- evaM prauSadha prAdi kI yAcanA nahIM karatA hai, tathA manasaH prANAtyaye'pyAhAra-vasati-bheSajAdIni dInA- bhikSA ke samaya bhI bijalI kI camaka ke samAna bhidhAna-mukhavaivAMgasaMjJAdibhirayAcamAnasya ratnavaNi- adRzya sA rahatA hai-kSaNika dikhAyI detA hai, vaha jo maNisandarzanamiva svazarIraprakAzanamakRpaNaM manya- yAcanAparISaha kA vijetA hotA hai| 3 yAcanA kA mAnasya vandamAnaM prati svakaravikasanamiva pANipUTa- artha anveSaNa hai| bhikSu ko vastra, pAtra, anna-pAna dhAraNamadInamiti gaNayataH yaacnshnmvsiiyte| evaM vasati prAdi saba dUsaroM se-gRhasthoM se(ta. vA. 6, 6, 19) / 3. paradattopajIvitvAd prApta huA karate haiM, parantu dhATatA se rahita yA yatInAM nAstyayAcitam / yato'to yAcanAduHkhaM lajjAlu sAdhu yAcanA meM prAdarabhAva nahIM rkhtaa| kSAmyennecchedagAritAm // (prAva. ni. hari. va. dhRSTatA yukta (dhIra) sAdhu kArya ke hone para apane 118, pR. 403); yAcanaM mArgaNam, bhikSohi vastra- dharma va zarIra ke saMrakSaNa ke lie yAcanA avazya pAtrAnnapAna-pratizrayAdi parato labdhavyaM sarvameva, karatA hai, isa prakAra prAcaraNa karane vAlA yAcanAzAlInatayA ca na yAJcAM pratyAdriyate, sAdhunA tu parISaha kA vijetA hotA hai| prAgalbhyabhAjA sajAte kArya svadharma-kAyaparipAla. yAcanAparISahasahana-dekho yAcanAparISahajaya / nAya yAcanamavazyaM kAryamiti, evamanutiSThatA yA. yAcanIbhASA-1. jAyaNi maggaNI bhaNNati, JcAparISahajayaH / (prAva. sU. hari. vR.a. 4, pR. yathA'smAkaM bhikSAM prayaccha evamAdi / (dazavai. cU. 657) / 4. prANAtyaye'pyAhArAdiSu dInAbhidhAna- pa. 236) / 2. jJAnopakaraNaM picchAdikaM vA bhavanivRttiryAcanAvijayaH / (ta. zlo. 6-6) / 5. dbhitivyam ityAdikA yaacnii| (bha. prA. vijayo. 'jAyaNaM' ayAJcA, akAro'tra lupto dRSTavyaH, 1165) / 3. yAcyate'nayA yaacnaa| (mUlA. vR.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAJcAbhASA] 947, jana-lakSaNAvalI [yuganaddha 5-118) / 4. yAJcA mayA'thitaM kiMcidyattaddeya- jo koI bhI prAvegA usa sabake lie maiM dUMgA, isa miti tvyaa| (prAcA. sA. 5-87) / 5. yAcanI prakAra ke uddeza se jo bhojana banAyA jAtA hai prArthanAbhASA, yathA idaM me dehItyAdiH / (go. jI. usako yAvAn-uddeza kahA jAtA hai| yaha cAra ma. pra. 225) / 6. idaM mahyaM dehIti prArthanAbhASA prakAra ke proTezika meM prathama hai| yaacnii| (go. jI. jI. pra. 225) / 7. sA yuktAhAra-ekkaM khalu taM bhattaM appaDipuNNodaraM jAyaNI ya yA jaM icchiyapatthaNAparaM vayaNam / jaghA laddhaM / caraNaM bhikkheNa divA Na rasAvekkhaM Na (bhASAra. 74) / madhu-maMsaM / (prava. sA. 3-26) / 1 hameM bhikSA do, isa prakAra mArgaNI-mAMgane bhikSAvRtti se jisa prakAra kA bhojana prApta humA rUpa bhASA ko, yAcanIbhASA kahate haiN| 2 jJAna ke hai usako rasa kI apekSA na karake eka hI samaya meM upakaraNa (zAstra Adi) athavA picchI prAdi prApa va udara kI pUrNatA se rahita-mAtrA se kucha kamadIjie, isa prakAra kI bhASA yAcanIbhASA kaha- hI grahaNa karanA tathA madhu-mAMsa ko chor3a kara dina lAtI hai| meM hI lenA-rAta meM nahIM lenA, yaha yuktAhAra yAJcAbhASA-dekho yAcanIbhASA / kahalAtA hai| yAJcAparISahajaya- dekho yaacnaapriisshjy| yuga (kAlavizeSa)-1. xxx paMcehiM variyAtrAbhataka-yAtrA dezAntaragamanam, tasyAM sahAya sehiM jugaM / / (ti. pa. 4-260) / 2. paMcasaMvatsara iti bhriyate yaH sa yAtrAbhatakaH / xxx iha yugam / (prAva. bhA. hari. vR. 168, pR. gAthe-XXX / jattA u hoi gamaNaM ubhayaM vA 495; prAva. bhA. malaya. va. 200, pR. 563) / ettiyadhaNeNaM / (sthAnA. abhaya. va. 271) / 3. paMcabhirvaryugaH / (dhava. pu. 4, pR. 320); yAtrA kA artha gamana hai, usameM sahAyaka mAnakara paMcahi saMvaccharehi jugo / (dhava. pu. 13, jisakA bharaNa-poSaNa kiyA jAtA haiM use yAtrAbhataka pU. 300) / 4.xxx paJcAbdAni yugaM punaH / kahate haiN| (ha. pu. 7-22) / 5. paMcahiM vaccha rehiM jugu vuccayAna-abhyudayo yAnam / (nItivA. 28-45, i| (ma. pu. puSpa. 2-5, pR. 23) / 6. yugaM paMcavarSApR. 324) / tmakam / (sUryapra. malaya. vR. 10, 20, 54, pR. zatru ke Upara jaba gamana kiyA jAtA hai-car3hAI 154) / 7. XXX paMca ya vassANi hoti kI jAtI hai-taba abhyudaya kiyA jAtA hai / isI- jugamegaM / (jaM. dI. pa. 13-8) / lie abhyudaya ko yAna kahA jAtA hai athavA zatru 1 pAMca varSoM kA eka yuga hotA hai| ko balavAna jAnakara anyatra jo gamana kiyA jAtA yuga (zakaTavizeSa)-garuvattaNaNa mahallattaNa hai use yAna jAnanA caahie| ya jaM turaya-vesarAdIhi vubhadi taM jugaM NAma / (dhava . yAvatkAthikaparihAra vizuddhika-ye punaH kalpa- pu. 14, pR. 38) / samAptyanantaramavyavadhAnena jinakalpaM pratipatsyante te bhArI aura atizaya mahAna hone se jise ghor3A va yAvatkathikAH / uktaM ca --ittariya therakappe jiNa- khaccara prAdi khIMcA karate haiM use yuga kahate haiN| kappe prAvaka hiyatti / (prAva. ni. malaya. vR. 114, yugadoSa-1. tathA yo yuganipIDitabalIvardavat pR. 122) / grIvAM prasArya tiSThati kAyotsargeNa tasya yugadoSaH / jo parihAravizuddhisaMyata kalpa samApti ke anantara (mUlA. vR. 7-171) / 2. grIvAM prasAryAvasthAnaM vinA kisI vyavadhAna ke jinakalpa ko svIkAra yugArtagavavadyugaH / (ana. dha. 8-117) / karane ke icchuka rahate haiM ve yAvatkathikaparihAra- 1 yuga (gAr3I va hala kA vaha bhAga jo bailoM ke vizuddhisaMyata kahalAte haiN| kandhe para rakhA jAtA hai) se pIr3ita baila ke samAna yAvAnuddeza-yAvAn kazcidAgacchati tasmai sarvasmai jo gardana ko phailAkara kAyotsarga se sthita hotA hai dAsyAmItyuddizya yatkRtamannaM sa yAvAnuddezaH / (mUlA. vaha kAyotsarga ke yugadoSa se dUSita hotA hai| vR. 6-7) / yuganaddha--yugamiva naddho yuganadaH, yathA yugaM vRSabha
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugasaMvatsara ] skandhayorAropitaM vartate tadvat yogo'pi yaH pratibhAti saH yuganaddha ityucyate / ( sUryapra. majaya. vR. 12-78, pR. 233) / jisa prakAra bailoM ke kandhoM para yuga (junA) prAromeM pita rahatA hai usI prakAra pAMca varSAtmaka yuga jo yoga pratibhAta hotA hai use yuganaddha yoga kahate haiN| yaha dasa prakAra ke yoga meM sAtavAM hai / yugasaMvatsara - yugaM paMcavarSAtmakam, tatpUraka: saMvasaro yugasaMvatsaraH / ( sUryapra. malaya. vU. 10, 20, 54) / pAMca varSa svarUpa yuga ke pUraka varSa ko yugasaMvatsara kahate haiM / yugma - jummaM samamidi eyaTTo / ( dhava. pu. 10, pR. 22) / yugma aura sama ye samAnArthaka zabda haiN| abhiprAya yaha ki sama saMkhyA va sama dravya ko yugma samajhanA cAhie / yuti - davvakkhetta-kAla-bhAvehi jIvAdidavvANaM melaNaM juDI NAma / XXX sAmIpyaM saMyogo vA yutiH / ( dhava. pu. 13, pR. 348 ) / dravya, kSetra, kAla prora bhAva se jo jIvAdi dravyoM kA milApa hai use yuti kahate haiM / samIpatA zrathavA saMyoga kA nAma yuti hai / yuvatI - 1. jojedi NaraM dukkheNa teNa juvadIya josA ya / / (bha. prA. 976) / 2. naraM duHkhena yojayatIti yuvatiryoSA ca / (bha. prA. mUlA. 97e ) 1 1 jo manuSya ko duHkha se yojita kiyA karatI hai use yuvati va yoSA kahA jAtA hai / yuvarAja - 1. yuvarAjo dvitIyasthAnavartI / ( vyava. bhA. malaya. vR. pI. dvi. vi. 33); zrAvassayAI kAuMso puvbAI tu niravasesAiM / pratthANI majjhagato pecchai kajjAI juvarAyA // ( vyava. bhA. tR. vi. pU. 129) / 2. yo nAma prAtarutthAya pUrvANi prathamAni AvazyakAni zarIra cintA devatArcanAdIni niravaze SANi kRtvA zrAsthAnikAmadhyagataH san kAryANi prekSate cintayati sa yuvarAjaH / ( vyava. bhA. malaya. vR.tR. vi. pU. 129 ) 1 rAjA ke bAda dUsarA sthAna yuvarAjakA hotA hai, arthAt jo savere uThakara zarIra kI cintA va devapUjA Adi samasta kAryoM ko karatA hai aura tatpazcAt sabhA 648, jaina-lakSaNAvalI [ yoga sthAna meM baiThakara kAryoM ko dekhatA hai vaha yuvarAja kahalAtA hai / yUkA - 1. aSTI likSA saMhatAH ekA yUkA bhavati / (ta. vA. 3, 38, 6) / 2. tAbhi: ( likSAbhiH ) yUkA tathASTAbhiH XXX / ( ha. pu. 7-40 ) / 1 mATha likSAoM (lIkhoM) kI eka yUkA hotI hai / yUSa - yUSo mudga-taNDula-jIraka- kaDubhANDAdirasaH / ( sUryapra. malaya. vU. 20, 106 ) / mUMga, cAvala aura jIrA zrAdi ke rasa ko yUSa (jUSa ) kahate haiM / yoga - 1. vivarIyAbhiNivesaM paricattA jeNhakahiyataccesu / jo juMjadi appANaM NiyabhAvo so have jogo // (ni. sA. 139 ) / 2. XXX jogo maNa - vynn-kaaysNbhuudo| (paMcA. kA. 148 ) / 3. kAya vAGmanaHkarma yogaH / (ta. su. 6- 1 ) / 4. yogo vAGmanasa- kAya vargaNAnimitta zrAtmapradezaparispanda: / ( sa. si. 2 - 25 ) ; Atmapradezaparispando yoga: / (sa. si. 6- 1 ) ; yogaH samAdhiH, samyakpraNidhAnamityarthaH / ( sa. si. 6-12 ) ; yoga: kAyavAGmanaH karmalakSaNaH / ( sa. si. 6-44 ) / 5. evaM tyaktvA bahirvAcaM tyajedantarazeSataH / eSa yogaH samAsena pradIpaH paramAtmanaH / / ( samAdhi 17 ) / 6. maNasA vAyA kAraNa vA vi juttassa viriya-paripariNAmo | jIvassappaNizrogo jogo tti jiNehi NiddiTTho // ( prA. paMcasaM. 1-88; dhava. pu. 1, pR. 140 ud) / 7. yoga zrAtmapradezaparispandaH / kAyAdivargaNAnimitta zrAtmapradezaparispandaH yoga ityAkhyAyate / (ta. vA. 2, 25, 5); niravadyakriyAvizeSAnuSThAnaM yogaH / niravadyasya kriyAvizeSasyAnuSThAnaM sa yogaH samAdhiH, samyakpraNidhAnamityarthaH / (ta. vA. 6, 12, 8) / 8. yoga: vyApAraH paJcAgnyAdyanuSThAnalakSaNa: / ( ta. bhA. hari vR. 6-13) / 6. yujyanta iti yogA: manovAkkAyavyApAralakSaNAH / (dhyAnaza. hari. vR. 1 ) ; yogA: tattvataH zradArikAdizarIrasaMyogasamutthA AtmapariNAmavizeSavyApArA: / (dhyAnaza. hari. vR. 3 ) / 10. yujyata iti yogaH / XX X athavA AtmapravRtteH karmAdAnanibandhanavIryotpAdo yogaH / zrathavA zrAtmapradezAnAM saGkoca - vikoco yogaH / dhava. pu. 1, pU. 140 ) ; vAGmanaH kAya vargaNAnimittaH prAtma
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga ] pradezaparispando yogo bhavati / (ghava. pu. 1, pR. 269); zrAtmapravRtteH saGkoca - vikoco yogaH / ( dhava. pu. 7, pR. 6); jogo NAma ki ? maNavayaNa-kAyapoggalAlaMbaNeNa jIvapadesANaM pariSkando / (ghava. pu. 7, pR. 17 ) ; ki jogo NAma ? jIvapadesANaM paripphando saMkoca - vikocabbhamaNasarUvapro / ( dhava. pu. 10, pR. 437 ) ; maNa vayaNa kAya ki riyAsamuppattIe jIvassa uvajogo jogo NAma / ( dhava. pu. 12, pR. 367) / 11. kAya vAGmanasAM karma yoga: sa punarAsrava: / (ha. pu. 58-57) / 12. kAya vAGmanasAM karma yogo yogavidAM mataH / (ma. pu. 21-225) / 13. kAya vAGmanasAM karma yogo'sti X xx // (ta. ilo. 6, 1, 1 ) ; niravadyakriyAvizeSAnuSThAnaM yoga:, samAdhirityarthaH / (ta. ilo. 6-12) / 14. vIryAntarAya kSayopazamajanitena paryAyeNAtmanaH sambandho yogaH / sa ca vIrya-prANotsAha-parAkrama ceSTAzakti sAmarthyAdizabdavAcyaH / zrathavA yunaktyenaM jIvo vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyamiti yogaH / (ta. bhA. siddha. vR. 6- 1 ) ; lokAbhimataniravadyakriyAnuSThAnaM yogaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-13 ) / 15. sati vIryAntarAyasya kSayopazamasambhave / yogo hyAtmapradezAnAM parispando nigadyate / (ta. sA. 2-67 ) ; kAya vAGmanasAM karma smRto yogaH sa zrasrava: / (ta. sA. 4 - 2 ) / 16. yogo vAGmana:kAya - karma vargaNAlambanAtmapradezapariSpadaH / ( paMcA. kA. amRta. vR. 148) / 17 puggala vivAideho - daeNa maNa vayaNa- kAyajuttassa / jIvassa jA hu sattI kammAgamakAraNaM jogo // (go. jI. 216) / 18. Atmadezaparispando yogo yogavidAM mataH / manovAvakAyatastredhA puNya-pApAsravAzrayaH // ( upAsakA. 353 ) / 19. Atmano vIryavighnasya kSayopazamane sati / ya: pradezaparispandaH sa yogo gaditastridhA // (paMca. amita. 1 - 165, pU. 23) / 20. manastanuvacaH karma yoga ityabhidhIyate / (jJAnA. 1, pU. 42) / 21. yogo manovacana-kAyasambhUtaH niSkriya - nirvikA jyotiH pariNAmAd bhinno manovacana- kAyavargaNAvalambanarUpo vyApAraH zrAtmapradezaparispandalakSaNo vIryAntarAyakSayopazamajanitaH karmAdAna hetubhUto yogaH / (paMcA. kA. jaya. vR. 148 ) / 22. nizcayena niSkriyasyApi paramAtmano vyavahAreNa vIryAntarAya [ yoga kSayopazamotpanno manovacana - kAyavargaNAlambanaH karmAdAnahetubhUta zrAtmapradezaparispando yoga ityucyate / (bR. dravyasaM. TI. 30) / 23. yoga: kAya vAGmanaskarma / ( mUlA. vR. 12 - 3 ) / 24. eSaH - bahirantarjalpatyAgalakSaNaH, yogaH - svarUpe cittanirodhalakSaNa: samAdhiH / ( samAdhi. TI. 17) / 25. sa punaryogaH zarIranAmakarmapariNativizeSaH / xxx kAyAdikaraNayuktasyAtmano vIryaM pariNatiyogaH / ( sthAnA. abhaya vR. 51 ) ; vIryAntarAyakSaya-kSayopazamasamutthalabdhi vizeSa pratyayamabhisandhyanabhisandhipUrvamAtmano vIryaM yogaH / X X Xx yujyate jIvaH karmabhiryena XXX guMkte prayukte yaM paryAyaM sa yogo vIryAntarAyakSayopazamajanito jIvapariNAmavizeSa iti / zrAha ca - maNasA vayasA kAeNa vAvi juttassa viriyapariNAmo / jIvassa zrappaNijjo sa jogasanno jiNakkhAo || tezrojogeNa jahA rattattAI ghaDassa pariNAmo / jIvakaraNappae viriyamavi tahappapariNAmo // ( sthAnA. abhaya vR. 124) / 26. pAdapralepAdayaH saubhAgya- daurbhAgyakarA yogAH / (yogazA. svo viva. 1-38, pR. 136) / 27. yoga AtmapradezaparispandalakSaNo manovAkkAyavyApAra: / (ana. gha. svo TI. 2-37) / 28. saMsAriNo jIvasya karmAgamakAraNam, karmetyupalakSaNAt karma- nokavargaNArUpapudgalaskandhasya jJAnAvaraNAdikarmabhAvena zrodArikazarIrAdinokarmabhAvena ca pariNamanaheturyA zaktiH sAmarthyaM tadviziSTAtmapradezaparispandazca sa yoga ityucyate / (go. jI. ma. pra. 216 ) / 26. manovAkkAyAnAM tapaH samAdhI yojanaM yoga:, athavA siddhAntavAcanAyAmanyavihitayA ( ? ) tapasA yojanaM yogaH / ( zrAcAradi. pU. 81 ) / 30. karma - nokarma vargaNA rUpapudgalaskandhasya jJAnAvaraNAdikamaudArikAdino karmabhAvena pariNamana heturyat sAmarthyam zrAtmapradezaparispandazca yoga ityucyate / (go. jI. jI. pra. 216 ); pudgala vipA kizarIrAM gopAMganAmakarmodayaiH manovacana- kAyayuktajIvasya karmanokarmAgamakAraNA yA zaktiH tajjanitajIvapradezaparispandanaM vA yoga: / (go. jI. jI. pra. 703) / 31. evamuppaNNapadesa para phaMde NuppA idajIvapadesANaM kammAdANasattI jogaM NAma / ( satkarmapaMjikA - ghava. pu. 15, pR. 22) / 32. vAGmanasa- kAyavargaNAkAra - 646, jaina - lakSaNAvalI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga] 650, jaina-lakSaNAvalI [yogasaMkrAnti NabhUtaM jIvapradezaparispandanaM yogaH kathyate / (ta. vRtti tathA samasta vikalpoM ke abhAva meM-nivikalpa : zarIra-vacana-mAnasAnAM yatkarma kriyA samAdhi meM-yojita karatA hai vaha yogabhakti se sa yoga: / (ta. vRtti zruta. 6-1); kAya-vAGmana- yukta hotA hai, anya ke-rAga-dveSAdi se sahita hokara sA yatkarma sa yoga ucyate / (ta. vRtti zruta. 7, nAnA vikalpoM se vyApta jIva ke-bhalA vaha yoga 33) / 33. yogaH syAdAtmapadezapracayacalanatA kaise sambhava hai ? asambhava hai| vAGmanaHkAyamArgaH // (adhyAtmaka. 4-2) / yogamudrA-1. annunnaMtariaMguliko sAgarehi 1 jo prAtmapariNAma viparIta abhiprAya ko chor3akara dohiM hatthehiM / piTTovari kupparasaMThiehi taha jogamudda jinaprarUpita tattvoM meM prAtmA ko yojita (saMlagna) tti // (caityavandana bhA. 15) / 2. ubhayaka rajoDakaratA hai use yoga kahate haiN| 2 mana, vacana aura nena parasparamadhyapraviSTAMgalibhiH kRtvA padmakozAkAya ke prAzraya se jo prAtmapradezoM meM parispandana kArAbhyAM dvAbhyAM hastAbhyAM tathodarasyopari kuhaNihotA hai use yoga kahA jAtA hai| 4 vacana, mana / kayA vyavasthitAbhyAM yogo hastayoryojanavizeSastaaura zarIra vargaNA ke nimitta se jo prAtmapradezoM pravAnA mudrA yogamudrA bhavatIti gamyam / (caityameM parispandana hotA hai usakA nAma yoga hai| vandana bhA. avacUri 15) / samyak praNidhAna-ekAgracintAnirodha-rUpa samA- 1 paraspara aMguliyoM ko antarita karake kamalakoza ghi-ko yoga kahate haiM / 8 paMcAgni prAdi ke anu- ke AkArayukta donoM hAthoM ko kuhaniyoM ko peTa ke madhya meM sthita karane para yogamadrA hotI hai| ntarAya ke kSayopazama se utpanna haI paryAya se jo yogavakratA-1. kAya-vAGmanasA kauTilyena vRttiprAtmA kA sambandha hotA hai usakA nAma yoga hai| ryogvRtaa| XXX teSAM (kAya-vAGmanasAM) , prANa, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti kuTilatAyogavakratA ityucyate, anArjavaM [va-] praNiaura sAmarthya prAdi zabdoM se kahA jAtA hai| athavA dhAnamiti yAvat / (ta. vA. 6, 22, 1) / 2. yogaH jIva ise cUMki vIryAntarAya ke kSayopazama se utpanna xxxzaktirUpa prAtmana: karaNavizeSaH kAya-vAGparyAya se yojita karatA hai, isIlie use yoga kahA manolakSaNastadgatA kauTilyapravRttiH svayameva yogajAtA hai| 26 saubhAgya athavA daurbhAgya ke karane vakratA'nArjavapraNidhAnaM mAyAcittaM yogaviparyAsa ityavAle pAdapralepAdi ko yoga kahA jAtA hai| yaha narthAntaram / (ta. vA. siddha. vR. 6-21) / 3. yogasAdhu ke AhAraviSayaka 16 utpAdana doSoM meM sya vakratA kauTilyaM yogavakratA-kAyenAnyatkaroti 15vAM hai| vacasA'nyada bravIti manasAnyaccintayati yogvkrtaa| yogakRSTi - pUrvApUrvaspardhakasvarUpeNeSTakApaMktisaM- (ta. vRtti zruta. 6-22) / sthAnasaMsthitaM yogamupasaMhRtya sUkSma-sUkSmANi khaNDA- 1 zarIra, vacana aura mana kI kuTilatApUrNa pravRtti ni nirvartayati, tAmro kiTTIgro NAma vuccaMti / (jaya- ko yogavakratA kahA jAtA hai| gha.-dhava. pu. 10, pR. 323, Ti. 3) / yogasatya-yogasatyaM yogAnAM manaHprabhRtInAmavipUrva aura apUrva spardhakoM svarUpa se IMToM kI paMkti ke tathatvam / (samavA. abhaya. va. 27) / prAkAra meM sthita yoga kA saMkoca karake jo usake __mana prAdi yogoM kI yathArthatA kA nAma yogasatya hai| sUkSma-sUkSma khaNDa kie jAte haiM unheM kRSTiyAM kahA yogasaMkrAnti-1. kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM jAtA hai| gRhNAti, yogAntaraM tyaktvA kAyayogamiti yogasaMyogabhakti-rAyAdIparihAre appANaM jo du jaMjade krAntiH / (sa. si. 9-44; ta. vA. 6-44) / saah| so jogabhattijutto idarassa ya kahaM have 2. kAyayogAdyogAntare tato'pi kAyayoge saMkrapaNaM jogo|| savvaviyappAbhAve appANaM jo du jaMjade yogsNkraantiH| (ta. zlo. 9-44) / 3. kaaysaahuu| so jogabhattijutto idarassa ya kiha have yogopayuktadhyAnasya vAgyogasaMcAraH, vAgyogopayukta. jogo| (ni. sA. 137-38) / dhyAnasya vA manoyogasaJcAraH [yogasaMkrAnti:] / jo sAdhu apane ko rAga-dvaSAdi ke parityAga meM (ta. bhA. siddha. va. 9-46) / 4. syAdiyaM yoga
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogAnuyoga] 651, jaina-lakSaNAvalo [yogodvahanakSatra saMkrAntiryogAdyogAntare gatiH / (jAnA. 42-17, pR. rUpa jIva kI aneka vizeSatAoM meM se eka hai| 433) / 5. kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM gacchati, 4 jisakI prAtmA tattva meM, mana prAtmA meM aura tadapi tyaktvA kAyayogaM vrajatIti yogasaMkrAntiH / indriyasamUha mana meM yukta (upayukta yA saMlagna) (bhAvaprA. TI. 78) / ho vahI yogI ho sakatA hai, na ki para padArthoM kI 1 kAyayoga ko chor3akara anya yoga ko tathA anya icchA rUpa duSpravRtti se yukta / yoga ko chor3akara punaH kAyayoga ko grahaNa karanA, yogodvahana-teSAM (yogAnAM) niruddhapAraNakakAlaisakA nAma yogasaMkrAnti hai| 3 kAyayoga meM upa- svAdhyAyAdibhirudvahanaM yogodvahanam / (prAcAradi. pR. yukta dhyAna kA jo vacanayoga meM saMcAra hotA hai 81) / athavA vacanayoga meM upayukta dhyAna kA jo manoyoga 1pAraNAkAla aura svAdhyAya prAdi ke nirodhapUrvaka meM saMcAra hotA hai, ise yogasaMkrAnti kahate haiN| yogoM ke dhAraNa yA nirvAha kA nAma yogodvahana hai| yogAnuyoga--yogAnayogo vazIkaraNAdiyogAbhi- yogodvahanakAla-subhikSaM sAdhUsAmagrI sarvotpAtAghAyakAni haramekhalAdizAstrANi / (samavA. abhaya. dyabhAvatA / kAlikepUtkAlikeSu yogeSu samayo hyayaM / / vR. 26) / ArdrAdisvAtyante nakSatragaNe vivasvatA yukte / kAlivazIkaraNa prAdi yogoM ke prarUpaka haramekhala (kalA- kayogAnAmayamupayogI kAla uddiSTaH / / pArdAdisvAvizeSa) prAdi zAstroM ko yogAnuyoga kahA jAtA tyante nakSatragaNe vivasvatA bhuvate / stanite vidyuti hai / yaha unatIsa prakAra ke pApa ke upAdAna svarUpa vaSTau kAlagrahaNa na kartavyama / / (AcAradi. pa. pApazruta meM 28vAM hai| 82 ud.) / yogAvibhAgapraticcheda-ekkamhi jIvapadese jo- subhikSa, sAdhusAmagrI aura samasta upadravoM kA gassa jA jahaNiyA vaDDhI so jogAvibhAgapaDi- prabhAva, yaha kAlika aura utkAlika yogoM ke liye cchedo| (dhava. pu. 10, pR. 440) / upayukta samaya hai| prArdrA se lekara svAti taka sUrya eka jIvapradeza meM yoga kI jo jaghanya vRddhi humA se yukta nakSatrasamUha meM kAlika yogoM kA yaha karatI hai use yogAvibhAgapraticcheda kahA jAtA hai| utkRSTa kAla nirdiSTa kiyA gayA hai| prAA se yogI-1. vikahAivippabhukko prAhAkammAivira- svAti taka sUrya se yukta nakSatrasamUha meM meghagarjana hino NANI / dhammuddesaNakusalo aNupehAbhAvaNAjudo vijalI va vRSTi ke hone para kAla kA grahaNa nahIM joI // praviyappo NiiMdo Nimmoho NikkalaMkaro karanA cAhie / nniydo| NimmalasahAvajutto joI so hoi muNi- yogodvahanakSetra - bahusalila mRdulabhikSaM svacakrarAno / (ra. sA. 100-101) / 2. jogo atthi paracakrabhayavinirmuktam / vahuyati-sAdhvI-zrAddhaM bahUtti jogii| (dhava. pu. 1, pR. 120); yogo asyA- zAstravizAradAkIrNam // nIrogajalAnnayutaM carmAstIti yogii| (dhava. pu. 6, pR. 221) / 3 kaMda- sthi-kacAdisaGkaravimuktam / ahi-jaMbuka-vRSa-daMzaka. ppadappadalaNo DaMbhavihINo vimukkvaavaaro| ugga- vRSapallI-saraTa nirmuktam // prAyaH pavitrarathyaM rugmArItavadittagatto joI vinnnnaayprmttho|| (jJAnasAra prabhRtijitaM nityam / alpakaSAyapurajanaM yogodvahane 4) / 4. tattve pumAn manaH puMsi manasyakSakadambakam / zubhaM kSetram / / (prAcAradi. pR. 82 ud.)| yasya yuktaM sa yogI syAnna parecchAdurIhitaH // jahAM bahuta pAnI aura mRdu bhikSA ho, jo svacakra (upAsakA. 870) / aura paracakra ke bhaya se rahita ho, jahAM sAdhu, 1 jo munIndra vikathA Adi se rahita, prAdhAkarma sAdhvI aura zrAvaka bahuta hoM, jo bahuta se zAstrajJoM kA tyAgI, dharmopadeza meM kuzala, anaprekSA va bhAva- se vyApta ho, svAsthyaprada jala va anna se pari nAmoM se yukta, vikalpoM se rahita, nirdvandva, nirmoha, ho, camar3A, haDDI va bAloM Adi ke samparka se rahita niSkalaMka aura nirmala svabhAva se sahita hotA hai ho; sarpa, zRgAla, baila, DAMsa, vRSapallI evaM girause yogI samajhanA caahie| 2 yoga se sahita giToM se zUnya ho; jahAM kI galiyAM prAyaH pavitra hoM, yogI kahalAtA hai| yaha kartA, vaktA va prANI prAdi jo roga va mArI (plega) Adi se rahita ho, tathA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogoDhahanasadana] 652, jaina-lakSaNAvalI [raja jahAM mandakaSAyo jana kA nivAsa ho; aisA kSetra yoga yojana ko pATha se guNita karane para yojanapRthaktva ke dhAraNa meM uttama mAnA jAtA hai| hotA hai| yaha manaHparyayajJAna ke utkRSTa kSetra kA yogodvahanasadana - carmAsthi-danta-nakha-keza - gUtha- pramANa hai| mUtrApavitratArahitam / adha upari ca nizchidraM nira- yoni-1. yonayo jovotpattisthAnAni / (mUlA. vakara ghRSTamRSTaM ca // sUkSmAGgivRndasaMvAsayogyabhU. vR. 12-3); yUyate bhavapariNata AtmA yasyAmiti sphoTavajitaM pritH| ramyamaparArtharacitaM yogodvahane yonirbhavAdhAraH / (mUlA. vR. 12-58) / 2. yauti zubhaM sadanam // (prAcAradi. pR. 82 ud.)| mizrIbhavati audArikAdinokarmavargaNApudgalaiH saha jo nivAsa sthAna camar3A, haDDI, dAMta, nAkhUna, bAla, , saMbaddhayate jIvo yasyAM sa yoniH jIvotpattisthAnam / viSThA evaM matra prAdi kI apavitratA se rahita ho; (go. jI. jI. pra. 81) / jahAM nIce-Upara cheda na hoM, jo kacarA se rahita ho, 1 jIvoM ke utpattisthAnoM ko yoniyAM kahA mala se vihIna ho tathA jo sUkSma jIvoM ke rahane jAtA hai|| yogya chedoM Adi se rahita ho, aisA nivAsasthAna yauvana-vizarArunAnArAgapallavollAsa-vilAsopayogadhAraNa ke lie uttama hotA hai| vanaM yauvanam / (gadyaci. pR. 56); avinayavihaGgayogyatA-1. arthagrahaNaM yogyatAlakSaNam / (laghIya. lIlAvanaM yauvanam / (gadyaci. pR. 64) / svo. vR. 5) / 2. sa cAtmavizuddhivizeSo jJAnA- yauvana girate hue aneka pattoM ke ullAsa-vilAsa ke varaNa-vIryAntarAyakSayopazamabhedaH svArthapramitau zakti- upavana ke samAna hai, athavA vaha pravinayarUpa pakSiyoM yogyateti ca syaadvaadvedibhirbhidhiiyte| (pramANapa. ke krIDAvana jaisA hai pu. 52); yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svavi. rakta geya-geyarAgAnuraktena yat gIyate tat raktam / SayajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamavizeSaHXX (rAyapa. malaya. vR. 1. 162) / xI (pramANapa. pR. 67) / 3. svAvaraNakSayopa- gAne yogya gIta ke svara meM anurakta puruSa ke dvArA zamalakSaNayogyatayA xxx / (parIkSA. 2-6) / jo gAyA jAtA hai use rakta geya kahate haiN| 4. yogyatA niyatArthagrahaNasAmarthyam / (nyAyaku. 5, racita-racitaM nAma saMyatanimittaM kAMsyapAtrAdau pR. 165) / 5. kA nAma yogyatA iti ? ucyate madhye bhaktaM nivezya pArveSu vyaJjanAni bahuvidhAni -svAvaraNakSayopazamaH / (nyAyadI. pR. 27) / sthaapynte| (vyava. bhA. malaya. vR. 3-164, pR. 2 jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke kSayopazama 35) / vizeSarUpa mAtmA kI zuddhivizeSa kA nAma yogyatA sAdhu ke nimitta kAMse mAdi ke pAtra meM bhojana ko hai| yaha yogyatA sva aura artha ke grahaNa kI zakti rakhakara usake pArzvabhAgoM meM jo bahata prakAra ke vyaJjanoM ko sthApita kiyA jAtA hai, isakA nAma yojana-1. caukosehiM joyaNa xxx / (ti. racita hai| pa. 1-116) / 2. caturgavyUtaM yojanam / (ta. vA. racitakabhojI-- racitakaM nAma kAMsyapAtrAdiSu 3, 38, 6, pR. 208) / 3. aTTahiM daMDasahassehiM paTAdiSu vA yadazanAdi deyabaddhayA vaiviktyena joyaNaM / (dhava. pu. 13, pR. 336) / 4. aSTau daNDasahasrANi yojanaM pribhaassitm| (i. pa. 7. tad bhuMkte ityevaMzIlo rcitkbhojii| (vyava. bhA. 46) / 5. Xxx daMDahiM asahAsihiM paavhi| pR. 116) / kAMse ke pAtra prAdi meM athavA paTa (vastra) Adi joyaNu Xxx / (ma. pu. puSpa. 2-7, pR. para jo dene ke vicAra se bhojana sthApita kiyA 24) / 6. caugAudehi ya tahA joyaNa megaM viNi jAtA hai usakA nAma racitaka hai, usakA khAne vAlA ddiDheM / (jaM. dI. pa. 13-34) / 1 cAra kosoM kA eka yojana hotA hai / racitakabhojI kahalAtA hai| yojanapRthaktva-taM (joyaNaM) aDhahi guNide joya- raja--1. rajastu sarvazuSkaH XXX zuSka mAtrastu NapudhattaM / (dhava. pu. 13, pR. 336) / rajaH / (uttarA. cU. pR. 76) / 2. badhyamAna ca
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ rajju] 653, jaina-lakSaNAvalI [rathareNu karma raja: XXX athavA baddhaM rajaH, athavA airyA. (ta. vRtti zruta. 8-6) / pathaM rajaH / (yogazA. svo. viva. 3-124) / 1 jisake udaya se viSayAdikoM meM utsukatA rahatI 1 pUrNarUpa se sUkhe hue maila ko raja kahA jAtA hai| hai use rati nokaSAya kahate haiM / 2 jisa karma ke udaya 2 vartamAna meM bAMdhe jAne vAle karma ko athavA pUrva se deza AdikoM ke viSaya meM utsukatA utpanna hotI meM bAMdhe gaye karma ko raja kahate haiM / athavA IryApatha hai usakA nAma rati hai / 7 jisake udaya se abhyakarma ko raja samajhanA caahiye| ntara vastuproM meM harSa ko prApta hotA hai use ratirajz2a-1. jagaseDhIe sattamabhAgo rajja pabhAsate // mohanIya kahA jAtA hai|| (ti. pa. 1-132) / 2. kA rajjU NAma ? tiriya- rativAk-1. zabdAdiviSaya-dezAdiSu ratyutpAdikA logassa mjjhimvitthaaro| (dhava. pu. 3, pR. 34) / rativAk / (ta. va. 1, 20, 12, pR. 75) / 3. jagaseDhisattabhAgo rajjU xxx / (tri. sA. 2. zabdAdiviSayeSu ratyutpAdikA rativAk / (dhava. 7) / 4. paJcaviMzatikoTIkoTInAmuddhArapalyAnAM pu. 1, pR. 117) / 3. iMdiyaviSayesu rai uppAiyA yAvanti rUpANi lakSayojanArddhachedanAni ca rUpAdhi- vAyA rdivaayaa|| (aMgapa. 2-76, pR. 262) / kAnyekaikaM dviguNIkRtAnyanyonyabhyastAni yatpramANaM 1zabda prAdi viSayoM aura deza prAdikoM meM rAga sA rajjuriti / (malA. va. 12-85) / 5. jaga- utpanna karane vAle vacana ko rativAk kahate haiN| cchaNyAH 18-42 saptamabhAgo rajjuH / (tri. sA. ratnagarbha-yasya SaNNavamAsAni ratnavRSTiH pravArSiTI. 7) / taa| zakreNa bhaktiyuktena ratnagarbhastato hi saH / / 1jagazreNi ke sAtaveM bhAga ko rajju kahate haiN| prAptasva. 37) / 2 tiryagloka kA jitanA vistAra pramANa hai utanA jisake garbha meM pAne ke chaha mahIne pUrva se hI chaha aura pramANa eka rajju kA hai| nau (6+6=15) mAsa bhaktiyukta indra ke dvArA rati -1. yadudayAdviSayAdiSvautsukyaM sA ratiH / ratnoM kI varSA karAyI gaI, usa prApta (tIrthakara) (sa. si. 8-6) / 2. yadudayAddezAdiSvautsukyaM sA ko ratnagarbha kahA gayA hai| ratiH / (ta. vA. 8, 9, 4) / 3. ramaNaM ratiH , rani-dvAbhyAM vitastibhyAM ratnirucyate / (ta. ramyate anayA iti vA ratiH / jesi kammakkhaMdhANa vRtti zruta. 3-38) / madaeNa davva-khetta-kAla-bhAvesu radI samupajjai do vitastiyoM (24 aMgula) ko eka ratni (hAtha) tesi radi tti snnnnaa| (dhava. pu. 6, pR. 47); jassa kammassa udaeNa davva-khetta-kAla-bhAvesu jIvANaM raI hotI hai| samuppajjadi taM kamma raI NAma / (dhava. pu. 13, pa. ratha-juddhe ahiraha-mahArahANaM caDaNajoggA rahA 361) / 4. ramyate'nayeti ramaNaM vA ratiH kutsite NAma / (dhava. pu. 14, pR. 38) / ramyate, yeSAM karmaskandhAnAmudayena dravya-kSetra-kAla- yuddha ke samaya jinake Upara adhiratha aura mahAratha bhAveSu ratirutpadyate teSAM ratiriti saMjJA / (malA. yoddhA prArUr3ha hote haiM, unheM ratha kahA jAtA hai / vR. 12-162) / 5. ratiH viSayeSu mohanIyAcci- rathareNu - 1. aTTha tasareNUgro sA egA rahareNU / ttAbhiratiH / (aupapA. abhaya. va. 34, pa. 76) / (anayo. sa. pa. 162) / 2. tittiyamettaha 6. manojJeSu vastuSu paramA prItireva ratiH / (ni. tasareNU hi pi rahareNU // (ti. pa. 1, 105-6) / sA. vR. 6) / 7. yadudayAccAbhyantareSu vastuSu pramo- 3. aSTau trasareNavaH saMhatA: eko rthrennuH| (ta. damAdhatte tadratimohanIyam / (prajJApa. malaya. vR. vA. 3, 38, 6, pR. 207) / 4. ahiM tasareNuhi 263, pR. 466) / 8. dezAntarodyAnautsukya nimi- piMDayahiM ekku ji rahareNuu havai / (bha. pu. puSpa. ttodayA ratiH / (bha. pA. mUlA. 2067) / 6. yadu- 2-6, pR. 23) / 5. aSTabhistrasareNubhiH piNDitaidayAddeza-pura-grAma-mandirAdiSu tiSThan jIvaH paradezA- rekatrIkRtairekA rathareNurucyate / (ta. vRtti zruta. 3, digamane ca protsUkyaM na karoti sA ratirucyate / 38) / la. 120
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ ramyakakSetra] 1 zrATha trasareNuoM kA eka rathareNu hotA hai / 2 zrATha trasareNuoM kA eka rathareNu hotA hai / ramyakakSetra ramaNIyadezayogAdramyakA bhidhAnam / yasmAdramaNIyadezaiH saritparvata kAnanAdibhiryuktastasmAdasau ramyaka ityabhidhIyate / (ta. vA. 3, 10, 14) / ramaNIya dezoM, nadiyoM, parvatoM aura vanoM se yukta hone ke kAraNa jambUdvIpastha cauthe kSetra ko ramyaka kahA jAtA hai / rasa ( dhAtu vizeSa ) - raso bhukta-pItAna - pAnaparinAmajo nisyandaH / (yogazA. 4 -72 ) / khAye gaye anna va piye gaye pAna ( dUdha Adi) ke paripAka se jo nisyanda ( patalI dhAtuvizeSa) utpanna hotA hai usakA nAma rasa hai / yaha zarIragata sAta dhAtutroM meM prathama hai / rasa (jihvandriya kA viSaya ) - 1. tathA rasa AsvAdana - snehanayoH, rasyate zrAsvAdyate rasaH / ( prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 473 ) / 2. rasyate rasaH, rasayukto'rthaH / (ta. vRtti zruta. 2 -20 ) / 1 jisakA jihvA se prAsvAda liyA jAtA hai vaha rasa kahalAtA hai / 2 rasayukta padArtha ko rasa kahate haiM / rasakaSAya - 1. rasakasAno NAma kasAyarasaM davvaM davvANi vA kasAo / ( kasAyapA. cU. pR. 25) / 2. rasazro raso kasAyo / (vizeSA. gA. 3532-lA. da. graha.) / 3. rasato rasakaSAyaH kaTu-tiktakaSAyapaJcakAntargataH / ( zrAcA. ni. zI. vR. 160, pR. 82 ) / 2 rasa ke zrAzraya se jo kaSAya hotI hai use rasakaSAya kahA jAtA hai / rasagaurava 654, jaina- lakSaNAvalI - abhimatarasAtyAgo'nabhimatAnAdarazca nitarAM rasagauravam / (bha. zrI. vijayo. 612 ) / zrabhISTa rasa kA tyAga na karanA tathA zraniSTa rasa ke viSaya meM anAdara kA bhAva (dveSabuddhi) rakhanA, ise rasagaurava kahA jAtA hai / rasatyAga - dekho rasaparityAga / tathA rasAnAM matulopAd viziSTarasavatAM vRSyANAM vikArahetUnAm, ataeva vikRtizabdavAcyAnAM madyamAMsa-madhu-navanItA nAM dugdha-dadhi-taila- guDAvagrAhyAdInAM ca tyAgo varjanaM rasatyAgaH / (yogazA. svo viva. 4-89 ) / [ rasanAma viziSTa rasa se yukta va vikAra ke kAraNabhUta gariSTha padArthoM kA tathA madya, mAMsa, madhu, makkhana evaM dUdha, dahI, ghI, tela va guDa Adi kA tyAga karanA, ise rasatyAga (tapavizeSa ) kahate haiM / rasana - 1. vIryAntarAya-matijJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAdAtmanA XXX rasyate'neneti rasanam / XX X rasatIti rasanam / ( sa. si. 2 - 19 ) / 2. rasayatyanenAtmeti rasanam / XX X rasayatIti rasanam / (ta. vA. 2 - 19) / 3. rasyate prAsvAdyate'rtho'neneti rasanam, rasayatyarthamiti vA rasanam / (ta. vRtti zruta. 2 - 19 ) / 1 jisake dvArA svAda liyA jAtA hai athavA jo svAda ko grahaNa karatI hai usa indriyavizeSa ko rasana ( jihvA) kahA jAtA hai / rasananivRtti - ardhacandrAkArA kSuraprAkArA vA aGgulasyAsaMkhyeya bhAga pramitA rasananirvRttiH / ( dhava. pu. 1, 235 ) / rasanendriya nAma vAle zrAtmapradezoM meM jo arddha candra zrathavA khurape ke prAkAra aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga pramANa pudgalapiNDa hotA hai vaha rasanA indriya kI bAhya nirvRtti kahalAtI hai / rasanAjaya - 1. asaNAdicaduviyappe paMcarase phAsUgamhi Niravajje / iTThA NiTThAhAre datte jinbhAjana - giddhI / (mUlA. 1 -20 ) / 2. gRhidattena - pAnAdAvadoSe samatAyutam / gAtrayAtrAnimittaM yad bhojanaM rasanAjayaH / / ( zrAcA. sA. 1-31) / 1 dAtA ke dvArA diye gaye pAMca rasayukta prAsuka va nirdoSa zrazanAdirUpa ( prazana, pAna, khAdya va svAdya ) cAra prakAra ke AhAra meM, cAhe vaha iSTa ho zrathavA aniSTa ho, rAga-dveSa va lolupatA na honA, yaha sAdhu kA jihvAjaya yA rasanendriyajaya kahalAtA hai / yaha 28 mUlaguNoM ke antargata hai / rasanAmakarma - 1. yannimitto rasavikalpastadrasanAma | ( sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 10; bha. prA. mUlA. 2124) / 2. jassa kammakkhaMdhassa udaeNa jIvasarIre jAdipaDiNiyado tittAdiraso hojja tassa kammakkhaMdhassa rasasaNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 55 ) ; jassa kammassudaeNa sarIre rasaNiphattI hodi taM rasaNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 364) / 3. yasya karma skandhasyodayAjjIvazarIre jAtipratiniyatatiktA
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasaparityAga] 955, jaina-lakSaNAvalI [rasamAna diraso bhavati tadrasa iti saMjJA / (mUlA. vR. 12, parodhanivRttirityevamAdyartham / (cA. sA. pR. 60) / 194) / 4. yadudayena rasabhedo bhavati sa rasaH / (ta. 11. saMsAradukkhataTTho visasamavisayaM vicitamANo vRtti zruta. 8-11) / jo| NIrasabhojjaM bhuMjai rasacAmo tassa suvisuddho|| 1 jisa karma ke nimitta se rasa kA vikalpa utpanna (kAtike. 446) / 12. dadhi-kSIrA''jya-tailAdeH hotA hai use rasanAmakarma kahate haiN| parihAro rasasya yaH / tapo rasaparityAgo madhurAdirasaparityAga-1. khIra-dahi-sappi-tela-guDa-lava- rasasya vA // kAyakAnti-madAkSema-kSobhavAraNakAraNaM ca jaM pariccayaNaM / titta-kar3a-kasAyaMvila-madhura- Nam / parihAro rasasyAyaM syaajjitendriyyoginH|| rasANaM ca jaM cayaNaM // (mUlA. 5-155) / 2. khIra- (prAcA. sA. 6, 13-14) / 13. tyAgaH kSIradahi-sappi-tellaM guDANa pattegado va savvesi / Nijja- dadhIkSa-taila-haviSAM SaNNAM rasAnAM ca yaH kAtsyanAvahaNamogAhima paNakusaNaloNamAdINaM // arasaM ca yavena vA yadasanaM supasya zAkasya ca / prAcAmlaM aNNavelAkadaM ca suddhodaNaM ca lukkhaM ca / prAyavila- vikaTodanaM yadadanaM zuddhaudanaM sikthavadrUkSaM zItalamapyamAyAmodaNaM ca vigaDodaNaM ceva / / iccevamAdi sau rasaparityAgastapo'nekadhA // (ana. dha.7-27) / viviho NAyavo havadi rspripccaayo| esa tavo 14. rasaparityAgaH SaDarasavivarjana bhajidavvo visesado sallihateNa // (bha. mA. 215 TI. 78) / 15. hRSIkamadanigrahanimittaM nidrAvijase 217) / 3. indriyadarpanigraha-nidrAvijaya-svAdhyAya- yArthaM svAdhyAyAdisukha siddhayartha rasasya vRSyasya sukhasiddhayartho dhRtAdivRSyarasaparityAgazcaturthaM tpH| ghRtAdeH parityAgaH pariharaNaM rasaparityAgaH / (ta. (sa. si. 6-16) / 4. rsprityaago'nekvidhH| vRtti zruta. 6-19) / 16. madhurAdirasAnAM yatsatadyathA-madya-sAMsa-madhu-navanItAdInAM rasavikRtInAM . mastaM vyastameva vA / parityAgo yathAzakti rasatyAgaH pratyAkhyAnaM virasarUkSAdyabhigrahazca / (ta. bhA. siddha. sa lakSyate // (lATIsaM. 7-78) / vR.6-16)| 5. dAntendriyatva-tejo'hAni-saMghamo'pa- 1 dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a aura namaka ina chaha kA rodhaNyAvatyAdyathaM ghatAvirasatyajanaM rsprityaagH| tathA tIkhA, kaDA, kaSAyalA, prAmla aura madhura dAntendriyatvaM tejo'hAniH saMyamoparodhanivattirityeva- ina pAMca rasoM kA bhI jo parityAga kiyA jAtA hai mAdyarthaM ghRta-dadhi-guDa-tailAdirasatyajanaM rasatyAga ityu- ise rasaparityAga kahate haiN| 4 rasa ke vikArabhUta cyate / (ta. vA. 6, 16, 5) / 6. khIra-guDa-sappi- madya, mAMsa, madhu aura navanIta prAdi kA parityAga lavaNa-dadhimAdano sarIridiyarAgAdivaDiDhaNi mittA karanA tathA nIrasa va rUkhe Adi bhojya padArthoM kA rasA NAma, tesi pariccAyo rspriccaao| kimaLaM niyama karanA, isakA nAma rasaparityAga hai| eso kIrade ? pANidiyasaMjamaTheM / kUdo ? jibhi- rasaparityAgAticAra - 1. kRtarasaparityAgasya diyaNiruddha salidiyANaM NirohuvalaMbhAdo, saya- rasAtisaktiH, parasya vA rasavadAhArabhojanam, rasavalidiesu Niruddhesu cattapariggahassa NiruddharAga-dosassa dAhArabhojanAnumananaM vAticAraH / (bha. prA. vijayo. tiguttiguttassa paMcasamidimaMDiyassa vAsI-caMdaNasa- 457) / 2. rasaparityAgasya rasAtisaktiH parasya mANassa pANAsaMjamaNirohuvalaM bhaado| (dhava. pu. 13, vA rasavadAhArabhojanAdbhojanAnumananaM ceti / (bha. pR. 57-58) / 7. dAntendriyatva-tejo'hAnisaMyamo- prA. mUlA. 487) / parodhavyAvRttyAdyartha ghRtAdirasaparityajanaM rasapari-1 rasa meM atizaya prAsakti rakhanA, dUsare ko rasatyAgaH / (ta. zlo. 9-16) / 8. rasagocaragArddhaya- yakta bhojana karAnA, athavA dUsare ke dvArA kiye sprityaagH| (bha. prA. vijayo. 6) / gaye rasayakta bhojana kA anamodana karanA, ye rasa. 6. rasatyAgo bhavettala-kSIrekSa dadhi-sapiSAm / eka- parityAga tapako malina karane vAle usake prati. dvi-trINi catvAri tyajatastAni paJcadhA / / (ta. sA. cAra haiN| 7-11) / 10. zarIrendriyarAgAdivRddhika rakSIra- rasamAna--1. se ki taM rasamANappamANe ? dhaNNadadhi-ghRta-guDa-tailAdirasatyajanaM rasaparityAga ityU- mANappamANAmro caubhAgavivaDiDhae abhitarasihAcyate / tatkimartham ? durdAntendriyatejohAni-saMyamo- jutte rasamANappamANe vihijji| taM jahA-ca u
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavANijya] 656, jaina-lakSaNAvalI [raho'bhyAkhyAna saTThiyA 4 [caupalapamANA] battIsiyA 8 solasiyA upakAra karake yadi pAhAra ko grahaNa kiyA jAtA 16 pradubhAimA 32 ca ubhAimA 64 addhamANI 128 hai to vaha rasAyana cikitsA nAmaka cikitsAvizeSamANI 256 do causaTTIpAmo battIsiyA do battI- rUpa utpAdanadoSa se dUSita hotA hai| sipApo solasimA do solasimAno aTubhAimA do rasAyika-rasAyikA:-raso ghRtAdiH, tatra carmAadabhAimAyo caubhAiyA do caubhAiyAyo praddha- diyoge prAya AgamanaM vidyate yeSAM te rasAyikAH / mANI do addhamANImo maannii| eeNaM rasamANapamANeNaM prathamadhAtUdbhavAH vA rsaayikaaH| (ta. vRtti zruta. kiM payoaNaM ? eeNaM rasamANeNaM vAraka-ghaDaka-karaka- 2-14) / kalasima - gAgari-daia-karoDina - kuMDia-saMsiyANaM ghI Adi rasa kA camar3e Adi se sambandha hone para rasANaM rasamANappamANaNi vittilakkhaNaM bhavai, se taM jo sammarchana paMcendriya jIva utpanna hote haiM ve rasA. rasamANapamANe, se taM maanne| (anuyo. sU. 132, yika kahalAte haiN| athavA jinakI utpatti rasa pR. 151-52) / 2. ghRtAdidravyaparicchedakaM SoDa- nAmaka prathama dhAtu se hotI hai, unheM rasAyika zikAdi rasamAnam / (ta. vA. 3, 38, 3) / jAnanA caahie| 1 dhAnyamAna ke pramANa ko apekSA cauthe bhAga se rahasyAbhyAkhyAna--dekho raho'bhyAkhyAna / adhika va abhyantara zikhA se yukta jo rasamAna raho'bhyAkhyA-dekho raho'bhyAkhyAna / kiyA jAtA hai use rasamAnapramANa kahate haiN| raho'bhyAkhyAna-1. yatstrI-puMsAbhyAmekAnte'nujaise-- catuHSaSTikA 4 (mANikA ke causaThaveM bhAga SThitasya kriyAvizeSasya prakAzanaM tadraho'bhyAkhyAnaM se niSpanna 256 :64=4) pala pramANa, dvAtrizi- veditavyam / (sa. si. 7.-26, cA. sA. pR. 5) / kA 8pala pramANa, SoDazikA 16 pala pramANa, aSTa- 2. saMvatasya prakAzanaM rahobhyAkhyAnam / strI-puMsAbhAgikA 32 pala pramANa, caturbhAgikA 64 pala bhyAM ekAntenuSThitasya kriyAvizeSasya prakAzanaM yata pramANa, ardhamANikA 128 pala pramANa aura mANi- rahobhyAkhyAnaM tadveditavyam / (ta. vA. 7, 26, 2) / kA 256 pala pramANa hotI hai| isakA prayojana 3. rahaH ekAntastatra bhavaM rahasyam, tena tasmin vA bAraka prAdi ke pAzrita rasa ke pramANa kA parijJAna abhyAkhyAnaM rhsyaabhyaakhyaanm| (prAva. a. 6, karAnA hai| 2 ghI Adi dravyoM ke pramANa kA jJAna hari. vR: pR. 821) / 4. rahaH ekAntaH, tatra bhavaM karAne vAlI SoDazikA Adi ko rasamAna kahA rahasyam, tena tasmin vAbhyAkhyAnaM rahasyAbhyAkhyA. jAtA hai| nam / etaduktaM bhavati-ekAnte mantrayamANAn rasavANijya-1. navanIta-basA-kSaudra-madya-prabhativi- vaktyete hIdaM cedaM ca rAjApakAritvAdi mantrayante kryH| dvipAccatuSpAdavikrayo vANijyaM rs-keshyoH|| iti / (zrA. pra. TI. 263) / 5. rahobhyAkhyAna(yogazA. 3-109; tri. za. pu. ca. 6, 3, 343) / mekAntastrI-puMse haaprkaashnm| (ha. pu. 58-167) / 2. rasavANijyaM navanItAdivikrayaH / navanIte hi 6. raho'bhyAkhyA rahasi ekAnte strI.paMsAbhyAmanaSThi. jantasammurchanama, madhU-vasA-madyAdau tu jantughAtodbhava- tasya kriyAvizeSasyAbhyAkhyA prakAzanama / (ratnaka. svam, madyena madajanakatvaM tadgatakrimivighAtazceti TI. ?-10) / 7. rahasyekAnte strI-paMsAbhyAmanuSThitadvikrayasya duSTatvam / (sA. gha. svo. TI. 5-22) / tasya kriyAvizeSasyAbhyAkhyA prakAzanaM yayA dampatyo1 navanIta, vasA (carbI) aura madhu prAdi kA vikraya ranyasya vA puMsa: striyA vA rAgaprakarSa utpadyate / sA karanA; ise rasavANijya kahA jAtA hai| ca hAsyakrIDAdinaiva kriyamANo'ticAro na tvabhirasAyana-rasAyanaM vali-palitAdinirAkaraNaM bahu- nivezena / (sA. gha. svo. TI. 4-45) / 8. strIkAlajIvitatvaM ca / (mUlA. vR. 6-33) / sAbhyAM rahasi ekAnte yaH kriyAvizeSo'nuSThitaH kRta vali (bar3hApe ke kAraNa hone vAlI camar3I ko ukto vA sa kriyAvizeSo guptavRttyA gRhItvA zithilatA) aura palita (bAloM kI saphedI) prAdi anyeSAM prakAzyate tad rhobhyaakhyaanmucyte| (ta. ke naSTa karane tathA dIrgha kAla taka jIvita rahane vRtti zruta. 7-26; kArtike. TI. 333) / 6. rahoprAdi ke prarUpaka zAstra ke prAzraya se dAtA kA 'bhyAkhyAnamekAnte guhya vArtAprakAzanam / pareSAM
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAkSasa ] zaMkayA kiJciddhetorastyatra kAraNam // ( lATIsaM 6-19) / 1 strI aura puruSa ke dvArA ekAnta meM kiye gaye kAryavizeSa ke prakAzita karane kA nAma raho'bhyAkhyA yA rahosbhyAkhyAna hai / yaha satyANuvrata kA eka praticAra hai / 4 rahasa kA artha ekAnta hotA hai, ekAnta meM jo hotA hai use rahasya kahA jAtA hai / usase athavA usake viSaya meM kahanA yA zrAropa lagAnA ki ye rAjA zrAdi ke viruddha maMtraNA kara rahe the / yaha satyANuvrata ko malina karane vAlA usakA eka praticAra hai / rAkSasa - 1. bhISaNarUpavikaraNapriyAH rAkSasA nAma / ( dhava. pu. 13, pR. 361) / 2. rAkSasA bhImA bhImadarzanAH karAla - raktalamboSThAstapanIya vibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH / (bRhatsaM. malaya. vR. 58 ) / 1 jo rucipUrvaka bhayAnaka rUpa ko vikriyA kiyA karate haiM ve rAkSasa kahalAte haiM / 2 jo dekhane meM bhayAnaka, bhayaprada lAla proThoM se sahita aura suvarNamaya bhUSaNoM se yukta hote haiM unheM rAkSasa kahA jAtA hai / 657, jaina-lakSaNAvalI rAkSasa vivAha 1. kanyAyAH prasahyAdAnAdrAkSasaH / ( nItivA. 31 -12, pR. 376 ) / 2. prasahya kanyAdAnAd rAkSasaH / (dha. bi. mu. vR. 1-12 ) / 3. prasahya kanyAgrahaNAdrAkSasaH / (yogazA. svo viva. 1-47) / 1 balapUrvaka kanyA ke grahaNa kA nAma rAkSasa vivAha hai / rAga - 1. abhiSvaGgalakSaNo rAgaH / (dhyAnaza. hari. vR. 8; prAva. bhA. malaya. vR. 203, pR. 563) / 2. mAyA lobha vedatraya - hAsya- ratayo rAgaH / ( dhava. pu. 12, pR. 283 ) ; mAyA - lobha hassa radi-tivedANaM davvakammodayajaNidapariNAmo rAgo / ( dhava. pu. 14, pR. 11) / 3. vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAga-dveSau / (paMcA. kA. pramRta. vR. 131 ) / 4. nirvikArasvasaMvittilakSaNavItarAga cAritrapracchAdakacAritramoho rAga-dveSI bhaNyete / (bR. dravyasaM. TI. 48, pR. 186) / 5 tasyaivAtmano vicitracAritramohodaye sati nizcayavItarAgacAritrarahitasya vyavahAravratAdipariNAmarahitasya iSTAniSTa viSaye prItyaprItipariNAmI rAga-dveSI bhaNyate / (paMcA. kA. [rAjapiNDAgrahaNasthitikalpa jaya. bR. 131) / 6. rUpAdyAkSepajanitaH prItivizeSo rAgaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 724, pR. 356) / 7. prItilakSaNo rAgaH / ( prajJApa. malaya. vR. 260, pR. 455) / 1 zrAsakti kA nAma rAga hai / 2 mAyA, lobha, tIna veda, hAsya aura rati inheM rAgasvarUpa mAnA jAtA hai / 4 nirvikAra svasaMvedanasvarUpa vItarAgacAritra ke rodhaka cAritramoha ko rAga-dveSa kahate haiM / rAjakathA -- 1. rAjJAM kathAH nAnAprajApatipratibaddhavacanAni, sa rAjA pracaNDaH zUrazcANakya nipuNazcArakuzalo yoga-kSemodyatamatizcaturaMgabalo nirjitAzeSavairinibaho na tasya purataH kenApi sthIyate ityevamAdikaM vacanaM rAjakathA: / ( mUlA vR. 6-86) / 2. rATrakathA rAjakathA, yathA zUro'smadIyo rAjA, saghanacoDa: [ - zauNDa: ] gajapatigaDa:, azvapatisturuSka ityAdi / (yogazA. svo viva. 3-79) / 3. rAjJAM yuddha hetUpanyAso rAjakathAprapaMca: / (ni. sA. bR. 67) / 4. rAjakathA zUro'smadIyo rAjA saghanaH zauNDa: gajapatigauMDa : azvapatisturuSka ityAdirUpA / (sA. dha. svo To. 4-22 ) / 1 aneka rAjAnoM se sambandhita vacanAlApa kA nAma rAjakathA hai| jaise - vaha rAjA parAkramI va zUravIra hai, cANakya ke samAna catura hai, zatrupakSa kI gupta bAta ke jAnane meM kuzala hai, yoga - zraprApta rAjyAdi kI prApti va kSema-prApta ke saMrakSaNa - ke vicAra meM kuzala hai, caturaMga sainya se yukta hokara samasta zatru samUha ko jItane vAlA hai, tathA usake sAmane koI bhI sthita nahIM raha sakatA hai, ityAdi vArtA | rAjadharma - rAjJo hi duSTanigrahaH ziSTaparipAlanaM ca dharmaH / ( nItivA. 5 - 2) / duSToM kA nigraha aura sajjanoM kA paripAlana karanA, yaha rAjA kA dharma hotA hai / rAjapiNDAgrahaNasthitikalpa 1. rAjazabdena ikSvAkuprabhRtikule jAtAH / rAjate prakRti raMjayati iti vA rAjA rAjasadRzo mahaddhiko bhaNyate, tasya piNDa: tatsvAmiko rAjapiNDaH, tasya agrahaNam / (bha. prA. vijayo. 421 ) / 2. atha rAjazabdena ikSvAkuprabhRtikule jAtAH, rAjate prakRti raJjayatIti vA, rAjJA sadRzo mahaddhiko bhaNyate / tatsvAmibhaktAdivarjana
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjarSi] 158, jaina-lakSaNAvalI [rAtribhaktavrata caturthaH sthitikAlyaH / (bha. prA. mUlA. 421) / kmpmaanmnaaH|| (ratnaka. 5-21) / 2. rAtrI 1rAja zabda se yahAM jo ikSvAku prAdi kula meM bhuJjAnAnAM yasmAdanivAritA bhavati hisaa| hisAutpanna hue haiM unheM grahaNa kiyA gayA hai, jo prajA viratestasmAt tyaktavyA rAtribhuktirapi // (pu. ko anuraMjita karatA hai vaha tathA usake samAna mahA 129) / 3. rAtribhaktavratA rAtrI strINAM bhajanaM Rddhi kA dhAraka bhI rAjA kahalAtA hai| usake rAtribhaktaM tad vratayati sevata iti rAtrivratAtiyahAM bhojana Adi ko grahaNa na karanA, yaha rAja- cArA rAtribhaktavataH divAbrahmacArItyarthaH / (cA. piNDAgrahaNa nAma kA cauthA sthitikalpa hai| sA. pR. 16) / 4. jo cauvihaM pi bhojjaM rayarASi-1. tatra rAjarSayo vikriyA'kSINaddhiprAptA NIe va bhaMjade NANI / Na ya bhaMjAvai aNNaM Ni sibhavanti / (cA. sA. pR. 22) / 2. vikriyA'kSINa- viro so have bhojjo // (kArtike. 382) / RddhIzo yaH sa rAjarSirIritaH / (dharmasaM. zrA. 6, 5. strIvairAgyanimittakacittaH prAgvRttaniSThitaH / 286) / yastridhA'hni bhajenna strI rAtribhaktavratastu sH|| 1 jo vikriyA aura akSINa Rddhi ke dhAraka hote rAtrAvapi RtAveva santAnArthamRtAvapi / bhajanti haiM unheM rAjarSi kahA jAtA hai| vazinaH kAntAM na tu parvadinAdiSu // rAtribhaktavrato rAjA-1. vararayaNamauDadhArI sevayamANANa vatti rAtrI strIsevAvartanAdiha / nirucyate'nyatra rAtrau catU. taha atttth| detA havedi rAjA jidasatta smrsNghtttte| rAhAravarjanAt / / (sA. gha. 7-12 va 7, 14-15) / (ti. pa. 1-42) / 2. aSTAdazasaMkhyAnAM zreNInA-6. prAcyapaJcakriyAniSThaH strIsaMyogaviraktadhIH / madhipativinamrANAm / rAjA syAnmukuTaghara: kalpataruH tridhA yo'hni zriyenna strIM rAtribhaktavataH sa tu // sevamAnAnAm // (dhava. pu. 1, pR. 57 ud.)| 3. etadya[du]ktyA kimAyAtaM divA brahmavrataM tviti / rAtrI yo'nukUla-pratikUlayorindra-yamasthAnaM sa rAjA / bhaktaJjanIsevAM(?)yaH kuryAdrAtribhaktikaH / anye cA(nItivA. 5-1) / hurdivAbrahmacarya cAnazanaM nizi / pAlayetsa bhavetSaSThaH 1 jo uttama ratnoM ke mukuTa ko dhAraNa karatA hai, zrAvako rAtribhaktikaH // (dharmasaM. zrA. 8, 20 se sevA karane vAloM kI vRtti (prAjIvikA) aura 22) / 7. rAtribhaktaparityAgalakSaNA pratimAsti artha ko detA hai tathA yuddhasthala meM zatruoM ko jItane saa| vikhyAtA saMkhyayA SaSThI sadmasthazrAvakoci. vAlA hai use rAjA kahate haiN| 2 jo mukuTa ko taa|| itaH pUrvaM kadAcid vA payaHpAnAdi syAnnizi / dhAraNa karatA humA vinamra aThAraha zreNiyoM kA itaH paraM parityAgaH sarvathA payaso'pi tat // yadvA svAmI hotA hai vaha rAjA kahalAtA hai| vaha sevA vidyate nAtra gandha-mAlyAdilepanam / nApi rogopakarane vAloM ke lie kalpavRkSa jaisA hotA hai| zAntyarthaM tailAbhyaMgAdikarma tat / kiJca rAtrau yathA rAju-dekho rajju / bhaktaM varjanIyaM hi srvdaa| divA yoSivrataM cApi rAjya-rAjJaH pRthvIpAlanocitaM karma rAjyam / SaSThasthAnaM [ne] parityajet / (lATIsaM. 7, 18 se (nItivA. 5-4, pR. 43) / 21) / pRthvI ke rakSaNa ke yogya jo rAjA kA kArya hai use 1jo rAta meM anna, pAna, khAdya aura lehya isa 'rAjya kahA jAtA hai| cAra prakAra ke prAhAra ko grahaNa nahIM karatA hai vaha rAjyAkhyAna-amuSminnadhidezo'yaM nagaraM veti rAtribhaktivirata-chaThI pratimA kA dhAraka kahatatpate: / AkhyAnaM yattadAkhyAtaM rAjyAkhyAnaM jinA- lAtA hai| 3 jo rAta meM strI ke sevana kA-rAta meM game // (ma. pu. 4-7) / hI sevana karUMgA, dina meM nahIM-vrata karatA hai use yaha amuka deza va nagara kA adhipati hai ityAdi rAtribhaktavirata kahate haiN| 5 pUrva kI pAMca pratiprakAra se usake svAmI kA varNana karane ko rAjyA- mAoM kA paripAlana karatA hanA jo dina meM mana, khyAna kahA jAtA hai| vacana va kAya se strI kA sevana nahIM karatA hai vaha rAtribhaktavata-1. annaM pAnaM khAdyaM lehyaM nAznAti rAtribhaktavatI hotA hai| isa pratimA kA dhAraka yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktivirataH sattveSvanu- usakA sevana rAta meM bhI RtumatI avasthA ko
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtribhuktivirata] 656, jaina-lakSaNAvalI [rUpagatA chor3akara santAnaprApti ke nimitta hI karatA hai tathA ruSTavandana-ruSTaM krodhAdhmAtasya gurorvandanamAtmanA parva prAdi ke dinoM meM usakA rAta meM bhI parityAga vA kruddhena vandanam / (yogazA. svo. viva. 3, karatA hai| (cAritrasAra grAdi granthoM ke anasAra 130) / rAta meM hI strI kA sevana karUMgA aise strIsevAvrata krodha se santapta garu kI vandanA karane para athavA ke kAraNa rAtribhaktavratI kahA jAtA hai tathA ratna- svayaM krodha ko prApta hote hue vandanA karane para karaNDaka prAdi ke anusAra rAta meM cAra prakAra ke ruSTa nAmaka vandanA kA doSa hotA hai| AhAra kA parityAga kara dene ke kAraNa rAtribhakta- rUkSa-1. rUkSaNAd ruukssH| (sa. si. 5-33) / vratI kahA jAtA hai)| 2. rUkSaNAd rUkSa: / dvitayanimittavazAd rUkSaNAd rUkSa virata-dekho raatribhktvirt| iti vyapadizyate / Xxx snigdhatvaM cikkaNarASTra-pazu-dhAnya-hiraNyasampadA rAjate zobhate iti tvalakSaNaH paryAyaH, tadviparItaH pariNAmo rUkSatvam / rASTram / (nItivA. 16-1, pR. 161) / (ta. vA. 5, 33, 2) / 3. bahirabhyantarakAraNadvayapazu, dhAnya aura suvarNarUpa sampatti se suzobhita hone vazAt rUkSapariNAmaprAdurbhAvAt rUkSayati paruSo ke kAraNa deza ko rASTra kahA jAtA hai / yaha usakA bhavati rUkSaH, rUkSaNaM vA rUkSaH / (ta. vRtti zrata. nirukta lakSaNa hai| 5-33) / rikkU-dekho kiSku / xxx vehatthehiM have 2 bAhya aura abhyantara kAraNa ke vaza paruSa paryAya rikkU / (ti. pa. 1-114) / hotI hai, snigdhatA svarUpa cikkaNatA se viparIta do hAthoM kA eka rikkU (kiSku) hotA hai| avasthA yA guNa ko rUkSa kahA jAtA hai| rujA-vAtta-pitta-zleSmaNAM vaiSamyajAtakalevaravi- rUkSanAmakarma-evaM sesaphAsANaM pi attho vattavvo pIDaiva rujA / (ni. sA. vR. 6) / (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM lukkhabhAvo vAtta, pitta aura kapha inakI viSamatA se jo zarIra hodi taM lukkhnnaamN)| (dhava. pu. 6, pR.75)| meM pIDA utpanna hotI hai use rujA (roga) kahate haiN| jisake udaya se zarIragata pudgaloM ke rUkhApana hotA rudra-raudrANi karmajAlAni shukldhyaanogrvhninaa| hai use rUkSanAmakarma kahate haiM / dagdhAni yena rudreNa taM tu rudraM namAmyaham // (prApta- rUpakathA-andhrIprabhRtInAmanyatamAyA rUpasya yatprasva. 30) / zaMsAdi sA rUpakathA / yathA-candravaktrA sarojAkSI jisane zukladhyAnarUpa agni ke dvArA raudra (bhayA- sadgIH piin-ghnstnii| kiM lATI no matA sA'sya naka) karmasamUhoM ko jalA DAlA hai usakA nAma devAnAmapi durlabhA // iti (sthAnA. abhaya. vR. rudra hai| yaha jinadeva kA nAmAntara hai| 282, pR. 210) / rudhira-antarAya-rudhiraM svAnyadehAbhyAM vahatazca- prAndhra prAdi vividha prAntoM meM rahane vAlI striyoM turaGgulam / uplmbho'sr-puuyaade:xxx|| (ana. meM se kisI eka ke rUpa prAdi kI jo prazaMsA kI dha. 5-45) / jAtI hai use rUpakathA kahA jAtA hai| apane athavA anya ke zarIra se cA rUpakadoSa-rUpakadoSo nAma svarUpAvayavavyatyayo rudhira aura pIva prAdi ke bahate hue upalabdha hone yathA parvate parvatarUpAvayavAnAmanabhidhAnaM samudrAvayapara rudhira nAmaka bhojana kA antarAya hotA hai| vAnAM cAbhidhAnamityAdi / (prAva. ni. malaya. vR. rudhiranAmakarma-evaM sesavaNNANaM pi attho vatta- 884, pR. 484) / vvo (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM ruhira- svarUpa ke avayavoM meM jo viparItatA kI jAtI hai vaNNo uppajjadi taM ruhirvnnnnnnaamN)| (dhava. pu. 6, usakA nAma rUpakadoSa hai| jaise-parvata ke varNana meM pR. 74) / usake avayavoM kA nirUpaNa na karake samudra ke prava. jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM kA varNa / yavoM kA nirUpaNa na krnaa| rudhira jaisA (lAla) hotA hai use rudhiravarNanAma- rUpagatA-1. rUvagayA tattiehi ceva padehi karma kahate haiN| 20686200 sIha-haya-hariNAdirUpAyAreNa pari
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpagatA] 960, jaina-lakSaNAvalI [rUpasatya NamaNahedumaMta-taMta-tavaccharaNANi citta-kaTTha-leppaleNa- se sahita, tejasvI aura navIna yauvana se vibhUSita kammAdilakkhaNaM ca vaNNedi / (dhava. pu. 1, pR. hUM; isa prakAra kA merA rUpa samasta janoM ke citta 113); rUpagatAyAM dvikoTi-navazatasahasrakAnnavati- ko pramudita karane vAlA hai| isa prakAra kA cintana sahasra-dvizatapadAyAM 20686200 cetanAcetanadravyA- karane vAle ke maraNa ko rUpavazArtamaraNa kahA NAM rUpaparAvartanahetuvidyA-maMtra-taMtra-tapAMsi narendra- jAtA hai| vAda-citra-citrAbhAsAdayazca nirUpyante / (dhava. pu. rUpazleSalakSaNasambandha-kathaMcit sambandhinoreka 6, pR. 210) / 2. rUpagayA hari-kari-turaya-ruru- tvApattisvabhAvasya rUpazleSalakSaNasambandhasyAbhyupagaNara-taru-hariNa-vasaha-sasa-pasayAdisarUveNa parAvattaNa- mAt / (nyAyaku. 7, pR. 307) / vihANaM NariMdavAyaM ca vnnnnedi| (jayadha. 1, pR. kathaMcit sambandhayukta do padArthoM ke ekatvApatti 136) / 3. rUpagatApi etAvata- (dvikoTi-navalakSa- svabhAva ko rUpazleSalakSaNasambandha mAnA jAtA hai| konanavatisahasrazatadvaya-) parimANaiva vyAghra-siMha- rUpasatya-1. ukkaDadaro tti vaNNe rUve segro jadha hariNAdirUpeNa pariNamanakAraNamaMtra-taMtrAdezcitra- balAyA // (mUlA 5-113) / 2. yadarthAsannidhAnekarmAdilakSaNasya prtipaadikaa| (zrutabha. TI. 6, pU. 'pi rUpamAtreNocyate tadrUpasatyam / yathA citrapuru174-pATha skhalita huA hai)| 4. rUpagatA siMha- SAdiSu asatyapi caitanyopayogAdAvarthe puruSa ityAdi / kari-turaga-ruru-nara-taru-hariNa-zaza-vRSabha - vyAghrAdi- (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 75; dhava. pu. 1, pR. rUpaparAvartanakAraNamaMtra-taMtra-tapazcaraNAdIni citra- 117; cA. sA. pR. 26; kArtike. TI. 368) / kASTha lepyotkhananAdilakSaNaM dhAtUvAda-rasavAda-khanya- 3. yadarthAsaMnnidhAne'pi rUpamAtreNa bhASyate / tadrUpasatyaM vAdAdIni ca vrnnyti| (go. jI. ma. pra. va jI. citrAdipuruSAdAvacetane // (ha. pu. 10-69) / pra. 362) / 5. siMha-vyAghra-gaja-turaga-nara-suravarA- 4. rUpagrahaNamupalakSaNaM pravRttinimittAnAm, nIlamudirUpavidhAyakamaMtra-taMtrAdyupadezikA pUrvokta-(dvizatA. tpalaM dhavalo hi mRgalAJchana ityevamAdikaM rUpasatyam / dhikanavAzItisahasra-navalakSAdhikakoTidvaya) padapramANA (bha. prA. vijayo. 1163) / 5. rUpyate dRzyate rUpaganA cUlikA / (ta. vRtti zruta. 6-20) / 6. prAyo yattadrUpaM yadarpaNam / rUpasatyaM vacaH zvetA rUpagatA puNa hari-kari-turaMga-ruru-Nara-taru-miya-vasa- valAketyAdikaM yathA // (prAcA. sA. 5-26) / hANaM / sasa-vagghAdINaM pi ya rUvaparAvattahedussa // tava- 6. varNenotkaTatareti zvetA vlaakaa| yadyapi tatrAcaraNa-maMta-taMta-yaMtassa parUvagA ya vyysilaa| citta- nyAni raktAdIni sambhavanti rUpANi, tathApi zvetena kaTTalevvuvakkhaNaNAdisu lakkhaNaM kahadi // pAradapari- varNenotkRSTatarA valAkA, anyeSAmavivakSitatvAditi yaTTaNayaM rasavAyaM dhAduvAyakkhaNaM ca / yA cUliyA kahedi rUpasatyaM dravyAthikanayApekSayA vAcyamiti / (mUlA. NANAjIvANa suhahedU // (aMgapa. 3, 6-8, pR. vR. 5-113) / 7. rUpe satyaM rUpasatyaM sitaH 304) / zazadhara iti, sato'pi candrasya lAJchane kAryasyA1 jisameM siMha, ghor3A aura hariNa prAdi ke rUpa ke vivakSitatvAt / (ana. gha. svo. TI. 4-47) / dhAraNa meM kAraNabhUta maMtra, taMtra evaM tapazcaraNa kA 8. rUpasatyaM nAnArUpatve'pi kasyacidrUpasya prakarSatathA citrakarma, kASThakarma, lepyakarma aura layanakarma mapekSya prayujyamAnaM vacanam / (bha. prA. malA. inake lakSaNa kA varNana kiyA jAtA hai use rUpagatA 1163) / 6. cakSurvyavahArasya pracuratvAt rUpAdicUlikA kahate haiN| pudagalaguNAnAM madhye rUpaprAdhAnyena tadAzritaM vacaH rUpajitadhyAna-dekho rUpAtItadhyAna / rUpasatyam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 223) / rUpavazArtamaraNa-nirupahatapaJcendriyasamagragAtraste- 1 aneka vargoM meM jo varNa pradhAna ho usake prAzraya jasvI pratyagrayauvanaH sakalajanatAcetaHsammadakararUpa- se bole jAne vAle vacana ko rUpasatya kahA jAtA iti bhAvayato mRtiH rUpavazArtamaraNam / (bha. prA. hai / jaise-balAkA (eka vizeSa jAti kA bagulA) vijayo, 25, pR. 86) / sapheda hotI hai, yaha vacana / yadyapi sapheda ke atirikta maiM pravinaSTa pAMco indriyoM kI paripUrNatAyukta zarIra usake lAla prAdi anya varNa bhI hote haiM, parantu
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpasthadhyAna] 661, jaina-lakSaNAvalI [rUpAtItadhyAna sapheda varNa kI pradhAnatA se use sapheda kahanA rUpa- niSaNNassa vIjyamAnasya cAmaraiH / surAsuraziroratnasatya mAnA jAtA hai| dIprapAdanakhadyuteH // divya-puSpotkarAkIrNAsaMkIrNarUpasthadhyAna-1. jArisamo dehattho jhAijjai deha- pariSadbhuvaH / utkandharairmRgakulaH pIyamAnakaladhvaneH // bAhire taha ya / appA suddhasahAvo taM rUvatthaM phUDa zAntavairebha-siMhAdisamupAsitasannidheH / prabhoH samavajhANaM // rUvatthaM puNa duvihaM sagayaM taha paragayaM ca saraNasthitasya parameSThinaH // sarvAtizayayuktasya NAyavvaM / taM paragayaM bhaNijjai jhAijjai jattha paMca- kevalajJAna-bhAsvataH / arhato rUpamAlambya dhyAnaM para meTThI / / sagayaM taM rUvatthaM jhAijjai jattha appaNo rUpasthamucyate // rAga-dveSa-mahAmohavikArarakalaGkiappA / Niyadehassa bahittho phurNtrviteysNkaaso|| tam / zAntaM kAntaM manohAri sarvalakSaNalakSitam / / (bhAvasaM. de. 623-25) / 2. pratimAyAM samAropya tIthikairaparijJAtayogamudrAmanoramam / akSNoramandasvarUpa parameSThinaH / dhyAyataH zuddhacittasya rUpasthaM mAnandaniHsyandaM dadadadbhutam // jinendrapratimArUpadhyAnamiSyate // (amita. zrA. 15-54) / 3. rUpa- mapi nirmalamAnasaH / ninimeSadRzA dhyAyana rUpasthadhyAsthaM sarvacidrUpaM Xxx // (ba. dravyasaM. TI. 48 navAn bhavet // (yogazA. 6, 1-10) / 7. tava ud.)| 4. AdityamahimopetaM sarvajJa paramezvarama / nAmAkSaraM zubhraM pratibimbaM ca yoginH| dhyAyato dhyAyeddevendra-candrArkasamAntasthaM svayambhuvam // sarvAti- bhinnamIzedaM dhyAnaM rUpasthamIDitam // zuddhaM zubhraM zayasaMpUrNa sarvalakSaNalakSitam / sarvabhUtahitaM devaM zIla- svato bhinna pratihAryAdibhUSitam / devaM svadehamahantaM zailendrazekharam // saptadhAtuvinirmuktaM mokSalakSmI- rUpasthaM dhyAna [ya] to'thavA // (dhyAnastava 30-31) / kaTAkSitam / anantamahimAdhAraM sayogiparamezvarama // 8. aAtmA dehasthito yadvaccintyate dehato bahiH / tad acintyacaritaM cArucaritraH samupAsitam / vicitra- rUpasthaM smRtaM dhyAnaM bhvy-raajiivbhaaskrH| (bhAvasaM. nayanirNItaM vizvaM vizvakabAndhavam // niruddhakaraNa- vAma. 663) / grAma niSiddhaviSayadviSam / dhvastarAgAdisantAnaM 1 jisa prakAra zarIra meM sthita zuddha svabhAva vAle bhavajvala cam / / divyarUpadharaM dhIraM vizuddhajJAna- prAtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai usI prakAra zarIra locanam / api tridazayogIndraH kalpanAtItavaibhavama // se bAhira usakA jo dhyAna kiyA jAtA hai use syAdvAda-pavinirdhAtabhinnAnyamatabhUdharam / jJAnAmRta- __rUpasthadhyAna kahA jAtA hai| vaha svagata aura paragata payaHpUraiH pavitritajagattrayam // ityAdigaNanAtItaguNa- ke bheda se do prakAra kA hai| pAMca parameSThiyoM ke ratnamahArNavam / devadevaM svayambaddhaM smarAdyaM jina- dhyAna kA nAma paragata aura zarIra se bAhya apane bhAskaram // (jJAnA. 26, 1-8, pR. 406) / prAtmA ke dhyAna kA nAma svagata rUpasthadhyAna hai| 5. prAyAsaphalihasaMNihataNappahAsalilaNihiNibba- 2 parameSThI ke svarUpa ko pratimA meM prAropita Data / Nara-suratirIDamaNi kiraNasamUharaMjiyapayaMbu- karake jo usakA dhyAna kiyA jAtA hai, ise rUparatharuho / varaapADihArehiM pariuDo samavasaraNamajha- dhyAna kahate haiN| go| paramappANaMtacauyaNio pvnnmggttro|| eri- rUpAtItadhyAna-dekho prarUpa va gatarUpa dhyAna / 1. samro cciya parivAravajjiyo khIrajala himajjhe vaa| xxx rUpAtItaM niraJjanam / / (bR. dravyasaM. TI. varakhIravaNNakaMdutthakaNNiyAmajhadesaTro // khIruvahi- 48 ud.)| 2. atha rUpe sthirIbhUtacittaH prkssiinnslildhaaraahiseydhvliikyNgsvvNgo| jaM jhAijjai vibhramaH / amUrtamajamavyaktaM dhyAtuM prakramate tataH / / evaM ruvatthaM jANa taM jhANaM // (vasu. zrA. 472-75) / cidAnandamayaM zuddhamamUrta paramAkSaram / smaredyatrAtmanA6. mokSazrIsammukhInasya vidhvastAkhilakarmaNaH / catu- tmAnaM tadrUpAtItamiSyate / / (jJAnA. 40, 15-16, muMgvasya niHzeSabhuvanAbhayadAyinaH // indumaNDalasaMkA- pR. 416) / 3. vaNNa-rasa-gaMdha-phAsehiM vajjiyo zacchatritayazAlinaH / lasadbhAmaNDalAbhogaviDambita- NANa-dasaNasarUpo / jaM jhAijjai evaM taM jhANaM rUva. vivasvataH // divydundubhinirghossgiitsaamraajysmpdH| rahiyaM ti // (su. zrA. 476) / 4. amUrtasya raNadvirephajhaGkAramakharAzokazobhinaH // siMhAsana- cidAnandarUpasya paramAtmanaH / niraJjanasya siddhs| la. 121
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpAnupAta 662, jaina-lakSaNAvalI [roga dhyAnaM syAd rUpavajitam // (yogazA. 10-1) / rUpAbhivyaktiH / (ratnaka. TI. 4-6) / 8. sva5. rUpAtItaM bhavettasya yastvAM dhyAyati shuddhdhiiH| zarIradarzanaM ruupaanupaatH| (ta. vRtti zruta. 7-31) / AtmasthaM dehato bhinnaM dehamAtraM cidAtmakam / / saMkhyA- 6. doSo rUpAnupAtAkhyo vratasyAmuSya vidyate / tItapradezasthaM jJAna-darzanalakSaNam / kartAraM cAnubho- svAGgAGgadarzanaM yadvA samasyA cakSurAdinA // (lAktAramamUrtaM ca sadAtmakam // kathaMcinnityamekaM ca TosaM. 6-132) / zuddhaM sakriyameva ca / na ruSyantaM na tuSyantamudAsIna- 2 mere zarIra ko dekhakara svIkRta kSetra ke bAhira svabhAvakam // karmalepavinirmuktamUrdhvavrajyAsvabhAva- sthita manuSya zIghra hI kArya ko kara deMge, aisA kam / svasaMvedyaM vibhuM siddhaM sarvasaMkalpavarjitam / / socakara maryAdIkRta kSetra ke bhItara sthita rahate hue unheM apanA rUpa dikhalAnA yaha rUpAnapAta nAmaka tItamidaM deva nizcitaM mokSakAraNam // (dhyAnastava dezavrata (dezAvakAzikavata) kA eka aticAra hai| 32-36) / 6. dhyAnatraye'tra sAlaMbe kRtAbhyAsaH 3 maryAdita kSetra ke bAhira prayojana ke upasthita punaH puunH| rUpAtItaM nirAlambaM dhyAtuM prakramate hone para zabda kA uccAraNa na karate hue hI dUsaroM yatiH // indriyANi vilIyante mano yatra layaM vrajet / ko samIpa lAne ke lie apane zarIra ke rUpa ko dhyAta-dhyeyavikalpelpona tad dhyAnaM rUpavajitam // dikhalAnA, ise rUpAnupAta kahA jAtA hai| amartamajamavyaktaM nirvikalpaM cidAtmakam / smaredya- rUpAbhivyakti-dekho rUpAnupAta / trAtmanAtmAnaM rUpAtItaM ca tadviduH // (bhAvasaM. vAma. rUpI--dekho aruupii| 1. guNAvibhAgapaDicchedehi 664-66) / samANA je Niddha-lhukkhaguNajattapoggalA te rUviNo 2 jisakA citta rUpastha dhyAna meM bhrAnti se rahita NAma / (dhava. pu. 14, pR. 31-32) / 2. rUpaM hokara sthira ho cukA hai vaha jo phira amUrta, aja rUpa-rasAdisaMsthAnapariNAmalakSaNA mUrtividyate yeSAM te (janma-maraNAdi se rahita) avyakta, cetana, prAnanda- rUpiNaH / (ta. vRtti zruta. 5-5) / rUpa, zaddha, karma-mala se rahita aura avinazvara prAramA 1 jo snigdha praura rUkSa guNayukta pudgala guNoM ke kA prAtmA ke dvArA dhyAna karatA hai use rUpAtIta- avibhAgapraticchedoM kI apekSA samAna hote haiM ve rUpI dhyAna kahA jAtA hai| prarUpadhyAna va gatarUpadhyAna kahalAte haiN| 2 rUpa-rasAdi ke saMsthAna pariNAma isake nAmAntara haiN| svarUpa mUrti jinake vidyamAna hotI hai unheM rUpI rUpAnupAta-1. svavigrahadarzanaM rUpAnupAtaH / (sa. kahA jAtA hai| si. 7-31) / 2. svavigrahaprarUpaNaM ruupaanupaatH| recaka-1. niHsAryate'tiyatnena yatkoSThAcchvasanaM mama rUpaM nirIkSya vyApAramacirAnniSpAdayanti iti shnaiH| sa recaka iti prAjJaiH praNItaH pavanAgame / / svavigrahaprarUpaNaM rUpAnupAta iti nirNIyate / (ta. (jAnA. 26-6, pR. 285); yat koSThAdatiyavA. 7,31, 4) / 3. rUpAnupAtaH abhigrahItadezAda snena naasaabrhmpuuraatnH| bahiH prakSepaNaM vAyoH sa bahiH prayojanabhAve zabdamanuccArayata eva pareSAM recaka iti smRtaH // (jJAnA. 2, 286 ud.) / samIpAnayanAthaM svazarIrarUpadarzanaM rUpAnupAtaH / 2. yaH koSThAdatiyatnena nAsAbrahmapurAnanaiH / bahiH (prAva. a. 6, hari. va. pR. 835) / 4. svavigraha- prakSepaNaM vAyoH sa recaka iti smRtH|| (yogazA. prarUpaNaM ruupaanupaatH| (ta. zlo. 7-31) 5. mama 5-6) / 3. niHsAryate tato yatnAnnAbhi-padmodarAccha rUpaM nirIkSya vyApAramacirAnniSpAdayantIti svAMga- nH| yoginA yogasAmarthyAdrecakArakhyaHprabhaJjanaH / / darzanaM rUpAnupAtaH / (cA. sAH pR. 6) / 6. tathA (bhAvasaM. vAma. 666) / rUpaM svazarIrasambandhi utpannaprayojanaH zabdamanuccAra- 1 pratizaya prayatnapUrvaka jo udara se // yan AhvAnIyAnAM dRSTAvanupAtayati, tadarzanAcca ko nikAlA jAtA hai, ise recaka prANAyAma kahate te tatsamIpamAgacchantIti ruupaanupaatH| (yogazA. haiN| svo. viva. 3-117) / 7. maryAdIkRtadeze sthitasya roga-khaya-kuTu-jarAdo rogo NAma / (dhava. pu. bahirdeze karma kurvatAM karmakarANAM svavigrahapradarzanaM 13, pR. 336) /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ roga parISahajaya ] kSaya, kor3ha aura jvara Adi kA nAma roga hai / rogaparISahajaya - 1. sarvAzucinidhAnamidama nityamaparitrANamiti zarIre niHsaGkalpatvAdvigatasaMskArasya guNaratnabhANDasaJcayapravardhana saMrakSaNa-saMdhAraNakAraNatvAdabhyupagata sthiti vidhAnasyAkSamrakSaNavad vraNAnulepanavadvA bahUpakAramAhAramabhyupagacchato viruddhAhAra pAna sevana vaiSamyajanitavAtAdivikArarogasya yugapadanekazatasaMkhyavyAdhiprakope satyapi tadvazavartitAM vijahato jalloSadhiprAptyAdyanekatapovizeSaddhiyoge satyapi zarIraniHspRhatvAttatpratikArAnapekSiNo rogapariSaha sahanamavagantavyam / ( sa. si. 6-6 ) / 2. nAnAvyAghipratIkArAnapekSatvaM rogasahanam / duHkhAdikAraNamazucibhAjanaM jIrNavastravat pariheyaM pitta-mAruta-kaphasannipAtanimittAne kAmayavedanAbhyaditamanyadIyamiva vigrahaM manyamAnasya upekSitRtvApracyutezcikitsAvyAvRttaceSTasya zarIrayAtrAprasiddhaye vraNAlepanavadyathoktamAhAramAcarato jalloSadhiprAptyAdyane katapovizeSaddhi yoge satyapi zarIraniHspRhatvAtpratIkArAnapekSiNaH pUrvakRtapApakarmaNaH phalamidamanenopAyenAnuNIbhavAmIti cintayato rogasahanaM sampadyate / (ta. vA. &, 6, 21) / 3. rogaHjvarAtisAra-kAsa- zvAsAdiH, tasya prAdurbhAve satyapi na gacchanirgatAzcikitsAyAM pravartante, gacchvAsinastvalpa - bahutvAlocanayA samyak sahante, pravacanoktavidhinA pratikriyAmAcarantIti, evamanuSThitA rogaparISahajayaH kRto bhavati / (prAva. sU. pra. 4, hari. vR. pU. 657 ) / 4. nAnAvyAdhipratIkArAnapekSatvaM rogasahanam / (ta. ilo. 1-9) / 5. kaMDU yA galagaMDapAMDudavathugranthijvarazlIpadazleSmoduMbara kuSThapavanazvAsAdirogAditaH / bhikSuH kSINaba lo'pi bheSajasuhRnmaM trAnapekSaH kSamI du:karmArivinimitA''tivijayI syAd vyAdhibAdhAjayaH // ( prAcA. sA. 7-10) / 6. tapomahimnA sahasA cikitsituM zakto'pi rogAnatidussahAnapi / durantapApAntavidhityA sudhIH svastho'dhikurvIta sanatkumAravat // (ana. gha. 7-104) / 7. svazarIramanyazarIramiva manyamAnasya zarIrayAtrAprasiddhaye vraNalepavadAhAramA carato jalloSadhAdyanekatapovizeSaddhiyoge'pi zarIraniHspRhatvAt vyAdhipratIkArAnapekSiNa: [ pUrvakRtapApakarmaNaH]phalamidamanenopAyenAnuNI bhavAmIti vintayato roga sahanam / (prArA. sA. TI. 40 ) / [ raudra 1 yaha zarIra apavitratA kA sthAna, zranitya zraura rakSA se rahita ( arakSaNIya) hai / parantu vaha samyaktvAdi guNoM kA pAtra ( DibbA) hai, ataH unake saMcaya ke bar3hAne, rakSaNa va dhAraNa karane kA kAraNa hone se usako sthira rakhane ke lie AhAra kI AvazyakatA isa prakAra rahatI hai jisa prakAra ki gAr3I ke pahie kI kIla ke lie zroMgana prathavA ghAva ke lie malahama ke lepana ko zrAvazyakatA rahatI hai / yaha avazya hai ki vaha zAstrokta vidhi ke anusAra prApta honA cAhie, yadi viruddha zrAhArapAnAdi ke sevana se rogAdi vikAra hue haiM to unake adhIna na hokara auSadhiRddhi zrAdi ke hote hue bhI unase pratIkAra kI apekSA na kara rogoM ko nirAkulatApUrvaka sahanA, isakA nAma rogaparISahasahana yA rogaparISahajaya hai / 3 jvara, atisAra, kAsa aura zvAsa prAdi rogoM ke utpanna hone para bhI gaccha se nikala kara unakI cikitsA meM pravRtta na honA, kintu gaccha meM rahate hue honAdhikatA ke vicArapUrvaka unheM sahana karanA tathA prAgamokta vidhi se unakA pratIkAra karanA, ise rogaparISahajaya kahA jAtA hai| 663, jaina - lakSaNAvalI rogaparoSahasahana - dekho rogaparISahajaya / roga sahana - dekho rogaparISahajaya / rocaka samyaktva - 1. royagasammattaM puNa ruimittakaraM muNeyavvaM // (zrA. pra. 46 ) / 2. tatra zrutoktatattveSu hetudAharaNaivinA / dRDhA yA pratyayotpattistadrocakamudIritam // (tri. za. pu. ca. 1, 3, 609 ) / 1 jo samyaktva jinaprarUpita tattvoM para ruci mAtra ko utpanna karane vAlA hai use rocakasamyaktva kahate haiM / rodhanaprantarAya - XXX rodhanaM tu syAnmA bhuGkSveti niSedhanam // ( ana. gha. 5 - 44) / 'mata khAo' isa prakAra dhAraNaka ( dharanA dene vAlA) Adi ke dvArA rokane para rodhana nAma kA antarAya hotA hai / roSa - krodhanasya puMsastIvrapariNAmo roSaH / (ni. sA. vR. 6) / krodhI puruSa kI tIvra pariNati kA nAma roSa hai / raudra - 1. teNikka - mosa-sArakkhaNesu taha ceva chatrihAraMbhe / rudda kasAyasahiyaM jhANaM bhaNiyaM samAseNa //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ raudra] 964, jaina-lakSaNAvalo |lakSaNanimitta bha. pA. 1703) / 2. rudraH, krUrAzayaH, tasya karma ke sambandha meM jo kaSAyasahita ghyAna hotA hai use tatra bhavaM vA raudram / (sa. si. 6-28) / 3. rudraH raudradhyAna kahate haiN| 4 nirantara prANivadhAdikaraH, tatkarma raudram / rodayatIti rudraH, krUra ityrthH| viSayaka jo cintana hotA hai use raudradhyAna kahA tasyedaM karma, tatra bhavaM vA raudramityucyate / (ta. vA. jAtA hai| 6, 28, 2) / 4. utsanna-vadhAdilakSaNaM raudram / lakSaNa- 1. parasparavyatikare sati yenAnyatvaM (prAva. sU. pra. 4, hari. vR. pR. 582) / 5. hiMsA- lakSyate tallakSaNam / bandhapariNAmAnuvidhAnAt paradyatikrauryAnugataM raudram / (dhyAnaza. hari. vR. 5; sparapradezAnupravezAd vyatikIrNasvabhAvatve'pi satyanyasthAnA. abhaya. vR. 247) / 6. rudraH krUrAzayaH tvapratipattikAraNaM lakSaNamiti smaakhyaayte| (ta. prANI raudra tatra bhavaM tataH / (ha. pu. 56-19) / vA. 2, 8, 2) / 2. jassAbhAve davvassAbhAvo 7. prANinAM rodanAdrudraH krUraH sattveSu nighRNaH / hodi taM tassa lakkhaNaM / (ghava. pu. 7, pR. 66) / pumAMstatra bhavaM raudraM viddhi dhyAnaM caturvidham // (ma. 3. uddiSTaSya svarUpavyavasthApako dharmaH lakSaNam / pu. 21-42) / 8. rudraH kruddhaH, tatkarma raudraM tatra bhavaM (nyAyaku. 3, pR. 21) / 4. lakSyate aneneti tallavA / (ta. zlo. 6-28) / 6. hiMsAyAmanRte steye kSaNam / (nyAyavi. viva. 1-3, pR. 85) / 5. tathA viSayarakSaNe / raudraM kaSAyasaMyuktaM dhyAnamuktaM uddiSTasyAsAdhAraNasvarUpanirUpaNaM lakSaNam / (laghIya. samAsataH // (ta. sA. 7-37) / 10. kaSAyakrUrA- abhaya. vR. 1-3, pR. 6) / 6. vyatikIrNavastuvyAzayatvAddhisA'satya-steya-viSayasaMrakSaNAnaMdarUpaM raudra- vRttiheturlakSaNam / (nyAyadI. pR. 5-6) / paMcA. kA. amRta. va. 140) / 11. hiMsANaM- 1 paraspara meM milita hone para bhI jisake dvArA deNa jado asaccavayaNeNa pariNado jo h| tattheva vivakSita vastu kI bhinnatA kA bodha hotA hai use athiracitto ruI jjhANaM have tassa / / paravisayaharaNa- lakSaNa kahate haiN| jaise-bandha pariNAma ke anusaraNa sIlo sagIyavisaye surakkhaNe dkkho| taggacitA- va pradezoM ke paraspara anapraveza se ekarUpatA ke hone viTTho NiraMtaraM taM pi rudaM pi // (kArtike. 475-76) / para bhI jIva aura pudgala ko bhinnatA kA bodha krama 12. baMdhaNa-DahaNa-viyAraNa-mAraNaciMtA rauiMmi // se upayoga aura rUpa-rasAdi ke dvArA hotA hai, prataH (jJA. sA. 11) / 13. rudrAzayabhavaM bhImamapi raudraM krama se ye una donoM ke lakSaNa haiN| 2 jisake prabhAva caturvidham / kIryamAnaM vidantvAryAH sarvasattvAbhaya- meM dravya (vastu) kA prabhAva ho sakatA hai use pradAH // rudraH RrAzayaH prANI praNItastattvadarzibhiH / usakA lakSaNa jAnanA caahie| jaise-upayoga ke rudrasya karma bhAvo vA raudramityabhidhIyate / / (jJAnA. abhAva meM jIva kA aura rUpa-rasAdi ke abhAva meM 26, 1-2, pR. 262) / 14. rodraM hiMsAnata-caurya- pudgala kA prabhAva ho sakatA hai, ataH jIva kA dhanasaMrakSaNAbhisandhAnalakSaNam / (samavA. abhaya. lakSaNa upayoga aura pudgala kA lakSaNa rUpa-rasAdi va. 4) / 15. rodayatyaparAniti rudro duHkhahetuH, tena (matikatva) hai| kRtaM tasya vA karma rodram // (yogazA. svo. viva. lakSaNAMnamitta-1. kara-caraNatalappahadisU pNky3-73)| 16. caura-jAra-zAtravajanavadha-bandhana- kulisAdiyANi daTTaNaM / jaM tiyakAlasuhAI lakkhai nibaddhamahaddveSajanitaraudradhyAnam / (ni. sA. vR. taM lakkhaNaNimittaM // (ti. pa. 4-1010) / 2. shrii86)| 17. rodayate prANina iti rudro hiMsro rudre vRkSa-svastika-bhRGgAra-kalazAdilakSaNavIkSaNAt traikAbhavaM raudram / / (bha. prA. malA. 1703) / 18. puMsAM likasthAnamAnaizvaryAdivizeSajJAnaM lakSaNam / (ta. vA. yadutpattinimittabhUtA roSAdayo raudratamAH kssaayaaH| 3, 36, 3, pR. 202) / 3. pANi-pAdatala-vakSa:raudrasya duHkhasya ca rauravAderyakAraNaM tatkila raudra- sthalAdipu zrIvRkSa-svastika-bhagAraka-kalaza-kulizAmAhuH / / (prAtmapra. 62) / 16. rudraH krUrAzayaH dilakSaNavIkSaNAta, kAlikasthAnamAnazvaryAdivizeprANI, tatkarma raudram / (bhAvaprA. TI. 78) / SaNaM lakSaNam / (cA. sA. pR. 64-65) / 4. yalla1 corI, prANihiMsA, asatya aura viSayasaMrakSaNa kSaNaM (nandikAvarta-padma-cakrAdikaM) dRSTvA puruSasyA(athavA dhanasaMrakSaNa) tathA chaha prakAra ke prArambha nyasya vA zubhAzubhaM jJAyate tallakSaNanimittaM nAma /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . lakSaNamahAnimitta] 165, jaina-lakSaNAvalI libdhi (mUlA. vR. 6-30) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se vAyu kI apekSA bhI 1 hAtha va pAMva ke tala Adi meM kamala evaM vajra atizaya laghu zarIra kiyA jA sakatA hai usakA prAdi cihnoM ko dekha kara jisa Rddhi ke prabhAva se nAma laghimA hai| 3 jisa zakti ke nimitta se tInoM kAla sambandhI sukhAdi ko jAna liyA jAtA meru ke barAbara zarIra se makar3I ke tantunoM para se hai usakA nAma lakSaNanimitta Rddhi hai| jAyA jA sakatA hai use laghimA Rddhi kahate haiN| lakSaNamahAnimitta --- sotthiya-NaMdAvatta - sirI- laghukarmA-laghu alpaM karma saddharmadveSanimittaM mithyAvaccha-zaMkha-cakkaMkusa caMda-sUra - rayaNAyarAdilakkhaNA- tvaM yasya so'yaM laghukarmA / (sA. gha. svo. tI. Ni ura-lalATa-hattha-pAdatalAdisU jahAkameNa aThTha- 1-6) / tarasada-ca usaTThi-battIsaM daLUNa titthayara-cakkavaTTi- jisake samIcIna dharma se dveSa kA kAraNabhUta mithyAbaladeva-vAsudevattAvagamo lakkhaNaM NAma mhaannimittN| tvAdi karma kA tIvra udaya nahIM hotA use laghukarmA (dhava. pu. 6, pR. 73) / kahA jAtA hai| svastika, nandAvarta, zrIvRkSa, zaMkha, cakra, aMkuza, candra, laghugati-alAbudrutArkatUlAdInAM laghugatiH / (ta. sUrya aura ratnAkara Adi cihnoM ko ura (vakSasthala), vA. 5, 24, 26) / mastaka evaM hAtha va pAMva ke tala prAdi meM eka sau tUMbar3I va vegayukta pAka ko ruI Adi kI gati ko pATha, cauMsaTha aura battIsa saMkhyA meM dekhakara krama se laghugati-zIghratAyukta --gati kahA jAtA hai| tIrthakara, cakravartI tathA baladeva aura vAsudeva pada kA laghatva-dekho laghimA / laghutvaM vAyorapi laghutarajAna lenA; isakA nAma lakSaNamahAnimitta hai| zarIratA / (yogazA. svo. viva. 1-8) / lakSaNasaMvatsara-lakSaNena yathAvasthitenopetaH saMva- zarIra kA vAyu se bhI halakA honA, isakA nAma tsaro lakSaNasaMvatsaraH / (sUryapra. malaya. vR. 10, 20, laghutva Rddhi hai| 54, pR. 154) / laghunAmakarma-evaM sesaphAsANaM pi attho vattavvo jo saMvatsara yathAvasthita lakSaNa se yukta hotA hai (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM lahuprabhAvo vaha lakSaNasaMvatsara kahalAtA hai| saMvatsara ke nakSatra- hodi taM lahumaNAma) / (dhava. pu. 6, pR. 75) / saMvatsarAdi pAMca bhedoM meM yaha cauthA hai| jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM laghutA lagaNDazAyI-1 laga[gaM] DasAI saMkucitakaraNasya hotI hai use laghunAmakarma kahate haiN| zayanam / (bha. prA. mUlA. 225) / 2. laga [gaM]- latAdoSa-1. tathA latA ivAMgAni cAlayan yaH isAI saMkucitagAtrasya zayanam / (bha. prA. mUlA. tiSThati kAyotsargeNa tasya ltaadossH| (mUlA. vR. 225) / 7-171) / 2. kharavAtaprakampitAyA latAyA iva 1vakra lakar3I kA nAma lagaNDa hai, jo lagaNDa ke kampanaM latAdoSaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / samAna zarIra ko saMkucita karake sotA hai use laga- 3.XXX maruddhatalatAvaccalato latA // (ana. NDazAyI kahate haiN| dha. 8-112) / laghimA-dekho laghutva / 1.xxx aNilAu 1 jo latA ke samAna zarIra ke avayavoM ko calAtA lahutaro lahimA / (ti. pa. 4-1027) / 2. vAyo- hA kAyotsarga se sthita hotA hai usake latA nAmaka rapi laghutarazarIratA lghimaa| (ta. vA. 3, 36, kAyotsarga kA doSa hotA hai| 3;cA. sA. 5.67) / 3. merupamANasarIreNa makkaDa- labdhi-1. lambhanaM labdhiH / kA punarasau ? jJAnAtaMtahi parisakkaNaNimittasattI ladhimA NAma / (dhava. varaNakSayopazamavizeSaH / (sa. si. 2-18); tapopu. 6, pR. 75) / 4. laghimA yallaghutvAdvAyuvad vizeSAdRddhiprAptirlabdhiH / (sa. si. 2-47) / 2. vicarati / (nyAyaku. 4, pR. 110) / 5. laghimA indriyanirvRttihetuH kSayopazamavizeSo labdhiH / yatsaM. yallaghutvAdvAyuvatsarvatra saMcarati / (prA. yogibha. TI. nidhAnAdAtmA dravyendriyanirvRtti prati vyApriyate sa 6, pR. 196) / 6. laghuzarIravidhAnaM lghimaa| (ta. jJAnAvaraNakSayopazamavizeSo labdhiriti vijJAyate / vRtti zruta. 3-33) / (ta.vA. 2, 18, 1); tapovizeviprAptilabdhiH /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lava labdhi ] 666, jaina-lakSaNAvalI tapovizeSAt RddhiprAptirlabdhirityucyate / (ta. vA. ke viSaya meM jo harSa hotA hai usase sampanna honA; 2, 47, 2) / 3. arthagrahaNazaktiH labdhiH / (laghIya. isakA nAma labdhisaMvegasampannatA hai / yaha tIrthaMkara svo. vi. 5; laghIya. abhaya. vR. 5) / 4. indriya- prakRti ke bandhaka solaha kAraNoM meM chaThA hai| nirvRttihetuH kSayopazamavizeSo labdhiH / (dhava. pu. 1, labdhisthAna-savvANi ceva carittaTThANAni laddhipR. 236; ta. zlo. 2-18); iMdiyAvaraNakhova- dvANAni / (kasAyapA. pR. 672) / samo lddhii| (dhava. pu. 7, pR. 436); sammaiMsaNa- samasta cAritrasthAnoM ko labdhisthAna kahate haiM / NANa-caraNesu jIvassa samAgamo laddhI NAma / (dhava. labdhyaparyAptaka-1. ussAsadvArasame bhAge jo pu. 8, pR. 86) / 5. tapotizaddhilabdhiH / (ta. maradi Na ya samANedi / ekko vi ya pajjattI laddhizlo. 2-47) / 6. tatrArthagrahaNazaktirlabdhiH / apuNNo have so du // (kAtike. 137) / 2. udaye (pramANapa. pR. 61) / 7. sA labdhirbodhirodhasya yaH du apuNNassa ya saga-sagapajjattiyaM Na Nidvavadi / kSayopazamo bhavet // (ta. sA. 2-44) / 8. tatrA- aMtomuhuttamaraNaM laddhiapajjattago so du|| (go. jI. varaNakSayopazamaprAptirUpArthagrahaNazaktirlabdhiH / (pra. 122) / 3. apUrNasya aparyAptinAmakarmaNa: udaye ka. mA. 2-5, pR. 226; nyAyaku. 5, pR. 164) / sati, tu punaH, jIvaH svaka-svakaparyAptInaM niSThApayati, 6. madinAvaraNakhagrovasamutthavizuddhI hu xxx / sa eva labdhyaparyAptaka: xxx tasya jIvasya (go. jI. 165) / 10. lambhanaM labdhiH, jJAnA- antarmuhUrta eva ucchvAsASTAdazabhAgamAtre eva maraNaM varaNakarmakSayopazamavizeSaH / yatsannidhAnAdAtmA dravya- bhavati / (go. jI. ma. pra. 122) / 4. labdhyA ndriyanirvRtti prati vyApriyate sA lbdhiH| (mUlA. svasya paryAptiniSThApanayogyatayA aparyAptA aniva. 1-16) / 11. matijJAnAvaraNa-vIryAntarAya- pannA lbdhypryaaptaaH| (go. jI. jI. pra. 122) / kSayopazamotthA tatkSayopazamAjjAtA pAtmano vizuddhiH 1jo jIva ucchvAsa ke aThArahaveM bhAgameM mara jAtA arthagrahaNazaktiH labdhiH, yogyatetyaparanAmadhayA / hai aura eka bhI paryApti ko pUrNa nahIM kara pAtA hai (go. jI. ma. pra. 165) / 12. matijJAnAvaraNakSayopa- use labdhyaparyAptaka kahA jAtA hai| zamotthA vizuddhirjIvasyArthagrahaNazaktilakSaNA lbdhiH| lambitadoSa-lambitaM namanaM mUrdhna: xxx / (go. jI. jI. pra. 165) / 13. lambhanaM labdhiH , (mana. pa. 8-115) / jJAnAvaraNakSayopazame sati prAtmanaH arthagrahaNe shktiH| kAyotsarga ke samaya zira ko namAnA, yaha eka (ta. vRtti zruta. 2-18); tapovizeSAt saMjAtA kAyotsarga kA doSa (8vAM) hai| RddhiprAptirlabdhirucyate / (ta. vRtti zruta. 2, lambottaradoSa-1. tathA lambamAno nAbherUz2a bhAgo bhavati vA kAyotsargasthasyonnamanamaghonamanaM vA 1jJAnAvaraNa karma ke vizeSa kSayopazama kA nAma ca bhavati tasya lambottaradoSo bhvti| (malA. vasu. labdhi hai| viziSTa tapa ke mAzraya se jo Rddhi kI vR. 7-171) / 2. nAbheruparyAjAnu colapaTTakaM prApti hotI hai use bhI labdhi kahA jAtA hai| 3 nibadhya sthAnaM lmbottrdossH| (yogazA. svo. biva. padArtha ke jAnane kI zakti ko labdhi kahate haiN| 3-130) / 4 samyagdarzana, jJAna aura cAritra ke viSaya meM jo 1 kAyotsarga meM sthita sAdhu kA yadi nAbhi kA jIva kA samAgama hotA hai use labdhi kahate haiN| UrzvabhAga lambAyamAna rahatA hai athavA unnamana yA labdhisaMvegasampannatA-sammaiMsaNa-NANa-caraNesu pradhAnamana hotA hai to usake kAyotsargaviSayaka yaha jIvassa samAgamo laddhI NAma, hariso saMtoso eka lambottara nAmaka doSa hogaa| 2 nAbhi ke Upara saMvego NAma, laddhIe saMvego laddhisaMvego, tassa saMpa- ghaTane taka colapaTraka ko bAMdhakara sthita honA, yaha gaNadA saMpattI lddhisNvegsNpnnnndaa| xxx kAyotsarga kA eka lambottara nAma kA doSa hai| laddhisaMvego NAma tirynndohlo| (dhava. pu.8, layanakarma-dekho leNakarma / pR.86)| lava-1.xxx sattatthovA lavitti nnaadvo| samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI prApti rUpalabdhi (ti. pa. 4-287) / 2. stokalevaH saptabhireva
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ lavaNoda] 667, jaina-lakSaNAvalo [lAbhAntarAya caika: Xxx / (varAMgaca. 27-4) / 3. sapta merA hai' isa prakAra kA mamatvabhAva hI hai| isastokA: lvH| (ta. vA. 3,38, 8 kArtike. TI. lie usakA jo parityAga kiyA jAtA hai use 220) / 4.xxxsatta thovANi se lve| (dhyAna- lAghava kahate haiN| yaha zauca dharma kA eka nAmAntara za. hari. vR. 3 ud.) / 5. satta thove ghettUNa ego hai| 3 kriyAnoM meM jo kuzalatA hotI hai usakA lavo havadi / xxx uttaM ca-xxx sattattho- nAma lAghava hai| vA lavo ekko / (dhava. pu. 3, pR. 65); sattahi lAGgalikAgati-1. lAGgalamiva lAGgalikA / tthovehiM lavo NAma kAlo hodi| (ghava. pu. 4, pR. ka upamArthaH ? yathA lAGgalaM dvivakritaM tathA dvivi318); sattahi khaNehi ego lavo hodi| (dhava. grahA gatirlAGgalikA smyikii| (ta. vA. 2, pu. 13, pR. 266) / 6.xxx saptastokA 28,4; ghava. pu. 1, pa. 300 / 2. lAMgaliyo bhavellavaH / (ha. pu. 7-20) / 7. sattahiM thobaehiM duviggaho / (dhava. pu. 4, pR. 30) / lavu bhnniyuN| (ma. pu. puSpa. 2-5, pR. 22) / 8. 1 lAMgala nAma halakA hai, jisa prakAra hala meM do xxx sattathoehiM hoi lamo ikko| (bhAvasaM. mor3a hote haiM usI prakAra jisa bhavAntaragati meM do 313) / 6.xxx sattatthovA lavo bhnniyo| mor3a hamA karate haiM tathA samaya tIna lagate haiM use (go. jI. 574; jaM. dI. pa. 13-5) / lAMgalikA vigrahagati kahate haiM / 1 sAta stokoM kA eka lava hotA hai| lAbha-1. icchidadovaladdhI lAho NAma / (dhava. lavaNoda-lavaNarasAmbayogAllavaNodaH / lavaNarase- pu. 13, pR. 334); abhilaSitArthaprAptibhiH / nAmbunA yogAtsamudro lavaNoda iti saMjJAyate / (ta. (dhava. pu. 13, pR. 389) / 2. lAbhAntarAyakSayAvA. 3, 7, 2) / llAbhaH / (ta. zlo. 2-4) / namaka ke samAna rasa vAle jala ke sambandha se samudra 1 icchita padArtha kI prApti kA nAma lAbha hai| kA lavaNoda yaha nAma prasiddha hai| 2 lAbhAntarAyake kSaya se bhoga-upabhoga vastuoM kA lAkSAvANijya-1. lAkSA-manaHzilA-nIlI-dhAta- lAbha hanA karatA hai| kI-TaMkaNAdinaH / vikrayaH pApasadanaM lAkSAvANijya- lAbhamAnavazArtamaraNa-vyApAre kriyamANe mama mucyate // (yogazA. 3-108 tri.za. pu. ca.., sarvatra lAbho jAyate iti lAbhamAnaM bhAvayato maraNaM 3, 342) / 2. lAkSAvANijyaM lAkSAvikrayaNam / lAbhavazArtamaraNas / (bha. prA. vijayo. 25) / lAkSAyAH sUkSmatrasajantughAtAnantakAyikaprabAlajAlo- vyApAra ke karane para mujhe sarvatra lAbha humA karatA pamardAvinAbhAvinA svayonivRkSAduddharaNena TaGkaNa-manaH hai, isa prakAra abhimAnapUrNa lAbha kA vicAra karate zilA-sakUmAliprabhRtInAM bAhyajIvadhAtahetutvena guggu- hue jo maraNa hotA hai usakA nAma lAbhavazArtalikAyA ghAtakIpuSpatvacazca madyahetutvena tadvikrayasya maraNa hai| pArAzrayatvAt / (sA. gha. svo. TI. 5-22) / lAbhAntarAya-1. jassa kammassa udaeNa lAhassa 1 lAkha. manaHzila (kunaTI), nIlI (gulikA) vigdhaM hodi taM lAbhaMtarAiyaM / (dhava. pu. 6, pR. 78); dhAtakI (eka vRkSa kI chAla) aura TaMkaNa (kSAra- lAbhasya vighnakRdantarAyaH laabhaantraayH| (dhava. pu. vizeSa); ina pApa ko kAraNIbhUta vastuoM ke 13, pR. 360); lAhavigghayaraM lAhaMtarAiyaM / (dhava. becane ko lAkSAvANijya kahA jAtA hai| pu. 15, pR. 14) / 2. yadudayavazAddAnaguNena prasilAghava-1. dravyeSu mamedaMbhAvamUlo vyasanopanipAtaH ddhAdapi dAturguhe vidyamAnamapi deyamarthajAtaM yAJcAsakala iti, tataH parityAgo lAghavam / (bha. prA. kuzalo'pi guNavAnapi yAcako na labhate tallAbhAntavijayo. 46) / 2. laghorbhAvo lAghavaM anaticAri- rAyam / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 475) / tvaM zaucaM prakarSaprAptI lobhnivRttiH| (mUlA. vasu, 1 jisake udaya se lAbha meM bAdhA pahuMce use lAbhAvR. 5) / 3. lAghavaM kriyAsu dakSatvaM / (propapA. vR. ntarAya kahate haiN| 2 jisake udaya se dAna guNa meM 16, pR. 33) / prasiddha bhI dAtA se, ghara meM vidyamAna bhI deya padArtha 1 samasta prApattiyoM kA mUla kAraNa vastuoM meM 'yaha ko, yAcanA meM kuzala va guNavAn bhI yAcaka nahIM
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ likSA] 668, jaina-lakSaNAvalI [lonatA prApta kara pAtA hai use lAbhAntarAya kahA jAtA liMga bhI hai| liGgagamya-liMgagamyaM parArthAnumAnavacanapratipAlikSA-1. tAH (kezAgrakoTyaH) aSTau saMhatAH / dyam / (yuktyanu. TI. 22) / ekA likSA bhavati | (ta. vA. 3, 38, 7) / jo padArtha pratyakSajJAna kA viSaya nahIM rahatA vaha -)raSTAbhirbhavellikSAXXXI(ha. liMgagamya hotA hai| usakA pratipAdana parArthAnumAnapu. 7-40) / 3. xxx ahiM cihrgghiN| vacana ke dvArA kiyA jAtA hai| likkha bhaNiya xxx / (ma. pu. puSpa. 2-7, liGgabhinna-liGgabhinnaM yatra liGgavyatyayaH, yathA pR. 24 ) / 4. aSTabhizcikurAH piNDitairekA iyaM strIti vaktavye ayaM strItyAha / (prAva. ni. likSA / (ta. vRtti zruta. 3-38) / malaya. vR. 882) / 1 samudita rUpa meM prATha bAlAnoM kI eka likSA jahAM liMga ko viparItatA hotI hai use liMgabhinna huA karatI hai| kahA jAtA hai| jaise strI ke kathana meM 'ayaM strI' liGga-1. vedodayApAdito'bhilASavizeSo liGga- aisA kahanA / yahAM 'mayaM' isa pulliga kA prayoga na m / (ta. vA. 2, 6, 3) / 2. styAna-prasava-tadu- karake usake sthAna meM 'iyama' strIliMga kA prayoga bhayAbhAvasAmAnyalakSaNaM liGgam / (laghIya. svo. vi. karanA cAhie thaa| 72) / 3. liGgacate sAdhuraneneti liGgaM rajohara- liptadoSa-1. geruya haridAleNa va seDIya maNo. NAdidharaNalakSaNam / (Ava. ni. hari. va. 1131) / silAmapicheNa / sa-pavAlodaNaleveNa va deyaM kara. 4. aNNahANuvavattilakkhaNaM liMgaM / (dhava. pu. 13, bhAyaNe littaM // (mUlA. 6-55) / 2. tathA liptopR. 245); idamantareNa idamanupapanna mitIdameva lakSa- prAsukavarNAdisaMsaktastena bhAjanAdinA dIyamAnaNaM liMgasya / (dhava. pu. 13, pR. 246) / 5. liMgaM mAhArAdikaM yadi gRhNAti tadA tasya liptanAmAzanaca lInaM sUkSma svakAraNaM gamayati layaM gacchati iti doSaH / (mUlA. vR. 6-43) / 3. liptmpraasukai| (nyAyaka. 7. pa. 353): ligaM hi sAdhyena stoy-mttikaa-taalkaadibhiH| liptarvI-karAcaryada dIyamAnAzanAdikam // (prAcA. sA. 8-53) / sya liNgtviipptteH| (nyAyaku. 11, pR. 427) / 4. vasAdinA saMsRSTena hastena pAtreNa vA dadato'6. liGgaM cihnam / (ana. gha. svo. TI. 7-18) / nAdi liptam / (yogazA. svo. va. 1-38) / 5. 1 veda ke udaya se strI yA puruSa ke sAtha ramaNa kI yada garikAdinA''mena zAkena salilena vA / prANa jo icchA hotI hai use liMga kahate haiN| 2 styAna pANinA deyaM talliptaM bhAjanena vA // (ana. dha. (garbha dhAraNa), prasava (santAnotpAdana) aura una 5-35) / 6. liptadaMrvIkarAdyardIyamAnamazanAdikaM donoM se rahita jo jIva kI avasthA hotI hai use liptaM tathA'prAsukajalamRttikolmakAdibhiliptaryaddIsAmAnya se liMga kahA jAtA hai / arthAt jisa liMga yate talliptam / (bhAvaprA. TI. 66) / ke pAzraya se garbha dhAraNa kiyA jA sakatA hai use 1 geru, haritAla (eka pIle raMga kI dhAta), seDikA strIliMga kahA jAtA hai| isI prakAra jisa liMga ke (sapheda raMga kI miTTI-chuI) manaHzilA, prAmapiSTa prAzraya se prANI santAna ke utpanna karane meM samartha athavA aprAsuka jala prAdi se lipta hAthoM se sAdha hotA hai use pulliga aura jisake prAzraya se prANI ko prAhAra dene para vaha lipta doSa se dUSita hotA na garbha dhAraNa kara sakatA hai aura na santAna ko hai| 4 vasA Adi se sambaddha hAtha athavA vartana se bhI utpanna kara sakatA hai use napaMsakaliMga kahA anna prAdi ke dene para liptadoSa hotA hai / jAtA hai| sAdhu ke rajoharaNa prAdi rUpa cihna ko lInatA-tayA lInatA viviktazayyAsanatA / sA liga kahate haiN| 5 sAdhya ke sAtha jo sAdhana kA caikAntenAvAdhe'saMsakte strI-pazu-paNDakavijite zUavinAbhAva sambandha rahatA hai usakA nAma liMga nyAgAra-devakula-sabhA - parvata-guhAdInAmanyatamasmin hai| yaha lona (parokSa) artha kA jJApaka hotA hai| sthAne'vasthAnaM, manovAkkAyakaSAyendriyasaMvRtatA ca / 6 bhaktapratyAkhyAna maraNa ke prarhAdi cihnoM meM eka (yogazA. svo. viva. 4-89) /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ leNakarma] 969, jaina-bakSaNAvalI [lezyA strI, pazu va napuMsaka mAdi ke saMsarga se rahita nirvASa yogavRttilezyA / (ta. vA. 6, 7, 11) / 3. [karmaekAnta sthAna meM rahanA tathA mana, vacana, kAya, bhiH] limpatIti leshyaa| xxx athavA AtmakaSAya aura indriyoM ko vaza meM rakhanA, yaha lInatA pravRttisaMzleSaNakarI lezyA / xxx kaSAyAnuranAma kA bAhya tapa hai| ise viviktazayyAsana ke jitA kaay-vaangmnoyogprvRttileshyaa| xxx nAma se bhI kahA jAtA hai| kaSAyAnuviddhA yogprvRttirleshyaa| (dhava. pu. 1. pR. leNakarma-leNaM pabvaro, tamhi ghaDidapaDimAno 146-50); karmaskandharAtmAnaM limpatIti lezyA / leNakammaM / (dhava. pu. 6, pR. 246); silAmaya- (dhava. pu. 1, pR. 386); kammalevahedUdo jogapavvadehito abhedeNa ghaDidapaDimAno leNakammANi ___kasAyA ceva lessA / (ghava. pa. 2,5.431); kA NAma / (ghava. pu. 13, pR. 10); pavvadesu lessA NAma ? jIva-kammANaM saMsilesaNayarI, micchasukkhadajiNAdipaDimAmo leNakammANi NAma / tAsaMjama-kasAya-jogA tti bhaNidaM hodi| (ghava. (dhava. pu. 13, pR. 202); patthara-kaTTaehi jANi pu. 8, pR. 356); [NoprAgamado bhAvalessA] pavvadesu ghaDidANi rUvANi tANi leNakammANi micchattAsaMjama-kasAyANuraMjiyajogapavuttI kammapo. NAma / (ghava. pu. 14, pR. 5) / ggalAdANaNimittA, micchattAsaMjama-kasAya-jogajaleNa (layana) nAma pabaMta kA hai, usase prabheda rUpa meM NidasaMsakAro ti vRttaM hodi / (dhava. pu. 16, pR. jo pratimAyeM racI jAtI haiM, ise leNakarma yA layana- 485) / 4. kaSAyodayato yogapravRttirupadarzitA / karma kahate haiN| lezyA jIvasya kRSNAdiH[di-]SaDbhedA bhAvato'nalepakarma-kaDa-sakkhara-maTTiyAdINaM levo leppaM, teNa dhaiH||(t. zlo. 2, 6, 11); kaSAyAnuraMjitA yogaghaDidapaDimAno leppakammaM / (ava. pu. 6, pR. 249); prvRttileshyaa| (ta. zlo. 4-20; bha. prA. vijayo. maTTiyA-khaDa-sakkarAdileveNa ghaDidAmo paDimAno 48 va 70; mUlA. vR. 12-3; mana. gha. svo. TI. leppakammANi NAma / (dhava. pu. 13, pR. 6); 7-98% bha. prA. malA. 70 ta. vRtti zruta. 4, maTTiya-chuhAdIhi kadapaDimAno leppakammANi NAma / 20) / 5. yogavRttirbhavellezyA kssaayodyrnyjitaa| (dhava. pu. 13, pR. 202); leppayArehi leviUNa bhAvato dravyataH kAyanAmodayakRtAGgaruk // (ta. sA. jANi NippAidANi rUvANi tANi leppakammANi 2-88) / 6. pravRttiyoMgikI lezyA kaSAyodayaNAma / (dhava. pu. 14, pR. 5) / rnyjitaa| (paMcasaM. amita. 1-253) / 7. jogakaTa, zarkarA aura miTTI mAdi ke lepa se jo prati- pauttI lessA kasAyaudayANuraMjiyA hoI / (go. jI. mAnoM kI racanA kI jAtI hai use lepakarma kahA 460) / 8. lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA / jAtA hai| (sthAnA. abhaya. yU. 51, pR. 31 ud.); kRSNAdilepakRtamAhAra-1. levaDa hstlepkaari| (bha. dravyasAcivyAt pariNAmo yAtmanaH / sphaTikasyeva prA. vijayo. 220) / 2. levaDa hastalepakAri tatrAyaM lezyAzabdaH prayujyate / / (dhyAnaza. hari. vR. 14 gholAdikam / (bha. prA. mUlA. 220) / un.; sthAnA. abhaya. va.pR. 31 u.; bRhatsaM. malaya. 1 jisa mAhAra se hAtha lipta hotA hai use lepya vR. 163 ud.)| 6. kRSNa-nIla-kApota-tejaHpadmayA lepakRta pAhAra kahA jAtA hai| zukla-varNadravyasAcivyAdAtmanastadanurUpa: pariNAmaH / lepyAhAra-dekho lepakRtamAhAra / (yogazA. svo. viva. 4-44) / 10. lipyate prAtmA lezyA-1. lippai appIkIrai eyAe NiyayapuNNa- karmaNA sahAnayeti lezyA kRSNAdidravyasAcivyAdAtmapAvaM ca / jIvo tti hoi lessA lessAguNajANaya- naH pariNAmavizeSaH / (prajJApa. malaya. vR. 17, pR. kkhAyA // (prA. paMcasaM. 1-142; paba. pu. 1, pR. 330) / 11. lizyate zlizyate jIvaH karmaNA sahA150 ud.; go. jI. 486) / 2. kaSAyodayaraMji. nayeti lezyA kRSNAdidravyasAcivyAdAtmanaH zubhAzubhatA yogprvRttileshyaa| (ta. vA. 2, 6, 8, paMcA. rUpaH pariNAmavizeSaH / (hatsaM. malaya. va. 193) / kA. jaya. vR. 140); kaSAyazleSaprakarSAMpakarSayuktA 12. manovAkkAyapUrvikAH kRSNAdidravyasambandhajani la. 122
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka ] tAH khalvAtmapariNAmA lezyA: / (zrAva. bhA. malaya. vR. 66, pR. 263 ) / 13. XX X kasAya- jogappavittido lessA // ( bhAvatri. 17) / 14. anayA karmabhirAtmAnaM limpatIti lezyA, XX X kaSAyodayAnuraJjitA yogapravRttirvA lezyA / (go. jI. jI. pra. 466) / 1 jIva jisake dvArA apane ko puNya-pApa se lipta karatA hai use lezyA kahate haiM / 2 kaSAya ke udaya senuraMjita yogoM kI pravRtti ko lezyA kahA jAtA hai / 8 jisake dvArA prANI karma se saMzliSTa hotA hai usakA nAma lezyA hai / kRSNa Adi dravya kI sahAyatA se jo jIva kA pariNAma hotA hai use lezyA kahate haiM / loka - 1. loyadi Aloyadi paloyadi salloyadi ti ettho / jamhA jiNehi kasiNaM teNeso buccade lopro / / (mUlA. 7-43) / 2. pratthi praNantANantaM AgAsaM tassa majjhayArammi / lozro aNAinihaNo tibheyabhiNNo havai Nicco | (paumaca. 3 - 18 ) / 3. zrAdiNihaNeNa hINo pargAdisarUveNa esa saMjAdo / jIvAjIvasamiddho savvaNhAvaloina lozro || ( ti. pa. 1 - 133 ) / 4. anantasarvamAkAzaM madhye tasya pratiSThitaH / supratiSThitasaMsthAno lokaH x x x // ( varAMgaca . 5 - 1 ) / 5. pralokAkAzasyAnantasya bahumadhye supratiSThika saMsthAno lokaH Urdhvamadhastirya - mRdaGga-vetrAsana-jhallaryAkRtiH tanuvAtavalayaparikSita UrdhvAdhastiryakSu prataravRttazcaturdazarajjvAyAmaH / (ta. bA. 1,20, 12, pR. 76 ) ; yatra puNya-pApaphalalokanaM saH lokaH / puNya-pApayoH karmaNoH phalaM sukha-duHkhalakSaNaM yatrAlokyate sa lokaH / x x x lokatIti vA lokaH / lokati pazyatyupalabhate arthAniti lokaH / (ta. vA. 5, 12, 11-12 ) ; lokyata iti vA lokaH / sarvajJenAnantApratihata kevaladarzanena lokyate yaH saH lokaH / (ta. vA. 5, 12, 13) / 6. ko logo nAma ? seDhighaNo / (ghava. pu. 3, pR. 33); lokyante upalabhyante yasmin jIvAdidravyANi sa lokaH / ( dhava. pu. 4, pR. 6 ) ; ettha logetti vRtte sattararajjUNaM ghaNo ghettavvo / (ghava. pu. 4, pR. 10); logo prakaTTimo khalu praNAhiNihaNo shaavnnivvtto| jIvAjIvehi phuDo Nicco talarukkhasaThANo // ( dhava. pu. 4, pR. 11 ud.) ; tattha [loka lokyante upalabhyante yasmin jIvAdayaH padArthAH sa lokaH / ( dhava. pu. 11, pR. 2; dhava. pu. 13, pR. 288 va 347) / 7. lokyante'smin nirIkSyante jI - vAdyarthAH saparyayAH / iti lokasya lokatvaM nirAhustatvadarzinaH / loko kRtrimo jJeyo jIvAdyarthAvagAhakaH / nitya: svabhAvanirvRttaH so'nantAkAzamadhyagaH / / (ma. pu. 4, 13 va 15 ) / 8. sAmAnyavizeSAtmako'nAdyaparyavasAnazcaturdazarajjvAtmako vA lokaH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 5, 1, pR. 119 ) ; loka: UrdhvAvastiryagrUpo vaizAkhasthAna sthita kaTinyastakarayugmapuruSa sadRzaH paJcAstikAyAtmako vA / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 5, 12, pR. 125 ) / 6. dharmAdharmAstikAyAbhyAM vyAptaH kAlANubhistathA / vyomni pudgalasaMchanno lokaH syAt kSetramAtmanAm // zradho vetrAsanAkAro madhye'sau jhallarIsamaH / UrdhvaM mRdaGgasaMsthAno lokaH sarvajJavarNitaH / (ta.sA. 2, 176-77) / 10. svalakSaNaM hi lokasya SaD dravyasamavAyAtmakatvam / ( prava. sA. amRta. vR. 2-36) / 11. savvAgAsamaNaMtaM tassa ya bahumajbhadesa bhAga hi / logosaMkhapadeso jagaseDhighaNappamANo hu || logo akiTTimo khalu praNAi- NihaNo shaavnnivvtto| jIvAjIvehi phuDho savvAgAsavayavo Nicco || dhammAdhammAgAsA gadirAgadi jIva-poggalANaM ca / jAvattAvallogo XXX // ( tri. sA. 3 - 5 ) / 12. zranAdinidhano loko vyomastho'kRtrimaH sthiraH / naitasya vidyate kartA gaganasyeva kazcana / (dharmapa. 13 - 62 ) / 13. lokya te dRzyante jIvAdipadArthA yasmin paramAtmasvarUpe yasya kevalajJAnena vA sa bhavati lokaH / (paramA vR. 1- 110 ) / 14. dhammAghamA kAlo puggala jIvA ya saMti jAvadiye / zrAyAse so logo XXX // ( dravyasaM. 20) / 15. lokyante jIvAdipadArthA yatra sa loka iti vacanAt pudgalAdiSaD dravyainiSpanno'yaM lokaH, na cAnyena kenApi puruSavizeSeNa kriyate hrIyate dhIyate veti / (paMcA. kA. jaya. vR. 76); SaDdravyasamUhAtma ko lokaH / (paMcA. kA. jaya. vR. 87 ) / 16. dharmAdInAM vRttirdravyANAM bhavati yatra tatkSetram / tairdravyaiH saha loka: XX X ( sthAnA. abhaya vR. pU. 14 ud.) ; eko'vivakSitAsaMkhya pradezAgha stiryagAdidibhedatayA lokyate dRzyate kevalAlokeneti loka: dharmAstikAyAdidravyAdhArabhUta AkAzavizeSaH / ( sthA 970, jaina - lakSaNAvalI
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka] 671, jana-lakSaNAvalI [lokapUraNasamuddhAta nA. abhaya. vR. 5, pR. 14) / 17. lokaH paMcAsti- nityA tAvaMto lokasaMjJA jinavaragaditAH xxxi kAyamayaH / (praupapA. abhaya. vR. 34, pR. 76) / (adhyAtmaka. 3-34) / 18. kttisthkrvaishaakhsthaanksthnraakRtiH| dravyaH 2 jo anantAnanta AkAza ke ThIka madhya bhAga meM pUrNaH sa tu lokaH sthityutpatti-vyayAtmakaH // vetrA- sthita hotA huA anAdi-ananta hai tathA pradhaH, madhya sanasamo'dhastAnmadhyato jhallarInibhaH / agre muraja- aura Urdhva loka ke bheda se tIna prakAra kA hai use saMkAzo lokaH syAdevamAkRtiH // (tri. za. pa. ca. loka kahA jAtA hai| 3 jo Adi va panta se rahita 2, 3, 478-6) / 16. lokyate pramANena dRzyate hokara svabhAva se utpanna huA hai tathA jIvAdi chaha iti lokaH / ayaM ceha paJcAstikAyAtmako gRhyte| dravyoM se samRddha hai use loka kahate haiM / 5 jo ananta (prAva. bhA. malaya. vR. 166, pR. 561); lokyate pralokAkAza ke ThIka madhya meM supratiSThaka ke prAkAra iti lokaH / (prAva. ni. malaya. vR. 1070, pR. se sthita hokara tanuvAtavalayAdi se veSTita hai vaha 594); loko hi caturdazarajjvAtmakatvena primitH| loka kahalAtA hai| (prAva. ni. malaya. vR. 1061 pR. 568) / 20. lokanAlI-dekho vsnaalii| logo nAma savvAlokyante jIvAdayaH padArthA yatrAsau lokastricatvA- gAsamajjhattho coddasarajjuAyAmoxxx codsrishddhikshttryprimitrjjuprimaannH| (ratnaka. rajjuprAyada-rajjuvaggamuha-logaNAligabbho / (dhava. TI. 2-3) / 21. jovehi puggale hi ya dhammAdhamme- pu. 4, pR. 20) / hi jaM ca kAlehiM / uddhaddhaM taM logaM sesamalogaM have- loka ke madhya meM caudaha rAja lambI aura eka vargaNataM / / logamaNAiaNihaNaM akiTrima tivihabheya- rAja mahavAlI lokanAlI sthita hai| saMThANaM / khaMdhAdo taM bhaNiyaM poggaladavvANa savvadari- lokapAla-1.lokapAlA: lokaM pAlayantIti lokasIhiM / / (dravyasva. pra. nayaca.98-99); vigaya- paalaa:| (sa. si. 4-4) / 2. prArakSikArthacaraziro kaDihattho tADiyajaMgho juvA Naro uddddho| teNA- samA lokpaalaaH| lokaM pAlayantIti lokapAlA yAreNa Thio tiviho logo mnneymvo|| (dravyasva. arthacarArakSikasamAH te veditvyaaH| (ta. vA. 4, pra. nayaca. 145) / 22. SadravyasamavAyo lokH| 4, 6) / 3. lokapAlAstu lokAntapAlakAH durga(laghIya. abhaya. vR. pR. 77) / 23. jIvAdyarthacito pAlavat / (ma. pu. 22-28) / 4. pArakSakArthacaradivardhamurajAkArastrivAtIvRttaH, skandhaH khe'timahA- puMsthAnIyA lokapAlakAH // (tri. za. pu. ca. 2, 3, nanAdinidhano lokaH sadAste svayam / nana madhye'tra 773) / 5. tathA lokAn pAlayantIti lokapAlA:, surAn yathAyathamadhaH zvabhrAMstirazcobhita:, karmoda- te cArakSakacauroddharaNikarasthAnIyAH / (bahatsa. cirupaplutAnadhiyataH sidhyai mano dhAvati // (ana. malaya. vR. 2) / . 6-76); lokyante dazyante jIvAdayaH padArthA 2 jo loka kA pAlana kiyA karate haiM ve lokapAla asminiti lokaH / (prana. gha. svo. TI. 6-76) / kahalAte haiN| ve kotavAla athavA cAra puruSa ke 24. jambadvIpo'sya madhyastho mandarastasya mdhygH| samAna humA karate haiN| tasmAdvibhAgo lokasya tiryagUo'dharastathA // tirya- lokapUraNasamudghAta-1. vedanIyasya bahutvAdalpaglokasya bAhalyaM mervAyAmasamaM smRtam / tasmAdUvoM tvAccAyuSo'nAbhogapUrvakamAyuHsamakaraNArthaM dravyasvabhavedUvo hyadhastAdadharo'pi ca // jhallarIsadRzo bhAvatvAt surAdravyasya phenavegabudbudAvirbhAvopamadhyo vetraasnsmo'dhrH| Uvo mRdaMgasaMsthAna iti zamanavad dehasthAtmapradezAnAM bahiH samudghAtanaM kevaloko'rhatoditaH // (lokavi. 1, 4-6) / 25. lisamudghAtaH / (ta. vA. 1,20, 12, pR. 77) / lokyante vilokyante dharmAdayaH padArthAH yasminniti 2. logapUraNasamugdhAdo NAma ke valijIvapadesANa lokaH / (ta. vRtti zruta. 5-12) / 26. lokyate ghaNalogamettANaM savvalogApUraNaM / (dhava. pu. 4, pR. dRzyate yatra jIvAdyarthakadambakaH / sa lokastrividho- 26); cautthasamae savvalogamAvUriya ghAdidasesa'nAdinidhanaH puruSAkRtiH // (dharmasaM. zrA. 10-68) / TThidIe egasamaeNa ghAdidaasaMkhejjAbhAgaM saMghAdida27. yAvalavAkAza dezeSu sakalacidacittattvasattAsti sesANabhAgassa ghAdidamaNatAbhAgaM samvakammANaM Thavi
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokabiMdusAra] daMtomuhuttaTThidi logavUraNaM karedi / ( Sava. pu. 10, pR. 321 ) ; cautyasamae savvalogAgAsamAvUriya sesaTTidi - aNubhAgANamasaMkhejje bhAge praNaMte bhAge ca ghAdiya jamavadvANaM taM logapUraNaM NAma / ( ghava. pu. 13, pR. 84) / 1 jaba vedanIya karma kI sthiti bahuta ghora prAyu karma kI sthiti kama hotI hai taba kevalI ke grAtmapradeza upayoga ke vinA hI ukta karmoM kI sthiti ko zrAyu ke samAna karane ke lie zarIra se bAhira nikala kara krama se cAra samayoM meM samasta loka ko vyApta kara dete haiN| isa prakriyA kA nAma kevalasamudghAta hai / jisa prakAra madya dravya ke phena kA vega budabuda ke AvirbhAva meM zAnta ho jAtA hai usI prakAra isa kevalisamudghAta meM kevalI kI prAyu ko sthiti ke samAna vedanIya zrAdi anya praghAtiyA karmoM kI bhI sthiti ho jAtI hai / lokabiMdusAra - 1 yatrASTI vyavahArAzcatvAri bIjAni parikarma - rAzi kriyAvibhAgazca sarvazrutasaMpadupadiSTA tatkhalu lokavindusAram / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 78) / 2. coddasamaM logabiMdusAraM taM ca imammi loe supraloe vA biMdumiva akkharassa savvutamaM savvakkharasannivAyapari (? Dhita) saNazro logabindusAraM bhaNiyaM, tassa ya payaparimANaM zraddhaterasa - pakoDI 14 / se taM puNvagate / ( nandI. hari vR. 106, pR. 86 prA. prantha pa. ahamadAbAda ) / 3. lokavindusAraM NAma puvvaM dasaNhaM vatthUNaM 10 visayapAhuDANaM 200 bArakoDi- paNNAsa lakkhapadehi 125000000 aSTau vyavahArAn catvAri bIjAni mokSagamanakriyAH mokSasukhaM ca kathayati / ( dhava. pu. 1, pR. 122 ) ; yatrASTo byavahArAzcatvAri bIjAni kriyAvibhAgazcopadiSTamtallokabiMdusAram / (ghava. pu. 6, pR. 224 ) / 4. lokabindusAro pariyammavyavahAra-rajjurAsi-kalAsavaNNa-jAvaMtAva-vagga ghaNa - bIjagaNiya- mokkhANaM sarUvaM vaNNedi / (jayaSa. 1, pR. 148 ) / 5. lokabindusAraM ca caturdazamam, taccAsmin loke zrutaloke vA bindurivAkSarasya sarvottama - miti, sarvAkSarasannipAtapratiSThitatvena ca lokabindusAraM bhaNitam, tatpramANamarddha trayodaza- padakoTyaH / ( samavA. vR. 147 ) / 6 paJcAzallakSa- dvAdasa koTipadaM lokabindusAraM caturdazaM pUrvam / (bhutabha. 13, pU. 672, jaina-lakSaNAvalI [lokamUr3hatA 175) / 7. nirvANasukhahetubhUtaM sArddhadvAdazakoTipadapramANaM lokabiMdusAra pUrvam / (ta. vRtti zruta. 1, 20) / 8. tilloyabidusAraM koDIbAraha dasagdhapaNalakkhaM / jattha payANi tiloyaM chattIsaM guNidapariyammaM // graDavavahArAtthi puNo aMka vipAsAdi cAri vIjAI | mokkhasarUvaggamaNakAraNasuSammakiriyA || loyassa bidavayavA vaNijjaMte ca ettha sAraM ca / taM loryAbadusAraM cohasapubvaM NamaMsAmi // (aMgapa. 2, 114-16, pR. 301-2) / 1 jisa zruta meM prATha vyavahAroM, cAra bIjoM, parikarma aura rAzi kriyA ke vibhAga kA upadeza diyA gayA hai vaha lokabiMdusAra kahalAtA hai / 2 caudahavAM pUrva jo lokavidusAra hai vaha isa loka meM zrathavA zrutaloka meM akSara kI biMdu ke samAna sarvotama hai, isa kAraNa se tathA samasta akSaroM ke saMyoga para pratiSThita hone ke kAraNa se bhI lokabiMdusAra kahalAtA hai / usakA pramANa sAr3he bAraha karor3a padoM rUpa hai / janasya lokamUr3hatA - 1. zrApagA - sAgarasnAnamuccayaH sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDhaM nigadyate / / ( ratnaka. 1-22) / 2. gaGgAdinadItIrthasnAnasamudrasnAna-prAtaH snAna- jalapravezamaraNAgnipravezamaraNa - gograhaNAdimaraNa-bhUmyagni- vaTavRkSapUjAdIni puNyakAra - NAni bhavantIti yadvadanti tallokamUDhatvaM vijJeyam / (bR. dravyasaM. TI. 41 ) / 3. gehabhaktAgni-bhU-svarNaratnAstrAdyapakArakam / vastu yattatra vaMdyadhIrlokamUDhatA // ( AcA. sA. 3-45) / 4. sUryArgho vahnisatkAro gomUtrasya niSevaNam / tatpRSTAntanamaskAro bhRgupAtAdisAdhanam // dehalI- geharatnAzva- gaja-zastrAdipUjanam / nadI- hRda- samudreSu majjanaM puNyahetave // saMkrAntI ca tilasnAnaM dAnaM ca grahaNAdiSu / saMdhyAyAM maunamityAdi tyajyatAM lokamUDhatAm || ( bhAvasaM vAma. 402 - 4 ) / 5. nadyAdeH snAnamahyAderaccaramAdeH samuccayaH / giripAtAdi lokajJairlokamUDhaM nigadyate / / ( dharmasaM. zrI. 4-41 ) / 6. kudevArAdhanAM kuryAdaihikazreyase kudhIH / mRSAlokopacAratvAdazreyA lokamUDhatA // ( lATIsaM. 4, 118) / 1 navI yA samudra meM snAna karanA, bAlu va pattharoM kA Dhera lagAnA, parvata se giranA tathA zragni meM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokavAda ] par3hanA - satI honA prAdi-ityAdi prajJAnatApUrNa kriyAoM ko lokamUDhatA kahA jAtA hai / lokavAda - loyapasiddhI satthA paMcAlI paMcapaMDa. vatthI hI / saiuTTiyA Na rujjhadda milidehi surehi duvvArA // ( aMgapa. 2 - 33, pR. 282 ) / draupadI pAMca pANDavoM kI strI thI, ityAdi lokaprasiddhi ko lokavAda kahA jAtA hai| aisI durvAra prasiddhi eka bAra uThI ki usakA rokanA devoM dvArA bhI kaThina ho jAtA hai / lokavicaya- dekho saMsthAnavicaya / prakRtrimo vicitrAtmA madhye ca trasarAjimAn / marutrayIvRto lokaH prAnte taddhAmaniSThitaH / / ( upAsakA 656) / yaha loka prakRtrima hai-kisI brahmA Adi ke dvArA racA nahIM gayA hai, usakA svarUpa vicitra hai - vaha aneka prAkRtiyoM meM vibhakta hai, vaha madhya meM trasarAji-- trasa jIvoM yukta trasanAlI-se sahita hai, tIna vAtavalayoM se veSTita hai aura anta meM siddhoM ke sthAna se paripUrNa hai; ityAdi prakAra se loka ke viSaya meM jo cintana kiyA jAtA hai vaha lokavicaya dharmadhyAna kahalAtA hai / lokAkAza-dekho loka / 1. poggala-jIvaNibaddho ghammAdhammAtthikAya- kAlaDDho / vaTTadi zrAyAse jo logo so savvakAle du || ( prava. sA. 2-36) / 2. savvesi jIvANaM sesANaM taha ya puggalANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi zrAyAsaM // jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logadoNA / (paMcA. kA. 60-61) / 3. lozro akiTTimo khalu aNAiNi sahAvaNapaNo / jIvAjIvehi bhuDo Nicco tAlarukkha saMThANo // dhammAdhammAgAsA gadirAgadi jIva- puggalANaM ca / jAvattAvallogo Xx X X // (mUlA. 8 22 - 23 ) / 4. dhammAdhammaNibaddhA gadirAgadI jIva-poggalANaM ca / jettiyamettAprAse loyAmAsa sa NAdavvo / loyAyAsadvANaM sayaMpahANaM sadavvachakkaM hu / savvamaloyAyAsaM taM savvAsaM have niyamA // ( ti pa 1, 134 - 35) / 5. dharmAdharmAdIni dravyANi yatra lokyante sa loka iti / (sa. si. 5 - 12 ) / 6. dravyaMstu paJcabhirvyApya lokAkAzaM pratiSThitam / ( varAMgaca. 26-32 ) / 7. yatra- puNyapApaphalalokanaM sa lokaH / puNya-pApayoH karmaNoH phalaM sukha-duHkha lakSaNaM yatrA - ( yatra ) lokyate sa lokaH / [lokAnuprekSA kaH punarasI ? zrAtmA / lokayatIti vA lokaH / lokati pazyatyupalabhate arthAniti lokaH / x x x lokyata iti vA lokaH / sarvajJenAnantA'pratihatakevaladarzanena lokyate yaH sa lokaH / tena dharmAdInAmapi lokatvaM siddham / (ta. vA. 5, 12, 10-13 ) / 8. asaMkhyeyapradezAtmA lokAkAzavimizritaH / kAlaH paJcAstikAyAzca saprapaMcA ihAkhilAH // lokyante yena tenAyaM loka ityabhilapyate / (ha. pu. 4-5, va 4-6) / e. savvAyAsamaNataM tassa ya bahumajbhasaMdviyo lobho / so kevi Neva ko Na ya gharizro hari-harA dIhi // zraNNoSNapaveseNa ya davvANaM zracchaNaM bhave lo | (kArtike. 115-16 ) ; dIsaMti jattha atthA jIvAdIyA sa bhaNNade loo / ( kArtike. 121) / 10. yatra dharmAdharma- jIva- pudgalAnAM sambhavo'sti tallokAkAzam / (yogazA. svo viva. 4, 67) / 11. pudgalAdipadArthAnAmavagA hai kalakSaNaH / lokAkAzaH smRto vyApI XXX // ( dharmaza. 21-86 ) / 12. lokasya sambandhI prAkAzaH lokAkAzaH / (ta. vRtti zruta. 5 - 12) | 1 jo jIva aura pudgaloM se sambaddha tathA dharma va adharma astikAyoM evaM kAla se vyApta hokara sadA prakAza meM rahatA hai use lokAkAza kahA jAtA hai / 5 jahAM dharmAdi dravya dekhe jAte haiM usakA nAma lokAkAza hai / 7 jisameM puNya pApa karmoM kA sukhaduHkha rUpa phala dekhA jAtA hai vaha loka kahalAtA hai / isa nirukti ke anusAra loka kA artha AtmA hotA hai / athavA jo samasta padArthoM ko lokatA hai -- dekhatA hai - use loka jAnanA cAhie / isa nirukti ke anusAra bhI loka zabda se zrAtmA kA hI grahaNa hotA hai / prathavA sarvajJa kevaladarzana ke dvArA jisako lokate haiM - dekhate haiM, use loka mAnA jAtA hai / isa nirukti ke anusAra dharmAdi dravyoM ke bhI lokarUpatA siddha hai / lokAkhyAna - lokoddeza- niruktyAdivarNanaM yatsavistaram / lokAkhyAnaM tadAmnAtaM vizoSitadigantaram / / ( ma. pu. 4-4) / purANoM meM jo loka ke uddeza aura nirukti zrAdi kA vistArapUrvaka varNana kiyA jAtA hai use lokAkhyAna kahA jAtA hai / lokAnuprekSA- dekho loka / 1. jIvAdipayadvANaM 673, jaina - lakSaNAvalI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokAnuprekSA ] samavAyo so Niruccaye logo / tiviho havei logo graha - majjhima - uDDhabheNa // NirayA havaMti heTThA majhe dIvaMburAsayo saMkhA / saggo tisadvibhezro etto ur3aDha have mokkho || igitIsa satta cattAri doNi ekkka chakka cadu kappe / ttittiya ekkekkeMdi [da]NAmA uAdi tesaTTI || asuheNa Niraya - tiriyaM suhauvajogeNa divija - NarasokkhaM / suddheNa lahai siddhi evaM loyaM vicitijjo || ( dvAdazAnu. 39-42) / 2. egaviho khalu lomro duviho tiviho tahA bahuviho vA / davvehi pajjaehi ya citijjo loyasabbhAvaM / / (mUlA. 8- 21) / 3. samantAdanantasyAlokAkAzasya bahumadhyadezabhAvino lokasya saMsthAnAdividhirvyAkhyAtaH, tatsvabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA / (sa- si. 6-7 ) / 4. lokasaMsthAnAdividhirvyAkhyAtaH / samantAdanantasyAlokAkAzasya bahumadhyadezabhAvino lokasya saMsthAnAdividhirvyAkhyAtaH (tRtIya - caturthAdhyAyayoH) tatsvabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA / (ta. vA. 6, 7, 8 ) / 5. nityAdhvagena jIvena bhramatA lokavatrtmani / vasatisthAnavatkAni kulAnyadhyuSitAni na / / (ta. sA. 6-40 ) 6. pra sAritAGghriNA lokaH kaTinikSiptapANinA / tulyaH puMsordhvamadhyAdho vibhAgastrimarudvRtaH // ( kSatracU. 11-70 ) / 7. atha lokAnuprekSAvarNanaM vidhIyate - jIvAdipadArthAdhikaraNaM lokaH, samantAdanantAnantasvAtmapratiSThA''kAza subahu madhya pradeza sthita stanuvAtagha nAnila-ghanodadhiveSTito lokastanmadhyagatA vasanADI, tanmadhye mahAmerustasyAdhaH sthitA narakaprastarAH, meruparivRtA: zubhanAmAno dvIpa samudrA dvidviviSkambhA valayAkRtayo merorupari svargapaTalAni teSAmupari siddhakSetram / evamaghastiryagUrdhvabhedabhinnasya caturdazarajjU tsedhasya saptaka - paMcaika rajjuprasRtapUrvAparavibhAgasya saptarajju vistAra-dakSiNottaradigvibhAgasya vetrAsana-jhallarI - mRdaMgasamAnAkArasya SadravyanicitasyAkRtrimasyAnAdinidhanasya lokasya svabhAvapariNAmapariNAhasaMsthAnA'nucintanaM lokAnuprekSA / (cA. sA. pR. 88) 8. anantAnantAkAzabahumadhyapradeze ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAtAbhidhAnavAyutrayavefSTitAnAdinidhana kRtrima nizcalA saMkhyAtapradezo lokossti, tasyAkAraH kathyate - (pR. 100 - 26 ) / x x x nijazuddhAtmabhAvanotpannaparamAhlAdasukhA 674, jaina-lakSaNAvalI [ lokAntika mRtarasAsvAdAnubhavanena ca yA bhAvanA seva nizcayalokAnuprekSA, zeSA punarvyavahAreNa / (bR. dravyasaM. To. 35, pR. 100 - 1 va 12 ) / 6. madhyAMzaH parito'pyanantaviyato lokastrivAtA''vRtaH, paJcadravyacitaH prakartRrahito nityaH sadA'vasthitaH / saMsthAnena tu supratiSThikasamo'saMkhyapradezapramo madhyasthatrasanAliratra bhAvinA spRSTaM na dRSTaM padam // ( zrAcA. sA. 10, 42) / - 1 jIvAdi padArthoM ke samadAyasvarUpa jo zradhomadhyAdi ke bheda se tIna prakAra kA loka hai usameM kahA~ kauna se jIva rahate haiM, ityAdi prakAra se unake nivAsasthAna, prAyu evaM sukha-dukhAdi kA vicAra karanA, ise lokAnupekSA kahA jAtA hai / lokAnuvRttivinaya - prabbhuTTANaM aMjali -prAsaNadANaM ca pratihipUjA ya / logANuvittiviNo devadapUyA savihaveNa || bhAsANuvatti chaMdANuvattaNaM desakAladANaM ca / lokANuvattiviNazroaMjalikaraNaM ca atthakade // malA. 7, 84-85 ) / gurujana ke Ane para uTha khar3e honA, unheM praNAma karanA, zrAsana denA, pratithi kI pUjA karanA, apane vibhava ke anusAra deva kI pUjA karanA, vaktA ke vacanAnusAra vacana kA vyavahAra karanA, gurujanoM ke abhiprAya ke anusAra zrAcaraNa karanA, aura dezakAla ke anusAra dAna denA; isa sabako lokAnavRttivinaya kahA jAtA hai| yaha pAMca vinaya ke bhedoM meM prathama hai| lokAntika- dekho laukAntika / 1. lokAnte bhavA: lokAntikAH, atra prastutatvAt brahmaloka eva parigRhyate, tadantanivAsino lokAntikAH / XX X jarAmaraNAgnijvAlAkIrNo vA lokastadantavatitvAt lokAntikAH karmakSayAbhyAsabhAvAcca / (ta. bhA. siddha. vR. 4-25) / 2. lokasya brahmalokasyAntaH samIpaM kRSNarAjIlakSaNaM kSetraM nivAso yeSAM te, lokAnte vA zradayikabhAvalokAvasAne bhavA anantarabhave muktigamanAditi lokAntikAH / ( sthAnA. abhaya. vR. 134, pR. 117 ) / 2 loka se abhiprAya brahmaloka (pAMcavAM kalpa) kA hai, usake samIpavartI kRSNarAjI kSetra meM jo rahate haiM unakA nAma lokAntika hai / prathavA loka se zrayikabhAvasvarUpa saMsAra abhISTa hai| usake
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokAyatika] 275, jaina-lakSaNAvalI [lobhapiNDa anta meM hone vAle-anantara dUsare bhava meM saMsAra jyaa'dainy-vairaagyaasNg-sNymaaH|| taccatustri-dvimAseSu se mukta hokara siddhi ke prApta karane vAle-deva sopavAse vidhIyate / jaghanyaM madhyamaM jyeSThaM saprati lokAntika kahalAte haiN| donoM prakAra se unakA kramaNe dine ||(praacaa. sA. 1, 40-41) / 3. loco vaha nAma sArthaka hai| dvi-tri-caturmAse varo madhyo'dhamaH kramAt / laghulokAyatika-aihikavyavahAraprasAdhanapara lokAya- prAgbhaktibhiH kAryaH sopavAsapratikramaH // (ana. dha. tikam / (nItivA. 6-32) / 6-86) / jo paraloka kI apekSA na kara kevala isa loka 1 do, tIna athavA cAra mAsa meM jo krama se utkRsambandhI vyavahAra meM-madya, mAMsa evaM strI ke seva. STa, madhyama aura jaghanya rUpa meM pratikramaNa va upanAdi kAryoM meM saMlagna rahate haiM unheM lokAyatika vAsa ke sAtha bAloM ko ukhAr3A jAtA hai use loca kahA jAtA hai| ve prAyaH cArvAka mata ke anuyAyI kahA jAtA hai| yaha sAdhu ke aTThAIsa mUlaguNoM hote haiM : meM se eka (22vAM) hai| lokottaravAda (zrutajJAna)-lokottaraH alokaH, lobha-1. anugrahapravaNadravyAdyabhikAMkSAvezo lobhaH sa ucyate kathyate aneneti lokottrvaadH| (dhava. pu. kramirAga-kajjala-kardama - haridrArAgasadRzazcaturvidhaH / 13, pR. 288) / (ta. vA. 8, 9, 5) / 2. gardA kAGkSA lobhaH / jisa zruta meM lokottara (praloka) kA kathana kiyA uktaM ca-xxx kimirAya-cakka-taNumala-harijAtA hai use lokottaravAda kahA jAtA hai| dvArAeNa sariso loho| NAraya-tirikkha-mANusalokottarazabdaliMgaja zratajJAna-asaccakAraNa- devesappAyano kamaso // (dhava. pu. 1, pR. 346); viNimmukkapurisavayaNaviNiggayavayaNakalAvajaNiyasu. lobho gRddhirityeko'rthH| (dhava. pu. 6, pR. 41); daNANaM louttariyasaddajaM / (jayadha. 1, pR. 341) / bAhyArtheSu mmedNbuddhirlobhH| (dhava. pu. 12, pR. asatya bhASaNa ke kAraNoM se rahita (vizvasta) 283); bajjhatthesu mamedaMbhAvo lobho| (dhava. pu. puruSa ke mukha se nikale hue zabdasamUha ke dvArA jo 12, pR. 284) / 3. dAnAheSu svadhanApradAnaM paradhanazrutajJAna utpanna hotA hai use lokottarazabdaliMgaja grahaNaM vA lobhaH / (nItivA. 4-4) / 4. lobhanam zrutajJAna kahate haiN| abhikAMkSaNaM labhyate vA aneneti lobhH| (sthAnA. lokottarazacitva-tatrAtmanaH prakSAlitakarmamala- abhaya. va. 249) / 5. dAnAheSu svadhanApradAnaM kalaMkasya svAtmanyavasthAnaM lokottaraM zucitvam / niSkAraNaM paradhanagrahaNaM ca lobhaH / (yogazA. svo. (ta. vA. 6, 7, 6) / viva. 1-56) / 6. parigraha-grahAtIvalAlasa mAnasaM prAnmA kA karmarUpa mala ko dhokara apane prAtmasva- smRtH| lobho lAbhAtimodAttarakSaNArthopalakSitaH / / rUpa meM sthita honA, yaha lokottarazacitva (zaddhi) (prAcA. sA. 5-16) / 7. sthale dhanavyayAbhAvo kahalAtA hai| lobhH| Xxx nizcayena nikhilaparigrahapari. lokottara sAmAcArakAla-louttarIyo sAmAcA- tyAgalakSaNanirajananijaparamAtmatattvaparigrahAt anyarakAlo jahA vaMdaNakAlo NiyamakAlo sajjhAyakAlo ta paramANumAtradravyasvIkAro lobhaH / (ni. sA. va. jhANakAlo iccevamAdi / (dhava. pu. 11, pR. 76) / 112) / vandanA kA kAla, niyata anuSThAna kA kAla, svA- 1 jo dravya (dhana) Adi anugraha meM tatpara rahatA hai dhyAya kA kAla (athavA sAMdhyavidhi kA kAla) aura usakI abhilASA rakhane rUpa abhiprAya kA nAma dhyAna kA kAla ityAdi sadamaSThAna se sambaddha kAla lobha hai| 2 bAhya padArthoM meM jo 'yaha merA hai isa ko lokottarasAmAcArakAla kahA jAtA hai| prakAra kI buddhi rahA karatI hai use lobha kahA jAtA locakaraNavidhi-1. viya-tiya-caukkamAse loco hai| 3 dene yogya pAtroM ke liye apane dhana ko na ukkassa-majjhima-jahaNNo / sapaDikkamaNe divase denA athavA dUsare ke dhana ko grahaNa karanA, ise lobha uvavAseNeva kAyavvo // (mUlA. 1-26) / 2. kUrca- kahate haiM / zmazrukacolluJco luJcanaM syAdamI yataH / parISaha- lobhapiNDa-1. tathA lobhaM kAMkSA pradarzya bhikSAM
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ lobhavazArtamaraNa] yadyAtmana utpAdayati tadA lobhotpAdanadoSo bhAvadoSAdidarzanAt / (mUlA. vR. 6-34) / 2. pratilobhAd bhikSArthaM paryaTato lobhapiNDaH / (yogazA svo viva. 1-38, pR. 136 ) / 3. lobhena annAjainaM lobha: / ( bhAvaprA. TI. 69 ) / 1 sAdhu yadi lobha ko pragaTa karake apane lie bhikSA ko utpanna karatA hai to usake lobha nAma kA utpadAnadoSa hotA hai / 2 yadi sAdhu pratizaya lobha ke vazIbhUta hokara bhikSA ke lie bhramaNa karatA hai to usake lobhapiNDa nAma kA utpAdanadoSa hotA hai / lobhavazArtamaraNa upakaraNeSu bhakta - pAnakSetreSu zarIre nivAsasthAneSu ca icchAM mUccha ca vahato maraNaM lobhavazArtamaraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / upakaraNoM, anna-pAna ke sthAnoM, zarIra aura nivAsasthAnoM ke viSaya meM icchA ko dhAraNa karate hue jo maraNa hotA hai use lobhavazArtabharaNa kahate haiM / lobhavijayI rAjA-sa lobhavijayI rAjA yo dravyeNa kRtaprItiH prANAbhimAneSu na vyabhicarati / ( nItivA. 30-71, pR. 362 ) / jo rAjA dravya (dhana) se prIti rakhatA huA prANa aura abhimAna ke viSaya meM prajAjana se vyabhicarita nahIM hotA -- unakI bhalAI kA sadA dhyAna rakhatA hai-use lobhavijayI rAjA samajhanA cAhie / lobhotpAdanadoSa - dekho lobhapiNDa | lomAhAra - 1. XX X tathA ya phAseNa lomaAhAro / ( sutrakR. ni. 171; bRhatsaM. 167 ) / 2. lomAhArastu zarIraparyAptyuttarakAlaM bAhyayA tvacA, lomabhirAhAro lomAhAraH / X XX taduttarakAlaM (projAhArAnantaraM ) tvacA sparzendriyeNa yaH zrAhAraH sa lomAhAraH / ( sutrakR. ni. zI. vR. 171, pR. 87); Xx X X prabhye tvAcAryA zranyathA vyAcakSate XXX yaH punaH sparzendriyeNaivopalabhyate dhAtubhAvena (ca) prathAti sa lomAhAra iti / (sUtra kR.ni. zI. vR. 171, pR. 88 ) / 3. lomabhirAhAro lomAhAraH, XX X tatra yaH khalvoghato varSAdiSu pudgalapravezo mUtrAdigamyaH sa lomAhAraH / ( prajJApa. malaya. vR. 306, pR. 507 - 8 ) / 4. tathA tvacA tvamindriyeNa sparze sparzane sati ya zrAhAraH zarIropaSTambhakapudgala saMgrahaH sa lomAhAraH lomami, - 176, jaima-lakSaNAvalI [laukikabhAvazrutagrantha laoNmarandhrarAhAro lomAhAraH / ( bRhatsaM malaya. vR. 17) / 2 zarIraparyApti ke pazcAt bAhirI tvacA ( camar3A) ke dvArA romoM ke prAbhaya se jisa zrAhAra ko grahaNa kiyA jAtA hai vaha lomAhAra kahalAtA hai / laukAntika--dekho lokAntika / 1. brahmalokAlayA lokAntikAH / (ta. sU. 4 - 24 ) / 2. saMsAravArirAsI jo lobho tassa hoMti aMtammi / jamhA tamhA de devA loyaMtiya tti guNaNAmA / (ti. pa. 8- 615) / 3. brahmaloko lokaH, tasyAnto lokAntaH tasmin bhavA laukAntikAH / XX X athavA janma-jarA-maraNAkIrNo lokaH saMsAraH, tasyAnto lokAntaH, lokAnte bhavA lokAntikAH / ( sa. si. 6-24) / 4. brahmalokAsyanto lokAntaH, tasmin bhavA laukAntikAH / athavA jAti-jarA-maraNAkIrNo lokaH, tasyAnto lokAntaH, tatprayojanA lokAntikAH / te hi parIta saMsArAH tatazcyutA ekaM garbhavAsamavApya parinirvAnti / (ta. vA. 4, 24, 2 ) / 5. brahmalokasyAnto hi lokAntaH, lokAnte bhavA laukAntikAH / XX X zrathavA lokaH saMsAraH janmajarA-mRtyusaMkIrNaH, tasyAnto lokAntaH, tatprayojanA lokAntikAH / te hi parItasaMsArAH tatazcyutvA ekaM garbhavAsamavApya parinirvAnti / (ta. zlo. 4-24) / 6. lokasya brahmalokasya granto'vasAnaM lokAntaH, lokAnte bhavA laukAntikAH / x x x prathavA janma-jarA-maraNavyApto lokaH saMsAraH, tasya antaH lokAntaH, lokAnte parItasaMsAre bhavA laukAntikAH, te hi brahmalokAntAccyutvA ekaM garbhavAsaM pariprApya nirvANaM gacchanti, tena kAraNena laukAntikA: uccate / (ta. vRtti zruta. 4 - 24 ) / 3 loka se yahAM brahmaloka (pAMcavAM kalpa) vivakSita hai, usake anta meM jo rahate haiM ve laukAntika kahalAte haiM / athavA loka se abhiprAya janma, jarA aura maraNa se vyApta saMsAra kA rahA hai, usake anta meM jo hoM-prAge eka manuSyabhava ko pAkara mukta hone vAle hoM-- unheM laukAntika deva jAnanA cAhie / laukika bhAvatagrantha- hastyazva tantra- koTilya - vAtsyAyanAdivodho laukikabhAvazruta granthaH / ( dhava. pu. , pU. 322) /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ laukika muni] 677, jaina-lakSaNAvamI [vacanabalaprANa hAthI, ghor3A, taMtra, kauTilya aura bAtsyAyana Adi bhUmi jotane, lunane aura bone prAdi ke kAla ko granthaviSayaka bodha ko laukika bhAvazruta kahate haiN| laukika sAmAcArakAla kahA jAtA hai| laukika muni-1.NiggaMtho pavvaido vadi jadi vaktA-1. saccamasaccaM satamasaMtaM vadadIdi bttaa| ehigehi kammehiM / so logigo tti bhaNido saMjama- (dhava. pu. 1, pR. 116); satyamasatyaM bravItIti tava-saMpajudo cAvi / / (prava. sA. 3-66) / 2. vaktA / (dhava. pu. 6, pR. 220) / 2. prAjJaH prAptapratijJAtaparamana granthyapravrajyatvAdudUDhasaMyama-tapobhAro'pi samastazAstrahRdayaH pravyaktaloka sthitiH, prAstAzaH mohabahulatayA zlathIkRtazuddhacetanavyavahAro muhurmanu- pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRSTottaraH / prAyaH vyavyavahAreNa vyAghUrNamAnatvAdahikakarmAnivRttI praznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA, brUyAddharmalaukika ityucyate / (prava. sA. amRta. 3-66) / kathAM gaNI guNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH // (prAtmA1 jo nirgrantha (digambara) svarUpa se dIkSita hokara nu. 5) / isa loka sambandhI kriyAoM ke prAzraya se pravRtti 1 jo satya-asatya tathA samIcIna va asamIcIna karatA hai use saMyama aura tapa se saMyukta hone para bhI bhASaNa karatA hai use sAmAnya se vaktA kahA jAtA laukika zramaNa (byavahArapradhAna) kahA gayA hai| hai| 2 jo buddhimAna, samasta zAstroM ke rahasya kA laukika mUDha-koDillamAsurakkhA bhAraha-rAmAya- jAnane vAlA, lokavyavahAra meM dakSa, prAzA se NAdi je dhmmaa| hojju va tesu visuttI loiyamUDho rahita, pratibhAzAlI, zAnta, prazna kA uttara pahile havadi eso / / (mUlA. 5-60) / hI dekha lene vAlA, prazna ko sahane vAlA, dUsare ke kauTilya-lokavaJcanAdi rUpa dharma, prAsurakSa- citta ko khIMcane vAlA, nindA se rahita tathA spaSTa chedana-bhedanAdi rUpa se vaMcanApUrNa rakSA kA sUcaka va madhura bhASaNa karane vAlA jo vaktA hotA hai vahI dharma-evaM bhArata va rAmAyaNa prAdi jo kalpita dharma dharmakathA kA vyAkhyAtA ho sakatA hai| haiM unake zravaNAdi meM pravRtta hone vAle ko laukika vacananiviSA Rddhi-dekho pAsyaviSa aura prAmUDha kahA jAtA hai| syAviSa / tittAdivivihamaNNaM visajuttaM jIe vayaNalaukika vAda-lokyanta upalabhyante yasmina jI- metteNa / pAvedi NivvisattaM sA riddhI vayaNaNivisA vAdayaH padArthAH sa lokaH, loka eva laukikaH, sa NAmA // ahavA bahuvAhIhiM paribhadA jhatti hoti lokaH kathyate aneneti laukikavAdaH siddhAntaH / nniirogaa| sodaM vayaNaM jIe sA riddhI vayaNaNi vvi(dhava. pu. 13, pR. 288) / sA NAmA / / (ti. pa. 1074-75) / jisameM jIvAdi padArtha dekhe jAte haiM vaha loka kaha- jisa Rddhi ke prabhAva se RddhidhArI ke bolane mAtra se lAtA hai, svArtha meM Thak pratyaya hone se usI ko viSasaMyakta tIkhA va kaDumA prAdi anna niSiSatA ko laukika kahA jAtA hai| jisa zruta meM ukta prakAra prApta ho jAtA hai usakA nAma vacana niviSA Rddhi ke loka kA kathana kiyA jAtA hai use laukikavAna hai| athavA jisa Rddhi ke prabhAva se RddhidhArI ke kahate haiM / yaha siddhAnta kA eka paryAyanAma hai| vacana ko sunakara bahuta se rogoM se abhibhUta prANI laukika zabnaliMgaja zrutajJAna-sAmaNNapurisa- nIroga ho jAtA hai use vacana niviSA Rddhi jAnanA bayaNa viNiggayavayaNakalAvajaNiyaNANaM loiyasa dR| caahie| (jayadha. 1, pR. 241) / vacanabalaprANa-1. svaranAmakarmodayasahitadehosAmAnya puruSa ke mukha se nikale hue vacanasamUha ke daye sati vacanavyApArakAraNazaktivizeSarUpo bacodvArA jo jJAna utpanna hotA hai use laukika zabda- balaprANaH / (go. jI. ma. pra. TI. 131) / 2. svaraliMgaja zrutajJAna kahate haiN| nAmakarmodayasahakAribhASAparyA-tyUttarakAlaviziSTopalokika sAmAcArakAla-logiyasAmAcArakAlo yogaprayojanAtmako valaprANaH / (go. jI. jI. pra. jahA kasaNakAlo, luNaNakAlo vavaNakAlo icceva- 126) / mAdi / (dhava. pu. 11, pR. 76) / 1 svaranAmakarma ke sAtha zarIra nAmakarma kA udaya la. 123 kahA jAtA jAtA hai panAma hai
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanabalA Rddhi] 678, jaina-lakSaNAvalI [vajrarSabhanArAcasaMhanana hone para jo vacanaviSayaka vyApAra ke karane kI vajjarisahavajjiyo jassa kammassa udaeNa hodi taM vizeSa zakti hotI hai use vacanabalaprANa kahate haiN| kama vajanArAyaNasarIrasaMghaDaNamidi bhaNNade / vacanabalA Rddhi-dekho vaagblii| 1. jibhi- (dhava. pu, 6, pR. 73); vajrAkAreNa sthitAsthaH diya-NoiMdiya-sudaNANAvaraNa-viriyavigghANaM / ukka- neSTakaH RSabhaH to bhittvA sthitavajrakIlaka-vajranAssakhovasame mahuttamettaMtarammi maNI // sayalaM pi rAca (?) RSabharahitaM vajranArAcazarIrasaMhananam / sUdaM jANai uccArai jIe vipphuurtiie| asamo (ghava. pa. 13, pa. 366) / 3. eSa evAsthibandho ahikaMTho sA riddhIu NeyA vayaNabalaNAmA // (ti. RSabharahito yasyodayena bhavati tata dvitIyam / pa. 4, 1063-64) / 2. vArasaMgANaM bahubAraM (malA. vR. 12-194) / 4. tadvalayarahitaM vajrapaDivADi kAUNa vi jo kheyaM Na gacchai so vaci- nArAcasaMhananaM nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / balo, tavomAhappuppAidavayaNabalo vacibalI tti uttaM 2 jisa nAmakarma ke udaya se vajramaya veSTana ke hodi| (dhava. pu. 6, pR. 98-96) / 3. anta- bandhana se rahita vajramaya haDDiyAM donoM prora vajramaya muMhatana akhilazrutapAThazaktayo ye te vacobalinaH / kIloM se kolita huA karatI haiM use vajranArAca(ta. vRtti zruta. 3-36) / saMhanana kahate haiN| 1 jisa Rddhi ke pragaTa hone para muni jihvendriyA- vajrarSabhanArAcasaMhanana--1. tatra vajrAkArobhayAvaraNa, noindriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryA- sthisaMdhi pratyeka madhye valayabandhanaM sanArAcaM susaMhataM ntarAya ke utkRSTa kSayopazamapUrvaka eka muhUrta ke vajrarSabhanArAcasaMhananam / (ta, vA. 8, 11, 6) / bhItara samasta zruta ko zrama se rahita jAnatA hai 2. saMhananamasthicayaH, RSabho veSTanam, vanavadabhezva. aura uttama svara ke sAtha uccAraNa karatA hai use tvAdvajavRSabhaH, vajravannArAca: vajranArAcaH, to dvA. vacanabalA nAma kI Rddhi jAnanA caahie| vapi yasmin vajrazarIrasaMhanane tadvaja RSabha-vajanA. vacanabhinna-vacanabhinnaM yatra vacanavyatyayo, yathA rAcazarIrasaMhananam / jassa kammassa udaeNa vajjavRkSAveto puSpitA ityAdi / (prAva. ni. malaya.va, haDDAI vajjaveDheNa veTTiyAI vajjanArAeNa 882) / khIlimAiM ca hoMti taM vajjarisahavairaNarAyaNasarIrajahAM vacana kI viparItatA ho vahAM vacanabhinna nAma saMghaDaNamidi uttaM hodi / (dhava. pu. 6, pR. 73); kA doSa hotA hai| jaise-'etau vRkSo puSpitA.' isa vajramiva vajrama, vajraRSabhaH vajranArAcazca vajrarSavAkya meM 'vRkSau' jahAM dvivacanAnta hai vahAM 'paSpitAH' bha-nArAcI, to eva zarIrasaMhananaM vajraRSabha-vajranAyaha bahuvacanAnta hai| yaha vacana ko viparItatA hai| rAcazarIrasaMhananam / (dhava. pu. 13, pR. 366) / 3. vastutaH "etau vRkSau puSpito" athavA 'ete vRkSAH asthisaMcayaM RSabhaveSTanaM vajra vadabhedyatvAdRSabha: vanapuSpitA:' isa prakAra kA nirdoSa vAkya honA caahie| zca nArAcazca vajra-nArAcau,to dvAvapi yasya zarIrasaM. yaha 32 sUtradoSoM meM se 14vAM sUtradoSa hai| hananaM[saMhananasya]tadvajrarSabhanArAcasaMhananam, yasya karmaNa ka--vacanamAtrahetukaM yathA vivakSite udayena vajrAsthIni vajraveSTanena veSTitAni bajrabhUpradeze idaM lokamadhyamini / (prAva. ni. malaya. nArAcena ca kIlitAni bhavanti / (mUlA. vR. 12, vR. 883) / 164): 4. tatra vajra kIlikA, RSabhaH pariveSTanavAkya meM jahAM vacana mAtra kAraNa ho-yathArthatA paTTaH, nArAcamubhayato markaTabandhaH / uktaM ca-risaho na ho-vahAM sUtra kA vacana mAtrahetuka nAmaka 35vAM ya hoi paTTo vajja puNa kIliyA puNeyavvA / ubhayo doSa hotA hai| jaise-vivakSita bhUmipradeza ko makkaDabaMdhaM nArAyaM taM viyANAhi // tatazca dvayoraloka kA madhya na hone para bhI lokamadhya khnaa| sthnorubhayato markaTabandhanabaddhayo: paTTAkRtinA tRtIyevacibalI-dekho vacanabalA Rddhi / nAsthnA pariveSTitayorupari tadastriyabhedikIlikAvajranArAcasaMhanana-1. tadeva (vajrarSabhanArAcasaM- khyaM vajranAmakamasthi yatra bhavati tatra vajrarSabhanAhananameva) valayabandhanavirahitaM vajranArAcasaMhananam / nArAcasaMhananam / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. (ta. vA. 8, 11. 6) / 2. eso ceva haDDabaMdho 472) / vacana
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaDabhA 676, jaina-lakSaNAvalI [vadha 1 jisa nAmakarma ke udaya se vajra jaisI haDDiyoM kI gRhI ruSTo vasati me na prayacchediti saMpradhArya tadanusaMdhiyoM meM se pratyeka ke madhya meM nArAca sahita kUlakathanAdutpAditA vnnigvdussttaa| (bha. prA. mUlA. bhalIbhAMti yojita valayabandhana (veSTana kA bandhana) 230) / rahatA hai use vajrarSabhanArAcasaMhanana kahate haiM / 1 he bhagavan ! AhAra aura vasati ke dAna se 2 haDDiyoM ke saMcaya kA nAma saMhanana hai, RSabha kA kyA mahAn puNya hotA hai, aisA pUchane para pratikUla artha veSTana hotA hai, jisake udaya se vajra ke samAna vacana yadi kahA jAya to usase ruSTa hokara gRhasthaabhedya haDDiyAM vajramaya veSTana se veSTita aura vajra- jana mujhe vasati nahIM deMge, yaha socakara yadi sAdhu maya nArAcoM se kolita rahA karatI haiM use vajra- unake anukUla bolakara vasati ko prApta karatA hai meM kahA jAtA hai| to vaha vaNigavA (vanIpaka) nAmaka utpAdanadoSa se 4 jisa zarIrasaMhanana meM markaTabandhana se baMdhI huI dUSita hotI hai| do haDDiyAM donoM prora paTra ke prAkAra vAlI tIsarI haDDI se veSTita hotI haiM tathA Upara una tInoM vatse dhenuvatsaMprakIrtitam / janapravacane samyak ddhAhaDDiyoM ko bhedana karane vAlI kIlikA nAma kI jJAnavatsvapi // (ta. ilo. 6, 24, 16) / vajranAmaka haDDI hotI hai vaha vajrarSabhanArAcasaMhanana jisa prakAra gAya bachar3e se pyAra kiyA karatI hai nAmakarma kahalAtA hai| usI prakAra sAdharmI jana se, tathA samIcIna zraddhA vaDabha-vaDabhA: saMkucitakara-caraNA: / (prAcAradi. aura jJAna se yukta (samyagdRSTi va samyagjJAnI) pR. 75) / jIvoM se bhI jo pyAra kiyA jAtA hai usakA nAma jinake hAtha-pAMva saMkucita hote haiM unheM baDabha kahA vatsalatva hai| ise pravacanavatsalatva kahA jAtA hai| jAtA hai| aise manuSyoM kA pRSThabhAga bAhira nikalA yaha toyaMkara prakRti ko bandhaka solaha bhAvanAmoM rahatA hai| meM antima hai| vaNikkaryi- dekho vANijyakarmArya / 1. canda- vadha- 1. Ayurindriya-balaprANaviyogakaraNaM vdhH| nAdigamdha-ghRtAdi rasa-zAlyAdidhAnya kAryAsAdyAcchA- (sa. si. 6-11); daNDa-kazA-vetrAdibhirabhighAtaH dana-muktAdinAnAdravyasaMgrahakAriNo bahuvidhA vaNi- prANinAM vadhaH / (sa. si. 7-25) / 2. praayurikaaryaaH| (ta. vA. 3, 36, 2) / 2. dhAnya- ndriya-balaprANaviyogakaraNaM vdhH| bhavadhAraNasyAyuSaH kArpAsa-candana-suvarNa-rajata-maNi-mANikya - dhatAdira- rUpAdigrahaNanimittAnAmindriyANAM kAyAdivargaNAlasAMzukAdisaMgrahakAriNo vANijya karmAvadAtA vaNi- mbanabalasyocchvAsa-niHzvAsalakSaNasya ca prANasya paravakarmAryAH zabdyante / (ta. vatti zrata. 3-36) / sparato viyogakaraNaM vadha ityvdhaaryte| (ta. vA. 6, 1 jo candana prAdi sugandhita dravyoM, ghI Adi rasoM, 11, 5); prANipIDAheturvadhaH / daNDa-kazA-vetrAdizAlI prAdi dhAnyoM (anAjoM), kapAsa prAdi zarIra bhirabhighAtaH prANinAM vadha iti gahmate, na prANabyake pAcchAdaka dravyoM aura motI prAdi aneka dravyoM paropaNam / (ta. vA. 7, 25, 2) / 3. vadhaH tADanaM kA saMgraha kiyA karate haiM ve vaNikkaArya kahalAte krkshltaadibhiH| (dhyAnaza. hari. va. 16) / haiM / ve aneka prakAra ke hote haiN| 4. xxx vadho dnnddaatitaarnnaa| (ha. pu. 58, vaNigavAvasati-dekho vanIpakavacana / 1. bhagavan 164) / 5. vadhaH kazAditADanam / (prodhani. va. sarveSAM prAhAradAnAd vasatidAnAcca puNyaM kima maha- 46) / 6. vadho yaSTyAditADanam / (samavA. dupajAyate iti pRSTo na bhavatItyukte gahijanaH abhaya. vR. 22) / 7. yaSTitajanaka vetra daNDAdibhiH pratikalavacanaruSTo vasati na prayacchediti evamiti prANinAM tADanaM hananaM vdhH| (ta. vRtti 7-25 tadanukUlamuktvA yotpAditA sA vaNigavA zabdeno- kAtike. TI. 332) / cyate / (bha. prA. vijayo. 230) / 2. bhagavan 1prAyu, indriya aura bala prANoM ke viyoga karane sarveSAmAhAradAnAd vasatidAnAd vA kiM puNyaM jAyeta kA nAma vadha hai| yaha asAtAvedanIya ke bandha kA uta neti pRSTo yadi na jAyata iti bravImi tadeSa kAraNa hai / lakar3I cAbuka yA veta prAdi se tAr3ita
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadhakopadeza 980, jaina-lakSaNAvalI [vanajIvikA karane ko bhI vadha kahA jAtA hai| isa prakAra kA bhavati / (mUlA. vR. 5-58) / 5. ruSTaH pUrvabhavAvadha ahiMsANuvrata ke aticAroM ke antargata hai| pakArakalanAttajjanmavairAt khalaimleMcchaniHkaruNarakAvadhakopadeza-1. vAgurika-saukarika-zAkunikAdiraNaguNadvaiSaizca pApAtmakaH / dehacchedana-bhedanAdibhyo mRga-varAha-zakuntaprabhRtayo'muSmin deze santIti vidhinA yo mAryamANo'pyalaM dehAtmAtmavibhedavedanavacanaM badhakopadezaH / (ta. vA. 7, 21, 21, cA. bhavakSAntirvadhAtikSamI // (prAcA. sA. 7-13) / sA. pR. 6) / 2. zAkunikAH pakSimArakAH, vAgu- 6. nazaMse'raM kvacitsvaraM kutazcinmArayatyapi / zuddhA. rikAH mRga-varAhAdimArakAH, dhIvarAH matsyamArakA tmadravyasaMvittivittaH syaadvdhmrssnnH| (ana. gha. 6, ityAdInAM pApopakarmopajIvinAm IdRzIM vAtA~ katha- 101) / 7. caurAdibhiH Rddhe zastrAgnyAdibhiryimAthati-asmin pradeze vana-jalAdhupalakSite mRga-varAha- NasyApyanutpannavarasya mama purAkRtakarmaphala miTamiti, tittira-matsyAdayo bahavaH santIti kathanaM vadhakopadeza- ime varAkA kiM karvanti. zarIramidaM svayameva vinanAmA tRtIyaH pApopadezaH kathyate / (ta. vRtti zruta. zvaraM duHkhadametarhanyate, na jJAnAdikam iti bhAvayato 7-21) / vdhpriisshkssmaa| (prArA. sA. TI. 40) / / 1vAgarika-jAla meM phaMsAkara maga prAdi ke pakar3ane 1tIkSNa astra-zastrAdi ke dvArA ghAta karane para vAle, saukarika-bandUka prAdi se zakara prAdi histra bhI ghAtaka janoM ke viSaya meM krodhAdi vikAra ko jIvoM kA vadha karane vAle (zikAriyoM)-aura prApta na hokara yaha vicAra karanA ki yaha saba mere pakSiyoM ke saMhAraka manuSyoM ke lie aisA upadeza pUrvakRta karma kA phala hai, ye vecAre merA kyA bigAr3a karanA ki amuka deza meM mRga, zUkara aura pakSI kara sakate haiM ? zarIra to vinamvara hai, usI ko ye mAdi pAye jAte haiN| ise vadhakopadeza kahA jAtA hai| naSTa kara sakate haiM, ityAdi vicAra karate hue use vadhaparISahajaya-1. nizitavizasana-muzala-mud- zAntipUrvaka sahana karanA, ise vadhaparISahajaya kahA garAdipraharaNa-tADana-pIDanAdibhirvyApAdyamAnazarIrasya jAtA hai| ise parISahajaya ke atirikta parISahakSama, vyApAdakeSu manAgapiM manovikAramakurvato mama purA- parISahamarSaNa aura parISahasahana prAdi aneka nAmoM kRtaduSkarmaphalamidamime varAkA kiM kurvanti, zarIra- se kahA gayA hai| midaM jalabudbudvadvizaraNasvabhAvaM vyasanakAraNameta- vadhamarSaNa-dekho vadhaparISahajaya / |bAdhyate, saMjJAna-darzana-cAritrANi mama na kenaci- vadhU-purisaM vadhamuvaNedi tti hodi vahugA Niruttidupahanyante iti cintayato vAsitakSaNa-candanAnulepana- vAdammi / (bha. prA. 977) / samadazino vadhaparISahakSamA mnyte| (sa. si. 6-6) / jo puruSa ko vadha ko prApta karAtI hai usakA nAma 2. mArakeSvamarSApohabhAvanaM vadhamarSaNam / grAmodyA- vadhU hai / yaha usakA nirukta lakSaNa hai| nATavI-nagareSu naktaM divA caikAkino nirAvaraNamUrteH vadhudoSa-ziro'vanamya kulavadhvA iva sthAnaM vadhusamantAtparyaTadbhizcaura-rAkSasa - mleccha-zavara-paruSa-va- doSaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / dhirapUrvApakAridviSatparaliMgibhirAhitakrodhastADanAka- kulavadhu ke samAna zira ko nIcA karake kAyotlarga rSaNabandhana- zastrAbhighAtAdibhirmAryamANasyApyanupapanna- meM sthita honA, yaha kAyotsarga kA eka doSa hai jo vairasyAvazyaprapAtukamevedaM zarIraM kuzaladvAreNAnenApanI- usake 21 doSoM meM 7vAM doSa hai| yate, na mama vrata-zIla-bhAvanAbhraMsanamiti bhAvazuddhasya vanakarma ---dekho vanajIvikA / dahyamAnasyApi sugandhamatsRjatazcandanasyeva zubhapari- vanajIvikA-1. jo vaNaM kiNati, pacchA ruvakhe NAmasya svakarmanirjarAmabhisandadhAnasya dRDhamateH kSamau- chidittuM mulleNa jIvati / (prAva. cU. pR. 826) / Sadhibalasya mArakeSu suhRtsvivAmarSApohabhAvanaM vadha- 2. chinnAchinnavanapatra-prasUna-phala vikrayaH / kaNAnAM marSaNamityAmnAyate / (ta. vA. 6, 6, 18) / 3. dalanAtpeSAd vRttizca vanajIvikA // (yogazA. 3, mArakeSvamarSApohanabhAvanaM vaghamarSaNam / (ta. ilo. 103; tri. za. pu. ca. 6, 3, 337) / 3. tatra 6, 6) / 4. vadhaH mudgarAdipraharaNakRtapIDA, 4 vanajIvikA chinnasyAchimnasya vA vanaspatisamUhAXx tasyAH sahanam.xxxtatA parISahajayo daivikrayeNa tathA godhumAdhidhAnyAnAM gharaTrazilAdinA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaspati] 681, jaina-lakSaNAvalI [vandanA peSaNena dalanena vartanam / (sA. gha. svo. TI. ko zarIrarUpa se grahaNa nahIM karatA hai use vnspti5-21)| jIva kahA jAtA hai| 1 vana ko kharIdakara pIche vRkSoM ko kATanA aura vanitAkathA-strINAM kathAH-svarUpAstAH saubhAvecanA, ise vanajIvikA kahA jAtA hai| 2 kaTe yA gyayuktA manoramA upacArapravaNA: komalAlApA ityevinA kaTe vana ke pattoM, phaloM aura phaloM ko vecakara vamAdikathanaM vnitaakthaaH| (malA. va. 8-89) / tathA dhAnya ko dalakara va pIsakara AjIvikA ve striyAM sundara, saubhAgyazAlinI, cittAkarSaka, vyacalAnA, ise vanajIvikA kahate haiN| vahAra meM kuzala aura komala vacanAlApa karane vAlI vanaspati-dekho vanaspatikAyika / haiM; ityAdi prakAra se striyoM ke viSaya meM carcA vanaspatikAyika-1. vanaspatiH kAyaH yeSAM te karanA, ise vanitAkathA kahA jAtA hai| vanaspatikAyAH, banaspatikAyA eva vanaspatikAyi- vanIpakavacana-dekho vnnigvaavsti| 1. saannkaaH| Xxx vaNapphadiNAmakammodayA jIvA kiviNatidhi-mAhaNa-pAsaMDiya-savaNa-kAgadANAdI / vigahagaIe vaTTamANA vi vaNapphadikAiyA bhavaMti / (dhava. pu. 3, pR. 357) / 2. udaye du vaNaphphadi- 6-32) / 2. xxx tad vanIpakaM vacanaM dAnakammassa ya jIvA vaNaphphadI hoti / (go. jI. 185) / patyanukalavacanaM pratipAdya yadi bhuJjIta tadA tasya 3 sthAvaranAmakarmottaraprakRtibhedasya vanaspatinAma- vanIpakanAmotpAdanadoSaH. dInatvAdidoSadarzanAditi / karmaNa udaye sati, tu pUnaH, jIvA vanaspatikAyikA (malA. vR. 6-32) / 3. zramaNa-brAhmaNa-kSapaNAbhavanti / (go. jI. maM. pra. 185) / 4. vanaspati- tithi-zvAnAdibhaktAnAM purataH piNDArthamAtmAnaM tattaviziSTasthAvaranAmakarmottaraprakRtyudaye, tu punaH, duktaM darzayato vanIpakapiNDaH / (yogazA. svo. viva. jIvA vanaspatikAyikA bhavanti / (go. jI. jI. pra. 1-38) / 4. vanIpakIbhUya piNDaH utpAdyate sa 185) / 5. sArdraH chinno bhinno madito vA piNDo'pi vniipkH| (vyava. bhA. malaya.. tu. u. ltaadirvnsptirucyte| zuSkAdirvanaspativanaspati- pR. 35) / 5. dAtuH puNyaM zvAdidAnAdastyevekAyaH / jIvasahito vRkSAdirvanaspatikAyikaH / tyanuvattivAk / vanIpakoktiH xxx // (ana. vigrahagato satyAM vanaspatirjIvaH vanaspatijIvo gha.5-22) / bhaNyate / (ta. vRtti dhut.2-13)| 1 kuttA, kRpaNa-kor3ha prAdi roga se pIDita, 1 jinakA zarIra banaspati humA karatA hai unheM atithi (bhikSa), mAMsAvi bhakSI brAhmaNa, pAkhaNDI vanaspatikAya yA vanaspatikAyika kahA jAtA hai| (veSadhArI) zramaNa-prAjIvaka athavA chAtra aura vanaspatinAmakarma ke udaya se vigrahagati meM bartamAna kauvA; inako diye jAne vAle dAna prAdi se puNya bhI jIva vanaspatikAyika hote haiN| 5 chevI-bhedI gaI hotA hai athavA nahIM, isa prakAra pUche jAne para yadi athavA mardita sArdra latA prAdi ko banaspatikAya kahA uttara meM yaha kahA jAtA hai ki 'hAM, usase puNya jAtA hai| sajIva vRkSa prAdi ko vanaspatikAyika hotA hai to vaha vanIpakavacana hotA hai| isakA kahate haiM / vigrahagati meM vartamAna vanaspati jIva kA kAraNa yaha hai ki vaise anukUla vacana se santuSTa nAma vanaspatijIva hai| hokara dAtA dAna dene meM pravRtta hotA hai| yaha 16 vanaspatijIva-1. evamabAdiSvapi yojyam (sama- utpAdanadoSoM meM pAMcavAM hai / 4 vanIpaka (bhikhArI) vAptavanaspatikAyanAmakarmodaya: kArmaNakAyayogastho hokara jo bhojana utpanna kiyA jAtA hai vaha vanIna tAvad vanaspati kAyatvena gRhNAti sa vanaspa- pakapiNDa kahalAtA hai| tijIvaH) / (sa. si. 2-13) / 2. (evaM pRthivI- vandanA-1. arahaMta-siddhapaDimA tava-suda-guNagurujIvavat) xxx vanaspatijIvaH (sarvArthasi- gurUNa rAdINaM / kidi yammeNidareNa ya tiyaraNasaMkocaddhivat) / (ta. vA. 2, 13, 1) / gaM pnnmo|| (mUlA. 1-25) / 2. vandanA tri1 jo jIva vanaspatikAya nAmakarma ke udaya se yukta zuddhiH dvadhAsanA catuHziro'vanatiH dvaadshaavrtnaa| hotA huyA kAmagakAyayoga meM sthita hokara vanaspati (sa.vA. 6, 24, 11; cA. mA. pR. 26) / 3.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ varga vandanA] 682, jaina-lakSaNAvalI vaMdaNA egajiNa-jiNAlayavisayavaMdaNAe Niravajja- varANamiNa ekkaM / cetta-cettAlayAdithuI ca davvAdi. bhAvaM vaNNei / (dhava. pu. 1, pR. 67); usahAjiya- bahubheyA // (aMgapa. 3, 16, pR. 307) / saMbhavAhiNaMdaNa-sumai-paumappaha-supAsa - caMdappaha-puppha- 1 arihanta pratimA, siddha pratimA, tapa meM adhika, yaMta-sIyala-seyaMsa-vAsupujja-vimalANaMta - dhamma-saMti- zruta meM adhika, guNoM meM adhika jana aura guru kuMthu-para-malli-muNisavvaya-Nami-Nemi-pAsa-vaDDhamA- (dIkSA dAtA), inako tIna karaNoM ke saMkocapUrvaka NAdititthayarANaM bharahAdike valINaM prAiriya-caittA- --mana-vacana-kAya kI zuddhipUrvaka-kRtikarma ke layAdINaM bheyaM kAUNa NamokkAro guNagayabhedamallI- dvArA-kAyotsarga Adi ke sAtha-athavA vinA No saddakalAvAulo guNANusaraNasarUvo vA vaMdaNA kAyotsarga prAdi ke hI praNAma jo kiyA jAtA hai NAma / (dhava. pu. 8, pR. 84); tuhuM NiTThaviyaTakammo use vandanA kahate haiM / yaha muniyoM ke chaha kevalaNANeNa diTThasavvaTTho ghammummahasiTThagoTThIe puTThAbha- AvazyakoM meM tIsarA hai / 2 mana, vacana aura kAya yadANo sir3haparivAlo duTThaNiggahakaro deva tti ina tIna kI zuddhipUrvaka padmAsana yA khaDgAsana se pasaMsA vaMdaNA NAma / (dhava. pu. 8, pR. 62); vaMdaNA bAraha prAvartanoM ke sAtha cAra bAra zira ko edesi (usahAdijiNidANaM tacceiya-ceiyahANaM ca jhukAnA, yaha vandanA nAma kA prAvazyaka hai| 3 kaTTimAkaTTimANaM) vaMdaNavihANaM parUvedi davva TThiyaNa- aMgabAhya zruta kA eka vandanA nAmaka prAdhikAra yamavalaMbiUNa / (dhava. pu. 6, pR. 188) / 4. eya- hai jisameM eka jina va jinAlaya viSayaka ssa titthayarassa maMsaNaM vaMdaNA nnaam| (jayaSa. 1, vandanA ko nirdoSatA kA varNana kiyA jAtA hai| pR. 111) / 5. dvayAsanayA suvizuddhA dvAdazavartA 4 eka tIrthakara ko namaskAra karane kA nAma pravRttiSu praajnyH| sazirazcaturAnatikAM prakIrtitA vandanA hai| vandanA vandyA / (ha. pu.34-144)| 6. vandanA vayaHsthavira-vayaHsthaviraH saptatyAdivarSajIvitaH / nAma ratnatrayasamanvitAnAM yatInAM prAcAryopAdhyAya- (yogazA. svo. viva. 4-60) / pravartaka-sthavirANAM guNAtizayaM vijJAya zraddhApura:- jo sattara prAdi varSoM taka jIvita rahatA hai use sareNa abhyutthAna-prayogabhedena dvividhe vinaye pravRttiH / vayaHsthavira kahA jAtA hai| (bha. prA. vijayo. 116) / 7. pavitradarzana-jJAna- varga-1. tatra sarvajaghanya guNaH pradezaH parigahItaH, cAritramayamuttamam / prAtmAnaM vandyamAnasya vandanA- tasyAnubhAgaH prajJAchedena tAvaddhA paricchinnaH yAvatpu'kathi kovidH|| (yogasAraprA. 5-46) / 8. navibhAgo na bhavati / te avibhAgaparicchedAH sarvavandamA ekatIrthakRtapratibaddhA darzana-vandanAdipaMca- jIvAnAmanantaguNAH, eko rAzikRtaH / (ta. vA. 2, gurubhaktiparyantA vaa| (mUlA. bu. 1-22) / 6. jai- 5, 4) / 2. ettha egajIvapadesAvibhAgapaDicchedANaM nakatIrthakRtsiddha-sAdhUnAM kriyayAnvitam / vandanaM stu- baggo tti saNNA / (Sava. pu.10, pR. 450); x timAtraM vA vandanaM puNyanandanam // (prAcA. sA. xx tattha savvamaMdANUbhAgaparamANu ghettUNa vaNNa1-36) / 10. vandanaM vandanAyogyAnAM dharmAcAryANAM gaMdha-rase mottUNa pAsaM ceva buddhIe ghettUNa paNNAcchedo paJcaviMzatyAvazyakavizuddha dvAtriMzahoSarahitaM nama- kAyavvo jAva vibhAgavajjidaparicchedo tti / tassa skaraNam / (yogazA. svo. viva. 3-130) / 11. aMtimassa khaMDassa acchejjassa avibhAgapaDiccheda arhadAdInAM ekakazo'bhivandanAbhidhAnabodhikA vanda iti snnnnaa| pUNo teNa pamANeNa savvaphAsakhaDasa nA / (zrutabha. TI. 24, pR. 176) / 12. eka- khaMDidesu sadhvajIvehi aNaMtaguNapravibhAgapaDicchedA tIrthakarAlambanA caitya-caityAlayAdistutiH vandanA, labbhaMti / tesi savvesi pi vagga idi spnnaa| (dhava. tatpratipAdakaM zAstramapi vandanetyucyate / (go. jI. pu. 12, pR. 62-63) / 3. yaH zaktisamUhalakSaNo ma. pra. va jI. pra. 367) / 13. ekajinasya stuti- varga: xxx / (samayaprA. amRta. vR. 57) / vandanAbhidhIyate / (bhAvaprA. TI. 77) / 14. eka- 4. vargaH zaktisamUho'NoH xxx / (paMcasaM. tIrthakarastavanarUpA vndnaa| (ta. vRtti zruta. 1, pramita. 1-45) / 5. prmaannorvibhaagpricched20)| 15. sA vaMdaNA jiNuttA vaMdijjiha jiNa- rUpazaktisamUho varga ityucyate / xxx tathA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargaNA ] coktaM varga vargaNA sparddhakAnAM trayANAM lakSaNam -- varga: zaktisamUho'NoH XXX 1 ( samayaprA. jaya. vR. 57) / 1 sabase jaghanya guNa ( zaktyaMza) vAle karmapraveza ke anubhAga ko buddhirUpa chedaka ke dvArA taba taka khaNDita karanA cAhie jaba taka usakA dUsarA khaNDa na ho sake, aise zravibhAgapraticcheda saba jIvoM se anantaguNe hote haiM / unakI eka rAzi kA nAma varga hai / vargaNA - 1. evaM tatpramANAH sarve tathaiva paricchinnAH paMktIkRtAH vargA vargaNA / (ta. vA. 2, 5, 4) / 2. asaMkhejjaloga metta jogAvibhAgapaDicchedANa meyA vaggaNA hoditti bhaNide jogAvibhAgapaDicchedehi sarisavaNiya savva jIvapadesANaM jogAvibhAgapaDicche dAsaMbhavAdo prasaMkhejjaloga mettA vibhAgapaDicchedapamA yA vaggaNA hoditti ghettavvaM / ( dhava. pu. 10, pR. 442 ) ; samANajogasavvajIvapadesA vibhAgapaDicchedANaM ca vaggaNA tti saNNA siddhA / ( dhava. pu. 10, pR. 450 ) ; kiM ca kasAyapAhuDapacchimakkhaMdhasuttAdo ca gavvade jahA sarisaghaNiyasavvajIvapadesA baggaNA hoditi / ( dhava. pu. 10, pU. 451 ) ; vaggANaM samUho vaggaNA / ( dhava. pu. 12, pU. 64 ) / 3. vargasamUhalakSaNA vargaNA / ( samayaprA. pramRta. vR. 57) / 4. paramANUhi zraNaMtahi vaggaNasaNNA hu hodi ekkA hu / (go. jI. 245 ) / 5. XXX aNUnAM ( samUhaH ) vargaNoditA / ( paJcasaM pramita. 1- 45 ) / 6. vargANAM samUho vargaNA bhaNyate / XXX bahUnAM vargaNoditA / ( samayaprA. jaya. vR. 57) / 7. anantaH dvikavArAnantamadhyapatitaH siddhAnantekabhAgamAtraH abhavyAnantaguNapramANaizca paramANubhirekA vargaNA / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 244 ) / 1 saba jIvoM ke zranantaveM bhAga pramANa vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiM / 2 zrasaMkhyAta loka pramANa yogAvibhAgapraticchedoM kI eka vargaNA hotI hai / vargaNAdeza - vaggaNANaM saMbhavasAmaNNaM vaggaNAdeso NAma / ( va. pu. 14, pR. 136) / vargaNAoM ke saMbhavasAmAnya kA nAma vargaNAdeza hai / varNa-vaNyaMte alaMkriyate zarIramaneneti varNaH / ( prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 473) / jisake dvArA zarIra ko zralaMkRta kiyA jAtA [ varNanAmakarma usakA nAma varNa hai / vaha zveta-pItAdi ke bheda se pAMca prakAra kA hai / varNakAla - 1. paMcahaM vaNNANaM jo khalu vanneNa kAlo vaNNo / so hoi vaNNakAlo vaNijjai jo va jaM kAlaM // (zrAva. ni. 731) / 2. paJcAnAM zuklAdInAM varNAnAM yaH khalu varNena chAyayA kAlako varNaH, khalu zabdasyAvadhAraNatvAt kAlaka eva varNaH, anena gaurAdernAmakRSNasya vyavacchedaH, sa bhavati varNakAla:, varNazcAsau kAlazca varNakAlaH / x x x varNyate prarUpyate yo vA kazcitpadArtho yatkAlaM sa varNakAlaH, varNapradhAnaH kAlo varNakAlaH / ( prAva. ni. malaya. vR. 731) / 1 pAMca varNoM kA jo varNa (chAyA) se kAlaka varNa hai usakA nAma varNakAla hai / prathavA jisa padArtha kA jitane kAla varNana kiyA jAtA hai vaha varNana - kAla kahalAtA hai / varNakRti - cittArayANamaNNesi ca vaNNuSpAyaNa kusalANaM kiriyANippaNNadavvaM Nara-turayAdibahusaMThANaM vaNaM NAma / ( va. pu. 6, pR. 273 ) / citrakAra athavA varNa ke utpAdana meM kuzala anya kalAkAroM kI kriyA (prayoga) se jo manuSya va ghor3e prAdi ke bahuta zrAkAra vAle dravya utpanna hote haiM unheM varNakRti kahA jAtA hai / varNajanana - 1. varNazabdaH kvacidyazasi tena zrahaMdAdInAM yazojananam viduSAM pariSadi anyeSAmavizvavedinAM dRSTeSTaviruddhavacanatA pradarzanena nivedya tatsaMvAdivacanatayA mahattAprakhyApanaM bhagavatAM varNajananam / (bha. prA. vijayo. 47 ) / 2. varNajananaM viduSAM pariSadi yazojananam, guNakIrtanamiti yAvat 1tatra sugatAdInAM dRSTeSTaviruddhavacanatA prakAzena sarvajJatvaM prajJApya tatsaMvAdivacanatayA mahattvaprakhyApanamarhatAM varNajananam / (bha. prA. mUlA. 47 ) / 1 'varNa' zabda kahIM yaza kA vAcaka hotA hai| tadanusAra guNakIrtana kA nAma varNajanana hai| jaise- vidvAnoM kI sabhA meM alpajJa anya buddhAdikoM ke vacanoM ko pratyakSa va anumAnAdi se viruddha siddha karake yathAtA ke kAraNabhUta arahanta ke vacana kI mahimA ko pragaTa karanA, yaha arahantoM kA varNajanana hai / varNanAmakarma - 1. yaddhetuko varNavibhAgastadvarNanAma | ( sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 10; bha. prA. 683, jaina - lakSaNAvalI
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNapariNAma 984, jaina-lakSaNAvalI [vartana mUlA. 2124) / 2. jassa kammassa udaeNa jIva- lpairvartanta iti kRtvA tadviSayA vrtnaa| (ta. vA. 5, sarIre vaNNaNiphphattI hodi tassa kammakkhaMghassa 22, 2-4) / 4. antarnAtakasamayaH svasattAnubhavo vaNNasaNNA / (dhava. pu. 6, pR. 55; pu. 13, pR. bhidaa| yaH pratidravyaparyAyaM vartanA seha kIrtyate // 364) / 3. yadudayAccharIre vrnnnisspttistdvrnnnaam| (ta. zlo. 5, 22, 1) / 5. vartante svayameva padA(mUlA. va. 12-164) / 4. yadudayAt varNabhedo steiSAM vartamAnAnAM prayojikA kAlAzrayA vattiH, bhavati sa varNanAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / vaya'nte yayA sA vrtnaa| Xxx athavA saiva 1 jisake nimitta se zarIra meM varNa kA vibhAga kAlAzrayA vRttirvartanAzIleti xxx vRttirvartanaM humA karatA hai use varNanAmakarma kahate haiN| tathAzIlateti, sA ca vartanA pratidravyaparyAyamantIvarNapariNAma-varNasya kAlAde:, pariNAmaH anyathA takasamayasvasattAnubhUtilakSaNA utpAdyasyetarasya vA bhavanam, varNena vA kAlAdinetaradharmatyAgena pudgala bhAvasya prathamasamayasaMvyavahAro'numAnagamyastaNDulAdisya pariNAmo vrnnprinnaamH| (sthAnA. abhaya va. vikAravadagnyudakasaMyoganimittA vikriyA praathmi265)| kyatItAnAgata vizeSavinirmuktA, vartate pAkaH asya vA kRSNAdi varNoM ke anyathA pariNamana kA nAma varNa bhAvA'nusamayasthitervartanA pratItA sA cAtinipuNapariNAma hai| puruSabuddhigamyA / (ta. bhA. siddha. vR. 5-22) / 6. antarhataikasamayA pratidravyaviparyayam / anubhUti varNAdinAma-yadudayAd varNAdivizeSavanti zarIrANi bhavanti tad varNAdinAma / (samavA. vR. 42) / svasattAyAH smRtA sA khalu vartanA // (ta. sA. 3 41) / 7. svakIyopAdAnarUpeNa svayameva pariNamamAjisake udaya se zarIra viziSTa varNa-gandhAdi se nAnAM padArthAnAM padArthapariNateryatsahakAritvaM sA yukta hote haiM use varNAdinAmakarma kahA jAtA hai| vartanA bhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 21) / 8. pUrvagRhIvartaka-prabhAvanAdhiko'bAdhamannAdyaH saMghavartakaH / tasya sUtrArthasya tadubhayasya vA punaH punarabhyasanaM jagadAdeyavAgmUrtivartakaH kAla-dezavit // (prAcA. vrtnaa| (vyava. bhA. malaya. vR. dvi. vi. 102, pR. sA. 2-35) / 32) / 6. vartante svayameva svaMparyAyaH bAhyopagraha jo prabhAvanA meM adhika hotA humA anna prAdi ke vinA padArthAH, tAn vartamAnAn padArthAn anyAn prayudvArA nirbAdha rUpa se saMgha kA pravartaka hotA hai, Gate yA sA vrtnaa|xxxsrvessaaN dravyANAM sthUlajisake vacana va mUrti loka ko upAdeya hote haiM, paryAyavilokanAt svayameva vartanasvabhAvatvena bAhyaM tathA jo deza-kAla kA jJAtA hotA hai, use vartaka nizcayakAlaM paramANurUpamapekSya pratikSaNamuttarottarakahA jAtA hai| sUkSmaparyAyeSu vartanaM pariNamanaM yada bhavati sA vartanA vartanA-1. vateNijantAta karmaNi bhAve vA yuTi nirNIyate / (ta. vRtti zruta. 5-22) / strIliMge vartaneti bhavati, vartyate vartanamAtraM vA 2 samasta padArthoM kI kAlAzrita vRtti kA nAma vartanA iti / (sa. si. 5-22) / 2. sarvabhAvAnAM vartanA hai| 3 jo vartatA hai-parivartita hotA vartanA kAlAzrayA vRttiH, vartanA utpattiH, sthiti hai-athavA jisake dvArA vAyA jAtA hai use ratha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH / (ta. bhA. 5-22) / vartanA kahate haiM / athavA jo vartanazIla hai use vartanA 3. NijantAda yuci vrtnaa| strIliMge karmaNi bhAve kahA jAtA hai| athavA, eka avibhAgI samaya meM vANijantAdyaci sati vartaneti bhavati, vaya'te vartana- dharmAdika chahoM dravya utpAda, vyaya aura dhrauvya ke mAtra vA vartaneti / xxx tatastAcchIliko vikalpabhUta apanI sAdi va anAdi paryAyoM se jo yuca vartanazIlA vrtnaa| kA punarvartanA? pratidravya- apanI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka sattA kA anubhava paryAyamantatikasamayA svsttaanubhuutirvrtnaa| x karate haiM usI kA nAma vartanA hai| 8 pUrva meM xx tasyA anubhUtiH svsttaanubhuutirvrtnetyucyte| grahaNa kie gaye sUtra, partha athavA donoM kA jo ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi bAra-bAra abhyAsa kiyA jAtA hai use bartanA svaparyAyarAdimadanAdimaddhirutpAda-vyaya - dhrauvyavika. (parivartana) kahate haiN|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ [varSa vartamAna kAla] 985, jaina-lakSaNAvalo vartamAna kAla-1. yad dravyaM kriyApariNataM kAla. 3-124) / paramANuM prApnoti tad dravyaM tena kAlena vartamAnasamaya- bhagavAna ke janma se lekara Age uttarottara jJAnAdi sthitisaMbandhavartanayA vartamAnaH kAlaH / kAlANurapi guNoM se vRddhigata hone ke kAraNa tathA garbha meM vartayaMstadravyamana tikrAntasambandhavartanAt tadAkhyo sthita rahane para jJAtakula dhana-dhAnya prAdi se vRddhi bhavati / (ta. vA. 5, 22, 25) / 2. ghaDijjamANo ko prApta hagrA isalie bhI caubIsaveM tIrthakara vrdhbttttmaanno| (cava. pu. 3, pR. 26) / mAna isa sArthaka nAma se prasiddha he| 1 jo dravya kriyA se pariNata hokara kAlaparamANu vardhamAnapravadhi-1. aparo'vadhiH paraNinirmathanoko prApta hotA hai vaha dravya usa kAla se vartamAna tpannazuSkaparNocIyamAnendhananicayasamiddhapAvakavat samaya kI sthiti ke sambandha rUpa vartanA ke nimitta samyagdarzanAdiguNavizuddhipariNAmasannidhAnAdyatparise vartamAna kAla kahalAtA hai| sAtha hI usa dravya mANa utpannastato varddhate prA asaMkhyeyalokebhyaH / ko vartAne vAlA kAlANu bhI anatikAnta sambagdha (sa. si. 1-22; ta. vA. 1, 22, 4) / 2. jamo. ke vartana se vartamAna kAla kahalAtA hai| 2 jo prastha hiNANamuppaNNaM saMtaM sukkapakkhacaMdamaMDalaM va samayaM mAdi vana rahA hai use vartamAna prastha Adi kahA paDi pravaTThANeNa viNA vaDDhamANaM gacchadi jAva jAtA hai| appaNo ukkassaM pAvidUNa uvarimasamae kevalaNANe vartamAnanagama-1. pAraddhA jA kiriyA payaNa- samuppaNNe viNaThaM ti taM vaDDhamANaM NAma / (dhava. pu. vihANAdi kaha ha jo siddhaa| loe ya pucchamANe taM 13, pR. 263) / 3. varddhamAno'vadhiH kazcidvizuddhe bhaNNai vaTTamANaNayaM / / (la. nayaca. 34) / 2. kartu vRddhitaH sa tu / dezAvadhirihAmnAtaH paramAvadhireva mArabdhamISanniSparamaniSpannaM vA vastu niSpannavatka- ca // (ta. zlo. 1, 22, 13) / 4. yat zuklathyate yatra sa vartamAnanagamo yathA prodanaH pcyte| pakSacandramaNDalamiva svotkRSTaparyantaM vardhate tadvardhamA. (pAlApapa. pa. 138) / 3. pAraddhA jA kiriyA nm| (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 372) / 5. pacaNavihANAdi kahai jo siddhA / loesu pucchamANo kazcidavadhi: samyagdarzanAdiguNavizuddhipariNAmasaMnibhaNNai taM vaTTamANaNayaM // (dravyasva. pra. nayaca. dhAne sati yAvatparimANa utpannastasmAdadhikAdhiko 207) / 4. saMpratikAlAviSTaM vastu idAnIM varta- varddhate asaMkhyeyalokaparyantam araNikASThanirmanthanodamAnakAlAviSTaM padArtha sAdhayati sa vartamAnanai gmH| bhUtazuSkaparNopavarddhamAnendhanarAziprajjvalitahiraNyareathavA karttamArabdhaM ISaniSpannama aniSpanna vA vastU tovat / (ta. vRtti zruta. 1-22) / niSpannavat kathyate yatra sa vartamAnanagamaH, yathA 1 jisa prakAra araNi (vRkSavizeSa) ke saMgharSaNa se modanaM pacyate / (kAtike. TI. 271) / utpanna huI agni sUkhe pattoM rUpa saMcita iMdhana ko 1 jo pacana Adi kriyA prArambha kI gaI hai use pAkara uttarottara vRddhi ko prApta hotI hai usI jana ke pUchane para jo naya 'siddha (niSpanna)' khtaa| prakAra samyagdarzanAdi guNoM ke vizuddhirUpa pariNAma hai use vartamAna naMgamanaya kahate haiN| kI samIpatA se jo avadhijJAna jitane pramANa meM vartamAna-noAgama-jJAyakazarIra-dravyabhAva- utpanna huA hai usase asaMkhyAta loka paryanta cUMki bhAvapAhuDapajjAyapariNadajIveNa jamegIbhUdaM sarIraM taM uttarottara bar3hatA hI jAtA hai ataH vaha vardhamAna pravavaTTamANaM NAma / (dhava. pu. 5, pR. 184) / dhijJAna kahalAtA hai| jo zarIra bhAvaprAbhata paryAya se pariNata jIva ke varSa----1.xxx ayaNadugeNaM varisoxxxii sAtha ekomUta ho rahA hai use vartamAna-nogrAga-jJAyaka- (ti. pa. 4-286) / 2. varSa tathA dve ayane vadanti zarIra-dravyabhAva kahA jAtA hai| sakhyAvibhAgakramakauzalajJAH / / (barAMgaca. 27-6) / varddhamAna-utpatterArabhya jJAnAdibhirvardhata iti vardha- 3. dvAdazamAsaM varSam / (dhava. pu. 4, pR. 320) / mAnaH, tathA bhagavati garbhasthe jJAtakUlaM dhana-dhAnyAdi- 4.xxx ayaNajayaleNa hoi vrisekko| (bhAvasaM. bhirvardhata iti vardhamAnaH / (yogazA. svo. viva. 315) / 5. ayanadvayaM varSa miti / (paMcA. kA. jaya. la. 124
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ valanmara 186, jaina-lakSaNAvalI [vazyakarma vR. 25) / 6. vassaM ve ayaNaM puSa xxx / kulhAr3I prAdi ke dvArA vana ke vRkSa prAdi ko chedane (jaM. dI. pa. 13-8) / kA nAma vallariccheda hai| yaha chedanA ke dasa bhedoM 1do ayanoM kA eka varSa hotA hai| meM chaThA hai| valanmaraNa-dekho valAyamaraNa / vaza utpAdanadoSa-dekho vazyakarma / valAkAmaraNa-dekho Aye valAyamaraNa / vazArtamaraNa-1. je iMdiya visayavasaTTA maraMti valAyamaraNa-1. saMjamajogavisanA maraMti je taM vasaTTamaraNaM / tadyathA-zalabho rUvavaggo cakSuribalAyamaraNaM, jesi saMjamajogo asthi te maraNamanbhava- ndriyavazA" mriyate, evaM zeSerapIndriyaH (zeSAH) / gacchaMti, 4 savvathA saMjamamujhaMti, se taM valAya- (uttarA. cU. 5, pR. 128) / 2. iMdiyavisamamaraNaM / athavA valaMtA kSudhAparIsahehiM maraMti, Na tu vasagayA maraMti je taM vasaTeM tu // (prava. sAro. uvasaggamaraNaMti taM valAyamaraNaM / (uttarA. 7. 1010, pR. 268; sthAnA. abhaya. vR. 102 ud.)| 5, pa. 128) / 2. vinaya-vaiyAvatyAdAvatAdaraH 3. indriyANAM vazam adhInatAma, RtAnAM gatAnAM prazastayogodvahanAlasaH pramAdavAn vrateSu samitiSu snigdhadIpakalikAvalokanAkUlitapataGgAdInAmiva maguptiSu ca svavIryanigUhanaparaH dharmacintAyAM nidrayA raNaM vazArtamaraNamiti / (sthAnA. abhaya. va. 102, gharNita iva dhyAna-namaskArAdeH palAyate anupayuktatayA, pR. 64) / etasya maraNa valAyamaraNam / (ma. prA. vijayo. 1 jo indriyaviSayoM ke vaza hokara pIr3ita hote 23, pR. 89) / 3. saMjamajogavisannA maraMti je taM hue maraNa ko prApta hote haiM unake usa maraNa ko valAyamara tu| (prava. sAro. 1010, pR. 298%3 vazAtamaraNa kahA jAtA hai| sthAnA. abhaya. vR. 102 ud) / 4. saMyama-yogebhyo vazitva-1. vazameMti tavabaleNaM ja jIgrohA vari. valatAM bhagnavatapariNatInAM vatinAM maraNaM vlnmrnnm| ttariddhI saa|| (ti. pa. 4-1030) / 2. sarvajIva(samavA. vR. 17) / 5. valatAM saMyamAnnivartamAnA- vazIkaraNalabdhirvazitvam / (ta. vA. 3, 36, 3, mAM parISahAdibAdhitatvAta maraNaM valanmaraNama / pR. 203; cA. sA. pR. 98%yogibha. TI. 6; (sthAnA. abhaya. vR. 102) / 6. pAvastharUpeNa yogazA. svo. viva. 1-8, pR. 37) / 3. mAgunamarapaM valAkAmaraNam / (bha. prA. malA. 25) / mAyaMga-hari-turayAdINaM sagicchAe viunvaNasattI 1bo saMyama ke anuSThAna se khinna ho karake maraNa / vasittaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 76) / 4. vazitva ko prApta hote haiM unake usa maraNa ko valAyamaraNa yad bhUtAni sthAvara-jaGgamAni vazaM nayati vazyendrikahA jAtA hai| jinake saMyamayoga hotA hai ve maraNa yazca bhavati / (nyAyaku. 4, pR. 111) / 5. sarvako svIkAra karate haiM, para sarvathA saMyama ko nahIM prANigaNavazIkaraNazaktirvazitvam / (ta. vRtti ana. chor3ate haiM, yaha valAyamaraNa kahalAtA hai| prathavA jo 3-36) / saMyama se bhraSTa hokara kSudhA parISahoM ke dvArA marate haiM 1 tapa ke bala se prApta jisa Rddhi ke prabhAva se unakA vaha maraNa valAyamaraNa kahalAtA hai| 2 jo jIvasamUha apane vaza meM ho jAyA karate haiM usakA vinaya va vaiyAvRtya dhAdi meM prAdara nahIM karatA, prazasta nAma vazitva Rddhi hai| 2 samasta jIvoM ko vaza yogake anuSThAna meM anAdarapUrvaka mAlasa meM karane vAlI zakti ko vazitva Rddhi kahA jAtA karatA hai| vrata, samitiyoM va gaptiyoM ke viSaya meM hai| apanI zakti ko chipAtA hai tathA dharmacintana meM vazyakarma-1.xxx vazyakarma yat / vazyanidrA se abhibhUta ke samAna hotA humA dhyAna kRnmaMtra-taMtrAdidezanenAzanArjanam // (prAcA. sA. namaskArAdi se dUra bhAgatA hai, usake maraNa ko 8-42) / 2. vazo vazIkaraNam / (prana. pa. svo. valAyamaraNa kahate haiM / isakA ullekha valanmaraNa se TI. 5-16); avazasya asvAdhInasya vazIkRtiH bhI kiyA jAtA hai| svaadhiiniikrnnmvshvshiikRtiH| (ana. pa. svo. TI. pallariccheda--kuDhArAdIhi bhairukkhAdikhaMDaNaM 5-27) / 3. vazIkaraNamaMtra-taMtrAdyupadezena yadanmobasvaricchedo bAma / (vava. pu. 14, pR. 436) / pArjanaM tazyakarma / (bhAvaprA. TI. 16) /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ basati-saMstaraviveka] 187, jaina-lakSaNAvalI [vastuzrutajJAnAvaraNIya 1 maMtra-taMtrAdi ke upadeza dvArA dAtA ko apane 1 jo mukhya va gauNa kI apekSA rakhakara anekAtmaka adhIna karake bhojana ke prApta karane para vaha vazya- svarUpa ko na chor3ate hue eka hai tathA ekarUpatA ko karma nAmaka utpAdanadoSa se daSita hotA hai| na chor3ate hae aneka bhI hai use hI vastu kahA nA basati-saMstaraviveka-vasati-saMstarayoviveko nAma sakatA hai| 2 jo pratyakSa prAdi pramANoM kI viSaya kAyena vasatAvanAsanaM prAgadhyuSitAyAM saMstare vA ho tathA paraspara viruddha dikhane vAle-jaise ekaprAktane prazayanam anAsanama / vAcA tyajAmi vasati- aneka va nitya-anitya prAdi-dharmoM se adhiSThita ho saMstaramiti vacanam / (bha. prA. vijayo. 166) / vaha vastu kahalAtI hai| 3 jisameM guNa va paryAya rahA jisa vasati meM,pahile raha rahA thA usameM na rahanA, karate haiM use vastu kahate haiN| isI prakAra pUrva ke vichaune para na sonA-baiThanA; yaha hai gAdidharmakathA-1. sayalaMgekkaMgekAya se vasati-saMstaraviveka kahalAtA hai tathA meM kaMgahiyAra savittharaM sasaMkhevaM / vaNNaNasatthaM thayavasati aura saMstara kA parityAga karatA hUM, isa thai-dhammakahA hoi niyameNa // (go. ka. 88) / prakAra vacana se kahanA, ise vacana se vasati-saMstara- 2. ekAMgAdhikArArthasavistara-sasaMkSepaviSayasaMkSepaviviveka kahA jAtA hai| yaha pAMca prakAra ke viveka meM SayazAstraM ca vastvanayogAdidharmakathA ca bhavati niya. dUsarA hai| mena / (go. ka. jI. pra. 88) / basati-saMstarazuddhi-udgamotpAdanaSaNAdoSarahi 1 jisa zAstra meM eka aMga ke adhikAra sambandhI tatA 'mamedam' ityaparigrAhyatA ca vasati-saMstarayoH prartha kA vistAra athavA saMkSepa se varNana kiyA jAtA / zuddhiH / (bha. mA. vijayo. 166) / hai usakA nAma vastu-anuyogAvirUpa dharmakathA hai| udgama, utpAdana aura eSaNA doSoM se rahitatA tathA 'mamedam-yaha merA hai' isa prakAra se unheM prAhya na vastutva-sAyAnya-vizeSAtmakatvaM vastutvalakSaNam / mAnanA, ise vasati-saMstarazuddhi kahA jAtA hai| (aSTaza. 16) / vastu meM jo sAmAnyarUpatA aura vizeSarUpatA hotI vaha pAMca prakAra kI zuddhi meM dUsarI hai| vasA-vasA mAMsAsthigatasnigdharasaH / (mUlA. va. hai, yahI vastu kA vastutva-usakA lakSaNa hai| 12-11) / vastuzrutajJAna-1. puNo ettha egakkhare vaDide mAMsa aura haDDiyoM meM jo cikkaNa rasa rahatA hai vatthusudaNANaM hodi / vatthu tti kiM vRttaM hodi ? usakA nAma vasA hai / yaha zarIra ko sAta dhAtuoM puvvara jasakA nAma damA hai| yaha hAra ko mAta dhAtoM puvvasudaNANassa je ahiyArA tesi pUdha padha vattha idi meM se eka hai jise carbI kahA jAtA hai| saNNA / (dhava. pu. 13, pR. 270) / 2. vastu niyavasA-vasayopaliptaM vasAma / (sUtrakR. ni. zI. tArthAdhikAraprativaddho granthavizeSo'dhyayanavaditi / vR. 185) / (samavA. abhaya. va. 147) / jo vasA (cauM) se upalipta ho use vasA khaa| 1 prAbhRtasamAsa zrutajJAna ke Upara eka akSara kI jAtA hai / yaha noprAgama-dravya-mAI ke bhedoM meM hai| vRddhi ke hone para vastu nAmaka zrutajJAna hotA hai| vastu-1. nAnAtmatAmaprajahattadekamekAtmatAmaprajaha- utpAdAdi pUrvo meM se pratyeka meM jo niyata saMkhyA meM cca naanaa| aMgAgibhAvAttava vasta yattata krameNa adhikAra hai ve pRthak-pRthaka vastuzrutajJAna kahalAte haiN| vAgvAcyamanantarUpam // (yuktyanu. 50) / 2. pratya- 2 niyata adhikAra se sambaddha prakaraNavizeSa-jaise kSAdipramANaviSayabhUtaM viruddhadharmAdhyAsalakSaNaM vA'vi- adhyayana prAdi-kA nAma vastu hai| ye vastu adhiruddhaM vastu / (praSTaza. 110) / 3. vasantyasmin kAra niyata saMkhyA meM utpAda prAdi pUrvo meM pAye guNa-paryAyA iti vastu cetnaadi| (dhyAnaza. hari. jAte haiN| jaise-utpAdapUrva meM 10 va agrAyaNI pUrva va. 3) / 4. yadarthakriyAkAri tadvastu / (ghava. pu. 1. meM 14, ityaadi| pR. 174) / 5. syAt sva-pararUpAdinA sadasadAdya- vastuzrutajJAnAvaraNIya-vatthusudaNANassa jamAvAnekAntAtmakaM vastu / (nyAyaku. 1-4) / 6. sAmA- rayaM kammaM taM vatthunAvaraNIyaM / dhava. pu. 13, pR. nya-vizeSAtmakaM vastu / (svayambhU. TI. 44) / 276) /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastusamAsazrutajJAna] 188, jaina-lakSaNAvalI {vAkyazuddhi jo karma zrutajJAna ko prAcchAdita karatA hai use gayA eka pAtra), caMgera, kidaya (caTAI ?), cAlano, vastuzrutajJAnAvaraNIya kahate haiM / kaMbala aura vastra prAdi taiyAra kiye jAte haiM unheM vastusamAsazrutajJAna-puNo edassa (vatthusudaNA- vAima dravyaprakRti kahA jAtA hai / Nassa) uvari egakkhare vaDDhide vatthusamAso hodi| vAkchala- avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAd evamegegakkharuttaravaDDhikameNa vatthusamAsasudaNANaM arthAntarakalpanA vAkchalam [nyAyasU. 1, 2, 12] / gacchadi jAva egkkhrennuunnlogbiNdusaarsudnnaannetti| (siddhivi. vR. 5, 2, pR. 317) / (dhava. pu. 6, pR. 25, pu. 13, pR. 273) / sAmAnyarUpa se vivakSita padArtha kA kayana karane para vastuzrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi ke hone vaktA ke abhiprAya se bhinna anya padArtha kI kalpanA mAsazratajJAna hotA hai / isa prakAra karanA, ise vAkachala kahA jAtA hai| jaise---'sava uttarottara eka-eka akSara kI vRddhi ke krama se eka kambaloM vAlA devadatta' aisA kahane para vaktA ko jo akSara kama lokabindusAra (antima pUrva) taka vastu- 'nava' zabda se 'navIna' artha abhipreta hai usako na lekara samAsazrutajJAna calA jAtA hai| usake 'no' saMkhyArUpa bhinna artha kI kalpanA karake vastusamAsazrutajJAnAvaraNIya--vatthusamAsasudaNA- yaha kahanA ki usake pAsa to eka hI phambala hai, nau Nassa jamAvArayaM kammaM taM vtthusmaasaavrnniiy| kahAM haiM? yaha vAkchala kahalAtA hai| (dhava. pu. 13, pR. 276) / vAkapAruSya-- jJAti-vayovRtta-vidyA-vimavAnucitaM jo karma vastusamAsazrutajJAna ko prAcchAdita karatA hi vacanaM vAkpAruSyam / (nItivA. 16-28, pR. hai use vastusamAsazrutajJAnAvaraNIya kahate haiN| 176) / vahni (laukAntikadeva)--- vahnivadaidIpyamAnAH jo vacana jAti, pAya, cAritra, vidyA aura vaibhava vahvayaH / (ta. vRtti zruta. 4-25) / ke yogya na ho usakA nAma vAkpAruSya hai| jo laukAntika deva vahni (agni) ke samAna daidIpya- vAkprayoga-vAkprayogaH shubhetrlkssnnH| (dhadha. mAna hote haiM ve vahni nAma se prasiddha haiN| pu. 6, pR. 217) / vahnimaNDala-1. sphuliGgapiGgalaM bhImamUrdhvagvA- vacana kA prayoga do prakAra se hotA hai--zubha aura citama / trikoNaM svastikopetaM tadabIja prazabha / isakA vivecana satyapravAdha pUrva meM kiyA vadvimaNDalama // (jJAnA. 26-22, pR. 288) / jAtA hai| 2. UrdhvajvAlAJcitaM bhImaM trikoNaM svastikAnvi- vAkya--1. padAnAM parasparApekSANA nirapekSa. samatam / sphUliGgapiGga tabIjaM jJeyamAgneyamaNDalama / / dAyo vAkyam / (aSTaza. 103; nyAyaku. 72, pR. (yogazA. 5-46) / 797; prAptamI. vasu. vR. 103; laghIya. abhaya. 1 agnikaNoM se pIta varNa vAlA, bhayAnaka, Upara vR. 64, pR. 87) / 2. arthapratipAdaka padasamUhAtmaka uThane vAlI saikar3oM jvAlAnoM se saMyukta, tIna konoM vAkya mekatiG-subantaM vaa| (sUtrakR. sU. zI. sa. 2, ke prAkAra se sahita, svastika (eka mAMgalika cihna- 4, 63, pR. 108) / vizeSa---sAthiyA) cihna se cihnita praura agni 1paraspara apekSA rakhane vAle padoM ke nirapekSa samabIjAkSara se yukta jo maNDala nAsikA ke chidra meM dAya ko vAkya kahA jAtA hai| 2 artha ke pratipArahatA hai usakA nAma vahnimaNDala hai / isakA daka padoM ke samUha ko athavA eka tiha' yA 'sup' ullekha agnimaNDala aura AgneyamaNDala prAdi anya (vyAkaraNa prasiddha pratyayavizeSa) pratyayAnta par3oM ke paryAyanAmoM se bhI kiyA jAtA hai / maNDala ke samUha ko vAkya kahate haiM / sthAna meM pura zabda kA bhI vyavahAra hupA hai| vAkyazuddhi-1. vAkya zuddhiH pRthivIkAyikArammAvAima dradhyakRti- vAyaNakiriyANipphaNaM suppa- dipreraNarahitAH[tA] paruSa-niSTharAdiparapIDAkaraprayo yA- caMgeri-kidaya-cAlaNi-kaMvala-vasthA- manirutsukA vrata-zIla-dezanAdipravAnaphalA hita-mitadivavvaM vAimaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 272) / madhura-manoharA saMyatasya yogyaa| (ta. pA.66, banavelapa kiyA se jo sUpa, patthiyA (bAMsa se banAyA 16; ta. zlo. 1-6) / 2. vAkya zuddhiH paNivI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyasphoTa ] kAyikAdyArambhapreraNarahitA yuddha-kAma-karkaza saMbhinAlApa - pazUnya-paruSa-niSThurAdiparapIDAkara prayoganirutsukA strI-bhakta- rASTrAvanipAlAzritakathAvimukhA vrata- zIla- dezanAdipradAnaphalA sva-parahita mitamadhuramanoharA paramavairAgyahetubhUtA parihRtaparAtmanindA prazaMsA saMyatasya yogyA / (cA. sA. pR. 36-37 ) / 3. kanyA pradAnayogyeyaM kSetrAdi lavanocitam / prokhAtAH parikhAH kUpa vApyaH zAsyA durohitAH // gIta-vAditra nRtyAni hRdyAnIyaM varAMganAH / bheTabhamallayuddhAni sukRtAni vanaM varam // rogyandhaH paGgurityAdivyavahArAzritA priyA / saMyatocitavAktyAgAddeza-kAla- sabhocitA // mRdu-madhura-gambhIrA vAGa mokSamArgopadezanA / vAkyazuddhirguNAmbhovivicudIditirIritA / ( zrAcA. sA. 8, 6-9) / 4. vAzuddhiH paruSa-karkazAdivacovarjanam / ( sA. gha. svo. TI. 5-45) / 5. huMkAro dhvaninoccAraH zIghrapAThI vilambanam / yatra sAmAyike na syAdeSA vAzuddhiriSyate // ( dharmasaM. zrI. 7-46 ) / 1 pRthivokAyikAdi jIvoM ke prArambhaviSayaka preraNA se rahita aura parapIDAjanaka kaThora prAbi vacanoM ke prayoga se vihIna jo hitakAraka va paramita vacana bolA jAtA hai, isakA nAma vAkyazuddhi hai / 4 kaThora niSThura prAvi vacana ke na bolane kA nAma vAzuddhi hai / 5 jisa sAmAyika meM hUM hUM karane, zabda se uccAraNa karane tathA zIghratA yA vilamba se pATha karane kA parityAga kiyA jAtA hai vaha vAkzuddhi se yukta hotI hai| isake vinA vaha vAkpraNidhAna nAmaka praticAra se dUSita hotI hai / vAkyasphoTa - 1. vAkyArthajJAnAvaraNa- vIryAntarAya kSayopazamaviziSTo vAkyasphoTa: / ( yuktyana. TI. 40 ) / 2. sphuTati prakaTIbhavatyartho'smin iti sphoTazcidAtmA | X X X vAkyArthajJAnAvaraNavoryAntarAyakSayopazama viziSTastu vAkyasphoTa iti / (pra. ka. mA. 3-101, pR. 356 nyAyaku. 65, pR. 754) / 2 'sphuTati zrartho 'smin' isa nirukti ke anusAra jahAM ghartha pragaTa hotA hai usakA nAma sphoTa hai, isa prakAra sphoTa kA artha grAtmA hotA hai| tadanusAra vAkyArthajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke kSayopazama se mukta prAtmA ko vAkyasphoTa kahA jAtA hai| 186, jaina - lakSaNAvalI [ vAgguSti vAkzuddhi - dekho vAkyazuddhi / vAksaMyama - vAco hiMsra paruSAdivacobhyo nivRttiH zubhabhASAyAM ca pravRttirvAksaMyamaH / (yogazA. svo. viva. 4-63) / hiMsAjanaka va kaThora zrAdi vacanoM se dUra rahakara zubha bhASA meM jo pravRtti hotI hai, ise vAksaMyama kahA jAtA hai / vAgadhikaraNa - vAggataM niSprayojanakathAkhyAnaM parapIDApradhAnaM yatkiMcana vaktRtvam / (ta. vA. 7, 32, 5) / anarthaka kathA vArtA karane tathA anya ko pIr3A pahuMcAne vAlA jo kucha bhI sambhASaNa ho use vAgadhikaraNa kahate haiM / vAggupti -- 1. thI - rAja-cora bhattaka hAdivayaNassa pAvaussa / parihAro vacaguttI alIyAdiNiyattivayaNaM vA // ( ni. sA. 67 ) ; aliyA diNiyattI vA moNaM vA hodi vaciyuktI // (ni. sA. 66 ; mUlA. 5-135; bha. prA. 1187 ) / 2. vyalIkanivRttirvAcAM saMyamatvaM vA vAgguptiH / (ghava. pu. 1, pR. 116, pu. 6, pR. 216 ) 3. anRta- paruSakarkaza - mithyAtvA saMyamanimittavacanAnAm avaktRtA vAggupti: / (bha. zrI. vijayo. 115); viparItArthapratipattihetutvAtparaduHkhotpattinimittatvAccAdharmAd yA vyAvRttiH sA vAgguptiH / x x x vyalIkAt paruSAdAtmaprazaMsAparAt paranindApravRttAt paropadravanimittAcca vacaso vyAvRttirAtmanastathAbhUtasya vaca pravartakA vAgguptiH / yAM vAcaM pravartayan zrazubhaM karma svIkarotyAtmA tasyA vAca iha grahaNam / vAgguptistena vAgvizeSasyAnutpAdakatA vAcaH parihAro vAgguptiH / monaM vA sakalAyA vAco yA parihRtiH sA vAggupti: / ayogyavacane'pravRttiH prekSApUrvakAritayA yogyaM tu vakti vA na vA / (bha. zrI. vijayo. 1187 ) / 4. XXX samyagdaNDastathA ca vacanasya / (pu. si. 202 ) / 5. sAdhusaMvRtavAgvRttemanArUDhasya vA muneH / saMjJAdiparihAreNa vAgguptiH syAnmahAmuneH // ( jJAnA. 18 - 17, pR. 161) / 6. gajAzva zastra zAstrAdivyAkhyAyA: klezakAriNaH / satyasyApi nivRttirvAgguptirvAcaMyamo'thavA // (prAcA. sA. 5 - 136) / 7. saMjJAdiparihAreNa yanmonasyAvalambanam / vAgvRtteH saMvRttiryA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgjIvI] 660. jaina-lakSaNAvalI [vAgyoga sA vAgguptirihocyate // (yogazA. 1-42) / 1praNidhAna kA artha prayoga hai| varNoM ke saMskAra kA 8. XXX duruktityajanatanumavAglakSaNAM vokti- na honA, artha kA anavabodha tathA pATha meM caMcalatA, guptim / (ana. gha. 4-156) / 6. viparItArtha- yaha vAgduSpraNidhAna nAmaka sAmAyika kA eka anipratipattihetutvAtparaduHkhotpattinimittatvAccAdharmAdyA cAra hai| vAco vyAvRttiH sA vAgguptiH, tathAvidhavAkpravatti- vAgbalI-dekho vacanabalA Rddhi / 1. manojihvAnimitta vIryarUpeNAparaNatirAtmana ityarthaH / (bha. prA. zrutAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamAtizaye satyantarmuhUrve mUlA. 1187) / 10. asaccaNivattI moNaM vA sakalazrutoccAraNasamarthAH satatamuccaruccAraNe satyapi vAgguttI / (aMgapa. 78, pR. 262 gdy)| zramavirahitAH ahInakaNThAzca vAgbalinaH / (ta. vA. 1 pApa ko hetubhUta strIkathA, rAjakathA, cauryakathA 3, 36, 3, pR. 203; cA. sA. pR. 101) / 2. aura bhojanakathA ityAdi vikathAnoM ke parityAga antarmuhUrtena sakalazrutavastUccAraNasamarthA vAgbalinaH / ko athavA asatya prAdi vacanoM ke parityAga ko athavA pada-vAkyAlaGkAropetAM vAcamuccaruccArayantovacanagupti kahate haiN| 2 asatya ke tyAga karane 'virahitavAkkramAhInakaNThA vAgbalinaH / (yogazA. athavA vacanoM para niyaMtraNa rakhane ko bAggupti kahA svo. viva. 1-8) / / 7 saMketa mAdi ke chor3ane ke sAtha jo 1 mana va jihA zratajJAnAvaraNa ke kSayopazama ke mauna kA avalambana liyA jAtA hai athavA vacana kI hone para antarmuhUrta meM jo samasta zruta ke uccAraNa pravRtti para niyantraNa rakhA jAtA hai, isakA nAma karane meM samartha hote hue nirantara UMce svara se bAggupti hai| uccAraNa karane para bhI parizrama se rahita va kaNTha vAgjIvI-vAgjIvI vaitAlikaH sUto vaa| (nI. se paripUrNa hote haiM unheM vAgbala (vacanavala) tivA. 14-26, pR. 174) / Rddhi ke dhAraka samajhanA caahie| vaitAlika (stutipAThaka) athavA sUta (sArathI) ye vAgbhava-asamIkSyAdhikaraNa-vAgbhavaM niSprayovAgjIvI-vacana ke mAdhaya se bhAjIvikA calAne janakathAvyAkhyAnaM parapIDApradhAna yatkicana vaktRtvaM vAle haiN| c| (cA. sA. pu. 10) / vAgduSpraNidhAna-1. duSThu praNidhAnamanyathA vA nirarthaka kathA-vArtA karanA tathA dUsaroM ko pIr3A duSpraNidhAnam / praNidhAnaM prayogaH pariNAmaH ityanA- pahuMcAne bAlA kucha bhI bhASaNa karanA, yaha vAgbhava ntaram / duSThu pApaM praNidhAnaM duSpraNidhAnaM anyathA vA (vAcika) asamIkSyAdhikaraNa kahalAtA hai| yaha praNidhAnaM duSpraNidhAnam / xxx varNasaMskArA- anarthadaNDavrata ke aticAroM ke antargata hai| bhAvArthAgamakatva-cApalAdivAgatam dussprnnidhaanm]| vAgyoga-1. zarIranAmakarmodayApAditavAgvargaNA(ta. vA. 7, 33, 2) / 2. praNidhAnaM prayogaH, duSTaM ___ lambane sati vIryAntarAya-matyakSarAdyAvaraNakSayopapraNidhAnaM dussprnnidhaanm| Xxx varNasaMskArA- zamApAditAbhyantaravAglabdhisAnnidhye vAkpariNAmAbhAvArthAnavagama-cApalyAni vAkriyA vAgduSpraNi- bhimukhasyAtmanaH pradezaparispando vAgyogaH / (sa. si. ghAnam / (ta. bhA. siddha. vR.7-28)| 3. varNa- 6-1; ta. vA. 6, 1, 10) / 2. praudArika-vaikrisaMskAre bhAvArtha cAgamakatvaM cApalAdi vAgdaHpraNi- yAhArakazarIravyApArAhRtavAndravyasamUhasacivyAjjIdhAnam / (cA. sA. pR. 11) / 4. varNasaMskArA- vavyApAro vAgyogaH / (dhyAnaza. hari. vR. 3, bhAvo'rthAnavagamazcApalaM ca bAgduSpraNidhAnam / sthAnA. abhaya. vR. 1-20 va 1-51, yogazA. (yogazA. svo. viva. 3-116) / 5. varNasaMskAroda- svo. viva. 11-10) / 3. vacasaH samutpattyarthaH bhavo [-rAbhAvo'rthAnavagamazcApalaM ca vAgduSpraNi- prayatno vAgyogaH / (dhava. pu. 1, pR. 279); catudhAnam / (sA. dha. svo. TI. 5-33) / 6. vAgyo- NAM vacasA sAmAnyaM vacaH, tajjanitavIryeNAtmapradezago'pi tato'nyatra hungkaaraadiprvrtte| vacoduSpraNi- parispandalakSaNena yogo vaagyogH| (dhava. pu. 1, pR. dhAnAkhyo doSo'tIcArasaMjJakaH / (lATIsaM. 6, 308); bhAsAvaggaNapoggalakkhaMce avalaMbiya jo 161) / jIvapadesANaM saMkoca-vikoco so vacijogo NAma /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcaka] 661, jana-lakSaNAvalI [vAcanAha (ghava. pu.7, pR. 76); bhAsAvaggaNakkhaMdhe bhAsArU- vAcanA / (bha. prA. vijayo. 104) / 5. vAcanA veNa pariNAmeM tassa jIvapadesANaM paripphando vaciH sA parijJeyA yat pAtre pratipAdanam / granthasya vApa jogo nnaam| (ghava. pu. 10, pR. 437) / 4. vAgva- padyasya tattvArthasyobhayasya vaa|| (ta. sA. 7-17) / gaMNAlambano (AtmapradezaparispandaH) vAgyomaH / 6. tatra nirapekSAtmanA mumukSuNA viditaveditavyena (prAptapa. 111) / 5. bhASAyogyapadagalAtmapradeza- niravadyasya granthasyArthasya tadbhayasya vA pAtraM prati pariNAmo vaagyogH| (yogazA. sco. viva. 4, pratipAdanaM vAcanetyucyate / (cA. sA. pR. 67) / .4) / 6. bhASAparyAptiyuktajIvasya zarIranAmo- 7. yatsUtrArthobhayA'khyAnaM ziSyANAM vinayAnvitam / dayena svaranAmodayasahakArikAraNena bhASAvargaNAyAta- mokSArtha vAcanA proktA kRtvA zuddhi caturvidhAm / / budgalaskandhAnAM caturvidhabhASArUpeNa pariNamanaM vA- (prAcA. sA. 4-62) / 8. vAcanAH sUtrArthapradAnagyogaH / (go. jI. jI. pra. 703) / 7. zarIra- lakSaNAH / (samavA. abhaya. vR. 136) / 6. zuddhanAmakarmodayotpAditavAgvargaNAlambane sati vIryAnta- granthArthobhayadAnaM pAtre'sya vAcanAbhedaH / / (ana. gha. rAyakSayopazame sati abhyantaravacanalabdhisAmIpye ca 7-83) / 10. vAcanA saMzayacchedAya nizcitasati vacanapariNAmAbhimukhasya jIvasya pradezAnAM balAghAnAya vA granthArthobhayasya paraM pratyanuyogaH / parispandanaM calanaM parisphUraNaM vacanayogaH / (ta. vRtti (bhAvaprA. TI. 78) / 11. yo guruH pApakriyAzruta. 6-1) / virato bhavati adhyApanakriyAphalaM nApekSate saH guruH 1zarIra nAmakarma ke udaya se prApta vacanavargaNA zAstraM pAThayati zAstrasyArtha vAcyaM kathayati granthArthakA pAlambana hone para tathA vIryAnta rAya va matya- dvayaM ca vyAkhyAti evaM trividhamapi zAstrapradAnaM pAtrAya barAdijAnAvaraNa ke kSayopazama se prerita abhyantara dadAti upadizati sA vAcanA kathyate / (ta. vRtti vacanaladhi kI samIpatA ke hone para vacanapariNAma zruta. 6-25, kAtike. TI. 466) / / ke abhimukha hue prAtmA ke pradezoM meM jo parispanda 1nidoSa grantha, artha aura donoM kA pradAna karanA, hotA hai use vAgyoga kahate haiN| 2 praudArika, isakA nAma vAcanA hai| 3 ziSyoM ke par3hAne ko kriyika aura prAhAraka zarIra ke vyApAra se prApta vAcanA kahate haiN| hue vacanadravya ke samUha kI sahAyatA se jo jIva kA vAcanAcArya-kRtayogazca gItArthoM vAcanAraci. nyApAra hotA hai usakA nAma vAgyoga hai| tazramaH / sarvaMguruguNayukto vAcanAcArya iSyate / / vAcaka-dvAdazAGgavida vaackH| (ghava. pu. 14, (prAcAradi. pa. 111) / pR. 22) / jo kRtayoga-kriyA ko kara cukA ho, jJAnI ho, bAraha maMgoM ke jJAtA ko vAcaka kahA jAtA hai| vAcanA meM parizrama karane vAlA ho aura sabhI guruvAcana-dekho Age vaacnaa| guNoM se yukta ho, use vAcanAcArya mAnA jAtA hai / -1. niravadyagranthArthobhayapradAnaM vaacnaa| vAcanArha-gurubhaktaH kSamAvAMzca kRtayogo nirAma(sa. si. 6-25; ta. ilo. 9-25) / 2. nira. yH| prajJAvAnaSTabhizcaiva shuddhrbuddhigunnairyutH| vinItaH vadyagranthArthobhayapradAnaM vaacnaa| anapekSAtmanA vi- zAstrarAgI ca srvvyaapekssvjitH| nidrAlasyAdijetA ditaveditavyena niravadyagranthasyArthasya tadubhayasya vA ca viSayecchAvijitaH / / yativijJAtatattvazca nirmapAtre pratipAdanaM vAcanetyucyate / (ta. vA. 6, 25, saramanAH sadA / siddhAntavAcanAkAryamahatIdaza 1) / 3. ziSyAdhyApanaM vaacnaa| (ghaSa. pu. 6, pR. uttamaH / / (prAcAradi. pR. 110) / 252; ghava. pu. 14, pR.8; yogazA. svo. viva. jo guru kI bhakti karane vAlA, kSamAvAn, kRtakRtya, 4-10); jA tattha Navasu Agamesu vAyaNA aNNesi nIroga, vizuddha pATha buddhiguNoM se saMyukta, vinamra, maviyANaM jahAsattIe gaMthatthaparUvaNA uvajogo zAstrAnurAgI, saba prakAra ke prAkSepoM se rahita, nAma / (dhava. pu. 6, pR. 262); tattha paresiM nidrA va mAlasya Adi kA vijetA, viSayecchA se vakkhANaM vAyaNA / (dhava. pu. 14, pR. 6) / 4. tatra rahita aura mAtsaryabhAva se dUra rahane vAlA ho vaha niravadyasya granthasyAdhyApanaM tadabhidhAnapuroSaM siddhAntavAcanAkArya ke yogya hotA hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcanopagata] 962, jaina-lakSaNAvalI [vAtsalya vAcanopagata-etAsAM (nandA-bhadrAdInAM) vAca- hai ve vAtakumAra deva kahalAte haiN| nAnAmupagataM vAcanopagatama, parapratyAyanasamarthamiti vAtanisarga---apAnena pavananirgamo vaatnisrgH| yAvat / (ghava. pu. 6, pR. 252-53); pattaNaMdA. (zrAva: ni. hari.va. 1486, pa. 776% yogazA. disarUva kadisudaNANaM vAyaNa nagayaM NAma / (dhava. pu. svo. viva. 3-124) / 6, pR. 268); jo avagayabArahaaMgo saMto parehi apAna se vAya ke nikalane ko vAtanisarga kahate haiN| vakkhANakkhamo so prAgamo bAyaNovagado nnaam| vAtsalya--1. jo kUNadi vacchalattaM tiNhe sAdhUNa (dhava. pu. 14, pR. 8) / mokkhamamgammi / so yacchalabhAvajado sammAdiTrI jo upayoga nandA va bhadrA vAcanAoM ko prApta maNedavyA // (samayaprA. 253) / 2. cAduvvaNNe saMgha hai use vacanopagata kahate haiN| dugadisaMsAraNittharaNabhUde / vacchallaM kAdadhvaM vacche vAcAviveka--- zarIrapIDAM mA kRthA ityAdyavacanam, gAvI jahA giddhI / / (malA. 5-66) / 3. svayUmAM pAlayeti vA, zarIramidamanyadacetanaM caitanyena cyAn prati sadbhAvasanAthApetakatavA / pratipattiryathAsukha-duHkhasaMvedanena vA'viziSTamiti bacana bAcA- yogyaM vAtsalyamabhilapyate // (ratnaka. 1-17) / vivekaH / (bha. prA. vijayo. 166) / 4. jinapraNItadharmAmRte nityAnurAgatA vAtsalyam / zarIra ko pIr3A nahIM karo athavA merI rakSA karo, (ta. vA. 6, 24, 1) / 5. ratnatritayavatyAryasaMghe ityAdi vacana ke na bolane ko tathA yaha zarIra jar3a vAtsalyamAtanu / (ma. pu. 6-127) / 6. dharmastheSu hai va sukha-duHkha ke saMvedana se rahita hai ityAdi mAtari pitari bhrAtari vAnurAgo vAtsalya ratnatrayAvacana ke bolane ko vAcAviveka kahA jAtA hai| daro vAtmanaH / (bha. prA. vijayo. 45) / 7. anavAcika vinaya-1. pUyAvayaNaM hidabhAsaNaM ca varatamahiMsAyAM zivasukhalakSmInibandhane dhrme| sarve midabhAsaNaM ca madhuraM ca / suttANuvIcivayaNaM aNi- dhvapi ca sarmiSu paramaM vAtsalyamAlambyam // (pu. ThuramakakkasaM vayaNaM / / uvasaMtavayaNamagihatthavayaNama. si. 26) / 8, jo dhammiesu bhatto aNucaraNaM kuNadi kiriyamahIlaNaM vayaNaM / eso vAiyaviNo jahArihaM paramasaddhAe / piyavayaNaM jaMpato vacchallaM tassa hodi kaadmvo| (malA. 5, 180-81) / 2. hiya- bhavvassa / / (kAtike. 421) / 6. jinapraNIte miyapujjaM sattANavIci apharasamakakkasaM vayaNaM / dharmAmRte nityAnurAgatAthavA yathA gaurvatse snihyati saMjamijaNammi jaM cADabhAsaNaM vAcino vinno|| tathA cAturvarNya saMgha'kRtrimasnehakaraNaM vAtsalyam / (vasU. zrA. 327) / (cA. sA. pR. 3) / 10. athitvaM bhaktisaMpattiH 1 pratiSThA ke anurUpa vacana, hitakara bhASaNa, pari- prayukti: [priyoktiH] stkriyaavidhiH| sadharmasu ca mita bhASaNa, madhura bhASaNa, AgamAnukUla vacana, saucitya kRtivatsalatA matA // (upAsakA. 212) / niSTharatA, kaThoratA evaM krodhAdi kaSAya se rahita 11. karmAraNyaM chattakAmairakAmadharmAdhArApatiH vacana, gahastha se bhinna--- gAlI-galauja rahita-vacana, praannivrge| bhaiSajyA mAsukairvadyate yA tadvAtsalyaM niSkriya vacana, aura avahelanA kA prasUcaka vacana, __ kathyate tathyavodhaiH / / (amita. zrA. 2-80); ityAdi prakAra ke vacana bolane se vAcika vinaya karoti saMghe bahadhopasargarupadrute dharmadhiyA'napekSaH / hotA hai| caturvidhavyApRtimujjvalA yo vAtsalyakArI saH matA vANijya- vANijyaM vaNijAM karma xxx suduSTiH / / (amita. zrA. 3-76) / 12. vatsalasva (ma. pu. 16-82) / bhAvo vAtsalyam---cAturvarNyazravaNasaMdhe sarvathAnupavaizyoM ke kArya (vyavasAya) ko vANijyakarma kahA vartanaM dharmapariNAmenApadyanApadi sadharmajIvAnAmaSajAtA hai| kArAya dravyopadezAdinA hitamAcaraNam / (malA. va. vAtakumAra-bAnti tIrthaMkaravihAramArga zodhayanti 5-4); vAtsalyaM ca kAyika-vAcika-mAnasikAnate vAtAH, vAtAzca te kumArA: vaatkumaaraaH| (ta. ThAnaH sarvaprayatnenopakaraNauSadhAhArAvakAza-zAstrAdivRtti zruta. 4-10) / dAnaH sadhe kartavyamiti / (mUlA. vR. 5-66) / jo tIrthakara ke vihAramArga ko zuddha kiyA karate 13. prItijinAgame vatsalatvaM saMghe caturvidhe / pramo
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtsalya] 663, jaina-lakSaNAvalI viAdI ditopakAritvaM copakAganapekSayA / / jainAnApadagatAM- -prAhArAdi ke dvArA unakA pratyupakAra karatA hai stasmAdupakurvantu srvthaa| ya: samartho'pyUpekSeta sa kathaM -vaha samyagdarzana ke vAtsalya gaNa kA paripAlana samayI bhavet / (prAcA. sA. 3, 64-65) / karatA hai| 14. bAtsalyaM sadharmaNi snehaH / (cAritrabha. TI. vAda- 1. pratyanIkavyavacchedaprakAreNakasiddhaye / 3, pR. 187) / 15. vAtsalyaM samAnadhArmikasyA- vacanaM sAdhanAdInAM vAdaH so'yaM jigISatoH / / (nyAhArAdibhi: pratyupakaraNam / uktaM ca--- sAhammi ya yavi. 2, 2, 213, pR. 243) / 2.xxx vAda vacchallaM pAhArAIma hoi samvattha / pAesagurugi- eva ekaH kathAvizeSaH tattvAdhyavasAyasaMrakSaNaphala: lANe tavassivAlAisu visesA // (vyava. bhA. lAbha-pUjA-khyAtihetu: xxx / (nyAyaku. 2, 7, malaya. vR. 65, pR. 27 ud.)| 16. dhenuH svavatma pR. 336) / / iva rAgarasAdabhIkSNaM daSTi kSipenna manasApi sahet 1vijaya kI icchA rakhane vAle vAdI va prativAdI kSati c| dharma sadharmasu sudhI: kuzalAya baddhapremAnu- ke madhya meM abhISTa sAdhya kI siddhi ke lie jo bandhamatha viSNavadutsahet // (ana. dha. 2-107) / usase viparIta kA nirAkaraNa karate hae sAdhana va 17. vAtsalyamabhilapyate / kim ? sadharmavipaducchedaH dRSTAnta prAni kA kathana kiyA jAtA hai vaha vAda svayUthyAnAmApado nirasanam / (ana. dha. svo. TI. kahalAtA hai| 2 tattva ke nirNayapUrvaka usake saMrakSaNa 2-106) / 18. dharmastheSu snehaH svasya ca ratna- ke prayojana se jo lAbha, pratiSThA aura prasiddhi kI traye'nurAgaH / (bha.prA malA. 45) / 16. rogA- kAraNabhUta carcA kI jAtI hai usakA nAma vAda hai| ditazramAniAM sAdhanAM gahiNAmapi / yathAyogyopa- vAdaka-gItaprabandhagativizeSavAdakacaturvidhAtodyacArastadvAtsalyaM dharmakAmyayA // (bhAvasaM. vAma. pracArakuzalo vaadkH| (nItivA. 14-25, pa. 416) / 20. jinazAsane sadAnurAgatA vaatslym| 174) / (bhAvaprA. TI. 77) / 21. jinacaraNe sadAnurAgitvaM jo gItaprabandha kI gativizeSa ke vAdaka cAra prakAra vAtsalyam / (ta. vatti zruta. 6-24) / 22. jina- ke pAtodya-tata, prAnaddha, zaSira aura dhana ina cAra praNItadharmAmRte nityAnurAgatA jinazAsanasadAnurA. vAditroM--- ke pracAra meM dakSa hotA hai vaha vAdaka gitvam, athavA sadyaHprasUtA yathA gaurvatse snihyati kahalAtA hai| tathA cAturvaNye saMghe akRtrimasnehakaraNaM samyaktvasya vAditva Rddhi -- 1. sakkAdINa vi pakkhaM bahuvAdevAtsalya nAmA guNaH / (kAtike. TI. 327) / hi NiruttaraM kuNadi / paradavvAiM gavesai jIe vA23. vAtsalyaM tadguNotkarSahetave sodyataM mnH| vittariddhI sA / / (ti. pa. 4-1023) / 2. zakrA(lATIsaM.3-113, paMcAdhyA. 2-470) 24. diSvapi pratibandhiSu satmvapratihatatayA niruttarAbhivAtsalyaM nAma dAsatvaM siddhArhada bimba-vezmama / saMghe dhAnaM para randhrApekSaNa ca vAditvam / (ta. vA. 3, caturvidhe zAstre svAmikAyeM subhRtyavat // arthAdanyaH 36, 3. pR. 202; cA. sA. pR. 67) / tamasyoccaruddiSTeSu sadaSTimAna / satsa ghoropasargeSa 1 jisa Rddhi ke prabhAva se vAdI ba tatparaH syAttadatyaye / / yadvA na hyAtmamAmarthya yAva- (yA indra prAdi) ke bhI pakSa ko bahuta vivAda ke nmaMtrAsikozakam / tAvada dRSTuM ca zrotuM ca tadvAdhAM dvArA yukti-pratyaktiyoM se -- niruttara kara detA hai sahate na saH // (paMcAdhyA. 2, 803-5; lATIsaM. tathA prativAdI ke dravyoM ko- unake abhigta tattvoM 4, 308-10) / ko -- khojatA hai usakA nAma vAditva Rddhi hai| 1 jo makti ke sAdhanabhata samyagdarzana, jJAna aura vAdI -- vAdi-prativAdi-sabhya- sabhApati lakSaNAyAM cAritra ina tInoM meM anurAga karatA hai use vAtsalya natara GgAyAM sabhAyAM pratipakSanirAsapUrvakaM svapakSasthAgaNa se yakta samyagdaSTi jAnanA caahie| 15 jo panArthamavazyaM vadatIti vaadii| (yogazA. svo. viva. sAdharmI jana tathA vizeSakara atithi, garu, glAna 2-16, pR. 185) / aura tapasvI grAdi ke viSaya meM anurAga rakhatA hai vAdI, prativAdI sadasya aura sabhApati ina cAra la, 125
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAnaprastha] 664, jaina-lakSaNAvalo [vAyujova aMgoM vAlI sabhA meM viparIta pakSa ke nirAkaraNapUrvaka peTa prAdi pramANa svarUpa se yukta tathA hAtha-pAMva Adi apane pakSa ko pratiSThita karane ke lie jo avazya hIna hote haiM use vAmanasaMsthAna kahate haiN| bolatA hai usakA nAma vAdI hai| vAyasadoSa--1. yaH kAyotsargastho vAyasa iva vAnaprastha-1. vAnaprasthA aparigRhItajinarUpA kAka iva pAvaM pazyati tasya vAyasadoSaH / (malA. vastrakhaNDadhAriNo niratizayatapaHsamudyatAH (sA. gha. vR.7-171) / 2. vAyasasyevetastato nayanagolaka'tapasyudyatAH') bhavanti / (cA. sA. pU. 22, sA. gha. bhramaNaM digavekSaNaM vA vaaysdossH| (yogazA. svo. svo. TI. 7-20) / 2. grAmyamartha bahizcAntaryaH viv.3-130)| 3. vAyaso vAyasasyeva tiryagIparityajya saMyamI / vAnaprasthaH sa vijJeyo na vanasthaH kSA xxx / (ana. gha. 8-116) / kuTumbavAn / / (upAsakA. 874) / 3. yaH khalu 1 jo kAyotsarga meM sthita hokara kauve ke samAna yathAvidhi jAnapadamAhAraM saMsAravyavahAra ca paritya- pAzvaMbhAga ko dekhA karatA hai usake vAyasa nAmaka jya sakalatro'kalatro vA vane pratiSThate sa vAnaprasthaH / kAyotsarga kA doSa hotA hai| 2 jo kAyotsarga ke (nItivA. 5-22, pR. 50) / anuSThAna meM kauve ke samAna prAMkhoM kI putaliyoM ko 1 jo jinaliMga ko dhAraNa na karake vastrakhaNDa idhara-udhara calAtA hai athavA dizAoM kA avalokana (laMgoTa) ko dhAraNa karate hue niratizaya tapa ke kiyA karatA hai vaha kAyotsarga ke vAyasa nAmaka dhAcaraNa meM udyata rahate haiM ve vAnaprastha kahalAte haiN| doSa kA bhAjana hotA hai| 2 jo bAhya aura pramyantara se grAmya artha ko--- vAyu-vAyukAyikajIvasanmUrchanocito vAyuH vAyugAlI prAdi nindya vyavahAra ko chor3akara saMyama mAtra vAyurucyate / (ta, vRtti zruta. 2-13) / kA paripAlana karatA hai use vAnaprastha samajhanA vAyakAyika jIvoM kI utpatti ke yogya jo ho use cAhie / 3 jo vidhipUrvaka janapadake bhojana ko aura vAyu kahA jAtA hai, athavA vAyu mAtra ko vAya saMsAra ke (laukika) vyavahAra ko chor3akara patnI jAnanA caahie| sahita athavA usake vinA bhI vana meM rahatA hai use vAyukAya - vAyukAyikajIvaparihRtaH sadA vilovAnaprastha kahA jAtA hai| Dito vAyurvAyukAyaH kthyte| (ta. vRtti zruta. 2, vAmanasaMsthAna-1. sarvAMgopAMgahrasvavyavasthAvi. 13) / zeSakAraNaM vAmanasaMsthAnanAma / (ta. vA. 8, 11, vAyukAyika jIva ke dvArA chor3e gaye sadA viloDita 8) / 2. vAmanasya zarIraM vAmanazarIram, vAmana- vAyu ko vAyukAya kahA jAtA hai| zarIrasya saMsthAna miva saMsthAnaM yasya tadvAmana- vAyukAyika-vAyuH kAyatvena gRhIto yena saH zarIrasaMsthAnam / jassa kammassa udaeNa sAhANaM vAyukAyikaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 2-13) / rahassattaM kAyasya dIhattaM ca hodi taM vAmaNasarIra- jisa jIva ne vAyu ko zarIra ke rUpa meM prahaNa kara saMThANaM hodi / (dhava. pu. 6, pR. 71-72); vAmana- liyA hai use vAyukAyika kahA jAtA hai / zarIrasya saMsthAnaM vAmanazarIrasaMsthAnam / hrasvazAkhaM vAyucAraNa- pavaneSvaneka digmukhonmUkheSu pratilovAmanazarIram / tasya kAraNakarmaNo'pyeSaiva sNjnyaa| mAnulomavatiSu tatpradezAvalImupAdAya gatimaskhalita(dhava. pu. 13, pR. 368-69) / 3. vAmanasaMsthAnaM caraNavinyAsAmAskandanto vaayunnaarnnaaH| (yogazA. zarIramadhyAvayavaparamANubahutvaM hasta-pAdAnAM ca hrasva- svo. viva. 1-6, pR. 42) / tvam / (mUlA. vR. 12-46) / 4. yatra punarura. jo sAdhu aneka dizAnoM ke unmukha hokara viparItava udarAdi pramANalakSaNopetaM hasta-pAdAdikaM hInaM tadvA- anukUla calane vAlI vAyu ko pradezapaMkti kA prAzraya manasaMsthAnam // (prajJApa. malaya. vR. 268 pR. lekara askhalita rUpa se pAMvoM ko dharate uThAte haiM ve 412) / vAyucAraNa Rddhi ke dhAraka hote haiN| 1 jo nAmakarma samasta aMgoM va upAMgoM ko hrasva vAyujIva-vAyaM kAyatvena gRhItuM prasthito jIvo avasthAvizeSa (laghutA) kA kAraNa ho use vAmana- vAyurjIva ucyate / (ta. vRtti zruta. 2-13) / saMsthAna nAmakarma kahate haiN| 4 jisameM chAtI pora mo jIva vAyu ko zarIrarUpa se grahaNa karane ke ghie
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyumaNDala] 665, jaina-lakSaNAvalo [vAstu cala diyA hai -kArmaNa kAyayoga meM sthita hai-use vANijya-vidyake / ebhirarthArjanaM nItyA vAtati gaditA nAyajIva kahate haiN| budhaiH / / (dharmasaM. zrA. 8-156) / / vAyumaNDala ---1. suvRttaM bindusaMkIrNa nIlAJjanaghana- 1 asi (zastra dhAraNa), maSi (lekhana kriyA), prabham / caJcalaM pavanopetaM durlakSyaM vAyumaNDalam // khetI, vANijya prAdi aura zilpa karma inake dvArA (jJAnA. 26-11, pR. 286) / 2. snigdhAJjana- vizuddha vRtti se dhanake upArjana karane kA nAma vArtA panacchAyaM suvRttaM bindusaMkulam / durlakSyaM pavanAkrAntaM hai| yaha gRhastha ke chaha karmoM meM dUsarA hai / 2 khetI, caJcalaM vAyumaNDalam // (yogazA. 5-45) / pazupAlana aura vyApAra kA nAma vArtA hai| yaha 1 jo AkAra meM gola, binduoM se vyApta, kAle vaizyoM kA karma hai| maMjana (kAjala) aura megha ke samAna (athavA vAsanA--1. vAsanAyogastadAvaraNakSayopazama ityakAjala jaisI ghanI prabhAvAlA), caMcala, pavana se rthH| (vizeSA. svo. va. 261) / 2. tathA (avisahita evaM dekhane meM na pAne vAlA ho use vAyu- cyutyA) mAhito yaH saMskAraH sa vAsanA / sA ca maNDala jAnanA caahie| saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA yAvad bhavati, saMkhyeyavarSAyuSAM vAridhArAcAraNa-prAvaSeNyAdijalagharAdevinirgata- saMkhyeyaM kAlamasaMkhyeyavarSAyUSAmasaMkhyeyaM kAlamiti vAridhArAvalambanena prANipIDAmantareNa yAnto vAri- bhAvArthaH / (prAva. ni. malaya. vR. 2, pR. 23) / dhArAcAraNAH / (yogazA. svo. viva. 1.6, pR. 41) / 2 avicyuti se jo saMskAra sthApita hotA hai use prAvaSaNya (varSAkAlIna) prAdi meghoM prAdi se vAsanA kahate haiN| vaha saMkhyAta varSa pramANa pra nikalI huI jaladhArA kA pAlambana lekara prANi. ke saMkhyeya kAla taka tathA asaMkhyAta varSa pramANa prAya pIDana ke vinA jo gamana karane meM samartha hote haiM vAloM ke prasaMkhyeya kAla taka rahatA hai / avicyuti, unheM vAridhArAcAraNa jAnanA caahie| vAsanA aura smRti ke bheda se tIna prakAra kI dhAraNA vAruNIdoSa-dekho unmatta va vAruNIpAyI doss| meM yaha usakA dUsarA bheda hai / niSpadyamAnavAruNyA iva buDabuDArAveNa sthAnaM vAru- vAsudeva-vAsavAdyaiH suraiH sarvaiH yo'rcyate merumstke| NIdoSaH, vAruNImattasyeva cUrNamAnasya sthAnaM vAruNI. prAptavAn paMcakalyANaM vAsudevastato hi saH // doSaH ityanye / (yogazA. svo. viva. 3-130) / (Aptasva. 32) / utpanna hone vAle madya ke samAna baDa-baDa zabda ke vAsava (indra) prAdi saba devoM ke dvArA meru ke sAtha kAyotsarga meM sthita hone athavA madya se ummatta zikhara para jisakI pUjA kI jAtI hai tathA jisane manuSya ke samAna zarIra ko calAyamAna karate hue pAMca kalyANakoM ko prApta kiyA hai use vAsudeva sthita hone para kAyotsarga ke 21 doSoM meM vAruNI kahA jAtA hai| nAma kA 20vAM doSa hotA hai| vAsupUjya -- vasavo devavizeSAH, teSA pUjyo vasuvAruNIpAyIdoSa-dekho unmatta va vAruNI doss| pUjyaH, prajJAditvAdaNi vAsupUjya:, tathA garbhasthe'smin vAruNIpAyIva surApAyIveti cUrNamAnaH kAyotsarga vasu hiraNyam, tena vAsabo rAjakulaM pUjitavAniti karoti tasya vaarunniipaayiidossH| (malA. bR. 7, vAsupUjyaH, vasupUjyasya rAjJo'yamiti vA vAsupUjyaH / 172) / (yogazA. svo. viva. 4-124) / jo madyapAyI (zarAbI) ke samAna idhara udhara hilate devavizeSoM kA nAma vasu hai, unakA jo pUjya huA hai, ilate hae kAyotsarga ko karatA hai usake vAruNI- tathA jisake garbha meM sthita hone para vAsava (indra) ne pAyIdoSa hotA hai| vasu (suvarNa) ke dvArA rAjakula kI pUjA kI thI, vArtA-1. vArtA'si-maSi-kRSi-vANijyAdizilpa- athavA vasupUjya rAjA ke ve putra the isase bhI unakA (kArti. 'lpi') karmabhivizuddhavRtyA'rthopArjanamiti / nAma vAsupUjya (12veM tIrthakara) hai| (cA. sA. pR. 21; kArtike. TI. 361) / 2. kRSiH vAstu- 1. vAstu agAram / (sa. si. 7-26; pazupAlanaM vaNijyA ca vArtA vaizyAnAm / (nItivA. ta. vA. 7, 26, 1) / 2. vAstu ca gRham / (ta. 8-1, pR. 63) / 3. asimaMsi: kRSistirya poSaM vRtti zruta. 7-26) / 3. vAstu gRha-haTTApavarakAdi
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikathA] 666, jaina-lakSaNAvalI [vikriyA kam / (kArtike. TI. 340) / 4. vAstu vastrAdi- maMzabhedaM kRtvA anekAtmakaikatvavyavasthAyAM nara-siMhasAmAnyam xxx (lATIsaM. 100) / siMhatvavatsamudayAtmakamAtmarUpamabhyupagamya kAlAdi1 vAstu nAma ghara kA hai / 4 vastra prAdi sAmAnya bhiranyonyaviSayAnupravezarahitAMzakalpanaM vikalAdeSAH, ko vAstu kahA jAtA hai| xxx / (ta. vA. 4, 42, 16) / 3. astyeva vikathA-1. viruddhA vinaSTA vA kathA vikathA, nAstyeva pravaktavya eva astinAstyeva astyavaktavya sA ca strIkathAdilakSaNA / (prAva. sU.pra. 4, hari. eva nAstyavaktavya eva astinAstyavaktavya eva ghaTa va.pR. 580) / 2. viruddhAzcAritraM prati stryAdi- iti viklaadeshH| (jayagha. 1, pa. 203); pracaM viSayAH kathAH vikthaa:| (samavA. vR. 4) / 3. ca vikalAdezo nayAdhIna: nayAyattaH, nayavazAdutpatta viruddhA saMyamabAdhakatvena, kthaa-vcnpddhtirvikthaa| iti yAvat / (jayadha. 1, pR. 204) / 4. abheda. (sthAnA. abhaya. va. 282) / 4. vikathA mArga- vRttyabhedopacArayoranAzrayaNe ekadharmAtmakavastuviSayaviruddhAH kthaaH| (sA. dha. svo. TI. 4-22) / bodhajanaka vAkyaM vikalAdezaH / (sapkabhaM. 5. 20) / 5. vilakSaNAH saMyamaviruddhAH kathA vAkyaprabandhAH 2 niraMza bhI vastu ke gaNabheda kI apekSA se aMzoM vikathAH / (go. jI. ma. pra. 34) / 6. saMyanaviru- kI kalpanA jo kI jAtI hai usakA nAma vikalAdeza ddhAH kathAH vikathAH / (go. jI. jI. pra. 34) / hai| jisa prakAra aneka khAMDa, anAra aura kapUra 1 viruddha athavA ghAtaka strIkathA va bhojanakathA prAdi ke aneka rasayukta pAnaka (peya) dravya kA prAdi jaisI carcA ko vikathA kahA jAtA hai / 5 jo svAda lekara aneka rasasvarUpatA kA nizcaya karate carcA saMyama kI vighAtaka ho use vikathA kahate haiN| hae apanI zaktivizeSa se yaha bhI hai, yaha bhI hai' vikathAnayoga- artha - kAmopAyapratipAdanaparANi isa prakAra se vizeSa nirUpaNa kiyA jAtA hai usI kAmandaka-vAtsyAyanAdIni zAstrANi / (samavA. prakAra anekAtmaka eka vastu kA nizcaya karake kR. 26) / kAraNavizeSa ke sAmarthya se vivakSita sAdhyavizeSa dhana aura kAma ke upAyoM kI prarUpaNA karane vAle kA jo nirdhAraNa kiyA jAtA hai, ise vikalAdeza kAmandaka evaM vAtsyAyana prAdi zAstroM ko vikathA- samajhanA caahie| nayoga kahA jAtA hai| vikalpa-abhyantare sukhyahaM duHkhyaham ityAdi harSavikalacaraNa-vikalamapUrNam aNuvratAdirUpaM cara- viSAdapariNAmo vikalpaH / (paMcA. kA. jaya. va. Nam / (ratnaka. TI. 3-4) / aNuvrata, guNavrata aura zikSAvatarUpa caraNa (cAritra) 'maiM sukhI hUM' athavA 'maiM duHkhI hUM' isa prakAra jo ko paripUrNa na hone ke kAraNa vikalacaraNa yA antaraGga meM harSa-viSAda rUpa pariNAma hotA hai vaha vikalacAritra kahA jAtA hai| vikalpa kahalAtA hai| vikalapratyakSa-1. dave khette kAle bhAve jo vikalpadhI-xxx tasya vikalpadhI: nirNayaparamido du avabodho / bahuvihabhedapabhiNNo so hodi rUpA buddhirAvirbhavati, tadrUpatayA darzanaM pariNamata pa: 13-50) / ityarthaH / (nyAyaku. 1-5, pR. 116) / 2. tatra katipayaviSayaM (pAramArthikapratyakSaM) vika- prasaMgAnusAra nirNayarUpa buddhi ko vikalpadhI kahA lam / (nyAyado. pR. 34) / jAtA hai| yaha vikalpabuddhi darzana ke pazcAt 1 dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA jo hotI hai| parimita jJAna hotA hai use vikalapratyakSa kahate haiN| vikRtigopucchA--samANaTThidigovucchANaM samUho vikalAdeza-1. vikalAdezo nayAdhInaH / (sa. vigidigovucchA NAma / (dhava. pu. 10, pR. 250) / si. 1-6; ta. vA. 4, 42, 13; dhava. pu. 6, pR. samAna sthiti vAlI gopucchAtroM ke samUha ko 165 ud.)| 2. niraMzasyApi guNabhedAdaMzakalpanA vikRtigopucchA kahate haiM / vikalAdezaH / svena tattvenApravibhAgasyApi vastuno vikriyA--1. aSTaguNaizvaryayogAdekAnekASu-mahavivikvaM gaNarUpaM svarUpoparajakamapekSya prakalpita- ccharIravividhakaraNaM vikriyaa| (ta. vA. 2,36,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikSepaNI kathA] 6 ) ; vividhakaraNaM vikriyA / (ta. vA. 2,47, 4) / 2. praNimAdivikriyA, tadyogAt pudgalAzca vikriyeti bhaNyante / ( dhava. pu. 1, pu. 262 ) / 3. vikriyA vikAra:, pUrvAkAraparityAgA'jahadvRttottarAkAragamanam / x x x vividhA nAnAprakArA kriyA kAryakAraNaM sA ( vikriyA ) | ( nyAyaku. 2-6, pR. 396 ) / 4. sato bhAvasyAntarAvAptivikriyA / ( prAptamI. basu. vR. 37) / 1 praNimA-mahimAvi bhrATha guNoM ke sAmarthya se eka va zraneka tathA choTA va bar3A ityAdi aneka prakAra ke jo rUpa grahaNa kie jAte haiM, isakA nAma vikriyA hai / vikSepaNI kathA - 1. sasamaya parasamayagadA kathA du vivadevaNI nAma / (bha. prA. 656 ) 2. kahiUNa sasamayaM to kahei parasamayamaha vivaccAsA / micchAsammAvAra emeva havaMti do bheyA // jA sasamayavajjA khalu hoi kahA loga veyasaMjuttA / parasamayANaM ca kahA esA vikkhevaNI NAma / jA sasamaeNa puvvi akkhAyA taM chubhejja parasamae / parasAsaNavakkhevA parassa samayaM parikahei / / ( dazavaM. ni. 166-68 ) / 3. vikkhevaNI NAma parasamaeNa sasamayaM dUsaMtI pacchA digaMtara suddhi kareMtI sasamayaM yAvaMtI chaddavva Navapayatthe parUvedi / XX X uktaM ca - XX X vikSepaNa tattvadigantazuddhim / ( dhava. pu. 1, pR. 105 va 106) / 4. yA kathA svasamayaM parasamayaM vAzritya pravRttA sA vikSepaNI aNyate - sarvathA nityaM sarvathA kSaNikam ekamevAnekameva vA sadeva [ prasadeva ] vijJAnamAtraM vA zUnyamevetyAdikaM parasamayaM pUrvapakSIkRtya pratyakSAnumAnena Agamena ca virodhaM pradarzya kathaMcitrityaM kathaMcidanityaM kathaMcidekaM kathaMcidane kam ityAdisvasamaya nirUpaNA ca vikSepaNI / (bha. prA. vijayo. 656 ) / 5. XXX vikSepaNIM kumatanigrahaNa yathArham / (na. dha. 7-88) 6 pramANanayAtmakayuktiyuktahetuvAdabalena sarvathaikAntAdiparasamayArthanirAkaraNarUpA vikSepaNI kathA / (go. jI. ma. pra. va jI pra. 357 ) 7. paMcatthikAya kahaNaM vakkhANijjai sahAvado jattha / vikkhevaNI vi ya kahA kahijjai jattha bhavvANaM / paccakkhaM ca parokkhaM mANaM duvihaM NayA pare dubihA / parasamayavAdakhevo karijjaI vitrA jattha // daMsaNa NANa caritaM dhammo titthayara 667, jaina - lakSaNAvalo [vigrahagati devadevassa / tamhA pabhAvatezro vIriyavama [ra] NANasuhaAdi || ( aMgaNa. 1, 61-63, pR. 269 ) / 1 svamata aura paramata ke zrAzrayase jo carcA kI jAtI hai usakA nAma vikSepaNI kathA hai / 2 prathamataH svamata ko kahakara pazcAt jo paramata kA kathana kiyA jAtA hai, isake biparIta prathamataH paramata ko dikhalA kara phira apane mata ko jo pragaTa kiyA jAtA hai; isI prakAra mithyAvAda ko pUrva meM kaha kara phira jo samyagvAda ko tathA isake viparIta pUrva meM samyagvAda ko kahakara phira jo mithyAvAda kA kathana kiyA jAtA hai, isa sabako vikSepaNI kathA kahA jAtA hai / isa prakAra ukta kathA ke cAra bheda ho jAte haiM / svamata ko chor3akara jo loka (bhArata va rAmAyaNa prAvi ) aura veda (Rgveda prAdi) se saMyukta sAMkhya evaM bauddha Adi parasamayoM kI carcA kI jAtI hai usakA nAma bhI vikSepaNI kathA hai / svamata ke dvArA jo pUrva meM kathA kI gaI hai usakA parasamaya meM doSodbhAvana karate hue kSepaNa karanA cAhie / prathavA paramata ke dvArA vyAkSepa ke hone para-zrotA ke sanmArga ke zrabhimukha hone para - paramata kA bhI kathana kiyA jAtA hai / 'vikSipyate zranayA sanmArgAt kumArge kumArgAd vA sanmArge zrotA iti vikSepaNI' prarthAt jisake zrAzraya se zrotA sanmArga se kumArga meM athavA kumArga se sanmArga meM pheMkA jAtA hai usakA nAma vikSepaNI kathA hai| isa nirukti ke anusAra usakA 'vikSepaNI kathA' yaha sArthaka nAma hai / vigraha - 1. aparAdho vigrahaH / (nItivA. 28-44, pR. 324) / 2. yadA yasya vijagISoH ko'pyaparAdhaM karoti tadA vigrahaH syAt / (nItivA. TI. 28, 44) / vijaya ko icchA rakhane vAle kA jaba koI aparAdha karatA hai taba vigraha hotA hai / sandhi zrAdi SADguNya meM yaha dUsarA hai / vigrahagati - 1. vigraho dehaH, vigrahArthI gativigrahagatiH / athavA viruddho graho vigrahaH vyAghAtaH, karmAdAne'pi nokarma pudgalAdAnanirodha ityarthaH / vigraheNa gatiH vigrahagatiH / ( sa. si. 2-25) / 2. vigraho dehastadarthA gativigrahagatiH / zradArikAdizarIranAmodayAttannivRttisamarthAn vividhAn
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ vighna 668, jana-lakSaNAvalI [vicikitsA pudgalAn gRhNAti, vigRhyate vAso saMsAriNeti vicAra-sa khalu vicArajJo ya: pratyakSeNopalabdhavigraho dehaH, vigrahAya gativigrahagatiH / xxx mapi sAdhu parIkSyAnutiSThati / (nItivA. 15-6, viruddho graho vigraho vyAghAta iti vA / athavA pa. 175) / viruddho graho vigraho vyAghAta.. padagalAdAna nirodha jo pratyakSa se upalabdha bhI vasta ko bhalIbha ityarthaH / vigraheNa gativigrahagatiH, prAdAnanirodhena __parIkSA karake kArya ko karatA hai use vicAra gatirityarthaH / (ta. vA. 2, 25, 1-2; dhava. pu. mAnA jAtA hai| 1, pR. 266) / 3. vigraho vakramacyate, vigraheNa vicikitsA- dekho nivicikitsaa| 1. vicimuktA gativigrahagatiH azva-rathanyAyena, vigrahapradhAnA kitsA mativibhramo yUvatyAgamopapanne'pyarthe phalaM prati vA gatiH vigrahagatiH zAkapAthibAdivat / (ta. bhA. samohaH --kimasya mahatastapaHklezAyAsasya sikatAkasiddha. va. 2-26) / 4. vigraho hi zarIraM syAttadarthaM Nakavalakalpasya kanakAvalyAderAyatyAM mama phalasampad yA gatirbhavet / vizIrNapUrvadehasya sA vigrahagatiH bhabiSyati kiM vA neti, ubhayatheha kriyAH phalavatyo smRtA / (ta. sA. 2-96) / 5. vigrahaH zarIrama, niSphalAzca dRzyante kRSIbalAnAm IxxxathavA tadarthaM gtivigrhgtiH| Xxx athavA viruddho vicikitsA vidvajja gupsA, vidvAMsaH mAghavo viditagraho grahaNaM vigrahaH, karmazarIragrahaNe'pi nokarmalakSaNa- saMsArasvabhAvAH parityaktasamastasaGgAsteSAM jugupsA zarIraparityAga ityarthaH / vigraheNa gatiH vigrhgtiH| nindaa| tathA hi-xxx| (zrA. pra. TI. ekasya parihAreNa dvitIyasya grahaNena gatiH vigraha- 87) / 2. vicikitsA cittaviluptirvidvajjugupsA gatiH / (ta. vRtti zruta. 2-25) / vaa| (sUtrakR. sU. zI. vR. 10-3, pR. 186) / 3. 1 vigraha kA artha zarIra hotA hai, zarIra ke nimitta vicikitsA cittaviplavaH. sA ca satyapi yuktyAga-navIna zarIra ko prApta karane ke lie-jo jIva kI gati hamrA karatI hai use vigrahagati kahate kaNakavalavannisvAdasyAyatyAM phalasampad bhavitrI, atha haiM / athavA vigraha kA artha vyAghAta-nokarmapud- klezamAtramevedaM nirjarAphalavikalamiti / ubhayathA galoM kA nirodha hai, isa prakAra ke vigraha se jo hi kriyA dRzyante saphalA aphajJAzca, kRSIvalAdInAgAta hotI hai use vigrahagati samajhanA caahie| miva iyamapi tathA sambhAvyate / (yogazA. svo. vighna-dAnAdibihananaM vighnH| (ta. vA. 6, viva. 2-17, pR. 188) / 4. vicikitsA mati27, 1) / vibhramaH / (vyava. bhA. malaya. 67, pR. 27) / 5. dAna-lAbhAdi ke vinAza kA nAma vighna hai| kopAdito jugupsA dharmAGge yA 'zucau svto'nggaadau| vicaya-1. vicayanaM vicayo viveko vicAraNa- vicikitsA ratnatrayamahAtmyArucitayA dRzi malaH mityarthaH / (sa. si. 6-36) / 2. vicitiviveko saa|| (ana. dha. 2-76) / 6. ratnatrayapavitrANAM vicAraNaM vicayaH / vicitivicayo viveko vicAra- pAtrANAM rogapIDite / durgandhAdau tano nindA vici tyanAntaram / (ta. vA. 6, 36, 1) / kitsA malaM hi nat // (dharmasaM. zrA. 4-47) / 1 vicaya, viveka aura vicAraNA ye samAnArthaka 7. vicikitsanaM vicikitsA xxx ratnatrayazabda haiN| maNDitazarIrANAM jugupsanaM snAnAdyabhAvadoSodbhAvanaM vicAra-dekho vIcAra / 1. vicAro'rtha-vyaJjana- vicikitsA / (ta. vRtti zruta. 7-23; kAtike. yogasaMkrAntiH / (ta. sU. (zve.) 6-46) / 2. TI. 326) / 8. prAtmanyAtmaguNotkarSabuddha yA svApratyakSAnumAnAgamairyathAvasthitavastuvyavasthApanaheturvi- tmaprazaMsanAt / paratrApyapakarSeSu buddhivicikitsA cAraH / (nItivA. 12-2) / smtaa|| (lATIsaM.4-100, paMcAdhyA. 2-578) / 1 artha, vyaJjana (zabda) aura yoga inake parivartana 1yakti aura pAgama se saMgata padArtha ke bhI viSaya kA nAma vicAra hai| 2 pratyakSa, pranamAna praura meM jo phala ke prati 'bAlukAkaNoM ke bhakSaNa ke mAgama ke prAzraya se jo yathAvasthita vastu ko samAna ina kanakAvalI prAdi tapoM ke kleza kA phala vyavasthA kA kAraNa hai usakA nAma vicAra hai| bhaviSya meM kucha prApta hogA yA nahIM, kyoMki kisAna
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicikitsAviraha | 66, jaina - lakSaNAvalI [vijAtidravya upacaritaprasa. niSphala donoM prakAra kI dekhI jAtI haiM' isa prakAra kA jo buddhibhrama hotA hai use vicikitsA kahA jAtA hai / athavA vidvajjugupsA kA nAma vicikitsA haividvAn se abhiprAya una sAdhunoM kA hai jo saMsAra ke svabhAva ko jAnakara samasta parigraha kA pari tyAga kara cuke haiN| unake prati zarIra kI malinatA zrAdi ko dekhakara ghRNA kA bhAva honA, yaha ukta vicikitsA kA lakSaNa hai / 5 ratnatraya ke mAhAtmya ko na jAnakara usake viSaya meM ruci na rakhate hue jo svabhAvataH apavitra, parantu ukta ratnatrayasvarUpa dharma ke kAraNabhUta zarIra prAdi ke viSaya meM koSAdi ke vaza glAni kI jAtI hai, ise vicikitsA kahate haiM / yaha samyagdarzana ko malina karane vAlA usakA eka praticAra hai / vicikitsAviraha - dekho nirvicikitsA / zarI Adi ke dvArA kI jAne vAlI kriyAyeM saphala zrora vijAtiguNaprasadbhUtavyavahAranaya--1 vijAtIyaguNe vijAtIyaguNAropaNA'sad bhUtavyavahAraHmuttaM iha maiNANaM muttimadavveNa jaNNiyaM jahmA ! jai hu muttaM gANaM tA kaha khaliyaM hi mutteNa / / (la. na. ca. 54 ) / 2. vijAtiguNe vijAtiguNAvaropaNo'sadbhUtavyavahAraH- muttaM iha mahaNANaM muttimadavveNa jaNi jamhA / jai Na hu mRttaM NANaM to ki khalizro hu mutteNa // ( dravyasva. pra. nayaca. 226) / zucitva [va] bhAvamavagamya zucIti mithyAsaMkalpApanayo'tha vA'rhatpravacane idamayuktaM ghoraM kaSTaM na cedidaM sarvamupapannamityazubhabhAvanAnirAso vicikitsAvirahaH / (cA. sA. pR. 3) / zarIra Adi kI pavitratA ko jAnakara 'yaha pavitra hai' isa prakAra kI mithyA kalpanA ko dUra karanA, isakA nAma nirvicikitsAviraha hai / athavA, zrArhata mata meM kAyotsargAdi ke rUpa meM jo bhayAnaka kaSTa kA vidhAna kiyA gayA hai yaha anucita hai, yadi yaha na hotA to saba saMgata thaa| isa prakAra kI bhAvanA ko dUra karanA, ise vicikitsAviraha jAnanA cAhie / vicitta, vicitra dhyAna - vicitraM nAnAprakAraM yad dhyAnam / athavA vigataM cittaM cittodbhavazubhAzubha vikalpajAlaM yatra tadvicittaM dhyAnam / (bR. dravyasaM. TI. 48 ) / 'vicittajhANappa siddhIe' isa gAthAMza meM upayukta 'vicitta' zabda ke saMskRta meM do rUpa hote haiMvicitra aura vicitta / inameM se TIkAkAra brahmadeva ne prathamataH vicitra kA artha nAnA prakAra karake tatpazcAt 'vicitta' ko grahaNa karate hue yaha kahA hai ki jisa dhyAna meM citta ke zubha-azubha vikalpa vigata haiM- naSTa ho cuke hai use vicitta dhyAna kahA jAtA hai / 1 vijAtIya guNa meM vijAtIya guNa kA zrAropa karake kathana karanA, yaha vijAtiguNa zrasadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai / jaise- zrAtmA ke zramUrtika matijJAna guNa meM mUrtika karmapudgala se baddha hone ke kAraNa kathaMcit mUrti prAtmA ke usa matijJAna ko mUrtika kahanA | vijAtidravyaprasadabhUtavyavahAranaya- 1. vijA tIyadravye vijAtIyadravyAropaNo'sadbhUtavyavahAraHeiMdiyAdidehA NiccattA je vi poggale kAye / te jo bhai jIvo vahAro so vijAtIno // (la. nayaca. 53 ) 2. vijAtIyadravye vijAtIya dravyAvaropaNA prasadbhUtavyavahAraH-- eiMdiyAidehA NivvattA je viproggale kAye / te jo bhaNei jIvA vavahAro so vijAIzrI // ( dravyasva. pra. nayaca. 225 ) / 1 vijAtIya dravya meM vijAtIya dravya kA zrAropaNa karake jo kathana kiyA jAtA hai use vijAtidravya asadbhUtavyavahAranaya kahate haiN| jaise- vijAtIya ( acetana) pudgala se nirmita ekendriya zrAdi ke zarIra ko jIva kahanA / vijAtidravyaupacarita asadabhUtavyavahAranaya -- 1. vijAtIyadravye vijAtIyadravyAropaNa upacaritAsadbhUtavyavahAraH - zrAharaNahemarayaNaM vatthAdIyA mamatti jaMpato / uvayAraprasanbhUyo vijAdidavvesu NAyavvo / (la. nayaca. 74) / 2. prAharaNa hemarayaNaM vacchAdIyA mamedi japyaMto / uvayariyaprasanbhU vijAidavvesu NAyavvo / dravyasva. pra. nayaca. 245) / 1 vijAtIya dravya meM vijAtIya dravya kA prAropaNa karake jo vyavahAra huA karatA hai use vijAtidravya upacarita prasadbhUta vyavahAranaya kahate haiN| jaise-
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijAtya sadbhUtavyavahAranaya ] 1000, 'zrAbharaNa aura vastra prAdi mere haiN| isa prakAra kA vyavahAra / jaina - lakSaNAvalI vijAtyasadbhUtavyavahAranaya vijAtya sadbhUtavyavahAro yathA mUrta matijJAnaM yato mUrtadravyeNa janitam / ( zrAlApapa. pU. 136 ) / mUrta dravya se utpanna matijJAna ko mUrta kahanA, yaha vijAti zrasadbhUtavyavahAranaya kA lakSaNa hai / vijAtyupacarita prasadbhUtavyavahAra nayavi jAtyupacaritA sadbhUtavyavahAro yathA vastrAbharaNa hemaratnAdi mama / ( zrAlApa bR. 136 ) / vijAtIya ( zracetana) vastra, zrAbharaNa, suvarNa aura ratna zrAdi ko ye mere haiM' aisA mAnanA, ise vijAti upacarita prasadbhUta vyavahAra naya kahA jAtA hai / vijigISu rAjAtma- deva dravya - prakRtisaMpanno nayavikramayoradhiSThAnaM vijigISuH / ( nItivA. 26- 23, pu. 318 ) / rAjyAbhiSeka, pUrvopArjita puNya karma, koSa aura zramAtya zrAdi rUpa prakRti ina cAra se yukta hokara jo nIti aura parAkrama kA sthAna hotA hai use vijigISu kahA jAtA hai / vijigISukathA - vAdi-prativAdinoH svamatasthApanArthaM jaya-parAjayaparyantaM parasparaM pravartamAno vAgvyApAro vijigISukathA || ( nyAyadI. pU. 79 ) / vAdI aura prativAdI ke madhya meM apane-apane mata ko pratiSThita karane ke lie jaya yA parAjaya paryanta jo vacana kA vyavahAra ( vAda-vivAda ) hotA hai use vijigISukathA kahate haiM / vijJapti - vizeSarUpeNa jJAyate tarkito'rtho'nayA iti vijJapti: / ( dhava. pu. 13, pR. 243 ) / jisake dvArA tarkasaMgata padArtha vizeSa rUpa se jAnA jAtA hai use vijJapti kahate haiM / yaha eka pravAya matijJAna kA paryAyanAma hai / vijJAna- 1. moha-sandeha - viparyAsavyudAsena jJAnaM vijJAnam / ( nItivA. 5-46, pR. 56 ) / 2. vivighaM sva-parasambandhi jJAnaM bhAsanaM yasya yasmin vA tadvijJAnam / ( nyAyaku . 3, pR. 26) / 3. vizeSasya jAtyAdyAkArasya jJAnamavabodhanaM nizcayo yasya tadvijJAnam, vizeSeNa vA saMzayAdivyavacchedena jJAnamava bodhanaM nizcayo yasya tadvijJAnamiti / ( laghIya. abhaya vR. 3) / [vitarka 1 zradhyavasAya, sandeha aura viparItatA se rahita jo jJAna hotA hai use bijJAna kahA jAtA hai / 2 jisa jJAna meM sva-paraviSayaka vividha prakAra kA pratibhAsa hotA hai usakA nAma vijJAna hai / viTa - vyasaninAM preSaNAjjIvI viTaH / (nItivA. 14 - 20, pR. 173 ) / jo vyasanI janoM ko bhejakara prAjIvikA calAtA hai use viTa kahA jAtA hai / viTatva- 1. viTatvaM bhaNDimA pradhAnakAya vAkprayogaH / ( ratnaka. TI. 3-14) / 2. viTatvaM bhaNDavacanAdikam prayogyavacanam (kArtike. TI. 337-38) / 1 azlIla bhASaNa karanA va zarIra kI kuceSTA karanA, isakA nAma viTatva hai / yaha brahmacaryANuvrata kA eka praticAra hai / viDauSadhiRddhi-- 1. mutta-purIso vi puDhaM dAruNabahujIvavAyasaMharaNA / jIe mahAmunIgaM vipposahiNAma sA riddhI // ( ti pa 4 - 1072 ) / 2. vi. DuccAra prauSadhiryeSAM te viDauSadhiprAptAH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203 ) / 3. viDuccAra: zukra-mUtraM cauSadhi prApto yeSAM te viDauSadhiprAptAH / (cA. sA. pR. eC) 1 1 jisa Rddhi ke prabhAva se mahAmuniyoM kA mUtra aura mala bhI jIvoM ke bahuta se rogoM ko naSTa karane vAle hote haiM use viDauSadhi yA viprauSadhi Rddhi kahate haiM / vitata - 1. taMtrIkRtavINA - sughoSAdisamudbhavo vitataH / ( sa. si. 5 - 24; ta. vA. 5, 24, 5; ta. zlo. 5 - 24 ) / 2. vitado NAma bherI mudiMga-paTahAdisamubbhUdo saddo / (ghava. pu. 13, pR. 221) / 3. vitataM paTahAdikam / (paMcA. kA. jaya. vR. 79 ) / 4. vitataM vINAdi / (rAyapa. malaya. vR. pR. 96 ) / 5. taMtrI vihitavINAdyudbhavaH sughoSaH kinnaraizca ullapita ityAdikaM vitataH / (ta. vRtti zruta. 5-24) / / 1 taMtrIkRta hogA aura sughoSA zrAdi se jo zabda utpanna hotA hai use vitata kahA jAtA hai| vitarka - 1. vitarkaH zrutam / (ta. sU. 6-43 / 2. jamhA sudaM vitakkaM XXX / (bha. zrI. 1881) / 3. vizeSeNa tarkaNa mUhanaM vitarkaH, zrutajJAnamityarthaH / ( sa. si. 6-43; ta. vA. 9-43 / /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitarka] 1001, jaina-lakSaNAvalI [vidyA 4. vitarkaH zrutaM dvAdazAGgam / (dhava. pu. 13, pR. vidUSaka-sarveSAM prahasanapAtraM vidUSakaH / (nItivA. 77) / 5. vitarko dvAdazAMgaM tu shrutjnyaanmnaavilm| 14-21, pR. 173) / (ha. pu. 56-57) / 6. Xxx vitarkaH zruta- jo sabakI haMsI kA pAtra-sabako haMsAne vAlAmucyate / (ma. pu. 21-172; jJAnA. 42-15, hotA hai use vidUSaka kahA jAtA hai / pR. 433) / 7. zrutaM yato vitarka: syAt xx videha-1. videhayogAjjanapade videhavyapadezaH / x / (ta. sA. 7-46) / 8. vitarko dvAdazAMga- vigatadehAH videhAH / ke punaste ? yeSAM deho nAsti, zrutajJAnam / (cA. sA. pR. 61) / 6. svazuddhAtmA- karmabandhasantAnocchedAt / ye vA satyapi dehe vigatanubhUtilakSaNaM bhAvabhutaM tadvAcakamantarjalpavacanaM vA zarIrasaMskArAste videhAstadyogAjjanapade videhavyapavitarko bhaNyate / (ba. dravyasaM. TI. 48) / 10. dezaH / (ta. vA. 3, 10, 11) / 2. atha dehamamavizeSeNa viziSTaM vA tarkaNaM samyaggrahaNaM vitarkaH svamUlabhatamithyAtva-rAgAdivibhAvarahite kevalajJAnazrutajJAnam / (ta. vRtti zruta. 6-43) / darzana-sukhAdyanantaguNasahite ca nijaparamAtmadravye yayA 3 vizeSa rUpa se jo tarkaNArUpa hotA hai usa zruta- samyagdarzana-jJAna-cAritrabhAvanayA kRtvA vigatadehA jJAna ko vitarka kahA jAtA hai| deharahitAH santo munayaH prAcuryeNa yatra mokSaM gacchanti vitasti-1. xxx vevAdehiM viha tthiNAmA sa videho bhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 35) / 3. ya / (ti. pa. 1-114) / 2.dvAdazAMgulo vitstiH| vigato vinaSTo dehaH zarIraM munInAM yeSu te videhAH, (ta. vA. 3, 38, 6, pR. 208) / 3. xxx prAyeNa muktipadaprAptihetutvAt / (ta. vRtti zruta. pAdadvaya punaH / vitasti XXX // (ha. pu. 1jo karmabaMdha kI paramparA se rahita ho jAne ke pu. puSpa. 2-7, pR. 24) / 5.xxx vepAdehi ya kAraNa zarIra se rahita ho jAte haiM unheM videha kahA tahA vihatthI du / (jaM.dI. pa. 13-32) / jAtA hai, athavA jo zarIra ke rahate hue bhI 6. dvAbhyAM padAbhyAM vitastiH / (ta. vRtti zruta. 3, zarIrasaMskAra se rahita hote haiM unako videha kahate 38) / haiM / ukta videha janoM ke sambandha se janapada (kSetra) 1 do pAdoM (12 caMguloM) kA eka vitasti hotA ko videha janapada yA videha kSetra kahA jAtA hai| vidyA-1. itthI vijjA'bhihimA xxx / vidAraNa kriyA-1. parAcaritasAvadhAdiprakAzanaM vijjA sasAhaNa vA xxx // (vizeSA. vidAraNa kriyaa| (sa. si. 6-5; ta. vA. 6, bhA. 3, 3589, pR. 711) / 2. xxx vidyA 5, 10) / 2. parAcaritasAvadhakriyAdestu prakAza- zAstropajIvane // (ma. pu. 16-181) / 3 yAH nam / vidAraNakriyA sAnyA dhiividaarnnkaarinnii|| samadhigamyAtmano hitame-[ma-vaityahitaM cApohati (ha. pu. 58-76) / 3. parAcaritasAvadhaprakAzana- tA vidyaaH| (nautivA. 5,54, pR. 56) / 4. samiha sphuTam / vidAraNakriyA tvanyA syAdanyatra ___ sAdhanA vidyA / yadi vA yasyAdhiSThAtrI devatA sA vizuddhitaH / / (ta. zlo. 6, 5, 16) / 4. para- vidyA / (vyava. bhA. malaya.. tu. vi. pR. 117) / vihitaguptapApaprakAzanaM vidAraNakriyAH / (ta. vRtti 5. yatra maMtradevatA strI vidyA, xxx athavA zruta. 6-5) / sAdhanasahitA vidyaa| (prAva. ni. malaya. vR. 631, 1dUsare ke dvArA prAcarita pApa Adi ke prakAzita pR. 513) / 6. maMtra-japa-homAdisAdhyA strIdevatAkarane kA nAma vidAraNa kriyA hai| dhiSThAnA vA vidyA / (yogazA. svo. viva. 1-38, vidizA-sagadANAdo kaNNAyAreNa didakhettaM pR. 136) / 7. vidyA sAdhitasiddhA syAt xx vidisA / (dhava. pu. 4, pR. 226) / X / (ana. gha. svo. TI. 5-25 ud.)| apane sthAna se karNa ke prAkAra se sthita kSetra kA 1 jisa maMtra kI adhiSThAtrI strI devatA huyA karatI nAma vidizA hai| hai, athavA jo japa prAdi anaSThAna ke dvArA siddha la. 126
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA kArya] 1002, jaina-lakSaNAvalI [vidyAnupravAda kI jAtI hai use vidyA kahate haiN| 2 zAstra ke dvArA harA, sayalavijjAyo chaMDiUNa gahidasaMjamavijjAharA -paThana-pAThana prAdi karake-jo AjIvikA kI vi hoMti vijjAharA, vijjAvisayaviNNANassa tatthujAtI hai use vidyAvRtti kahA jAtA hai| 3 ninako vlNbhaado| paDhidavijjANupavAdA vi vijjAharA, jAnakara prANI apane hita ko samajhatA hai aura tesi pi vijjaavisyvinnnnaannuvlNbhaado| (dhava. pu. ahita se dUra rahatA hai unheM vidyA kahA jAtA hai| 6, pR. 77-78) / / vidyAkaryi-1. Alekhya-gaNitAdidvisaptati- 1 kula meM-pitA ke vaMza meM-vidyAoM ke dhAraNa kalAvadAtA vidyAkAryAH catuHSaSTiguNasampannAzca / karane ke sambandha se vidyAdhara kahe jAte haiN| (ta. vA. 3, 36, 2) / 2. gaNitAdidvisaptati- 2 vidyAeM tIna prakAra kI hotI haiM-jAti vidyA, kalApravINA vidyaakaaryaaH| (ta. vRtti zruta. 3, kulavidyA aura tpvidyaa| ye tIna prakAra kI vidyAeM jinake huA karatI haiM ve vidyAdhara kahalAte 1 jo lekhana va gaNita prAdi 72 kalAnoM meM nipuNa haiM / vijayA parvata para rahane vAle manuSya bhI vidyAva 64 guNoM se sampanna hote haiM ve vidyAkaryi kaha- ghara (janmajAta) hote haiN| samasta vidyAnoM ko lAte haiN| chor3akara saMyama ke dhAraka bhI vidyAdhara hote haiM, kyoMki vidyAcAraNa-ye punavidyA vazataH samutpannagamanA- vahAM bhI unake vidyAviSayaka jJAna pAyA jAtA hai| gamanalabdhayaste vidyaacaarnnaaH| (prAva. ni. malaya. jinhoMne vidyAnuvAda pUrva ko par3hA hai ve bhI vidyAdhara vR. 66, pR. 78; prajJApa. malaya. va. 273) / kahalAte haiM kyoMki unake bhI vidyAviSayaka jJAna jinake vidyA ke vaza se jAne mAne ko labdhi (Rddhi pAyA jAtA hai| yA zakti) utpanna ho jAtI hai ve vidyAcAraNa kahana vidyAdhara jina-siddhavijjANaM pesaNaM je Na lAte haiN| icchaMti, kevalaM dharaMti ceva aNNANaNi vittIe, te vidyAdoSa--1. vijjA sAdhitasiddhA tisse prAsA- vijjAharajiNA yAmadhava.. vijjAharajiNA NAma / (dhava. pu. 6, pR. 78) / pdaannkrnnehi| tasse mAhappeNa ya vijjAdosA du jo siTa kI huI vidyAnoM ke preSaNa-abhISTa kArya uppaado| (malA. 6-38) / 2. vidyAgaH siddha- kI siddhi ke lie kahIM bhejane kI icchA nahIM vidyAdiprabhAvAdipradarzanam // (prAcA. sA. 8, kiyA karate haiM yA unheM kisI prakAra kA Adeza 43) / 3. vidyA maMtreNa cUrNaprayogeNa vA gRhiNaM nahIM diyA karate haiM kevala unake ajJAna ko dUra vaze sthApayitvA labdhA (vasatiH) / (bha. prA. karane ke lie dhAraNa hI kiyA karate haiM, ve vidyAvijayo. 230) / 4. XXX vidyAmAhAtmya ghara jina kahalAte haiN| dAnataH / vidyA xxx malo'znataH / / (ana. gha. vidyAdhara zramaNa-anye'dhItadazapUrvA rohiNIprajJa5-25) / 5. siddhavidyA-sAdhitavidyAdInAM pradarzanaM pyAdimahAvidyAdibhiraGagaSTha-prase nikAbhiralpavidyAvidyopajIvanam / (bhAvaprA. TI. 96) / dibhizcopanatAnAM bhUyasInAmRddhInAma avazagA vidyA1 vidyA ke mAhAtmya ko pragaTa karake va usake dene kI prAzA dekara jo prAhAra prApta kiyA jAtA hai vegadhAraNAt vidyAdharazramaNAH / (yogazA. svo. biba. vaha vidyA nAmaka utpAdanadoSa se dUSita hotA hai| 1-8, pR. 38) / 3 maMtra athavA cUrNaprayoga ke dvArA gRhastha ko apane jo sAdhu dasa pUrvo ko par3hakara rohiNI va prajJapti anukUla karake jo vasati prApta kI jAtI hai vaha Adi mahAvidyAoM se tathA aMguSThaprasenikA Adi vidyA nAmaka utpAdanadoSa se dUSita hotI hai| kSudra vidyAnoM se prApta bahuta sI RddhiyoM ke vazI. vidyAdhara-1. kule vidyAdharA jAtA vidyAdharaNa- bhUta nahIM hote haiM ve vidyAdhara zramaNa kahalAte haiN| yogataH / (padmapu. 6-211) / 2. tivihAmro vi- vidyAnupravAda-1. samastA vidyA aSTau mahAnijjAyo jAdi-kula-tavavijjAbheeNa | xxx mittAni tadviSayo rajjurAzividhiH kSetraM zreNI lokaevamedAo tivihAno vijjAbo jesi hoMti te pratiSThA saMsthAnaM samuddhAtazca yatra kathyate tadvidyAnavijjAharA / teNa veaDDhaNivAsimaNuprA vi vijjA- vAdam / (dhava. 'vidyaanuprvaadm')| (ta. vA. 1,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAnupravAda] 1003, jaina-lakSaNAvalI [vidhAtA 20, 12, pR. 76; dhava. pu. 6, pR. 222-23) / vidyA kA prayoga karake jo bhojana prApta kiyA 2. vijjANuvAdaMNAma puvvaM paNhArasaNhaM vatthUNaM 15 jAtA hai use vidyApiNDa kahA jAtA hai| yaha sAdhu tiNNisayapAhuDANaM 300 egakoDi-dasalakkhapadehi ke lie pAhAraviSayaka eka utpAdanadoSa hai| 11000000 aMguSThaprasenAdInAM alpavidyAnAM sapta- vidyAvAna - vidyA: prajJaptyAdayaH zAsanadevatAstAH zatAni rohiNyAdInAM mahAvidyAnAM paJcazatAni sAhAyake [sahAyakAH] yasya sa vidyAvAn / (yogaantarikSa-bhaumAGa-svara-svapna-lakSaNa-dhyajana-chinnA- zA. svo. viva. 2-16) / nyaSTo mahAnimittAni ca kathayati / (dhava. pu. 1, zAsanadevatA svarUpa prajJapti prAdi vidyAeM jisakI pR. 121) / 3. vijjANupavAdo aMguTThapaseNAdisatta- sahAyaka hotI haiM vaha vidyAvAn kahalAtA hai| sayamaMte rohiNigrAdipaMcasayamahAvijjAo ca vidyut-ratta-dhavala-sAmavaNNAzro tejabbhahiyAno tAsi sAhaNavihANaM siddhANaM phalaM ca vnnnnedi| kuviyabhujaMgovva calaMtasarIrA mehesu uvalabbhamANAmo (jayadha. 1, pR. 144) / 4. vidyAnuprabAdaM dazamaM vijjUno NAma / (dhava. pu. 14, pR. 35) / tatrAneke vidyAtizayA vaNitAstatparimANamekA pada. krodha ko prApta hote hue sarpa ke samAna jo meMghoM ke koTI daza ca padazatasahasrANIti / (sthAnAM. abhaya. madhya meM lAla, dhavala va zyAma (kAle) raMga vAlI vR. 147) / 5. vidyAnuyogo rohiNIprabhatividyA- teja se saMyakta caMcalaprabhA upalabdha hotI hai use sAdhanAbhidhAyakAni shaastraanni| (samavA. abhaya, vR. vidyut (bijalI) kahA jAtA hai / 26) / 6. dazalakSakakoTipadaM kSudravidyAsaptazatIM vidyAsiddha-dekho vidyA / 1. vijjANa cakkavaTTI mahAvidyApaJcazatIm aSTAMganimittAni ca prarUpa- vijjAsiddho sa jassa vegAvi / sijjhijja mahAyat pRthuvidyAnupravAdam / (zruta. bha. TI. 12, pR. vijjA vijjAsiddho'jjakha uDubva / / (prAva. ni. 176) / 7. paMcazatamahAvidyAH saptazatakSudravidyA 632, pR. 513) / 2. vidyAnAM sarvAsAM cakravartI aSTAMgamahAnimittAninirUpayat dazalakSAdhikakoTipadapramANaM vidyAnupravAdapUrvam / (ta. vRtti bhuta. 1-20) / 8. vijjANuvAdapuvvaM payANi igikoDi siddhat sa vidyAsiddhaH, sAtizayatvAt / (prAva. ni. hoti dasalakkhA / aMguTThapaseNAdI lahuvijjA sattasaya- malaya. vR. 632) / mettA // paMcasayA mahavijjA rohiNIpamahA pakAsaye vidyAnoM kA jo cakravartI-adhipati-ho use cAvi / tesi sarUvasatti sAhaNapUyaM ca maMtAdi / vidyAsiddha kahA jAtA hai / athavA jise ambakUSmAsiddhANaM phalalAhe bhoma-gayaNaMgasaddachiNNANi / sumiNaM Do va mahArohiNI prAdi koI eka hI vidyA siddha lakkhaNavijaNa aTTa NimittANi jaM khi|| (aMgapa. hai use vidyAsiddha kahate haiN| jaise prArya khapuTazramaNa 2, 101-3, pR. 266) / paadi| 1 jisa zruta meM samasta vidyAoM, pATha mahAnimittoM, vidrAvaNa-1. aMgacchedanAdivyApAraH viddAvaNa / unake viSaya, rAjurAzi ke vidhAna, kSetra, zreNI, (dhava. pu. 13, pR. 46) / 2. prANino'GgacchedAdilokasthiti, saMsthAna aura samudghAta kA kathana kiyA vidrAvaNamabhidhIyate / (bhAvaprA. TI. 66) / jAtA hai use vidyAnupravAda pUrva kahate haiM / vidyAnuyoga 1prANiyoM ke nAsikA Adi avayavoM ke chedane prAdi aura vidyAnuvAda usake nAmAntara haiN| jina zAstroM rUpa pravRtti ko vidrAvaNa kahA jAtA hai| meM rohiNI prAdi vidyAoM ke sAdhane kA kathana kiyA vidhAtA-vyavasthAnA vidhAtA tvaM bhavitA vivijAtA hai unakA nAma vidyAnayoga hai| dhAtmanAm / bhArate yattato'nvathaM vidhAtetyabhidhIyate / / vidyAnuyoga-dekho vidyAnupravAda / (ha. pu. 8-208) / vidyAnuvAda-dekho vidyAnupravAda / jo aneka prakAra kI vyavasthAoM ko karatA hai use vidyApiNDa-vidyAM (maMtraM caNaM yogaM ca) bhikSArtha vidhAtA kahA jAtA hai| prakRta meM bhagavAna AdinAtha prayuJjAnasya catvAro vidyaadipinnddaaH| (yogazA. ne karmabhUmi ke prArambha meM prasi, masi aura kRSi svo. viva. 1-38) / prAdi se anabhijJa janatA ke liye ukta kriyAoM ko
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhi 1004, jaina-lakSaNAvalo [vinayazuddhi samajhAkara unameM lagAyA thA, ataH yahA~ stuti ke ca niicairvRttivinyH| (cA. sA. pR. 65) / 8. rUpa meM unheM vidhAtA kahA gayA hai| svAdhyAye saMyamai saGke gurau sabrahmacAriNi / yathauvidhi-supAtrapratigrahaNaM samunnatAsanasthApanaM tacca- cityaM kRtAtmAno vinayaM prAhurAdaram // (upAsakA. raNaprakSAlanaM tatpAdapUjanaM tannamaskArakaraNaM nijamana:- 213) / 6. vrata-vidyA-vayodhikeSu nIcarAcaraNaM zuddhividhAnaM vacananamalyaM kAyazuddhirbhakta-pAnazuddhizce- vinyH| (nItivA. 11-6, pR. 162) / 10. ti navavidhapuNyopArjanaM vidhirucyate / (ta. vRtti vinayaH syAd vinayanaM kaSAyendriyamardanam / sa nIcaMzruta. 7-36) / vRttirathavA vinayA yathocitam // (prAcA. sA. uttama pAtra ko grahaNa karanA, UMce prAsana para baiThAnA, 6-66) / 11. vinIyante nirAkriyante saMkramaNopAda prakSAlana karanA, pAda pUjA karanA, namaskAra dayodIraNAdibhAvena prApyante yena karmANi tada vinakaranA, apane mana kI zuddhi, vacana kI zuddhi, kAya yakarma / (malA. va. 7-76) / 12. vinIyate kI zaddhi aura bhojana-pAna kI zaddhi, yaha saba kSipyate'STaprakAra karmAneneti vinayaH / (yogazA. navadhAbhakti rUpa vidhi kahalAtI hai| muni ko svo. viva. 4-60) / 13. vinayo guruzuzrUSA / pAhAra isa navadhA bhakti ke sAtha diyA jAtA hai| (prAva. ni. malaya. vR. 638, pR. 516) / 14. vidhyAtasaMkrama-1. teNa (guNasaMkameNa) paraM azubhakarmANi vinayatyapanayatIti vinayaH / (bha. mA. aMgulassa asaMkhejjadibhAgapaDibhAgiyo vijjhAdasaMkamo malA. 112); sadadarzanAdInAM nirmalIkaraNe yatno hodi| (dhava. pu. 6, pR. 236); jAsi payaDINaM vinyH| (bha. prA. malA. 416); 15. vinayaM jattha baMdhasaMbhavo NiyameNa Natthi tattha tAsi vijjhA- mAhAtmyApAdanopAyam / (ana. gha. svo. TI. 2, dsNkmo| (dhava. pu. 16, pR. 406) / 2. vidhyAta- 110); syAt kaSAya-hRSIkANAM vinItevinayovizuddhikasya jIvasya sthityanubhAgakANDaka-guNagheNyA- 'thavA / ratnatraye tadvati ca yathAyogyamanugrahaH / yadvidipariNAmeSvatIteSu pravartanAd vidhyAtasaMkramaNaM nayatyapanayati ca karmAsattaM nirAhuriha vinayam / nAma / (go. ka. jI. pra. 413) / zikSAyAH phalamakhilakSemaphalazcetyayaM kRtyH|| (prana. 1 jina prakRtiyoM kA jahAM niyama se bandha sambhava gha. 7, 60-61); vinayo mryaadaa| xxx nahIM hai vahAM unakA vidhyAtasaMkrama hotA hai| upAstirvA vinayaH / (ana. dha. svo. TI. 7-68); vinaya-1. jamhA viNedi kammaM aTravihaM cAuraMga- hitAhitApti-luptyarthaM tadaGgAnAM sadAJjasA / yo mokkho ya / tamhA vadaMti viduso viNo tti vi- mAhAtmyodbhave yatnaH sa mato vinaya: satAm / lINasaMsArA // (mUlA. 7-81) / 2. pUjyeSvAdaraH / (ana. dha. 8-47) / 16. jyeSTheSu muniSu prAdaro vinaya: / (sa. si. 6-20) / 3. ratnatrayavatsu nIca- vinayaH / (ta. vRtti zruta. 6-20) / 17. gurvAdInAM rvRttivinayaH / (dhava. pu. 13, pR. 63) / 4. guNA- yathApyeSAmabhyutthAnaM ca gauravam / kriyate cAtmadhikeSa niicrvttivinyH| (jayagha. 1, pR. 117) / sAmAdvinayAkhyaM tapaH smRtam / (lATIsaM. 5. jJAna-darzana-cAritra-tapasAmatIcArA azubhakriyA:, 7-83) / tAsAmapohanaM vinayaH / (bha. prA. vijayo. TI. 6); 1 jo anuSThAna pATha karmoM ko "vinayati' arthAt vinayatyapanayati yatkarmAzubhaM tdvinyH| (bha. prA. naSTa karatA hai tathA caturgatisvarUpa saMsAra se mukta vijayo. TI. 112) / 6. viNamo paMcapayAro daMsaNaH karAtA hai use vinayakarma kahate haiN| 2 pUjya puruSoM gANe tahA caritte ya / vArasabheyammi tave uvayAro meM pAdara kA bhAva rakhanA-yathAyogya unakA bahuviho nneo| dasaNa-NANa-caritte suvisuddho jo prAdara-satkAra karanA, isakA nAma vinaya hai| 15 havei prinnaamo| vArasa bhede vi tave socciya hita kI prApti aura ahita ke vinAza ke lie viNo have tesi // rayaNattayajuttANaM aNukUlaM jo unake aMgoM (upAyoM) ke mAhAtmya ke utpAdana meM caredi bhattIe / bhicco jaha rAyANaM uvayAro so prayatnazIla rahanA, ise vinaya kahA jAtA hai| have viNagro // (kArtike. 456-58) / 7. kaSAye- vinayakarma-dekho vinaya / ndriyavinayanaM vinyH| athavA ratnatrayasya tadvatAM vinayazuddhi-1. vinayazuddhiH ahaMdAdiSu paramaguruSu
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinayazuddhi] yathA pUjApravaNA jJAnAdiSu ca yathAvidhi bhaktiyuktatA guroH sarvatrAnukUlavRttiH prazna- svAdhyAya vAcanA- kathAvijJatyAdiSu pratipatti kuzalA deza-kAla- bhAvAvabodhanipuNA prAcAryAnumatacAriNI (ta. zlo. 'sadAcAryamatAnucAriNI') / (ta. vA. 6, 6, 16; ta. ilo. 6-6; cA. sA. pR. 34 ) / 2. kuladdhi-jAtirUpAjJA-tapojJAna-balodbhavaH / mardavihInA vinaye zuddhiH sadguNasannatiH // ( zrAcA. sA. 6-66) / 3. dvinati dvAdazAvarta zironaticatuSTaye / tatra yoSnAdarAbhAvaH sasyAdvinayazuddhikA // ( dharmasaM. zrI. 7-51) / 1005, jaina-lakSaNAvalI 6-24) / 1 arahanta zrAdi parama gurunoM kI yathAyogya pUjA meM tatpara rahanA, jJAnAdi ke viSaya meM vidhipUrvaka bhakti se yukta rahanA, guru ke anukUla sarvatra pravRti karanA; prazna, svAdhyAya, vAcanA, kathA evaM vijJapti zrAdiviSayaka pUjA-prazaMsAdi meM kuzala rahanA; dezakAlAdi kA jJAna prApta karanA, tathA prAcArya se anumata zrAcaraNa karanA; yaha saba vinayazuddhi kahalAtI hai / vinayasampannatA - 1. samyagjJAnAdiSu mokSasAdhaneSu tatsAdhaneSu ca gurvAdiSu svayogyavRttyA satkAra Adaro vinayastena saMpannatA vinayasaMpannatA / ( sa. si. 6 - 24 ) / 2. jJAnAdiSu tadvatsu cAdaraH kaSAyanivRttirvA vinayasampannatA / samyagjJAnAdiSu mokSasAdhaneSu tatsAdhaneSu gurvAdiSu ca svayogyavRttyA satkAra prAdaraH kaSAyanivRttirvA vinayasampannatA / (ta. vA. 6, 24, 2) / 3. jJAnAdiSu tadvatsu ca mahAdaro yaH kaSAyavinivRtyA / tIrthakaranAmahetuH sa vinayasampannatAbhikhyaH / / (ha. pu. 34 - 133 ) | 4. saMjJAnAdiSu tadvatsu vAdarotthAnapekSayA / kaSAyavinivRttirvA vinayairmunisammateH // saMpannatA samAkhyAtA mumukSUNAmazeSataH / saddRSTyAdiguNasthAnavartinAM svAnurUpataH // (ta. ilo. 6, 24, 3-4) / 5. samyagdarzanAdiSu mokSasAdhaneSu tatsAdhakeSu gurvAdiSu ca svayogyavRttyA satkAra zrAdaraH kaSAya-nokaSAyanivRttirvA vinayasampannatA / (cA. sA. pR. 25) / 6. jJAna-darzana- cAritreSu tadvatsu cAdarokaSAyatA vA vinayasampannatA / ( bhAvaprA. TI. 77) / 7. ratnatraya maNDite ratnatraye ca mahAnAdara kaSAyatvaM ca vinayasampannatA // ( ta vRtti zruta. [vinAza 1 mokSa ke sAdhanabhUta samyagdarzanAdi aura unake bhI sAdhana jo guru zrAdi haiM unakA apanI apanI yogyatA ke anusAra zrAdara-satkAra karanA, isakA nAma vinayasampannatA hai / yaha tIrthaMkara prakRti ke bandhaka kAraNoM meM se eka hai / vinayasaMzraya - vIkSyAgantukamAyAntaM yatimutthAya saMbhramAt / padAni sapta gatvA ca kRtvA tadyogyavandanam || mArgazrAntimapohyAsanapradAnAdi yatnataH / triratna susthitAdInAM prazno vinayasaMzrayaH // ( zrAcA. sA. 2, 17-18) | muni ko prAte hue dekhakara zIghratA se uThakara khar3e ho jAnA, sAta paga ( kadama ) dhAge jAkara unake anurUpa vandanA karanA, pazcAt mArga ko thakAvaTa ko dUra karake prayatnapUrvaka zrAsana zrAdi denA tathA ratnatraya Adi kI uttama paristhiti ke sambandha meM prazna karanA; isakA nAma vinayasaMzraya hai / vinayAcAra - kAyika- vAcanika mAnasazuddhapariNA maiH sthitasya tena vA yo'yaM zrutasya pATho vyA khyAnaM parivartanaM yatsa vinayAcAraH / ( mUlA. vR. 5-72) / kAyika, vAcanika aura mAnasika zuddha pariNAmoM ke sAtha jo sthita hai usake lie athavA usake dvArAukta zuddha pariNAmoM se sthita svayaM ke dvArAzAstra kA jo pATha, vyAkhyAna zraura parivartanabAra-bAra anuzIlana kiyA jAtA hai, ise vinayAcAra kahA jAtA hai / vinayopasampat - pAhuNaviNauvacAro tesi cAvAsabhUmisaMpucchA / dANANuvattaNAdI viNaye upasaMpayA yA / / (mUlA. 4-16, pR. 123 ) / prAghUrNika (abhyAgata sAdhujana) kA jo pAdamardana va namratApUrNa sambhASaNa prAdi rUpa vinaya tathA zrAsana pradAnAdirUpa upacAra kiyA jAtA hai, unase zrAvAsa aura bhUmi (mArga) viSayaka jo pUcha-tAcha kI jAtI hai, tathA pustaka prAdi ke dAna ke sAtha jo unake anukUla vyavahAra kiyA jAtA hai, isa sabako vinayopasampat kahA jAtA hai| yaha pAMca prakAra kI upasampat meM prathama hai / vinAza - pUrvAkArAnyathAbhAvo vinAzo vastunaH puna: / ( bhAvasaM vAma. 380 ) /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ viparikuMcita 1006, jaina-lakSaNAvalI [vipAka vastu ke pUrva prAkAra ke anyathAbhAva (parivartana) mithyAdarzanaM viparyayamithyAdarzanaM aparanAmakam / kA nAma vinAza hai, jisakA nirdeza vyaya zabda ke (ta. vRtti zruta. 8-1) / dvArA adhika kiyA jAtA hai| 1parigraha se sahita ko nirgrantha, kevalI ko kavalAviparikaMcita-viparikuMcitam ardhavandita eva hArI tathA strI ko mukti prApta karane vAlI; dezAdikathAkaraNam / (yogazA. svo. viva, 3, ityAdi prakAra kI viparIta zraddhA kA nAma viparIta 130) / mithyAtva hai / 2 hiMsA, asatya vacana, corI, maithuna, AdhI vandanA ke samaya meM hI deza Adi kI carcA parigraha, rAga, dveSa, moha aura prajJAna se hI mukti karane para vaha viparikaMcita nAmaka vandanAdoSa se prApta hotI hai| isa prakAra ke vizvAsa ko viparIta dUSita hotI hai| mithyAtva kahA jAtA hai| viparIta mithyAdarzana aura viparIta asatya--viparItamidaM jJeyaM tatIyakaM yadvA viparIta ruci ye usake nAmAntara haiN| danti viparItam / sagranthaM nirgranthaM nirgranthamapIha sagra: viparIta mithyAdarzana-dekho viparIta mithyAtva / ntham // (amita. zrA. 6-11) / viparIta ruci-dekho viparIta mithyAtva / parigraha sahita ko nirgrantha aura usa parigraha se viparyaya-1. viruddhakoTisaMsparzI vyavasAyo vi. rahita ko sagrantha kahanA, yaha prasatyavacana kA vipa. pryyH| zuktau rajatabuddhiH sA viparyAso bhramo'pi rIta nAmaka tIsarA bheda hai| ca / / (mokSapaM. 6) / 2. viparItakakoTinizcayo viparIta mithyAtva-1. sagrantho nirgranthaH, kevalI vipryyH| (nyAyadI. pu. 6) / kavalAhArI, strI sidhyatItyevamAdiH viparyayaH / 1do padArthoM meM se viruddha kA jo nizcaya hotA hai (sa. si. 8-1; ta. vA.8, 1,28) / 2. hiMsA- use viparyaya kahate haiN| jaise sIpa meM cAMdI kA liya vayaNa-cojja-mehuNa-pariggaha-rAga-dosa-mohaNNA- nizcaya / Nehi ceva NivvuI hoi tti ahiNiveso vivarIya- viparyasta-1. zuktikAzakale rajatAdhyavasAyalakSamicchattaM / (dhava. pu. 8, pR. 20) / 3. viparyaya- NaviparyAsagocarastu viprystH| (pra. ka. mA. 3, mithyAtvaM hiMsAyA durgativatinyAH svargAdihetutA 21) / 2. viparyastaM tu viparItAvabhAsi viparyayavasitijJAnam ahiMsAyAzca prtypaayhetuteti| (bha. jJAnaviSayabhUtam / (pra. ra. mA. 3-21) / prA. vijayo. 23) / 4. sagrantho'pi ca nirgrantho 1 sIpa ke TakaDe meM jo cAMdI kA nizcaya hotA hai grAsAhArI ca kevlii| rucirevaMvidhA yatra viparItaM usakI viSayabhata vastu ko viparyasta kahate haiN| hi tatsmRtam // (ta. sA. 5-6) / 5. atathyaM vipazcit - heyopAdeyaparijJAnaphalAH zAstrAvamanyate tathyaM viparItarucirjanaH / doSAturamanAstikta- gatInizcinvAnA vipshcitH| (gadyaci. pa. 61) / jvarIva madhuraM rasam // (amita. zrA. 2-10) / jina zAstrAvagatiyoM kA phala heya aura upAdeya 6. kevalI kavalAhAraH sagranyo moksssaadhkH| jIva- kA jJAna prApta karanA hai unake jAnane vAloM ko vidhvaMsanaM dharmo viparItamidaM viduH // (paMcasaM. vipazcit (vidvAn) kahA jAtA hai| amita. 4-24, pR. 84) / 7. ahiMsAdilakSaNa- vipAka-dekho anubhava / 1. viziSTo nAnAvidho dharmaphalasya svargApavargasaukhyasya hiMsAdirUpayAgAdi- vA pAko vipAkaH / kaSAyatIvra-mandAdibhAvavizekarmaphalatvazraddhAnaM viparItamithyAtvam / (go. jI. SAdviziSTa: pAko vipaakH| athavA dravya-kSetra-kAlama. pra. 15) / 8. ahiMsAdilakSaNasaddharmaphalasya bhava-bhAvalakSaNanimittabhedajanitavaizvarUpyo nAnAsvargAdisukhasya hiMsAdirUpayAgAdiphalatvena, jIvasya vidhaH pAko vipAkaH / (sa. si. 8-21) / 2. pramANa siddhasya mokSasya nirAkaraNatvena, pramANavAdhi- viziSTaH pAko nAnAvidho vA vipaakH| jJAnAvaratastrImokSAstitvavacanena ityAdyakAntatAbalambanena NAdInAM karmaprakRtInAM anugrahopaghAtAtmikAnAM pUrvAviparItAbhinivezo viparItamithyAtvam / go. jI. sravatIvra-mandabhAvanimitto viziSTa: pAko vipAkaH / jI. pra. 15) / 6. saparigraho ni:parigrahaH pUmAna dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvalakSaNanimittabhedajanitavaizvavA strI vA kavalAhArI kevalI bhavatIti viparIta- rUpyo nAnAvidho vA pAko vipAkaH / asAvana
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipAka ] bhava ityAkhyAyate / (ta. vA. 8, 21, 1 ) / 3. kammANamudazro udIraNA vA vivAgo NAma / ( ghava. pu. 14, pR. 10 ) / 4. vipacanaM vipAkaH zubhAzubhakarmapariNAmaH / (samavA. zrabhaya. vR. 146 ) / 1 kaSAya kI tIvratA aura maMdatA zrAdi bhAvoM ko vizeSatA ke anusAra jo karma kI anubhAgazakti meM vizeSatA hotI hai usakA nAma vipAka hai / athavA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa nimittoM ke bheda se jo karmoM ke anubhAga ( phaladAnazakti ) meM vizvarUpatA ( vividhatA ) hotI hai use vipAka kahA jAtA hai / vipAkajA nirjarA - 1. kAleNa uvAeNa ya paccaM - ti jadhA vaNaphphadiphalANi / tadha kAleNa uvAeNa ya paccati kadANi kamyANi / / ( mUlA. 5 - 49 ) / 2. tatra caturgatAvane kajAtivizeSAva ghUrNite saMsAramahArNave ciraM paribhramataH zubhAzubhasya karmaNaH krameNa paripAkakAla prAptasyAnubhavodayAvalisroto'nupraviSTasyArabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA / ( sa. si. 8-23) / 3. tatra caturgatAvane kajAtivizeSAvacUrNite saMsAra - mahArNave ciraM paribhramataH zubhAzubhasya karmaNa zradayika bhAvodIritasya krameNa vipAkakAlaprAptasya yasya yathA sadasadvedyatAnyataravikalpabaddhasya tasya tena prakAreNa vedyamAnasya yathAnubhavodayAvalisroto'nupraviSTasyArabdhaphalasya sthitikSayAdudayAgataparibhuktasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA / (ta. vA. 8, 23, 2) / 4. saMsAre bhramato jantoH prArabdhaphalakarmaNaH / krameNaiva nivRttiryA ni so vipAkajA (ha. pu. 58-294) / 5. anAdibandhanopAdhivipAkavazavartinaH / karmA rabdhaphalaM yatra kSIyate sA vipAkajA / / (ta. sA. 7-3) / 6. kAleNa uvAeNa ya paccaMti jahA vaNaphphai phalAI / taha kAleNa taveNa ya paccaMti kayAI kammAiM // ( bhAvasaM. de. 45 ) / 7 XXX prAptakAlA vipAkajA || ( zrAcA. sA. 2 -23) | 8. dvidhAskAmA sakAmA ca nirjarA karmaNAmapi / phalAnAmiva yatpAkaH kAlenopakrameNa ca // ( zrana. gha. 2- 43 ) ; tatra kAmA kAlapakva karmanirjaraNalakSaNA, saiva vipAkajAsnaupakramikI cocyate // ( mana. gha. sbo. TI. 2-43 ) / 6. svakAlena dattaphalAnAM karmaNAM galanaM vipAkajA nirjarA / ( bha. prA. mUlA. 18-40 ) / 1007, jaina- lakSaNAvalI [vipAkapratyayikajIvabhAvabandha 1 jisa prakAra samaya ke anusAra grAma Adi phala paripAka ko prApta hote haiM usI prakAra pUrvabaddha karma apanI sthiti ke pUrNa hone para jo pakate haiM-udaya meM prApta hokara phala dete haiM- use vipAkajA nirjarA kahA jAtA hai / vipAkapratyayika ajIvabhAvabandha - jo so vivAgapaccaiprograjIvabhAvabaMdho NAma tassa imo NiddesopogapariNadA vaNNA, pazrogapariNadA saddApayogapariNadA gaMdhA pazrogapariNadA rasA pogapariNadA phAsA pogapariNadA gadI panogapariNadA zrogAhaNA pogapariNadA saMThANA pogapariNadA khaMdhA panogapariNadA khaMdhadesA patrogapariNadA khaMghapadesA je cAmaNNe evamAdiyA pagrogapariNadasaMjuttA bhAvA so sabbo vivAgapaccaino prajIvabhAvabaMdho NAma / ( SaTkhaM. 5, 6, 21 - ghava. pu. 14, pR. 23) / prayoga se pariNata varNa, zabda, gandha, rasa, sparza, gati, zravagAhanA, saMsthAna, skandha, skandhadeza, skandhapradeza tathA zraura bhI jo isI prakAra ke prayogapariNata saMyukta bhAva haiM. isa sabakA nAma vipAkapratyayika ajIvabhAvabandha hai / vipAkapratyayika jIvabhAvabandha - jo so vipAgapaccaiyo jIvabhAvabaMdho NAma tassa imo Niso -- deve tti maNusse tti vA tirikkhetti vA raie tti vA itthivedeti vA purisavedetti vA NavaMsayavedetti vA kohavede tti vA mANavedetti vA mAyavedetti vA lohavedetti vA rAgavedetti vA dosavedeti vA mohavede tti vA kiNhalesse tti vA NIlalesse tti vA kAulesse tti vA teulesse tti vA pammalesse tti vA sukkalesse tti vA prasaMjadetti vA aviratti vA aNNANe tti vA micchAdiTTitti vA je cAmaNNe evamAdiyA kammodayapaccaiyA udayavivAgaNippaNNA bhAvA so savvo vivAgapaccazro jIvabhAvabaMdho NAma / ( SaTkhaM. 5, 6, 15; dhava. pu. 14, pR. 10-11 ) / deva, manuSya, tiyaMca, nAraka, strIveda, puruSaveda, napuMsa kaveda, krodhaveda, mAnaveda, mAghAveda, lobhaveda, rAgaveda, dveSaveda, mohaveda, kRSNalezyA nolalezyA, kApotalezyA, pItalezyA, padmalezyA, zuklalezyA, prasaMyata, avirata, prajJAna, mithyAdRSTi tathA aura bhI jo isI prakAra ke udayavipAka se utpanna karmodaya
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipAkavicaya] 1008, jaina-lakSaNAvalI viSAkavicaya pratyayika bhAva haiM, usa sabako vipAkapratyayika nimba-kAjI-viSa-hAlAhalakaTuvipAkAni caturvidhajIvabhAvabandha kahA jAtA hai| bandhanAni latA-dArvasthi-zailasvabhAvAni kAsu gatisu vipAkavicaya-1. emANeyabhavagayaM jIvANaM puNNa: yoniSvavasthAsu ca jIvAnAM viSayA bhavantIti pAvakammaphalaM / udagrodIraNa-saMkama-baMdhaM mokkhaM vipAkavizeSAnucintanaM paJcamaM dharmyam / (cA. sA. ca viciNAdi / (mUlA. 5-204; bha. prA. pR. 77) / 13. reNuvajjantavastatra tiyaMgUrvamadho'pi 1713, dhava. pu. 13, pR. 72 ud.)| 2. karmaNAM ca / anArataM bhramantyete nijakarmAnileritAH / / jJAnAvaraNAdInAM dravya kSetra-kAla-bhava-bhAva-pratyaya- (upAsakA. 657) / 14. sa vipAka iti jJeyo yaH phalAnubhavanaM prati praNidhAnaM vipAkavicayaH / (sa. svkrmphlodyH| pratikSaNasamudbhutazcitrarUpaH zarIsi. 6-36) / 3. karmaphalAnubhavanavivekaM prati riNAm // karmajAtaM phalaM datte vicitramiha dehinAm / praNidhAnaM vipaakvicyH| karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM AsAdya niyataM nAma dravyAdicatuSTayam // (jJAnA. dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAva-pratyayaphalAnubhavanaM prati 35, 1-2, pR. 345) / 15. zuddhanizcayena zubhApraNidhAnaM vipAkavicayaH / (ta. vA. 6, 36, 8) / zubhakarmavipAkarahito'pyayaM jIvaH pazcAdanAdikarma4. payaDi-dvidippadesANubhAgabhinnaM suhAsuhavihattaM / bandhavazena pApasyodayena nArakAdiduHkhaviNa jogANubhAvajaNiyaM kammavivAgaM vicitejjA // manubhavati, puNyodayena devAdisukhavipAkamanubhavatIti (dhyAnaza. 51; dhava. pu. 13, pR. 72 ud.)| vicAraNaM vipAkavicayaM vijJeyam / (bR. dravyasaM. TI. 5. kammANaM suhAsuhANaM payaDi-didi-aNubhAga-padesa- 48) / 16. gatyAdau pariNAmatastanubhRtAM prAptobheeNa cauvihANaM vivAgANusaraNaM vivAgavicayaM dayodIraNaM klezAzleSakaraM sukhotkarakaraM karmAzubhaM NAma tadiyadhammajjhANaM / (dhava. pu. 13, pR. 72) / tacchubham / zaktyA yuktamasaMkhyalokamitaSaTsthAnA6. zubhAzubhavibhaktAnAM karmaNAM paripAkataH / bhavA- nvitasthAnayA ityevaM vicayo vipAkavicayaH pratyastavartasya vaicitryamabhisandadhato muneH // vipAkavicayaM doSoccayaH // (prAcA. sA. 10-31) / 17. vi. dharmyamAmananti kRtAgamAH / (ma. pu. 21 va 143- pAka: karmaphalam, tasya vicayo nirNayo yatra tat 144) / 7. yaccaturvidhabandhasya karmaNo'STavidhasya vipAkavicayam / (propapA. abhaya. va. 20, 5.44) / tu / vipAkacintanaM dharmya vipAkavicayaM 18. xxx iti mUlaprakRtInAM vipAkAMstAna viduH / / (ha. pu. 56-45) / 8. vipAko'nubhavaH vicinvataH / vipAkavicayaM nAma dharmadhyAnaM pravartate // pUrvakRtAnAM karmaNAM svayam / jIvAdyAzraya- (tri. za. pu. ca. 2, 3, 476) / 19. karmaNAM bhedena caturtho ghImatAM mataH // (ta. zlo. 6, jJAnAvaraNAdInAM dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvapratyaya 36, 4) / 6. samUlottaraprakRtInAM karmaNAmaSTa- phalAnubhavaM prati cintAprabandho vipaakvicyH| (bha. prakArANAM caturvidhabandhaparyAyANAM madhura-kaTu vipAkA- prA. mUlA. 1708) / 20.XXX anubhavasteSAM nAM tIvra-madhya-mandapariNAmaprapaMcakRtAnubhAvavizeSANAM vipaakaahvyH| (prAtmapra. 88); aSTAnAmapi dravya-kSetra-kAla-bhAvopekSANAM etAsu gatiSu yoniSu karmaNAM nija-nijotpattikramAdbhAvanI, yA yAvatyudavA itthaMbhUtaM phalamiti vipAke karmaphale vicayo yAvalI balavatI yadyadvidhatte phalam / tattadrUpanirUpaNA vicAro'sminniti vipAkavicayaH / (bha. mA. pratiphalatyantaryato yoginAM dhyAnaM dhyAnadhuraMdha rAstadavijayo. 1708) / 10. dravyAdipratyayaM karmaphalAnu- naghaM vaipAkadhayaM viduH // (prAtmapra. 92) / 21. bhavanaM prati / bhavati praNidhAnaM yadvipAkavicayastu saMsAravartijIvAnAM vipAkaH karmaNAmayam / durlakSasaH / / (ta. sA. 7-42) / 11. asuha-suhassa zcintayate yatra vipAkavicayaM hi tat // (bhAvasaM. vivAo citai jIvANa caugaigayANaM / vivAya- vAma. 641) / vicayaM jhANaM bhaNiyaM taM jiNavariMdehiM / / (bhAvasaM. 1eka aura aneka bhavoM meM upAjita jIvoM ke puNya de. 366) / 12. vipAvicayamaSTavidhakarmANi va pApa karmoM ke phala, udaya, udIraNA, saMkrama, bandha nAma-sthApanA-dravya-bhAvalakSaNAni mUlottaraprakRtivi- aura mokSa kA jisa dhyAna meM vicAra kiyA jAtA kalpavistRtAni guDa-khaNDa-sitAmRtamadhuravipAkAni hai use vipAkavicaya dharmadhyAna kahate haiN| 2 dravya
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipAkazruta] 1001, jaina-lakSaNAvalI [vipulamati kSetra, kAla, bhava, praura bhAva ke nimitta se jo 338) / zAnAvaraNAdi karmoM ke phala ke anubhavana kA vicAra 1kAma sevana kI tIvra abhilASA rakhanA, ise kiyA jAtA hai usakA nAma vipAkavicaya dharmadhyAna vipulatRSa kahA jAtA hai| yaha brahmacaryANuvrata kA hai| 17 jisa dhyAna meM karma ke vipAka (phala) kA eka praticAra hai| nirNaya kiyA jAtA hai use vipAkavicaya dharmadhyAna vipulamati-1. ujjugamaNujjugaM maNogadaM jANadi, kahate haiN| ujjugamaNujjugaM vacigadaM jANadi, ujjugamaNujjugaM vipAkazruta-vipacanaM vipAkaH zubhAzubhakarmapari- kAyagadaM jANadi // maNeNa mANasaM paDiviMdaittA // NAmaH, tatpratipAdakaM zrutaM vipAkazrutam / (samavA. paresiM saNNA sadi madi citA jIvida-maraNaM lAhAabhaya. vR. 146) / lAhaM suha-dukkhaM NayaraviNAsaM desaviNAsaM jaNavayajisa zruta meM zubha-azubha karmoM ke pariNAma (vipAka) viNAsaM kheDaviNAsaM kavvaDaviNAsaM maDaMbaviNAsaM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai usakA nAma vipAka- paTTaNaviNAsaM doNAmahaviNAsaM adivuTTi praNAvuTTi dhuta hai| suvuTTi duvuTThi subhikkhaM dubhikkhaM khemAkhemaM bhaya-rogavipAkasUtra-1. vipAkasUtre sukRta-duSkRtAnAM vi- kAlasaMpajutte atthe jANadi / (SaTkhaM. 5, 5, 70 se pAkazcintyate / (ta. vA. 1, 20, 12) / 2. vivAga- 72-ghava. pu. 13, pR. 340-341) / 2. anirvasuttaM NAma aMgaM egakoDi caurAsIdilakkhapadehi titA kuTilA ca vipulaa| kasmAdanirvatitA (ta. 18400000 puNNa-pAvakammANaM vivAyaM vnnnnedi| vA. 'kasmAta ? anirvatita') vAkkAyamanaskRtArthasya (dhava. pu. 1, pR. 107); vipAkasUtra caturazIti- parakIyamanogatasya vijJAnAt ! vipulA matiryasya zatapadalakSe 18400000 sukRtaduHkRtavipAkazci- so'yaM vipulamatiH / (sa. si. 1-23; ta. vA. ntyate / (dhava. pu. 6, pR. 203) / 3. vivAyasuttaM 1-23) / 3. vipulaM vatthuvisesaNa mANaM taggAhiNI NAma aMga dava-khetta-kAla-bhAve assidUNa suhAsuha- maI vipulA / ciMtitamaNusarai ghaDaM pasaMgo pajjakammANaM vivAyaM vaNNedi / (jayaSa. 1, pR. 132) / vasaehiM / / (vizeSA. 788; sthAnAM. pR. 51 ud.)| 4. caturazItilakSAdhikaikakoTipadaparimANaM sukRta- 4. viulamaI puNa citiyamacitiyaM pi vakkacitiyaduSkRtavipAkasUcakaM vipAkasUtram / (ba. zrutabha. TI. mavakkaciMtiyaM pi jANadi / (dhava. pu. 6, pR. 28); 8, pR. 173) / 5. karmaNAmudayodIraNA-sattAkathakaM parakIyamanagato'rthI matiH / vipulA vistIrNA / kuto caturazItilakSAdhikakoTipadapramANaM vipAkasUtram / vaipulyam ? yathArtha manogamanAt. ayathArtha manogama(ta. vRtti zruta. 1-20) / 6. culasIdilakkha- nAt, ubhayathApi tadavagamanAt / yathArthaM vaco gamakoDI payANi NiccaM vivAgasutte ya / kammANaM bahu- nAta, ayathArthaM vacogamanAt, ubhayathApi tatra gamasattI suhAsuhANaM hu majjhimayA // tivva-maMdANubhAbA nAta, yathArtha kAyagamanAt, ayathArtha kAyagamanAt, davve khettesu kAlabhAve ya / udayo vivAyarUvo bhaNNi- tAbhyAM tatra gamanAcca vaipulyam / vipulA matiryasya jjai jattha vitthArA / / (aMgapa. 1, 65-66, pR. sa vipulamatiH / (dhava. pu. 6, pR. 66) / 5. vipu270-71)| lamatimanaHparyayajJAnaM tu nirvatitAnirvatita-praguNA1 jisa sUtra meM puNya aura pApa ke vipAka kA vicAra praguNavAkkAya-manaskRtArthasya paramanasi sthitasya kiyA jAtA hai use vipAkasUtra kahate haiN| sphuTataramavabodhakatvAt SaTprakAram / (pramANapa. pR. vipalataSa-dekho kaamtiivraabhinivesh| 1. vipuul-69)| 6. anivatitakAyAdikRtArthasya ca vedikaa| tRSazca kAmatIbrAbhinivezaH / (ratnaka. TI. 3-14) / vipulA kuTilA SoDhA vakrarjutrayagocarA // (ta. zlo. 2. vipulatRSAH kAmasevAyAM pracuratRSNA bahulAkAMkSA, 1, 23, 3) / 7. nirvatitA kuTilA vipulA ca yasmin kAle striyAM pravRttiruktA tasmin kAle kAma- mativipulamatinirvatitA vAkkAyamanaskRtArthasya paratIvrAbhinivezaH / vratayuktabAlA-tirazcIprabhRtInAM gamanaM kIyamanogatasya vijJAnAt / xxx athavA x rAgapariNAmaM vipultRssaa| (kArtike. TI. 337, xx vipulA matiryasyAsI vipulmtiH| (mUlA. la. 127
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipulamati ] vR. 12 - 187) / 8. vipulA vizeSagrAhiNI mativipulamatiH -- ghaTo'nena cintitaH sa ca sauvarNaH pATaliputrako'dyatano mahAnityAdyadhyavasAyahetubhUtA manodravyavijJaptiriti / ( sthAnAM zrabhaya. vR. 71 ) / C. vipulamatayo manovizeSagrAhimanaH paryayajJAninaH / uktaM ca viulaM vatthu visesaNa mANaM taggAhinI vilA / citiyamaNusarai ghaDaM pasaMgau pajjavasaehi / ( praznavyA. abhaya vR. pR. 343) / 10. vipulA bahuvidhavizeSaNopetamanyamAna vastugrA hitvena manomAtraprAhiNI matiH mana:paryayajJAnam / ( zraupapA. 15, pR. 28) / 11. vipulaM bahuvizeSopetaM vastu manyate gRhNAti iti vipulamatiH, XXX yadi vipulA paryAyazatopeta cintanIya ghaTAdivastuvizeSagrAhiNI matirmananaM yat tadvipulamatiH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 70, pR. 79) / 12. praguNApraguNa nirvartitamanovAkkAyagatasUkSmetarArthAvalambano vipulamatimana:paryayaH / ( laghIya. abhaya vR. 61, pR. 82 ) / 13. vipulA kAya vAGmanaH kRtArthasya parakIyamanogatasya vijJAnAnnirvartitA anirvartitA kuTilA ca matiryasya sa vipulamatiH sa cAso manaparyayazca vipulamatimanaH paryayaH / (go. jI. jI. pra. 439 ) / 14. vAkkAya-manaH kRtArthasya paramanogatasya vijJAnAdanivartitA na pazcAdvAlitA na vyAghoTitA tatraiva sthirIkRtA matirvipulA pratipadyate / kuTilA ca matirvipulA kathyate / XXX vipulA matiyasya mana:paryayasya sa vipulamatiH / (ta. vRtti zruta. 1-23) / 1 jo Rju va pranRju manogata, Rju va zranRju vacanagata tathA Rju va zranRju kAyagata ko jAnatA hai use vipulamati mana:paryaya kahate hai / zrabhiprAya yaha hai ki vipulamati mana:paryayajJAna mana se - matijJAna se, mana athavA matijJAna ke viSaya ko jAnakara dUsaroM kI saMjJA, smRti, mati, cintA, jIvana-maraNa, lAbha lAbha, sukha-dukha va nagara Adi ke vinAza tathA ativRSTi- anAvRSTi zrAdi ko jAnatA hai / 2 jo mana, vacana va kAya se kiye gaye zranivartita va kuTila manogata padArtha ko jAnatA hai use vipulamati mana:paryayajJAna kahate haiN| 8 isane ghaTa ke sambandha meM vicAra kiyA hai| vaha suvarNanirmita; pATalIputra meM banA humrA, vartamAnakAlIna va mahAna 1010, jaina-lakSaNAvalI [vippANasamaraNa hai; ityAdi vizeSatAoM ke nirNaya ke kAraNabhUta mana dravya ke jJAna ko vipulamatimana:paryayajJAna kahA jAtA hai vippANasamaraNa - durbhikSe kAntAre duruttare pUrvazatrubhaye duSTanRpabhaye stenabhaye tiryagupasarge ekAkinaH soDhumazakye brahmavratanAzAdicAritradUSaNe ca jAte saMvignaH pApabhIruH karmaNAmudayamupasthitaM jJAtvA taM soDhumazaktaH tannistaraNasyAsatyupAye sAvadyakaraNabhIruH virAdhamaraNabhIruzca etasmin kAraNe jAte kAle'muSmin kiM bhavetkuzalamiti gaNayato yadyupasargabhayatrAsitaH saMyamAd bhrazyAmi tataH saMyama bhraSTo darzanAdapi na vedanAmasaMkliSTaH soDhumutsaheta, tato ratnatrayArAdhanAcyutirmameti nizcitamatinirmAyazcaraNa-darzana vizuddhaH dhRtimAn jJAnasahAyo'nidAnaH zrarhadantike AlocanAmAsAdya kRtazuddhiH sulezya: prANApAnanirodhaM karoti yattadvippANasaM maraNamucyate / (bha. prA. vijayo. 25, bhAvaprA. TI. 32 ) / jise akelA sahana na kara sake aise duruttara durbhikSa, jaMgala, pUrva zatru ke bhaya, duSTa rAjA ke bhaya, cora ke bhaya athavA tithaMcakRta upadrava ke upasthita hone para yA brahmavrata ke nAza zrAdi caritra sambandhI dUSaNa ke hone para saMvega ko prApta huA pApabhIru sAdhu karmoM ke udaya ko upasthita jAnakara usake sahana karane meM asamartha hotA huA usase nistAra kA koI upAya na hone para pApAcaraNa karane se bhayabhIta hotA hai va cAritra kI virAdhanA karanA nahIM cAhatA / taba vaha vicAra karatA hai ki aise kAraNa ke upasthita hone para isa kAla meM kyA kalyANa ho sakatA hai ? yadi maiM upasarga se pIr3ita hokara saMyama se bhraSTa ho jAUMgA to darzana se bhI bhraSTa ho jAne para saMkleza se rahita hokara use sahana na kara sakUMgA / taba vaisI avasthA meM maiM ratnatraya ke prArAdhana se bhraSTa ho jAUMgA / prakAra ke vicAra se vaha nizcala hotA huA darzana aura cAritra se zuddha rahakara arahanta ke pAsa meM AlocanA karake nirmala pariNAmoM se anna-pAna kA nirodha karatA hai / isa avasthA meM usakA jo maraNa hotA hai use vippANasamaraNa kahA jAtA hai / viprauSadhi - dekho viDauSadhi Rddhi / mUtrasya purI - Sasya vA zravayavo viT ucyate, anyetvAhuH viDiti ukta
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktibhinna] 1011, jaina-lakSaNAvalI [vibhramavikSepakilikiJcitA. viSThA, ghu iti prazravaNama, te auSadhiryasyAsau viprau- paryAyA nr-naarkaadikaaH| (mAlApapa. pU. 212) / SadhiH / (prAva. ni. malaya. vR. 66, pR. 78) / jIva ko jo nara-nAraka prAdi avasthAyeM hotI haiM mUtra aura mala ke avayava ko viTa kahA jAtA hai, unheM vibhAvadravyavyaJjanaparyAya kahA jAtA hai / anya prAcArya 'viT' zabda se mala ko grahaNa karate vibhAvaparyAya-1. Nara-NAraya-tiriya-surA pajjAhaiM, kA artha prazravaNa (matra) hai, jisake mala aura yA te vibhAvamidi bhnnidaa| (ni. sA. 15) / mUtra donoM hI prauSadhirUpa ho jAte hai vaha viDauSadhi 2. vibhAvaparyAyAzcatuvidhA nara-nArakAdiparyAyA yA viauSadhi Rddhi kA dhAraka hotA hai| athavA caturazItilakSAzca / (mAlApapa. pR. 212) / vibhaktibhinna-vibhakti[vibhinnaM ca yatra vi- 1 manuSya, nAraka, tiryaJca aura deva ye vibhAvabhaktivyatyayaH, yatheSa vakSa iti vaktavye eSa vakSa- paryAya haiN| mityAha / (prAva. ni.malaya. va. 182,pa. 483) / vibhASA-satteNa sacidatthassa visesiUNa bhAsA jahAM vibhakti kA parivartana hotA hai use vibhakti- vibhAsA, vivaraNaM ti vuttaM hoi / (jayaSa.--kasAyabhinna kahA jAtA hai| jaise 'eSa vRkSaH' isa prakAra pA. pR. 34 tti.)| ke prayoga ke sthAna meM 'eSa vRkSam' aisA prayoga sUtra ke dvArA sUcita artha ko vizeSa rUpa se vyaakrnaa| yahAM prathamA vibhakti ke sthAna meM dvitIyA khyA karane ko vibhASA kahate haiN| vibhakti kA upayoga kiyA gayA hai| vibhaktibhinna vibhyadoSa-1. bhayato vibhyato gurvAdibhyo yaha 32 sUtradoSoM meM 15vA sUtradoSa hai| vibhyato bhayaM prApnuvataH paramArthAtparasya bAlasvavibhaGgajJAna-1. vivarIya aohiNANaM khova- rUpasya vaMdanAbhidhAnaM vibhyddossH| (mUlA. vR. 7, samiyaM ca kammavIja c| vebhaMgo tti ya vuccai 107) / 2. vibhyat saMghAt kulAt gacchAt kSetrAdvA samattaNANIhi samayamhi // (prA. paMcasaM. 1-120; niSkAsayiSye'hamiti bhayAd vandanam / (yogazA. dhava. pu. 1, pR. 356 ud.; go. jI. 305) / svo. viva. 3-130) / 3.xxx vibhyattA 2. mithyAtvasamavetamavadhijJAnaM vibhaGgajJAnam / bibhyato guroH // (ana. gha. 8-102); bibhyattA (dhava. pu. 1, pR. 358) / 3. mithyAdarzanodayasaha- nAma doSaH syAt / yA kim ? yA kriyaa| kasya ? cAritamavadhijJAnameva vibhaGgajJAnam / (paMcA. kA. vibhyataH puMsaH / kasmAt ? gurorAcAryAt / bibhyataH amRta. vR. 41) / 4. paryAptasyAvadhijJAnaM mithyA- karma bibhyattA, bibhyadoSa ityarthaH / (svo. TI. pR. tva-viSadUSitam / vibhaGga bhaNyate sadbhiH kSayopazama- 612) / saMbhavam / / (amita. zrA. 1-232) / 5. viparIto 1 garu prAdi ke bhaya se bhayabhIta sAdha paramArtha se maMgaHparicchittiprakAro yasya tadvibhaGgam, tacca tat pare bAlasvarUpa anya muni ko jo vandanA karatA hai jJAnaM ca vibhaGgajJAnam / (prajJApanA. malaya. vR. usake vibhyat nAma kA vandanAdoSa hotA hai| 2 yadi 312) / vandanA na karUMgA to saMgha, kula gaccha athavA kSetra 1 kSayopazamika va karmAgama ke nimittabhata viparIta se nikAla diyA jAUMgA; isa bhaya se vandanA avadhijJAna ko vibhaMgajJAna kahA jAtA hai| 2 jo karane para vibhyatavandana nAmaka vandanAdoSa kA avadhijJAna mithyAtva ke sAtha rahatA hai use vibhaMga. pAtra hotA hai| jJAna kahate haiN| 5 jisa avavijJAna ke jAnane kA vibhrama-vibhramo'nekAntAtmakavastuno nitya-kSaNiprakAra viparIta hotA hai vaha vibhaMga kahalAtA hai| kaikAntAdirUpeNa grahaNam / (bR. dravyasaM. TI. 42) / yaha usakA nirukta lakSaNa hai| anekAntAtmaka vastu ko sarvathA nitya yA sarvathA vibhAvaguNavyaJjanaparyAya- vibhAvaguNavyaJjana- kSaNika rUpa meM jo grahaNa kiyA jAtA hai, yaha vibhrama paryAyA matyAdayaH / (mAlApa. pU. 212) / kA lakSaNa hai| jIva ke jo mati-zrutAdi jJAna haiM ve vibhAvaguNa- vibhramavikSepaki lakiJcitAdiviyuktatva - vyaJjanaparyAyarUpa haiN| vibhramo vaktuntimanaskatA, vikSepo vakturevAbhidhevibhAvadravyavyaJjanaparyAya-vibhAvadravyavyaJjana- yArtha pratyanAsaktatA,kilikiJcitaM roSa-bhaya-lobhA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimala] 1012, jaina-lakSaNAvalI [viratAvirata dibhAvAnAM yugapadasakRtkaraNam, AdizabdAnmanodoSA- vimAna-1. vizeSeNAtmasthAn sukRtino mAnantaraparigrahaH; taiviyuktaM yattattathA, tadbhAvastattvam / yantIti vimAnAni / (sa. si. 4-16; ta. vA. (rAyapa. malaya. vR. 4, pR. 28) / 4, 16, 1) / 2. svAMstu kRtino dizeSeNa mAnavibhrama, vikSepa aura kilikiJcita ina doSoM se yantIti vimAnAni / (ta. zlo. 4-16) / 3. rahita honA; yaha eka (26vAM) satya vacana kA valahi-kaDasamaNNidA pAsAdA vimANANi NAma / atizayavizeSa hai| vaktA ke mana meM jo bhrAnti rahA (dhava. pu. 14, pR. 465) / 4. vizeSeNa sukRtino karatI hai usakA nAma bhrama tathA usI kI abhidheya mAnayanti vimaanaani| (ta. bhA. siddha. va. 4-17) / artha ke prati jo anAsakti hotI hai usakA nAma 1 apane meM sthita jIva vizeSa rUpa se puNyavAna vikSepa hai| krodha, bhaya aura lobha prAdi bhAvoM kA mAne jAte haiM ataH saudharmAdi kalpoM ko vimAna eka sAtha nirantara karanA; ise kilikiJcita kahA jAtA hai| 3 jo prAsAda chajjoM aura kaToM se kahA jAtA hai| Adi zabda se aura bhI manodoSoM saMyukta hote haiM unakA nAma vimAna hai| kA grahaNa hotA hai| vimAnaprastAra-saggaloaseDibaddha-paiNNayA vivimarza-vimarzanaM vimarzaH apAyAtpUrva IhAyA uttaraH / mANapatthaDANi nnaam| (ghava. pu. 14, pR. 465) / prAyaH zira:kaNDayanAdayaH puruSadharmA patra ghaTante iti svargaloka meM jo zreNivaddha aura prakIrNaka vimAna haiM smprtyyH| (prAva. ni. malaya. vR. 12, pR. 38) / unakA nAma vimAnaprastAra hai| apAya (pravAya) ke pUrva aura IhA ke pazcAt vimocitAvAsa-1. parakIyeSu ca vimociteSvAziraHkaNDayana prAdi puruSadharma yahAM ghaTita hote haiM, vAsaH (vimocitAvAsaH) / (sa. si. 7-6) / isa prakAra ke vicAra kA nAma vimarza hai| yaha 2. niHsvAmitvena saMtyaktAH gRhA santyudvasAhvayAH / prAbhinibodhika jJAna ke paryAyanAmoM ke antargata hai| prAgvadatrApi vasatiM na kuryAtkuryAdvA tthaa|| (lATIvimala--1. vigatamalo vimalaH, vimalAni vA saM. 6-40) / jJAnAdInyasyeti vimalaH, tathA garbhasthe mAturmatista- 1 dUsaroM ke dvArA chor3e gaye gharoM meM rahanA, ise nazca vimalA jAteti vimlH| (yogazA. svo. vimocitAvAsa kahA jAtA hai| 2 dUsaroM ke dvArA viva. 3-124) / 2. vimalo vinaSTo malo dravya- chor3e gaye gharoM meM 'he deva ! prasanna ho, maiM yahAM pAMca rUpo mUlottarakarmaprakRtiprapaMco yasya / (ratnaka. TI. dina rahatA hUM' isa prakAra kI prArthanApUrvaka rahanA, anyathA na rahanA; isakA nAma vimocitAvAsa hai| 1 jo mala se rahita ho cukA hai athavA jisake yaha pracauryavata kI pAMca bhAvanAmoM ke antargata hai| jJAna prAdi vimala (nirdoSa) haiM tathA jisake garbha meM vimoha-1. vimohaH parasparasApekSanayadvayena dravyasthita hone para mAtA kI buddhi va zarIra vimala guNa-paryAyAdiparijJAnAbhAvo vimohaH / tatra dRSTAntaH (nirmala) ho gayA thA; usakA nAma vimala hai| -gacchattRNasparzavad digmohavad vaa| (bR. dravyasaM. yaha terahaveM tIrthakara kA eka sArthaka nAma hai| TI. 43) / 2. vimohaH zAkyAdiprokte vastuni 2 jisakA mala-dravyarUpa mUla va uttara karmaprakR. nishcysvruupm| (ni. sA. vR. 51) / tiyoM kA vistAra ----vinaSTa ho cakA hai use vimala 1paraspara sApekSa donoM nayoM ke prAzraya se dravya, kahA jAtA hai| yaha prApta (prarahanta) kA eka gaNa aura paryAya Adi kA jJAna na honA; isakA nAmAntara hai| nAma vimoha hai| 2 buddha Adi ke dvArA prarUpita vimAtA-mAdA NAma sarisattaM, vigadA mAdA vastu meM jo nizcayasvarUpa jJAna hotA hai, yaha vimAdA / (dhava. pu. 14, pR. 30) / vimoha kA lakSaNa hai| mAtA kA nAma sadRzatA hai, jo sadRzatA se rahita viratAvirata-dekho saMyatAsaMyata / 1. jo tasaho use vimAtA kahA jAtA hai / visadRza snigdha va bahAu virado aviradano taha ya thaavrbhaado| ekkarUkSa paramANuSoM meM jo sAdivistrasAbandha hotA hai samayamhi jIvo viradAvirado jinnekkmii|| (go. usake prasaMga meM yaha lakSaNa kiyA gayA hai| 31 bhAvasaM. 351) / 2. viratAviratastu syAt
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ virati] 1013, jaina-lakSaNAvalI [viruddha rAjyAtikrama pratyAkhyAnodaye sati / (yogazA. svo. viva. 1, vR.a. 4, pR. 660) / 16, pR. 111) / 3. tadyathA yo nivRtta: syAd lobha ke nigraha kara dene kA nAma virAgatA hai| yAvatatrasabadhAdiha / na nivRttastathA paMcasthAvarahiMsayA virAgavicaya-1. zarIramazucirbhogA [gAH] gahI // viratAviratAkhyaH sa syaadeksminnnehsi| kiMpAkaphalapAkinaH / virAgabuddhirityAdi virAgaH lakSaNAta trasahiMsAyAstyAge'NuvratadhArakaH / / (lATIsaM. vicayaM smRtam / (ha. pu. 56-46) / 2. virAga5, 125-26) / vicayaM zarIramidamanityamaparitrANaM vinazvarasvabhAva1 jo eka hI samaya meM hiMsA se virata aura mazucidoSAdhiSThitaM saptadhAtumayaM bahumalapUrNamanasthAvarahiMsA se avirata rahatA hai, para jinadeva ke varatanispaMditasrotobilamatibIbhatsamAdheyamazaucamapi Upara zraddhA rakhatA hai vaha viratAvirata zrAvaka kaha- pUtigandhisamyagjJAnijanavairAgyahetubhUtaM nAstyatra lAtA hai / 2 pratyAkhyAna kaSAya kA udaya hone para kiMcitkamanIyamindriyasukhAni pramukharasikAni jIva viratAvirata hotA hai-vaha sthUla hiMsAdi kriyAvasAnavirasAni kiMpAkapAkavipAkAni parAu pApoM se to virata hotA hai, para gRha kAryoM meM rata dhInAnyasthAnapracurabhaMgurANi yAvadyAvadeSAM rAmaNIyakaM hone se sUkSmahiMsAdi pApoM kA tyAga nahIM kara tAvattAvadbhoginAM tRSNAprasaMgo'navastho ythaa'gneripaataa| ndhanairjalanigheH saritsahasraNa na tRptistathA lokavirati-1. viramaNaM virtiH| cAritramohopa- syApyetairna tRptirupazAntizcaihikAmutrikavinipAtazama-kSaya-kSayopazamanimittopazamakAdicAritrAvirbhAta hetavastAni dehinaH sukhAnIti manyante mahAduHkhakArasa vAt viramaNaM virtiH| (ta. vA. 7, 1, 2) / NAnyanAtmIyatvAdiSTAnyapyaniSTAnIti vairAgyakA2. samaIhi viNA mahavvayANuvvayA virii| (dhava. raNavizeSAnucintanaM SaSThaM dharmyam / / (cA. sA. pR. pu. 14, pR. 12) / 77-78) / 1 cAritramoha ke upazama, kSaya aura kSayopazama ke 1zarIra apavitra aura bhoga kipAkaphala ke samAna nimitta se jo propazamika prAdi (kSAyika vakSAyo- viSaile haiN| isa prakAra viSayoM kI prora se jo pazamika) cAritra kA prAvirbhAva hotA hai use virakti kA vicAra hotA hai use virAgavicaya dharmavirati kahate haiN| 2 samitiyoM ke binA mahAvratoM dhyAna kahA jAtA hai| yaha dharmadhyAna ke dasa bhedoM aura aNuvratoM ko virati kahA jAtA hai| meM chaThA hai| viraha - antaramucchedo viraho pariNAmataragamaNaM virAdhaka-jo rayaNatayamaino muttaNaM appaNo NatthittagamaNaM aNNabhAvavvavahANamidi eyttttho| (dhava. vizuddhappA / citei ya paradavvaM virAhano NicchayaM bhaNiyo / (prArA. sA. 20) / antara, uccheda, viraha, pariNAmAntara gamana, nAsti- jo ratnatrayasvarUpa apanI vizuddha prAtmA ko chor3a. svagamana aura anya bhAva vyavadhAna ye saba samAnA- kara para dravya kA vicAra karatA hai use virAdhaka rthaka haiN| kahA gayA hai| virAga-1. rAgakAraNabhAvAta viSayebhyo viraJja. viruddharAjyAtikrama-dekho dviTarAjyalaMghana / naM viraagH| cAritramahodayAbhAve tasyopazamAt 1. ucitanyAyAdanyena prakAreNAdAnaM grahaNamatikramaH, kSayAta kSayopazamAd vA zabdAdibhyo viraMjanaM virAga viruddhaM rAjyaM viruddharAjyama viruddha rAjye'tikramaH viiti vyavasIyate / (ta. vA. 7, 12, 4) / 2. rAga- ruddharAjyAtikramaH / (sa. si. 7-27) / 2. ucikAraNAbhAvAd viSayebhyo viraMjanaM viraagH| (ta. tAdanyathA dAnagrahaNamatikamaH / ucitAnyAyAdanyena zlo. 7-12) / 3. virAga:-vigato rAgo bhAvakarma prakAreNa dAnagrahaNamatikrama ityucyate / viruddhaM rAjya yasya / (ratnaka. TI. 1-7) / viruddharAjyam, viruddharAjye atikramaH viruddharAjyA1 rAga ke kAraNoM ke abhAva meM jo viSayoM se tikramaH / tatrAlpamUlyalabhyAni mahArdhANi dravyANIti virakti hotI hai usakA nAma virAga hai| prayatnaH / (ta. vA. 7, 27, 3) / 3. viruddhaM rAjyaM virAgatA-virAgatA lobhanigrahaH / (prAva. hari. viruddharAjyam, ucitanyAyAdanyena prakAreNAdAnaM
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ viruddharAjyAtikrama] 1014, jaina-lakSaNAvalo [vivAha grahaNamatikramaH, tasmin viruddharAjye yo'sAvatikramaH vahAM usako bhejanA, yaha pracauryANuvrata ko malina sa viruddhraajyaatikrmH| (cA. sA. pR. 6) / karane vAlA usakA eka aticAra hai| 2 ucita 4. vilopazca ucitanyAyAdanapetaprakAreNArthasyAdA- nyAya ko chor3akara anya prakAra se vastu kA denA yA nam, viruddharAjyAnikrama ityarthaH, viruddha rAjye hyalpa- grahaNa karanA, isakA nAma pratikrama hai| viruddha mUlyAni mahAANi dravyANIti / (ratnaka. TI. rAjya meM jo ukta prakAra se atikrama kiyA jAtA 3-12) / 5. viruddhaM vinaSTaM vigRhItaM vA, rAjyaM hai use viruddha rAjyAtikrama kahate haiM / rAjJaH pRthvIpAlanocitaM karma, viruddharAjyaM chatrabhaGgaH viruddha hetvAbhAsa-1. sAdhyAbhAvAsambhavaniyamaparAbhiyogo vetyrthH| tatrAtikrama ucitanyAyAdanye- nirNaya kalakSaNo viruddho hetvaabhaasH| (pramANasaM. naiva prakAreNArthasya dAnagrahaNaM / viruddharAjye'lpamUlyaH svo. viva. 40) / 2. anyathaivopapattyA ki labhyAni mahAANi dradhyANi iti pryttH| athavA (siddhivi. svo. viva. 6-32, pR. 430) / 3. vi. viruddhayorarthAdrAjJo rAjyaM niyamitA bhUmiH kaTakaM vA parItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH, prapariNAmI zabdaH viruddharAjyaM, tatra SaSThI-saptamyo'rthaM prati bhedA- kRtktvaat| (parIkSA.6-26) / 4. sAdhyasvarUpAbhAvAt / tasyAtikramo vyavasthAlaGkanam / vyavasthA dviparItena pratyanIkena nizcito'vinAbhAvo yasyAsI ca parasparaviruddharAjakatve eva / tallaMghanaM cAnyatara- viruddhH| (pra. ka. mA. 6-26) / 5. sAdhyArthabhAvarAjyanivAsina itararAjye pravezaH itararAjyanivAsi- nizcito viruddho hetvAbhAsaH / (pramANani. pR. no vA anyatararAjye prveshH| viruddharAjyAtikramasya 58) / 6. anya anyathaiva sAdhyAbhAvaprakAreNava ca yadyapi svasvAmino'nanujJAtasyAdattAdAnalakSaNa- sAdhyAntara evaM upapattyA viruddhH| (siddhivi. va.. yogena tatkAriNA ca cauryadaNDayogena cauryarUpatvAd 6-32, pa. 430) / 7. sAdhyaviparItavyApto pratabhaMga eva, tathApi viruddha rAjyAtikramaM kurvatA yayA viruddhaH / (nyAyadI. pu.105) / vANijyameva kRtaM na caurya miti bhAvanayA vratasApekSa- 3 jisa hetu kA avinAbhAva sAdhya se viparIta ke svAlloke ca coro'yamiti vyapadezAbhAvAdaticAratA sAtha nizcita hai use viruddha hetvAbhAsa kahate haiN| syAt / (sA. dha, svo. TI. 4-50) / 6. rAjJa- jaise-zabda apariNAmI hai, kyoMki vaha kRtaka hai| AjJAdhikaraNaM yadaviruddhaM karma tat rAjyamucyate / yahAM kRtaka kA avinAbhAva apariNAmI se viparIta ucitamUlyAdacitadAnam anucitaM grahaNaM ca prati- pariNAmI ke sAtha hai| krama ucyate / viruddharAjye atikramaH viruddharAjyAti- vilepana-ghuTa-piTTacaMdaNa-kuMkumAdidavvaM vilevaNaM RmH| yasmAta kAraNAta rAjJA ghoSaNA anyathA NAma / (dhava. pa...pa. 273) / dApitA dAnamAdAnaM ca anyathA karoti sa viruddha- ghise gaye athavA pIse gaye candana va kuMkuma prAdi rAjyAtikramaH / (ta. vRtti zruta.7-27) / 7. rA- dravyoM ko vilepana kahA jAtA hai| jJAjJApitamAtmetthaM yuktaM vA'yuktameva tat / kriyate vilopa-dekho viruddharAjyAtikrama / na yadA sa syAdviruddharAjyAtikramaH / (lATIsaM. vivAha-1. kanyAdAnaM vivAhaH / sa. si. 7, 6-52) / 28 / 2. sadvadyacAritramohodayAdvivahanaM vivAhaH / 1 ucita nyAya-zAsakIya vidhAna ko chor3akara sadvedyasya cAritramohasya codayAdvivahanaM kanyAvaraNaM anya prakAra se vastu kA grahaNa karanA, isakA nAma vivAha ityAkhyAyate / (ta. vA. 7, 28, 1) / atikrama hai, viruddha rAjya meM kie gaye isa atikrama 3. sadvedyacAritramohodayAdvivahanaM vivAhaH / (ta. ko viruddharAjyAtikrama kahA jAtA hai| abhiprAya zlo. 7-28) / 4. yuktito varaNavidhAnamagniyaha hai ki vibhinna rAjyoM meM prAvazyakatAnusAra deva-dvijasAkSikaM ca pANigrahaNaM vivaahH| (nItivA. kara (Taiksa) prAdi ke niyama nirdhArita kie jAte 31-3, pR. 373) / 5. kanyAdAnaM vivAhaH / haiM / unakA ullaMghana karake jahAM abhISTa vastu alpa (ratnaka. TI. 3-14) / 6. agni-devatAdisAkSika mUlya meM sulabha ho sakatI hai use vahAM se maMgAnA pANigrahaNaM vivAhaH / xxx zuddhakalatralAbhaphalo tathA jahAM se usakA mUlya adhika mila sakatA hai vivAhaH / (yogazA. svo. viva. 1-47, pR. 147) /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivikta] 1015, jaina-lakSaNAvalI [viviktazayyAsanatapa. 7. kanyAdAnaM vivAhaH / (ta. vRtti dhut.7-28)| saNAbhiggahI vivittasayaNAsaNaM NAma tavo hodi / 1 kanyA kA denA, isakA nAma vivAha hai| 2 sAtA kimaTTameso kIrade ? asabbhajaNadasaNeNa tassahavAseNa vedanIya aura cAritramoha ke udaya se jo kanyA kA jaNidatikAlavisayarAga-dosapariharaNaThaM / (ghava, varaNa kiyA jAtA hai use vivAha kahate haiN| 4 yukti pu. 13, pR. 58-59) / 6. AbAghAtyaya-brahmacaryase jo varaNa kA vidhAna hai tathA agnideva aura svAdhyAya-dhyAnAdiprasiddhayartha viviktazayyAsanam / brAhmaNa ko sAkSI meM jo kanyA ke hAtha ko grahaNa (ta. zlo. 6-16) / 7. cittavyAkulatAparAjayo kiyA jAtA hai use vivAha kahA jAtA hai| viviktazayanAsanam / (bha. prA. vijayo. 6) / vivikta-1. tthI-pasu-saMDhayAdIhi jjhANajjheya- 8. jantupIDAvimuktAyAM vasato zayanAsanam / sevavigdhakAraNehi vajjiyagiri-gRhA-kaMdara-pabbhAra-susANa- mAnasya vijJeyaM viviktazayanAsanam // (ta. sA. suNNaharArAmujjANApro padesA vivittaM NAma / (dhava. 7-14) / 6. jo rAya-dosaheda pAsaNa-sijjAdiyaM pu. 13, pR. 58) / 2. viviktaH zarIra-karmAdibhira- priccyi| appA Nivvisaya sayA tassa tavo paMcamo saMspRSTaH / (samAdhi. TI. 6) / paramo // pUjAdisu hiravekkho saMsAra-sarIra-bhoga1 dhyAna-dhyeya meM bAdhaka strI, paza va napuMsaka nnivinnnno| abbhaMtaratavakUsalo uvasamasIlo mahAzrAdi kAraNoM se rahita parvata kI guphA, kandarA, sNto|| jo Nivisedi masANe vaNa-gahaNe NijjaNe prArabhAra, zmazAna, janazanya gRha va udyAna prAdi mhaabhiime| aNNattha vi eyaMte tassa vi evaM tavaM sthAna vivikta mAne jAte haiN| 2 jo zarIra aura hodi / (kAtike. 447-46) / 10. dhyAnAkarma prAdi se spRSTa nahIM hai-unase rahita ho cukA dhyayanavighnakara - strI-pazu-SaNDhakAdiparivajitagirihai-use vivikta kahA jAtA hai| yaha prApta kA guhA-kandara-pitRvana-zUnyAgArA'rAmodyAnAdipradezeSu eka nAmAntara hai| vivikteSu jantupIDArahiteSu saMvateSu saMyatasya zayanAsanaM viviktazayyAsana tapa-dekho vivikta / 1. teri- viviktazayyAsanaM nAma | tatkimartham ? AbAdhAtyayakkhiya mANussiya savigAriyi [Ni] devi-gehasaM- brahmacarya-svAdhyAya-dhyAnAdiprasiddhyarthamasabhyajanadarzanena satte / vajjeMti appamattA Nilae sayaNAsaNadANe // tatsahavAsena vA janitatrikAlaviSayarAga-dveSa-mohA(mUlA. 5-160) / 2. jattha Na sottiga atthi du pohArthaM vA / (cA. sA. pR. 60) / 11. viviktesaha-rasa-rUva-gaMdhaphAsehiM / sajjhAya-jjhANavAdhAdo vA 'dhyayana-dhyAnabAdhakotkaravajite / / zayanaM cA''sanaM vasadhI vivittA saa|| viyaDAe aviyaDAe sama- yattadviviktazayanAsanam / / tarukoTara-zUnyAgArA''visamAe bahiM ca aMto vaa| itthi-Na usaya-pasu. rAmorvIdharAdayaH / viviktA: kAminI-SaNDha-pazuvajjidAe sIdAe usiNAe // uggama-uppAdaNa- kSudrAMgijitAH / . (prAcA. sA. 6, 15-16) / esaNAvisuddhAe akiriyAe du / vasadi prasaMsattAe 12. vijantuvihitAbalAdya'viSaye manovikriyA, niNippAhuDiyAe sejjAe // suNNa ghara-giriguhA- mittarahite ratiM dadati zUnyasAdike / smRtaM zayanarukkhamUla-prAgaMtugAradevakule / akadappabbhArArAma- mAsanAdyatha viviktazayyAsanaM / tapotihativaNitAgharAdINi ya vicittAI / / (bha. prA. 228-31) / zrutasamAdhisaMsiddhaye // asabhyajanasaMvAsadarzano3. zUnyAgArAdiSu vivikteSu jantupIDAvirahiteSu tthairna mathyate / mohAnurAga-vidvaviviktavasati saMyatasya zayyAsanamAbAdhAtyaya brahmacarya-svAdhyAya- zritaH // (ana. dha. 7, 30-31) / 13. vividhyAnAdiprasiddhayarthaM kartavyamiti paJcamaM tapaH / (sa. kteSu jantu-strI-pazu-napuMsakara hiteSu sthAneSu zUnyAsi. 6-16) / 4. prAbAdhAtyaya-brahmacarya-svAdhyAya- gArAdiSu prAsanam upavezanaM zayyA nidrA sthAnam dhyAnAdiprasiddhayartha viviktazayyAsanam / zUnyAgArA- prasthAnaM vA viviktazayyAsanam / (bhAvaprA. TI. diSu vivikteSu jantupIDAvirahiteSu saMyatasya zayyA- 78) / 14. vivikteSu zUnyeSu gRha-guhA-giri-kandasanaM veditavyam / tat kimartham ? AbAghAtyaya- rAdiSu prANipIDArahiteSu zayyAsanaM viviktazayyAbrahmacarya-svAdhyAya-dhyAnAdisiddhayartham / (ta. vA. sanam / (ta. vRtti zruta. 6-16) / 6,16, 12 ) / 5. tattha (vivitte ThANe) sayaNA- 1 tiyaMcanI, manuSyiNI, vikArayukta devI aura
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivRtayoni ] gRhastha inake saMsarga se sahita sthAna ko prayatnapUrvaka chor3akara nirbAdha sthAna meM zayyA va zrAsana lagAnA, isakA nAma viviktazayyAsana tapa hai / 3 brahmacaryaM ke paripAlana aura svAdhyAya va dhyAnAdi kI siddhi ke lie jantupIDA se rahita nirjana sUne ghara prAvi meM zayana karanA va baiThanA, yaha viviktazayyAsana tapa kahalAtA hai / bivRtayoni - vivRtaH prakaTapudgalapracaya pradezaH / (mUlA. vR. 12 - 58 ) / janma kI AdhArabhUta jisa yoni ke pudgalapradezoM kA samUha pragaTa rahatA hai use vivRtayoni kahate haiN| viveka - 1. saMsaktAnna- pAnopakaraNAdivibhajanaM vi vekaH / (sa. si. e- 22; ta. ilo. 6 - 22; mUlA. vR. 12 - 16; prAyazci. cU. 7-21) / 2. saMsaktAnna pAnopakaraNAdivibhajanaM vivekaH / saMsaktAnAmanna-pAnopakaraNAdInAM vibhajanaM viveka ityucyate / (ta. vA. 6, 22, 5) / 3. vivekaH aneSaNIyasya bhaktAdeH kathaJcit gRhItasya parityAgaH / ( zrAva. ni. hari. vR. 1418, pR. 764) / 4. gaNa-gacchadavva- khettAdihiMto prasAraNaM vivego NAma pAyacchittaM / ( dhava. pu. 13, pR. 60 ) / 5. yena yatra vA azubhopayogo'bhUttannirAkriyA, tato parAsanaM vivekaH / ( bha. prA. vijayo. 6 ) ; evamaticAranimittadravya kSetrAdikAnmanasA apagatistatra zranAdRtivivekaH / ( bha. prA. vijayo. 6) / 6. annapAnoSadhInAM tu vivekaH syAdvivecanam / (ta. sA. 7 - 25) / 7. saMsakteSu dravya-kSetrAnna pAnopakaraNAdiSu doSAnivartayitumalabhamAnasya taddravyAdivibhajanaM viveka: / athavA zaktyananagUhanena prayatnena pariharataH kutazcitkAraNAdaprAsukagrahaNa grAhaNayoH prAsukasyApi pratyAkhyAtasya vismaraNAtpratigrahe ca smR svA punastadutsarjanaM viveka: / ( cA. sA. pR. 62 ) / 8. parihartumazaktasya doSaM dravyAdisaMzrayam / taddravyAdiparityAgo vivekaH kathito'thavA // zraprAsukasya sevAyAM tyaktasya prAsukasya ca / pramAdena punaH smRtvA sa tadA tadvisarjanam || ( zrAcA. sA. 6, 42-43 ) / 6. vivekaH zrazuddhAtiriktabhakta pAnavastra zarIratabhmalAdityAgaH / ( sthAnAM. abhaya vR. 251 ) | 10. dehAdAtmana Atmano vA sarvasaMyogAnAM vivecanaM buddhyA pRthakkaraNaM viveka: / ( zraupapA. [vivekapratimA 20, pR. 44) / 11. dhana-dhAnya- hiraNyAdisarvasva tyAgalakSaNo viveka: / (yogazA. svo viva. 1, 13 ) ; viveko heyopAdeyajJAnam / (yogazA. svo. viva. 3-16 ) ; vivekaH saMsaktAnnapAnopakaraNazayyAdiviSayastyAgaH / (yogazA. svo viva. 4, 60) / 12. vivekaH parityAgaH, yat prAyazcitaM viveka eva kRte zuddhimAsAdayati nAnyathA, yathAdhAkarmaNi gRhIte tat vivekArhatvAt vivekaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. pI. 1-53, pR. 20) 13. viveka: svajana suvarNAdityAga: / ( bhAva. ni. malaya. vU. 872, pR. 480 ) / 14. saMsakte'nnAdike doSAnnivartayitumaprabhoH / yattadvibhajanaM sAdhoH sa vivekaH satAM mataH // vismRtya grahaNe'prAsorgrahaNe bA'parasya vA / pratyAkhyAtasya saMsmRtya viveko vA visarjanam // ( ana. dha. 7, 46 - 50 ) / 15. zuddhasyApyazuddhatvena yatra saMdeha - viparyayau bhavataH azuddhasya zuddhatvena nizcayo vA yatra pratyAkhyAtaM yattadvastu bhAjane mukhe vA prAptaM yasmin vastuni gRhIte kaSAyAdikamutpadyate tasya sarvasya tyAgo viveka: / ( bhAvaprA. TI. 78) / 16. yadvastu niyamitaM bhavati tadvastu cennijabhAjane patati mukhamadhye vA samAyAti yasmin vastuni gRhIte vA kaSAyAdikam utpadyate tasya sarvasya vastunaH kriyate tadvivekanAma prAyazcittam / ( kArtike. TI. 451) / 1016, jaina-lakSaNAvalI 1 sambaddha anna-pAna va upakaraNa Adi ke vibhAga ko viveka prAyazcita kahA jAtA hai| 3 aneSaNIya ( ayogya yA sadoSa ) bhojana Adi ke kisI prakAra se grahaNa kiye jAne para usakA parityAga karanA, isakA nAma viveka hai / 4 gaNa, gaccha, dravya aura kSetra Adi se pRthaka karanA; yaha viveka prAyazcitta kA lakSaNa hai / 5 jisake dvArA yA jisake viSaya meM azubha upayoga hunA hai usakA nirAkaraNa karanA va usase alaga hone ko viveka kahA jAtA hai . 10. zarIra se zrAtmA kA prathavA zrAtmA se saba saMyogoM kA buddhi se vicAra kara unheM pRthak karanA, ise viveka kahate haiM / vivekapratimA - vivecanaM vivekaH tyAgaH sa cAntarANAM kaSAyAdInAM bAhyAnAM gaNa-zarIra bhaktapAnAdInAmanucitAnAM tatpratipattivivekapratimA / ( sthAnAM.. abhaya va 84) /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizadapratibhAsatva] 1017, jaina-lakSaNAvalI [vizeSa TC mAmyantara kaSAya prAdi tathA bAhya gaNa, zarIra aura hone para jo prAtmA kI nirmalatA hotI hai use bhakta-pAna prAdi ko ayogya hone ke kAraNa jo jo vizaddhi kahate haiN| 3 sAtAvedanIya ke bandhayogya parityAga kiyA jAtA hai| isakA nAma viveka hai| pariNAma kA nAma vizaddhi hai| 5 brAhmaNa prAdi usake prati prAsthA rakhanA yA svIkAra karanA, ise varNoM aura brahmacArI prAdi prAzramoM ke apane prAcAra vivekapratimA kahate haiN| se bhraSTa hone para tIna vedoM ke nirdezAnusAra vizuddhi vizadapratibhAsatva-kimidaM vizadapratibhAsatvaM hamA karatI hai| 7 aparAdha se malina hae prAtmA nAma? ucyate-jJAnAvaraNasya kSayAdviziSTakSayopa- ke nirmala karane kA nAma vizaddhi hai| zamAdvA zabdAnumAnA ha saMbhavi yannamalyamanubhava middhm| vizuddhilabdhi -1. paDisamayamaNaMtaguNahINakameNa (nyAyadI. pR. 24) / udIridaaNabhAgaphayajaNidajIvapariNAmo sAdAdijJAnAvaraNa ke kSaya prathavA viziSTa kSayopazama se suhakammabaMdhaNimitto prasAdAdiprasuhakammabaMdhaviruddho zabda (bhAgama) aura anumAna Adi meM asambhava visohI NAma / tissevuvalaMbho visohiladdhI NAma / aisI jo anubhavasiddha nirmalatA pragaTa hotI hai use (dhava. pu. 6, pR. 204) / 2. Adimaladdhibhavo jo vizadapratibhAsa kahate haiN| bhAvo jIvassa saadphdiinnN| satthANaM payaDINaM baMdhaNavizasitA - viza sitA hatasyAGgavibhAgakaraH / jogo vizuddha [ddhi] laddhI so|| (la. sA. 5) / (yogazA. svo. viva. 3-21) / 3. mithyAdRSTijIvasya prAguktakSayopazamalabdhau satyAM mAre gaye maga prAdi prANI ke avayavoM ko jo sAtAdiprazastaprakRtibandhaheturyo bhAvo dharmAnurAgarUpavibhakta kiyA karatA hai use vizasitA kahA jAtA zubhapariNAmo bhavati ttpraaptivishuddhilbdhiH| (la. hai| yaha hantA prAdi ke samAna ghAtaka ke antargata hai| sA. TI. 5) / tA--aitivvakasAyAbhAvo maMdakasAno vi- 1 pratyeka samaya meM anantagaNe hIna krama se udIraNA suddhdaa| (dhava pu. 11, pR. 314) / ko prApta anubhAgasparSakoM se jo sAtAvedanIya pratizaya tIvra kaSAya ke prabhAva yA manda kaSAya kA prAdi puNya karmoM ke bandha kA kAraNabhUta tathA nAma vizaddhatA hai| yaha sAtabandhakoM kI vizaddhatA prasAtA prAdi pApa karmoM ke bandha kA virodhI jIva kA pariNAma hotA hai use viddhi aura usakI vizuddhi-1. tadAvaraNakSayopazame sati prAtmanaH prApti ko vizuddhilabdhi kahate haiN| prasAdo vizuddhiH / (sa. si. 1-24; ta. vA. 1, vizuddhisthAna-pariyattamANiyANaM sAda-thira-suhana 24) / 2. tadabhAvo (saMklezAbhAvo) vizuddhirA- subhaga-sussara-prAdejjAdINaM subhapayaDINaM baMdhakAraNasmanaH svAtmanyavasthAnam / (aSTazatI 65) / bhUdakasAyaTThANANi visohiTThANANi / (dhava. pu. 11, 3. sAdabaMdhajoggapariNAmo visohii| (dhava. pu. 6, pR. 208) / pu. 180); sAdabaMdhapAyoggakasAudayaTANANi parivartamAna sAtA, sthira, zubha, subhaga, susvara aura visohI / (ghava. pu. 11, pR. 206) / 4. prAtma- prAdeya prAdi puNya prakRtiyoM ke bandha ke kAraNabhUta prasaktiratroktA vizuddhinijarUpataH / (ta. zlo. 1, kaSAyasthAnoM ko vizuddhisthAna kahA jAtA hai / 24) / 5. varNAzramANAM svAcArapracyavane trayIto vizeSa-1. viziSyate'rtho'rthAntarAditi vishessH| vishuddhiH| (nItivA. 7-19) / 6. vizuddhiH pramo- (sa.si. 6-8) / 2. viziSyate viziSTirvA vishessH| daadishubhprinnaamH|| (mA. mI. vasu. vR. 95) / viziSyate'rtho'rthAntarAditi vizeSaH, athavA vizi7. vizodhanaM vizuddhiH-aparAdhamalinasyAtmano STirvA vizeSaH / (ta. vA. 6, 8, 11) / 3. prAdenirmalIkaraNam / (yogazA. svo. viva. 3-124) / seNa bhedeNa viseseNetti smaannttttho| (dhava. pu. 4, 8. manaHparyayajJAnAvaraNakarmakSayopazamAdAtmanaH prasa- p.144-45)| 4. viseso aNeyasaMkho-vadireyanatA vishuddhiH| (ta. vRtti thuta. 1-24) / lakkhaNo visesoxxxI(Sava.pu. 13, pR. 234) / 1 vivakSita jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama ke 5. vizeSazca visdRshprinnaamlkssnnH| (nyAyavi. la, 128
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSajJa ] 1-52; prA. mI. vasu. vR. 75 ) / 6. uktaM caasamAnastu vizeSo vastvekamubhayarUpaM tu / ( zrAva ni. malaya. vR. 755, pR. 373 ) / 1 eka padArtha meM jo dUsare padArtha se bhinnatA hotI hai use vizeSa kahA jAtA hai / 3 zrAdeza, bheva aura vizeSa ye samAnArthaka zabda haiN| Adeza nAma mArgaNA kA hai / 5 visadRza pariNAma ko vizeSa kahate haiM / vizeSajJa - tathA vastvavastunoH kRtyAkRtyayoH svaparayovizeSamantaraM jAnAti nizcinotIti vizeSajJaH / athavA vizeSAtmana eva guNa-doSAdhirohalakSaNaM jAnAtIti vizeSajJaH / (yogazA. svo viva. 1-55, pR. 158 ) / 1018, jaina - lakSaNAvalI vastu pravastu, kRtya - prakRtya aura zrAtma-para ke vizeSa ( antara) ko jo jAnatA hai use vizeSajJa kahA jAtA hai / athavA jo apane hI guNa-doSoM ke zradhirohasvarUpa vizeSa ko jAnatA hai vaha vizeSajJa kahalAtA hai / vizodhi-vizeSeNa zodhivizodhiH / etaduktaM bhavati ziSyeNAlocite'parAdhe sati tadyogyaM yatprAyacittapradAnaM sA vizodhirabhidhIyate / ( zrodhani. vR. 2) / ziSya ke dvArA aparAdha kI zrAlocanA kara lene para usake yogya jo prAyazcitta diyA jAtA hai use vizodhi kahate haiM / vizvastamantrabheda - dekho mantrabheda / tathA vizvastA vizvAsamupagatA ye mitra- kalatrAdayasteSAM mantro mantraNam, tasya bheda: prakAzanam / (yogazA. svo. viva. 3-61 ) / vizvAsa ko prApta jo mitra va strI Adi haiM unake maMtra ko - gopanIya abhiprAya ko pragaTa kara denA, isakA nAma vizvastamaMtrabheda hai / yaha satyANuvrata kA eka praticAra hai / viSa - 1. viSaM sthAvarajaGgamaM sakRtrimabhedabhinnam / (mUlA vR. 6-33 ) / 2. viSaM zrRMgikAdi / (yogazA. svo viva. 3-110) 3. tatra parasparasaMyogajanitamA raNazaktiviziSTa tela- karpUrAdidravyaM vi. Sam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 303) / 2 zaMkhiyA zrAdi ko prANaghAtaka hone se viSa kahA jAtA hai / 3 jisa tela va kapUra Adi dravya meM paraspara ke saMyoga se prANaghAtaka zakti utpanna huI [viSThauSadhiprApta hai vaha viSa kahalAtA hai| viSaya - 1. viSayastAvat dravya-paryAyAtmArthaH / ( nyAyaku. sva. vi. 1 - 5, pR. 115 ) / 2. rasAdayo'rthAH viSayaH / ( dhava. pu. 13, pR. 216 ) / 3. indriyamanastarpaNo bhAvo viSayaH / ( nItivA. 6-16) / 4. tathA ca zukraH - manasazcendriyANAM ca santoSo yena jAyate / sa bhAvo viSayaH proktaH prANinAM saukhyadAyakaH / / ( nItivA. TI. 6-16) / 1 dravya - paryAyarUpa artha ko viSaya kahA jAtA hai / 2 jihvA zrAdi indriyoM se jina rasa Adi ko grahaNa kiyA jAtA hai ve unake viSaya mAne gae haiN| 3 indriyoM va mana ke santuSTa karane vAle padArtha viSaya kahalAte haiM / viSayAnanda raudradhyAna svakIya viSayasurakSaNe dakSaH svakIyayuvatI - dvipada-catuSpada svAdya khAdyAzanapAna susvarazravaNa sugandhagandhagrahaNa - dhana-dhAnya-gRhavastrAbharaNAdInAM rakSaNe rakSAyAM yatnakaraNe dakSaH nipuNaH, idaM viSayAnandAkhyaM raudradhyAnam / ( kArtike. TI. 476) / apane viSayoM ke saMrakSaNa meM tatpara rahate hue yuvatI strI, dAsa-dAsI Adi dvipada, gAya-bhaiMsa zrAdi catuSpada tathA svAdya va khAdya bhojana-pAna zrAdi sabhI indriya-viSayoM ke saMrakSaNa ko jo nirantara cintA rahatI hai; yaha viSayAnanda raudradhyAna kahalAtA hai / viSayI - 1. viSayI dravya-bhAvendriyam / ( laghIya. svo viva. 5 ) / 2. paDapIndriyANi viSayiNaH / ( dhava. pu. 13, pu. 216) / 1 rUpa rasAdi svarUpa viSayoM kI grAhaka hone se dravya va bhAva indriyoM koM viSayI kahA jAtA hai / viSavANijya 1. viSAstra hala yantrAyo haritAlAdi vastunaH / vikrayo jIvitaghnasya viSavANijyamucyate / (yogazA. 3- 110; tri. pu. ca. 6, 3, 344) / 2. viSavANijyaM jIvaghnavastuvikrayaH / (sA. gha. svo TI. 5-22 ) / 1 viSa, astra, hala, yaMtra, lohamaya kudAlI Adi zrI haritAla (viSa) zrAdi jo bhI vastu prANiyoM kI ghAtaka ho usake becane kA nAma viSavANijya hai / viSThauSadhiprApta dekho viDauSadhi va viprauSadhi Rddhi / viTThasaddo jeNa desAmAsio teNa mutta-viTThA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSNu] 1016, jaina-lakSaNAvalI [vistArAnantaM suttANaM gahaNaM / ede aosahittaM pattA jesi te viTTho- visaMvAdana-1. visaMvAdanamanyathApravartanam / x sahipattA / (dhava. pu. 6, pR. 67) / Xx paragataM visaMvAdanama / samyagabhyudaya-nizreya. viSThA zabda sUtra meM dezAmarzaka hai, ataH usase mUtra sArthAsu kriyAsu pravartamAnamanyaM tadviparItakAyaprAdi anya sUtroM ko bhI grahaNa karanA caahie| vAGmanobhivisaMvAdayati maivaM kArSIrevaM kaviti / abhiprAya yaha hai ki jina RSiyoM kA mala-mUtra bhI (sa. si. 6-22) / 2. visaMvAdanamanyathApravartanam / auSadhisvarUpa pariNata ho jAtA hai unheM viSThauSadhi anyena prakAreNa pravartanaM pratipAdanaM visaMvAdanamiti RddhiprApta kahA jAtA hai| vijnyaayte| xxx samyagabhyUdaya-nizreyasArthAsa viSNa-.---1. upAttadeha vyApnotIti viSNaH / (dhava. kriyAsu pravartamAnamanyaM kAya-vAGamanobhivisaMvAdapu. 1, pR. 116); svazarIrAzeSAvayavAn veSTIti yati maivaM kArSIrevaM kurviti kuTilatayA pravartana viviSNuH / (dhava. pu. 6, pR. 221) / 2. sakala- saMvAdanam / (ta. vA. 6, 22, 2-3) / 3. anyathA vimalakevalajJAnena yena kAraNena samastaM lokAlokaM sthiteSu padArtheSu pareSAmanyathAkathanaM visaMvAdanam / jAnAti vyApnoti tena kAraNena viSNurbhaNyate / (bR. (ta. vRtti zruta. 6-22) / dravyasaM ttii.14)| 3 vyavahAreNa svopAttadeham, samu-1svarga-mokSAdi kI sAdhaka samIcIna kriyAnoM meM dghAtena sarvalokam, nizcayena jJAnena sarvaM veveSTIti pravartamAna kisI dUsare ko mana, vacana va kAya kI viSNuH / (go. jI. jI. pra. 366) / 4. vizvaM hi kuTilatA se 'aisA mata karo, aisA karo' isa prakAra davya-paryAyaM vizvaM trailokyagocaram / vyAptaM jJAna- se Thagane ko visaMvAdana kahA jAtA hai| tviSA yena sa viSNuApako jagat // (prAptasva. vistAradaSTi-dekho vistAraruci / 31) / 5. viSNAnena sarvArthavistRtatvAta kathaMcana / vistAraruci--1. vistAraruci:-aMga-pUrvaviSayajI(lATIsaM. 4-132; paMcAdhyA. 2-610) / vAdyarthavistArapramANa - nayAdinirUpaNopalabdhazraddhAnA 1 jo prApta zarIra ko vyApta karatA hai athavA vistaarrucyH| (ta. vA. 3. 36, 2) / 2.xx apane zarIra ke samasta avayavoM ko bAra-bAra veSTita X yAnyA tasyA vistArajA tu sA / / pramANa-nayakaratA hai usakA nAma viSNu hai| yaha jIva kA eka nikSepAyupAyarativistRtaiH / avagAhya parijJAnAttattvaparyAyavAcI zabda hai| 4 jo jJAnarUpa prakAza ke syAGgAdibhASitam / / (ma. pu. 74, 445-46) / dvArA tInoM loka sambandhI samasta dravyoM va unakI paryAyoM ko vyApta karatA hai use viSNu kahA jAtA 3. yaH zrutvA dvAdazAGgI kRtaruciratha taM viddhi vistAradRSTim / (prAtmAna. 14) / 4. dvAdazA: GgacaturdazapUrva prakIrNa vistIrNazratArtha - samarthana prastAro visambhogika-visambhogo dAnAdibhirasaMvyavahAraH, sa yasyAsti sa vismbhogikH| (sthAnAM. abhaya. va. vistAraH / (upAsakA. pR. 114; ana. dha. svo. TI. 2-62) / 5. dvAdazAGgazravaNena yajjAyate tadvi173) / stArasamyaktvaM pratipAdyate / (darzanaprA. TI. 12) / dAnAdi ke dvArA saMvyavahAra ke prabhAva ko visaMbhoga kahate haiN| isa prakAra ke visambhoga se jo sahita 2 pramANa, naya aura nikSepa prAdi vistRta upAyoM hotA hai use visambhogika kahA jAtA hai| dvArA aMga-pUrvAdi zruta meM prarUpita tattvoM ko jAnavisarpa-bAdarazarIrasadhitiSThato jale tailavat vi kara jo ruci yA zraddhA hotI hai use vistAraruci, sarpaNaM visarpaH / (ta. vA. 5, 16, 1) / vistAravRSTi prathavA vistArasamyaktva bhI kahate haiN| jaise jala ke Upara tela phaila jAtA hai vaise hI bAdara vistArAnanta-jaM taM vitthArANaMtaM taM padarAgAreNa zarIra para adhiSThita hae jIva ke jo prAtmapradezoM mAgAsaM pekkhamANe aMtAbhAvAdo bhavadi / (ghava. pa. kA phailAva hotA hai use visarpa kahate haiN| 3, pR. 16) / visaMvAda-anyathA pratipattiH punavisaMvAdaH / pratarAkAra se prAkAza ke dekhane para usakA anta (siddhivi. vR. 2-6, pR. 137) / sambhava nahIM hai| isase use vistArAnanta kahA viparIta pratIti kA nAma visaMvAda hai| jAtA hai|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistArAsaMkhyAta] [vItarAgakathA bAhirapadese hiMDaNaM vihAravadisasthANaM NAma / ghava. pu. 7, pR. 300 ) / vistArAsaMkhyAta - jaM taM visthArAsaMkhejjayaM taM logAgAsapadaraM logapadarAgArapadesagaNaNaM paDucca sNkhaabhaavaado| (ghaba. pu. 3, pR. 125 ) / lokapratarAkAra pradezoM kI gaNanA kI apekSA saMkhyA kI saMbhAvanA ma hone se lokAkAza-pratara ko vistAsaMkhyAta kahA jAtA hai / jisa grAma, nagara prathavA vana prAdi meM utpanna huprA hai usako chor3akara anyatra sonA, baiThanA zraura gamana zrAdi karanA; isakA nAma vihAravatsvasthAna hai / vIcAra - dekho artha saMkrAnti, yogasaMkrAnti va vihAyogati(tathA vihAyasA gatirgamanaM vihAyo- vyaJjanasaMkrAnti / 1. vIcAro'rtha vyaJjana-yogasaMgati: / (prajJApa. malaya. vR. 263 ) / krAnti: / (ta. sU. 6-44 ) / 2. prasthAna vaMjaNANa ya jogANa ya saMkamo hu vIcAro / ( bha. prA. 1882 ) / 3. artho dhyeyaH dravyaM paryAyo vA vyaJjanaM vacanam, yoga: kAya vAGmanaskarmalakSaNaH, saMkrAntiH parivartanam / dravyaM vihAya paryAyamupaiti paryAyaM tyaktvA dravyamityartha saMkrAntiH / ekaM zrutavacanamupAdAya vacanAntaramAlambate, tadapi vihAyAnyaditi vyaJjanasaMkrAntiH / kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM gRhNAti, yogAntaraM ca tyaktvA kAyayogamiti yogasaMkrAntiH / evaM parivartanaM vIcAra ityucyate / (sa. si. 9-44; ta. vA. 9-44 ) 4. vIcAra: saMkrAntiH artha - vyaJjana yogeSu / ( ghava. pu. 13, pR. 77 ) / 5. arthavyaJjana- yogAnAM vIcAraH saMkramaH kramAt / (ha. pu. 56 - 58 ) / 6. artha - vyaJjana- yogAnAM vIcAraH saMkramo mataH (jJAnA. 'maH smRtaH ) | ( ma. pu. 21-172; ta. sA. 7-47; jJAnA. 21-72 ) / 7. zranIhitavRtyArthAntarapariNamanaM vacanAdvacanAntarapariNamanaM mano-vacana-kAyayogeSu prakAza se jo gamana hotA hai use vihAyogati kahate haiM / vihAyogatinAmakarma - - 1. vihAya zrAkAzam, tatra gatinirvartikaM tadvihAyogatinAma / ( sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 18) / 2. labdhi - zikSadvipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAma | ( ta. bhA. 8-12 ) / 3. vihAya zrAkAzamityarthaH / vihAyasi gatiH vihAyogatiH / jesi kammakkhadhANamudaeNa jIvassa zrAgAse gamaNaM hodi tesi vihAya gaditti saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 61 ) ; jassa kammasdaeNa bhUmimohiya praNohiya vA jIvANamAgAse gamaNa hodi taM vihAyagadiNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 365) / 4. vihAya zrAkAzam, vihAyasi gativihAyogatiryeSAM karmaskandhAnAmudayena jIvasthAkAze gamanaM tadvihAyogatinAma / ( mUlA. bR. 12, 15) / 5. yataH zubhetaragamanayukto bhavati tadvihAyogatinAma / (samavA. abhaya vR. 42 ) / 6. yadudayena AkAze gamanaM bhavati sA vihAyogatinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) yogAdyogAntarapariNamanaM 1 vihAyas nAma zrAkAza kA hai, jisake udaya se prakAza meM gati nirvArtita hotI hai use vihAyogati nAmakarma kahate haiM / 2 labdhi (jaise devAdikoM ke ) aura zikSAjanita Rddhi (jaise tapasviyoM ke) inake nimitta se jo zrAkAza meM gamana hotA hai vaha jisa karma ke nimitta se hotA hai use vihAyogati nAmakarma kahA jAtA hai / vihAravatsvasthAna vihAravadisatthANaM NAma appaNI uppaNNagAma-Naya ra raNNAdINi chaDDiya aNNattha saNa- NisIyaNa- caMkamaNAdivAvAreNacchaNaM / (ghaya pu. 4, pR. 26 ) ; tatto ( paDigahidattAdo) bAhi gaMtUNacchaNaM vihAravadisatthANaM / ( Sava. pu. 4, pU. 32) ; tatto ( appaNI uppaNNagAmAINaM sImAdo ) 1020, jaina-lakSaNAvalI cAro bhaNyA (bR. dravyasaM. 48 ) / 1 zrartha, vyaJjana zrora yoga ke parivartana ko vIcAra kahate haiM / vItarAga - mohaNIyakkhaeNa vIyarAmro / ( dhava. pu. 6, pU. 118 ) / mohanIya karma ke kSaya se jIva vItarAga-rAga-dveSa se rahita hotA hai / vItarAgakathA - guru-ziSyANAM viziSTaviduSAM vA rAga-dveSa-rahitAnAM tattvanirNayaparyantaM parasparaM pravartamAno vAgvyApAro vItarAgakathA / ( nyAyavI. pR. 79-80) / guru aura ziSya prathavA rAga-dveSa se rahita zranya viziSTa vidvAnoM ke madhya meM bhI jo vastu svarUpa ke nirNaya hone taka vacana kA vyApAra calatA hai use vItarAgakathA kahate haiM /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgacAritra] 1021, jana-lakSaNAvalI [vIrya vItarAgacAritra-tat-(apadhyAna.) prabhRtisamasta. vikrAntau vIrayati sma kaSAyopasarga-parISahendriyAvikalpajAlarahitaM svasaMvittisamutpannasahajAnandaka- dizatrugaNajayaM prati vikrAmati smeti vIraH / 'pracaH' lakSaNasukha rasAsvAdasahitaM yattadvItarAgacAritraM bhvti| ityaca pratyayaH / athavA 'Ira gati-preraNayoH' vizeSaNa (bR. dravyasaM. TI. 22, pR. 58) / Irayati gamayati sphoTayati yadvA prApayati zivamiti apadhyAna prAdi samasta vikalpoM se rahita tathA sva. vIraH / yadi vA Ir gatau' ityAdiko dhAtuH vizesaMvedana se utpanna svAbhAvika sukha ke rasAsvAda se SeNa apunarbhAvena Irte sma yAti smeti vIraH apazcimasahita jo cAritra hotA hai use vItarAgacAritra tIrthakaro varddhamAnasvAmItyarthaH / (bRhatsaM. malaya. kahate haiN| v.1)| 5. vIro vikrAntaH, vIrayate zarayate vItarAgasamyaktva-1. prAtmavizuddhi mAtramita. vikrAmati karmArAtIn vijayata iti viirH| (ni. rat / saptAnAM karmaprakRtInAm prAtyantike'pagame sA. vR. 1) / satyAtmavizuddhimAtramitaradvItarAgasamyaktvamityucya. 1 'mA' kA artha lakSmI hai, jo viziSTa mA-mukti te / atra pUrva (sarAgasamyaktvaM) sAdhanaM bhavati uttara aura svargAdi ke abhyadaya rUpa lakSamI-ko 'rAti' sAdhanaM sAdhya ca / (ta. vA. 1, 2, 31) / 2. rAga- arthAta detA hai usakA nAma vIra hai| 2 vizeSeNa dvayarahitAnAM kSINamohAvaraNAnAM vItarAgasamyagdarza- Irayati iti viirH'| isa nirukti ke pranasAra jo nama / (bha.prA. vijayo. 51) / 3. vItarAgasamya- vizeSa rUpa se mokSa ke prati svayaM jAtA hai tathA kvaM nijazadvAtmAnabhatilakSaNaM vItarAgacAritrA- saroM ko pAtA hai tathA mokA mi dUsaroM ko pahuMcAtA hai, athavA karmoM kA nirAkaraNa vinAbhUtama, tadeva nizcayasamyaktvamiti / (paramA. karatA hai, athavA rAgAdi zatrunoM para vijaya prApta TI. 2-17) / karatA hai use vIra kahA jAtA hai| yaha antima 1sAta karmaprakRtiyoM kA sarvathA kSaya ho jAne para jo tIrthakara vardhamAna jinendra kA eka sArthaka nAma hai| prAtmA meM nirmalatA hotI hai use vItarAgasamyaktva vIrAsana-1. vIrAsaNaM jaMghe viprakRSTadeze kRtvAkahA jAtA hai| sanam / (bha. prA. vijayo. 225) / 2. vIrAsanaM votahedu-vItaM hi nAma vidhimukhena sAdhyasAdhanam / Urudvayopari pAdadvayavinyAsaH / (bha. prA. mUlA. (nyAyavi. viva. 2-173, pR 208) / 225) / 3. XXX nyastAvUrvoH vIrAsanaM krmo| viSimukha se jo hetu sAdhya ko siddha kiyA karatA (prana.dha. 8-83) / hai vaha sAMkhya matAnusAra vItahetu kahalAtA hai / 1 jAMghoM ko dUra deza meM karake baiThanA, ise vIrAsana vItAvIta -pratiSedhaparamubhayaparaM ca vItAvItam / vahate haiN| 2 donoM jaMghAnoM ke Upara donoM pAMvoM ke (nyAyavi. viva. 2-173, pR. 208) / rakhane para vIrAsana hotA hai| jo hetu pratiSedha ko tathA ubhaya (vidhiHpratiSedha) ko bhI siddha karatA hai use sAMkhyamatAnusAra vItAvIta vArya-1. dravyasya svazaktivizeSo vIryam / (sa. hetu kahA jAtA hai| fr. 6-6) / 2. dravyasyAtmasAmarthya vIryam / vora-1. viziSTAM mAM lakSmI maktilakSaNAmabhyU. dravyasya zaktivizeSaH sAmarthya vIryamiti nizcIyate / dayalakSaNAM vA rAtIti vIraH / (yaktyana. ttii.1)| (ta. vA. 6, 6, 6) / 3. vIrya vIryAntarAyakSayopana 2.vizeSeNerayati mokSa prati gacchati gamayati vA zama-kSayajaM khlbaatmprinnaam:| (prAva. ni. ri. prANinaH prerayati vA karmANi nirAkaroti vIrayati vR. 1513, pR. 783) / 4. prAtmano nirvikArasya vA rAgAdizatrana prati parAkramayatIti diirH| kRtakRtyatvadhIzca yA / utsAho vIryamiti tatkIrtitaM , (sthAnAM. abhaya. vR. 51); vidArayati yatkarma manipaMgavaH / / (mokSapaM. 47) / 5. dravyasya puruSAtapasA ca viraajte| tapovIryeNa yuktazca tasmAdvIra denijazaktivizeSo vIryam // (ta. vRtti zruta. iti smRtaH / / (sthAnAM. abhaya. va. pa. 36 uv.)| 6-6) / 3. vizeSeNa Irayati kSipati karmANIti viirH| 1 dravya kI apanI zaktivizeSa ko vIrya kahate haiN| (yogazA. svo. viva. 1-1) / 4. 'zUra vIra 3 vIryAntarAya ke kSayopazama athavA kSaya se jo
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIryaprabAda] zrAtmA kA pariNAma utpanna hotA hai usakA nAma vIrya hai / vIryapravAda - 1. chadmastha- kevalinAM vIrya surendra - daityAdhipAnAM Rddhayo narendra cakravara-baladevAnAM ca 'vIryalAbho dravyANAM samyaktvalakSaNaM ca yatrAbhihitaM ca tadvIryapravAdam / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 75) / 2. vIriyANupavAdaM NAma puvvaM praTuNNaM vatthUNaM saTTapAhuDA 160 sattarilakkhapadehi 7000000 apaviriyaM paraviriyaM ubhayaviriyaM khettaviriyaM bhavaviriyaM tavaviriyaM vaNNei ! ( dhava. pu. 1, pR. 115 ); chadmasthAnAM kevalinAM vIryaM surendra- daityAdhi pAnAM vIryarddhayo narendra cakradhara baladevAnAM vIryalAbho dravyANAmAtmaparobhaya kSetra bhavarSitavovIryaM samyaktvalakSaNaM ca yatrAbhihita tadvIryapravAdaM saptatizata sahasrapadam 700000 / ( dhava. pu. 6, pR. 213) / 3. viriyANupavAdavvaM grappaviriya paraviriya-tadubhayaviriya-khettaviriya kAlaviriya-bhava viriya-tavavi riyAdINaM vaNNaNaM kuNai / ( jayadha. 1, pR. 140 ) / 4. vIryapravAdaM tRtIyam, tatrApyajIvAnAM jIvAnAM sakarmatarANAM vIryaM procyata iti vIryapratrAdam tasyApi saptatipadazatasahasrANIti parimANam / ( samavA. vR. 147 ) / 5. saptatilakSapadaM cakradharasurapati-dharaNendra kevalyAdInAM vIryamAhAtmya vyAvarNakaM vIryAnupravAdam / ( zrutabha. TI. 10 ) / 6. baladevacakravarti tIrthaMkarAdivalavarNakaM saptatilakSapadapramANaM vIryAnupravAdapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1-20 ) / 7. vijjANuvAdapuvvaM vajjaM jIvAdivatthusAmatthaM / aNuvAdo aNuvaNNaNamiha tassa havetti NaNamaha // taM varNAdi appabalaM paravijjaM uya vijjamavi Nicca / khettadalaM kAlabalaM bhAvabalaM tavabalaM puNNaM / / dabvabalaM guNapajjaya vijjaM vijjAbalaM ca savvabalaM / sattarilakkhayehi puNNa puvvaM tadIyaM khu // aMgapa. 46, 51) / 1 jisa pUrvazruta meM chadmasthoM va kevaliyoM ke vIrya, indra aura daityendroM kI RddhiyoM; rAjA, cakravartI va baladevoM ke vIryalAbha tathA dravyoM va samyaktva ke lakSaNa kA nirUpaNa kiyA gayA hai use vIryapravAdapUrva kahate haiM / 4 jisameM prajIvoM tathA sakarmA ( saMsArI) va mukta jIvoM ke vIrya kA kathana kiyA jAtA hai usakA nAma vIryapravAdapUrva hai / yaha tIsarA [ vIryAntarAya pUrva hai tathA padasaMkhyA usakI 7000000 hai / vIryAcAra - 1. samyagjJAna vilocanasya dadhataH zraddhAnamarhanmate vIryasyAvinigRhanena tapasi svasya prayanAdyateH / yA vRttistaraNIva nauravivarA laghvI bhavadanvato vIryAcAramahaM tamUrjitaguNaM vande satAmacitam // ( cAritrabha 6. pU. 189 ) / 2. svazaktyanigUhanarUpA vRttirjJAnAdau vIryAcAra: / (bha. zrI. vijayo 46 ) ; vIryAntarApakSayopazamajanitasAma pariNAmo vIryam, tadavigUhanena ratnatrayavRttirvIryAcAraH / ( bha. prA. vijayo. 85 ); svazaktyanigUhanaM tapasi vIryAcAraH / (bha. grA. vijayo 419 ) / 3. tatraiva zuddhAtmasvarUpe svazaktyanavagUhanenAcaraNaM pariNamanaM vIryAcAraH / ( paramA vR. 7) / 4. vIryasyAnivo vIryAcAraH zubhaviSayasvazaktyotsAhaH / ( mUlA. vR. 4-2 ) / 5. vIryAcAro jJAnAdiprayojaneSu vIryasyAgopanamiti / ( samavA vR. 136) / 6. viriyAcAro svasAmarthyAnigUhanena nirmala ratnatraye pravRttiH (bha. prA. mUlA. 85) / 1 jo muni jinazAsana para zraddhA rakhatA hai tathA samyagjJAnarUpa netra se sahita hai usakI apane sAmarthya ko na chipAkara jo prayatnapUrvaka tapameM pravRtti hotI hai| use vIryAcAra kahA jAtA hai| jisa prakAra cheda se rahita choTI naukA dvArA samudra se pAra ho sakate haiM usI prakAra isa vIryAcAra rUpa pravRtti ke prAzraya se saMsAra rUpa samudra se pAra ho sakate haiM / 5 jJAna zrAdi prayojanoM meM zakti ko na chipAnA, isakA nAma vIryAcAra hai / 1022, jaina-lakSaNAvalI vIryAnupravAda - dekho vIryapravAda | vIryAnuvAda - dekho vIryapravAda / vIryAntarAya - 1. vIryaM balaM zukramitye ko'rthaH / jassa kammarU udaeNa vIriyassa vigdhaM hodi vaM vAriyatarAiyaM gAma / ( dhava. pu. 6, pR. 78); antarameti gacchatItyantarAyaH XX X vIryaH [ ] zaktirityarthaH / vIryasya vighnakRdantarAyaH vIryAntarAyaH / ( dhava. pu. 13, pR. 360 ) / 2. tathA yadudayAt satyapi nIruji zarIre yauvanikAyAmapi vartamAno'lpaprANo bhavati yadvA balavatyapi zarIre sAdhye'pi prayojane hInasattvatayA na pravartate tadvIryAntarAyam / ( prajJApa. malaya. vR. 263, pU. 475) / 1 vIrya kA artha bala aura zukra (zarIragata dhAtu
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRkSamUla-upagata-aticAra] 1023, jaina-lakSaNAvalI [vRttiparisaMkhyAna vizeSa) hotA hai, jisa karma ke udaya se vIrya kA zA. svo. viva. 1-45, pR. 157) / vighna hotA hai use vIryAntarAya kahate haiM / 2 jisake 2 samasta sAvadha ke parityAga kA nAma vatta hai| udaya se zarIra ke nIroga aura yauvana avasthA meM 3 anAcAra (kutsita prAcAra) ko chor3akara samIvartamAna hone para bhI prANI alpaprANa hotA hai, cIna prAcAra ke paripAlana ko vRtta kahate haiN| athavA zarIra ke balavAna hone para bhI tathA prayo- vattiparisaMkhyAna-.1. goyarapamANa-dAyaga-bhAyaNajana ke sAdhya bhI hone para prANI honabala hone se NANAvidhANa jaM gahaNaM / taha esaNassa gahaNaM viviumameM pravRtta nahIM hotA hai vaha vIryAnta rAya kaha dhassa ya vuttiparisaMkhA // (mUlA. 5-158) / lAtA hai| 2. gattApaccAgadaM ujjuvI hi gomuttiyaM ca pelaviyaM / vRkSamUla-upagata-aticAra-1. vRkSasya mUlamupa- saMbUkA baTTapi ya padaMgavIdhI ya goyariyA // gatasyApi hastena pAdena zarIreNa vAkAyAnAM piiddaa| pADayaNiyaMsaNabhikkhAparimANaM dattighAsaparimANaM / katham ? zarIrAvalagnajala kaNapramArjanaM hastena pAdena piMDesaNA ya pANesaNA ya jAgaya puggalayA / / saMsiTTha vA zilAphalakAdigatodakApanayanam, mRttikAAyAM phaliha parikhA pupphovahidaM va suddhagovahidaM / levaDabhUmau zayanam, nimnena jalapravAhagamanadeze vA ava- malevaDaM pANayaM ca NissitthagamasitthaM // pattassa sthAnam, avanAhe varSApAta: kadA syAditi cintA, dAyagassa ya avagaho vahaviho sasattIe / iccevavarSati deve kadAsyoparamaH syAditi vA, chatra-kaTa- mAdividhiNA NAdavvA vattiparisaMkhA // (bha. prA. kAdidhAraNaM varSAnivAraNAyetyAdikaH / (bha. prA. 218-21) / 3. bhikSAthino munerekAgArAdivivijayo. 487) / 2. vRkSamUlAdhivAsasya (ati- SayasaMkalpacintAvarodho vRttiparisaMkhyAnamAzAnicAra:) hastena pAdena vA zarIrAvalagnajalakaNapramA- vRtyarthamavagantavyam / rjanam, tadvacchilA-phalakA digatodakApanayanama, jalA. gAra-saptazkarathyArddhagrAmAdiviSayaH saMkalpo vRttidrAyAM bhUmau zayanam, nimnajalapravAhagamanadeze vA parisaMkhyAnam / bhikSAthino munerekAgArAdiviSayaH abasthAnam , avagrahe vRSTi: kadA syAditi cintA, saMkalpazcintAvarodhaH vRttiparisaMkhya namAzAnivRtyavRSTau vA kadaitaduparamaH syAditi vA, vaSTiprati- rthamavagantavyam / (ta. vA. 6, 16, 4) / 5. bhoyaNabanyAya chatrAdidhAraNaM vetyAdiH / (bha. prA. malA. bhAyaNa-ghara-bADa-dAdArA vRttI NAma / tisse vuttIe 487) / parisaMkhyANaM gahaNaM vattiparisaMkhyANaM NAma / edammi 1hAtha, pAMva athavA zarIra ke dvArA (zarIra meM vattiparisaMkhANe paDivaddho jo avagaho so vuttisaMlagna jalakaNoM ke poMchane se) jalakAyika, jIvoM parisaMkhyANaM NAma tvo| (dhava. pu. 13, pR. 57) / ko pIr3A pahuMcAnA, hAtha athavA pAMva se zilA 6. ekAgAra-saptavezmaikarasArdhagrAsAdi-viSayasaMkalpo athavA paTiye para sthita jala ko haTAnA, gIlI vRttiparisaMkhyAnam / (ta. zlo. 6-16) / 7. tathA bhUmi para sonA, nIce jalapravAha ke jAne ke sthAna prAhArasaMjJAyA jayo battiparisaMkhyAnam / (bha. prA. meM sthita honA, varSA ke prabhAva meM kaba varSA hogI' vijayo. 6) / 8. ekavAstu-dazAgAra-pAna-mudgAdiaisA vicAra karanA, athavA varSA ke cAla rahane para gocrH| saMkalpaH kriyate yatra vattisaMkhyA hi tattapaH // 'kaba yaha samApta hogI' aisA cintana karanA, varSA (ta. sA. 7-12) / 6. egAdigihapamANaM ki vA ke nivAraNa ke lie chatra va kaTaka prAdi ko dhAraNa / saMkappakappiyaM virasaM / bhojja pasubva bhuMjai vittikaranA; ityAdi ye saba kAyakleza ke antargata varSA- pamANaM tavo tassa / (kAtike. 443) / 10. vRttiyoga ke aticAra haiN| Ti-gRhA''hAra-pAtra-dAtRSu vartanam / saMkhyA tanniyamo vRtta-1. vRttaM ca tadvayasyAtmanyaskhalavattidhAra- vRttiparisaMkhyA nijecchayA / iyamAzAnirAsAyAdINam / (kSatracU. 6-20) / 2. yadvizuddhaH paraM dhAma natAbhAvanAptaye / gAtrayAtrAnimittAnnamAtrakAMkSasya yadyogijanajIvitam / tadvRttaM sarvasAvadhaparyudAsaika- yoginaH // (prAcA. sA. 6, 11-12) / 11. tathA lakSaNam // (jJAnA. 8-1, pR. 106) / 3. vRtta- vartate'nayeti vRttirbhekSyam, tasyAH saMkSepaNaM hrAsaH, manAcAraparihAra: samyagAcAraparipAlanaM ca / (yoga- tacca dattiparimANarUpam / eka-dvi-vyAdyagAraniyamo
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttiparisaMkhyAna] rathyA grAmArdhaM grAmaniyamazca / atraiva dravya kSetra-kAlabhAvAbhigrahA antarbhUtAH / (yogazA. svo viva. 4 - 86 ) / 12. bhikSAgocaracitradAtRcaraNAmatrAnnasadmAdigAt saMkalpAcchramaNamya vRttiparisaMkhyAnaM tapoGgasthitiH / nairAzyAya tadAcarenijarasAsRgmAMsasaMzoSaNadvAreNendriyasaMyamAya ca paraM nirvedamAse di vAn / / (ana. gha. 7-26 ) / 13. AzA nirAsArtha mandirAdipravRttividhAnaM tadviSaye saMkalpa-vikalpacintAniyantraNaM vRtterbhojanapravRtteH parisamantAtsaMkhyAnaM maryAdA, gaNanamiti yAvat, vRtti parisaMkhyAnamucyate / (ta. vRtti zruta. 6-16) / 14. vRttiparisaMkhyAnaM gaNitagRheSu bhojana vastusaMkhyA vA / ( bhAvaprA. TI. 78) / 15 vRtteH pramANaM parisaMkhyA vRttiparisaMkhyA / svakIyatapovizeSeNa rasa- rudhira- mAMsazoSaNadvAreNendriyasaMyamaM paripAlayato bhikSArthino muneH ekagRhasaptagRhaikamArgArddha dAyaka bhAjana- bhojanAdiviSayaH saMkalpo vRttisaMkhyAnam XXX / ( kArtike. TI. 445) / 16. triH catuH paJca SaSThAdivastUnAM saMkhyAzanam / sadmAdisaMkhyayA yadvA vRttisaMkhyA pracakSyate // (lATosaM. 7-77) / 1 gRha ke pramANa, dAtA aura pAtra sambandha meM tathA bhAjana ke sambandha meM prakAra kA niyama kiyA jAtA hai use vRttipari saMkhyAna tapa kahA jAtA hai| jaise maiM bhojana ke lie do yA tIna Adi ghara jAUMgA, yadi vRddha dAtA paDigAhana karegA to zrAhAra lU~gA, anyathA nahIM; isI prakAra pAtra (cAMdI yA pItala se nirmita) aura bhojana (amuka prakAra kA dhAnya zrAdi ) ke sambandha meM bhI samajhanA cAhie / 11 jisake prAya se vartana - zarIra kI sthiti rahatI hai - usakA nAma vRtti hai jo bhaikSya kA bodhaka hai / ghara va galI Adi kA niyama karake ukta bhaikSya kA jo saMkoca kiyA jAtA hai use bRttisaMkSepa kahate haiM vRttiparisaMkhyAnAticAra- 1. vRttiparisaMkhyAnasyAticArAH gRhasaptakameva pravizAmi ekameva pATakam, daridragRhamekam evabhUtena dAyakena dAyikayA vA dattaM gRhISyAmIti vA kRtasaMkalpaH [lpasya ] gRhasaptakAdikAdadhika pravezaH, pATAntarapravezazca paraM bhojayAmItyAdika: / ( bha. prA. vijayo. 487) / 2. vRttiparisaMkhyAnasyAticAro gRhasaptakameva pravi I 1024, jaina- lakSaNAvalI [vRSyeSTarasa zAmi ityevamAdisaMkalpaM kRtavataH paraM bhojayAmItyabhiprAyeNa tadadhikapravezAdikaH / (bha. zrI. mUlA. 487 ) / 1 vRttiparisaMkhyAna tapa meM sAta gRha, eka pATaka athavA daridra dAtA Adi ke ghara ke viSaya meM jo niyama * kiyA gayA thA usase 'dUsare ko bhojana karAtA hUM, isa vicAra se adhika gRha prAdi meM praveza karane para vaha vRttiparisaMkhyAna ke praticAra se malina hotA hai / ityAdi ke jo aneka vRttisaMkSepa - dekho vRttiparisaMkhyAna / vRddha vRddhaH kSINendriyakarmendriyakRtyaH caturthI mavasthAM prAptaH saH saMstAraka dIkSAmevArhati na pravrajyAm | ( zrAcAravi. pR 74 ) / jisakI buddhi indriyoM va karmendriyoM kA kArya zithila par3a gayA hai vaha cauthI avasthA ko prApta vRddha kahalAtA hai / vaha saMstAraka dIkSA ke yogya to hotA hai, para pravrajyA -muni dIkSA ke yogya nahIM hotA / vRSabha - vRSeNa dharmeNa bhAtIti vRSabhaH / ana. gha. Fat. at. 5-38) I jo vRSa prarthAt dharma se zobhAyamAna hotA hai usakA nAma vRSabha hai / yaha jinendra ke 1008 nAmoM ke antargata hai / vRSabhAnujAta - vRSabhAnujAta:, atra 'anujAta' zabdaH sadRzavacano vRSabhasyAnujAtaH sadRzo vRSabhAnujAtaH, vRSabhAkAreNa candra-sUrya-nakSatrANi yasmin yogaM pravatiSThante sa vRSabhAnujAta: / ( sUryapra. malaya. vR. 12, 78 pR. 233 ) / jisa yoga meM candra, sUrya aura nakSatra vRSabha ke prAkAra se zravasthita rahate haiM usakA nAma vRSabhAnujAta yoga hai| yahAM anujAta kA artha sabuza hai / vRSya - indriyabalabaddha no mASavikArAdirvRSyaH kathyate / vRSavatkAmI bhavati yenAhAreNa sa vRSyaH / (ta. vRtti zruta. 7-35 ) / jo ur3ada prAdi indriyoM ke bala ko vRddhigata karate haiM ve vRSya kahalAte haiM, jisa prahAra se manuSya baila ke samAna kAmI hotA hai usakA vRSya yaha sArthaka nAma hai| vRSyeSTarasa - 1. vRSe vRSabhe sAdhavo vRSyAH yeSu raseSu bhukteSu pumAn vRSabhavat unmattakAmo bhavati
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ veNukAjAta ] [vedakasamyaktva rasA vRSyAH ityucyante / (ta. vRtti zruta. 7-7 ) / 2. vRSyamannaM yathA mASAH payazceSTarasaH smRtaH / vIrya vRddhikaraM cAnyattyAjyamityAdi brahmaNe || ( lATIsaM 6-68) / 1 jina rasoM kA upabhoga karane para manuSya baila ke samAna unmatta ho jAtA hai ve vRSyarasa kahalAte haiM / 2 vIrya ko vRddhiMgata karane vAle ur3ada zrAdi ko vRSyarasa kahA jAtA hai / 12- 78, 233) / veda ( mArgaNA ) - vedyata iti veda: / ( dhava. pu. 1, pU. 140 ) ; XX X prathavAtmapravRtteH sammohotpAdo veda: / XXX prathavA zrAtmapravRtte maithunasaMmohotpAdo veda: / ( dhava. pu. 1, pR. 140 pu. 7, pR. 7) / tasaNidadaMsaNamohaNIyabheyakammassa udaeNa vedaya: sammAiTThI NAma / x x x jo puNa vedayasammAiTThI so sithila saddahaNo therassa laTThiggahaNaM va sithi laggAho kuheu - kuditehi jhaDidi virAhamro / ( dhava. pu. 1, pR. 271-72 ) ; daMsaNamohudayAdo upajjai jaM payatthasaddahaNaM / calamaliNamagADhaM taM vedagasammattamiha muNasu // ( dhava. pu. 1, pR. 366 ud) / darzana mohavedako vedakaH, tasya samyagdarzanaM ' veNukAnujAta veNu: vazastadanujAtaH tatsadRzo vedakasamyagdarzanam / ( dhava. pu. 1, pR. 368 ) ; daMsaNaveNukAnujAta: / ( sUryatra malaya mohaNIyassa XX X khaprovasameNa vedagasammattaM / (ghava. pu. 7, pR. 107 ) ; sammatta desaghAdiphaddayANaveNunAma bAMsa kA hai, bAMsa ke sadRza yoga ko veNu- magaMtaguNahANIe udaya mAgadANamaidaharadesaghAdittakAnajAtayoga kahA jAtA hai / NeNa uvasaMtANaM jeNa khaprovasamasaNNA zratthi teNa tatthupaNajIva pariNAmo khazrovasa maladdhIsa Nido, tIe khaprovasamaladdhIe vedagasammattaM hodi / ( dhava. pu. 7, pR. 108 ) / 3 sammatta desaghAdissudayAdo vedagaM have sammaM / calamalinamagADhaM taM NiccaM kamma kkhavaNahedU // ( go. jI. 25); daMsaNamohudayAdo upajjai jaM payatthasaddahaNaM / calamaliNamagADhaM taM bedayamammattamidi jANe / / (go. jI. 649 ) / 4. vrajanti saptAdyakalaM X XX XX X dvayaM ( kSayaM zamaM ca ) yadA yAti tadAnuvedikam // ( dharmapa. 20, 69-70 ) / 5. prazame karmaNAM SaNNAmudayasya kSaye sati / zrAdatte vedakaM vandyaM samyaktvasyodaye sati // ( zramita. zrA. 2 - 55 ) / 6. vedakaM nAma samyaktvaM kSapakazreNimIyuSaH / anantAnubandhinAM tu kSaye jAte zarIriNaH / ( tri. za. pu. ca. 1, 3, 605) / 7. pAkAddezaghna samyaktvaprakRterudayakSaye / zame ca vedakaM SaNNAmagADhaM malinaM calam // ( ana. gha. 2-56 ) / 8. chakkuvasamado sammattudayAdo vedagaM sammaM // ( bhAvatri. 2 ) / 6. darzanamohanIyabhedasya samyaktvaprakRteH sarvaghAtispardhakAnAmudayAbhAvalakSaNe kSaye teSAmeva sadavasthAlakSaNe upazame ca udayani SekadezaghAtispardhakasyodayAt kSAyopazamikaM samyaktvaM tattvArthazraddhAnaM bhavet tadeva vedakamityucyate / (go. jI. maM. pra. 25) / jo vedA jAtA hai-- anubhava meM zrAtA hai-usakA nAma veda hai / athavA zrAtmapravRtti se jo maithunakriyA ke prati mugdha karatA hai use veda kahA jAtA hai / veda (jIva ) - sukhamasukhaM vedayatIti veda: / ( dhava. pu. 6, pR. 221) / jo sukha-dukha kA vedana yA anubhavana karatA hai yA jAnatA hai use veda kahate haiN| yaha eka jIva kA paryAya nAma hai / veda ( zruta) - prazeSapadArthAn vetti vediSyati pravedIditi vedaH siddhAntaH / ( dhava. pu. 13, pR. 286 ) / jo samasta padArthoM ko vartamAna meM jAnatA hai, bhaviSya meM jAnegA tathA bhUta meM jAna cukA hai use veda kahA jAtA hai / yaha zruta ke vAcaka 41 nAmoM meM se eka hai| vedakasamyaktva - dekho kSAyopazamika samyaktva | 1. tataH samyaktvabhAvanAmRtarasavivadhitavizuddhiH mithyAtvavighAtivIryAvirbhAve kSudyamAnavrIhituSakaNa- tandulavivekavat mithyAdarzanakarma mithyAtvasamyaktva samyaM mithyAtvavibhAgena tridhA vibhajya samyaktvaM vedayamAnaH sadbhUtapadArthaM zraddhAnaphalaM vedakasamyagdRSTirbhavati / (ta. vA. 6-45 ) / 2. sammala. 126 1 prathama samyaktva ke abhimukha huprA jo jIva dale jAne vAle dhAna ke chilakA, kaNa aura tandula ina tIna vibhAgoM ke samAna mithyAdarzana karma ko 1025, jaina-lakSaNAvalI
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanA] mithyAtva, samyaktva aura samyaG mithyAtva ina tIna bhAgoM meM vibhAjita kara samyaktva prakRti kA dhanubhava karatA hai vaha sadbhUta padArthoM ke zraddhAna ke phalasvarUpa vedakasamyagdRSTi hotA hai / 2 anantaguNe hInakrama se udaya meM Akara va pratizaya hIna hokara dezaghAtI ke rUpa meM upazama ko prApta hue samyaktva ke dezaghAtI sparddhakoM kA nAma kSayopazama hai| isa kSayopazama ke Azrama se jo jIva kA pariNAma hotA hai use kSayopazamalabdhi kahate haiN| isa kSayopazama labdhi se vedakasamyaktva hotA hai / vedanA - - 1. veyaNA kammANamudayo / ( dhava. pu. 1, pR. 125 ) ; vedanA NAma suha-dukkhANi Xxx tamhA savvakammANaM paDisehaM kAUNa pattodaya vedaNIyadavvaM caiva veyaNA tti uttaM / (ghava. pu. 10, pR. 16); vedaNI davvakammodaya ja Nidasuha- dukkhANi bhaTukammANamudayajaNidajIva pariNAmo vA vedaNA / ( pa. pu. 10, pR. 17); zraTTAviha kammadamvassa veNa saNA / (ghava. pu. 11, pR. 2); vedya vediSyata iti vedanAzabdasiddheH / aTTavihakamma poggalakkhaMdho veyaNA / ( dhava. pu. 12, pR. 302 ) / 2. vedanA karmAnubhavalakSaNA / (sUtrakR.zI. vR. 2, 5, 18, pR. 128) / 3. vedanaM vedanA, svabhAvenodIraNA karaNena vodayAvalikApraviSTasya karmmaNo'nubhavana miti bhAvaH / ( sthAnAM zrabhaya. bR. 15); vedanA sAmAnyakarmAnubhavalakSaNA / ( sthAnAM zrabhaya vR. 33); vedanaM sthitikSayAdudayaprAptasya karmaNa udIraNAkaraNena atobhAvamupanItasyAnubhavanamiti / ( sthAnAM. abhaya. vR. 250 ) / 1 dhavalA meM vivakSAbheda se vedanA kA lakSaNa aneka prakAra kA upalabdha hotA hai / yathA -karma ke udaya kA nAma vedanA hai| sukha-dukha kA nAma vedanA hai / umaya meM prApta hue vedanIya karma ke dravya ko RjusUtra naya kI apekSA vedanA kahA jAtA hai / zabda napa kI apekSA vedanIyakarmadravya ke udaya se jo sukha-dukha hote haiM unako athavA bhrAThoM karmoM ke udaya se utpanna hone vAle jIva ke pariNAma ko vedanA kahA gayA hai| prATha prakAra ke karmadravya kA nAma vedanA hai / 2 karma ke anubhava ko vedanA kahate haiN| vedanA zrArtadhyAna - 1. vedanA - zabdaH sukhe duHkhe ca vartamAno'pi bArtasya prakRtatvAt duHkhavedanAyAM [vedanAbhaya pravartate tasyA vAtAdivikArajanitavedanAyA upanipAte tasyA apAyaH kathaM nAma me syAditi saMkalpazcintA prabandhastRtIyamArtamucyate / ( sa. si. &, 32 ) / 2. taha sUla-sIsa rogAiveyaNAe vijogapaNihANaM / tadasaMpaprogacitA tappaDiyArAula maNassa || (dhyAnaza. 7; yogazA. svo viva. 3-73 ud) / 3. prakaraNAt duHkhavedanA saMpratyayaH / yadyapi vedanAzabdaH sukha-duHkhAnubhavanaviSayasAmAnyastathApi zrArtasya prakRtatvAd duHkhavedanAsaMpratyayo bhavati / tatpraticikIrSAM pratyAgurNasyAnavasthitamanaso dhairyoparamAt smRtisamanvAhAra prArtadhyAnamavagantavyam / (ta. vA. 9, 32, 1 ) / 4. prasadvedyodayopAttadveSakAraNamIritam / tRtIyaM vedanAyAzcetyuktaM sUtreNa tattvataH / (ta. ilo. 6, 32, 1) / 5. kAsa - zvAsa- bhagandarodara-jarAkuSThAtisAra jvaraiH pitta - zleSma- marutprakopajanitaiH rogaiH zarIrAntarkaH / syAtsattvaprabalaiH pratikSaNabharvayaMdyAkulatvaM nRNAM tadrogArtamaninditaiH prakaTitaM durvAraduHkhAkaram / / svalpAnAmapi rogANAM mAbhUtsvapne'pi saMbhavaH / mameti yA nRNAM cintA syAdArta tattRtIyakam / (jJAnA. 25, 32-33 ) / 6. zUlAdi rogasambhave ca tadviyogapraNidhAnaM tadasaMprayogacintA ca dvitIyam / (yogazA. svo viva. 3-73 ) / 1 vedanA zabda se sAmAnyataH sukha-duHkha kA bodha hotA hai, para dhyAna ke prasaMga meM vAta-pittAdi ke vikAra se jo zarIra meM pIDA hotI hai usakA nAma vedanA hai / usakA vinAza kaise ho, isa prakAra ke cintana ko vedanA nAma kA zrArtadhyAna kahA gayA hai / 2 zUla 1 roga kSAdi kI vedanA ke hone para usake viyoga ke lie tathA bhaviSya meM usakA saMyoga na hone ke lie jo cintA hotI hai use vedanA zrArtadhyAna kahate haiM / vedanAbhaya - 1. erSakaiva hi vedanA yadacalaM jJAnaM svayaM vedyate nirbhedoditavedya-vedakabalA dekaM sadAnA'kulaiH / naivAnyAgatavedanaiva hi bhavet tadbhIH kuto jJAnino niHzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA vindati // ( samayaprA. ka. 150 ) / 2. vedanAgantukA bAdhA malAnAM kopatastanau / bhItiH prAgeva kampoSsyA (paMcA. 'kampaH syAt ' ) mohAdvA paridevanam // ullAghoshaM bhaviSyAmi mA bhUnme vedanA kvacit / mUcche vedanAbhIti zcintanaM vA muhurmuhuH // ( lATIsaM. 4, 48 - 46; paMcAdhyA 2,524-25) / 1026, jaMna-lakSaNAvalI
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanAsamudghAta] 1027, jaina-lakSaNAvalI [vaidima 1 vedha aura vedaka ke bheda se rahita jo svayaM eka seNa kammapajjayapariNado jIvasamavedo vedaNIyamidi nizcala jJAna kA vedana kiyA jAtA hai yahI eka bhaNNade / (Sava. pu. 6, pR. 10); jIvassa suha-dukkhuvevanA hai, anya bAhya padArthoM ke sambandha se hone pAyayaM kammaM veyaNIyaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. vAlI dUsarI koI vedanA nahIM hai| phira bhalA usakA 208) / 2. tathA vedyate pAlhAdirUpeNa yadanubhayate bhaya kahAM se ho sakatA hai ? isa prakAra nirbhaya tadvedanIyam / (prajJApa. malaya. va. 288) / samyagdRSTi ke vedanAbhaya sambhava nahIM hai / 2 maloM 1 jo pudgalaskandha mithyAtva prAdi kAraNoM ke vaza ke prakopa se zarIra meM jo rogAdijanita vedanA karmaparyAya rUpa se pariNata hokara jIva ke liye sukha. utpanna hotI hai vaha prAgantuka hai| usake pahile hI duHkha kA kAraNa hotA hai use vedanIya kahA jAtA hai| zarIra meM kampa honA, athavA prajJAnatA se usake 2 jisakA prAhlAdi (harSa prAdi) ke rUpa se anulie cintAtura hotA ki maiM kaise nIroga hoUMgA, bhavana kiyA jAtA hai use vedanIya karma kahate haiN| mujhe kahIM vyAdhijanita vedanA na ho; yahI vedanA. vedamUDhatA-pApopadezavedAnyapurANAdiSu sanmatiH / bhaya kahalAtA hai| syAdvedamUDhatA jantoH saMsRtibhrAntikAraNam / / (mAcA. vedanAsamudghAta-1. tatra vAtikAdiroga-viSAdi- sA. 3-48) / dravyasambandhasantApApAditavedanAkRto vedanAsamudghA- pApajanaka upadeza, veda aura anya purANa prAdi ke tH| (ta. vA. 1, 20, 12, pR. 77) / 2. vedaNa- viSaya meM jo samIcInatA kI buddhi hotI hai| ise samugghAdo NAma avikha-sirovedaNAdIhiM jIvANa- vedamUDhatA kahate haiM, vaha jIva ke saMsAra paribhramaNa mukkasseNa sarIratiguNavipphujjaNaM / (dhava. pu. 4, ko kAraNa hai| pa. 26): vedaNAvaseNa sasarIrAdo bAhimegapadesa- vedikAbaddhadoSa--1. vedikAkAreNa hastAbhyAM mAdi kAdaNa jAvakakasseNa sarIratiguNaviphujaNaM bandho hastapaMjareNa vAma-dakSiNastanapradeza prapIDaya veyaNasamugdhAdo NAma / (dhava. pu. 7, pR. 266); jAnudvayaM vA prabaddhya vandanAkaraNaM vedikaabddhdopH| veyaNAvaseNa jIvapadesANaM vikhaMbhussehehi tiguNavi- (mUlA. vR. 7-107) / 2. vedikAbaddhaM jAnunorupari phaMjaNaM veyaNAsamugdhAdo NAma / (dhava. pu. 11, pR. hastI nivezya adho vA pArzvayorvA utsaMge vA jAna. 18) / 3. tIvravedanAnubhavAnmUlazarIramatyaktvA karadvayAntaH kRtvA vA iti paJcabhirvedikAbhirbaddha prAtmapradezAnAM bahinigamana miti vednaasmudghaatH| yuktaM vndnm| (yogazA. svo. viv.3-130)| (ba. dravyasaM. TI. 10) / 4. tIvravedanAnubhavAt mUla- 3. vedibaddha stanotpoDo doyA vA jAnubandhanam / zarIramatyaktvA AtmapradezAnAM bahirgamanaM sItAdi- (ana. p.8-102)| pIDitAnAM rAmacandrAdInAM ceSTAbhiriva vedanAsamada- 1 vedikA ke prAkAra se donoM hAthoM se baayeN| dhAtaH dazyate iti bednaasmddhaatH| (kAtike.TI. dAhine stanapradeza ko pIr3ita kara vandanA karanA 176) / athavA donoM ghuTanoM ko bAMdha kara vaMdanA karanA, 1 vAtika (vAyajanita) prAdi roga tathA viSa yaha eka vandanA kA vedikAbaddha doSa hai| 2 donoM prAdi dravyoM ke sambandha se hone vAle santApa ke ghuTanoM ke Upara, nIce, donoM pArzvabhAgoM meM prathavA kAraNa jo vedanA hotI hai va usake prAzraya se zarIra utsaMga meM donoM hAthoM ko karake athavA ghaTane ko ko na chor3ate hue prAtmapradeza bAhira nikalate haiM, donoM hAthoM ke madhya meM karake; pAMca vedikAnoM se isakA nAma vedanAsamudghAta hai| 2 prAMkha aura yukta jo vandanA kI jAtI hai vaha vedikAbaddha nAmaka sira kI vedanA prAdi se jIvapradezoM ke adhika se doSa se dUSita hotI hai| adhika zarIra se tigune phaila jAne ko vedanAsamud- vedima-suttidhuvakosapallAdidavvaM vedaNakiriyAghAta kahA jAtA hai| NipphaNNaM vedimaM NAma / (ghava. pu. 6, pu. 272, vedanIya-dekho vedykrm| 1. vedyata iti vedanIyam, 273) / athavA vedayatIti vedanIyam / jIvassa suha-dukkhANu- vedanakriyA kriyA se siddha zukti, indhuva, koza palya havaNaNibaMdhaNo poggalakkhaMdho micchattAdipaccayava- prAdi dravya kA nAma vedima hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidyakarma]] vaidyakarma - madhuliptAsidhArAgrAsvAdAnaM vaidyakarmayat / sukha-duHkhAnubhavanadaM svabhAvaM tatprakIrtitam // (tri. za. pu. ca. 2, 3, 469 ) / zahada lapeTI talavAra kI dhAra ke agrabhAga ke zrAsvAdana ke samAna jo karma sukha va duHkha ke anubhavana svabhAvavAlA hai use vaidyakarma kahate haiM / vedha - vedhastu nAsikAdivedhanaM kIlikAdibhiH / (dhyAnaza. hari. vR. 16) / kIla zrAdi ke dvArA jo nAka nAdi ko vedhA jAtA hai, ise vedha kahate haiM / vehANasamaraNa - dekho vippANasamaraNa / vehANasaM nAma ubbaMdhaNaM / (uttarA cU. pU. 129 ) / udbandhana - peDa Adi ke prAzrita bandhana ( phAMsI)se jo zrAkAza meM maraNa hotA hai use behANasa yA vaihAyasa maraNa kahate haiM / vaikriya - 1. zraSTaguNaizvaryayogAdekAne kANu-mahaccharIravividhakaraNaM vikriyA, sA prayojanamasyeti vaikriyikam / ( sa. si. 2 - 36 ) / 2. vikriyA prayojanaM vaiyikam / aSTaguNaizvaryayogAdekAnekANu-mahaccha ravividhakaraNaM vikriyA, sA prayojanamasyeti vaikriyikam | (ta. vA. 2, 36, 6 ) ; vividhadhiguNayuktavikaraNalakSaNaM vaikriyikam / (ta. vA. 2, 46, 8) 3. vividhA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam / ( zrAva. ni. hari. bR. 1434, pR. 767) / 4. praNimAdivikriyA, tadyogAtpudgalAzca vikriyeti bhaNyante / tatra bhavaM zarIraM vaikriyikam / ( dhava. pu. 1, pR. 261 ) ; jassa kammassa udaeNa zrAhAravaggaNAe khaMdhA aNimAdiguNovalakkhiya suhA- suppaya veuvivayasarIrarUveNa pariNamati tassa veDavviyasarIramiti saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 66 ); jassakammassa udaeNa vevviyasarIparamANU jIveNa saha baMdha mAgacchanti taM kammaM veuvviyasarIraNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 363 ) ; tettIsasAgarovamasaMcidaNokammapadesa kalAzro veubviyasarIraM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 78 ) / 5. vikriyAyAM bhavaH kAyo vikriyA vA prayojanam / yasya vaiRiyiko jJeya: x X X // ekAnekalaghu-sthUlazarIravividha kriyA vikriyA kathitA prAjJaiH surazvAbhrAdigocarA // ( paJcasaM zramita. 1, 173-74) 6. tathA yadudayAdAhAravargaNAgatapudgalaskandhA aNimAdiguNopa 1028, jaina- lakSaNAvalI [vaikriyikakAyayoga lakSitAstadvai kriyakaM zarIram / ( mUlA vR. 12, 13 ) / 7. vikriyA prayojanamasyeti vaikriyaM sUkSma tara viziSTa kArya karaNakSamapudgalanirvRttam / ( zrapapA. abhaya vR. 42, pR. 110) 8. tathA vividhA viziSTA vA kriyAvikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam / ( prajJApa. malaya. vU. 267, pR. 409 ) / 9. vividhaM karaNaM vikriyA, vikriyA prayojanaM yasya tat vai kriyi kam, vikriyikanAmakarmodayanimittam, aSTaguNaizvaryayogAdekA'neka sthUla sUkSmazarIrakaraNasamarthamityarthaH / (ta. vRtti zruta. 2-36 ) ; vikriyAhetubhUtaM vaikriyikaM zarIram / (ta. vRtti zruta. 4-21) / 1 zraNimA-mahimA zrAdi zrATha guNarUpa aizvarya ke sambandha se eka-aneka tathA choTe-bar3e zrAdi aneka prakAra ke rUpoM ko jo nirmita kiyA jAtA hai, isakA nAma vikriyA hai / isa vikriyArUpa prayojana ke siddha karane vAle zarIra ko vaikriya, vaikriyika athavA vaivika zarIra kahA jAtA hai| 7 jo zarIra sUkSma se sUkSma kArya ke karane meM samartha pudgala se racA jAtA hai tathA jisakA prayojana vividha kriyAnoM kA karanA hai vaha vaikriya zarIra kahalAtA hai / vaikriyaparadAragamana - vaikriyaparadAragamanaM devAGganAgamanam / (zrAva. hari. vR. pra. 6, pR. 823) / devAMganA ke sAtha samAgama karane ko vaikriyaparadAragamana kahate haiN| yaha brahmacaryANuvrata kA eka praticAra hai vaikriyabandhana - dekho vaikriyika zarIrabandhana | vaikriyika- dekho vaikriya / vaikriyikakAyayoga - 1. tadavaSTambhataH ( vaikriyikAvaSTambhataH ) samutpannaparispandena yogaH vaikriyikakAyayogaH / ( dhava. pu. 1, pR. 261) / 2. vivihaguNaiiiDhajuttaM vivikariyaM vA hu hodi veguvvaM / tisse bhavaM ca NeyaM veguvviyakAyajogo so // (go. jI. 232) / 1 zraNimA- mahimA Adi kA nAma vikriyA hai, usake sambandha se pudgaloM ko bhI vikriyA kahA jAtA hai / aise pudgaloM se jo zarIra utpanna hotA hai use vaiRiyika zarIra kahate haiN| usake zrAzraya se jo zrAtmapradezoM meM parispandana hotA hai usase hone vAlA yoga vaiRiyika kAyayoga kahalAtA hai / ukta vaikiyika zarIra aura vaiRiyika kAyayoga ko krama se
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaikriyikazarIra] 1026, jaina-lakSaNAvalI [vainayikamithyAtva vaivika zarIra kSaura vaivika kAyayoga bhI kahA aNNAgAreNacchaNNaM / (ghava. pu. 4, pR. 26); vijAtA hai| vihiddhissa mAhappeNa saMkhejjAsaMkhejjajoyaNANi vaikriyikazarIra-dekho vaikriya / sarIreNa proTahiya avaTThANaM veuvviyasamugdhAdo NAma / vaikriyikazarIrabandhana -1... evaM sesasarIrabaMdha- (dhava. pu. 7, pR. 266) / 3. mUlazarIramaparityaNANaM pi prattho vattavvo (jassa kammassa udaeNa jya kimapi vikartumAtmapradezAnAM bahirgamana miti veubviyasarIra-paramANa aNNoNNeNa baMdhamAgacchanti vikriyAsamudghAtaH / (ba. dravyasaM. TI. 10) / taM vegubviyasarIrabaMdhaNaM nnaam)| (dhava. pu. 6, pR. 1 ekatva va pthakatvarUpa aneka prakAra kI vaikriyika 70) / 2. yadudayAd vaikriyapudgalAnAM gRhItAnAM zarIra, vAkprakAra aura praharaNa mAvi vikriyArUpa gahyamANANAM ca parasparaM tejasa-kArmANapudgalaizca prayojana ke siddha karane vAle samadhAta ko-prAtmasaha sambandhastadvaikriyabandhanam / (prajJApa. malaya. va. pradezoM ke zarIra se bAhira nikalane ko-vaikriyika 263, pR. 470) / samadaghAta kahate haiN| 2 vaikriyika zarIra ke udaya 1 jisake udaya se vaikriyika zarIra ke paramANu bAle devoM va nArakiyoM ke svAbhAvika prAkAra ko paraspara meM bandha ko prApta hote haiM usakA nAma chor3akara bhinna prAkAra meM avasthita hone ko vaiki. vaikriyika zarIrabandhana nAmakarma hai| 2 jisake pikasamudghAta kahA jAtA hai| udaya se gRhIta aura gRhyamANa vaikriyika pudgaloM kA vaivika-dekho vaikriya / paraspara meM tathA tejasa aura kArmANa padgaloM ke sAtha vaidikabhAvazrutagrantha-dvAdazAMgAdibodho vaidikabhI sambandha hotA hai use vaikriyikabandhana kahate haiN| bhAvazrutagranthaH / (ghava. pu. 6, pR. 322) / vakriyikazarIrasaMghAta-evaM sesasarIrasaMdhAdA- bAraha aMga Adi ke bodha ko vaidikabhAvazrutagrantha NaM pi attho vattavvo (jassa kammassa udaeNa veu- (kRti) kahA jAtA hai| biyasarIrakkhaMdhANaM sarIrabhAvamuvagayANaM baMdhaNaNAma- vaidikamUDha-Rgveda-sAmavedA vAgaNuvAdAdivedasakammodaeNa ekabaMdhabaddhANamaTThattaM hodi taM ve ubviya- tthaaii| tucchANi tANi geNhai vediyamUDho havadi sarIrasaMghAdaM nnaam)| (dhava. pa. 6, pR. 70) / jisa karma ke udaya se vaikriyika zarIra svarUpa ko Rgveda, sAmaveda, vAka (Rgveda pratibaddha prAyazcita prApta hue tathA bandhana nAmakarma ke udaya se eka prAdi) aura anuvAda (manusmRti) prAdi tuccha bandhana meM baddha hue vaikriyika zarIrarUpa skandhoM meM zAstroM ko jo grahaNa karatA hai vaha vaidikamaDha hotA muSTatA (ekarUpatA) hotI hai use vaikriyika zarIra- hai| saMghAta nAmakarma kahate haiN| vaidehika-gRhapati-vaidehiko grAmakUTa-zreSThinau / vaikriyikazarIrAGgopAGga-evaM sesadosarIraaMgo- (nItivA. 14-11, pR. 173) / vaMgANaM pi attho vattavyo (jassa kammassa udaeNa rAjazreSThI ko vaidehika kahA jAtA hai| yaha rAjA ke veubviyasarIrassa aMgovaMga-paJcaMgANi uppajjati savasarpavarga ke antargata hai| taM veuvviyasarIraaMgovaMga nnaam)| (dhava. pu. 6, vaidharmya-vaidhayaM ca sAdhyAbhAvAdhikaraNavRttitvena pu. 73) / nizcitatvam / (saptabhaM. pR. 53) / jisa karma ke udaya se vaikriyika zarIra ke aMga- sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM jisake na rahane kA upAMga aura pratyaMga utpanna hote haiM use vaikriyika- nizcaya ho, use baidharmya kahA jAtA hai| zarIrAMgopAMga nAmakarma kahate haiN| banayikamithyAtva-1. sarvadevatAnAM sarvasamayAnAM vaikriyikasamadaghAta-1. ekatva-pRthaktva-nAnAvi- ca samadarzanaM vanayikam / (sa. si. 8-1ta. vA. vikriyazarIravAkpracAra-praharaNAdivikriyAprayojano 8, 1, 28) / 2. vinayena caranti vinayo vA vaikriyikasamarAtaH / (ta. vA. 1, 20, 12, pR. prayojanaM yeSAmiti vainyikaaH| ete cAnabadhatali77) / 2. veubviyasamugdhAdo NAma deva-NeraiyANaM nA''cArazAstrA vinayapratipattilakSaNA: xxxi veubviyasarIrodaillANaM sAbhAviyamAgAraM chaDDiya (nandI. hari. vR. pR. 101) / 3. vinayena carantIti banAyaka
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ vainayikamithyAtva] 1030, jaina-lakSaNAvalI [vainayikavAdI vainayikAH vasiSTha-parAsara-vAlmIki-vyAselAputra- vinaya se prAcaraNa karate haiM ve vanayika samajhe satyadattaprabhRtayaH / ete cAnavadhRtaliGgA''cArazAstrA jAte haiN| vinaya pratipattilakSaNA veditavyAH / (SaDda. saM. 1, vainapikamithyAdarzana-dekho vanayikamithyAtva / 5. 16) / 4. aihiya-pArattiya suhAI savvAI pi vainayikamithyAdaSTi-dekho vanayikamithyAtva / viNayAdo ceva, Na NANa-dasaNa-tavovavAsakilesehiMto vainayikavAda -1. ete cAnavadhRtaliGgAcArazAtti ahiNiveso veNaiyamicchattaM / (dhava. pu. 8, strA vinayapranipattilakSaNA amanopAyena dvAtriMzadavapa. 20) / 5. vinayAdeva mokSa ityevaM gozAlaka. gantavyAH-sura-nRpati-jJAti- yati-sthavirAdhama-mAtR. matAnusAriNo vinayena carantIti vainAyikA vyava- pitRNAM pratyeka kAyena vAcA manasA dAnena ca dezasthitAH / (sUtrakR. zI. vR. 1, 6, 27, pR. 151, kAlopapannena vinayaH kAryaH ityete catvAro bhedAH 52) / 6. sarveSAmapi devAnAM samayAnAM tathaiva c| surAdiSvaSTasu sthAneSu, ekatra melitA dvAtriMzaditi / yatra syAtsamadarzitvaM jJeyaM vainayikaM hi tat // (ta. (nandI. hari. va.pR. 102) / 2. deva-napati-jJAnisA. 5-8) / 7. veNaiyamicchaTThiI havai phuDaM yati-vRddha-bAla-mAtR-pitRSvaSTasu manovacana-kAya-dAnatAvaso hu annnnaannii| NigguNajaNammi viNo pauMja- vinayazcatvAraH kartavyAzceti dvAtriMzadvanayikavAdAH mANo hu gyvivepro|| viNayAdo iha mokkhaM kijjai syuH / (go. ka. jI. pra. 888) / pUNa teNa gaddahAINaM / amuNiyaguNAguNeNa ya viNayaM vinaya ko svIkAra karane vAle vainayikamithyAmicchatta-Na DiyeNa / / jakkhaya-NAyAINaM duggA-khaMdhAi- vRSTi battIsa haiM, jo isa prakAra se jAne jA sakate aNNadevANaM / jo Navai dhammaheuM jo vi ya heuM ca hai-sura, rAjA, jJAti, yati, sthavira (Dha), so miccho|| (bhAvasaM. de.73-75)| 8. sarveSu deva- prathama, mAtA aura pitA; inameM se pratyeka kA vezava dharmeSa sAmyaM vainayika matam // (paMcasaM. amita. 4.25, kAla kI upapatti ke sAtha kAya, vacana, mana aura pa. 84) / 6. samyagdarzana-jJAna-cAritranirapekSaguru- dAna ina cAra ke dvArA vinaya karanA caahie| ina pAdapUjAdilakSaNavinayenaiva bhavatyeva svargApavargaprApti- cAra bhedoM ko uparyukta surAdi pATha bhedoM meM milAne riti zraddhAnaM vinaya mithyAtvaM / (go. jI. ma. pra. para saba battIsa (844 =32) hote haiN| 2 deva, 15) / 10. samyagdarzana-jJAna-cAritranirapekSatayA rAjA, jJAnI, yati vRddha, bAlaka, mAtA aura pitA gurupAdapUjAdirUpavinayenaiva muktiretacchaddhAnaM vainayi- ina pATha ke viSaya meM mana, vacana, kAya aura dAna kamithyAtvam / (go. jI. jI. pra. 15) / 11. sarve ina cAra se vinaya karanA caahie| isa prakAra isa devAH sarvasamayAzca samAnatayA dRSTavyA vandanIyA cAra prakAra ke vinaya kA sambandha ukta devAdi meM eva, na ca nindanIyA ityevaM sarvavinayaprakAzakaM vaina- se pratyeka ke sAtha hone se vanayikavAdI battIsa ho yikamithyAdarzanam / (ta. vRtti zruta. 8-1) / jAte haiM / 1 samasta devoM aura saba zAstroM ko samAna rUpa meM vainayikavAdI-1. viNaittA venniyvaadii| (satradekhanA -unakI yathArthatA aura ayathArthatA kA kR. ni. 118) / 2. vinayena caranti tatprayojanA viveka na rakhanA, yaha vanayikamithyAtva kA lakSaNa vA vainyikaaH| Xxx vainayikAH vinayAdeva hai| 2 liMga aura prAcArazAstra ke avadhAraNa se kevalAt svarga-mokSAvAptimabhilaSanto mithyAdRSTayaH, rahita jo vinaya ke prAzaya se prAcaraNa karate haiM athavA yato na jJAna-kriyAbhyAmantare mokSavAptiriti / jinakA prayojana eka mAtra vinaya hI hotA hai ve (sUtrakR. ni. zI. vR. 118, pR. 212) / 3. vinavainayikamithyAdaSTi mAne gaye haiN| 4 ihaloka aura yena caranti sa vA prayojanaM eSAmiti vainyikaaH| te paraloka sambandhI sabhI sukha vinaya se hI prApta hote ca te vAdinazceti vainayikavAdinaH / vinaya eva vA haiM; na ki jJAna, darzana, tapa aura upavAsa ke kleza vainayikam, tadeva ye svargAdihetutayA vadantyevaM zIlAzca se isa prakAra ke abhiprAya ko vainiyikamithyAtva kahA te vanayikavAdinaH, vidhutaliGgAcArazAstrA vinayajAtA hai / 5 vinaya se hI mokSa hotA hai, isa prakAra pratipattilakSaNAH / (bhagavatI. abhaya. vR. 30-1; gozAlaka ke mata kA anusaraNa karane vAle jo sthAnAM. abhaya. vR. 345) / 4. ye'pi ca vinaya
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanayikazruta] 1031, jaina-lakSaNAvalI [vaiyAvRttya tapa vAdino vinayapratipattilakSaNAste'pi mohAnmuktipatha- 1 vinaya se jo bAraha aMgasvarUpa zruta ke yogya buddhi paribhraSTAH veditavyAH / tathAhi-vinayo nAma utpanna hotI hai use vanayiko prajJA kahate haiN| muktyaGga yo maktipathAnukUlo ma shessaaH| (nandI. sU. 3 vinayapUrvaka bAraha aMgoM ke par3hane vAle ke jo malaya. va 46, pR. 227) / buddhi utpanna hotI hai usakA nAma vainayikI prajJA 1jo vinayazIlatA ko hI svarga mokSa kA kAraNa hai| prathavA jo baDi para ke upadeza se utpanna hotI mAnate haiM ve vanayikavArI kahalAte haiN| 2 vinaya se hai use vainayikI prajJA jAnanA caahie| 6 vinaya jo prAcaraNa karate haiM athavA vinaya ko hI prayoja- se abhiprAya guru kI zuzrUSA (sevA) kA hai, vaha nIbhUta mAnate haiM ve vainayikavAdI kahalAte haiN| ye jisako kAraNa hai athavA usakI pradhAnatA se jo banayikavAdI kevala vinaya se ho svarga-mokSa kI buddhi utpanna hotI hai use vanayiko buddhi kahA prApti kI icchA karate haiM, parantu jJAna aura prAcaraNa jAtA hai| ke vinA vaha sambhava nahIM hai| isI se ve mithyA- vanayikI buddhi- dekho vanayikI prajJA / dRSTi mAne gaye haiN| vaibhAvikabhAva-tadguNAkArasaMkrAntirbhAvo vaibhAvainayikazruta --1. veNaiyaM bharaherAvada-videhasAhUNaM vikazcitaH / tannimittaM ca tatkarma tathA sAmarthyadamva-khetta-kAla-bhAve paDucca NANa-dasaNa-cAritta- kAraNam // (paMcAdhyA. 2-105) / tavovacAriyaviNayaM vnnnnedi| (Sava. pu. 6, pa. jIva ke apane guNoM ke prAkAra meM jo sNkrmnn189)| 2. paMcaNhaM viNayANaM lakkhaNaM vihANaM phalaM parivartana yA vikAra hotA hai use vaibhAvikabhAva ca vaiNayiyaM pruuvedi| jayaSa. 1, pR. 118) / kahA jAtA hai| 3. jJAna-darzana-tapazcAritropacAralakSaNapaMcavidhavinaya- vaimAnika-1. vizeSeNAtmasthAn sukRtino mAnA prarUpakaM vainayikam / (zrutabha. TI. 24, pR. 179) / yantIti vimAnAni, vimAneSu bhavA vaimAnikAH / 4. caturvidhavinayaprakAzakaM vainayikam / (ta. vRtti (sa. si. 4-16; ta. vA. 4, 16, 1) / 2. svAstu zruta. 1-20) / kRtino vizeSeNa mAnayantIti vimAnAni, teSu bhavA 1 dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA jisameM vaimAnikAH / vaimAnikanAmakarmodaye sati vaimaanikaaH| bharata, airAvata aura videhakSetragata sAghumoM ke jJAna, (ta. zlo. 4-16) / 3. vizeSeNa prAtmasthAna darzana, cAritra, tapa aura praupacArika vinaya kA varNana puNyavato jIvAna mAnayanti yAni tAni vimAnAni, kiyA jAtA hai use vainayika aMgabAhyazruta kahA vimAneSu bhavAH ye te vaimAnikAH / (ta. vRtti zruta. jAtA hai| 4-16) / vainayikI prajJA-1. vaiNaikI viNaeNaM uppajjadi 1 jinameM rahate hue jIva apane ko vizeSa rUpa se baarsNgsudjogg| (ti. pa. 4-1021) / 2. bhara- puNyazAlI mAnate haiM ve vimAna aura unameM rahane nittharaNasamatthA tivggsuutttthghiypeyaalaa| ubha- vAle deva vaimAnika kahalAte haiN| pologaphalavaI viNayasamutthA havai buddhii| (upade. vaiyAvRttya tapa-1. gacche vejjAvaccaM gilANa-gurupa. 43) / 3. viNaeNa duvAlasaMgAI paDhaMtassuppaNNa- bAla-buDDha-sehANaM / jahajogaM kAdavvaM sagasattIe payapaNNA veNaiyA NAma, parovadeseNa jAdapaNNA vaa| teNa // (mUlA. 4-53, pR. 146); pAiriyAdisu (dhava. pu. 6, pR. 82) / 4. vinayena dvAdazAMgAni paMcasu sabAla-buDDhAulesu gacchesu / vejjAvaccaM vRttaM paThataH samutpannA vainyikii| (cA. sA. pR. 97) / kAdamvaM savvasattIe / guNAdhie ubajjhAe tavassi 5. prAgamA ligino devA dharmAH sarve sadA smaaH| sisse ya duvvale / sAhugaNe kule saMghe samaNuNNe ya ityeSA kathyate buddhiH puMso vanayikI jinaH // cApadi // (mUlA. 5, 192-193); sejjoggAsa(amita. dhA. 2-8) / 6. vinayo guruzuzrUSA, sa Nisejjo tahovahi-paDilehaNAhi uvaggahide / AhAca kAraNamasyAstatpradhAnA vA vnyiko| (upade. rosaha-vAyaNa-vikiMcaNaMvaMdaNAdIhiM // (bha. prA. .38) / 7. vinayo gRhazazraSA, sa kAraNa 'caNavattaNAdIsU') addhANateNa-sAvada-rAya-NadIromasyA vanayikI / (pAva, ni. malaya. yU. 938) / dhaNAsive ome / vejjAvaccaM vRttaM saMgaha-sArakkhaNo
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRttya tapa] 1032, jaina-lakSaNAvalo [vaiyAvattya tapa vedaM // (mUlA. 5, 164-65; bha. prA. 305-6) / 13. vaiyAvRttyaM kAyikavyApArAhArAdibhirupagraha2. sattIra bhattIe vijjAvaccujjadA sahA hoi| Nam / (mUlA. vR. 4-53) / 14. vyApatpratikriyA prANAe Nijjaretti ya savAla-uDDhAule gacche // vayAvRttyaM syAtsUri-pAThake / tapasvi-zaikSya-glAneSu (bha.pA. 304) / 3. dAnaM yAvRttyaM dharmAya tapo- gaNe saMghe kule yto|| manojJe ca tapasvyeSu nAnAdhanAya gunnnidhye| anapekSinopacAropakriyamagRhAya 'nazanavartanaH / (prAcA. sA. 6, 86-87) / 15. vibhavena // vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca vaiyAvRttyaM bhakta-pAnAdibhirupaSTambha: / (propapA. guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi sayami- abhaya. vR. 20, pR 43) / 16. vaiyAvRttaM byAvRtto nAm / / (ratnaka. 4, 21-22) / 4. kAyaceSTayA vyApArapravRttaH / pravacanoditakriyAnuSThAnaparastasya dravyAntareNa copAsanaM vaiyAvRttvam / (sa. si. 6, bhAvaH karma vA vaiyAvRtyam / vyaadhi-priissh-mithyaa20)| 5. vyAvRttasya bhAvaH karma ca vaiyaavRtym| tvAdyupanipAte tatpratIkAro bAhyadravyAsambhave svakAyaceSTayA dravyAntareNa vA vyAvRttasya bhAvaH karma kAyena tadAnukUlyAnuSThAnaM ca / (yogazA. svo. viva. vA vaiyyAvRttyamityucyate / (ta. vA. 6, 24, 2) / 4-60) / 17. vaiyAvRtyaM bhakta pAnAdimopaSTambha6. vyApadi yat kriyate tad vaiyAvRttyam / (dhava. pu. lakSaNaM bhogaphalaM cakravatibhogaphalaM ca xxx / 13, pR. 63) / 7. vyAvRttasya bhAvaH karma vA vaiyA- (prAva. ni. malaya. vR. 174) / 18. anavadyena vRttyam / xxx prAcAryaprabhRtInAM yadazAnAM vidhinA guNavatAM duHkhApanayanaM vaiyaavRttymucyte|' viniveditam / vaiyAvRtyaM bhavedetadanvarthapratipattaye // xxx vyAvRtterbhAvo vayAvRttyam / (ta. vRtti (ta. zlo. 6, 24, 1) / 8. cAritrasya kAraNAnu- zruta. 6-24); zarIrapravRttyA yAtrAdigamanena vA mananaM vaiyAvRttyam / (bha. prA. vijayo. 6) / 6.. dravyAntareNa vA yo glAno munistasya pAdamardanAdibhisUryupAdhyAya-sAdhUnAM zaikSaglAna tapasvinAm / kula- rArAdhanaM vaiyAvRtyamucyate / (ta. vRtti zruta. 6-20) / 16. guNavatAM du:khopanipAte niravadyavRttyA tadapanayanipAte'pi teSAM samyagvidhIyate / svazaktyA yatpratI. nam vaiyAvRtyam / (bhAvaprA. TI. 77) / 20. tapokAro vaiyAvRttyaM taducyate // (ta. sA. 7, 27-28) / dhanAnAM devAdvA glAnitvaM samupeyuSAm / yathAzakti 10. kAyapIDAduSpariNAmavyudAsArtha kAyaceSTayA pratIkAro vaiyAbRtyaH (?) sa ucyate // (lATIsaM. dravyAntareNopadezena ca vyAvattasya yatkarma tayA- 7-84) / vRttyam / xxx prAcAryAdInAM vyAdhi-parISaha- 1 gaccha --cAturvarNya zramaNasaMgha meM, glAna --vyAdhi mithyAtvAdhupanipAte satyapratyupakArAzayA prAsUkoSadha- . prAdi se pIr3ita, garu (zikSA-dIkSA dene vAlA), bhukti-pAnA''zrayapIThaphalaka-sastarAdibhirdharmopakaraNa. bAla (navadIkSita adhavA pUrvApara viveka se rahita), statpratIkAraH sam ktvapratyavasthApanamityevamAdi- vaddha (prAya se vaddha athavA dIkSA prAdi se adhika) vaiyAvatyam / bAhyasyauSadha-bhaktipAnAderasaMbhave sva- aura zaikSa (adhyayana meM nirata); inakI yathAyogya kAyena zleSma-siMghANakAntamalAdyapakarSaNAdi tadAnu- , apanI zakti ke anusAra jo sevA-suzrUSA kI jAtI kUlyAnuSThAnaM ca vaiyAvRtyamiti kathyate / tatpunaH hai use vaiyAvRttya kahate haiN| yahAM vaiyAvRttya kI kimartham ? samAdhyAdhyAnaM vicikitsA'bhAvaH pravaca- preraNA navAgata sAdhu ko lakSya karake kI gaI hai| navAtsalyaM sanAthatA cetyevamAdyartham / (cA. sA. pR. . guNoM meM adhika, upAdhyAya (pAThaka), duSkara tapa66-67) / 11. jo uvayaradi jadINaM uvasagga- zcaraNa karane vAle tapasvI, ziSya, durbala, sAdhugaNajarAikhINakAyANaM / pUyAdisu NiravekkhaM vaijjAvaccaM RSi, yati, muni va anagAra; kula, saMgha (cAturvarNya tavo tassa // jo vAvarai sarUve sama-damabhAvammi zramaNasamUha), manojJa (nirupadrava) aura Apatti ke suddhuvjutto| loya-vavahAravirado veyAvacca paraM samaya; ina sabako zayyA, avakAza (vasati), tassa // (kAtike. 456-60) / 12. prAdhi-, Asana, upadhi (kamaNDalu mAdi) aura pratilekhana : vyAdhiniruddhasya niravadyena krmnnaa| saucityakaraNaM / (pochI) ke dvArA anugRhIta karake prAhAra, pauSadha, . proktaM vaiyAvRtyaM vimuktaye // (upAsakA. 214) / vAcanA (zAstra vyAkhyAna), mala prAdi ko dUra
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAvRttya] 1033, jaina-lakSaNAvalI virAtrika karane athavA vandanA prAdi se jo upakAra kiyA duHkhe sannihate niravadyena vidhinA tadapaharaNaM bahuprakAraM jAtA hai isa sabako vaiyAvRtya kahA jAtA hai| isake vaiyAvRttyamiti vyAkhyAyate / (ta. vA. 6, 24,6) 3. atirikta mArgazrama se zrAnta, cora prAdi se upadruta, guNana tsAdhujanAnAM kSudhA-tRSA-vyAdhijanitaduHkhasya / hiMsra pazuoM se pIr3ita, rAjA ke dvArA bAdhita, nadI vyapaharaNe vyApAro vaiyyAvRttyaM vasudravyaiH / / (ha. pu. se avaruddha tathA roga athavA bhikSa prAdi se pIr3ita 34-140) / 4 guNiduHnipale nu nira mAdyavidhAaise abhyAgata sAdhuoM ko grahaNa kara unakA sarakSaNa nataH / tasyApaharaNaM prokta vaiyA vRttavAninditam / karanA, yaha bhI yAvatya kA lakSaNa hai| yaha prasya. (ta. zlo.6,24, 11) / 5. guNavataH sAdhUjanasya ntara tapa ke antargata hai| 3 gRhadvAHo chor3a dene saMnihite duHkhe niravadhana vidhinA tadapaharaNaM bahuvAle gaNI tapasvI kA jo satyapakAra kI apekSA prakAraM vaiyAvatyamiti / (cA. sA. pa. 26) / na karake upakAra kiyA jAtA hai tathA gaNAnarAga ke 1 gaNavAna mani Adi ke Upara duHkha ke prA par3ane vaza jo unakI prApattiyoM ko dUra kiyA jAtA hai para nirdoSa upAya ke dvArA use dUra karanA, ise evaM pAdamardana tathA anya jo kucha bhI upakAra yAvRttya kahate haiN| isakA nirantara vicAra rahanA, kiyA jAtA hai; isa sabako vaiyAvRttya kahate haiM / yaha yaha vaiyAvRttyabhAvanA hai| zrAvaka ke cAra zikSAvratoM meM antima hai| 16 jo vayAvRttyayoga-vyApRte yatkriyate tadvaiyAvRttyam / prAgamokta kriyAoM ke anuSThAna meM tatpara rahatA hai jeNa sammatta-NANa-arahaMta-bahusudabhatti-pavayaNavacchause vyAvRtta kahA jAtA hai, isa vyAvRtta kA jo llAdiNA jIvo jujjai vejjAvacce so vejjAvaccabhAva athavA karma hai usakA nAma vaiyAvRttya hai| jogo daMsaNavisujjhadAdi / (dhava. pu. 8, pR. 88) / vyAdhi, parISaha aura mithyAtva prAdi se grasita hone jisa samyaktva, jJAna, prarahantabhakti, bahuzrutabhakti para usakA pratIkAra karanA tathA bAhya dravya ke prabhAva aura pravacanavAtsalya prAdi ke dvArA jIva apane ko meM apane zarIra se hI unake anakala pAcaraNa vaiyAvRttya meM yojita karatA hai usakA nAma vaiyAvRttyakaranA, yaha bhI vayAvRttya kA lakSaNa hai| yoga hai| yaha tIrthakara prakRti ke bandhaka kAraNoM ke vaiyAvRttya karaviveka-vaiyAvRttya karAH svaziSyA. antargata hai| dayo ye ye teSAM kAyena vivekaH taiH sahAsaMvAsaH, mA vairAgya - 1. tasya (virAgasya) bhAvo vairAgyam / kRthA vaiyAvRttyam iti vacanam, mayA tyaktA yUya miti (ta. zlo. 6-12) / 2. vairAgyam -zarIrAdI vacanam / (bha prA. vijayo. 166) / parasminniSTavastuni prItirUpo rAgaH, vinaSTo rAgo vaiyAvRttya karane vAle jo jo apane ziSya prAdi haiM yasyAsau virAgaH, virAgasya bhAvo vairAgyaM saMsAraunake sAtha na rahanA tathA vacana se yaha kahanA ki zarIra-bhogeSu nirvedalakSaNam / (prArA. sA. TI. merI vaiyAvRttya mata karo, maiMne tuma sabakA pari- 18) / 3. bhavAMga-bhogaviratirvairAgyam / (kAtike. tyAga kara diyA hai| yaha kAzaH kAya se va vacana se TI.102) / vaiyAvRttyakaraviveka hai| 2 zarIrAdi para vastuoM meM jo prIti hotI hai vaiyAvRttyakArizuddhi ---saMyatavayAvRttyakramajJatA vaiyA- usakA nAma rAga hai, aise rAga se rahita hue jIva vRttykaarishuddhiH| (bha. prA. vijayo. 166) / ko virAga yA virAgI kahA jAtA hai| virAgI kI saMpatoM kI vaidyAvRtti ke krama ko jAnanA, yaha vaiyA- avasthA kA nAma hI vairAgya hai| vRttyakArizaddhi kahalAtI hai| yaha zayyA-saMstara mAdi vairAtrika-vigatA rAtriyasmin kAle sa virAtrI pAMca prakAra kI zuddhi meM antima hai| rAtraH pazcimabhAgaH, dvighaTikAsahitArdharAtrAdUrdhvavaiyAvRttyabhAvanA-1. guNavaduHkhopanipAte nira- kAlaH, virAtrireva vairAtrikaH / (mUlA. vR. 5-73) / vadyena vidhinA tadapaharaNaM vaiyAvRttvam / (sa. si. jisa kAla meM rAtri samApta hone ko hotI hai aise 6-34) / 2. guNavaduHkhopanipAte niravadyena rAtri ke pichale bhAga kA nAma virAtri hai| abhividhinA tadapaharaNaM vaiyAvRttyam / guNavataH sAdhujanasya prAya yaha hai ki prAdhI rAta ke pazcAta do ghaTikAnoM la, 130 tuma sabakA para kara diyA hai|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizadya] 1034, jaina-lakSaNAvalI [vyaktAvyaktezvaraniSiddha ke bItane para jo zeSa kAla rahatA hai use virAtri sphuTam / / (prAptasva. 43) / kahA jAtA hai| vairAtrika yaha virAtri kA samA- prAtmajyotiyoM ke paMjasvarUpa jina arahanta ne dhyAnanArthaka zabda hai| rUpa agni ke dvArA janma, mRtyu aura jarA ko vaizadya-1. anumAnAdyatirekeNa vishessprtibhaasnm| bhasmasAt kara diyA hai unheM vaizvAnara (agni) ke tadvezadya mataM buddheH xxx // (laghIya. 4) / nAma se kahA gayA hai| 2. pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhA- vanasika bandha-1. puruSaprayogAnapekSo vasrasikaH / sanaM vaizadyam / (parIkSA. 2-4) / 3. savizeSavarNa- (sa. si. 5-24) / 2. virasA vidhiviparyaye saMsthAnAdigrahaNaM vaizadyam / (prameyara. 2-4) / nipAtaH / pauruSeyapariNAmApekSo vidhiH, tadviparyaye 4. vaizA buddheH jJAnasya, yadvizeSasya varNa saMsthAnA- visrasA-zabdo nipAto draSTavyaH, vinasA prayojano dyAkArastha pratibhAsanamavabodhanam, vizeSeNa vA vasasiko bandhaH / (ta. vA. 5, 24, 8) / 3. vaipratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsanam / (laghIya. zrasiko bandhaH svAbhAviko bandhaH snigdha-rUkSatvaprabhaya. vR. 4) / guNapratyayaH zakracApa-megholkA-taDidAdiviSayaH / 1 anumAna prAdi kI apekSA jo adhika pratibhAsa (ta. vRtti 5-24) / hotA hai, ise jJAna kA vaizadya kahA jAtA hai| 2 anya 1 puruSa ke prayoga kI apekSA se rahita jo pUdagaloM kisI pratIti ke vyavadhAna se rahita jo pratibhAsa meM paraspara bandha hamA karatA hai use varasika bandha hotA hai use athavA vizeSatA se yakta jo pratibhAsa kahA jAtA hai| jaise---indradhanaSa va meghoM prAdi kaa| hotA hai use vaizadya kahate haiN| vaisra sika zabda-vaisasiko balAhakAdiprabhavaH / vaizya-1. vANijja-karisaNAiMgorakkhaNapAlaNesu (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 4) / ujjuttaa| te honti vaisanAmA vAbAraparAyaNA megha prAdi se utpanna hone vAle zabda ko puruSaprayoga dhIrA / (paumaca. 3-116) / 2. xxx vaizyA kI apekSA na rakhane ke kAraNa bainasika kahA jAtA vANijyayogataH / (ha. pu. 6-36) / 3. vaizyAzca hai| kRSi-vANijya-pAzupAlyopajIvitAH / / (ma. pu. 16, vaizAkhasthAna-1. yatpunaH pArNI abhyantarAbhi184); UrubhyAM darzayan yAtrAmasrakSIdvaNija: makhe kRttvA samazreNyA karoti agrimatale ca bhiprbhH| jala-sthalAdiyAtrAbhistavattirvArtayA ytH|| makhe, tato yudhyate tat vaizAkhaM sthAnam / (vyava. bhA. (ma. pu. 16-244); vaNijo'rthArjanAnnyAyAt / malaya. va. 35, pR. 13) / 2. vaisAhaM paNhIto XXX // (ma. pu. 38-46) / 4. maSiH abhi uraLaMtImo samaseDhIe karei, aggimatalA kRSizca vaannijykrmtrityvetnaaH| vaizyAH keci- baahirhttaa| (prAva. ni. malaya. va. 1036, pR. nmatAzcAnyaH pazupAlanato'pi ca / (dharmasaM. zrA. 6, 567) / 230) / 1donoM er3iyoM ko abhyantarAbhimukha karake samAna 1 jo vANijya, kRSikarma (khetI) aura gorakSaNa va paMkti meM kare tathA prAge ke donoM talabhAgoM ko pAlana meM udyamI rahate haiM ve vaizya kahalAte haiN| bAhira kI bhora kare, aisA karane para vaizAkhasthAna 2 vANijya (vyApAra) kArya ke sambandha se vaizya hotA hai yaha pAMca prAsanabhedoM meM tIsarA hai / mAne gae haiN| 3 kRSi, vyApAra aura pazapAlana ke vyakta geya-akSara-svarasphuTakaraNato vyaktam / dvArA jo prAjIvikA karate haiM ve vaizya kahalAte haiN| (rAyapa. malaya. va. pR. 162) / bhagavAna AdinAtha ne donoM jaMghAnoM se yAtrA ko jisa geya (gIta) meM akSara va svara spaSTa rahate haiM dikhalAte hue vaizyoM ko sthApita kiyA thA jo jala use vyakta kahA jAtA hai| yaha geya ke pUrNa va rakta va sthala Adi meM yAtrA karake vyApAra ke dvArA Adi pATha guNoM meM cauthA hai| mAjIvikA karate haiN| vyaktAvyaktezvaraniSiddha-niSiddhamIzvaraM bhAvaizvAnara-janma-mRtyU-jarArogAH pradagdhA dhyAna- vyaktAvyaktobhayAtmanA / (ana. dha. 5-15); vhninaa| yasyAtmajyotiSAM rAzeH so'stu vaizvAnaraH yadaikena dAnapatinA vyaktena dvitIyena cAvyaktena ca
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktezvaraniSiddha] 1035, jaina-lakSaNAvalI [vyaJjaparyAya vAritaM gAti tadA vyaktAvya vatezvaro nAma tRtIya dvArA jo padArtha prApta kiyA jAtA hai use vyaJjana IzvarAkhyaniSiddhabhedasya bhedaH syAt / (prana. gha. stho. kahA jAtA hai / indriyoM ke dvArA padArtha ke prApta TI. 5-15) / hone para bhI jaba taka vaha abhivyakta nahIM ho jAtA vyakta kA artha prekSApUrvakArI hai / vyakta Izvara taba taka vyaJjanAvagraha hI hotA hai, arthAvagraha prAdi (dAtA) aura avyakta Izvara donoM ke dvArA roke nahIM hote| gaye prAhAra ke grahaNa karane para vyaktAvyaktezvara- vyaJjananaya--1. vyaJjanabhedena vastubhedAdhyavasAniSiddha nAma kA utpAdanadoSa hotA hai| yino vynyjnnyaaH| (dhava. pu. 1, pR. 86) / vyaktezvaraniSiddha-vyaktezvareNa vAritaM dAnaM 2. RjusUtravacanavicchedopalakSitasya vastunaH vAcakayadA sAdhudRhNAti tadA vyaktezvaro nAma doSaH / bhedena bhedako vyaJjananayaH / (jayadha 1, pR. 223) / (mana. dha. svo. TI. 5-15) / 1 zabda ke bheda se jo vastu bheda ko grahaNa kiyA vyakta Izvara ke dvArA roke gae pAhAra ke grahaNa karate haiM unheM vyaJjananaya kahA jAtA hai| karane para vyaktezvaraniSiddha nAma kA utpAdanadoSa byaJjananimitta-1. sira-muha-kaMbappahAdisu tilahotA hai| masayappahudiprAi daTTaNaM / jaM tiyakAlasuhAi vya jana--1. vyaJjanaM zabdaprakAzanam / (bha. prA. jANai taM veMjaNaNimitta / (ti. pa. 4-1006) / vijayo. 113) / 2. vyajyate'nenArthaH pradIpeneva dhaTa 2. ziromakhagrIvAdiSu tilaka-mazaka-lakSmabraNAdiiti vyaJjanam, taccopakaraNe ndriyasya zabdAdipari- vIkSaNena trikAlahitAhitavedanaM vyaJjanam / (ta. NatadravyANAM ca yaH parasparaM sambandhaH, sNktirityrthH| vA. 3, 36, 3; cA. sA. pR. 64) / 3. tilayAsambandhe hi sati so'rthaH zrotrAdIndriyeNa vyaktaM Naga-masAdi daTThaNa tesimavagamo vajaNaM NAma mahAzakyate, naanythaa| tataH sambandho vyaJjanam / tathA NimittaM / (dhava. pu. 6, pR. 72-73) / 4. vyaMjana cAha bhASyakRt -vajijjai jeNa'ttho ghaDo va dIveNa mazakatilakAdikam XXXvyaJjanaM dRSTvA yacchavaMjaNaM taM ca / uvgrnnidiysdaaiprinnydvvsNbNdho|| bhAzubhaM jJAyate puruSasya tad vyaJjananimittamityUxxx athavA vyajyate'nenArthaH pradIpenetra ghaTa cyate / (malA. va. 6-30) / 5. vyaJjanaM maSAdiiti vyaJjanama upakaraNendriyam / (prAva. ni. malaya. vyaJjanaphalopadarzakam / (samavA. abhaya. va. 26) / va. 3, pR. 23) / 3. tatra indriyaiH prApto viSayo 1 zira, mukha aura kandhA Adi me tila va mazA vyaJjanam / xxx vyaJjanam avyaktaM zabdA- Adi ko dekhakara jo tInoM kAla sambandhI sakhAdi dijAtam Xxx vigatamaMjanam abhivyaktiryasya ko jAna liyA jAtA hai use vyaJjananimitta tad vyaJjanam / vyajyate mrakSyate prApyate iti kahate haiN| vyaJjanam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 307) / vya JjanaparyAya - 1. jo so vaMjaNapajjApo so 1 zabda ke prakAzana kA nAma vyaJjana hai| yaha jahaNukkassehi aMtomahutAsaMkhejjalogamettakAlAvajJAnAcAra ke antargata vyaJjana kA abhiprAya prakaTa dvANo praNAi-aNaMto vA / (dhava. pu. 6, pa. 243); kiyA gayA hai| 2 jaise dIpaka ke dvArA ghaTa prAdi ghaDa-paDa-tthabhAdiva jaNapajjAya xxx / (ghava. padArtha abhivyakta hote haiM vaise hI upakaraNa indriya pu. 10, pR. 11) / 2. paramaudArikazarIrAkAreNa paura zabdAdirUpa se pariNata dravya ina donoM ke yadAtmapradezAnAmavasthAnaM sa vyaJjanaparyAyaH / (praba. sambandha se vastu ko abhivyakti hotI hai| isI- sA. jaya. vR. 1-80) / 3. byajyate prakaTIkriyate lie 'vyajyate anena arthaH iti vyaJjanam' isa aneneti vynyjnpryaayH| (ni. sA. va. 15) / nirukti ke anusAra vyaJjana zabda se indriya aura 4. sthUla: kAlAntarasthAyI sAmAnyajJAnagocaraH / padArtha ke sambandha ko grahaNa kiyA gayA hai| prathavA dRSTigrAhyastu paryAyo bhaved vyaJjanasaMjJakaH // (bhAvaukta vyaJjana zabda se cakSu prAdi upakaraNa indriya saM. vAma. 377) / ko grahaNa karanA cAhie, kyoMki ina indriyoM ke 1 ghaTa, paTa aura stambha prAdi vyaJjanaparyAya ke dvArA hI padArtha pragaTa kiye jAte haiM / 3 indriyoM ke antargata haiM / 2 parama praudArika zarIra ke prAkAra
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanazuddhi 2036, jaina-lakSaNAvalI [vyaJjanAvaha se jo prAtmapradezoM kA avasthAna hai use vyaJjana- samayeSu gRhyamANA na vyaktIbhavanti, punaH punaravagrahe paryAya kahA jAtA hai| yaha prAntya avasthA ko lakSya sati vyaktIbhavanti, ato vyaktagrahaNAtprAgvyaJjanAmeM rakhakara kahA gayA hai| 4 jo paryAya sthUla, vagrahaH / (sa. si. 1-18) / 2. vyaJjanamavyaktaM kAlAntara meM rahane vAlI, sAmAnyajJAna kI viSayabhata zabdAdijAtama, tasyAvagraho bhavati / (ta. vA. 1-18); aura cakSu se grahaNa karane yogya ho vaha vyaJjanaparyAya avyaktagrahaNa vyaJjanAvagrahaH / katham ? abhinavakahalAtI hai| zarAvavat / yathA sUkSmajalakaNadvi-trisiktaH zarAvovyaJjanazaddhi-1. tatra vyaJjanazuddhirnAma yathA 'bhinavo nArdIbhavati, sa eva punaH punaH sicyamAnaH gaNadharAdibhiH dvAtriMzaddoSavajitAni sUtrANi kRtAni zanai stimyati tathA prAtmanaH zabdAdInAM vyakta grahaNAt teSAM tathaiva pAThaH / (bha. prA. vijayo. 113) / prAk vynyjnaavgrhH| (ta. vA. 1, 18, 2) / 2. vyaJjanazuddhiryathoktasUtrapaThanam / (bha. prA. mUlA. 3. prAptArtha grahaNaM vyaJjanAvagrahaH / (dhava. pu. 1, pR. 113) / 355; pu. 6, pR. 156; pu. 13, pR. 220); 1 jisa prakAra se ghirAdikoM ke dvArA battIsa pattatthagahaNaM baMjaNAvaggaho / (dhava. pu. 6. pR.16) / doSoM se rahita satroM kI racanA kI gaI hai unakA 4. adhyaktamatra zabdAdijAtaM vyaJjana miSyate / usI prakAra se jo pATha kiyA jAtA hai, isakA tasyAvagraha eveti niyamaH Xxx / (ta. zlo.. nAma vyaJjanazuddhi hai| 1, 18, 2) / 5. phAsittA jaM gahaNaM rasa-pharasaNavya JjanasaMkrAnti-1. ekaM zrutavacanamupAdAya sadda-gaMdhavisaehiM / baMjaNa baggahaNANaM NihiTaThaM taM vacanAntaramAlambate, tadapi vihAyAnyaditi vyaJjana- biyANAhiM // (jaM. dI. pa. 13-67) / 6. vyajasaMkrAntiH / (sa. si. 9-44; ta. vA. 6-44) / nAvagrahazcakSurmanasostyivagrahaH / viSayAkSasannipA2. evaM [eka] zrutavacanamavalambya zrutavacanAntarA- tAnantarAdyagrahaH smRtaH // prAptAprAptArtha bodho'vagraho lambanaM vyajanasaMkrAntiH / (ta. zlo. 6-44) / 3. vynyjnaarthyoH| rasa-rUpa-parijJAne rasanA-netrayojJeyA dhyajanasaMkrAnti vyaMjanAd vyaJjane sthitiH / yathA / / (prAcA. sA. 4, 10-11) / 7. vyaJjanena (jJAnA. 16, pR. 433) / 4. eka vacanaM tyaktvA sambandhenAvagrahaNaM sambadhyamAnasya zabdAdirUpasyArthavacanAntaramavalambate, tadapi tyaktvA'nyad vacanamaba- syAvyaktarUpaH paricchedo vyajanAvagrahaH / athavA vyalambate iti vyaJjanasaMkrAntiH / (bhAvaprA. TI. jyante iti vyaJjanAni Xxx vyaJjanAnAM 78) / 5. zrutajJAnazabdamavalambya anyaM zrutajJAna- zabdAdirUpatayA pariNatAnAM drayANAmapakaraNa ndriyazabdamavalambate tamapi parihutyAparaM zrutajJAnavacana- samprAptAnAmavagrahaH avyakta rUpaH paricchedo vyajamAzrayati, eva pUnaH punastyajannAzrayamANana vyaJja- nAvagrahaH / athavA vyajyate'nenAthaH pradIpeneva ghaTa: nasaMkrAnti labhate / (ta. bRtti zruta. 6-44) / iti paJjanam upakaraNendriyam, le na svasambaddha- . . 1 eka zrutavacana ko grahaNa karake dUsare kA pAla- syArthasya zabdAderavagrahaNam avyaktarUpa: pricchedo| bana lenA, pazcAta use bhI chor3akara anya dhutavacana vyaJjanAvagrahaH / (prAva. ni. malaya. va. 3, pR. . kA mAlambana lenA, isakA nAma vyaJjanasaMkrAnti hai| 23) / 8. indriyaH prAptArthavizeSagrahaNaM vyaJjanAvya JjanAcAra-dekho vyaJjana / vyaJjanaM varNa. vagrahaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra.3-7) / pada-vAkyazuddhiH, vyAkaraNopadezena vA tathA pAThAdi- zrotra prAdi indriyoM meM zabdAdirUpa se parigata wJjanAcAraH / (malA. vR. 5-72) / pudgala do tIna prAdi samayoM meM grahaNa karate hue bhI vyaJjana se abhiprAya varNa, pada aura vAkya kI zuddhi vyakta nahIM hote| kintu ve bAra-bAra grahaNa hone para kA hai, athavA vyAkaraNa ke upadezAnusAra vidhi- vyakta hote haiM, ataH vyakta grahaNa ke pahile jo unakA pUrvaka pATha prAdi karanA, isakA nAma vyaJjanAcAra avagraha hotA hai use vyaJjanAvagraha kahate haiN| hai| yaha pATha prakAra ke jJAnAcAra ke antargata hai| 3 prApta artha kA jo grahaNa hotA hai use vyaJjanAvyaJjanAvagraha-dekho vyaJjanA / 1. evaM zrotrA- vagraha kahA jAtA hai| 7 vyaMjana kA artha indriya diSvindriyeSu zabdAdipariNatA: pudgalA dvi-tryAdiSu aura padArtha kA sambandha hai, isa sambandha ke dvArA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyajanAvagrahAvaraNIya 1037, jaina-lakSaNAvalo . [vyantara sambandha ko prApta hone vAle zabdAdi kA jo jJAna lAkha sAvadyabhedoM ke antargata hai jinake abhAva meM hotA hai vaha vyaJjanAvagraha kahalAtA hai| athavA zIla-guNa paripUrNa hote haiN| 'vyajyante iti vyaJjanAni' isa nirukti ke ana. vyatireka-1. vyatirekaH santAnAntaragato visadasAra vyaJjana zabda se zabdAdirUpa se pariNata hokara zapariNAmaH / (laghIya. svo. viva. 67) / 2. vyaupakaraNa indriya ko prApta dravya abhipreta hai; tirekaH tadabhAve (kAraNAbhAve) abhAvaH (kAryasya) / unakA jo avyakta grahaNa hotA hai usakA nAma siddhivi. vR. 3-10, pR. 163) / 3. vyatireko vyaJjanAvagraha hai| bhaved bhAvo vastvantaragato'samaH / go-mahiSyAdi. vyaJjanAvagrahAvaraNIya-vyaJjanAvagrahasya yadA- bhAvo yo yathA tadvyatirecakaH / / (prAcA. sA. 4, vArakaM tad vynyjnaavgrhaavrnniiym| (dhava. pu. 6-7) / 4. vyatirekaH ekasmin dravye kramabhAvi13, pR. 220) / paryAyaH / (laghIya. abhaya. vR. 6-17) / 5. tatra jo karma vyaJjanAvagraha ko prAcchAdita karatA hai vyatireka: syAtparamparAbhAvalakSaNena ythaa| aMzause vyaJjanAvagrahAvaraNIya kahate haiN| vibhAga: pRthagiti sadRzAMzAnAM satAmeva // (paMcAvyatikrama- dekho vyatikramaNa / 1. prAhAkamma- dhyA 1-172) / nimaMtaNapaDisuNa mANa atikkamo hoi| paya bheyAi 1 bhinna santAna-jaise gAya-bhaiMsa prAdi meM-jo va ikkama xxx // (vyava. bhA. pI. 43, pR. visadRzatArUpa avasthA hai use vyatireka paryAya kahA 17) / 2. upayogaparisamAptyantaraM ca yadAdhA- jAtA hai| 2 kAraNa ke prabhAva meM jo kArya kA bhI karma grahaNAya padabhedaM karoti, xxx mAga prabhAva hotA hai, yaha vyatireka kahalAtA hai| vaha gacchati, gRhaM pravizati, AdhAkarmagrahaNAya pAtraM anvaya ke sAtha kAryakAraNabhAva kA gamaka hotA hai| prasArayati, na cAdyApi pratigalAti, eSa sarvo'pi vyatireka dRSTAnta--1. sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo vyApAro vyatikramaH / (vyava. bhA. pI. malaya. va. yatra kathyate sa vyatireka dRSTAntaH / (parIkSA. 3, 43, pR. 17-18); vizeSeNa padabhedakAraNato'ti- 44) / 2. vyatirekavyAptipradarzanapradezo vyatirekakramo vyatikramaH / (vyava. bhA. malaya. va. 251, dRssttaantH| (nyAyadI. pR.78)| pR.87)| 1 sAdhya ke prabhAva meM jahAM sAdhana kA prabhAtra kahA 2 kisI gRhastha ke dvArA sambandhavizeSa se athavA jana te careika dRSTAnta kahate hai| guNAnurAga ke vaza AhAra grahaNa ke lie nimaMtrita vyantara - 1. vividha dezAntarANi yeSAM nivAsAste karane para usake vAkya ko sunakara tadanakala pravRtti vyantarAH ityanvarthasAmAnya saMjJA / (sa. si. 4-11) / karatA humA sAdhu yadi atikrama doSa ke pazcAta 2. vivighadezAntaranivAsitvAd vyntraaH| vivi. upayoga ke samApta hone para prAdhAkarma se dUSita dezAntarANi yeSAM nivAsAste vyantarA itynvrthaaH| bhojana ko grahaNa karane ke lie pAMvoM ko uThAtA (na. vA. 4, 11, 1) / 3. vyantaranAmakarmo ye gharatA hai, mArga meM calatA hai, ghara meM praveza karatA sati vividhAnta ranivAsitvAd vyantarAH // (ta. lo. hai aura pAtra ko nikAlatA hai, kintu abhI grahaNa 4-11) / 4. tathA vividhamantaraM vanAntarAdikanahIM kara rahA hai yaha usakA saba vyApAra vyati- mAzraya rUpaM yeSAM te vyantarAH, athavA vigatamantaraM kramasvarUpa hai / grahaNa karane para ticAra aura khAne manuSyebhyo yeSAM te vyntraa:| (bRhatsaM. malaya. va. para nAcAra hota' hai| . 2); vanAnAmantarANi vanAntarANi, teSu bhavA vyatikramaNa -- 1 vyatikramaNa sa tasya saMyatasamUhaM vAnamantarA vyantarAH, "pRSodarAdayaH" iti vanAntaratyaktvA viSayopakaraNArjanam / (mUlA. va. 11, zabdayorapAntarAle mkaar-vrnnaagmH| (bahatsaM. malaya. 11) / 2. xxx vyatikramo yo viSayAbhi- vR.58)| 5. vividhadezAntarANi nivAsAH yeSAM lASaH / (bhAvaprA. TI. 118 ud.)| te vyantarAH / (ta. vRtti zruta. 4-11) / 1 saMyata samUha ko chor3akara viSaya ke upakaraNoM ke 1 jina devoM ke nivAsa vividha-aneka prakAra kejuTAne para vyatikramaNa hotA hai| yaha una caurAsI deza haiM unheM vyantara kahA jAtA hai| 4 aneka prakAra
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavacchinna kriyApratipAtI ] kA vanAntara zrAdi jinakA zrAzrayabhUta hai ve vyantara kahalAte haiN| prathavA jinakA manuSyoM se antara nahIM hai unakA nAma vyantara hai / vyapahAra - dekho saMvyavahAradoSa / 1. yatyarthaM saMbhramAccela pAtrAderasamIkSya yat / samAkarSaNamAnnAtaM vyapahAra iti zrute / ( zrAcA. sA. 8-49) / 2. yadyatInAM saMbhramAdAdaratayA cela-pAtrAderasamIkSyA karSaNaM sa zrAgameM vyavahAra ucyate / ( bhAva prA. 66 ) / 1 yati ke lie zIghratAvaza jo vastra va pAtra zrAdi ko khIMcA jAtA hai, ise zrAgama meM bhojana sambandhI vyavahAradoSa kahA gayA hai / vyaya - 1. tathA pUrva bhAvavigamanaM vyayaH, yathA ghaTotpattau piNDAkRte: / ( sa. si. 5-30 ta. ilo. 5-30 ) / 2. tathA pUrvabhAvavigamo vyayanaM vyayaH / tena prakAreNa tathA, svajAtya parityAgenetyarthaH pUrvabhAvavigamo vyayanaM vyaya iti kathyate, yathA ghaTotpattau piNDAkRte: / (ta. vA. 5, 30, 2) / 3. X X X bhUtvA cAbhavanaM vyayaH / ( ma. pu. 24, 110 ) / 4. svajAteravirodhena dravyasya dvivivasya hi / vigamaH pUrvabhAvasya vyaya ityabhidhIyate // (ta. sA. 3-7 ) / 5. pUrva bhAvasya vyayanaM vighaTanaM vigamanaM vinazanaM vyayaH / (ta. vRtti zruta. 5-30 ) / 6. api ca vyapo'pi na sato vyayo'pyavasthAvyayaH satastasya / pradhvaMsAbhAvaH sa ca pariNAmitvAtsato'pyavazyaM syAt / (paMcAdhyA, 1 - 202 ) / 1 pUrva paryAya ke vinAza kA nAma vyaya hai / vyavacchinnatriyApratipAtI 1- dekho samucchinna kriyAnivartI / 1038, jaima-lakSaNAvalI vyavasAya - 1. vyavasIyate nizcIyate zranveSitortho'neneti vyavasAya: / ( dhava. pu. 13, pR. 243 ) / 2 vyavasAya: anuSThAnotsAha iti / (samabA. abhaya. va. 141 ) / 1 jisake dvArA anveSita padArtha kA nizcaya kiyA jAtA hai, vaha vyavasAya kahalAtA hai / yaha zravAya jJAna kA nAmAntara hai / 2 anuSTheya ke anuSThAna meM utsAha rakhane kA nAma vyavasAya hai / vyavasthApada - jassa jamhi pravadvANaM tassa taM padam dvANamidi vRttaM hodi / jahA siddhikhettaM siddhANaM padaM zrathAlAvo pratthAvagamasta padaM / ( dhava. pu. 10, pR. 18 ) / [ vyavahArakAla jo jahAM pravasthita rahatA hai vaha usakA pada yA sthAna kahalAtA hai / prakRta meM vyavasthApada se sthitisthAna ko grahaNa kiyA gayA hai| jaise siddhoM kA siddhi kSetra pada tathA prarthAvabodha kA pada prarthAlApa / vyavahAra - 1. vyavahAro'rthAbhidhAnapratyayAtmakaH / saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM bhedanaM vyavahAraH / ( dhava. pu. 1, pR. 84 ) / 2. vyavahni yate yat yasya prAyazcittamAbhavati sa taddAnaviSayIkriyate aneneti vyavahAraH / ( vyava. bhA. pI. malaya. vR. 2, pR. 3); vidhinA upyate hriyate ca yena sa vyavahAraH / ( vyava. bhA. malaya. vR. pI. 5, pR. 5) / 2 jo jisakA prAyazcitta hai vaha jisake dvArA usa prAyazcitta ke dene kA viSayabhUta kiyA jAtA hai usakA nAma vyavahAra hai / vyavahArakAla - 1. samagra ya NAlI tado divA rattI / ccharo tti kAlo parAyatto // (paMcA. kA. 25; dhava. pu. 4, pR. 317 ud) / 2. samayAvalikocchvAsa: prANastokalavAdikaH / vyavahArastu vijJeyaH kAlaH kAlajJavaNitaH // (ha. pu. 7-16) / 3. kAlo'nyo vyavahArAtmA mukhyakAlavyapAzrayaH / paratvAparatvasaMsUcyo varNita: sarvadarzibhiH // vartito dravyakAlena vartanAlakSaNena yaH kAlaH pUrvaparIbhUto vyavahArAya kalpyate // samayAvalikocchvAsanA likAdiprabhedataH / jyotizcakrabhramAyattaM kAlacakraM vidubudhAH // ( ma. pu. 3, 10-12 ) / 4. tatra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH / x x x vyavahArakAlo jIva- pudgala pariNAmena nizcIyate / X X X tatra kSaNabhaGgI vyavahArakAlaH / (paMcA. kA. amRta vR. 100 ) / 5. jIvANa puggalANaM je suhamA bAdarAya pajAyA / tIdANAgadabhUdA so vavahAro have kAlo // kArtike. 220 ) / 6. vyavahArakAla: paramArtha kAlavartanayA labdhakAlavyapadezaH pariNAmAdilakSaNa: / (cA. sA. pR. 81) / 7. davvaparivaTTarUvo jo so kAlo havei vavahAro / pariNAmAdIlakkho XX X // ( dravyasaM. 21) / 8. jIvapudgalayoH parivartI nava-jIrNaparyAyastasya yA samayaghaTikAdirUpA sthitiH svarUpaM yasya sa bhavati dravyaparyAyArUpo vyavahArakAlaH / (bR. dravyasaM. 21) / 6. saM ca mandagatipudgalaparamANuvyajyamAnaH yo Nimiso kaTThA kalA mAsa uDu prayaNa saMva
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabahArakAla ] jalabhAjanAdiva hiraGganimittabhUtapudgalaprakaTIkriyabhANA ghaMTikA / dinakarabimba gamanAdikriyA 'vizeSavyaktI kriyamANo divasa diH vyabahArakAlaH / ( paMcA. kA. jaya. vR. 25) yastu nizcayakAlo dAnakAraNajabhyo'Si pudgala paramANujalabhAjanAdi yajyamAnatvAt samaya ghaTikA-divasAdirUpeNa vidha 'kSita*pahArakalpanArUpaH sa vyavahArakAla iti / (devA. kA. jaya. vR. 26); samama- nimiSe ghaTikA divasAdirUpo vyavahArakAlaH 1 (paMcA. kA. jaya. bU. 100 ); tasyaiva ( nizcaya kAlasyaiva ) paryAyabhUtaH sAdi-sanidhanaH samaya-nimiSa ghaTikAdivivakSitakalpanAbhedarUpo vyavahArakAlo bhavatIti / (paMcA. kA. jaya. vR. 101 ) / 10. samayAdikRtaM yasya mAnaM jyotirgaNAzritam / vyavahArAbhidhaH kAlaH sa kAlajJaH prapaMcitaH // ( jJAnA. 37 pR. 8 ) / 11. mukhyakAlasya paryAya: samayAdisvarUpavAn ! vyavahAro mataH kAlaH kAlajJAnapravedinAm // ( bhAvasaM. bAma. 370 ) / 1 samaya nimeSa, kALA, kalA, nAlI, dina, rAta, mAsa, Rtu, zravaNa aura varSa ityAdi parAzrita kAla ko vyavahArakAla kahA jAtA hai / 4 krama ke anusAra hone vAlI samayarUpa paryAya ko vyavahArakAla kahate haiM / kSaNa-kSaNa meM jo naSTa hone vAlA hai vaha vyavahArakAla kahalAtA : I vyavahAracAritra - 1. ciTThA tavaMhi cariyA vavahAro mokkhamaggotti / / (paMcA. kA. 160 ) / 2. prAcArAdisUtraprapaJcitavicitrayativRttasamastasa mudayarUpe tapasi ceSTA caryA (paMcA. kA. prabhUta. vR. 160 ) / 3. caraNaM ca tapasi ceSTA vyavahArAnmukti heturayam // ( tattvAn 30 ) / 4 prahAdo viNivittI suhe pavittIya jANa cAritaM / vadasamidi-guttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // ( dravyasaM. 44 ) / 5. X XX kRtakAritAnumatibhiryogaMravadyojjhanam / tatpUrvaM vyavahArataH sucaritaM tAnyeva ratnatrayam XXX / (prana. gha. 1-63 ) / 6. karmopacaya hetUnAM nigraho vyavahArataH // (mokSapaM. 44) / 2 prAcArAdi AgamoM meM vistAra se prarUpita muni prAcAra ke samasta samudAyarUpa tapa meM jo pravRtti hotI hai, isakA nAma vyavahAracAritra hai / 1036, jaina - lakSaNAvalI [vyavahArenaye 4 zubha caraNa (kamAcAra ) se nivRtti aura sadAcAra meM jo pravRtti hotI hai use vyavahAracAritra kahate haiM / vyavahArajIvasvarUpa - 1. tikkAle cadupANA iMdiya balamAu prANapANI ya vavahArA so jIvo X X X // ( dravyasaM. 3 ) / 2. maNa vayaNa kAya iMdiya ANavANA ugaMca jaM jIve / tamasanbhUyo bhaNadi hu vavahAro loyamajjhammi || ( dravyasva. pra. nayaca. 112) / 1 jisake tInoM kAloM meM indriya, bala, prAyu zaura zvAsocchvAsa ye cAra prANa hote haiM, vaha vyavahAra se jIva kahalAtA hai / 2 mana, vacana, kAya, pA~ca indriyoM meM yathAsambhava indriyAM, zrAyu aura zrAnaprANa; inakA sadbhAva jIva meM prasadbhUta vyavahAranatha se kahA jAtA hai| vyavahAradhyAna - XX X parAlambanamuttaram / ( tavAnu. 6) / jisa dhyAna meM prAsmA ke atirikta zranya kA zrAlabama liyA jAtA hai use vyavahAradhyAna kahate haiM / ? hAranaya- 1. vaccai viNicchayatthaM vavahAro samvadanvesu // (zrAva. ni. 756 ) / 2. saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / ( sa. si. 1-33; mUlA vR. 6-67 ) / 3. to vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / etasmAdataH / kutaH saMgrahAt saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakama vahara vyavahAraH / ko vidhi: ? saMgrahagRhIto'rthastadAnupUrvyeNaiva vyavahAraH pravartate ityayaM vidhiH / (ta. vA. 1, 33. 6) / 4 saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM bhedanaM vyavahAraH, vyavahAraparatantro vyavahAranaya ityartha: / ( ghava. pu. 1, pR. 84); zeSadvayAdyananta vikalpa saMgrahaprastArAvalambanaH paryAyakalaGkAGkitatayA zrazuddhadravyArthiko vyavahAranaya: / ( dhava. pu. 6, pR. 171) / 5. saMgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / yo'vahAro vibhAgaH syAd vyavahAro nayaH smRtaH / (ta. ilo. 1, 36, 58 ) / 6. saMgrahAkSiptasattAderavahAro vizeSataH / vyavahAro yataH sattAM nayatyanta vizeSatAm / / (ha. pu. 58-45) / 7. saMgraheNa gRhItArthAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / vyava hAro bhavedyasmAd vyavahAranayastu saH // (ta. sA. 1-46) / 8. yastu pudgala pariNAma prAtmana:
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranaya] 1040, jaina-lakSaNAvalo [vyavahArapalya karma, sa eva puNyApuNyadvaitam, pudgalapariNAmasyAtmA 2 saMgrahanaya ke dvArA grahaNa kiye gaye padArthoM kA kA tasyopadAtA hAtA ceti so'zuddhadravyanirUpaNA- jisake dvArA bheda kiyA jAtA hai use vyavahAranaya tmako vyavahAramayaH / (prava. sA amata. va. 2.67) / kahate haiN| 8 jo pudagala dravya kA pari 6. Xxx vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / (pu. kA karma hai vaha puNya-pApa rUpa do prakAra kA hai, si. 5) / 10. vyavahAranayo bhinnakartR-karmAdigo- pudgala dravya ke pariNAma kA kartA prAtmA usako caraH / / (tattvAna. 26) / 11. jaM saMgaheNa gahiyaM grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| isa prakAra se jo bheyai pratthaM asuddha suddhaM vaa| so vavahAro duviho azuddha dravya kA nirUpaNa karatA hai use vyavahAra asuddha suddhatthabheya karo // (la. na ca 37; dravyasva. kahA jAtA hai| 18 jo eka vastugata dharmoM ke pra. nayaca. 206) / 12. saMgrahe gRhItArthasya bheda- kathaMcit bhedopacAra ko karatA hai usakA nAma rUpatayA vastu yena vyavahiyata iti vyvhaarH| vyavahAranaya hai| 16 nizcaya kA artha sAmAnya aura (mAlApapa. pR. 146) / 13. vyavahAranayasya tu vinizcaya kA artha sAmAnyAbhAva (vizeSa) hai; svarUpamidam / tadyathA--- yathAlokagrAhameva vstu| isa prakAra jo naya sAmAnya ke prabhAva ke lie saba (sUtrakR. sU. zI. va. 2, 7, 81, pR. 188) / dravyo meM pravRtta hotA hai use vyavahAranaya kahate haiM / 14. vyavaharaNaM vya hriyate vA sa vyavahriyate vA tena yaha niyuktikAra ke dvArA nirdiSTa usa vyavahAranaya vizeSeNa vA sAmAnyamavahriyate-nirAkriyate'neneti ke lakSaNa kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| lokavyavahAraparo vA vyavahAro- vizeSamAtrAbhyupa- vyavahAranayAbhAsa-kAlpaniko bhedstdaabhaasH| gamaparaH / (sthAnAM. abhaya. vR. 186) / 15. jo (prameyara. 6-74) / saMgaheNa gahidaM visesa rahidaM pi bhedade sadadaM / para- jaisA bheda sambhava nahIM hai usa prakAra ke kAlpanika mANUpajjataM bavahAraNapo have so hu|| (kAti ke. bheda kA nirUpaNa karanA, yaha vyavahAranayAbhAsa kA 273) / 16. saMgrahagRhItArthAnAM bidhipUrvaka mavaharaNaM lakSaNa hai| vibhAjanaM bhedena prarUpaNaM vyvhaarH| (pra. ka. mA. vyavahAraparamANu aTThahi tehi NeyA saNNAsaNe. 6-74, pR. 677) / 17. saMgrahagRhItabhedako vyava* hi taha ya dabbehiM / vavahAriyaparamANU Ni ddivo haarH| (prameyara. 6-74) / 18. jo siyabheduva- savvadarasIhiM // (ja. dI. pa. saM. 13-21) / yAraM ghammANaM kuNai egavatthussa / so vavahAro bhaNipro xxx // (dravyasva. pra. nayaca. 264) / kahA gayA hai| 16. vrajati gacchati, niH prAdhikyena, cayanaM cayaH, vyavahArapalya-1. uttamabhogakhidIe uppaNNavinizcayaH sAmAnyaH, vigato nizcayaH sAmAnyAbhAvaH, jugala-roma-koDIgro / ekkAdisattadivasAvahimmi tadarthaM tannimittama, sAmAnyAbhAvAyeti bhaavaarthH| cchettaNaM saMgahiyaM / / aivaTaTehi tehiM romaggehi Nixxx vyutpattizcaivam - vyavaharaNaM vyavahAraH, raMtaraM paDhamaM / accaMtaM NavidraNaM bhariyavvaM jAva bhamiyadi vA vizeSato'vahiyate-nirAkriyate sAmAnya- samaM // daDa-pamANaMgulae ussehaMgula javaM ca javaM maneneti vyavahAraH, vizeSapratipAdanaparo vyavahAranaya ca / likkhaM taha kAdaNaM bAlaggaM kammabhamIe / ityrthH| (prAva. ni, malaya. va. 756) / 20. pravara-majjhima-uttamabhogarivadIyaM ca baalaamgaaii| saMgrahanayaviSayIkRtAnAM saMgrahanayagRhItAnAM saMgrahanaya- ekkekkamaTUdhaNahadaromA vavahArapallassa // xx kSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavagrahaNaM bhedena prarUpaNaM - ekeka romaggaM vassasade pelidamhi so pllo| vyvhaarH| (ta. vRtti zruta. 1-33) / 21. saMgra- ritto hodi sa kAlo uddhAraNimittavavahAro // heNa gRhItasyArthasya bhedatayA vastu vyavahriyate'nena (ti. pa. 1, 116-22 va 125) / 2. pramANAMgulavyavahAraH kriyate, vyavaharaNaM vA vyavahAraH, saMgrahanaya- parimitayojanaviSkambhAyAmAvagAhAni trINi palyAviSayIkRtAnAM saMgrahanayagRhItAnAM padArthAnAM vastUnAM ni, kusUlA ityarthaH / ekAdisaptAntAhorAtrajAtAvidhipUrvakam avaharaNaM bhedena prarUpaNaM vyavahAraH / vivAlAgrANi tAvacchinnAni yAvad dvitIyaM kartarita (kAtike, TI. 276) / cchedaM nApnuvanti, tAdRrza |macchedaiH paripUrNa ghanIbhUtaM
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdi vyavahArapalya] 1041, jaina-lakSaNAvalI [vyavahAramokSamArga vyavahArapalyamityucyate / tato varSazate varSazate gate hArapalyopama ityucyate / (ta. vRtti zruta. 3-38) / (ta. vA. 'pratIte') ekaikalomAkarSaNavidhinA yAvatA 1 vyavahArapalya meM se sau sau varSa meM eka-eka romakAlena tada riktaM bhavet tAvAn kAlo vyavahAra- khaNDa ke nikAlane para jitane kAla meM vaha palya plyopmaakhyH| (sa.si.3-38% ta. vA. 3,38, khAlI hotA hai utane kAla kA nAma vyvhaar6)| 3. yojanaM vistRtaM palyaM yacca yojanamucchi- palyopama hai| tam / prA saptAhaHprarUDhAnAM kezAnAM tu supUritam // vyavahArapaNDita-1. loka-veda-samayavyavahAratato varSazate pUrNe ekaike romNi udadhRte / kSIyate yena nipuNo vyavahArapaNDitaH, athavA'nekazAstrajJaH suzrUkAlena tatpalyopamamucyate / / (dhava. pu. 13, pR. SAdibuddhiguNasamanvitaH vyvhaarpnndditH| (bha. mA. 300 ud.)| 4. pramANayojanavyAmasvAvagAhavize- vijayo. 25) / 2. loka-veda-samayagatavyavahAraniSavat / triguNaM pariveSeNa kSetra paryantabhittikam // puNo vyavahArapaNDitaH / (bhAvaprA. TI. 32) / saptAhAntAviromAnarApUrya kaThinIkRtam / taduddhArya- 1 loka, veda aura samaya ke vyavahAra meM jo nipuNa midaM palyaM vyavahArAkhya miSyate // (ha. pu. 7-47 va hai athavA aneka zAstroM kA jJAtA hokara jo suSa. 48) / 5. tadyojana-(pramANayojana-) pramANaH khaniH SA (suzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNa, kriyate mUle madhye upari ca samAnA vartulAkArA Uha, apoha, arthavijJAna aura tattvajJAna) se yukta sAtirekatriguNaparidhiH, sA khani: ekAdisaptAntAho- hai use vyavahArapaNDita kahA jAtA hai| rAtrajAtA'viromAmANi gRhItvA khaNDitAni kriyante, vyavahArabAla-loka-veda-samayavyavahArAn yo na punaH tAdRzAni khaNDAni kriyante yAdRzAni khaNDAni vetti zizurvAso vyvhaarbaalH| (bha. prA. vijayo. kartaryA khaNDayituM na zakyante taiH sUkSmaH romakhaNDamahA- 25; bhAvaprA. TI. 32) / yojanapramANA khaniH pUryate, kuTTayitvA niviDIkriyate, jo loka, veda aura samaya ke vyavahAra ko nahIM sA khanirvyavahArapalyamiti kathyate / (ta. vRtti zruta. jAnatA hai use athavA zizu ko vyavahArabAla kahA 3-38) / jAtA hai| 2 pramANAGgula se niSpanna yojana pramANa caur3e, lambe vyavahAramanogupti- kAlussa-moha-saNNArAgaddoaura gahare tIna gaDDhe kre| unameM eka se sAta sAi asuhabhAvANaM / parihAro maNuguttI vavahAraNadina ke bhItara utpanna bher3a ke bAloM ko isa yeNa parikahiyaM / / (ni. sA. 66) / prakAra kaiMcI se khaNDita karake bhare ki jisa kalaSatA, moha, mAhArAdi saMjJA, rAga aura dveSa prakAra se unakA dUsarA khaNDa na ho ske| isa prAdi ke parityAga ko vyavahAranaya se manogupti prakAra una bAlAnoM se gaDDhe ko saghana bharane para kahA jAtA hai| usa palya (garta) ko vyavahArapalya kahA jAtA hai| vyavahAramokSamArga-1. dhammAdIsadahaNaM sammattaM vyavavahArapalyopama- dekho vyavahArapalya / 1. NANamaMga-puvvagadaM / ciTThA tavaMhi cariyA vavahAro ekakasmistato romNi pratyabdazatamadhate / yAva- mokkhamaggo ti|| (paMcA. kA. 160) / 2. dharmAditAsya kSayaH kAlaH patyaM vyutpattimAtrakRt // (ha. zraddhAnaM samyaktvaM jJAnamadhigamasteSAm / caraNaM ca pu. 7-46) / 2. pramANayojanAvagAha-viSkambhA- tapasi ceSTA vyavahArAnmuktiheturayam // (tattvAna. yAmaM kUpaM kRtvA saptarAtrajAtamAtroraNaromAgrabhAgeH 30) / 3. sammaiMsaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM pUrNaM ca kRtvA taMtra yAvanmAtrANi romAgrANi tAva- jANe / vavahArA xxx // (dravyasaM. 36) / mAtrANi varSazatAni gRhItvA tatra yAvanmAtrA: 4. vItarAgasarvajJapraNItaSaDadravya-paJcAstikAyasaptasamayAH [tAvanmAtraM] vyavahArapalyopamaM nAma / tattva-navapadArthasamyazraddhAna-jJAna-vratAdyanuSThAnavika(mUlA. va. 12-36) / 3. tadanantaramabdazatairekaikaM lparUpo vyavahAramokSamArgaH / xxx athavA romakhaNDamapakRSyate, evaM sarveSu romeSvAkRSTesu yAva- dhAtupASANe'gnivatsAdhako vyavahAramokSamArgaH // skAlena sA khani: riktA bhavati tAvatkAlo vyava- (bR. dravyasaM. 39; paramAtmapra. vR. 140) / 5. vIta
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAravAtsalya ] rAga sarvajJa praNIta SadravyAdisamyak zraddhAna- jJAna - vratA dyanuSThAnarUpo vyavahAramokSamArgaH, XX X athavA sAdhako vyavahAramokSamArga: / (paramA vR. 2- 14) / 1 dharmAdharmAdi dravyoM ke zraddhAnasvarUpa samyaktva, aMga-pUrvI ke adhigamasvarUpa jJAna aura tapa meM pravRtti rUpa cAritra ko vyavahAramokSamArga mAnA gayA hai / vyavahAravAtsalya -- bAhyAbhyantararatnatrayAghAre catuvidhasaMghe vatse dhenuvat paJcendriyaviSayanimitta putra- kalatra - suvarNAdisnehavadvA yadakRtrima snehakaraNaM tad vyavahAreNa vAtsalyaM bhaNyate / (bR. dravyasaM. 41) / jisa prakAra bachar3e se gAya svAbhAvika sneha ko karatI hai, athavA pAMcoM indriyaviSayoM ke nimitta prANI putra-strI zrAdi se tathA dhana-sampatti zrAdi se sneha karatA hai, usI prakAra ratnatraya ke prAdhArabhUta cAra prakAra ke saMgha se jo svAbhAvika sneha pragaTa kiyA jAtA hai, vaha vyavahAravAtsalya kahalAtA hai / vyavahArasatya - 1. vavahAreNa ya sacca rajjhadi kUro jahA loe // (mUlA. 5- 114 ) / 2. vartamAnakAle sa pariNAmo yadyapi nAsti tathApyatItAnAgatapariNAmAn prati idameva dravyamiti kRtvA pravRttAni vacAMsi zrodanaM paca kaTaM kuvityevamAdIni vyavahArasatyam / (bha. zrI. vijayo. 1193 ) / 3. X X X codanaM vyavahRtau XXX // ( zrana. gha. 4-47) / 4. siddhe'pyodane lokavyavahArAnusAra NAt tandulAn paceti vaktavye prodanaM paceti vacanaM vyavahArasatyam / ( chana. dha. svo TI. 4-47) / 5. vyavahArasatyaM bhAvibhUtapariNAmApekSayA pravRttam / yathAsiddhe'pyodane lokavyavahArAnusaraNAt tandulAn paceti vAcye zrodanaM pacetyAdivacanam / (bha. zrI. mUlA. 1993) / 6. vyavahAraM naigamAdinayaprAdhAnyamAzritya pravRttaM yadvacaH tad vyavahArasatyam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 223) / 1 'bhAta ko pakAo' ityAdi vacanaprayoga ko loka meM hArasatya mAnA jAtA hai| bhAta ko nahIM pakAyA jAtA, kintu cAvaloM ke pakAne para bhAta banatA hai| isa prakAra se yadyapi uparyukta vAkya satya hai, phira bhI lokavyavahAra meM use asatya nahIM mAnA jAtA / 1042, jaina-lakSaNAvalI vyavahArasamyaktva - 1. ghammAdIsaddahaNaM sammata jiNavarehi paNNattaM / (paMcA. kA. 160 ) / [ vyavahArahiMsA 2. dharmAdizraddhAnaM samyaktvam XXX | ( tatvAnu. 30 ) / 3. tatra dharmAdInAM dravya padArthaM vikalpavatAM tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnAkhyaM samyaktvam / (paMcA. kA. amRta. vR. 160 ) / 4. evamuktaprakAreNa mUDhatraya madASTaka SaDanAyatanazaMkAdyaSTamalarahitaM zuddhajIvAdi tattvArthazraddhAnalakSaNaM sarAgasamyaktvAbhidhAnaM vyavahArasamyaktvaM vijJeyam / (bR. dravyasaM. 41 ) / 5. mithyAtvAdviparItaM tattvArthazraddhAnarUpaM nizcayasamyaktvakAraNabhUtaM vyavahArasamyaktvam / (paMcA. kA. jaya. vR. 43 [6], pR. 87) / 1 dravya aura padArtha ke bhedabhUta dharma va dharma prAdi dravmoM ke zraddhAna kA nAma vyavahArasamyaktva hai / vyabahArasamyagjJAna - 1 x x x NANamaMgapuvvagadaM / (paMcA. kA. 160 ) / 2. tattvArthazraddhAnanirvRtto satyAmaGga-pUrvagatArtha paricchittirjJAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 160 ) / 3. XXX jJAnamadhigamasteSAm / ( tattvAnu. 30 ) / 4 XXX bodhana sajjJAnam x x x / ( ana. dha. 1-93) / 1 aMga prara pUrva zrutaviSayaka jJAna ko samyagjJAna kahate haiM, yaha vyavahArasamyagjJAna kA lakSaNa hai vyavahArasamyagdarzana - dekho vyavahArasamyaktva / 1. zraddhAnaM puruSAditattvaviSayaM saddarzanaM x x x (ana. gha. 1-93) / 2. vyavahArAcca samyaktvaM jJAtavyaM lakSaNAdyathA / jIvAdisaptatattvAnAM zraddhAnaM gADhamavyayam || (lATIsaM. 3-12 ) / 1 puruSAdi ( jIvAdi) tattvoM ke viSaya meM jo zraddhAna hotA hai use samyagdarzana yA samyaktva kahA jAtA hai| vyavahArasamyagdarzanArAdhanA mUDhatrayAdipaMcavizatimalaparihAreNa heyasya tyAgenopAdeyasyopAdAnena jIvAditattvazraddhAnaM vidhIyate yatra sA vyavahArasamyagdarzanArAdhanA | ( zrArA. sA. TI. 4) / tIna mUDhatA prAdi paccIsa doSoM ko dUra karake heya ke parityAga aura upAdeya ke grahaNa se jisameM jIvAdi tatvoM kA zraddhAna kiyA jAtA haiM use vyavahArasamyagdarzanArAdhanA kahate haiM / vyavahArahiMsA - rAgAdyutpatte baM hiraGganimittabhUtaH parajIvadhAto vyavahAra hiMsA ( prava. sA. jaya. vR. 3-17) / rAgAdi kI utpatti meM bAhya nimittabhata jo anya
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabahAro'mUDhadRSTi] 1043, jena-lakSaNAvalI [vyAkhyAprajJapti prANiyoM kA ghAta hai use vyavahArahiMsA kahate haiN| use vyasana kahate haiN| 2 jo chUta (jumA) prAdi vyavahArAmUDhadRSTi - vItarAgasarvajJapraNItAgamA- tIvakaSAya ke vaza utpanna hone vAle durdhyAna se rthAd bahirbhUtaH kudRSTibhiryatpraNItaM dhAtuvAda-khanyavAda- cetanA ko prAcchAdita karate hue prANI ko zreya. haramekhala - kSudravidyAvyantaravikurvaNAdikamajJAnijana- skara mArga se dUra kiyA karate haiM, unheM vyasana kahA cittacamatkArotpAdakaM dRSTvA zrutvA ca yo'sau mUDha- jAtA hai| bhAvena dharmabuddhyA tatra ruci bhakti na kurute sa eva vyAkaraNa --aparimitArthopalabdhimUlabhUtapadaratnarAvyavahAro'mUDhadRSTirucyate / (bR. dravyasaM. 41) / rucyate / (ba. dravyasaM. 41) / zirohaNaM vyAkaraNam / (gadyaci. pR. 54) / vItarAga sarvajJa ke dvArA upadiSTa prAgama ke artha se jo aparimita artha ke mUla kAraNabhUta padarUpa ratnoM jo mithyAdaSTi bahirbhUta haiM unake dvArA upadiSTa kI rAzi ke prarohaNa kA kAraNa hai vaha vyAkaraNa dhAtuvAda, khanyavAda, haramekhala, kSudra vidyA aura kahalAtA hai| vyantaradevoM kI vikriyA prAdi rUpa anya janoM ke vyAkaraNasUtra-vAgaraNasuttaM ti vyAkhyAnasUtramana meM camatkAra ke utpanna karane vAle kArya ko miti . vyAkriya te'neneti vyAkaraNama, prativacanamityadekhakara maDhatApUrvaka dharmabuddhi se jo usameM ruci yA rthH| (jayadha.---kasAyapA. pR. 882, Ti. 1) / bhakti nahIM karatA use vyavahAra-amUDhadRSTi kahA vyAkaraNagata vastu ke vyAkhyAna karane vAle sUtra ko jAtA hai| vyAkaraNasUtra kahate haiN| vyavahArI-vyavaharatItyevaMzIlo vyavahArI vyava- vyAkhyAprajJapti--1. vyAkhyAprajJapto, SaSThivyA. hArakriyApravartakaH, prAyazcittadAyIti yAvat / / karaNasahasrANi-kimasti jIvaH, [ki] nAsti, (vyava. bhA. pI. malaya. vR. 1, pR. 3) / ityevamAdIni nirUpyante / (ta. vA. 1, 20, 12) / vyavahAra anuSThAna meM jo pravRtti karAtA hai- 2. viyAhapaNNattINAma aMgaM dohi lakkhehi aTThAvIsaprAyazcitta detA hai --use vyavahArI kahate haiN| sahasse hi padehi 228000 kimatthi jIvo, ki vyavahita-vyavahitaM nAma antahitam, 'yatra prakRta- Nasthi jIvo iccebamAiyAI saTivAya raNasahassANi mutsRjyAprakRtaM vistarato'bhidhAya punaH prakRtamadhi- parUvedi / (dhava. pu. 1, pR. 101); vyAkhyAprajJakriyate, yathA hetkathAmadhikRtya suptiGntapadalakSaNa- ptau sa-dvilakSASTAviMzatipadasahasrAyAM [228000] prapaJcamarthazAstraM cAbhidhAya punarhetuvacanam / (prAva. SaSThivyAkaraNasahasrANi kimasti jIvo nAsti ni. malaya. vR. 882, pR. 483) / jIvaH kvotpadyate kuta prAgacchatItyAdayo nirUpyante / jisa vacanavyavahAra meM prakRta ko chor3akara aprakRta (dhava. pu. 6, pR. 200) / 3. viyAhapaNNattINAma kA vistAra se vyAkhyAna karate hae tatpazcAta punaH prakRta kA prAzraya liyA jAtA hai vaha vacana vyavahita cheyaNa jaNi (jjaNI) yasuhamasuhaM ca vnnnnedi| (jayanAmaka doSa se dUSita hotA hai| jaise -hetuviSayaka dha. 1, pR. 125) / 4. aSTAviMzatisahasra-lakSadvayacarcA ke prakaraNa meM subanta athavA tiGanta padoM ke padaparimANA jIvaH kimasti nAstItyAdigaNaghara. lakSaNa aura arthazAstra kA vyAkhyAna karake tatpa- SaSThisahasrapraznavyAkhyAvidhAtrI vyAkhyAprajJaptiH / zcAt prakRta hetu kA kathana krnaa| yaha vacana ke (zrutabha. TI. 7, pR. 173) / 5. vizeSa: ra. 32 doSoM meM 20vAM hai| prakAraiH, pAkhyAtaM kimasti jIvaH kiM nAsti jIvaH vyasana-1. vyasyatItyAvartayatyenaM puruSa zreyasa iti kimeko jIvaH kimaneko jIvaH kiM nityo jIva: vyasanama / (nItivA. 16-1, pR. 177) / 2. jA- kimanityo jIvaH kiM vaktavyo jIvaH kimavaktavyo grattIvakaSAyakarkazamanaskArApitairduSkRtazcaitanyaM tira- jIvaH ityAdIni SaSThisahasrasaMkhyAni bhagavadaha tIrthayattamastaradapi dyUtAdi yacchre yasaH / puMso vyasyati karasannidhau gaNadharadeva praznavAkyAni prajJApyante tadvido vyasanamityAkhyAnti xxx // (sA. gha. kathyante yasyAM sA vyAkhyAprajJapti ma / (go. jI. 3-18) / ma. pra. va jI. pra. 356) / 6. jIvaH kimasti 1 jo puruSa ko kalyANamArga se bhraSTa karatA hai nAsti vA ityAdigaNadharakRtapraznaSaSThisahasraprati.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAkhyAprajJapti) 2044, jaina-lakSaNAvalo [vyAhata pAdakaM aSTaviMzatisahasrAdhikadvilakSapadapramANaM vyA- jo sadA rogI rahatA hamA svAdhyAya, aAvazyaka khyAprajJaptiH / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 7. duga- aura bhikSATana prAdi meM asamartha rahatA hai vaha dugaDatiyasuNNaM vivAyapaNNattiaMgaparimANaM / vyAdhita kahalAtA hai| NANAvisesakahaNaM veMti jiNA jattha gaNipaNhA // vyAna-vyAna yati vyApnotIti vyAnaH / (yogazA. ki atthi Natthi jIvo Nicco'Nicco'havAha kiM svo. viva.5-13) / ego| vattavyo kimavattavyo hi ki bhiNNo / guNa- jo vAyu samasta zarIra ko vyApta karatI hai use pajjayAdabhiNNo saTrisahassA gaNissa paNhevaM / jattha- vyAna kahA jAtA hai| dhi taM viyANa vivAhapaNNattimaMgaM khu // (aMgapa. 1, vyApti-1. vyAptihi sAdhya-sAdhanayoravinAbhAvaH / 36-38, pR. 264) / (nyAyaku. 10, pR 418-19); liMgAt hetoH, 1 jisa aMgazruta meM kyA jIva hai, kyA jIva nahIM x x x sAdhyeneSTAvAdhitAsiddha vizeSaNavizihai, vaha kahAM utpanna hotA hai, aura kahAM se prAtA STena avinAbhAvo vyaaptiH| (nyAyaku. 12, pR. hai; ityAdi sATha hajAra praznoM kA nirUpaNa kiyA 435) / 2. yAvAn kazcid dhamavAn pradezaH sa jAtA hai usakA nAma vyAkhyAprajJapti aMga hai| vaha sarvo'pi agnimAn vyAptI xxx // (siddhivi. do lAkha bhaTrAIsa hajAra (228000) pada pramANa 1 sAdhya aura sAdhana meM jo avinAbhAva hotA hai vyAkhyAprajJaptiparikarma (dRSTivAdabheda)-1. usakA nAma vyApti hai| 2 jitanA kucha bhI dhama viyAhapaNNattI NAma caurAsIdilakkha chattIsapadasaha- vAlA pradeza hotA hai vaha saba agni se vyApta avazya ssehi 8436000 rUvidhajIvadavvaM arUviajIvadavvaM hotA hai, isa prakAra ke sAdhya-sAdhana ke avinAbhAva bhavasiddhiya-prabhavasiddhiyAsiM ca vaNNedi / (dhava. pu. ke nizcaya ko vyApti kahate haiN| 1.pa.110); vyAkhyAprajJaptI SaTtriMzatsahasrAdhika- vyAyAma - zarIrAyAsajananI kriyA vyAyAmaH / caturazItizatasahasrapadAyAM 8436000 rUvigrajI- (nItivA. 25-15, pR. 252) / badavyaM arUpigrajIvadravyaM bhavyAbhavyasvarUpaM ca zarIra ko zrama utpanna karane vAlI kriyA kA nAma nirUpyate / (dhava. pu. 6, pR. 207) / 2. jA puNa vyAyAma hai| vivAhapaNNattI sA rUvi-arUvi-jIvAjIvadavvANaM vyAvahArika kAla -jyotiHzAstra yasya mAnamabhavasiddhiya-abhayasiddhiyANaM pamANassa tallakkhaNassa cyate samayAdikam / sa vyAvahArika: kAla: kAlaaNaMtara-paraMparasiddhANaM ca aNNesiM ca vatthUNaM vaNNaNaM vedibhirAmataH // (yogazA. svo. viva. 16, pa. kuunni| (jayagha. 1, pR. 133) / 3. caturazIti- 113) / lakSa-SaTatrizatsahasrapadaparimANA jIvAdidravyANAM jyotiSa zAstra meM jisakA mAna samaya prAdi kahA rUpitvArUpitvAdisvarUpanirUpikA vyaakhyaaprjnyptiH| jAtA hai vaha vyAvahArikakAla kahalAtA hai| ( TI., pra. 174) / 4. rUpyarUpijIvA- vyAhata-vyAhataM nAma yatra pUrveNa paraM vyAhanyate. jIvadravyANAM bhavyAbhavyabhedapramANalakSaNAnAM anantara- yathA-karma cAsti phalaM cAsti kartA nAsti ca paramparAsiddhAnAM anyeSAM ca vastUnAM varNanaM karoti / karmaNAm / ityAdi / (prAva. ni. malaya va. 851 (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 361) / pR. 483) / 1 jisameM caurAsI lAkha chattIsa hajAra padoM ke dvArA jisa vacana meM pUrva ke dvArA prAge kA bAghA jAtA hai rUpI va prarUpI ajIvadravya tathA bhavasiddhika (bhavya) vaha vyAhata doSa se dUSita hotA hai| jaise-karmoM kA aura bhavasiddhika jIvarAzi kA varNana kiyA kArya haiM aura unakA phala bhI hai para unakA kartA nahIM jAtA hai| use vyAkhyAprajJaptiparikarma (dRSTivAda hai, isa vAkya meM 'unakA kartA nahIM hai' yaha kahane se ke antargata) kahA jAtA hai| usake pUrva meM nirdiSTa karmoM kA astitva va phala vyAdhita-vyAdhitaH sadA rogI svAdhyAyAvazyaka- katA ke vinA vAdhA ko prApta hotA hai| bhikSATanAdyakSamaH / (prAcA. di.pU. 74) / ke 32 doSoM meM gyArahavAM hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutsargAvazyaka] 1045, jaina-lakSaNAvalI [vyutsargazuddhi vyutsargaprAvazyaka-sarIrAhAresu hu maNa-vayaNa- AdikAlaM kaayvisrjnm| saddhyAnaM tanmalotsargapavuttIgro prosAriya jjhayammi eaggeNa cittaNiro- nadyAdyuttaraNAdiSu // (prAcA. sA. 6-45) / ho viprosaggo NAma / (dhava. pu. 8, pR. 85) / 8. vyutsargo'neSaNIyAdiSu tyakteSu gamanAgamanazarIra aura mAhAra ke viSaya meM mana aura vacana sAvadya-svapnadarzana-nausantaraNoccAra-prazravaNeSu ca kI pravRttiyoM ko haTAkara ekAgratApUrvaka dhyeya meM viziSTapraNidhAnapUrbakaH kAya-vAGmanovyApAratyAcitta ke rakhane kA nAma vyutsarga hai| yaha muni ke gaH / (yogazA. svo. viva. 4-60) / 6. vyutsarga: chaha AvazyakoM meM antima hai| kAyaceSTAnirodhopayogamAtreNa zudhyati prAyazcittama, vyutsargatapa- 1. prAtmA''tmIyasaMkalpatyAgo vyu- yathA duHsvapnaprajanitaM tavyutsargArhatvAt vyutsargaH / tsargaH / (sa. si. 6-20) / 2. vividhAnAM bAhyA- (vyava. bhA. malaya. vR. 1-53) / 10. niyatakAlaM bhyantarANAM bandhahetUnAM doSANAmuttamastyAgo vyutsa- kAya-vAGmanasAM tyAgo vyutsargaH / (bhAvaprA. TI. rgH| (cA. sA. pR. 68) / 3. vyutsarga: dehe mamatva- 78) / 11. sa vyutsargo malotsargAdyaticAre'valambya nirAsaH jinaguNacintAyuktaH kAyotsargaH / (mUlA. yat / dhyAnamantarbhuhUrtAdikAyotsargeNa yA sthitiH / / vR. 1-22) / 4. zarIrAntarbahiHsaMgasaMgavyutsarjanaM (ana. dha. 7-51) / 12. niyatakAla kAyasya muneH / vyutsargaH syAtsamIcInadhyAnasaMsiddhi kAra- vAco manasazca tyAgo vyutsargam / (ta vRtti bhuta. Nam // (prAcA. cA. 6-66) / 5. bAhyo bhaktAdi. 9-22; kAtike. TI. 451) / rupadhiH krodhAdizcAntarastayoH / tyAga vyutsargamasva. 2 kAla ke niyama se kAyotsarga prAdi karanA, yaha ntaM mitakAlaM ca bhAvayet // bAhyAbhyantaradoSA ye vyutsarga prAyazcitta kA lakSaNa hai / 3 duHsvapna prAvi vividhAH bandhahetavaH / yasteSAmuttamaH sargaH sa vyu. meM jo kAyotsarga kiyA jAtA hai| ise vyatsarga tsargo nirucyate // (ana. gha. 7, 63-64) / kahate haiM / 6 duHsvapna, vicAra, malatyAga, prAgama6. idaM zarIraM madIyamiti saMkalpasya parihatiya'tsa- viSayaka pratIcAra, nadI, mahAvana va yuddha prAdi tathA rgaH / (ta. vRtti zruta. 6-20) / anya kA aticAra ke hone para dhyAna ke prAzraya se 1 prAtmA aura prAtmIyarUpa saMkalpa-mahaMkAra aura prAlambana lekara antarmuhata, dina, pakSa aura mAsa mamakAra-ke tyAga kA nAma vyutsarga hai| 2 bandha ke prAdi kAla taka avasthita rahanA; ise vyatsarga kAraNabhUta bAhya aura abhyantara aneka doSoM kA jo prayazcitta kahA jAtA hai| utkRSTa tyAga kiyA jAtA hai, ise vyutsarga kahate haiN| vyutsargapratimA- vyutsargapratimA kAyotsargakaraNavyutsargaprAyazcitta-1. kAyotsargAdikaraNaM vyu- mevati / (sthAnAM. abhaya. vR. 84) / tsrgH| (sa. si. 6-22; ta. zlo. 9-22; kAyotsarga karane kA nAma hI vyutsargapratimA hai| mUlA. vR. 7-24) / 2. vyutsargaH kAyotsargAdi- vyutsargazuddhi - dekho pratiSThApanazuddhi / cUrNIkRtya karaNam / kAlaniyamena kAyotsargAdikaraNaM vyutsarga nakhAn kezAn vizliSyakakamutsRjet / anulbalaNaityucyate / (ta. vA. 6, 22, 6) / 3. vyutsargaH kusva. malepaM ca zvela-siMhANakAdikam // vIkSya pUrvAparopnAdau kAyotsargaH / (prA. ni. hari. vR. pR. 764) / dhiHpArzvabhAgAn purodite / syAne prasravaNoccAra 4. jhANeNa saha kAyamujjhidUNa muhatta-divasa-pakkha- vAtaM niHzabdamutsRjet // pazcAcchuci prakRtyeSTakAmAsAdikAlamacchaNaM viussapo NAma pAyacchittaM / vikRtyAdibhiH punaH / syAckSAlitAsanakara: sauvI(dhava. pu 13, 5.61) / 5. kAyotsargAdikaraNaM rossnnjlaadibhiH|| jarA-rujAditaH kAyaM saMnyAsena vyutsargaH paribhASitaH / (ta. sA 7-24) / 6. duH. tyajediti / vyutsargazuddhiH saMzuddhi vidhate yaminAmisvapna-duzcintana-malotsarjanA''gamAtIcAra-nadI-mahA- yam / / (prAcA. sA. 8, 76-82) / TavI-raNAdibhiranyazcApyatIcAre sati dhyAnamava- nakha aura bAloM ko cUNita karake pRthaka karate hue lambya kAyamutsRjyAntarmuhUrta-divasa-pakSa-mAsAdikAlA- eka eka chor3e, thUka va nAsikA ke mala ko ulvaNa vasthAnaM vyutsarga ityucyate / (cA. sA. pR. 63; va lepa se rahita alaga kare; mAge, pIche, Upara, ana.pa. svo. TI. 51 ud.)| 7. vyutsargo'nta yaso'ntarmaha. nIce pora pArzvabhAga meM bekhakara nijaMntasthAna meM
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutsargasamiti] 1046, jaina-lakSaNAvalo [vata mUtra va mala kA tyAga kare evaM zabda ke vinA vAyu viSayAdyogyAd vrataM bhavati // (ratnaka. 3-40) / . ko chor3e, pazcAt IMTa ke cUrNa Adi se zuddhi kare, 3. vratimabhisandhikRto niyamaH, idaM kartavyamidaM na / tatpazcAta sauvIra (kAMjI) yA garama jala prAdi se kartavyamiti vA / (sa. si. 7-1) / 4. vratamabhiprAsana va hAthoM ko prakSAlita kare tathA vRddhAvasthA sandhikRto niymH| buddhipUrvakapariNAmo'bhisandhiH, va roga se pIr3ita zarIra ko saMnyAsa ke sAtha choDe: idamevetthameva vA kartavyamityanyanivattiH niyamaH, yaha saba vyutsargazuddhi hai / vaha munijanoM kI zuddhi abhisandhinA kRtaH abhisandhikRtaH sarvatra vratavyapadezako karatI hai| bhAga bhvti| (ta. vA. 7, 1, 3) / 5. hiMsAliyavyutsargasamiti-1. vijantukadharApRSThe mUtra-zleSma- cojjAbbaMbha-pariggahe viradI vadaM NAma / (dhava. pu. 8, malAdikam / kSipato'tiprayatnena vyutsargasamitirbha- 82); asaMkhejjaguNAe seDhIe kammaNijjiraNahedU vet / / (jJAnA. 14, pR. 160) / 2. kRSTa-pluSTA- vadaM nnaam| (dhava. pu.8, pR. 83) / 6. hiMsAyA dideze'gichidrahIne ghane ca yaH / vyatsargo'GgamalAdeH anutAt steyAd dArasaMgAt parigrahAt / viratevratasyAd vyutsargasamitiyateH / / (prAcA. sA. 5-133) / muddiSTaM bhAvanAbhiH samanvitam // (padmapu. 11.38) / 1jIva jantuoM se rahita pRthvI ke Upara matra, kapha 7. vrataM nAma yAvajjIvaM na hinasmi, nAnRtaM vadAmi, aura mala Adi ko jo atizaya prayatna ke sAtha nAdattamAdade, na maithunakarma karomi, na parigrahamAdade pheMkA jAtA hai use vyutsargasamiti kahate haiN| ipyevaMbhUta AtmapariNAmaH / (bha. prA. vijayo. vyutsRSTamaraNa-darzana-jJAna-cAritrANi tyaktvA / 1185) / 8. abhisaMdhikRto niyamo vrtmityucyte| maraNaM vyutsRSTamaraNam / (bha. prA. mUlA 25) / (cA. sA. pR. 4) / 6. saMkalpapUrvaka: sevye niyamo darzana, jJAna aura cAritra ko chor3akara jo maraNa vratamucyate / pravRtti-vinivRttI vA sadasatkarmasaMbhave // hotA hai use vyatsaSTamaraNa kahate hai| (upAsakA. 316) / 10. nizcayena vizuddhajJAnavyuparatakriyAnivRtti ---- 1. avitarka mavIcAraM dhyA- darzanasvabhAvanijAtmatattva bhAvanotpannasukha-sudhAsvAdanaM nyuparatakriyam / paraM niruddhayogaM hi tacchai lezya- balena samastazubhAzubharAgAdivikalpanivRttiva'tam / mapazcimam // (ta. sA. 7-54) / 2. jogaviNAsaM vyavahAreNa tatsAdhakaM hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAcca kiccA kammaca ukkassa khvnnkrnnlN| jaM jjhAyadi yAvajjIvanivRttilakSaNaM paJcavidhaM vratam / (ba. ajogijiNo NikkiriyaM taM cautthaM ca / / (kArtike. dravyasaM. 35) / 11. hiMsAyAmanRte steye mathune ca 487) / 3. vizeSeNoparatA nivRttA kriyA yatra tad parigrahe / virati tamityuktaM sarvasattvAnukampakaH / / vyutparataM], vyutparatakriyaM ca tadanivRtti cAnivartakaM (jJAnA. 6, pR. 110) / 12. hiMsA'nRta-curAbrahmaca tad vyuparatakriyA nivRttisaMjJaM caturtha zukladhyAnam / granthebhyo virativa'tam / (ana. dha. 4-16) / (bR. dravyasaM. TI. 48) / 13. saMkalpapUrvaka: sevye niyamo'zubhakarmaNaH / niva1 jo dhyAna vitarka va vIcAra se rahita hotA humA tirvA vrataM syAdvA pravRttiH zubhakarmaNi // (sA.pa. kriyA se vihIna hai, jisameM yogoM kA nirodha ho 2-80) / 14. vrataM hiMsAdibhyo'bhiprAyakRtA cukA ho tathA jisameM zaileza (meru) ke samAna viratiH / (bha. prA. mUlA. 61) / 15. hiMsAdisthiratA prApta ho cukI hai (athavA jisake hote paMcapAtakebhyo yA biratiH viramaNam abhisadhikRto hue samasta zIloM kA svAmitva prApta ho cukA hai) niyamaH vratamucyate, athavA idaM mayA kAryamidaM mayA vaha vyaparatakriyA nAma kA antima (cauthA) zukla- na kAryamiti vrataM kthyte| (ta. vRtti zruta. 7-1) / dhyAna sarvotkRSTa hai| 2 yogoM kA vinAza karake 16. sarvasAvadyayogasya nivRttivratamacyate / yo jisa dhyAna ko ayogI jina cAra aghAti karmo mRSAdiparityAgaH so'stu tasyaiva vistaraH // (lATIke kSaya ke lie dhyAte haiM tathA jo kriyA se rahita saM. 2-2); sarvasAvadyayogasya nivRttivratamucyate / / hai use cauthA zukladhyAna mAnA gayA hai| (lATIsaM. 4-249; paMcAdhyA. 2-735) / tara-. hiMsAnata-steyAbrahma-parigrahebhyo viratibra- 17. hiMsAdeviratiH proktaM vratama Xxx tam / (ta. sU. 7-1) / 2. abhisaMdhikRtA viratiH (jamba. ca. 10-111); xxx sarvasaGgapari
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ vratAropaNArha ] tyAgalakSaNaM vratamagrahIt // ( jambU. ca. 12 - 66) / 1 hiMsA, asatya, corI, zrabrahma aura parigraha, inase virata hone kA nAma vrata hai / 2 yogya viSaya se jo prabhiprAyapUrvaka nivRtti hotI hai use vrata kahate haiM / 4 yahI karane yogya hai aura isI prakAra se karane yogya hai, isa prakAra se jo anya se buddhipUrvaka nivRtta honA hai, ise vrata kahA jAtA hai / vratAropaNArha - - 1. acalatAyAM sthitaH uddezikarAjapiparahaNodyataH gurubhaktivad vinIto vratAropaNArho bhavati / uktaM ca- prAcalakke ya Thido uddesAdI ya pariharadi dose / gurubhattiko viNIpro hodi vadANaM sadA ariho // ( bha. prA. vijayo. 421) / 2. avelAyAM hi sthita uddezikAdipiNDatyAgodyato gurubhaktimAn vinItazca vratAropaNayogyaH syAt / (bha. prA. mUlA. 421) / 1 jo pralatA (nirvastratA) meM sthita hai, uddezika aura rAjapiNDa ke parityAga meM udyata hai, gurubhakti ko karane vAlA hai aura vinamra hai vaha vratAropaNa ke yogya hotA hai / yaH vratika - 1. niratikramaNa maNuvrata cakamapi zIlasaptakaM cApi / dhArayate niHzalyo yo'sau vratinAM mato vratikaH // ( ratnaka. 5- 17 ) / 2. paJcANuvaya jo gharai NimmalaguNavaya tiSNi / sikkhA - vayadaM cayAri jasu so bIyau maNi maNi || ( sAvadha. 11) / 3. vratiko niHzalyaH paJcANuvratarAtribhojana viramaNa - zIlasaptakaM niraticAreNa pAlayati saH bhavati / (cA. sA. pR. 4) / 4. paJcASNuvyayadhArI guNavaya- sikkhAvaehi sNjutto| diDhacitto samajutto NANI vayasAvagro hodi // ( kArtike. (330 ) / 5. vibhUSaNa nIva dadhAti ghIroM vratAni yaH sarvasukhAkarANi / grAkRSTumIzAni pavitralakSmIM taM varNayante vratinaM variSThAH // ( zramita. zrA. 7, 68) / 6. paMcaiva praNuvvayAI guNavvayAI hoMti puNa pratiSNi / sikkhAvayANi cattAri jANa vidiyammi ThAmi / ( vasu zrA 207 ) / 7. sampUrNadRgmUla 1047, jaina-lakSaNAvalI guNo niHzalyaH sAmyakAmyayA / dhArayannuttaraguNAnakSUNAn vratiko bhavet // ( sA. gha. 4 - 1 ) / 8. praNuvratAni paMcaiva saptazIlaguNaiH saha / prapAlayati ni:zalyaH bhaved vratiko gRhI // ( bhAvasaM vAma. 531) / 6. sadRgmUlaguNaH sAmbukAmyayA zalyavarjitaH / pAla [ zakaTajIvikA yannutara guNAn nirmalAn vratiko bhavet // ( dharmasaM. zrI. 6-1 ) ; paJcANuvratapuSTyarthaM pAti yaH saptazIlakam / vyatIcAraM dRSTiH sa vratikaH zrAvako bhavet // ( dharmasaM. zrI. 7 - 130 ) / 10. aNuvratAni yaH pAti zIlasaptakamapyasau / vratikaH procyate viddhiH saptavyasanavarjitaH // ( upAsakA 36 ) / 11. uktA sahalekhanopetA dvAdazavratabhAvanAH / etAbhirvatapratimA pUrNatAM yAti susthitA / (lATIsaM. 6-246) / 1 jo mAyA, mithyA aura nidAna ina tIna zalyoM se rahita hokara niraticAra pAMca praNuvratoM aura sAta zoloM (3 guNavratoM va 4 zikSAvratoM) ko dhAraNa karatA hai vaha vratika dUsarI pratimA kA dhAraka hotA hai / vratI - 1. niHzalyo vratI / (ta. sU. 7-18 ) | 2. vratAni prasAdIni tadanto vratinaH / ( sa. si. 6 - 12 ) / 3 vratAbhisambandhino vratinaH / vratAni XXX ahiMsAdIni tadabhisambandhino ye te vratinaH / (ta. vA. 6, 12, 2) / 4. mAyA-nidAnamithyAtvazatyA bhAvavizeSataH / ahiMsAdivratopeto vratIti vyapadizyate / / (ta. sA. 4-78 ) / 5. dura ntAsArasaMsArajanitAsAtasantateH / yo bhIto'NuvrataM yAti vratinaM taM vidurbudhAH / (subhA. saM. 834 ) / 6. yo vratAni hRdaye mahAmanA nirmalAni vidadhAti sarvadA / durlabhAni bhuvane dhanAni vA sa vratI vratibhirIritaH sudhIH // ( dharmasaM. zrI. 2- 54) / 1 jo zrahiMsAdi vratoM se sahita hote haiM ve vratI kahalAte haiM / 4 jo mAyA, mithyA aura nidAna ina tIna zalyoM se rahita hotA huyA zrahiMsA zrAdi vratoM se vibhUSita hotA hai use vratI kahA jAtA hai / zakaTa -- loheNa baddhaNemi tuMba- mahAcakkA lohabaddha - chuhayaperaMtA loNAdInaM garugramavvahaNakkhamA sayaDA NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 38 ) / jisakI dhurA, tumba aura vizAla cAka lohe se sambaddha hote haiM tathA jisakA chuhaya paryanta ( ? ) lohe se baMdhA hotA hai aura jo bhArI bojha ke le jAne meM samartha hotI hai usakA nAma zakaTa ( gAr3I ) hai / zakaTajIvikA - dekho anojIvikA / zakaTAnAM tadagAnAM ghaTTanaM kheTanaM tathA / vikrayazceti zakaTajIvikA parikIrtitA // ( tri. za. pu. ca. 6, 3,
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zakaTIkarma] 1048, jaina-lakSaNAvalI [zaGkA 338; yogazA. 3-104) / yogya nahIM hai, apavitra hokara bhI vaha guNa gAr3I aura usake aMgabhata cAka prAdi kA banAnA, rUpa ratnoM ke saMcita karane meM upakArI hai| yaha unheM calAnA tathA becanA ise zakaTajIvikA kahA vicAra karake viSayasukha meM prAsakta na hokara usakA jAtA hai| vaha hiMsA janaka hone se heya mAnI upayoga dAsa ke samAna karanA-jisa prakAra kevala kArya ke sampAdanArtha sevaka ko bhojana athavA vetana jJakaTIkarma-vekho zakaTajIvikA / sADIkammaM grAdi diyA jAtA hai usI prakAra ratnatrayAdi guNoM sAgaDIyattaNeNa jIvati, tastha aMdha-vadhamAI dossaaH| ke prApta karane ke lie yathAyogya usa zarIra kA (prAva. pra. 6, pR. 826) / poSaNa karanA- tathA zakti ke anurUpa prAgamAnusAra gAr3I calAkara usake dvArA prAjIvikA ke karane ko kAyakleza karanA, yaha zaktitastapa kahalAtA hai| prAkaTIkarma kahA jAtA hai| zaktitastyAga-1. paraprItikaraNAtisarjanaM tyAzaMkaTolikAdoSa--pArNI mIlayitvA'gracaraNau vi- gaH / grAhAro dattaH pAtrAya tasminnahani tatprItihetustArya, aGguSThauM vA mIlayitvA pArNI vistArya bhavati, abhayadAnamupapAditamekabhavavyasananodanasthAnaM zakaToddhikAdoSaH / (yogazA. 3-130) / karam, samyagjJAnadAnaM puna: aneka bhavazatasahasraduHkhodonoM eDiyoM ko milAkara va prAge ke pAMvoM ko tArakAraNam, ata etattrividhaM yathAvidhi pratipAdyaphailA karake sthita honA athavA donoM aMgaThoM ko mAnaM tyAgavyapadezabhAgbhavati / (ta. vA. . milAkara va er3iyoM ko phailA karake sthita honA 6) / 2. zaktitastyAga udgIta: prItyA svasyAtiyaha eka zakaToddhikA nAmaka kAyotsarga kA doSa hai| sarjanam / nAtmapIDAkaraM nApi sampadyanatisarjanam // zakti-antarAyavinAzAda vIryalabdhiH zaktiH / (ta. zlo. 6, 24, 8) / 3. pAhAro dattaH pAtrAya (yuktyanu. TI. 4); zaktiH sAmarthya paramAgamAnvitA tasminnahani tatprItiheturbhavati, prabhayadAnamupapAditayuktiH / (yuktya na. TI. 5) / mekabhavavyasananodanakarama, samyagjJAnadAnaM punaranekaantarAya ke vinAza se jo vIrya kI prApti hotI bhavazatasahasraduHkhottAraNa kAraNam, atastrividhAhAhai use zakti kahate haiN| paramAgama se yukta yuktirUpa rAbhaya-jJAnadAnabhedena yathAvidhi pratipAdyamAnaM tyaagH| sAmarthya ko bhI prasaMgAnusAra zakti kahA gayA hai| (cA. sA. pR. 25) / zaktistapa-1. anigahitavIryasya mArgAvirodhi. 1pAtrake lie diyA gayA prAhAra usI dina meM usakI kaaykleshstpH| zarIramidaM duHkhakAraNamanityama- prIti kA kAraNa hotA hai, abhayadAna eka bhava ko zuci, nAsya yatheSTabhogavidhinA paripoSo yuktaH, prApattiyoM ko dUra karane vAlA hai; samyagjJAna kA azucyapIdaM guNa-ratnasaMcayopakArIti vicintya vini- dAna hajAroM bhavoM ke duHkhoM se mukta karAne vAlA vRttaviSayasukhAmiSvaGgasya svakArya pratyetad mRtaka- hai| isa kAraNa vidhipUrvaka isa tIna prakAra ke dAna miva niyuJAnasya yathAzakti mArgAvirodhikAya- ko denA, ise zaktitastyAga kahA jAtA hai| klezAnuSThAnaM tapa iti nishciiyte| (ta. vA. 6, zakuni-zakuni: utkaTavedodayaH saptadhAtukSaye'pi 24, 7) / 2. anigUhitavIryasya samyagmArgAviro- yasya kAmodgamo na kSIyate / (prAcA. di. pR. 74) / ghataH / kAyaklezaH samAkhyAtaM vizuddha zaktitastapaH / / tIvra veda ke udayavaza jisake kAma kA prAvirbhAva (ta. zlo. 6, 24, 6) / 3. zarIramidaM duHkha- sAta dhAtumoM ke kSaya meM bhI kSINa nahIM hotA hai use kAraNamanityamazuci, nAsya yatheSTaM bhogavidhinA zakuni kahA jAtA hai| paripoSo yuktaH, azucyapIdaM guNa-ratnasaMcayopakArIti zaktukSetra-zaktukSetraM yatra yavA bAhulyena samutpadyavicintya vinivRttaviSayasukhAbhiSvagasya kArya pratyetad nte saktavaH saMtatamupabhujyante / (prAya. sa. vi. 4, bhRtaka mivaniyuJjAnasya yathAzakti mArgAvirodhakAya- 139) / klezAnuSThAnaM tapaH / (cA. sA. pR. 25) / jisa sthAna meM jo bahutAyata se hote haiM tathA ve upa1 yaha zarIra duHkha kA kAraNa, anitya aura apavitra bhoga meM hI pAte haiM use zaktakSetra kahate haiN| hai| prabhISTa bhogoM ke dvArA isako puSTa karanA zaGkA-1. adhigatajIvAjIvAditattvasyApi bhaga
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaGkA ] vataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyadRSTera tokteSu pratyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAgama gamyeSvartheSu yaH sandeho bhavatyeva [vaM ] syAditi sAzaGkA / ( ta. bhA. 7 - 18 ) / 2. saMzayakaraNaM zaGkA, bhagavadatpraNIteSu padArtheSu dharmAstikAyAdiSvatyanta gahaneSu matidaurbalyAt samyaganavadhAryamANeSu saMzaya ityarthaH / (zrA. pra. TI. 87) / 3. tatra zaGkanaM zaMkA, bhagavadarhatpraNIteSu padArtheSu dharmAstikAyAdiSvatyantagahaneSu matidaurbalyAt samyaganavadhAryamANeSu saMzaya ityarthaH kimevaM syAt naivamiti saMzayakaraNaM zaGkA / ( zrAva. pra. 6, pR. 814) / 4. saMsayakAraNaM saMkA X X X / (jItaka. cU. pU. 13) / 5. zaGkanaM zaGkitaM zaGkA / ( vyava. bhA. malaya. vR. 64, pR. 26) / 6. vizvaM vizvavidAjJayAbhyupayataH zaGkAstamohodayAjjJAnAvRttyudayAnmatiH pravacane dolAyitA saMzayaH / dRSTi nizcayamAzritAM malinayet sA nAhirajjvAdigA yA mohodayasaMzayAttadaruciH syAt sA tu saMzItidRk // ( ana. dha. 2- 71 ) / 7. zaMkA sandehaH sarvajJastatpratipAditAzcArthA santi na santIti vA / ( cAritrabha. 3, pR. 187 ) / nairgranthyaM mokSamArgo'yaM tattvaM jIvAdidezitam / ko vettItthaM bhavenno vA bhAvaH zaGketi kathyate // ( dharmasaM. zrI. 4-45) / 1046, jaina - lakSaNAvalI 1 jIvAjIvAdi tattvoM ke jJAtA bhagavAn vardhamAna jinendra ke mata ko bhAva se svIkAra karake va usa para zraddhA rakhate hue samyagdRSTi ke jinopadiSTa pratizaya sUkSma kevalajJAnagamya va zrAgamagamya aise pratIndriya padArthoM ke viSaya meM jo yaha sandeha hotA hai ki aisA hogA yA nahIM, yaha samyagdarzana ko malina karane vAlA eka zaMkA nAma kA praticAra hai / 7 sarvajJa zraura usake dvArA upadiSTa padArtha haiM prathavA nahIM haiM, isa prakAra kA jo samdeha hotA hai ise zaMkA kahA jAtA hai| zaGkita - 1. asaNaM ca pANayaM vA khAdIyamadha sAdiyaM ca appe | kappiyamakappiyatti ya saMdiddhaM saMkiyaM jANe / / (mUlA. 6-44 ) / 2 kimiyaM yogyA vasatirneti zaGkitA / (bha. prA. vijayo. 3-230 ) / 3. zaMkitaM zaMkitaM sevyametadannaM na veti yat / ( zrAcA. sA. 8-46) / 4. zradhAkarma kA dizaGkA kaluSito la. 132 [ zaGkhAvartayoni yannAdyAdatte tacchaMkitaM yaM ca doSaM zaGkate tamApadyate / (yogazA. svo viva. 1-38, pR. 136) / 5. saMdi dhaM kimidaM bhojyamuktaM no veti zaGkitam / (ana. dha. 5 - 2 ) / 6. kimiyaM yogyA vasatirna veti zaMkitA / ( bha. prA. mUlA. 230 ) / 7. etadannaM sevyamasevyaM veti zaGkitam / ( bhAvaprA TI. 68 ) / 1 zramuka prazana pAna, khAdya aura svAdya padArtha prAgamAnusAra grahaNa karane yogya haiN| yA nahIM, isa prakAra ke sandeha ke rahate hue yadi use grahaNa kiyA jAtA hai to usase zaMkita nAma kA prazanadoSa hotA hai / 4 zradhAkamaM prAdi ko zaMkA se utpanna malinatA se yukta sAdhu jisa zranna ko grahaNa karatA hai vaha zaMkita doSa se dUSita hotA hai / zaGkhanidhi - dekho pANDunidhi / 1. kAla - mahAkAla paMDU mANava saMkhA ya pauma- isappA | piMgala NANA-rayaNo NavaNihiNo siripure jAdA || uDujoggadavya bhAyaNa-ghaNNAyuha tUra vattha- hammANi / raNaNiyarA NavaNihiNo deMti patteyaM // ( ti. pa. 4, 1384 va 1386) / NaTTavihI gADagavihI kavvassa ya cauvvihassa uppattI / saMkhe mahANihiMmI AbharaNa gANaM ca savvesi // ( jambUdvI. 3-66, pR. 257 ) / 3. caturddhA kAvya niSpattirnATya-nATakayovidheH / tUryANAmakhilAnAM cotpattiH zaMkhAnmahA nidheH // ( tri. za. pu. ca. 1, 4, 582 ) / 1 jo nidhi saba prakAra ke vAdyoM ko diyA karatI hai use zaGkhanidhi kahA jAtA hai / 2 zaMkhanidhi meM nRtya kI vidhi, nATaka kI bidhi, dharmAdi cAra prakAra ke puruSArtha se sambaddha prathavA saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura saMkIrNa (zaurasenI) ina cAra bhASAnoM meM nibaddha cAra prakAra ke kAvyoM (gadya, padya, geya va corNa) kI utpatti tathA saba vAdyoM kI utpatti kahI gaI hai / zaGkhAvartayoni - 1. tattha ya saMkhAvatte niyamA du vivajjae ganbho || ( mUlA. 12 - 61; go. jI. 81) / 2. tesuM saMkhAvattA gabbheNa vivajjidA hodi // (ti. pa. 4, 251) / 3. zaMkha iva zrAvarto yasya [syA: sA ] zaMkhAvartakA yoniH / (mUlA. vU. 12, 61) /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaThavandana] 1050, jaina-lakSaNAvalI [zabdadoSa 1 zaMkha ke samAna ghumAva vAlI jisa yoni meM garbha (zabarI) nAmaka doSa se malina hotA hai / 2 donoM nahIM rahatA use zaM vAvartayoni kahA jAtA hai| . hAthoM ko guhya pradezoM (jananendriya) para rakhakara zaThavandana-1. vIsaMbhadrANamiNaM sabbhAvajaDe saDhaM kAyotsarga meM sthita honA, yaha eka kAyotsarga kA havai egrN| kavaDaMti kaiyavaMti ya saDhayAvi haMti zabarI nAmaka chaThavAM doSa hai|| egaTThA / / (prava. sAro. 167) / 2. visrambho zabarIdoSa-desro zabarabadhdoSa / vizvAsaH, tasya sthAnamidaM vandanakam, etasmin zabala-zabalaM kaLuraM cAritraM yaH kriyAvizeSerbhavati yathAvaddIpamAne zrAvakAdayo vizvasantItyarthaH, ityabhi- te zabalAH, tadyogAt sAdhavo'pi / (samavA. va. 23) / prAyeNava sadabhAvajaDe sadabhAvarahite'ntarbhAvazanye zabala nAma karbara-mizrita aneka raMgoM kA hai, jina vandamAne ziSye zaThametad vandanakaM bhavatIti / (prAva. vividha pravRttiyoM se cAritra citra-vicitra hotA hai hari. va. mala. hema. Ti. pR. 89; prava. sAro. vR. unheM zabala kahA jAtA hai tathA unake sambandha se 167) / 3. zaThaM zAThyena vizrambhArthaM vandanaM glA- vaisA AcaraNa karane vAle sAdhunoM ko bhI zabala nAdi vyapadezaM vA kRtvA na samyagvandanam / (yoga- kahA jAtA hai| zA. svo. viva. 3-130) / zabda-1. zapatyarthamAhvayati pratyAyati, zapyate 1 mere yathAvidhi vandanA karane para zrAvaka prAdi yena, zapanamAtraM vA zabdaH / (ta. vA. 5, 24, 1) / mere Upara vizvAsa kareMge, isa abhiprAya se vandanA 2. bAhyazravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparicchedyo ko vizvAsa kA sthAna mAnakara chala se jo vandanA dhvaniH zabdaH / (paMcA. kA. pramata. vR. 79) / kI jAtI hai use zaThavandana kahA jAtA hai / kapaTa, 3. zabda: zravaNendriyagocaro bhAvaH / (siddhivi. va. kaMtava praura zaThatA ye samAnArthaka haiN| 1,2, pR. 594) / 4. zabdyate abhidhIyate maneneti zatapRthaktva-tissadappahuDi jAva NavasadANi tti zabdoM dhvaniH zrotrendriyaviSayaH / (sthAnAM. prabhaya. ede samvaviyappA sadaputtamidi vuccaMti / (dhava. pu. vR. 47); zabdyate abhidhIyate'bhidheyamaneneti zabdo 7, pR. 157) / vAcako dhvaniH / xxx zabdanamabhidhAnam, tIna sau se lekara nau sau taka jitane vikalpa haiM ve zabdyate vA yaH, zabdyate vA yena vastu sa zabdaH, saba zatapRthaktva ke antargata haiN| tadabhidheyavimarzaparo nayo'pi zabda eveti / (sthAnAM. zatru-nAstyavivekAtparaH prANinAM zatruH / (nIti. abhaya. va. 186) / 5. zabdo varNa-pada-vAkyAtmako vA. 10-45, pR. 121) / dhvaniH / (laghIya. abhaya. vR. 16, pR. 66) / prANiyoM kA zatru vivekazUnyatA hai, usako chor3a 1 jo artha ko bulavAtA hai-jatalAtA hai, jisake anya koI zatru nahIM hai| dvArA padArtha kA jJAna karAyA jAtA hai use athavA zanaizcarasaMvatsara-zanaizcaraniSpAditaH saMvatsaraH uccAraNa mAtra ko zabda kahate haiN| isa prakAra zanaizcarasaMvatsaraH zanaizcarasambhava: / (sUryapra. sU. yahAM kartA, karaNa aura bhAva kI apekSA zabda malaya. vR. 10-20, pR. 154) / kA niruktyartha pragaTa kiyA gayA hai| 2 jo bAhya zanaizcara gRha se sambhava varSa kA nAma zanaizcara. zrotrendriya ke prAzrita hai tathA bhAva zrotrendriya ke saMvatsara hai| dvArA jAnA jAtA hai usakA nAma zabda hai| 4 zrozabarabadhudoSa-1. zabarabadhUriva jaMghAbhyAM jaghane bendriya ko viSayabhUta dhvani ko zabda kahA jAtA hai| nipIDya kAyotsargeNa tiSThati tasya shbrbdhuudossH| zabdadoSa-1. zabdaM bruvANo yo vandanAdikaM karoti (mUlA. va. 7-171) / 2. hasto guhya deze sthApa- maunaM parityajya tasya shbddossH| (mUlA. vR.7, yitvA zabaryA iva sthAnaM zabarIdoSaH / (yogazA. 108) / 2. zabdo jalpakriyA xxx / (mana, svo. viva. 3-126) / 3. guhyaM karAbhyAmAvRtya gha. 8-106) / zabarIvacchavaryapi / (ana. gha. 8-114) / 1 jo mauna ko chor3akara zabda karatA humA bandanA 1 bhIla strI ke samAna jaMghAoM se jaghanoM ko pIr3ita prAdi karatA hai usake zabdadoSa hotA hai| yaha eka kara kAyotsarga meM sthita hone para vaha zabarabadhU vandanA kA doSa hai|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdanaya] 1051, jaina-lakSaNAvalI [zabdAkula zabdanaya--1. icchai visesiyayaraM paccuppaNNo bhAvanikSeparUpaM vartamAnamabhinnaliGgavAcakaM bahuparyAya. namo sho| (prAva. ni. 757) / 2. liGga-saMkhyA- mapi ca vastvabhyupagacchatIti / (sthAnAM. abhaya. va. sAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH zabdanayaH / (sa. si. 186) / 18 jo vaTTaNaM Na maNNai eyatthe bhiNNaliMga1-33) / 3. saH (zabdaH) ca liGga-saMkhyA-sAdha- mAINaM / so sadRNo bhaNiyo Neno pussAiprANa nAdinivRtti prH| liGgaM strItva-puMstva-napuMsakatvA- jhaa|| grahavA siddhe sahe kIrai jaM kiMpi atthani, saMkhyA ekatva-dvitva-bahutvAni, sAdhanamasmadAdi, vavahAraM / taM khalu sadde visayaM devo saddeNa jaha devo / / evamAdInAM vyabhicAro na nyAyya iti tannivRtti- (la. nayaca. 40-41; vyasva. pra. nayaca. 212, paro'yaM nayaH / (ta. vA. 1, 33, 6) / 4. kAla- 213) / 16. kAla-kAraka-liGgAdibhedAdarthabhedakAraka-liGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / (laghIya. kRcchbdnyH| (laghIya. abhaya. vR. 72, pR.62) / 44) / 5. kAla-kAraka-liGgabhedAt zabda: artha bheda- 20. zabdAda vyAkaraNAtprakRti-pratyayadvAreNa siddhaH kRta / (laghIya. svo. vR.72)| 6. zabdo liGgAdi- zabdaH (kArti. 'siddhazabdaH zabdanayaH' xxx) bhedena vastubhedaM samuddizan / (pramANasaM. 7) / liMga-saMkhyA-sAdhanAdInAM vyabhicArasya niSedhaparaH, 7. zabdapRSThato'rthagrahaNapravaNaH shbdnyH| (dhava. pu. liMgAdInAM vyabhicAre doSo nAstItyabhiprAyaparaH 1, pR.86-87); zapatyarthamAhvayati pratyAyatIti zabdanaya ucyate / (ta. vRtti zruta. 1-33; kAtike. zabdaH / ayaM nayaH liGga-saMkhyA-kAla-kAraka-puruSopa- TI. 275) / grahavyabhicAra nivRttiprH| (ghava. pu. 6, pR. 176; 1 jo naya vizeSitatara nAma, sthApanA aura dravya jayaSa. 1, pR. 235) / 8. kAlAdibhedato'thesya nikSepa kI apekSA na karake samAna liMga va samAnabhedaM yaH pratipAdayet / so'tra zabdanayaH zabdapradhA- vacana rUpa paryAya zabda ke vAcyabhUta pratyutpanna natvAdudAhRtaH // (ta. zlo. 1, 33, 68) / 6. (vartamAna) artha ko grahaNa karatA hai use zabdanaya liMga-sAdhana-saMkhyAna-kAlopagrahasaMkarama / yathArtha- kahate haiN| 2 jo naya liga, saMkhyA aura sAdhana zabdanAcchabdo na vaSTi dhvanitantrakaH / (ha. pu. 58, prAdi ke vyabhicAra ko dUra karake zabdArtha ko grahaNa 47) / 10. liGga-sAdhana-saMkhyAnAM kAlopagrahayo- karatA hai vaha zabdanaya kahalAtA hai| stathA / vyabhicAranivRttiH syAdyataH zabdanayo hi zabdanayAbhAsa-arthabhedaM vinA zabdAnAmeva nAnAsaH / / (ta. sA. 1-48) / 11. savvesi vatthUNaM tvakAntastadAbhAsaH / (prameyara. 6-74) / saMkhA-liMgAdibahupayArehiM / jo sAhadi NANattaM sadda- arthabheda ke vinA kevala zabdoM ke hI sarvathA nAnAtva NayaM taM viyAha / / (kAtike. 275) / 12. zabda- ko svIkAra karanA, yaha zabdanayAbhAsa kA lakSaNa dvAreNavAsyArthapratItyabhyupagamAlliGga-vacana- sAdhano- hai| pagraha-kAlabhedAbhihitaM vastu bhinnamevecchati / (sUtra- zabdazrAvaNa-dekho zabdAnupAta / ma.mI.va. 2-7, pa. 118) / 13. kAla- zabdasamaya- 1. paJcAnAmastikAyAnAM samo kAraka-liGga-saMkhyA-sAdhanopagraha bhedAdvinnamarthaM zapa- madhyastho rAga-dveSAbhyAmanupahato varNa-padabAkyasati. tIti zabdo nayaH, zabdapradhAnatvAt / (pra. ka. mA. vezaviziSTaH pATho vAda: zabdasamayaH zabdAgamaH / 6-74, pR. 678) / 14. bhedaiH zabdArthabhedaM (paMcA. kA. amRta. vR.3) / 2. paJcAnAM jIvAnayan sa vAcyaH kArakAdisvabhAvaH / (siddhi- dyastikAyAnAM pratipAdako varNa-pada-vAkyarUpo vAdaH vi. 11-31, pR. 736) / 15. kAla-kA- pAThaH zabdasamayo dravyAgama iti yAvat / (paMcA. kA. raka-liGgAnAM bhedAcchabdasya kathaJcidarthabhedakathanaM jaya. vR. 3) / zabdanayaH / (prameyara. 6-74) / 16. yathArthaprayoga- 1 jIvAdi pAMca prastikAyoM ke viSaya meM samayA saMzabdanAcchabdo'rthabhedakRta, kAla-kAraka-liGgAnAM madhyastha-rAgadveSa se rahita hokara jo varNa, padava bhedaat| malA. va.ha-67) / 17. zabdanamabhidhA- vAkya kI racanA se viziSTa pATha hotA hai use vAra nama, zabdyate vA yaH, zabdyate vA yena vastu sa shbdH| zabdasamaya athavA zabdAgama kahA jAtA hai| tadabhidheyavimarzaparo nayo'pi zabda eveti, sa ca zabdAkUla-dekho zabdAkalitadoSa /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkulitadoSa ] zabdAkulita doSa -1 iya pravattaM jai sAveMto dose kahei sagurUNaM / AlocaNAe doso sattamo so gurusayA se || ( bha. prA. 561 ) / 2. pAkSika cAturmAsika-sAMvatsarikeSu karmasu mahati yatisamavAye AlocanazabdAkule pUrvadoSakathanaM saptamaH (cA. sA. 'saptamaH zabdAkulitadoSa : ' ) / (ta. vA. 6, 22, 2; cA. sA. pR. 61) / 3. bahuyatijanAlocanAzabdAkule stradoSanivedanam / ( ta ilo. 6 - 22 ) / 4. zabdAkulitaM pAkSika-cAturmAsika-sAMvatsarikAdipratikramaNakAle bahujanazabdasamA kule zrAtmIyAparAdhaM nivedayati tasya saptamaM zabdAkulaM nAmAlocanAdoSajAtam / (mUlA. vR. 11-15) / 5. prativrAtadhanadhvAne svadoSaparikIrttanam / lajjAdyaiH pAkSikAdo yattacchabdAkulitaM matam // ( zrAcA. sA. 6-34) / 6. zabdAkulaM vRhacchabdaM yathA bhavatyevamAlocayati, idam uktaM bhavati - mahatA zabdena tathAlocayati yathA'nye'pyagItArthAdayaH zRNvantItyeSaH saptamaH ( zabdAkulitaH ) prAlocanAdoSaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 342, pR. 16 ) / 7. zabdAkulaM guroH svAgaH zabdanaM zabdasaMkule / (ana. dha. 7 - 42 ) / 8. yadA vasatikAdI kolAhalo bhavati tadA pApaM prakAzayatIti zabdAkula doSaH / ( bhAvaprA. TI. 118) / 1 yadi AlocanA karane vAlA sAdhu zravyakta rUpa se gurujana ke samakSa apane doSoM ko sunAtA huA kahatA hai to isa prakAra se zrAlocanA kA sAtavAM (zabdAkula yA zabdAkulita doSa) hotA hai / 2 pAkSika, cAturmAsika prathavA vArSika pratikramaNa ke samaya meM jaba bahuta se sAdhujana ekatrita hote haiM va sthAna zrAlo canA ke zabda se vyApta hotA hai taba aise samaya meM pUrva doSoM ke kahane para vaha AlocanA sAtaveM zabdAkulita nAma ke doSa se dUSita hotI hai / 6 mahAn zabda ke sAtha isa prakAra se zrAlocanA karanA ki jisase anya pragItArtha ( vizeSa zrAgamajJAna se rahita) jana suna sakeM, yaha zrAlocanA kA zabdAkula yA zabdAkulita nAmaka sAtavAM doSa hai / zabdAgama - dekho zabdasamaya / * zabdAnupAta - 1. vyApArakarAn puruSAn pratyabhyu - kAsikAdikaraNaM zabdAnupAtaH / ( sa. si. 7-31; cA. sA. pR. 6) / 2. abhyutkA sikAdikaraNaM zabdAnu 1052, jaina-lakSaNAvalI [zama pAtaH / vyApArakarAn puruSAn uddizyAbhyutkA sikAdi karaNaM zabdAnupAtaH zabdyate / (ta. vA. 7, 31, 3) / 3. zabdAnupAta: svagRhavRtti [ti ] prAkArakAdivyavacchinnabhUdezAbhigrahe'pi bahiH prayojanotpattI tatra svayaM gamanAyogAt vRtti [ti ] prAkArapratyAsannavartano buddhipUrvakaM kSut kAsitAdi zabdakaraNena samavAsitakAn bodhayataH zabdasyAnupAtanam uccAraNaM tAdRg yena parakIyazravaNavivara manupatatyasAviti / ( zrAva. ni. hari. vR. zra. 6, pR. 835) / 4. prabhyutkAsikAdikaraNaM zabdAnupAta: / (ta. ilo. 7-31) / 5. maryAdIkRtadezAd bahirvyApAraM kurvataH karmakarAn prati khAtakaraNAdiH zabdaH / ( ratnaka. TI. 4-6 ) / 6 svagRhavRtti [ti ] prAkArAdivyavacchinnabhU de - zAbhigrahaH prayojane utpanne svayamagamanAd vRtti [ti ] prAkArapratyAsannavartI bhUtvA abhyutkAsitAdizabda karoti zrAhvAnIyAnAM zrotre'nupAtayati, te ca tacchabdazravaNAttatsamIpamAgacchanti iti zabdAnupAto'ticAra: / (yogazA. svo viva. 3-117) / 7. zabdazrAvaNaM zabdasyAbhyutka zikAdeH zrAvaNamAhvAnIyAnAM zrotre'nupAtanaM zabdAnupAtanaM nAmAticAramityarthaH / (sA. dha. sva. TI. 5-27 ) / 8. zabdAnupAtanAmApi doSo'tIcArasaMjJakaH / saMdezakaraNaM dUre tadvyAkarAn prati // ( lATIsaM. 6-131) / 6. nissiddhdesh| sthitAn karmakarAdIn puruSAn pratyuddizya abhyutkA sikAdikaraNaM kaNThamadhye kutsitazabdaH kAsanaM kAsaH abhyutkA sikA kathyate taM zabdaM zrutvA te karmakarAdayaH vyApAraM zIghra sAdhayanti iti zabdAnupAta: / (ta. vRtti zru. 7-31) / 1 maryAdita kSetra ke bAhira vyApAra karane vAle puruSoM ko lakSya karake khAMsane zrAdi kA zabda karane para dezAvakAzika vrata ko malina karane vAlA zabdAnupAta nAma kA praticAra hotA hai / zama - 1. cAritaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti NiTTho | mohakkhohavihINo pariNAmo appaNI samo // ( pra. sA. 1 - 7 ) / 2. krodhAdizAntiH zamaH / ( yuktyanu. TI. 38 ) / 3. zama: prazamaH krUrANAmanantAnubandhinAM kaSAyANAmanudayaH / (yogazA. svo viva. 2- 15 ) ; zamaH kaSAyendriyajayaH / (yogazA. svo viva. 2- 40 ) / 4. anantAnubandhikaSAyANAmanudayaH zamaH / sa prakRtyA kaSAyANAM
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ zamilA] 1053, jaina-lakSaNAvalI [zayyApariSahakSamA vipAke kSaNato'pi vA // (tri. za. pu. ca. 1, 3, pradezAH vikRtaaNgguhydrshnkaasstthmyaalekhy-haasyopbho612)| 5: virAgatvAdinA nivikAramanastvaM shmH| gamahotsavavAhanadamanAyUdhavyAyAmabhamayazca saMgakAra(pralaM. ci. TI. 5-2) / NAnIndriyagocarA mada-mAna-zoka-kopa-saMklezasthA1 darzanamohanIya svarUpa moha aura cAritramohanIya- nAdayazca pariharttavyAH, akRtrimA giriguhA-tarukoTasvarUpa kSobha ina donoM se rahita prAtmA ke pariNAma rAdayaH kRtrimAzca zUnyAgArAdayo muktamocitAvAsA ko zama kahate haiM / cAritra, dharma aura zama ye samA. anAtmoddezanirvattitA nirArambhAH sevyAH / (cA. sA. nArthaka haiM / 3 duSTa anantAnubandhI kaSAyoM ke uda- pR. 36) / 3. anAtmoddezaniSpanne ni rArambhe'nyayAbhAva kA nAma zama hai| sambhate / zUnyAgArAdideze na nastrI-kSudranaTAdike // zamilA-javakhIlI samilA NAma / (dhava. pU. putsargAdizramocchittyai zayanAsanayoH kRtiH / yate14, pR. 503) / ratyalpakAlaM sA zayanAsanazuddhidhI: / / (prAcA. sA. baila ke kandhe para rakhe jAne vAle jaeM kI kIla kA 8, 77-78) / nAma zamilA hai| 1 strI, kSudra jana, cora, madyapAyI. jugArI aura zamilAmadhya-doNhaM samilANaM majjhaM samilA vyAdha prAdi pApI jana jahAM rahate hoM aise sthAnoM ko chor3akara jo zAlA prAdi zRgAra, vikAra, bhUSaNa majha / (dhava. pu. 14, pR. 503) / / va ujjvala veSa vAlI vezyAyoM kI krIDAtathA manohara do zamilAoM ke madhya ko zamilAmadhya kahate haiM / gIta va vAditroM se vyApta hoM unakA bhI parityAga zambhava-zaM sukhaM bhavatyasmAd bhavyAnAmiti zambha karate hue akRtrima guphA va vRkSa ke koTara athavA vH| (ana. dha. svo. TI. 8-36) / kRtrima sUne ghara Adi yA chor3e gaye aise sthAnoM meM jisake pAzraya se bhavya jIvoM ko sukha hotA hai rahanA jo apane nimitta se na banAye gaye hoM tathA use zambhava kahA gayA hai| yaha tIsare tIrthaMkara kA prArambha se rahita hoM; yaha saba zayanAsanazuddhi ke eka sArthaka nAma hai| antargata hai| zayanakriyA-daNDAyatazayanAdikA zayanakriyA / zayyA-zayyA manojJAmanojJavasatiH saMstArako vaa| (bha. prA. vijayo. 86); zayanakriyA daNDAyatasvA- (sapavA. abhaya.va. 22) / pAdikA / (bha. prA. mUlA. 86) / manoja yA amanojJa vasati athavA bichaune ko zayyA daNDa ke samAna sthiratA se sone va karavaTa Adi ke kahA jAtA hai| na badalane kA nAma zayana kiyA hai| yaha nagnatA ke zayyApariSahakSamA-1. svAdhyAya-dhyAnAdhvazramaprabhAva se hone vAle aneka lAbhoM meM se eka hai| parikheditasya mohUtikI khara-viSama-pracurazarkarA-kapAzayanAsanazuddhi-- 1. saMyatena zayanAsanazuddhipareNa lasaGkaTAtizItoSNeSu bhUmipradezeSu nidrA'nubhavato strI-kSadra-caura-pAnAkSazauNDa-(ta. zlo. 'strI-vadhika- yathA kRtakapArzvadaNDAyatAdizAyina prANivAdhAcaura-pAnazauNDa'-) zAkunikAdipApajanavAsA vAH parihArAya patitadAruvad vyapagatAsubadaparibartamAnasya (ta. zlo. 'vAdyAH'), zRMgAravikArabhUSaNojjvalaveSa- jJAna bhAvanAvahitacetaso'nuSThita vyantarAdivividhopavezyAkrIDAbhirAmagIta-nRtya-vAditrAkulazAlAdayazca sargAdapyacalitavigrahasyAniyamitakAlAM takRtabAdhAM (ta. zlo. 'ca' nAsti) parihataMvyAH, akRtrima- kSamamANasya zayyApariSahakSamA kthyte| (sa. si. girigRhA-taru- (ta. zlo. 'guhAMtara'-) koTarAdayaH 6-6) / 2. prAgamoditazayanAta apracyavaH zayyAkRtrimAzca zUnyAgArAdayo muktamocitAvAsA anA- sahanam / (ta. vA. , 6, 16; ta. zlo. 8-9); tmoddezanirvatitA nirArambhAH sevyaaH| (ta. vA. svAdhyAya dhyAnAdhvazramaparikheditasya mohUrtikI khara6, 6, 16; ta. zlo. 6-6) / 2. saMyatena zaya- viSama-pracurazarkarA-kapAlasaMkaTAtizItoSNeSu bhUminAsana zuddhipareNa strI-kSudra-caura-pAnAkSazoNDa-zAkuni- pradezeSu nidrAmanubhavato yathAkRtyekapAzrvadaNDAyatAdiH kAdipApajanAvAsA vAH, zRMgAravikAra-bhUSaNo- zAyinaH saMjAtabAdhAvizeSasya saMyamArthamaspandamAna-. jjvalaveSa-vezyAkrIDAbhirAma-gIta- nRtya-vAditrAkula- syAnutiSThato vyantarAdibhirvA vitrAsyamAnasya palA- ...
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ zayyApariSahakSamA] 1054, jaina-lakSaNAvalI [zarIranAmakarma yanaM prati nirutsukasya maraNabhayanivizaMkasya nipatita- zayyApariSaha para vijaya prApta karanA hai| dAruvat vyapagatAsuvaccAparivartamAnasya dvIpi-zArdUla- zayyAparISahajaya-dekho shyyaaprisshkssmaa| mahoragAdiduSTasasvaparicito'yaM pradezo'cirAdato zayyAparISahasahana-dekho shyyaaprisshkssmaa| nirgamanaM zreyaH kadA nu rAtrIvivasatIti (cA. sA. zayyAsahana-dekho shyyaapriisshkssmaa| 'rAtriviramatIti') viSAdamanAdadhAnasya sukhaprAptA zayyA-saMstara viveka-evaM kAyena prAgadhyaSitAyo vapyaparituSyataH pUrvAnubhUtanavanItamRduzayanaratimanu vasatAvanAsanaM saMstare vA prAktane'zayanamanAsanaM vA, smarataH samyagAgamoditazayanAdapracyava: zayyAsahana vAcA tyajAmi saMstaramiti vacanaM ca zayyA-saMstaramiti pratyetavyam / (ta. vA. 6, 6, 16; cA. sA. vivekH| (bha. prA. malA. 166) / pR. 53) / 3. zayyA svAdhyAya dhyAnAdhvazramaparikheditasya khara-viSama-zarkarAdyAkIrNabhUmau zayanasyaka jisa vasati meM pahale nivAsa kiyA hai usameM na rahanA, athavA jisa bichaune para pahale soyA hai usa pArve daNDazayanAdizayyAkRtapIDA, xxx tasyAH para na sonA; yaha kAyika zayyA saMstaraviveka sahanaM zayyAparISahasahanam / (mUlA. vR. 5-58) / 4. jhaMjhAvAtahatArtakauzika-zivAphetkAraporasvarAM zaMpA kahalAtA hai / tathA 'saMstara ko maiM chor3atA hU~', isa prakAra vacana se kahanA, ise vAcika zayyA-saMstarakrUraradAM sphuradrucitaDijjihvAM kSapA-rAkSasIm / yo viveka kahA jAtA hai| taM [yastAM] drAg gamayatyaso zayanajAtAyAsajid dhIraghIrvAntAtyantakarAlabhUdharadarIdeze prasuptaH kSaNa zarIra - 1. viziSTanAmakarmodayApAditavattIni m // zrAntaH san zrutabhAvanA'nazana-sadhyAnAdhva zIryanta iti shriiraanni| (sa. si. 2-36) / yAnAdibhiH stoka kAlamatizramApahRtaye zayyA 2. zIryanta iti zarIrANi xxx zarIranAmaniSadye bhajan / (mAcA. sA. 7, 11-12) / 5. karmodayAccharIram / (ta. vA. 2, 36, 1-2) / zayyAparISahasaho'smRtahaMsatUlaprAyo'viSAdamacalariya- 3. sarIraM sahAvo sIla midi eyttro|xxxannNmaanmuhuurtm / prAvazyakAdividhikhedanude guhAdI, tANatapoggala- (paramANa-) samavAno sarIraM / (dhava, yasropalAdizabale zavavacchayIta / (prana. gha. 6. pu. 14, pR. 434-35) / 4. bhogAyatanaM shriirm| ha)6. svAdhyAyAdinA kheditasya viSamAdi- (nautivA. 6-31, pR. 76) / zItAdiSu bhUmiSu nidrAM mohUtikImanubhavata ekapA- 1 viziSTa nAmakarma ke udaya se jo astitva meM prAkara dizAyino jJAtavAdhasyApyaspandino vyantarAdi- zoNaM hotA hai -galatA hai-usakA nAma zarIra hai| bhivizasyamAnasyApi tyaktaparivartana - palAyanasya na.palAyana 3xxx anantAnanta pudgalaparamANutroM ke samUha zArdUlAdisahito'yaM pradezo'cirAdato nirgamaH zreyAn ko zarIra kahate haiN| 4 bhogoM kA jo sthAna (prAdhAra) kadA rAtryaM viramatItyakRtaviSAdasya mRduzayanamasma sAvilAya mazayanamasma hai use zarIra kahA jAtA hai| rataH zayanAdapracyavataH zayyAsahanam / (mArA. sA. zarIranAmakarma--1. yadudayAdAtmanaH zarIranivattiH TI. 40) / staccharIranAma / (sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 1 svAdhyAya, dhyAna athavA mArga ke zrama se kheda ko 11, 3; ta. zlo. 8-11, mUlA. va. 12-193: prApta hA sAdhu tIkSNa, viSama, adhika retIle, bha. prA. mUlA. 2124) / 2. jassa kammassa udaeNa karIle. zIta athavA uSNa bhUmipradezoM meM nidrA prAhAravaggaNAe poggalakkhaMdhA tejA-kammaiyavaggaNa. kA anubhava karatA hai / taba vaha eka karavaTa se daNDa poggalakkhaMdhA ca zarIrajoggapariNAmehi pariNadA ke samAna leTatA hai, prANibAdhA kA parihAra karatA saMtA jIveNa saMbajjhati tassa kammakkhaMdhassa sarIrahai, girehae kATha athavA zava ke samAna nizcala midi saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 52); jassa kammarahatA hai.jJAna ke cintana meM citta ko lagAtA hai, ssa udaeNa orAliya-ve udhviya-pAhAra-tejA-kamma. vyantara Adi ke dvArA kiye gaye bhayAnaka upadrava se iyasarIraparamANu jIveNa saha baMdhamAgacchati / vicalita nahIM hotA, isa prakAra se jo vaha aniyata sarIraNAmaM / (dhava. pu. 13, pa. 363) / 3. yasya samaya taka usa bAdhA ko sahatA / yaha usakA karmaskandhasyodayenAhAra-tejaHkArmANavargaNApUdagalaska
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIranAmakarma] 1055, jaina-lakSaNAvalI [zarIrabandhananAmakarma ghAH zarIrayogyapariNAmaH pariNatA jIvena pariNata pudagalaskandhoM ko prasthi (haDI) prAdi sambandhyante tasya zarIramiti sNjnyaa| (malA. pa. sthira avayavoM svarUpa se tathA taila samAna rasabhAga 22-263) / 4. zarIranAma yadayAdaudArikAdi ko rasa, rudhira, carvI aura vIrya prAdi dravarUpa prava. zarIraM karoti / (samavA. va. 42) / yavoM ke dvArA praudArika prAdi tIna zarIrarUpa pari. 1 jisake udaya se prAtmA ke zarIra kI racanA hotI Namana kI zakti se yakta skandhoM kI jo prApti hotI hai use zarIra nAmakarma kahate haiN| 2 jisake udaya hai use zarIraparyApti kahate haiN| 2 rasa kI jo se prAhAravargaNA ke pudgalaskandha tathA tejasa aura sAta dhAtunoM svarUpa pariNata hone kI zakti kArmANa vargaNA ke pradagalaskandha zarIrayogya pari. hai usakA nAma zarIraparyApti hai| NAmoM se pariNata hokara jIva ke sAtha sambandha ko zarIravakuza-1. zarIrasaMskArasevI zarIravakuzaH / prApta hote haiM usa pudagalaskandha ko zarIranAma. (sa. si. 9-47; ta. vA. 6, 47, 4; cA. sA. karma kahA jAtA hai| 4 jisake udaya se praudArika pR. 46) / 2. vapurabhyaMga-madana-kSAlana-vilepanAdi. mAvi zarIra ko karatA hai vaha zarIra nAmakarma saMskArabhAgI zarIravakuzaH / (ta. vRtti zruta. 6, kahalAtA hai| zarIranivattisthAna-sarIrapajjattIe pajjatti- jo mani zarIra ke saMskAra ko apanAtA hai use NivattI sarIraNivvattidvANaM NAma / (dhava. pu. 14, zarIravakuza kahA jAtA hai| 1.516) / zarIrabandha-paMcaNNaM sarIrANamaNNoNNaNa [jo] zarIraparyApti se paryAptinirvRtti kA nAma zarIra- baMdho so zarIrabaMdho NAma / (ghaba. pu. 14, pR. 30) / nivRttisthAna hai| pAMca zarIroM kA jo paraspara meM bandha hotA hai use zarIraparyApti-1. taM khalabhAgaM tilakhalopama- zarIrabandha kahate haiN| masthyAdisthirAvayavaistilatalasamAnaM rasabhAgaM rasa- zarIrabandhananAmakarma-1. sarIraTumAgayANaM porudhira-vasA-zukrAdidravAvayavairIdArikAdizarIratrayapa- galakkhaMdhANaM jIvasaMbaddhANaM jehi poggale hi jIvariNAmazaktyupetAnAM skandhAnAmavAptiH zarIraparyA- sambaddhehi pattodaehi paropparaM baMdho kIrai tesi pti: / (dhava. pu. 1, pR. 255); prAgadapoggalesu poggalakkhaMdhANaM sarIrabaMdhaNasaNNA / (dhava. pu. 6, pR. aMtomuhutteNa sattadhAdusarUveNa pariNadesu sarIrapajja- 52-53); jassa kammassa udayeNa jIveNa saMbaddhANaM tI NAma / (dhava. pu. 14, pR 527) / 2. zarIra- vaggaNANaM aNNoNNaM saMbadho hovi saM kammaM sarIraparyAptiH saptadhAtutayA rasasya pariNamanazaktiH / baMdhaNaNAma / (dhava. pu. 13, pR. 364) / 2. zarI(sthAnAM. abhaya. vR. 72) / 3. khalabhAgaM tila- rArthAgatapudgalaskandhAnAM jIvasambandhA [ddhAnAM yaH khalopamAsthyAdisthirAvayastilatalasamAnaM rasabhAgaM padagalaskandhaH prAptodayairanyonyasaMzleSaNasambandhI rasa-rudhira-vasA-zukrAdidravyaM tadavayavapariNamanazakti- bhavati taccharIrabandhanaM nAmakarma / (malA. vR. 12, niSpattiH zarIraparyAptiH / (mUlA. va. 12-196) / 193) / 3. praudArikAdizarIrapudgalAnAM pUrva4. tilakhalopamaM khalabhAgaM asthyAdisthirAvayavarUpe- baddhAnAM badhyamAnAnAM ca sambandhakAraNaM zarIrabandhanaNa tailopamaM ca rasabhAgaM rudhirAdidravAyavarUpeNa pariNa- nAma / (samavA. vR. 42) / mayituM paryAptanAmakarmodayasahitasya pAtmanaH zakti- 1jIva se sambaddha hokara udaya ko prApta hue jina niSpatti: zarIraparyAptiH / (go. jI. ma.pra.116) pugalaskandhoM ke dvArA zarIra ke nimitta pAkara 5. tathA- (khala-rasabhAgena) pariNatapudagalaskandhAnAM jIva se sambaddha hae anya pudagalaskandhoM ke sAtha khalabhAgaM asthyAdisthirAvayavarUpeNa rasabhAgaM rudhi- paraspara meM sambandha kiyA jAtA hai una pudagalaskandhoM rAdidravAyavarUpeNa ca pariNamayitaM zaktiniSpattiH kA nAma zarIrabandhana hai| 3 jo pUrvabaddha aura vartazarIraparyAptiH / (go. jI. jI. pra. 119 kAtike. mAna meM bAMdhe jAne vAle praudArika prAdi zarIragata TI. 116) / pudgaloM ke sambandha kA kAraNa hai use zarIrabandhana 1tiloM ke khalabhAga ke samAna khalabhAgarUpa se nAmakarma kahate hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIraviveka] 1056, jaina-lakSaNAvalI [zalya zarIraviveka--1. zarIravivekaH zarIreNa nirU- natyAgaH / (yogazA. svo. viva. 3-153) / pyate / Xxx zarIreNa svazarIreNa svazarIropa- krama se bhojana kA jo tyAga kiyA jAtA hai usakA dravApariharaNam, zarIraM upadvavantaM naraM tiryaca devaM vA nAma zarIrasalekhanA thA zarIrasallekhanA hai| meM hastena nivArayati mA kRthA mamopadravamiti, daMza- zarIrAGgopAGganAma-1. jassa kammakkhaMdhassumazaka-vRzcika-bhujaMga-sArameyAdIm na hastena picchA- daeNa sarIrassaMgovaMgaNipphattI hojja tassa kammadyapakaraNena daNDAdibhirvA nApasArayati / chatra-piccha khaMdhassa sarIraMgovaMgaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. kaTakaprAvaraNAdinA vA na zarIrarakSAM karoti / / 54); jassa kammassudaeNa aTThaNhamaMgANamuvaMgANaM ca zarIrapIDAM mA kRthA ityAdyavacanam, mAM pAlayeti NipphattI hodi taM aMgovaMgaNAma / (dhava. pu. 13, pR. vA, zarIramidamanyadacetanaM caitanyena sUkha-duHkhasaMvedanena 364) / 2. yadudayAdaGgAnAM ziraHprabhatInAM upAvA'viziSTamiti vAcA vivekaH / (bha. prA. vijayo. GgAnAM ca agulyAdInAmavibhAgo bhavati taccharI166) / 2. svazarIreNa svazarIropadravApariharaNaM rAMgopAGanAma / (samavA. sU. 42, pR. 64) / shriirvivekH| zarIrapIDAM mama mA kRthA iti mAM jisa karmaskandha ke udaya se zarIra ke aMga aura pAlayeti vA pravacanam, shriirmidmnydcetnmityaadi| upAMgoM kI utpatti hotI hai usakA nAma zarIrAMgovacanaM vA vaacikH| (bha. prA. malA 166) / pAMga nAmakarma hai| 2 jisake udaya se zira prAdi 1zarIra yadi kisI prakAra ke upadrava se grasita aMgoM aura aMguli Adi upAGgoM kA vibhAga hotA hai to apane zarIra ke dvArA usakA pratIkAra na hai use zarIrAMgopAMga nAmakarma kahate hai| karanA; upadrava karane vAlA jo koI manuSya, tiyaMca zarIribandha-jIvapadesANaM jIvapadesehi paMcasarIathavA deva ho use 'mere Upara upadrava na karo' isa rehi ya jo baMdho so sarIribaMdho NAma / (dhava. pu. abhiprAya ke vaza hAtha se na rokanA; DAMsa, macchara, 14, pR. 37) / bicchU, sarpa va kuttA mAdi ko hAtha se va pIchI zrAdi jIva ke pradezoM kA jIva ke pradezoM ke sAtha tathA upakaraNa se athavA lakar3I prAdi ke dvArA nahIM pAMca zarIroM ke sAtha jo baMdha hotA hai use zarIrihaTAnA; chatra (chAtA), pIchI athavA caTAI prAdi bandha kahate haiN| or3hanI ke dvArA zarIra kI rakSA na karanA; isa sabako kAyika zarIraviveka kahA jAtA hai| 'mere zarIrI-sarIrameyassa asthi tti shriirii| (dhava. zarIra ko pIr3ita na karo' isa prakAra kA athavA pu. 1, pR. 120); zarIramasyAstIti shriirii| 'merI rakSA karo' isa prakAra kA vacana na bolanA (dhava. pu. 6, pR. 221); sarIrI NAma jIvA / tathA yaha zarIra bhinna, acetana evaM sukha-daHkha ke (dhava. pu. 14, pR. 224) / saMvedana kI vizeSatA se rahita hai, isa prakAra kahanA; zarIra jisake hotA hai use zarIrI (jIva) kahA yaha vAcanika zarIraviveka kahalAtA hai| jAtA hai| zarIrasaMghAtanAmakarma-jehi kammakkhaMdhehi udayaM zalya--1. zRNAti hinastIti zalyaM zarIrAnapattehi baMdhaNaNAmakammodaeNa baMdhamAgayANaM sarIra. pravezikANDAdipraharaNam, zalyamiva zalyam, tat yathA khaMghANaM madRttaM kIrade tesi sarIrasaMghAda- prANino vAdhAkaraM tathA zarIra-mAnasavAdhAhetutvAtkasaNNA / (dhava. pu. 6, pa. 53); jassa kammassa rmodayavikAraH zalyamityupacaryate / (sa. si.7-18)| udaeNa aNNoNNasaMbaddhANaM vaggaNANaM mattaM taM sarIra- 2. anekadhA prANigaNazaraNAcchalyam / vividhavedanAsaMghAdaNAmaM / (dhava. pu. 13, pR. 364) / zalAkAbhiH prANi gaNaM zRNAti hinastIti zalyam / udaya ko prApta jina pudagalaskandhoM ke dvArA baMdhana (ta. vA. 7, 18, 1) / 3. zraNAti hinastIti nAmakarma ke udaya se bandha ko prApta hue zarIragata zalyaM zara-kaNTakAdi zarIrAdipravezitena tulyaM pudgalaskandhoM kI mRSTatA (zuddhi yA cikkaNatA) yatprANino bAdhAnimittam / antaniviSTaM pariNAmakI jAtI hai unakA nAma zarIrasaMghAta nAmakarma hai| jAtaM tacchalyama / (bha. prA. vijayo. 1214) / zarIrasaMlekhanA-tatra zarIrasaMlekhanA krameNa bhoja- 4. yathA zarIrAnupravezikANDa-kuntAdipraharaNaM zarI
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ zalyazAstra ] riNAM bAdhAkaraM tathA karmodayavikAre zarIra mAnasabAghA hetutvAcchalyamiva zalyam / (cA. sA. pR. 4) / 5. zRNAti hinastIti zalyaM zarIrAnupravezikANDAdi, zalyamiva zalyaM karmodayavikAraH zarIra-mAnasa - bAghA hetutvAt / ( sA. gha. svo TI. 4-1) / 6. zRNAti vidhvaMsayati hinastIti zalyamucyate, vapuranupravizya duHkhamutpAdayati vANAdyAyudhaM zalyam, zalyamiva zalyaM prANinAM bAdhAkaratvAt zarIramAnasa-duHkhakAraNatvAt karmodayavikRtiH zalyamupacArAt / (ta. vRtti zruta. 7-18 ) / 1 zarIra meM praveza karane vAle bANa Adi jisa prakAra prANI ko pIr3ita karate haiM va isI se unheM zalya kahA jAtA hai usI prakAra zArIrika va mAnasika bAdhA ke kAraNa hone se karmodaya ke mAyA va mithyAtvAdi rUpa vikAra ko bhI zalya ke samAna hone se upacArataH zalya kahA jAtA hai / zalyazAstra - zalyaM bhUmizalyaM zarIrazalyaM ca, tomarAdikaM zarIrazalyam, asthyAdikaM bhUmizalyam, tasyApanayanakArakaM zAstraM zalyamityucyate / ( mUlA. vR. 6-33 ) / bhUmizalya aura zarIrazalya ke bheda se zalya do prakAra kI hai| isameM bANa Adi ko zarIrazalya tathA haDDI prAdi ko bhUmizalya kahA jAtA hai / isa zalya ke nikAlane ke upAya kA jisa zAstra ( zrAyurveda ) meM frepaNa kiyA gayA hai use zalyacikitsAzAstra kahate 1 zazI - sarvAtmanA kamanIyatvalakSaNamanvarthamAzritya candraH zazIti vyapadizyate / ( sUryapra malaya. bR. 105, pR. 2e2) / samasta rUpa se sundara va prahlAda janaka hone se candramA ko zazI kahA jAtA hai, yaha usakA anvarthaka nAma hai / zaMkara - 1. Xx X tvaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkaratvAt / ( bhaktAmara 25 ) / 2. za sukham, zrAtmanaH karmakakSaM dagdhvA sakalaprANinAM ca dharmatIrthaM pravartayitvA karotIti zaMkara: / (bRhatsva. TI. 71) / 3. XXX zaMkaro'bhisukhAvahAt / ( lATIsaM. 4 - 131) / 4. yena duHkhArNave ghore magnAnAM prANinAM dayA / saukhyamUlaH kRto dharmaH zaMkaraH parikIrtila. 133 1057, jaina- lakSaNAvalI [zAzvatAsaMkhyAta taH // ( prAptasva. 29 ) / 2 jo apane karmarUpa vana ko bhasma karake tathA dharmatIrtha kA pravartana karake samasta prANiyoM ke lie sukha ko karatA hai use zaMkara kahA jAtA hai / yaha prApta kA eka nAmAntara hai / zAkunika- zAkunika: zakunavaktA / ( nItivA. 14 - 28, pR. 174) / zakuna ke zubhAzubha ke sUcaka nimitta ke- zrAzraya se usake phala ke batalAne vAle ko zAkunika kahA jAtA hai / zATikA - vahuliyAhi pariyata [pAriyatta ] visara parihijja mANA sADiyA NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 41) / pAriyAtra deza meM vadhUTiyoM-- alpavayaska bahunoM ke dvArA jo pahinI jAtI haiM unheM zATikA kahA jAtA hai / zAnti - 1. 'zAnti' iti karmadAhopazamaH / (sUtrakR. sU. 3, 4, 20, pR. 101 ) / 2. zAntiyogAt tadAtmakatvAt tatkartRtvAdvA zAntiriti, tathA garbhasthe pUrvonnAzivazAntirabhUditi zAntiH / (yogazA. svo viva. 3 - 124 ) / 1 karmajanita santApa ke upazama kA nAma zAnti hai / 2 zAnti ke sambandha se, svayaM zAntisvarUpa hone se, zAnti ke pravartaka hone se, tathA garbhastha avasthA meM pUrva meM utpanna amaMgala ke upazAnta ho jAne se solahaveM tIrthaMkara 'zAnti' isa sArthaka nAma se prasiddha hue haiM / zAlAkika-zalAkayA nirvRttaM zAlAkikaM prakSipaTalAdyudghATanam / (mUlA. vR. 6-33 ) / salAI ke dvArA jo zrAMkha kI phulI zrAdi ko nikAlA jAtA hai use zAlAkika kriyA kahate haiN| zAzvatAnanta - jaM taM sassadANaMtaM taM dhammAdidavvagamaM / kudo ? sAsayatteNa davvANaM viNAsAbhAvAdo ! X XX anto vinAza:, na vidyate anto vinAzo yasya tadanantaM dravyam, zAzvatamanantaM zAzvatAnantam / ( dhava. pu. 3, pR. 15) / dharmAdidravyagata jo zranantatA - zravinazvaratA hai use zAzvatAnanta kahA jAtA hai / zAzvatAsaMkhyAta - dhammatthiyaM praghamatthiyaM davvapa
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAzvatI jinapratimA] 1058, jaina-lakSaNAvalI [zilAsaMstara desagaNaNaM paDucca egasarUbeNa sadvidamidi kaTu meM se baha eka hai| sadAsaMkhejjayaM / (ghava. pra.3. pR. 124) / zikSAvrata-zikSAya abhyAsAya vrataM zikSAvratama], dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM dravya dezAvakAzikAdInAM pratidivasAbhyasanIyatvAt / pradezoM kI gaNanA kI apekSA ekarUpa se avasthita xxx athavA zikSA vidyopAdAnama, zikSApradhAnaM haiM, prataH unheM zAzvatAsaMkhyAta kahate haiN| vrataM zikSAvratam, dezAvakAzikAdeviziSTazrutajJAnazAzvatI jinapratimA-zAzvatyastu prakAritA bhAvanApariNatatvenaiva nirvAhyatvAt / (sA. gha. svo. eva adhastiryagUz2alokAvasthiteSu jinabhavaneSu vartanta TI. 4-4) / iti / (yogazA. svo. viva.3-120, pR. 585) / zikSA kA artha abhyAsa athavA vidyA kA grahaNa hai, jo jinapratimAyeM kisI ke dvArA nirmita na hokara zikSA ke lie prathavA zikSA kI pradhAnatA se yakta jo adholoka, tiryagloka aura Urvaloka meM avasthita vrata grahaNa kiyA jAtA hai use zikSAvata kahate haiM / jinabhavanoM meM virAjamAna haiM ve zAzvatI jina- zikSita-tathA''cAryAde: samIpe zikSA grAhitAH pratimAyeM kahalAtI haiN| zikSitAH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 6, 16, pR. zAsanadevatA-yA pAti zAsanaM jaina sadyaH pratyUha- 145) / naashinii| sAbhipretasamRddhayarthaM bhUyAcchAsanadevatA // jinheM prAcArya prAdi ke samIpa meM zikSA grahaNa (pAcAradi. pR. 44 ud.)| karAI gaI hai ve zikSita kahalAte haiN| jo jaina zAsana kI rakSA karatI hai tathA vighna- zikhAcchedI-saMsArAgnizikhAcchedo yena jJAnAbAdhA ko dUra karatI hai vaha zAsanadevatA prabhISTa sinA kRtH| taM zikhAcchedinaM prAhuna tu muNDisamastasamRddhi ke lie hove| kam // (upAsakA. 875) / zAstra-1. prAptopajJamanullaMdhyamadRSTeSTa virodhakam / jisane jJAnarUpa talavAra ke dvArA saMsArarUpa agni tattvopadezakRtsAvaM zAstraM kApathaghaTTanam // (ratnaka. kI zikhA (jvAlA) ko naSTa kara diyA hai vaha &; nyAyAva. 6) / 2. pUrvAparavirodhAdidUraM hiMsAdya- vastutaH zikhAchedI kahalAtA hai, zira kI zikhA pAsanam / pramANadvayasaMvAdi zAstraM sarvajJabhASitam // ko muMDA kara muMDitamastaka hue vyakti ko yathArtha. (pU. upAsakA. 7) / taH zikhAchedI nahIM kahA jA sktaa| 1 jo prApta ke dvArA kahA gayA hai, kUvAdiyoM ziraHprakampitadoSa-dekho zIrSotkampitadoSa / dvArA prakhaNDanIya hai, jisameM pratyakSa va anumAna se 1. kAyotsargeNa sthito yaH ziraH prakampayati cAlavirodha sambhava nahIM hai, jo vastusvarUpa kA yathArtha yati tasya shirHprkmpitdossH| (mUlA. vR. 7, upadeSTA va samasta prANiyoM ke lie hitakara hotA 172) / 2. zIrSaprakampanaM nAma doSa: syAt / kiM hai use zAstra kahate haiN| vaha kumArga se-mithyAtva tat ? ziraH prakampitam / (ana. dha. svo. TI. mAdi se-bacAne vAlA hai| 8-118) / zAstradAna-likhitvA lekhayitvA vA sAdhubhyo 1jo kAyotsarga meM sthita hokara zira ko hilAtA dIyate zrutam / vyAkhyAyate'thavA svena zAstradAna hai usake ziraHprakampita nAmaka doSa hotA hai| taducyate // (pU. upAsakA. 67) / zilAsaMstara-viddhattho ya aphUDido NikkaMpo svayaM likhakara athavA anya se likhA kara jo sAdhanoM savvado asNstto| samapaTro ujjove silAmo hodi ke lie zAstra diyA jAtA hai, athavA jo usakA sNthaaro|| (bha. prA. 642) / vyAkhyAna kiyA jAtA hai, use zAstradAna kahate haiN| jo jalane, kaTa jAne athavA ghise jAne se vidhvasta zAsya-dekho ziSya / (prAsuka) humA ho, prasphuTita-phUTA na ho va zikSa-dekho shaikss| darAroM prAdi se rahita ho, sthira ho, saba pora zikSA-zikSA zrutAdhyayanam / (ana. gha. svo. TI. jIva jantuSoM ke saMsarga se rahita ho, aura samatala 7-98) / ho; aisA prakAza meM avasthita zilAmaya saMstara zruta ke adhyayana kA nAma zikSA hai| prAdi liGgoM (bichaunA) kSapaka ke lie yogya mAnA gayA hai /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilpakarmArya] 1056, jaina-lakSaNAvalI [zItaparISahajaya zilpakArya-1. rajaka-nApitA'yaskAra-kulAla- 1 jo bhavya 'mere lie hitakara kyA hai isakA suvarNakArAdayaH shilpkaaryaaH| (ta. vA. 3, 36, vicAra karatA hA duHkha se atizaya bhayabhIta rahatA 2) / 2.nirNajaka-divAkIAdayaH shilpkaaryaaH| ho, sukha kA abhilASI ho; zravaNa prAdi baddhi ke (ta. vRtti zruta. 3-36) / vaibhava-suzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNa, Uha, apoha, 1 dhobI, nAI, luhAra, kumhAra aura sunAra prAdi arthavijJAna aura tattvajJAna ina pATha baddhigaNoM sezilpakarmArya kahe jAte haiN| saMyukta ho; tathA jo suna karake va vicAra karake jo ziva-1. kalyANaM paramaM saukhyaM nirvaannpdmcyutm| sukhakara dayAmaya dharma yukti va prAgama se siddha hai sAdhitaM yena devena sa zivaH parikIrtitaH / / (bhAvasaM. use grahaNa karanevAlA ho; aisA prAgraha rahita vAma. 172) / 2. zivaM paramakalyANaM nirvANaM zAnta- ziSya dharmakathA ke sunane meM adhikRta hai-usake jo gamako makSayama / prAptaM maktipadaM yena saH zivaH parikI- sunane kA adhikArI mAnA gayA hai| titaH / / (prAptasva. 24) / bhakta, saMsAra se bhayabhIta, vinIta, dharmAtmA, baddhi2 jisa deva ne atizaya kalyANakAraka, zAnta aura mAn, zAntacitta, prAlasya se rahita aura ziSTAcAra pravinazvara muktipadako prApta kara liyA hai use ziva kA paripAlaka hotA hai, use ziSya kahA jAtA hai| kahA jAtA hai| yaha prApta ke aneka nAmoM meM se zItakSamA-dekho shiitpriisshjy| zItanAmakarma-evaM sesaphAsANaM pi vattavvaM (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM sIdabhAvo hodi zivikA- mANusehi vubbhamANA siviyA NAma / taM sIdaM nnaam)| (ghava. pu. 6, pa. 75) / (dhava. pu. 14, pR. 36) / jisa nAmakarma ke udaya se zarIragata pudagaloM ke jo manuSyoM ke dvArA le jAyI jAtI hai use zivikA zItatA hotI hai use zItanAmakarma kahate haiM / (pAlakI) kahate haiN| zItaparISahajaya-1. parityaktapracchAdanasya pakSima ziSTatva --1. ziSTatvam abhimatasiddhAntoktArtha vadanavadhAritAlayasya vRkSamUla-patha-zilAtalAdiSu tA, vaktuH ziSTatAsUcakatvaM vA / (samavA. vR. 35) / himAnIpatana-zItalAnilasampAte tatpratikAraprApti 2. ziSTatvaM vaktuH ziSTatvasUcanAt / (rAyapa. malaya. prati nivRttecchasya pUrvAnubhUtazItapratikArahetuvastUva.pR. 16) / nAmasmarato jJAnamAvanAgarbhAgAre vasataH zItavedanA1jo vacana abhISTa siddhAnta ke artha kA pratipAdaka sahanaM parikIrtyate / (sa. si. 6-6) / 2. zaityahotA hai, athavA jo vaktA kI ziSTatA kA sUcaka hetasannidhAne tatpratIkArAnabhilASAta saMyamaparipA. hotA hai vaha ziSTatva nAmaka atizaya se saMyukta lanaM shiitkssmaa| (ta. vA. 6, 6, 6); parityaktahotA hai| yaha vacana ke 35 atizayoM meM dasavAM hai| vAsasaH pakSivadanavadhAritAlayasya zarIramAtrAdhikaraziSTi -ziSTi sUtrAnusAreNa gaNasya zikSAdAnam / Nasya zizira-vasanta-jaladAgamAdivazAda (cA. sA. (ana. gha. svo. TI. 7-98) / 'dikAlavazAd') vRkSamUla-(cA. sA. 'le')pathi[tha-] mAgama ke anusAra gaNa ko zikSA denA, ise ziSTi guhAdiSu patitaprAleyalezatuSAralavavya tikara zizikahA jAtA hai / yaha prarhAdi liGgoM ke antargata hai| rapavanAbhyAhatamUrtastatpratikriyAsamarthadravyAntarAgnyAziSya - 1. bhavyaH kiM kuzalaM mameti vimRzan dhanabhisandhAnAnnArakaduHsahazItavedanA'smaraNAt taduHkhAd bhRzaM bhItimAn, saukhyaiSI zravaNAdibuddhivibhavaH praticikIrSAyAM paramArthavilopabhayAdvidyA-mantrISaghazrutvA vicArya sphuTam / dharma zarmakaraM dayAguNamayaM parNa-balkalatvak-tRNAjinAdisambandhAt vyAvattamanasaH yuktyAgamAbhyAM sthitam, gRhNan dharmakathAM zrutAvadhi- parakIyamiva dehaM manyamAnasya dhativizeSaprAvaraNasya kRtaH zAsyo nirastAgrahaH // (mAtmAnu. 7) / garbhAgAreSu dhUpapravekaprakara (cA. sA. 'pravekapuSpaprakara') 2. gurubhakto bhavAd bhIto vinIto dhArmika: sudhii| prarUpitapradIpaprabheSu varAMganAnavayauvanauSNaghanastanazAntasvAnto hyatandrAluH ziSTa: ziSyo'yamiSyate / / nitamba-bhujAntaratajitazIteSu nivAsaM suratasukha-rasA(kSatracU. 2-31) / kara- (cA. sA. 'sukhAkara'-) manubhUtamasAratvAvabodhA
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ zItaparISahajaya] 1060, jaina-lakSaNAvalI [zIlavrateSvanaticAra dasmarato viSAdavirahitasya saMyamaparipAlanaM zIta- tIrthakara ko zItala kahA gayA hai, tathA bhagavAn ke kSameti bhASyate / (ta. vA. 8,8,6; cA. sA. pR. garbha meM sthita hone para mAtA ke hAtha ke sparza se 46-50) / 3. zIte mahatyapi patati jIrNavasanaH pitA kA pUrvotpanna asAdhya pittadAha roga zAnta jito nAkalpyAni vAsAMsi parigalIyAt ho gayA thA, isase bhI ve zItala isa sArthaka nAma paribhuJjIta vA, nApi shiitaato'gni jvAlayet anya- se prasiddha hue| jvAlitaM vA nA''sevayeta, evamanatiSThatA zItaparISa- zItavedanA-dekho zItaparISahajaya / hajayaH kRto bhavati / (prAva. ni.hari, va. pR. 657) / zIrSAtkampitadoSa-dekho zira:prakampitadoSa / 4. zItaM tavayApekSA'(cAritramohanIya-vIryAntarA- bhUtAviSTasyeva zIrSa kampayataH sthAnaM zIrSotkampitayApekSAs)sAtodayAt prAvaraNecchAkAraNapudgalaska- doSaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / ndhaH, tasya sahanaM zItaparISahasahanam / (mUlA. bhUtAviSTa ke samAna kAyotsarga meM zira ko kaMpAte 5.5-57) / 5. protkampA himabhImazItapavanasparza- hue sthita honA, yaha eka zIrSotkampita nAmaka prabhinnAGgino yasmina yAntyatizItakhedamavazAH prAle- kAyotsarga kA doSa hai| yakAvi[keya] GginaH / tasminnasmarata: purA priyatamA- zIrSaprakampita - dekho ziraHprakampita / zleSAdijAtaM sukhaM yogAgAranirastazItavikRtenirvAma- zIla-1. xxx tatprati-(ahiMsAdivrataprati-) sastajjayaH // (prAcA. sA. 7-5) / 6. viSvak- pAlanArtheSu ca krodhAdivarjanAdiSu zIleSu xxxi cArimaruccatuSpathamito dhRtyekavAsA: patatyanvaGgaM ni- (sa. si. 6-24; ta. vA. 6, 24, 3) / 2. vadazi kASThadAhini hime bhAvAMstaducchedinaH / adhyA. parirakkhaNaM sIlaM NAma / (dhava. pu. 8, pR. 82) / yannadhiyannadhogatihimAnyartIrdurantAstapobahistaptani- 3. zIlaM brahmacarya samAdhirvA / (samavA. vR. 146, jAtmagarbhagRhasaMcArI muni rmodate // (ana. gha. 6, pR. 117) / 4. zIlaM mdy-maaNs-nishaabhojnaadi61)| 7. zaityahetusannidhAne tatpratIkArAnabhilA- parihArarUpa: samAcAraH / (yogazA. svo. viva. Sasya nirmamasya pUrvAnubhUtoSNamasmarato viSAdarahitasya saMyamaparipAlanArthaM shiitkssmaa| (bhArA. sA. viva. 2-40) / 5. zIlaM sAvadyayogAnAM pratyAya TI. 40 / naM nigadyate / (tri. za. pu. ca. 1, 1, 187) / jisane vastrAdirUpa prAvaraNa kA parityAga kara 1 ahiMsA Adi vratoM ke paripAlana ke nimittabhata diyA hai, pakSI ke samAna jisakA koI nizcita krodha sAdi ke parityAga grAdi ko zIla kahA jAtA sthAna nahIM hai; jo vRkSa ke mUla meM, mArga meM va hai| 2 vratoM kI rakSA ko zIla kahate haiN| 3 brahmazilAtala para barpha ke girane va zIta havA ke calane carya athavA samAdhi kA nAma zIla hai| para usake pratIkAra ko kAraNabhUta agni Adi zolavateSvanaticAra ---1. ahiMsAdiSu vrateSu tatpravastanoM kA smaraNa nahIM karatA hai| tathA jo jJAna tipAlanArthaSu ca krodhavarjanAdiSu zIleSu niravadyA bhAvanArUpa garbhagRha meM rahatA hai vaha zItavedanA kA vRttiH zIlavateSvana ticaarH| (sa. si. 6-24) / sahane vAlA hotA hai| 2. cAritravikalpeSu zIlavateSu niravadyA vRtti: zItayoni-zItaH sparzavizeSaH, tena yuktaM yad dravya sholvtessvnticaarH| ahiMsAdiSu vrateSu tatpratitadapi zItamucyate / (ta. vRtti zruta. 2-32) / / pAlanArtheSu ca krodhavarjanAdiSu zIleSu niravadyA vRttiH zIta sparza se yukta yonipradeza ko zItayoni kahA kAyavAGmanasAM zIlavrateSvanaticAra iti kathyate / jAtA hai| (ta. vA. 6, 24, 3) / 3. hiMsAliyacojjAbaMbhazItala-sakalasattvasantApaharaNAcchItalaH, tathA pariggahehito viradI vadaM NAma, badaparirakkhaNaM solaM garbhasthe bhagavati pituH pUrvotpannAcikitsyapittadAho NAma, surAvANa-mAMsabhakkhaNa-koha-mANa-mAyA lohajananIkarasparzAdupazAnta iti zItalaH / (yogazA. hassa-rai-soga-bhaya duguMcchitthi-purisa-NavaMsayaveyAparisvo. viva. 5-124) / ccAgo adicAro; edesi viNAso NiradicAro samasta prANiyoM ke santApa ke dUra karane se dasaveM saMpuNNadA, tassabhAvo nnirdicaardaa| (ghava, pu. 8,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukra 1061, jaina-lakSaNAvalI [zuklavarNanAmakarma pR. 82) / 4. zIlavatarakSAyAM kAya-manovacanavRtti- manaso'tyantasthiratA yoganirodhazceti / (samavA. ranavadyA / vedyo mArgodhuktaH sa suddhazIlabateSvanati- vR. 4) / 10. niSkriya karaNAtItaM dhyAna-dhAraNacAraH / / (ha. pu. 43-134) / 5. saccAritravi- vajitam / antarmukhaM ca yaccitta tacchuklamiti paThakalpeSu vrtsholessvshesstH| niravadyAnuvRttiryAMnati- yate / / (jJAnA. 4, pR. 431) / 11. niSkriya karacAraH sa teSu vai / / (ta. zlo. 6-24) / 6. ahiMsA- NAtItaM dhyAna-dhyeyavivajitam / antarmukhaM ca yada diSu vrateSu tatparipAlanArtheSu ca krodhavarjanAdiSu dhyAnaM tacchuklaM yogino viduH // (ni. sA. vR. 86 zIleSu niravadyA vRttiH kAyavAGmanasA vratazIleSva- ud.)| 12. kaSAyarajasaH kSayAdupazamAdvA prtismynticaarH| (cA. sA. pR. 25) / 7. ahiMsAdiSu mAvirbhavadbhiryathottaraM zucibhiH saMyamavikalpalakSaNavrateSu tatparipAlanArtha ca krodhAdivarjanalakSaNeSu zI- rguNaH sambadhyamAnatvAcchuklamiti vyapadizyate / (bha. leSu anavadyA vRttiH zIla vrateSvana ticaarH| (ta. prA. mUlA. 1666) / 13. malarahitAtmapariNAmovRtti zruta. 6-24) / dbhavaM zuklam / (bhAvaprA. 78) / 1ahiMsA prAdi vratoM aura unake saMrakSaNa ke kAra- 1 jisa dhyAna meM pavitratA gaNa kA saMyoga hai use NabhUta krodhakaSAya prAdi ke parityAga prAdi rUpa zukladhyAna kahA jAtA hai| 3 saMkleza rahita pari. zoloM ke viSaya meM jo nidoSa pravRtti kI jAtI hai NAma ko zukladhyAna kahA jAtA hai| athavA jo use zIla-vrateSvanaticAra kahA jAtA hai| yaha tIrtha- ATha prakAra ke karmarUpa raja (dhUli) ko zuddha kara prakRti ke bandha ke kAraNoM ke antargata hai| karatA hai use zukladhyAna kahA jAtA hai| zukra-zukraM reto majjAsaMbhavam / (yogazA. svo. zuklalezyA-1. Na kuNeI pakkhavAyaM Na vi ya viva. 4-72) / NidANaM samo ya samvesu / Natthi ya rAmro doso ho majjA se jo vIrya nAmaka dhAtu banatI hai use zukra vi hu sukkalessassa // (prA. paMcasaM. 1-152; dhava. kahA jAtA hai| pu. 1, pR. 36 0 ud.; dhava. pu. 16, pR. 42 ud.; zukladhyAna ---1. zuciguNayogAcchuklam / (sa. go. jI. 517) / 2. vaira-rAga-mohaviraha-ripudoSAsi. 6-28; ta. ilo. 6-28) / 2. zaciguNayo- grahaNa-nidAnavarjana - sarvasAvadyakAryArambhaudAsInya-zregAcchuklam / yathA maladravyApAyAt zuciguNayogA. yomArgAnuSThAnAdi zuklalezyAlaThANam / (ta. vA. 4. cchuklaM vastraM tathA tadguNasAdhAvAtmapariNAmasva- 22, 10) / 3. kasAyANu bhAgaphaddayANamudaya mAgadArUpamapi zuklamiti nirucyate / (ta. vA. 6, 28, NaM jahaNNaphayappahuDi jAva ukkassaphaddayA tti tthi4)| 3. sukkaM asaMkiliTrapariNAma avihaM vA dANaM chabbhAgavihattANaM paDhamabhAgo madatamo, tadukammarayaM sodhati, tamhA sukkaM / (dazave. ca. pR. daeNa jAdakasAno sukkalessA NAma / (dhava. pu. 7, 29) / 4. zodhayatyaSTaprakAraM karmamalaM zucaM vA pR. 104); ahiMsAisu kajjesu tibvujjama sukkaklamayatIti zuklam / (dhyAnaza. hari. vR. 5; lessA kuNai / / (dhava. pu. 16, pR. 462) / 4. nisthAnAM. abhaya. vR. 247) / 5. zuklaM zucitvasamba- nidAno'nahaMkAraH pakSapAtojjhito'zaThaH / rAga-dveSandhAcchaucaM dossaadypoddhtaa| (ha. pU. 56-53) / parAcIna: zukla lezya: sthiraashyH|| (paMcasaM. amita. 6. kaSAyamalavizleSAcchaklazabdAbhidheyatAm / upe- 1-281) / 5. sarvatrApi zamopeta tyaktamAyA-niyivadidaM dhyAnaM sAntabhaida nibodha me / / (ma. pu. 21, daankH| rAga-dveSavyapetAtmA syAta prANI shuklle166)| 7. zuciguNayogAcchuklaM kaSAya-rajasaH zyayA // (bha. pA. mUlA. 1608 ud.) / kSayAdupazamAdvA / mANikya zikhAvadidaM (jJAnA. 'vai- 1 pakSapAta na karanA, nidAna na karanA--pAgAmI DaryamaNi zikhA iva') sunirmalaM ni:prakampaM ca // kAla meM bhoga kI AkAMkSA na karanA, samasta (tattvAnu. 222; jJAnA. pR. 431) / 8. jattha prANiyoM meM samatA kA bhAva rakhanA tathA rAga-dveSa guNA suvisuddhA uvasama khamaNaM ca jattha kmmaannN| va moha se rahita honA; ye zuklalezyA ke lakSaNa lessA vi jattha sukkA taM sukka bhaNNade jjhANaM // haiN| (kAtike. 483) / 6. zukla pUrvagatazrutAvalambanena zuklavarNanAmakarma- evaM sesavaNNANaM pi attho
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuci] . 1062, jaina-lakSaNAvalI [zuddhaparihAra vattavvo (jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM nitIraNam / / (ta. zlo. 1, 33, 41) / sakkilavaNNo uppajja di taM sukkilvnnnnnnaam)| saMsAra meM sukha sata, kSaNika va zaddha hai; isa prakAra jisa karma ke udaya se zarIragata pudagaloM meM zukla- zuddha dravyArthaparyAyanaigamanaya kI apekSA kahA jAtA hai| varNa utpanna hotA hai usakA nAma zuklavarNanAma- zuddhadravyAthikanaya--1. karmopAdhinirapekSaH zuddhakarma hai| dravyAthikaH, yathA saMsArI jIvaH siddhasadaka shuddhaatmaa| zuci-xxx kaH zuciriha yasya mAnasaM (pAlApapa. pR. 214) / 2. zuddhaM paryAyamalakalaMkazuddham / (prazno . ra, 5) / vikalaM dravyamevArtho'syAstIti zuddhadravyAthikaH / zaci use kahA jAtA hai, jisakA mana zaddha hotA hai| (siddhivi. vR. 7, pR. 669) / zuddha-1. vacanArthagatadoSAtItatvAcchuddhaH siddhAntaH / 1 karma kI upAdhi se rahita zuddha dravyAthika naya (Sava. pu. 13, pR. 286) / 2. mithyAtva-rAgAdi kA udAharaNa yaha hai- jaise saMsArI jIva siddha ke samastavibhAvarahitatvena shuddhH| (ba. dravyasaM. TI. samAna zuddha prAtmA hai| 2 jo naya paryAyarUpa mala kalaka se rahita hokara dravya ko hI pramakhatA se viSaya 27) / 3. zuddhaH dravya-bhAvakarmaNAmabhAvAtparamavizuddhisamanvitaH / (samAdhi. TI. 6) / 4. manaH zuddhaM karatA hai use zuddhadravyAthikanaya kahate haiN| bhavedyasya sa zuddha iti bhASyate / (nItisA. 6) zuddhadravyAthisaMgraha-1. tatra sattAdinA yaH sarva sya paryAya-kalaMkAbhAvena advaitatvamadhyavasyeti zuddhadra1jo sandarbha zabna va arthagata doSoM se rahita hotA hai vaha zuddha kahalAtA hai| yaha eka zruta kA paryAya vyAthika saMgrahaH / (dhava. pu. 6, pR. 170) / 2. tatra zuddhadravyAthikaH paryAya-kalaMkarahitaH bahubhedaH saMgrahaH / nAma hai| 2 mithyAtva evaM rAgAdi samasta vibhAvoM se jo rahita hotA hai use zuddha kahA jAtA hai| (jayadha. 1, pR. 216) / 1jo paryAya ke kalaMka se rahita hokara- use viSaya zuddhakopahita-1. suddhagovahidaM-zuddhana niSpAvA na karake-sattA prAdi ke dvArA sabake dvaita ke prabhAva dibhiramizraNenAnnena uvahidaM saMsRSTaM zAka-vyaJja svarUpa ekatva ko viSaya karatA hai use zuddhadravyAnAdikam / (bha. prA. vijayo. 220) / 2. suddhago thikasaMgraha kahate haiN| vahida- zuddhena niSpAvAdyasaMsRSTenAnnenopahitaM saMsRSTaM zuddhadhyAna-kSINe rAgAdisantAne prasanne cAntazAka-vyaJjanAdikaM vA, yadi vA zuddhena kevalena kena rAtmani / yaH svarUpopalambhaH syAt sa zuddhAkhyaH jalenopahitaM kUram / (bha.pA. mUlA. 220) / prakIrtitaH / / (jJAnA. 3-31, pR. 67) / 2 zuddha niSpAva (dhAnyavizeSa) prAdi ke saMsarga se rAgAdi kI paramparA ke naSTa ho jAne para jaba rahita anna se upahita, athavA saMsaSTa zAka vyaJja antarAtmA prasanna hotA hai taba jo prAtmasvarUpa kI nAdi ko zuddhagopahita mAnA jAtA hai| athavA 'ka' prApti hotI hai use zaddhadhyAna kahA gayA hai / kA prartha jala hotA hai, tadanusAra kevala zuddha jala se / zaddhanaya- dekho sattAgrAhaka zuddhanaya / upahita bhAta prAdi ko zuddhakopahita jAnanA zuddhaparihAra-yat vizuddhaH san paMcayAmamanuttaraM caahie| dharma pariharati karoti, parihArazabdasya paribhogezuddhagovahita-dekho zuddhakopahita / 'pi vartamAnatvAt, sa zuddhaparihAra: zuddhasya sataH zuddhacetanA-1. jIvasya jJAnAnubhUtilakSaNA zuddha- parihAra: paMcayAmamanuttaraM dharmakaraNaM zuddhaparihAra cetanA / (paMcA. kA. amRta. vR. 16) / 2. zuddhA iti / (vyava. bhA. malaya. vR. pR. 11) / / syAdAtmanastattvam xxx / (paMcAdhyA. 2, vizuddhi ko prApta hokara jo anupama pNcyaam-hi193)| sAdi pAMca mahAva tarUpa sarvazreSTha-dharma ko kiyA 1 jJAna kA anubhava karanA, yaha zuddhacetanA kA jAtA hai, isakA nAma zuddhaparihAra hai / yadyapi parilakSaNa hai| hAra zabda kA prasiddha artha parityAga hai, para ukta zuddhadravyArthaparyAyanaigama-zuddhadravyArthaparyAyanagamo- zabda paribhoga artha meM bhI pAyA jAtA hai| yahAM 'sti paro yathA / satsukhaM kSaNikaM zuddhaM saMsAre'smi yahI artha vivakSita rahA hai|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhaparyAyAthikanaya 1063, jaina-lakSaNAvalI [zubhacayoM zuddhaparyAyAthikanayaM-sattAgauNatvenotpAda vyayagrA- balambana, rAga, dveSa, mUDhatA, bhaya, parigraha, rAga, zalya hakasvabhAvo'nityazuddha dravyAthikanayaH, yathA-samayaM kAma, krodha, mAna aura mada ina samasta doSoM se samayaM prati paryAyA vinAzinaH / (pAlApapa. pU. rahitaM hone ke kAraNa zuddha kahA jAtA hai / 215) / zuddhi-1. zuddhizca cittaprasAdalakSaNA / (prAva. jo sattA ko gauNa karake utpAda-vyaya svarUpa anitya ni. hari. va. 1243, pR. 562) / 2. jJAna-darzanAzuddha dravya ko viSaya karatA hai use anitya zuddhadravyA- varaNavigamAdamalajJAna-darzanAvibhUtiH zuddhiH / (yuktyathikanaya kahate haiN| jaise paryAya pratyeka samaya naSTa / maiM. TI. 4) / 3. sakalakarmApAyo hi shuddhiH| (bha. hone vAlI haiN| mA. vijayo. TI. 7) / zuddhasaMgraha ---1. avare paramavirohe sarva asthitti 1 citta kA prasanna rahanA, yahI zuddhi kA lakSaNa hai| suddhsNghnno| (la. nayaca 36) / 2. avaropparama- 2jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke vinaSTa ho jAne virohe savvaM atthitti suddhasaMgahaNe / (dravyasva. pra. se jo nirmala jJAna aura darzana kA prAvirbhAva hotA nayaca. 208) / hai use zaddhi kahA jAtA hai| 2 paraspara ke virodha se rahita 'saba hai' isa prakAra zuddhopayoga-zramaNa- 1. suvididapadatthasutto saMjamakA jisakA viSaya hai, arthAt jo sattA sAmAnya ko tavasaMjudo vigadarAgo / samaNo samasuha-dukkho bhaNido viSaya karatA hai, use zuddhasaMgrahanaya kahA jAtA hai| suddhovanogo tti / / (prava. sA. 1-14) / 2. karmAzuddhasaMprayoga-ahaMdAdiSu bhagavatsu siddhi sAdhanI- dAnakriyArodha: svarUpAcaraNaM ca yat / dharmaH zuddhopabhUteSu bhaktibalAnurajitA cittavRttiratra zuddhasaMpra- yogaH syAtsaSa cAritrasaMjJikaH // (lATItaM. 4, yogaH / (paMcA. kA. amRta. va. 165) / 263) / 3. zuddhAtmajJAnadakSa: zrutanipuNatirbhAvasiddhi ke kAraNabhUta arahaMta prAdi parameSThiyoM ke darzI purApi, cAritrAdiprarUDho vigatasakalasaMklezaviSaya meM jo guNAnurAgarUpa bhakti se anuraMjita bhAvo munIndraH / sAkSAcchuddhopayogI sa iti niyamamana kA vyApAra hotA hai use zuddhasaMprayoga kahate haiN| vAcAvaghAryeti samyakkarmadhno'yaM sukhaM syAnnayavibhazuddhAtmA-1. NiiMDo NiiMdo Nimmamo Nikkalo janato (?) sadvikalpo'vikalpaH / (adhyAtmaka. nniraalNbo| NIrAgo Niddoso NimmUDho Nibbhayo 3-18) / appA // NiggaMtho NIrAgo Nissallo sayaladosa- 1 jisane padArthoM ke prarUpaka sUtra (paramAgama) ko Nimmukko / NikkAmo Nikkoho NimmANo Nimma- bhalI bhAMti jAna liyA hai, jo tapa va saMyama se do appA / (ni. sA. 43-44) / 2. yo hi yukta hokara rAga se rahita hai, tathA sukha va duHkha meM nAma svataHsiddhatvenAnAdirananto nityodyoto viza- samAna rahatA hai use zuddhopayogI zramaNa kahA jAtA dajyotirjJAyaka eko bhAvaH sa saMsArAvasthAyAmanAdibandhaparyAya nirUpaNayA kSIrodakavatkarmapudgalaH samame- zubhakAyayoga-1. ahiMsA'steya-brahmacaryAdi: zubhakatve'pi dravya svabhAvanirUpaNayA durantakaSAyacakrodaya- kAyayogaH / (ta. vA. 6, 3) / 2. prANirakSaNAvaicitryavazena pravarttamAnAnAM puNya-pApanivartakAnAmu- caurya brahmacaryAdiH zubhaH kAyayogaH / (ta. vRtti dhruta. pAttavaizvarUpyANAM zubhAzubhabhAvAnAM svabhAvenApariNa- 6-3) / manAt pramatto'pramattazca na bhavatyeSa evAzeSadravyAnta- 1 hiMsA na karanA, corI na karanA aura brahmacarya rabhAvebhyo bhinnatvenopAsdhamAna: zuddha itybhilpyte| kA paripAlana karanA; ityAdi yaha zubha kAyayoga (samayaprA. amRta. va. 6) / 3. suddho jIvasahAvo kahalAtA hai| jo rahiyo davva-bhAvakammehiM / so suddhaNicchayAdo zubhacaryA-prarahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAsamAsino suddhaNANIhi // (dravyasva. pra. nayaca. bhijuttesu / vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA 114) / bhave cariyA / / (prava. sA. 3-46) / 1 prAtmA ko svabhAvataH zuddha hokara manadaNDa prAdi yadi zramaNa avasthA meM parahanta prAdi meM guNAnurAga tIna prakAra ke daNDa, prAkulatA, mamatA, zarIra, parAla rUpa bhakti hai tathA pravacana (mAgama yA saMgha) meM jo
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha-taijasasamudghAta | prabhiyukta haiM aise prAcArya, upAdhyAya va sAdhu ke viSaya meM vAtsalyabhAva rahatA hai to ise zubhayuktacaryA - zubha rAga se yukta cAritra - kahA jAtA hai / zubha-taijasasamudaghAta - dekho prazasta niHsaraNaja| lokaM vyAdhi-durbhikSyAdipIDitamavalokya samutpannakRpasya paramasaMyamanidhAnasya maharSermUlazarIramatyajya zubhrAkRtiH prAgukta (dIrghatvena dvAdaza yojanapramANaH sUcyaMgula saMkhyeya bhAgamUlavistAro navayojanAvistAra: ) dehapramANapuruSo [dakSiNaskandhAnnirgatya ] dakSiNa pradakSiNena vyAdhi duniyAdikaM sphoTayitvA punarapi svasthAne pravizati zraso zubharUpastaijasasamudghAtaH / (bR. dravyasaM. TI. 10; kArtike. TI. 176) / loka ko vyAdhi va durbhikSa se pIr3ita dekhakara jisa maharSi ke dayA bhAva utpanna huA hai tathA jo utkRSTa saMyama kA paripAlana karane vAlA hai usake mUla zarIra ko na chor3akara dAhine kaMdhe se jo bAraha yojana lambA aura sUcyaMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa mUla vistAra vAlA va nau yojana mANa agra vistAra vAlA puruSa nikala karake dakSiNa-prakSiNakrama se yukta vyAdhi va durbhikSa zrAdi ko dUra karatA humrA phira apane sthAna meM praviSTa ho jAtA hai use zubha taijasasamudghAta kahA jAtA hai| zubhadhyAna-suvisuddha rAya-doso bAhirasaMkappavajjizrI dhIro / eyaggamaNo saMto jaM citai taM pi suhajjhANaM / / sasarUvasamubbhAso NaTTamamatto jididino saMto / appANaM citato suhajjhANaramro have sAhU // (kArtike. 480-81 ) | jo rAga-dveSa se sarvathA rahita hokara pratizaya vizuddhi ko prApta hotA huprA bAhya zarIra evaM strI, putra va dhana sampatti zrAdi cetana pracetana padArthoM ke saMkalpa vikalpase rahita ho cukA hai, jise apane svarUpa kA prAbhAsa ho cukA hai, mamatva bhAva se jo rahita humrA hai; tathA jo indriyoM para vijaya prApta kara cukA hai; aisA sAdhu ekAgracitta hokara jo kucha bhI vicAra karatA hai vaha usakA zubha dhyAna mAnA jAtA hai / usI meM vaha rata rahatA hai / zubhanAma - 9. yadudayAdramaNIyatvaM tacchubhanAma / ( sa. si. 8-11; ta. ilo. 8-11) / 2. yadudayAda ramaNIyatvaM tacchubhanAma / yadudayAd dRSTaH zruto [ zubhayoga vA ramaNIyo bhavatyAtmA tacchubhanAma / (ta. vA. 8, 11, 27) / 3. jassa kammassa udaeNa aMgovaMgaNAmakammodaya jaNidayaM gANamuvaMgANaM ca suhattaM hodi taM suhaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 64); jassa kammassudaeNa cakkavaTTi baladeva vAsudevattAdiriddhINaM sUcayA saMkhaMkusAraviMdAdazro aMga-paccaMgesu uppajjaMti taM suhaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 365 ) / 4. yadudayAdaGgopAGganAmakarmajanitAnAmaMgAnAmupAGgAnAM ca ramaNIyatvaM tacchubhanAma / ( mUlA. vR. 12 - 166 ) / 5. yatazca ziraHprabhRtInAM zubhAnAM (niSpattirbhavati ) tacchubhanAma / (samavA. abhaya vR. 42 ) / 6. tathA yadudayAnnAbheruparitanA avayavAH zubhAH jAyante tat zubhanAma / ( prajJApa. malaya. vR. 163, pR. 474) / 7. ramaNIyatvakAraNaM zubhanAma / ( bha. prA. mUlA. 2124) / 8. yadudayAt ramaNIyA mastakAdiprazastAvayavA bhavanti tacchubhanAma / ( go . ka. jI. pra. 33 ) / 6. yadudayena ramaNIyo bhavati tacchubhanAma / (ta. vRtti zruta. 8-11 ) / 1 jisake udaya se zarIra ramaNIya hotA hai use zubha nAmakarma kahate haiM / 3 jisa karma ke udaya se aMga aura pratyaMgoM meM cakravatitva, baladevatva zraura vAsudevatva prAdi RddhiyoM ke sUcaka zaMkha, aMkuza aura kamala zrAdi cihna hote haiM use zubha nAmakarma kahA jAtA hai 5 jisake nimitta se zira zrAdi uttama aMga- upAMgoM kI utpatti hotI hai vaha zubha nAmakarma kahalAtA hai / 1064, jaina-lakSaNAvalI zubha manoyoga - 1 tataH (vadha cintanerSyAsUyAdirUpAdazubhamanoyogAt ) viparItaH zubhaH / ( sa. si. 6- 3 ) / 2. tato'nantavikalpAdanyaH zubhaH / tasmAdanantavikalpAdazubhayogAdanya: zubhayoga ityucyate / tadyathA - XXX grahaMdAdibhakti taporuci zrutavinayAdiH zubho manoyoga: / (ta. vA. 6, 3, 2 ) / 3. zradAdibhaktistaporuciH zrutavinayAdizca zubho manoyogazceti / (ta. vRtti zruta. 6-3 ) / 2 arahanta va prAcArya zrAdi kI bhakti, tapa meM ruci aura zruta kA vinaya ityAdi zubha manoyoga ke lakSaNa haiM / : 1. zubhapari zubhayoga - dekho zubhamanoyoga | NAmanirvRtto yogaH zubhaH / ( sa. si. 6-3 ) / 2. samyagdarzanAdyanuraMjito yogaH zubho vizuddhayaMgatvAt /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zubha vAgyoga 1065, jaina-lakSaNAvalI [zRMga (ta. zlo. 6-3) / 3. zubhapariNAmanivRtto niSpa- 1 guru ke Adeza ke sunane kI icchA ko tathA nno yogaH zubhaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 6-3) / unakI vaiyAvRtti prAdi ko suzrUSA kahate haiN| 1 zubha pariNAmoM se jo yoga utpanna hotA hai use zUdra-1. je nIyakammanirayA, parapesaNakArayA zubha yoga kahate haiN| niyayakAlaM / te honti suhavaggA bahubheyA ceva zubha vAgyoga - 1. satya-hita-mitabhASaNAdiH logammi / (paumaca. 3-117) / 2, zudrAH zizubho vAgyogaH / (ta. vA. 6, 3, 2) / 2. satya- lpAdisambandhAt Xxx // (ha. pu. 6-36) / hita-mita-mRdubhASaNAdiH zubho vAgyogaH / (ta. vRtti 3. teSAM zuzrUSaNAcchUdrAH XXX / (ma. pu. 16, zruta. 6-3) / 185); Xxx zUdrA nyagvRttisaMzrayAt / / (ma. 1 satya, hitakara aura parimita bhASaNa prAdi ko pu. 38-46) / 4. zuzrUSante trivarNI ye bhANDa-bhUSAzubha vAgyoga (vacanayoga) kahA jAtA hai| mbarAdibhiH / (dharmasaM. zrA. 6-232) / zubhAsrava-manovAkkAyakarmabhiH zubhairazubharAsravaH 1 jo nIca kArya meM nirata hokara niyata samaya taka xxx / (siddhivi. vR. 4-6, pR. 255) / dUsaroM kI prAjJA ke anusAra kArya kiyA karate haiM ve zubha, mana, vacana aura kAya kI kriyA kA nAma zadra kahalAte haiN| 2 jo zilpa Adi kArya ko zubhAsrava hai| kiyA karate haiM unheM zUdra kahA jAtA hai| zubhopayoga-1. jo jANAdi jiNide pecchadi zUnyadhyAna-1. jattha Na jhANaM jheyaM jhAyAro Neva siddhe tadheva anngaare| jIve ya sANakaMpo uvayogo citaNaM kipi / Na ya dhAraNAviyappo taM suNNaM suThTha so suho tassa / / (prava. sA. 2-65) / 2. vizi- bhAvijjA // (prArA. sA. 78) / 2. rAyAIhiM STakSayopazamadazAvidhAntadarzana-cAritramohanIyapUdaga- vimukkaM gayamohaM tattapariNadaM NANaM / jiNasANammi lAnuvRttiparatvena parigRhItazobhanoparAgatvAta parama- bhaNiyaM suNNaM iya erisaM muNaha // iMdiyavisayAdIdaM bhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvarAhatsiddha - sAdhuzraddhAne amaMta-taMtaM adheya-dhAraNayaM / NahasarisaM pi Na gayaNaM samastabhUtagrAmAnukampAcaraNe ca pravRttaH zubha upyogH| taM suNNaM kevalaM gANaM / / (jJA. sA. padma. 41-42) / (pra. sA. amRta. va. 2-65) / 1 jisa dhyAna meM dhyAna, dhyeya aura dhyAtA 1 jo jIva jinendroM ko jAnatA hai, siddhoM va gRha ke kA kucha bheda nahIM rahatA; cintana bhI kucha nahIM tyAgI muniyoM ko dekhatA hai-una para zraddhA rakhatA rahatA hai, tathA dhAraNA kA vikalpa bhI nahIM rahatA hai, tathA samasta jIvoM ke viSaya meM dayAlutA kA hai use zUnyadhyAna jAnanA caahie| vyavahAra karatA hai usakA jo isa prakAra kA upayoga zUnyavargaNA-suNNAmro NAma paramANuvirahidavaggahotA hai use zubha-upayoga kahate haiN| nnaao| (dhava. pu. 14, pR. 136) / zuSira-1. vaMza-zaMkhAdinimittaH saussirH| (sa. paramANu se rahita vargaNAnoM ko zUnyavargaNAyeM kahA si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 5) / 2. zuziraM jAtA hai| vaMzasambhUtaM xxx / (padmapu. 24-20) / 3. zu- zUra-kaH zUro yo lalanAlocanavANarna ca vyathiSiraM zaMkha-kAhalAdi / (rAyapa. pR. 66) / taH // (prazno . ra. 8) / 1 bAMsa va zakha prAdi se jo zabda utpanna hotA hai jo striyoM ke netrarUpa vANoM se pIr3ita nahIM hotA use zoSira yA zuSira kahate haiN| 3 zaMkha va kAhala hai use vastutaH zUra samajhanA caahie| prAdi se utpanna hone vAle zabda ko zuSira kahA zRMkhalita doSa-zRGkhalAbaddhavat pAdau kRtvA jAtA hai| / zRMkhalitaM sthitiH / (ana. dh.8-114)| . zuzrUSA-1. gurorAdezaM prati zrotumicchA zuzrUSA, sAMkala se baMdhe hue ke samAna pAMvoM ko karake kAyogurvAderveyAvRttyamityarthaH / (sUtrakR. sU. zI. va. 1, 6, tsarga meM sthita hone para zRkhalita nAma kA doSa 33) / 2. zuzrUSA shrotumicchaa| (yogazA. svo. hotA hai / viva. 1-51) / zRMga-zRGgam aho kAyaM kAya ityAdyAvartAnuccA. __ la. 134
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ zeSanisphoTita] 1066, jaina-lakSaNAvalI [zoka rayato lalATamadhyadezamaspRzataH ziraso vAma-dakSiNe pRthagbhUta zilAnoM meM athavA ukhAr3I gaI zilAnoM zRGge spRzato vandanakaraNam / (yogazA. svo. viva. meM jo parahanta prAdi pAMca lokapAloM kI prti3-130)| mAeM utkIrNa kI jAtI haiM, ise zailakarma kahA 'graho kAyaM kAyaH' isa prakAra prAvatoM kA uccAraNa jAtA hai| karate hue mastaka ke madhya bhAga ko na chUkara zira zailezI-1. seleso kira mairU selesI hoi jA kevAyeM aura dakSiNa sIMgoM kA sparza karate hue tahA'calayA / houM ca aseleso selesI hoi thirabandanA karanA, yaha vandanA kA zRga nAmaka caubI- yAe / ahavA selubba isI selesI hoi so u thirasavAM doSa hai| yAe / seba alesI hoI selesIho alovAyo / / zeSanisphoTita-zeSaH nisphoTitaH pita-mAtR- sIlaM va samAhANaM nicchayo savvasaMvaro soya / guru-mahattarAdibhirananujJAtaH pravrajyAM balAtkAreNa tasseso sIleso sIlesI hoi tyvttho|| (dhyAnaza. jighRkSuH / (prAcAradi. pR. 74) / mo pitA, mAtA, guru aura mahattara prAdi kI anujJA tasya bhAvaH zailezyaM sakalaguNa-zIlAnAmakAdhipatyake binA hI dIkSA ke grahaNa kA icchuka ho use zeSa. pratilambhanam / (jayadha. a. pa. 1246) / 3. zIlenisphoTita kahate haiN| za: sarvasaMvararUpacaraNaprabhustasyeyamavasthA / zailezo zaikSa-1. zikSAzIlaH shaikssH| (sa. si. 6-24; vA merustasyeva yA'vasthA sthiratAsAdhAt sA ta. zlo. 9-24) / 2. acirapravajita: zikSayi- zailezI / (vyAkhyApra. abhaya. vR. 1, 8, 72; dhava. tavyaH zikSaH, zikSAmantIti zaikSo vA / (ta. bhA. pu. 6, pR. 417 Ti. 1) / 4. zIlAnAmaSTAdaza6-24) / 3. zikSAzIlaH shaikssyH| zrutajJAnazikSaNa- sahasrasaMkhyAnAmIzaH zIlezaH, zIlezasya bhAvaH zaileparaH anuparatavatabhAvanAnipuNaH zaikSaka iti lakSyate / shii| (jinasahasra. TI. pR. 132 va 247) / (ta. vA. 6, 24, 6) / 4. zrutajJAnazikSaNaparo'nu- 1 zailoM (parbatoM) meM pramukha meru ko zaileza kahA paratavratabhAvanAnipuNaH zaikSaH / (cA. sA. pR. 66) / jAtA hai, usa zaileza ke samAna jo nizcalatA prApta 5. sehatti abhinvprvjitH| (praupapA. abhaya. va. ho jAtI hai usakA nAma zailezI hai / athavA 'selesI' pR. 43) / 6. acirapravajitaH zikSAhaH shaikssH| isa prAkRta zabda kA saMskRta rUpa zailarSi bhI hotA (yogazA. svo. viva, 4-60) / 7. zAstrAbhyAsa- hai, tadanusAra usakA abhiprAya zaila ke samAna sthira zIlaH shaikssH| (ta. vRtti zruta. 6-24; kArtike. RSi hotA hai / 2 samasta guNa zIloM ke ekAdhipaTI. 456) / 8. zAstrAbhyAsI zaikSaH / (bhAvaprA. titva ko zailezya kahA jAtA hai| TI. 78) / zailezya-dekho shaileshii| 1 jisakA svabhAva zikSA grahaNa karane kA hai use zaiva -- karmopAdhivinirmuktaM tadrUpaM zaivamucyate / (bhAvazekSa kahA jAtA hai| 2 jise dIkSA grahaNa kiye hue saM. vAma. 162) / / abhI thoDA hI samaya vItA hai tathA jo zikSA ke karma kI upAdhi se rahita rUpa ko zeva kahA jAtA hai| yogya hai use zikSa, zaikSa yA zaikSya kahA jAtA hai| zoka-1. anugrAhakasambandhavicchede vaiklavya vizeSaH zaikSya-dekho zekSa / zokaH / (sa. si. 6-11); yadvipAkAcchocanaM sa zailakarma-selo pattharo, tamhi ghaDidapaDimAno zokaH / (sa. si. 8-9; ta. vA. 8, 6, 4) / selakammaM / (dhava. pu. 6, pR. 249); pudhabhUdasi- 2. anugrAhakasambandhavicchede vaiklavyavizeSaH zokaH / lAsu ghaDidapaDimAno selakammANi NAma / (dhava.pu. anugrAhakasya bAndhavAdeH sambandhavicchede tadgatAza13, pR. 10); silAsu puSabhUdAsu ukkacchiNNAsu yasya cintA-khedalakSaNaH pariNAmo vaiklavya vizeSo vA kadamarahaMtAdipaMcalogapAlapaDimAno selakammANi mohakarmavizeSa zokodayApekSaH zoka ityucyate / (ta. NAma / (dhava. pu. 13, pR. 202); tehi ceva vA 6, 11, 2) / 3. zocanaM zokaH, zocayatIti (patthara-kaTThaehi) chiNNa silAsu ghaDidarUvANi sela- zokaH / jesi kammakkhaMdhANamudaeNa jIvassa sogo kammANi NAma / (dhava. pu. 14, pR. 5) / samuppajjai tesiM sogo tti saNNA / (ghava. pu. 6,
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoka] 1067, jaina-lakSaNAvalI . [zraddhA pR. 47); jassa kammassa udaeNa jIvANaM sogo zaucamiti nizcIyate / (ta. vA. 6, 6, 5) / samappajjadi taM kammaM sogo NAma / (dhava. pu. 13, 4. lobhaprakArANAmaparamaH zaucama, svadravyatyAga pR. 361) / 4. anugrAhakabAndhavAdivicchedo moha. paradravyApaharaNasAMnyAsikanihnavAdayo lobhaprakArAH, karmavizeSodayAdasadvedha ca vaiklavyavizeSaH shokH| teSAmuparamaH zaucam / (ta. zlo. 6-12) / 5. catu(ta. zlo. 6-11) / 5 zoka iSTaviyogavazAdanu- vidhasya lobhasya nivRttiH shaucmucyte| jJAna-cAritrazocanam / (mUlA. va. 2-8); zocanaM zocaya- zikSAdau sa dharmaH sunigadyate // (ta. sA. 6-17) / tIti vA zokaH, yasya karmaskandhasyodayena zokaH 6. sama-saMtosajaleNaM jo dhovadi tivvalohamalapuMja / samutpadyate jIvasya tasya zoka iti sNjnyaa| (malA. bhoyaNagiddhivihINo tassa sauccaM have vimalaM / / vR. 12-163) / 6. yadudayAt priyaviprayogAdau (kAtike. 367) / 7. zaucaM dravyato nirlepatA sorastADamAkrandati paridevate bhUpIThe ca luThati dIrgha bhAvato'navadyasamAcAra: / (propapA. abhaya. va. 16, ca nizvasiti tat zokamohanIyam / (prajJApa. malaya. pa. 33) / 8. zaucamAcArazuddhiH / (yogazA. svo. vR. 263, pR. 466) / 7. anugrAhakasambandhavicchede viva. 3-16); zaucaM saMyama prati nirupalepatA, sA vaiklavya vizeSaH zoko yadvipAkAjjAyate sa zokaH / cAdattAdAnaparihArarUpA / (yogazA. svo. viva. bha. prA. mUlA. 2067) / 8. svasyeSTajanaviyogA- 4-63) / 6. paravastuSvaniSTapraNidhAnoparamaH dinA svasmin duHkhotkarSaH zokaH / (pralaM. ci. zaucam / (ana. gha. svo. TI. 6-28) / 10. 5-2) / 6. zocanaM zokaH cetanAcetanopakArakavastu- utkRSTatAsamAgatagAdyapariharaNaM zaucamucyate / (ta. sambandhavinAze vaiklavyaM dInatvamityarthaH / (ta. vRtti vRtti zruta. 6-6) / . zruta. 6-11); yadudayAt anuzete zocanaM karoti 1 jo muni kAMkSAbhAva ko chor3akara-niHspRha sa zokaH / (ta. vRtti zruta. 8-6) / hokara-vairAgyabhAvanA se yukta hotA hai usake eka janoM ke sambandha kA viccheda hone para zaucadharma hotA hai| 2 lobha ke jitane bhI prakAra jo vikalatA hotI hai usakA nAma zoka hai| yaha haiM unake haTa jAne para jo nirmalatA hotI hai use zoka jisa karma ke udaya se hotA hai usa karma ko zaucadharma kahate haiN| zoka prakaSAyavedanIya (cAritramohanIya kA eka gauNDika-zauNDikaH klppaalH| (nItivA. 14, avAntara bheda) kahA jAtA hai| 6 jisa karma ke 80 17, pR. 173) / , udaya se iSTaviyoga prAdi ke samaya meM prANI chAtI jo madya kA vyavasAya karatA hai use zoNDika kahA pITakara jora jora se rotA hai, guNAnusmaraNapUrvaka jAtA hai| vilApa karatA hai, pRthvI para loTatA hai tathA dIrgha zaubhika-zobhikaH kSapAyAM kANDapaTAvaraNena nAnAzvAsa letA hai| use zokamohanIya kahate haiN| ruupdrshii| (nItivA. 14-18, pR. 173) / zoka akaSAyavedanoya-dekho zoka / zoka mohanIya-dekho zoka / rAtri meM kArapaTa ke prAvaraNa se jo aneka rUpoM ko zauca-1.kaMkhAbhAvaNivittiM kiccA veraggabhAvaNA dekhatA hai use zobhika kahA jAtA hai / jutto| jo vaTTadi paramamuNI tassa du dhammo have zauSira-dekho shussir| soccaM // (dvAdazAnu. 75) / 2. lobhaprakArANAmu. zraddhA-1. zraddhA mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamAparamaH zaucam / (sa. si. 6-12); prakarSaprApta- dijanyodakaprasAdaka-maNivaccetasaH prasAdajananI / lobhAnnivRttiH zaucam / (sa. si. 6-6; ta. zlo. (yogazA. svo. viva. 3-124) / 2. saDDhA 6-6; cA. sA. pR. 26) / 3. lobhaprakArANAmu. (zraddhA)-sadgurUpadezavijJAtArtharuciH / (bha. prA. paramaH zocam / lobhaprakArebhyaH uparataH zucirityU- malA. 431) / 3. tasya vyAmoha-saMzIti-viparyAsa cyate, tasya bhAvaH karma vA zaucam / (ta. vA. 6, vivjitaa| itthameva pratItiryA zraddhA sA kIrtitA / ; prakarSaprAptA lobhanivRttiH shaucm| budhaiH / / (mokSapaM. 42) / 4. tattvArthAbhimukhI buddhiH lobhasya nivRttiH prakarSaprAptA, zucerbhAvaH karma vA zraddhA xxx / (paMcAdhyA. 2-12) /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhAnaprAyazcitta] 1068, jaina-lakSaNAvalI [zramaNAbhAsa 1 mithyAtva mohanIyakarma ke kSayopazama prAdi se samaNe tti vcce| (sUtrakR. sU. 1, 16, 2 / citta kI jo prasannatA hotI hai use zraddhA kahA 3. samo savvattha maNo jassa bhavati sa smnno| jAtA hai| jaise jala ko nirmalatA kA kAraNa maNi (uttarA. cU. pR. 72) / 4. sarvagranthavinirmuktA hai vaise hI citta kI nirmalatA kA kAraNa zraddhA hai| mahAtapasi ye rtaaH| zramaNAste paraM pAtraM tattva2 samIcIna guru ke upadeza se jAne hue padArthoM meM dhyAnaparAyaNAH / (padmapu. 14-58) / 5. zrAmyati jo ruci hotI hai use zraddhA kahate haiN| tapasyatIti zramaNaH, tasya bhAvaM zrAmaNyaM zramaNazabdazraddhAnaprAyazcitta-1. micchattaM gaMtUNa Triyassa sya puMsi pravRttinimittaM tapaHkriyA zrAmaNyam // (bha. mahavvayANi ghettaNa attAgama-payatthasaddahaNA ceva prA. vijayo. 71) / 6. zrAmyatIti zramaNo dvAdaza[sahahaNA-] pAyacchittaM / (ghava. pu.13, p.63)| prkaartponissttptdehH| (satrakR. sa. zI. va. 2,6, 2. zraddhAnaM sAvadyagatasya manaso mithyAduSkRtAbhi- 4, pR. 141) / 7. yo na zrAnto bhaved bhrAntestaM vyakti-nivartanam / (mUlA. vR. 11-16) / viduH zramaNaM budhAH // (upAsakA. 856) / 8. zrA3. gatvA sthitasya mithyAtvaM yaddIkSAgrahaNaM punaH / myati saMsAraviSaye khinno bhavati tapasyatIti vA, tacchraddhAnamiti khyAtamupasthApanamityapi // (ana. dha. nandyAditvAt kartari ane shrmnnH| (yogazA. svo. 7-57) / 4. pariNAmapaccaeNaM sammattaM ujjhiUNa viva. 3-130) / micchattaM / paDivajjiUNa pUNaravi pariNAmavaseNa so 1 jo pAMca samitiyoM se sampanna, tIna gaptiyoM se jiivo|| NidaNa-garahaNajatto NiyattiUNo paDivijja saMrakSita, pAMca indriyoM se saMvata, kaSAyoM kA vijetA, sammattaM / jaM taM pAyacchittaM saddahaNAsaNNidaM hodi / darzana-jJAna se paripUrNa, zatru va mitra meM samAnatA kA (chedapiNDa 285-86) / / vyavahAra karane vAlA, sukha-dukha meM harSa-viSAda se 1 mithyAtva ko prApta hokara sthita jIva jo mahA- sahita, prazaMsA va nindA meM samAna, Dhele va kAMca ko bratoM ko grahaNa karake prApta, Agama aura padArthoM samAna samajhane vAlA tathA jIvana va maraNa meM samAna kA zraddhAna karatA hai, yaha usakA zraddhAna yA zradda rahatA hai| aise saMyata ko zramaNa kahA jAtA hai| dhanA nAma kA prAyazcitta hai| 2 pApAcaraNa ko 2 zramaNa anizrita-zarIra prAdi ke viSaya meM prApta mana mithyA duSkRta ko abhivyakta karake pratibandha se rahita aura nidAna se bhI rahita hokara jo usase nivRtta hotA hai usakA nAma zraddhAna- AdAna-sAvadya anuSThAna, pratipAta-prANAtipAta prAyazcitta hai| 4 pariNAma ke nimitta se samya- (hiMsA), asatya vacana, bahiddha-maithuna-parigraha, krodha, ktva ko chor3akara mithyAtva ko prApta hA jIva ____ mAna, mAyA, lobha, prema aura dveSa ityAdi jo sva pariNAma ke vaza phira se jo nindA va gIM se yukta va para ke lie anarthakArI haiM una sabakA jJa-parijJA hokara usa mithyAtva se haTatA hai aura samyaktva ko se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se tyAga kare / isake svIkAra karatA hai usakA yaha zraddhAna nAmaka prAya- atirikta anartha ke hetubhUta jisa jisa sAvadha anu. zcitta hai| SThAna se apane apAya va pradveSa ke kAraNoM ko bhI zramaNa-1. paMcasamido tigutto paceMdiyasaMvuDo dekhatA hai usa usase virata ho; isa prakAra se jo jidksaano| daMsaNa-NANasamaggo samaNo so saMjado dAnta (zuddha) dravyasvarUpa va zarIra se niHspRha ho bhnnido| samasattu-baMdhuvaggo samasuha-duHkho pasaMsa-Nida* cukA hai use zramaNa kahanA caahie| maloTaTha-kaMcaNo pUNa jIvida-maraNe samo zramaNAbhAsa-pAgamajJo'pi saMyato'pi tapaHstho'pi samaNo // (prava. sA. 3, 40-41) / 2. samaNe jinoditamanantArthanirbharaM vizvaM svenAtmanA jJeyatvena aNissie aNiyANe AdANaM ca ativAyaM ca musA- niSpItatvAdAtmapradhAnamazraddadhAnaH zramaNAbhAso vAyaM ca bahiddhaM ca kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lohaM bhavati / (prava. sA. amata. va. 3-64) / ca pijjaM ca dosaM ca icceva jo jo AdANaM jo pAgama kA jJAtA bhI hai, saMyata bhI hai tathA jinoappaNo paddosaheU to tamo AdANAto puvvaM paDi- padiSTa ananta padArthoM se vyApta loka ko jJaya virate pANAivAyA siyA daMte davie vosaTTakAe svarUpa se jAnatA bhI hai, parantu jo prAtmA kI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrastadarzana] 1069, jaina-lakSaNAvalI [zruta pradhAnatA se loka kA zraddhAna nahIM karatA hai, use zrImAn / (ana. dha. sbo. TI. 8-36) / zramaNAbhAsa kahA jAtA hai| zrI kA artha lakSmI hai| vaha antaraMga aura bahiraMga zrastadarzana--saMyojanodaye bhraSTo jIvaH prathamadRSTi- ke bheda se do prakAra kI hai| anantajJAnAdisvarUpa tH| antarA'nAtamithyAtvo varNyate zrastadarzanaH / / lakSmI antaraMga aura samavasaraNa evaM pATha prAtihA(paMcasaM. amita. 1-20) / ryAdisvarUpa lakSmI bahiraMga mAnI gaI hai| yaha donoM anantAnubandhI kaSAya ke udaya meM prA jAne para jo prakAra kI lakSmI jisake hotI hai use zrImAn kahA jIva prathama samyaktva se bhraSTa ho cukA hai tathA jAtA hai / yaha jina bhagavAna ke 1008 nAmoM ke mithyAtva ko abhI prApta nahIM huA hai, isa antargata hai| antarAlavartI jIva ko zrastadarzana kahA jAtA hai| zrata---1. tadAvaraNakSayopazame sati nirUpyamANa yaha sAsAdanasamyagdRSTi kA nAmAntara hai| zrUyate'nena tat, zRNoti zravaNamAtraM vA zrutam / zrAddha-sAdhubhyo dadatA dAnaM labhyate phlmiipsitm| (sa. si. 1-6) tadupadiSTaM (kevalibhirupadiSTa) yasyaiSA jAyate zraddhA nityaM zrAddhaM vadanti tam / / buddhacatizayaddhiyuktagaNadharAnusmRtaM grantha racanaM zrutaM (amita. zrA. 6-6) / bhavati / (sa. si. 6-13) / 2. zrutAvaraNakSayopa- . sAdhu ke lie dAna dene vAlA icchita phala ko prApta / zamAdyantaraMga-bahiraMgahetusannidhAne sati zrUyate smeti karatA hai, aisI jisa dAtA ke zraddhA rahatI hai use zrutam, kartari zrutapariNata prAtmaiva zRNotIti zrutam, zrAddha -zraddhAguNa se yukta zrAvaka- kahA jAtA hai| bhedavivakSAyAM zrUyate'neneti zrutaM zravaNamAtra vaa| zrAvaka--1. ehu dhammu jo Ayarai baMbhaNu sudu vi (ta. vA. 1, 6, 2); anindriyanimitto'rthAvagamaH koi / so sAvau ki sAvayahaM aNNu ki siri maNi zrutam / indriyAnindriyabalAdhAnAt, pUrvamupalabdhe'rthe hoi // (sAvayadha. 76) / 2. mUlottaraguNaniSThA- noindriyaprAdhAnyAt yadutpadyate jJAnaM tat zrutam / madhitiSThan pnycgurupdshrnnyH| dAna-yajanapradhAno (ta. vA 1, 6, 27); tadupadiSTaM buddhayatizaddhijJAna-sudhAM zrAvakaH pipAsuH syAt // (sA. gha. 1, yuktagaNagharAvadhAritaM zrutam / tairvypgtraag-dvess15)| 3. madya-mAMsa-madhutyAgI yathodumbarapaJcakam / mohairupadiSTaM buddhayatizaddhiyuktaH gaNadharairavadhArita nAmataH zrAvaka: khyAtaH nAnyathApi tathA gRhii|| zrutamityucyate / (ta. vA. 6, 13, 2) / 3. pratthA(lATIsaM. 3-157) / o atyaMtarauvalaMbhe taM bhaNaMti suyaNANaM / AhiNi1jo isa (dohA 56 meM nirdiSTa praNavatAdirUpa bohiyapuvvaM NiyameNa ya saddayaM mUlaM // (prA. paMcasaM bAraha prakAra ke) dharma kA prAcaraNa karatA hai vaha 1-122; dhava. pu. 1, pR. 356 ud.)| 4. sudaNANaM cAhe brAhmaNa, zUdra koI bhI ho, zrAvaka khlaataa| NAma madipuvvaM madiNANapaDiggahiyamatthaM mottuunnnnnnhai| dhAvaka ke zira para kyA anya koI maNi rahatA sthamhi vAvadaM sudaNANAvaraNIyakkhovasamajaNidaM / hai ? zrAvaka ko pahicAna ukta vrata hI haiN| (dhava. pu. 1, pR. 63); avaggahidatthAdo pudhabhUdazrAvakadharma-zrAvakadharmastu dezaviratirUpaH / (yoga- sthAlaMbaNAe liMgajaNidabuddhIe NiNNayarUvAe sudaNAzA. svo. viva. 3-124) / nnttbbhuvgmaado| (dhava. pu. 6, pR.18); sudaNANaM dezaviratirUpa ---aNuvatAdisvarUpa-jo dharma hai vahI NAma iMdiehi gahidatthAdo tado pudhabhUdatthaggahaNaM, zrAvakadharma hai| jahA saddAdo ghaDAdINa muvalaMbho dhUmAdo aggissuvazrAvikA - zrAvikA yathAzaktimUlottaraguNabhRtAH laMbho vaa| (dhava. pu. 6, pR. 21): madiNANeNa tadupAsikAzca / (sA. dha. svo. TI. 2-73) / gahidatthAdo jamuppajjadi aNNesu atthesu NANaM taM jo zakti ke anusAra mUla guNoM aura uttara guNoM sudaNANaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 210); avako dhAraNa karatI haiM ve zrAvikAeM kahalAtI haiN| gahAdidhAraNAperaMtamadiNANaNa avagayatthAdo aNNazrImAn-zrIrantaraGgA anantajJAnAdilakSaNA bahi- sthAvagamo sudaNANaM / (dhava. pu. 13, pR. 245) / raGgA ca samavasaraNASTamahAprAtihAryAdisvabhAvA 5. madiNANapuvvaM sudaNANaM hodi madiNANavisaIkayalakSmIrasyAtizayena hari-harAdyasambhavitvenAstIti aTThAdo pudhabhUdaDhavisayaM / (jayadha. 1, pR. 42);
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta] 1070, jaina-lakSaNAvalI [zrutakevalI madiNANajaNidaM jaM jANaM taM sudaNANaM NAma | xx kAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNaheturupalabdhivizeSaH, eva x mayiNANaparicchiNNatthAdo pudhabhUdatthAvagamo mAkAraM vastu ghaTazabdavAcyaM jaladhAraNAdyarthakriyAsudaNANaM / (jayadha. 1, pR. 340) / 6. anindriya- samarthamityAdirUpatayA pradhAnIkRtaH samAnapariNAmaH mAtranimittaM zrutasya svarUpam / (aSTasa. 1-15) / zabdArthaparyAlocanAnusArI indriya-manonimitto'vagama7. zrutajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamavizeSAntaraGge vizeSa ityarthaH, zrutaM ca tat jJAnaM ca zrutajJAnam / kAraNe sati bahiraGge matijJAne ca anindriyaviSayA- (prajJApa. malaya. va. 312, pR. 526) / 22. prAptalambanam avizadaM jJAnaM zrutajJAnam / (pramANapa. pR. vacanAdinibandhanaM matipUrvakamarthajJAnaM zrutam // 76) / 8. zrutAvaraNavizleSavizeSAcchavaNaM zrutam / (laghIya. abhaya. vR. 26, pR. 46) / 23. zrutajJAnAzRNoti svArthamiti vA zrUyatesmeti vAgamaH // (ta. varaNakarmakSayopazame sati nirUpyamANaM zrUyate yattat zlo. 1-6) / 6. gataM zrutam aMga-pUrva-prakIrNakabheda- zrutam / zRNotyanena taditi vA zrutam, zravaNaM vA bhinnaM tIrthakara-zrutake valyAdibhirAracito vacana- zrutam / (ta. vRtti zruta. 1-6; kArtike. TI. saMdarbho vA lipyakSarazrutaM vaa| (bha. prA. vijayo. 257); aspaSTAvabodhanaM zrutamucyate / xxx 46) / 10. yattadAvaraNakSayopazamAdanindriyAva- athavA zrutajJAnaviSayo'rthaH zrutamucyate / Xxx lambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tat athavA zrutajJAnaM zrutamucyate / (ta. vRtti zruta. 2, zrutajJAnam / (paMcA. kA. amata. 3. 41) / 11. 11); zrayate sma zravaNaM vA zrutaM sarvajJavItarAgopamatipUrvaM zrutaM proktamavispaSTArthatarkaNam / (ta. sA. diSTam atizayavad buddhiRddhisamupetagaNadharadevAnu1-24) / 12. savvaNhumuhaviNiggayapuvvAvara- smRtagranthagumphitaM zrutamityucyate / (ta. vRtti dhruta. dosarahidaparisuddhaM / akkhayamaNAdiNihaNaM sudaNANa. 6-13) / pamANa NihiTTha / / (jaM. dI. pa. 13-83) / 13. 1 zratAvaraNa ke kSayopazama ke hone para nirUpita zratamavispaSTArthatarkaNama, zratamavispaSTatarkaNamitya- kiyA jAne vAlA tattva jisake dvArA sunA bhidhAnAt / (nyAyaku. 10, pR. 404) / 14. jAtA hai use, athavA jo use sunatA hai use, aspaSTaM jJAnaM zrutam / (siddhivi. va. 2-1, pR. athavA sunane mAtra ko bhI zruta kahA jAtA hai| 120) / 15. atthAdo atyaMtaramavalaMbhaMtaM bhaNaMti suda- 2 jisakA vItarAga sarvajJa ke dvArA vyAkhyAna kiyA NANaM / prAbhiNibohiyapuvvaM NiyameNiha saddaja pamuhaM // gayA hai tathA buddhi Rddhi ke dhAraka gaNadharoM ne (go. jI. 315) / 16. zrutajJAnAvaraNakSayopazamA- jisakA avadhAraNa kiyA hai use zruta kahA jAtA nnoindriyAvalambanAcca prakAzopAdhyAyAdibahiraGga- hai| 3 indriyoM ke dvArA jAne gaye kisI eka padArtha sahakArikAraNAcca mUrtAmUrttavastulokAlokavyApti- ke Azraya se jo anya padArtha kA jJAna hotA hai use jJAnarUpeNa yadaspaSTaM jAnAti tatparokSaM zrutajJAnaM zrutajJAna kahate haiM / jaise zabda ke sunane se ghaTa Adi bhaNyate / (ba. dravyasaM. TI. 5) / 17. zrutaM matipUrvami- kA jJAna va dhUma ke dekhane se agni kA jJAna / ndriyagRhItArthAt pRthagbhatamarthagrahaNam yathA ghaTazabdAt 7 zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke kSayopazamaghaTArthapratipattidhUmAccAnyupalambha iti / (mUlA. vR. rUpa aMtaraMga kAraNa tathA matijJAna rUpa bahiraMga 12-187) / 18. zrataM matigahItArthazabdairanyArtha- kAraNa ke hone para jo indriyAtIta viSaya ke pAlabodhanam / dhumAdeH pAvakAdervA bodho'gne rgnishbdtH|| mbana se aspaSTa jJAna hotA hai use zruTajJAna kahA (prAcA. sA. 4-34) / 16. svAvRtyapAye'vispaSTaM jAtA hai| 20 pUrva, aMga, upAMga aura prakIrNaka ynnaanaarthprruupnnm| jJAnaM sAkSAdasAkSAcca materjAyeta inake dvArA vistAra ko prApta hotA hA jo taccha tam // (ana. dha. 3-5) / 20. vistRtaM 'syAt' pada se cihnita ho use zrutajJAna jAnanA bahudhA pUrvaraGgopAGgaH prkiirnnkH| syAcchabdalAJchitaM cAhie / vaha aneka prakAra kA hai| jJeyaM zrutajJAnamanekadhA // (yogazA. svo. viva. zrutakevalI-jo hi sudeNa bhigacchadi appANamiNaM 1-16, pR. 115; tri. za. pu. ca. 1, 3, 581) / tu kevalaM suddhaM / taM sudakevali misiNo bhaNaMti logappa21. tathA zravaNaM zrataM vAcya-vAcakabhAvapUrassarI- dIvayarA // jo sUdaNANaM savvaM jANadi sadakevali
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutajJAna] 1071, jaina-lakSaNAvalI [zrutAjJAna tamAha jiNA / NANaM appA savvaM jamA sudakevalI saMpAdaka sakalavimalapratyakSa jJAnabIjaM samIcInadarzanatahmA / (samayaprA. 9-10) / caraNapravartakamiti nirUpaNaM zrutavarNajananam / (bha. jo zruta ke dvArA kebala (asahAya) zuddha isa prAramA prA. mUlA. 47) / ko jAnatA hai use loka ke prakAzaka RSi jana zruta- 1 zrutajJAna kevalajJAna ke samAna samasta jIvAdi kevalI kahate haiN| yaha zrutakevalI kA yathArtha lakSaNa dravyoM ke yathArtha svarUpa ko prakAzita karane meM samartha, hai| jo samasta zrutajJAna ko jAnatA hai use jina deva karma ke nirmUlana meM udyata, uttama dhyAna rUpa candana zrutakevalI kahate haiM yaha zrutakevalI kA praupacArika ke lie malaya parvata ke samAna, apane va dUsaroM ke lakSaNa hai| yataH saba jJAna hI prAtmA hai, ataH jo uddhAra meM nirata, ziSya jana ko abhISTa, prazabha zratajJAna se abhinna prAtmA ko jAnatA hai use zrata- prAsrava kA nirodhaka, pramAda ko naSTa karane vAlA, kevalI kahanA yathArtha hai| sakala aura vikala pratyakSajJAna kA utpAdaka tathA zrutajJAna-dekho shrut| samIcIna darzana va cAritra kA pravartaka hai; ityAdi zrutadharma-zrutasya dharma: svabhAvaH zrutadharmaH, zrutasya / prakAra se zruta kI mahimA ke pragaTa karane ko zrutabodhasvabhAvAt zrutasya dharmo bodho boddhavyaH, athavA jJAnavarNajanana kahA jAtA hai| zrutaM ca tat dharmazca sugatidhAraNAt zrutadharmaH, yadi zrutavinaya-sutaM atthaM ca tahA hiya nissesaM tahA vA jIvaparyAyatvAt zrutasya zrutaM ca tat dharmaH zruta- pavAei / eso cauviho khalu suyaviNagro hoi dharmaH / uktaM ca-boho suyasya dhammo, suyaM ca dhammo nAyabvo // sutaM gAhei ujjutte atthaM ca suNAvae sa jiivpjjaato| sagaIe saMjamaMmi ya dharaNAto vA payatteNa / jaM jassa hoi joggaM pariNAmagamAiNaM suyaM dhammo / / (prAva. ni. malaya. vR. 127) / tu hiyaM // NissesamaparisesaM jAva samattaM tu vAei / zruta kA svabhAva jo bodha hai use hI zrutadharma kahA eso suyaviNNatto Xxx / (vyava. bhA. 10, jAtA hai, athavA jo sugati meM dhAraNa karatA hai 312-14) / usakA nAma dharma hai, tadanusAra zruta ko hI zrutadharma sUtragrAhaNa, arthazrAvaNa, hitapradAna aura niHzeSavA. samajhanA caahie| cana ke bheda se zrutavinaya cAra prakAra kA hai| zrutamAnavazArtamaraNa- loka-veda-samaya-siddhAnta- udyukta hokara ziSya ko sUtra kA grahaNa karAnA, yaha zAstrANi zikSitAni iti zrutamAnonmattasya maraNaM sUtragrahaNa vinaya hai| prayatnapUrvaka jo pra zrutamAnavazArttamaraNam / (bha. prA. vijayo. 25, pR. jAtA hai use arthazrAvaNa vinaya kahate haiN| jisake 86) / lie jo jo yogya hai usake lie sUtra va artha se maiMne loka, veda aura sva-samaya va para-samaya sambandhI usI ko jo diyA jAtA hai, isakA nAma hitapradAna pAgama granthoM ko par3hA hai, isa prakAra ke zAstrajJAna vinaya hai| samApti paryanta jo vAcana kiyA jAtA se unmatta hue puruSa ke maraNa ko zrutamAnavazAtA hai use niHzeSavAcana vinaya kahate haiN| maraNa kahA jAtA hai| zrutasthavira-1. zrutasthaviraH samavAyAGgaM yAvazrutavarNajanana-1. kevalajJAnavadazeSajIvAdidravya- ddhyetaa| (yogazA. svo. viva. 4-60) / 2. zrutayAthAtmyaprakAzanapaTu karma-dharmanirmUlanodyatazubhadhyA- sthaviraH samavAyadharaH / (prAva. ni. malaya. vR. nacandanamalayAyamAnaM sva-parasamuddharaNaniratavineya- 176) / 3. sthAna-samavAyadharaH zrutasthaviraH / janatAcittaprArthanIyaM pratibaddhAzubhAsavaM apramatta- (vyava. bhA. malaya. va. 10-746) / tAyAH saMpAdakaM sakala-vikalapratyakSajJAnabIjaM darzana- 1 samavAyAMga ke dhAraka sAdhu ko zrutasthavira kahA caraNayoH samIcInayoH pravartakaM iti nirUpaNA zruta- jAtA hai| 3 jo sthAnAMga va samavAyAMga ina do varNajananam / (bha. prA. vijayo. 47) / 2. zruta- aMgoM kA dhAraka hotA hai vaha zrutasthavira kahalAtA jJAnaM hi kevalajJAnavadvizvatattvAvabhAsi karma nodyatazubhadhyAnanidAnaM sva-parasamuddharaNaniratavineya- zrutAjJAna-prAbhIyamAsurakkhA bhAraha-rAmAyaNAdijanatAprArthanIyaM pratibaddhAzubhAsravaM apramattatAyAH uvaesA / tucchA asAhaNIyA sUya aNNANa tti NaM
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zreya zrutAticAra] 1072, jaina-lakSaNAvalI viti // (prA. paMcasaM. 1-116; dhava. pu. 1, pR. zruti-dhammassa zravaNaM zrutiH zrUyate vA / (uttarA. 358 ud.; go. jI. 304) / caurazAstra, hiMsAzAstra, bhArata evaM rAmAyaNa prAdi dharma ke sunane ko athavA jo kucha sunA jAtA hai use ke jo nirarthaka upadeza siddhi ke yogya nahIM haiM unheM zruti kahate haiN| zrutAjJAna kahA jAtA hai| zreNi-1. lokamadhyAdArabhya Urdhvamadhastiryak cAzrutAticAra-dravya-kSetra-kAla-bhAvazuddhimaMtareNa zru- kAzapradezAnAM kramasanniviSTAnAM paMktiH zreNiH / (sa. tasya paThanaM zrRtAticAraH / (bha. prA. vijayo. 16) / si.2-26)| 2. prAkAzapradezapaMktiH zreNiH / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI zuddhi ke vinA zruta lokamadhyAdArabhyodhistiryakakramAkAzapradezAnAM krake paDhane se usakA aticAra hotA hai, jo use malina masahiviSTAnAM paMkti zreNiH / (ta. vA. 2, 26, karane vAlA hai| 1) / 3. seDhI sttrjjumettaayaamo| (dhava. pu. 3, zrutAvarNavAda - 1, mAMsabhakSaNAdyabhidhAnaM zrutAvarNa pR. 33) / 4. aAkAzapradezapaMktiH zreNiH / (ta. vaadH| (sa. si. 6-13) / 2. mAMsabhakSaNAdyanava 1. 6-13) / 2. mAsabhakSaNAdyanavA ilo. 2-26) / 5.xxxseDhI vi pallacchedANaM / dyAbhidhAnaM zrute / mAMsasya bhakSaNaM madhu-surApAnaM veda- hodi asaMkhejjadimappamANavidaMgulANa hdii|| (tri. nAditamaithunopasevA-rAtribhojanamityevamAdyanavadyami- saa.1-7)| 6. lokasya madhyapradezadArabhya UrdhvAtyanujJAnaM shrute'vrnnvaadH| (ta. vA. 6, 13, 6) / dhastiryakavyomapradezAnAma anukrameNa saMsthitAnAmA3. puruSakRtatvAd dazadADimAdivAkyavadayathArthatA, vali: shrenniH| (ta. vRtti zruta. 2-26) / nAtIndriyaM vastu so jJAnagocaram, ajJAta copadi- loka ke madhya se prArambha karake Upara, nIce aura zato vaH kathaM satyam, tadudgataM ca jJAnaM katha samA- tiraLe rUpa meM krama se avasthita prAkAzapradezoM kI cInamiti zrutAvarNavAdaH / (bha. prA. vijayo. 47) / paMkti ko zreNi kahate haiN| 3 zreNi (jagazreNi) 4. idamAhataM zrutaM puruSakRtatvAda dazadADimAdivAkya sAta rAju pramANa prAyata hai| 5 palya ke arddhacchedoM vadayathArtham / na hyaGgArAjanAdivatkAluSyotkarSapra ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ghanAMgaloM ko paraspara vattasya cittasya kutazcidvizuddhiriti, sarve puruSAH gaNita karane para jo prApta ho utanA pramANa zreNi sarvadA rAgAdidoSadUSitA ataevAtIndriyaM vastu na (jagaNi ) kA hai| kazcijjAnAti, ajJAtaM copadizato na vacaH satyam, zreNIcAraNa- 1. dhUmaggi-giri-taru-taMtusaMtANesu tadudagataM ca jJAnaM mithyavetyAdiH zratasya avrnnvaadH| (bha. prA. mUlA. 47) / uDDhArohaNasattisaMjuttA seDIcAraNA NAma / (dhava. 2 mAMsa kA khAnA, zahada kA upayoga karanA. madA pu. 6, pR. 80) / 2. caturyojanazatocchitasya niSakA pInA, vedanA se pIr3ita hokara maithuna kA sevana dhasya nIlasya cAroSTaGkacchinnAM zreNimupAdAyoparyakaranA aura rAtribhojana; ye saba kArya nirdoSa dho vA pAda[prakSepa]pUrvakamuttaraNAvataraNanipUNA: zreNizAstrasammata haiM; aisA kathana karanA, yaha zruta kA cAraNAH / (yogazA. svo. viva. 1-6, pR. 41) / avarNavAda hai / 3 zruta (pAgama) zabdAtmaka hai jo 1 jo maharSi dhuprAM, agni, parvata, vRkSa aura tantu puruSa ke dvArA kiyA gayA hai| jisa prakAra vaMcaka (dhAgA) ke samUhoM para Upara car3hane kI zakti se saMyukta puruSa ke dvArA kahe jAne vAle 'vahAM dasa anAra haiM hote haiM ve zreNicAraNa kahalAte haiN| 2 cAra sau yojana ityAdi vAkya ayathArtha hote haiM usI prakAra pratI UMce niSadha parvata kI TAMkI se chedI gaI zreNI ko ndriya vastuoM ke jJAna se rahita puruSa ke dvArA upa- lekara jo sAdhu usake Upara aura nIce pAdakSepapUrvaka diSTa prAgamavacana bhI satya nahIM haiM, jise vastu- car3ha utara sakate haiM ve zreNicAraNa Rddhi ke dhAraka svarUpa kA svayaM jJAna nahIM hai usake dvArA prarUpita hote haiM / tattva kaise yathArtha ho sakatA hai, isa prakAra se zruta zreya-zreyaH sakaladuHkha nivRttiH| (ta. zlo. kA. kI kI jAne vAlI nindA ko zrutAvarNavAda kahA 246, pR. 50) / jAtA hai| samasta duHkhoM kI nivRtti kA nAma zreya hai||
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyAMsa] zreyAMsa - sakalabhuvanasyApi prazasyatamatvena zreyAn, zreyAMsAvaMsAvasyeti 'pRSodarAditvAt' zreyAMso vA, tathA garbhasthe'smin kenApyanAkrAntapUrvA devatAdhiSThitazayyA jananyA AkrAnteti zreyo jAtamiti zreyAMsaH / (yogazA. svo viva. 3 - 324) / samasta loka meM atizaya zreSTha hone ke kAraNa 11 veM tIrthaMkara zreyAn khlaae| zrathavA donoM kandhoM ke zreyaskara hone se ve yAMsa isa nAma se prasiddha hue, zrathavA garbha meM sthita hone para devatA ke dvArA zradhiSThita jo zayyA pUrva meM kisI ke dvArA nahIM lAMghI gaI thI use mAtA ne zrAkrAnta kiyA va usase kalyANa huA, isase unheM zra eyAMsa kahA gayA hai| zreyomArga netA - tato niHzeSatattvArthavedI prakSINakalmaSaH / zreyomArgasya netAsti sa saMstutya stadarthabhiH // (ta. ilo. kA. 43, pR. 16) / jo samasta tattvArtha kA jJAtA va kaluSatA se rahita ( vItarAga ) hai vahI mokSamArga kA netA ho sakatA hai aura mokSa ke icchuka bhavya jana usI kI stuti kiyA karate haiN| zreSThI- zreSThI tuSTanarapatipradatta - zrIdevatAdhyAsitavarNapaTTavibhUSitottamAMgo nagaracintAkArI nAgarikajanazreSThaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-33) / jisakA zira santuSTa rAjA ke dvArA die gae dhora zrIdevatA se zradhiSThita suvarNamaya paTTa se vibhUSita hotA hai, jo nagara kI cintA karatA hai tathA jo nAgarika janoM meM zra eSTha hotA hai use zra eSThI kahA jAtA hai / zrotA - dekho ziSya / dharmazrutau niyuktA ye zrotAraste matA budhaiH / (ma. pu. 1 - 138 ) | jo dharmakathA ke sunane meM niyukta haiM ve zrotA mAne gaye haiM / zrotra - 1. vIryAntarAya zrotrendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAcchRNotyaneneti zrotram | ( dhava. pu. 1, pR. 247 ) ; phAsiMdiyAvaraNassa savva - ghAdiphaddayANaM saMtovasameNa desaghAdiphaddayANamudaeNa caduSNamaMdiyANaM savvaghAdiphaddayANamudaya kkhaeNa tesi ceva saMtovasameNa desaghAdiphaddayANamudaeNa jeNa sodidiyamupajjadi teNa XXX / ( dhava. pu. 7, pR. 65-66 ) / 2. zrUyate zrAtmanA zabdo gRhyate'ne la. 135 1073, jaina- lakSaNAvalI [ zrotriya neti zrotraM zRNotIti vA zrotram / (ta. vRtti zruta. 1-16) / 1 vIryAntarAya aura zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma ke lAbha ke zrAzraya se jisake dvArA prANI sunatA hai use zrotra kahate haiM / yaha sparzanendriyAvaraNa ke sarvaghAtI spardhakoM ke sadavasthA rUpa upazama se dezaghAtI spardhakoM ke udaya se tathA zeSa cAra indriyoM ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayakSaya se, unhoM ke sadavasthArUpa upazama se evaM dezaghAtI spardhakoM ke udaya se utpanna hotI hai / zrotradaNDa - - dekho zrotrarodha / zrotrarodha -- 1. saDgAdijIvasadde vINAdizrajIvasaMbhave sadde / rAgAdINa NimittaM tadakaraNaM sodarodho du / / ( mUlA. 1 - 18 ) / 2. jIvAjIvobhayodbhUte cetohArI tarasvare / rAga-dveSAvilasvAntadaNDanaM zrotradaNDanam || ( zrAcA. sA. 1 - 26 ) / 1 SaDga [ SaDja ] va RSabha Adi svara svarUpa jIva ke zabda aura vINA zrAdi zrajIva svarUpa vAditra prAdi ke nimitta se utpanna hone vAle zabda ke zrAzraya se jo usake viSaya meM rAga-dveSa utpanna ho sakate haiN| unako utpanna na hone denA, ise zrotra - indriya rodha kahate haiM / 2 jIva, prajIva, athavA donoM ke nimitta se utpanna hue manohara zrathavA zramanohara ( zravaNakaTu) svara ke viSaya meM rAga-dveSa se malina mana ko daNDita karanA - usake sunane para rAga-dveSa ko utpanna na hone denA, ise zrotradaNDana yA zrotraindriyarodha kahA jAtA hai| yaha sAdhu ke 28 mUlaguNoM ke antargata hai / zrotriya - 1. sottizro bhaNijjai NArIkaDisottavajjizro jeNa / jo tu ramaNAsatto Na sottiyo so jaDo hoi // zrahavA pasiddhavayaNaM sottaM NArINa sevae jeNa / muttapavahaNadAraM sottiyo teNa so utto // ( bhAvasaM. de. 55 - 56 ) / 2. duSkarmadurjanAsparzI sarva sattvahitAzayaH / sa zrotriyo bhavet satyaM na tu yo bAhyazaucavAn / / ( upAsakA 880) / 1 jo strI ke kaTisrota se dUra rahatA hai--usakA sevana nahIM karatA - vaha vAstava meM zrotriya hai, usake sAtha ramane meM jo Asakta hai vaha yathArtha meM zrotriya nahIM hai / 2 jo durAcaraNa se dUra rahatA hai, buSTa
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrotrendriyArthAvagraha] janoM kI saMgati nahIM karatA hai tathA saba jIvoM kA hita cAhatA hai use zrotriya kahanA caahie| bAharI zauca se yukta ko zrotriya nahIM kahA jA sakatA / zrotrendriyArthAvagraha saNipaMcidiyapajjattaesu 1074, jaina - lakSaNAvalI kSNikA hotI hai| javaNAliya saMThANasaMThidasodidiyapratthoggahavisobA - rahajoyaNANi 12 / asaNipaMcidiyapajjattae su ghaNusahassANi 8000 / ettiyamadvANamaMta riyaTThi dasaggahaNaM sodidiyapratthoggaho NAma / (dhava. pu. 13, pR. 227) / yavanAlI ke prakAra meM sthita zrotra indriya ke zrAzraya se hone vAlA prarthAvagraha saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM meM utkRSTa bAraha yojana pramANa tathA zrasaMjJI paMcendriya paryApta jIvoM meM prATha hajAra dhanuSa pramANa kSetra ko viSaya karatA hai / itane kSetra ke madhya meM sthita zabdoM kA jo grahaNa hotA hai usakA nAma zrotraindriyarthAvagraha hai / zrotrendriyArthAvagrahAvaraNIya - edassa ( sodidiyatthoggahassa) jamAvArayaM kammaM taM sodidiyapratthogAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 13, pR. 227 ) jo karma zrotra- indriya- zrarthAvagraha ko prAcchAdita karatA hai use zrotra - indriya- zrarthAvagrahAvaraNIya kahate haiM / zrotrendriye hAjJAna- sodidieNa gahidasaddo ki Nicco praNicco dussahAmro kimadussahAvo tti caduSNaM vippANaM majbhe egaviyappassa liMgagavesaNaM sodidiyagadahA / ( dhava. pu. 13, pR. 231 ) / zrotra indriya ke dvArA grahaNa kiyA gayA zabda kyA nitya hai, kyA anitya hai, kyA dvisvabhAva (nitya va pranitya - ubhaya) hai, athavA advisvabhAva ( na nitya na pranitya ) hai ina cAra vikalpoM meM se kisI eka vikalpa ke hetu ke anveSaNa karane vAle jJAna ko zrotra- indriya-IhAjJAna kahA jAtA hai / zrotrendriye hAjJAnAvaraNIya - tisse AvArayaM kammaM sodiyAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 13, pR. 231) / jo karma zrotra- indriya-IhAjJAna ko prAcchAdita karatA hai use zrotrendriyeAjJAnAvaraNIya kahate haiM / zlakSNa- zlakSNikA ( saNha -sahiyA ) - zraTTaussaha- sahiAmro sAegA saha- sahiyA / ( jambUhI. 16, pR. 92) / jhATha ucchlakSNa- ilakSNikAoM kI eka zlakSNa- ila [ zvetasiddhArtha zleSArdra - tathA zleSAdraM vajralepAdyupaliptaM stambhakuDyAdikaM yad dravyaM tat snigdhAkAratayA zleSArdramityabhidhIyate / (sUtrakR. ni. zI. vR. 2, 6, 185, pR. 136) / stambha va bhitti Adi jo dravya vajralepa zrAdi se lipta hote haiM unheM snigdha prAkAra hone se ileSArdra kahA jAtA hai ! zvabhrapUraNa - 1. yena kenacitprakAreNa sva [zva ] bhra pUraNavadudaragarttamanagAraH pUrayati svAdunetareNa AhAreNa veti svabhrapUraNamiti ca nirucyate / (ta. vA. 6, 6, 16; ta. ilo. 6-6; cA. sA. pR. 36 ) / 2. zvasya garttasya yena kenacitkacAreNeva svAduneta - reNa vAhAreNodaragartasya pUraNAt zvabhrapUraNamityAkhyAyate / ( zrana. dha. sva. TI. 6-49 ) / 1 jisa prakAra jisa kisI bhI prakAra se gaDaDhe ko bharA jAtA hai usI prakAra se sAdhu apane peTa rUpa gaDDhe ko kacare ke samAna svAdiSTa prathavA svAdahIna bhojana se bharA karatA hai, isIlie use zvabhrajaise sArthaka nAma se kahA jAtA hai| pUraNa zvAsa --- bAhyasya vAyorAcamanaM zvAsa: / (yogazA svo viva. 5-4 ) / 1 bAhirI vAyu ke zrAcamana ko - nAka yA muMha ke dvArA udara meM pahuMcAne ko -- zvAsa kahA jAtA hai| zvetavarNanAmakarma- * tatra yadudayAjjantuzarIreSu zvetavarNaprAdurbhAvo yathA vizakaNThikAnAM tataH zvetavarNanAma / (prajJApa. malaya. vR. 263) / jisake udaya se prANiyoM ke zarIra meM zveta varNa utpanna hotA hai, jaise vizakaNThikoM ke, use zvetavarNanAmakarma kahate haiM / zvetasarSapa - catvAri mahidhikatRNaphalAni zvetasarSapa ekaH / (ta. vA. 3, 38, 3) / cAra mahidhikA tRNaphaloM kA eka zvetasarSapa hotA hai / zveta siddhArtha - 1. XXX TUhi cihura garhi, siyasiddhatthu kahiu Nihuyakkhahi / (ma. pu. puSpa. 2, 7, pR. 24) / 2. bhraSTabhilakSAbhiH piNDitAbhirekaH zvetasiddhArthaH / (ta. vRtti zruta. 3 - 38 ) / 1 mATha cikurAnoM (bAlAnoM) kA eka zvetasiddhArtha
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAdhipati] 1075, jaina-lakSaNAvalI sikaladatti hotA hai| 2 samudita pATha lIkhoM kA eka zveta- jananendriya, mRdu bhASaNa, zabda va phena ke sAtha mUtra; siddhArtha hotA hai| ye chaha lakSaNa napuMsaka ke haiN| SaTakhaNDAdhipati-dekho ckrvrtii| 1.'chakkhaMDa- SaSThabhakta-SaSThamiha SaSThayAM bhojanavelAyAM paarnnaa| bharahaNAho bttiisshssmuddbddhphudoyo| hodi hu (prAya. sa. TI. 1-10) / sayalaM cakkI xxx / (ti. pa. 1-48) / chaThI bhojanabelA meM pAraNA karane ko SaSThabhakta 2. SaTakhaNDabharatanAthaM dvAtriMzaddharaNipatisahasrANAm / kahA jAtA hai| divyamanuSyaM viduriha bhogAgAraM sucakradharam // (dhava. SaSThI pratimA-(pUrvapratimAnuSThAnasahitaH) SaNmApu. 1, pR. 58 ud.)| 3. dvAtriMzatsahasrarAjasvAmI sAn brahmacArI bhavatIti sssstthii| (yogazA. svo. SaTkhaNDAdhipatiH / (tri. sA. vR. 685) / viva. 3-148) / 1 jo chaha khaNDabhata bharatakSetra kA svAmI hokara pUrva pAMca pratimAoM ke anuSThAna kA pAlana karane battIsa hajAra mukuTabaddha Adi rAjAoM ko apane vAlA jo chaha mAha brahmacArI rahatA hai, ise SaSThI prAdhIna rakhatA hai vaha sakalacako mAnA jAtA hai| (chaThI) pratimA kahA jAtA hai| isI ko sakalacakrAdhipati yA SaTakhaNDAdhipati bhI sakala -akhaNDatvAt sakalam / xxx athavA kahA jAtA hai| kalAstAvadavayavA dravya-guNa-paryayabhedAgamAnyathAnupaSaTsthAnavRddhi --- aNaMtabhAgavaDDhI asaMkhejja bhAga- pattito'vagatasattvAH, saha kalAbhirvartata iti sakalam vaDaDhI saMkhejjabhAgavaDaDhI saMkhejjaguNavaDhI asaMkhejja- xxx kevalajJAnama / (dhava. pU 13, pR. 345) / guNavaDDhI aNaMtaguNavaDDhi tti chaTThANavaDDhI / (dhava. kevalajJAna prakhaNDa hone se sakala hai / dravya, guNa aura pu. 6, pR. 22) / paryAya bhedoM ke jJApaka avayavoM kA nAma kalA hai, anantabhAgavRddhi, asaMkhyAta givRddhi, saMkhyAtabhAga- ina kalApoM ke sAtha rahane vAle jJAna ko sakala vRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura ana- kahA jAtA hai| samasta dravya-guNAdi ko viSaya karane ntaguNavRddhi ye chaha sthAnapatita vRddhi ke rUpa haiN| vAlA aisA vaha jJAna kevalalAna hI sambhava hai| SaTsthAnahAni-aNaMtabhAgahANI asaMkhejjabhAga- sakalacAritra-xxx tat (caraNam) sakalaM hANI saMkhejjabhAgahANI saMkhejjaguNahANI asaMkhejja- sarvasaMgaviratAnAm / anagArANAM xxx // guNahANI aNaMtaguNahANi tti chtttthaannhaannii| (dhava. (ratnaka. 50) / pu. 16, pR. 463) / ___ samasta parigraha kA jo parityAga kara cuke haiM aise anantabhAgahAni, prasaMkhyAtabhAgahAni, saMkhyAtabhAga- gRha ke tyAgI muniyoM ke cAritra ko sakalacAritra hAni, saMkhyAtaguNahAni, asaMkhyAtaguNahAni aura kahA jAtA hai| anantaguNahAni ye chaha sthAnapatita hAni ke rUpa sakalajina-khaviyaghAikammA syljinnaa| ke . te ? arhNt-siddhaa| (dhava. pu. 6, pR. 10) / Sar3ajIvakAyasaMyama-SaNNAM jIvanikAyAnAM pRthi- ghAtiyA karmoM kA kSaya kara dene vAle sayoga kevavyAdilakSaNAnAM saMyamaH saMghaTTanAdiparityAgaH SaDjIva- liyoM ko sakalajina kahA jAtA hai| kAyasaMyamaH / (prAva. bhA. hari. va. 163, pR. sakaladatti--dekho anvayadatti / 1. praatmaanvy462)| pratiSThArtha sUnave ydshesstH| samaM samaya-vittAbhyAM pRthivI Adi pAMca sthAvara aura trasa ina chaha jIva- svavargasyAtisarjanam // saiSA sakaladattiH syAt x nikAyoM ke saMyama ko-unake saMghaTana Adi ke xx / (ma. pu. 38, 40-41) / 2. sakaladattiparityAga ko-SaDjIvakAyasaMyama kahA jAtA hai| rAtmIyasvasantatisthApanArtha putrAya gotrajAya vA dharma SaNDa-nArIsvabhAva-svara-varNabhedo mer3ho garIyAn dhanaM ca samarpya pradAnam, anvayadattizca saiv| (cA. mRdulA ca vANI / mUtraM sazabdaM ca saphenakaM ca etAni sA. pR. 21; kAtike. TI. 361) / 3. samarthAya SaT SaNDhakalakSaNAni / / (prAcAradi. pR. 74) / svaputrAya tadabhAve'nyajAya vaa| yadetad dIyate vastu strI-svabhAva ke samAna svarabheda va varNabheda, gahatara- svIyaM tatsakalaM matam / / (dharmasaM. zrA. 9-197) /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakaladezaccheda ] 1076, 1 apane vaMza kI pratiSThA ke lie jo putra ko dharma aura dhana ke sAtha samasta parivAra ko samarpita kiyA jAtA hai, isakA nAma sakaladatti hai| sakala dezaccheda (nirvikalpaka samAdhirUpasAmAyikasya ) sarvathA cyutiH sakaladezacchedaH / ( prava. sA. jaya. vR. 3 - 10 ) / sakalasaMyama kahate haiM / sakalAdeza- -- 1. yadA yaugapadyaM tadA sakalAdezaH, sa eva pramANamityucyate, sakalAdeza: pramANAdhIna iti vacanAt / xxx ekaguNamukhenA zeSavasturUpasaMgrahAt sakalAdezaH / yadA prabhinnamekaM vastu ekaguNarUpeNa ucyate guNinAM guNarUpamantareNa vizeSaprati nirvikalpaka samAdhirUpa sAmAyika se pUrNatayA cyuta patterasaMbhavAn / eko hi jIvo'stitvAdiSvekasya hone ko sakalaccheda kahA jAtA hai / sakala paramAtmA --- 1. sayalo praruhasarUvo XX X // ( jJA. sA. 32 ) / 2. sakalo bhaNyate sadbhiH kevalI jinasattamaH // ( bhAvasaM vAna. 353) / 1 cAra ghAtiyA karmoM se rahita arahanta ko sakalaparamAtmA kahA jAtA hai / sakalapratyakSa - 1. sakalapratyakSaM kevalajJAnam, viSayIkRtatrikA lagocarAzeSArthatvAt atIndriyatvAt kramavRttitvAt nirvyavadhAnAt AtmArthasannidhAnamAtra pravartanAt / uktaM ca- kSAyikamekamanantaM trikAlasarvArthayugapadvibhAsam / niratizayamantyamacyutamavyavadhAnaM jinajJAnam // ( dhava. pu. 6, pR. 142) / 2. kevalaM sayalapaccakkhaM paccakkhIkayatikAla visayAsesadavva pjjybhaavaado| ( jayadha. 1, pR. 24 ) / 3. sakalapratyakSasya sarvadravya paryAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / (praSTasa. 15 ) / 4 sayalo kevalaMNANaM XXX 1 ( jaM. dI. pa. 13 - 48 ) / 5. sarvadravya - paryAyaviSayaM sakalam / tacca ghAtisaMghAtaniravazeSaghAtanAt samunmIlitaM kevalajJAnameva / ( nyAyadI. pR. 2) / 6. X X X tatsakalapratyakSamakSayaM jJAnam / ( paMcAdhyA. 1- 67 ) / guNasya rUpeNAbhedavRttyA prabhedopacAreNa vA niraMzaH samasta vaktumiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasya tatrAnAzrayaNAt, tadA sakalAdezaH / (ta. vA. 4, 42, 13-14) / 2. sakalA deza: pramANAdhInaH x x x 1 ( dhava. pu. 6, pR. 165 ud) / 3. syAdasti syAnnAsti, syAdavaktavyaH, syAdasti ca nAsti ca syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti cAvaktavyazca syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti saptApi sakalAdezaH / X X X sakalamAdizati kathayatIti sakalAdezaH / X X X sakalAdezaH pramANAdhInaH pramANAyattaH pramANavyapAzrayaH pramANajanita iti yAvat / ( jayagha. 1, pR. 201-203 ) / 4. XX X syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabda- kriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasambhavasya vastunaH sandarzakatvAt sakalAdeza ityucyate, pramANapratipanna sampUrNAArthakathanamiti yAvat / (zrAva. ni. malaya. vR. 754, pR. 371 ) / 5. sakalAdezaH sakalasyAnekadharmaNo vastuna prAdeza: kathanam | ( laghIya. abhaya vR. 62, pR. 84 ) / 1 eka guNa kI pramukhatA se jo samasta vastu ko viSaya karatA hai use sakalAdeza kahate haiM / jaiseeka hI jIva ko jaba astitva prAdi zraneka guNoM meM eka guNa ke prabhedopacAra se prakhaNDa grahaNa kiyA jAtA hai taba use sakalAdeza samajhanA caahie| usa samaya pratipakSI guNa kA zrAzraya nahIM liyA jAtA hai / sakAma nirjarA - dekho pravipAka nirjarA / sakAmA punarupakramApakva karmanirjaraNalakSaNA / ( prana. dha. svo. TI. 2-43) / 1 tInoM kAla sambandhI samasta padArthoM ko viSaya karane vAlA jo kevalajJAna zratIndriya, yugapadvRtti, vyavadhAna se rahita aura grAtmA mAtra kI apekSA rakhane vAlA hai - indriya va prakAza Adi kI apekSA nahIM karatA hai - use sakalapratyakSa kahA jAtA hai| sakalasaMyama--- saMjvalanakaSAya- nokaSAyANAM sarvaghAtispardha kodayAbhAvalakSaNe kSaye, teSAmeva sadvasthAlakSaNe upazame ca sati sakalasaMyamaH / (go. jI. ma. pra. 32) / saMjvalana zraura nokaSAyoM ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayAbhAvarUpa kSaya tathA unhIM ke sadavasthArUpa upazama ke hone para jo pUrNa saMyama hotA hai use udaya meM aprApta karmoM ko jo upakrama - buddhipUrvaka zrAtmapariNAma ke dvArA udayAvalI meM prApta karAkara nijIrNa kiyA jAtA hai, ise sakAma athavA zrapakramakI nirjarA kahA jAtA hai / -- jaina - lakSaNAvalo | sakAma nirjara
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ saktA ] 1077, jaina-lakSaNAvalI [sacittaguNayoga saktA --1. sajaNasaMbaMdha-mittavaggAdisu saMjadi tti bhA. siddha. va. 5-24, pa. 360) / sattA / (dhava. pu. 1, pa. 120); svajana-saMbandhi- karoMta aura lakar3I prAdi ke gharSaNa se jo zabda mitravargAdiSu sajatIti sktaa| (dhava. pu. 6, pa. utpanna hotA hai use saGgharSa zabda kahA jAtA hai| 221) / 2. pariggahesU sajadi tti sttaa| (aMgapa. sacitta--1. prAtmanazcaitanyavizeSapariNAmazcittama, 86-87, pR. 265) / saha cittena vartata iti scittH| (sa. si. 2-32); 1 jo apane kuTumbI jana, sambandhI aura mitroM ke saha cittena vartata iti sacittaM cetanAvada dravyam / samaha Adi meM prAsakta rahatA hai use saktA kahA (sa. si.7-35) / 2. prAtmanaH pariNAmavizeSajAtA hai| yaha jIva kA paryAya nAma hai| zcittama / prAtmanazcaitanyasya pariNAmavizeSazcittama, sakrama-1. so saMkamo tti vaccai jabbaMdhanapari- tena saha vartanta iti scittaaH| (ta. vA. 2, 32, Namo pogeNaM / pagayaMtaratthadaliyaM pariNa mai tayaNa- 1); saha cittena vartata iti scittH| cittaM vibhAve jaM / / (karmapra. saM. ka. 1) / 2. yAM prakRti jJAnama, tena saha vartata iti sacittaH cetanAvad dravyabadhnAti jIvaH tadanubhAvena prakRtyantarastha dalika mityarthaH / (ta. vA. 7, 35, 1) / 3. saha cittena vIryavizeSeNa yatpariNamayati sa: saMkramaH / (sthAnAM. bodhena vartate hi sacittakam / (dharmasaM. zrA. 8-14) / abhaya. vR. 266) / 3. etaduktaM bhavati..-badhyamA- 4. jIvasya cetanAprakAra: pariNAmazcittam, cittena nAsU prakRtiSu madhye'badhyamAnaprakRtidalikaM prakSipya saha vartate sacittaH / (: vRtti zruta. 2-32) / badhyamAnaprakRtirUpatayA yattasya pariNamanama, yacca vA 1 prAtmA ke caitanya pariNAmavizeSa kA nAma citta badhyamAnAnAM prakRtInAM dalikarUpasyetaretararUpatayA hai, jo citta ke sAtha rahatA hai use sacitta kahate haiN| pariNamanaM tata sarva saMkramaNa mityucyate / (karmapra. sacittakAla-tattha saccito jahA daMsakAlo, malaya. vR. saM. ka. 1) / masayakAlo iccevamAdI daMsa-masayANaM ceva uvayAreNa 1 jisa karmaprakRti ke bAMdhane rUpa se pariNata jIva kaalttvihaannaado| (ghava. pu. 11, pR.76) / saMkleza athavA vizuddhirUpa prAtmapariNAma ke dvArA daMzakAla va mazakakAla ityAdi ko sacittakAla kahA abadhyamAna prakRti ke dravya ko badhyamAna prakRti ke jAtA hai| yahAM nimittavaza upacAra se daMza-mazaka rUpa se pariNamAtA hai use, tathA badhyamAna prakRtiyoM ke ko hI kAlapane kA vidhAna kiyA gayA hai| dalika kA jo paraspara ke rUpa meM pariNamana hotA sacittakSepaNa-sacitte sajIve pRthvI-jala-kumbhopahai use, saMkramaNa kahA jAtA hai| cullIdhAnyAdau kSepaNaM nikSepo deyasya vastunaH, tacca saGgha-1. saGghazcaturvidhaH zramaNAdiH / (ta. bhA. adAnabuddhayA nikSipati, etajjAnAtyaso tucchabuddhiH siddha. vR. 6-24) / 2. guNasamudAyo saMgho pavayaNa yat sacittanikSiptaM na gRhNate sAdhava ityato deyaM titthaMti hoMti egadA / (paMcAza. 383) / 3. saGgaH copasthApyate, na cAdadate sAdhava iti lAbho'yaM mameti samUhaH samyaktva-jJAna-caraNAnAM tadAdhArazca sAdhvA- prthmo'ticaarH| (yogazA. svo. viva. 3-116) / dizcaturvidhaH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-23); saGga- sAdhu sacitta pathivI prAdi para rakhe bhojya padArtha zcaturvidhaH sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikAH / (ta. bhA. ko nahIM lete haiM, yaha jAnate hue yadi na dene kI siddha. va. 1-24) / 4. saMgho gnnsmdaayH| icchA se kisI bhojya vastu ko sacitta pRthvI prAdi (propapA. va. 20, pR. 43) / 5. saGghaH sAdhu- ke Upara rakhA jAtA hai to yaha atithisaMvibhAgasAdhvI-zrAvaka-zrAvikAsamudAyaH / (yogazA. svo. brata ko dUSita karane vAlA usakA eka aticAra viva. 4-60) / hotA hai| 1 cAra prakAra ke zramaNa prAdi-sAdhu, sAdhvI, sacittaguNayoga --sacittaguNajogo paMcaviho-prodazrAvaka aura zrAvikA-ko saMgha kahA jAtA hai| igro provasamiyo khaino kha provasamiyo pAriNAmi2 samyaktva prAdi gaNoM ke samadAya ko saMgha kahate po cedi (prodaiya-provasamiya-khaiyAdijIvabhAvehi haiM / 4 gaNoM ke samudAya ko saMgha kahA jAtA hai| saha jIvassa jo jogo so sacittaguNajogo) / saGgharSa -krakaca-kASThAdisaGgharSaprasUtaH saGgharSaH / (ta. (dhava. pu. 10, pR. 433) /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacittacatuSpadadravyopakrama] 1078, jaina-lakSaNAvalI [sacittayoni praudayika, praupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura tena saha vartate sacittam, sacitte kadalIdalolUkaparNapAriNAmika ina bhAvoM se jo jIva kA sambandha padmapatrAdau nikSepaH scittnikssepH| (ta. vRtti zruta. hotA hai vaha sacittaguNayoga kahalAtA hai| 7-36) / 7. sacitte padmapatrAdau nikSepo'nnAdisacittacatuSpadadravyopakrama- sacittacatuSpadadravyo- vastunaH / doSaH sacittanikSepo bhavedanvarthasaMjJakaH / / pakramo yathA hastyAdeH zikSAdyApAdanam / (vyava. bhA. (lATIsaM. 6-227) / malaya. va. pR. 1) / 1 sacitta kamalapatra prAdi ke Upara dene yogya bhojya cAra pAMva vAle hAthI prAdi ke lie zikSA prAdi vastu ke rakhane para sacittanikSepa nAma kA atithi. dene ko sacittacatuSpadadravyopakrama kahate haiN| saMvibhAgavata kA aticAra hotA hai| 3 nahIM dene sacittadravyapUjA-pratyakSamahadAdInAM sacittArcA ke vicAra se sacitta brIhi prAdi meM anna Adi ke jalAdibhiH / (dharmasaM. zrA. 6-62) / rakhane ko sacittanikSepaNa kahA jAtA hai| pratyakSa meM jala prAdi ke dvArA jo prarahanta Adi kI sacittanokarmadravyabandhaka - sacittanokammadavvapUjA kI jAtI hai, ise sacittadravya-arcA yA sacitta- baMdhayA jahA hatthINaM baMdhayA assANaM baMdhayA iccevadravyapUjA kahate haiN| mAdi / (dhava. pu. 7, pR. 4) / sacittadravyabhAva-kevalaNANa-dasaNAdigro sacitta- hAthI aura ghor3e Adi ke bAMdhane vAloM ko scittdvbhaavo| (dhava. pu. 12, pa. 2) / nokarmadravyabandhaka kahA jAtA hai / kevalajJAna-darzana prAdi ko sacittadravyabhAva kahate haiN| sacittanokarmaprakrama-assANaM hatthINaM pakkamo sacittadravyavedanA-sacittadavvaveyaNA siddhajIva- sacittapakkamo NAma / (ghava. pu. 15, pR. 15) / davvaM / (dhava. pu. 10, pR. 7) / ghor3oM aura hAthiyoM ke prakrama ko sacittanokarmaprasiddha jIva dravya ko sacittadravyavedanA kahA jAtA hai| krama kahate haiN| sacittadravyasparzana-sacittANaM davANaM jo saMjo- sacittaparigraha-saha cittena sacittaM dvipada-catupo so sacittadavaphosaNaM / (dhava. pu. 4, pa. padAdi, tadeva parigrahaH / (prAva. hari. va. a. 6, 143) / pR. 825) / sacitta dravyoM kA jo saMyoga hai use sacittadravyaspa- do pAMva vAle manuSya prAdi ko tathA cAra pAMvoM zana kahate haiN| vAle hAthI-ghor3e prAdi ko sacitta (cetana) parigraha sacittadvipadadravyopakrama-sacittadvipadadravyopakramo mAnA gayA hai| yathA puruSasya varNAdikaraNaM / (vyava. bhA. malaya. vR. sacittapidhAna-dekho sacittApidhAna / 1. sacipR. 1) / ttapidhAna sacittena phalAdinA pighAnaM sthagamanam / do pA~va vAle puruSa ke varNa Adi ke karane ko (zrA. pra. TI. 327) / 2. tathA tena sacittena sUraNasacittadvipadadravyopakrama kahA jAtA hai| kanda-patra-puSpa-phalAdinA tathAvidhayava baddhayA pidhatte sacittanikSepaNa -dekho scittkssepnn| 1. sacitte iti dvitiiy:| (yogazA. svo. viva. 3-116) / padmapatrAdI nikSepaH sacittanikSepaH / (sa. si. 7, 1 deya vastu ko na dene ke vicAra se sacitta phala 36) / 2. sacitte nikSepaH scittnikssepH| x prAdi se AcchAdita karake rakhanA, yaha atithi. xx sacitte padmapatrAdau nidhAnaM nikSepaH ityucyte| saMvibhAgavata ko malina karane vAlA usakA eka (ta. vA. 7, 36, 1) / 3. sacittanikSepaNaM sacitteSu aticAra hai| brIhyAdiSu nikSepaNamannAderadeyabuddhayA mAtR sthaantH| sacittamaMgala-sacittamarhadAdInAmanAdyanidhanajIva(zrA. pra. TI. 327) / 4. sacitte padmapatrAdau dravyam / (dhava. pu. 1, pa. 28) / nidhAnaM sacittanikSepaH / (cA. sA. pR. 14) / 5. arahanta Adi ke anAdi-ananta jIva dravya ko sacittanikSepa:-sacitte sajIve pRthivI-jala-kumbhopa- sacitta lokottara dravyamaMgala kahA jAtA hai| (culli) bhuballidhAnyAdau nikSepo deyasya vastunaH sacittayoni-dekho sacitta / prAtmanazcaitanyavi. sthApanam / (sA. gha. svo. TI. 5-54) / 6. ci. zeSapariNAmazcittama, saha cittena vartata iti saci
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacittavirata ] 1076, jaina- lakSaNAvalI [sacittasaMyuktadravyasaMyoga tam / (bhUlA vR. 12 - 58 ) / tathA sacittena sambaddhaM karkaTika bIja- kaulikAkulasyAzrAtmA ke caitanyavizeSarUpa pariNAma kA nAma citta pakvabadarodumbarAmraphalAdi bhakSayataH scittsmbddhaahai| jo yonipradeza usa citta se yukta hote haiM unheM hAratvam / ( ta. bhA. siddha. bR. 7-30) / sacittayoni kahate haiM / sacitta se sambandha ko prApta kakar3I ke bIja, kacce bera, Umara aura grAma phala Adi ke khAne para sacitta. sambaddha prAhAra nAma kA upabhoga- paribhogaparimANavrata kA eka pratIcAra hotA hai / sacittasambandha - dekho sacittasambaddhAhAratva | 1. tadupazliSTa : ( cetanAbaddravyopa zliSTaH ) samba na ( grAhAraH ) | ( sa. si. 7-35 ) / 2. tadupamilana: sambandha:, tena cittavatA dravyeNopazliSTaH sambandhaH ityAkhyAyate / (ta. vA. 7, 35, 2) / 3. sacittavatopa zliSTaH sacittasambaddhAhAraH / (cA. sA. pR. 13) / 4. tena sacittena upasaMsRSTa upazliSTaH zakyabhedakaraNaH saMsargamAtrasahitaH svayaM zuddho'pi sacittasaMghaTTamAtreNa dUSita prahAraH / (ta. vRtti zruta. 7 - 35 ) / 5 tathAvidho'pi yaH kazciccetanAdhiSThitaM ca yat / vastusaMkhyAmakurvANo bhavet sambandhadUSaNam / lATIsaM. 6 - 216 ) / sacittavirata - 1. mUla-phala- zAka zAkhA karIrakanda - prasUna bIjAni / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUrtiH // ( ratnaka. 5-20 ) / 2. sacci taM patta - phalaM challI mUlaM ca kisalayaM bIjaM / jo Na ya bhakkhadi NANI sacittavirado have so du / ( kArti ke. 379 ) / 3. paMcamu jasu kaccAsaNahaM hariyahaM NAhi pravitti | ( sAvadha 14 ) / 4. sacittavrato dayAmUrtirmUla phala - zAkhA karIra kaMda puSpa-bIjAdIni bhakSayatyasyopabhoga- paribhogaparimANazIlavratA ticAro vratam / (cA. sA. pR. 19 ) / 5. na bhakSayati yospakvaM kanda-mUla-phalAdikam / saMyamAsaktacetaskaH sacittAt sa parAGmukhaH / ( subhA. saM. 837) / 6. dayArdracitto jinavAvayavedI, na valbhate kiJcana yaH sacittam | ananyasAdhAraNadharmapoSI, sacittamocI sakaSAyamocI / / ( zramita. zrA 7-71 ) / 7. sarvajIva karuNAparacitto yo na khAdati sacittamazeSam / prAsukAzanaparaM yatinAthAstaM sacittavirataM nigadanti // ( dharmapa. 20- 57 ) / 8. jaM vajjijjai hariyaM tuya- patta- pavAla kaMda phala-bIyaM / zrappAsugaM ca salilaM sacittaNivvitti taM ThANaM // ( vasu. zrA. 265) / 6. harItAGkurabIjAmbulavaNAdyaprAsukaM tyajan / jAgRtkRpazcatuniSThaH sacittavirataH smRtaH // ( sA. dha. 7-8 ) / 10. phala- mUlAmbu- patrAdyaM nAznAtyaprAkaM sadA / sacittavirato gehI dayAmUrtirbhavatyasI / ( bhAvasaM vAma. 537 ) / 11. prAkcatu:pratimA siddho yAvajjIvaM tyajet tridhA / sacittabhojanaM sa syAd dayAvAn paJcamo gRhI // saha cittena bodhena vartate hi sacittakam / yanmalatvena prAgyuktaM tadidAnIM vratAtmataH // zAka- bIja phalAmbUni lavaNAdyaprAsukaM tyajan / jAgraddayo'GgipaJcatvabhItaH saMyamavAn bhavet || ( dharmasaM. zrI. 8, 13-15) / 1 jo dayAlu zrAvaka kacce mUla, phala, zAka, zAkhA (( koMpala), karIla, kanda, phUla aura bIja inako nahIM khAtA hai use sacitta virata - chaThI pratimA kA dhAraka mAnA gayA hai / sacittasambaddhAhAratva - dekho sacittasambandha | 1 cetana dravya se saMzliSTa prahAra ko sacitasambandha zrAhAra kahA jAtA haiM / yaha bhogopabhogaparisaMkhyAnavrata kA eka aticAra hai / sacittasammizrAhAra-- 1. tadvyatikIrNaH (sacittavyatikIrNaH zrAhAraH ) sammizraH / ( sa. si. 7, 35 ) / 2. tadvyatikIrNaH sammizraH / tena sacittena dravyeNa vyatikIrNaH sammizra iti kathyate / (ta. vA. 7, 35, 3) / 3. sacittena vyatikIrNaH sacittasanma- [[mma ] zrAhAraH (cA. sA. pR. 13) / 4. sacittavyatikIrNaH saMmilitaH sacittadravyasUkSmaprANyatimizraH zrazakyabhedakaraNa zrAhAraH sanmi [mmi ] zrAhAra: / (ta. vRtti zruta. 7 - 35 ) / 5. mizritaM ca sacittena vastujAtaM ca vastunA / svIkurvANo'pyatIcAraM sammizrAkhyaM ca na tyajet // ( lATIsaM. 6, 217) / 1 cetana dravya se mizrita zrAhAra ko sacittasammizra - zrAhAra kahA jAtA hai / yaha bhogopabhogaparisaMkhyAnavrata kA eka aticAra hai / sacittasaMyuktadravyasaMyoga - tattha vi sacitta saMjuttadavvasaMjogo NAma jahA rukkho puvvaM mUlehiM puDhavi saMbaddhehiM uttarakAlaM kaMdeNa saha yujjate, evaM jAvatti
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacittadattAdAna] 1080, jaina-lakSaNAvalI [sajjAti tAva neyaM / (uttarA. cU. pR. 16) / prAcchAdita karanA, ise sacittApidhAna kahate haiN| vRkSa jo pUrva meM pRthvI se sambaddha jar3oM se aura tat- yaha atithisaMvibhAgavata kA eka aticAra hai| pazcAt uttarakAla meM skandha se saMyukta hotA hai, isa sacittAhAra-1. cittaM cetanaH saMjJAnamupayogo'vaprakAra ke saMyoga ko sacittasaMyaktadravyasaMyoga jAnanA dhAna miti paryAyAH, sacittazcAsAvAhArazca scittaacaahie| hAraH, mUla-kandalI-kandAkAdisAdhAraNavanaspatisacittAdattAdAna-1. saha cittena sacittaM dvipadAdi pratyekazarIrANi sacittAni, tadabhyavahAraH, pRthivyA. lakSaNaM vastu, tasya kSetrAdau sunyasta-dunya'sta-vismRtasya dikAyikAnAM vA sacittAnAm / (ta. bhA. siddha. vR. svAminA'dattasya cauryabaddhayAdAnaM sacittAdAnam, 7-30) / 2. saha cittena vartata iti sacittaH / AdAnamiti grahaNam / (prAva. hari. vR. pra. 6, pR. cittaM vijJAnam, tena saha vartata iti sacittaH, cet822)| 2. dvipadAdervastunaH kSetrAdau sunyasta durya nAvad dravya mityarthaH / (ta. vA. 7, 35, 1) / sta-vismRtasya svAminA adattasya cauryabuddhayA grahaNaM 3. sacittAhAraM khalu sacetanaM mUla-kandAdikam tatprasacittAdattAdAnam / (zrA. pra. TI. 265) / tibaddhaM ca vRkSasthagunda-pakvaphalAdilakSaNam / (zrA. pra. 1 kheta prAdi meM acchI taraha se yA duSTatA se sthA- TI. 286) / 4. cetanAvada dravyaM sacittaM haritakAyaH, pita dvipada (do pAMva sahita) prAdi vastu ko svAmI tadabhyavaharaNaM sacittAhAraH / (cA. sA. pR. 13) / ke vinA diye corI ke vicAra se grahaNa karanA, ise 5. cetanaM cittama, cittena saha vartate sacittaH / (ta. sacittAttAdAna kahate haiN| yaha pracauryANuvrata kA eka vatti zrata. 7-35) / aticAra hai| 1 mUla, kandalI, kanda aura pAka prAdi cetanAyukta sacittAntara--sacittaraM usaha-saMbhavANaM majhe sAdhAraNa yA pratyeka vanaspati kA upayoga karanA, Trino ajiyo| (dhava. pu. 5, pR. 3) / athavA sacitta pathivIkAyika prAdi kA upayoga bhagavAna RSabha aura sambhava jinendra ke madhya meM jo karanA, ise sacittAhAra kahate haiN| yaha upabhoga. ajitanAtha hae, yaha RSabha aura sabhava kA sacitta- paribhoga-parimANavata kA eka aticAra hai| tavyatirikta dravyAntara hai| saccAritra-cetasA vacasA tanvA kRtAnumatakArisacittApadadravyopakrama - sacittApadadravyopakramo taiH / pApakriyANAM yastyAgaH saccAritramuSaMti tat // yathA vRkSAdervRkSAyurvedopadezAd vRddhayAdiguNakaraNaM / (tasvAnu. 27) / (vyava. bhA. malaya. vR. pR. 2) / mana, vacana aura kAya se tathA kRta, kArita aura pAMvoM se rahita cetana vRkSa prAdi ko vRkSAdi se sambaddha anumodana ke dvArA jo pApAcaraNa kA tyAga kiyA mAyurveda ke upadezAnusAra vRddhi prAdi guNa se pari jAtA hai, ise saccAritra yA samyakacAritra mAnA Nata karanA, ise sacitta-prapadadravyopakrama kahA jAtA jAtA hai| sacittApighAna-dekho sacittapidhAna / 1. api sacchUdra-1. sakRtpariNayanavyavahArAH sacchUdrAH / dhAnamAvaraNam, sacittenaiva sambadhyate sacittApidhAna manIta mana manitAnidhAna. (nItivA. 7-11, pR.84)| 2. yeSAM sakRdvivAhomiti / (sa. si. 7-36) / 2. prakaraNAta saci- 'sti te caadyaaH| Xxx // (dharmasaM. thA.. tenA'pidhAnam / apidhAnamAvaraNamityarthaH / (ta. vA. 7, 36, 2) / 3. sacittenAvaraNaM sacittapidhA- 1 jinameM eka hI bAra vivAha kA vyavahAra pracanam / (cA. sA. pR. 14) / 4. sacittena apidhA. panine apizA. lita hai ve sacchadra kahalAte haiN| nam prAvaraNaM sacittApidhAnam / (ta. vRtti zruta. sajjAti-tatra sajjAtirityAdyA kriyA shreyo'n7-36)| 5. apidhAnAmAvaraNaM sacittena kRtaM bndhinii| yA sA vAsannabhavyasya najanmopagame yadi / syAt sacittApidhAnAkhyaM dUSaNaM vrtdhaarinnH|| bhavet // sa nRjanmapariprAptI dIkSAyogye sadanvaye / (lATIsaM. 6-228) / vizuddhaM labhate janma saiSA sajjAtiriSyate // vizaddha1bene yogya bhojya vastuko cetanAyukta dravya se kula-jAtyAdisampat sajjAtirucyate / uditoditaH
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ sat] 1081, jaina-lakSaNAvalI [satkAra-puraskAraparISahajaya vaMzatvaM yato'bhyeti pumAn kRtI // (ma. pu. 36, bhakta-pAna-vastra-pAtrAdInAM parato lAbhaH / (prAva. 82-84) / hari. vR. pra. 4, pR. 658) / 3. prabhyutthAnAdisambhrakarvanvaya kriyAnoM meM sajjAti prathama hai, vaha prAsanna- maH stkaarH| (prAva. ni. hari. va. 921, pR. bhavya ke manuSya janma ke prApta hone para hotI hai| 406) / 4.pravaravastrAbharaNAdibhirabhyarcanaM stkaarH| manuSya paryAya ke prApta hone para dIkSA yogya kula meM (lalitavi. pa. 77) / 5. abhyutthAnAsanadAnajo vizuddha janma hotA hai use sajjAti mAnA jAtA vaMdanAdyanubrajanAdiH stkaarH| (zrA. pra. TI. 325) / hai| vizuddha kula aura jAti prAdi rUpa sampatti ko 6. satkAro vandana-stavAdiH / (samavA. vR. 61, pR. hI sajjAti kahA jAtA hai| puNyazAlI manuSya jo 86) / 7. satkAro bhakta-pAna-vastra-pAtrAdinA uttarottara uttamottama vaMza ko prApta karatA hai vaha parato yogaH / (ta. bhA. siddha. va. 6-6) / 8. isa sajjAti ke prabhAva se hI karatA hai| satkAra: prazaMsAdikaH / (cA. sA. pR. 56) / sat ---1. utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat / (ta. sU. 1 pUjA-prazaMsA prAdi rUpa prAdarabhAva kA nAma 5-30) / 2. pratikSaNaM sthityudaya-vyayAtmatattvavya- satkAra hai| 4 uttama bastra va prAbharaNa prAdi ke vasthaM sadihArtharUpam / / (yuktyanu. 46) / 3. ut- dvArA pUjA karanA, ise satkAra kahate haiN| 5 gurujana pAda-vyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam ; ko prAte dekhakara khar3e ho jAnA, unheM prAsana denA, yadutpadyate, yad vyeti, yacca dhruvaM tat sat / (ta. bhA. vandanA karanA tathA jAte samaya unake pIche jAnA, 5-26) / 4. yenotpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM yattatsa- yaha saba satkAra ke antargata hai / 6 vandanA va stavana diSyate / (SaDda. sa. 57, pR. 225) / 5. sIdati Adi rUpa anuSThAna ko satkAra kahA jAtA hai| svakIyAn guNa-paryAyAn vyApnotIti sat / (mAlA- satkAra-puraskAra - satkAra-puraskArI ca vastrAdipapa. pR. 140) / 6. jo attho paDisamayaM uppAda- pUjanAbhyutthAnAdisaMpAdanena satkAreNa vA puraskaraNaM vaya-dhuvattasabbhAvo / guNa-pajjayapariNAmo so saMto sanmAnanaM stkaarpurskaarH| (samavA. vR. 22) / bhaNNade samaye / / (kAtike. 237) / 7. sakala- vastra Adi ke dvArA pUjA karanA tathA uThakara khar3e padArthAdhigatimUlaM dravya-paryAya-guNa-sAmAnya-vizeSa- ho jAne prAdi rUpa satkAra ke prAzraya se jo puraskaviSayaM sadityabhidhAnaM sat / (nyAyaku. 76, pR. raNa kiyA jAtA hai--sanmAna diyA jAtA hai, ise 802) / 8. dravya-paryAya-sAmAnya-vizeSotpAda-vyaya- satkAra-puraskAra kahate haiN| dhrauvyavyApakaM saditi kathanam / (laghIya. pR. 65) / satkAra-puraskAraparISahajaya - 1. satkAraH 1 jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se sahita hotA hai pUjA-prazaMsAtmakaH, puraskAro nAma kriyArambhAdiSvagrause sat kahate haiN| 5 jo apane guNoM aura paryAyoM ta: karaNamAmantraNaM vA, tatrAnAdaro mayi kriyate, ko vyApta karatA hai use sat kahA jAtA hai| ciroSitabrahmacaryasya mahAtapasvinaH sva-parasamayanisatkarma-baMdhasamayAno pADhattaM jAva akkhINaM ptto| rNayajJasya bahukRtvaH paravAdivijayinaH praNAma-bhaktigato vA rasaviseseNa pariNAmitaM taM jAva aNNahA- sambhramAsanapradAnAdIni me na kazcitkaroti, bhAvaM Na NItaM tAva saMtakammaM vccdi| (karmapra. ca. mithyAdRSTaya evAtIva bhaktimantaH kiJcidajAnanta. 1) / mapi sarvajJasambhAvanayA sammAnya svasamayaprabhAvanaM bandhasamaya se prArambha karake jaba taka vivakSita karma / kurvanti / vyantarAdayaH purA atyugratapasAM pratyagrapUjAM kSaya ko prApta na hotA hanA rasavizeSa se anyathA nivartayantIti mithyA zrutiryadi na syAdidAnI kasmAsvarUpa ko prApta nahIM karAyA jAtA-tavarUpa hI mAdRzAM na kurvantIti duSpraNidhAnavirahitacittasya pravasthita rahatA hai taba taka use satkarma kahA satkAra-puraskAraparISahavijayaH pratijJAyate / (sa. jAtA hai| si. 6-6) / 2. mAnApamAnayostulyamanasaH satkArasatkAra--1. satkAraH pUjA-prazaMsAtmakaH / (sa. purskaaraanbhilaassH| (ta. vA. 6, 6, 25; ta. zlo. si. 6-6; ta. vA. 6, 6, 25) / 2. satkAro 6-6); ciroSitabrahmacaryasya mahAtapasvinaH sva. la. 136
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAra-puraskAraparISahajaya] 1082, jaina-lakSaNAvalo [sattAloka parasamayanizcayajJasya hitopadezaparasya kathAmArgakuza- durvicAroM ko sthAna nahIM detA hai vaha satkAralasya bahukRtvaH paravAdivijayinaH praNAma-bhakti-saM- puraskAra parISaha kA vijetA hotA hai| bhramA''sanapradAnAdIni me na kazcitkarotItyevamavi- sattA--1. sattA savvapayatthA savissarUvA aNaMtacintayato mAnApamAnayostulya (cA. sA. 'samAna') pjjaayaa| bhaMgappAda-dhuvattA sappaDivakkhA havadi manasaH satkAra-puraskAranirAkAMkSasya zreyodhyAyina: ekkA / (paMcA. kA. 8; dhava. pu. 13, pR.16 satkAra-puraskArajayo veditvyH| (ta. bA. 8, 9, ud.; jayadha. 1, pR. 53 ud.) / 2. dhrauvyotpAda25; cA. sA. pR. 56) / 3. utthAnaM pUjanaM dAnaM layAlIDhA sattA srvpdaarthgaa| ekazo'nantaparyAyA spRhayenAtmapUjakaH / mUchito na bhavellabdhe dIno'sa- pratipakSasamanvitA // (yogasAraprA. 2-6) / skArito na ca / / (prAva. ni. hari. 5. 618, pR. 1 sat kA jo svarUpa hai usI kA nAma sattA hai| 403 ud.)| 4. laukikAnAM dharmasthAnAM vA satkA- vaha saba padArthoM meM sthita hai, kyoMki sabhI padArthoM rapuraskArAkaraNe tapasi mahati vartamAno'pyahameteSAM meM 'sat' isa prakAra kA zabdavyavahAra aura 'sat' na pUjita iti kopasaMkleza karaNaM satkAra-puraskAra. isa prakAra kA jJAna usI sattA ke prAzraya se hotA parISahasahanam / (bha. prA. vijayo. 116) / 5. hai| vizva ke-samasta padArthoM ke-utpAda, vyaya aura satkAro bhakta-pAna-vastrAdinA parato yogaH, puraskA- dhrauvyarUpa tIna svabhAvoM ke sAtha vartamAna rahane se raH sadbhUtaguNotkIrtanaM vandanAbhyutthAnAsanapradAnAdi- vaha sattA vizva svarUpa se sahita hai| dravyasvarUpa vyavahArazca, tatrAsakArito'puraskRto vA na dveSa hone se vaha ananta paryAyoM se sahita hai| vaha bhaMga yAyAt, na dUSayet, manovikAreNAtmAnamiti satkAra- (vyaya), utpAda aura dhrauvya svarUpa hai; kAraNa yaha puraskAraparISahajayaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1-9) / ki nityAnityAtmaka vastu kI vyavasthA ina tInoM 6. khyAto'haM tapasA zrutena ca puraskAra prazaMsA nati, para nirbhara hai| tathA vaha apanI pratipakSabhata asattA bhaktyA me na karoti ko'pi yatiSa jyeSTho'hameveti se sahita hai - svakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAva yH| glAni mAnakRtAM na yAti sa maniH satkAra- kI apekSA vastu jahAM sat hai vahAM vaha parakIya dravya, jAtAtijid doSA me na guNA bhavanti na guNA doSAH kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA asat bhI hai| syurityanyataH / / (prAcA. sA. 7-22) / 7. tuSyenna isI prakAra vaha jahAM mahAsattA svarUpa se eka hai yaH svasya paraiH prazaMsayA, zreSTheSu cAgre karaNena krmsuu| vahIM vaha ghaTa-paTAdisvarUpa avAntara sattAbhedoM kI prAmantraNenAtha vimAnito na vA, ruSyet sa satkAra- apekSA aneka bhI hai| puraskriyomijit / / (ana. dha. 6-107) / sattAgrAhaka zuddhadravyAthika-dekho karmopAdhini1 pUjA-prazaMsA kA nAma satkAra tathA kriyA ke rapekSa zuddhanaya / uppAda-vayaM goNaM kiccA jo gahai prArambha prAdi meM prAge karanA va Amantrita karanA, kevalA sattA / bhaNNai so suddhaNo iha sattAgAho isakA nAma puraskAra hai / dIrgha kAla se brahmacarya kA samae / (la. nayaca. 16; dravyasva. pra. nayaca. pAlana karane, ghora tapazcaraNa karane, sva-paramata ke 161) / nirNaya kA jJAna prApta karane tathA bahuta bAra para- jo utpAda aura vyaya ko gauNa karake kevala sattA vAdiyoM ke Upara vijaya prApta karane para bhI koI ko hI grahaNa kiyA karatA hai use sattAgrAhaka zuddhanaya mujhe na praNAma karatA hai aura na bhaktipUrvaka prAsana kahA jAtA hai| Adi bhI detA hai| mithyAdRSTi hI atizaya bhaktiH sattAloka-dekho darzana (upyog)| 1. sattAyukta hote haiM, jo kucha bhI na jAnane vAle ko sarvajJa lokaH sakalaheyopAdeyasAdhAraNasattvamAtrasya pAloko jaisA sammAna dekara apane mata kI prabhAvanA karate darzanam pAtmanaH prathamataH prAdurbhavati / (nyAyaku. haiN| vyantara prAdi tIvra tapazcaraNa karane vAle 1-5, pR. 116) / 2. sattAlokaH-sattAyAH samakI pUrva meM pUjA karate the, yaha zruti yadi mithyA stArthasAdhAraNasya sattvasAmAnyasya, pAloko nivinahIM hai to isa samaya ve mere jaise tapasviyoM ko kalpakagrahaNaM darzanam / (laghIya. abhaya. vR. 5, pR. pUjA kyoM nahIM karate haiM; isa prakAra se jo mana meM 14) /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya ] 1 samasta heya - upAdeyabhUta padArthoM meM jo samAnasattva rahatA hai usake nirvikalpaka grahaNa kA nAma sattAloka hai / vaha darzana ke rUpa meM prasiddha hai / satya - 1. parasaMtAvayakAraNavayaNaM mottUNa sa-parahidavayaNaM / jo vadadi bhikkhu turiyo tassa du dhammo ve saccaM / ( dvAdazAnu. 74 ) / 2. satsu prazasteSu ty sAdhu vacanaM satyamityucyate / ( sa. si. 6-6 ) / 3. satyarthe bhavaM vacaH satyam, saddbhyo vA hitaM satyam / tadanRtam aparuSamapizuna mana sabhya macapalama nAvilamaviralamasambhrAntaM madhuramabhijAtamasaMdigdhaM sphuTamaudArya yuktamagrAmyapadArthAbhivyAhAramasIbharamarAga-dveSayuktaM sUtramArgAnusAra pravRttArthamarghyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtma-parArthAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamarhacchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanaM pracchanaM praznavyAkaraNamiti satyadharmaH / ( ta. bhA. - 6 ) / 4. saccavaNaM puNa bhAvapro jaM parisuddhamatimahisAgayamapisuNamapharusaM / ( vasu. hiMDI. pR. 267 ) / 5. satsu sAdhu vacanaM satyam / satsu prazasteSu janeSu sAdhu vacanaM satyamityucyate / (ta. vA. 6, 6, 6) / 6. saccaM nAma sammaM citeUNa zrasAvajjaM tato bhAsiyavvaM saccaM ca / ( dazavaM. cU. pR. 18) / 7. satsu sAdhu vacanaM satyam / (ta. ilo. ha-6) / 8. satyam pravitathaM sadbhUtArthapratipattikAri / ( ta. bhA. siddha. vR. 7 - 3 ) ; teSAM (arthAnAM ) yathAvasthitavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyam / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6, pR. 166 ) / 6. asadabhighAnAdviratiH satyam / (bha. zrI. vijayo 57 ) / 10. ki satyaM bhUtahitam XXX // ( prazno. ra. 13) / 11. dharmopavU haNArthaM yatsAdhu satyaM taducyate // (ta. sA. 6 - 17) / 12. satsu prazasteSu janeSu sAdhu vacanaM satyam / (cA. sA. pR. 26) / 13. paropatApAdiparivarjitaM karmAdAnakAraNAnnivRttaM sAdhu vacanaM satyam / (mUlA vR. 11 - 5 ) / 14. satyaM samyagvAdaH / ( zrapapA. abhaya vR. 16, pR. 33) / 15. satyaM tathyA bhASA / (yogazA. svo viva 3-16) / 16. satsu digambareSu mahAmuniSu tadupAsakeSu ca sAdhu yadvacanaM tat satyamityabhilapyate / (ta. vRtti zruta. 1- 6 ) / 17. satsu prazasteSu digambareSu mahAmuniSu tadupAsakeSu ca zreSTheSu lokeSu sAdhu vacanaM samIcInavacanaM yat tat satyamityucyate / 1083, jena - lakSaNAvalI [ satyapravAda ( kArtike. TI. 368 ) / 1 jo vacana dUsaroM ko santApa dene vAlA ho use chor3akara aisA vacana bolanA jo apanA ghora para kA hita karane vAlA ho, ise satya kahA jAtA hai / yaha dasa dharmoM meM cauthA hai / 2 prazasta janoM meM jo uttama vacana kA vyavahAra hotA hai, use satya kahate haiM / 3 padArtha ke hote hue jo tadviSayaka vacana bolA jAtA hai athavA samIcIna zrartha ko jo viSaya karatA hai use satya vacana mAnA jAtA hai| aisA satya vacana kaThoratA, pizunatA, asabhyatA, caMcalatA aura kalupatA zrAdi se rahita hotA hai| vaha bhrAnti se rahita madhura, vinamratA kA sUcaka, sandeha se mukta auaura zraudArya prAdi guNoM se yukta hotA hai / satyadharma- dekho satya / satyapravAda - 1. vAgguptisaMskArakAraNaprayogo dvAdazadhA bhASA vaktArazcAneka prakAramRSA bhidhAnaM dazaprakArazca satyasadbhAvo yatra prarUpitaH tatsatyapravAdam / ( ta. vA. 1,20,12 ) / 2. saccapavAdaM puvvaM vArasahaM vatthUNaM 12 dusayacAlIsapAhuDANaM 240 channahiyaegakoDipadehi 10000006 vAgguptiH vAksaMskArakAraNaM prayogo dvAdazaghA bhASA vaktArazca anekaprakAraM mRSAbhidhAnaM dazaprakArazca satyasadbhAvo yatra prarUpitastatsatyapravAdam / etasya padapramANaM SaDAdhikaikakoTI 10000006 / ( dhava. pu. 6, pR. 216 ) / 3. saccapavAdo vavahArasaccA divasa vihasaccANaM sattabhaMgIe sayalavatthuNirUvaNavihANaM ca bhaNai / ( jayadha. 1, pR. 141 ) / 4. satyapravAdaM SaSThaM satya saMyamaH satyaM vacanaM vA tadyatra sabhedaM sapratipakSaM ca varNyate tatsatyapravAdam tasya padaparimANaM ekA padakoTI SaT ca padAnIti / (samavA. vR. 147 ) / 5. SaDAdhikaikakoTipadaM vAggupteH vAksaMskArANAM kaNThAdisthAnAnAm AviSkRta vaktRtvaparyAyadvIndriyAdivaktRNAM zubhAzubharUpavacaH prayogasya sUcakaM satyapravAdam 10000006 / ( zrutabha. TI. 10, pR. 175) / 6. varNasthAna tadAdhAradvIndriyAdijantuvacanaguptisaMskAra prarUpakaM SaDadhikakoTipadapramANaM satyapravAdapUrvam / ( ta vRtti zruta 1 - 20 ) / 1 jisa pUrvazruta meM vacanagupti ke saMskAra ke kAraNabhUta prayoga, bAraha prakAra kI bhASA, vaktA, aneka prakAra ke asatya vacana tathA dasa prakAra ke satya
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyamanoyoga] 1084, jana-lakSaNAvalI [satyavacanayoga vacana kI prarUpaNA kI jAtI hai use satyapravAdapUrva satyamutsRjyAnyAhitaM vacaH / satyaM tattvAnyathoktaM ca kahA jAtA hai| 4 satya kA artha saMyama yA vacanaM satya mattamama // (prAcA. sA. 1-17); kRtaM satyavacana hai / jisa zruta meM usa satya kA satyamasatyaM vA vacaH prANihitehitam / yena sanmAnabhedoM aura pratipakSa ke sAtha varNana kiyA jAtA hai vizvAsa-yazAMsi labhate naraH // (prAcA. sA. 5, vaha satyapravAda kahalAtA hai| usakI padasaMkhyA eka 23) / 6. anRtAdviratiH satyavrataM jagati pUjitam / karor3a chaha (10000006) hai| anataM tvabhidhAnaM syAd rAgAdyAvezato'sataH / / (ana. satyamanoyoga-1. sabbhAvo saccamaNo jo jogo dha. 4-37) / 10. atha mRSAparityAgalakSaNaM vrataso du sccmnnjogo| (prA. paMcasaM. 1-86; dhava. mucyate / sarvatastanmunInAM syAd xxx // pu. 1, pR. 281 ud.)| 2 satyamavitathamamoghamitya. (lATIsaM. 6-1) / narthAntaram / satye manaH satyamanaH, tena yogaH satya- 1jo sAdhu sadA rAga, dveSa aura moha ke prAzraya se manoyogaH / xxx satyavacana nibandhanaH manasA hone vAle asatya bhASaNarUpa pariNAma kA tyAga yogaH stymnoyogH| (dhava. pu. 1, pR. pu. 280, karatA hai usake dvitIya satyamahAvata hotA hai| 281) / 3. sambhAvamaNo sacco jo jogo teNa 2 rAga-dveSa prAdi ke vaza asatya vacana kA prisccmnnjogo| (go. jI. 218) / 4. satyamanaH tyAga karanA, anya ko santapta karane vAlA satya satyArthajJAnajananazaktirUpaM bhAvamanaH, tena janito yo vacana bhI na bolanA, sUtra va artha viSayaka anyathA yogaH prayatnavizeSaH sa stymnoyogH| (go. jI. kathana na karanA tathA anyathA vacana (aparamArthabhUta) ma. pra. va jI. pra. 218) / ko chor3a denA; yaha satyamahAbata kA lakSaNa 1 samIcIna padArtha ko viSaya karane vAlA mana hai|3 karane, karAne va inarUpa tIna prakAra ke satyamana kahalAtA hai, usase jo yoga--prAtmapradezoM maSAvAda (asatya vacana) kA mana, vacana aura kAya meM parispandana-hotA hai use satyamanoyoga kahate se parityAga karanA, ise satyamahAvrata kahA jAtA haiN| 4 satya padArthaviSayaka jJAna utpanna karane hai| vAlI zAkti kA nAma bhAvamana hai, usake prAdhaya satya-moSamanoyoga--1.xxx jANu bhayaM saccase jo yoga--prayatnavizeSa-hotA hai use satya- mosaM ti / (prA. paMcasaM. 1-89; dhava. pu. 1, pR. manoyoga kahA jAtA hai| 281 ud.go. jI. 218) / 2. tadubhaya-(satya-moSasatyamahAvata-1. rAgeNa va doseNa va moheNa va mano-) yogAtsatya-moSamanoyogaH / xxx ubhamosabhAsapariNAmaM / jo pajahadi sAha sayA vidiya- yAtmakavacananibandhanamanasA . yoga. satyamoSa-manovayaM hoi tasseva // (ni. sA. 57) / 2. rAgAdIhiM yogaH / (dhava. pu. 1, pR 280-281) / 2satya aura maSA ina donoM ke nimitta se jo yoga vikaNe ayadhAvayaNujjhaNaM saccaM / / (malA. 1-6) / hotA hai use satya-moSamanoyoga kahate haiN| 3. musAvAdaM tivihaM tiviheNaM Neva bUyA Na bhaase| satyavacanayoga-1. dasavihasacce vayaNe jo jogo vitiyaM somvvlkkhnnN| (RSibhAsita. 1, pR. 1) / so du sccvcijogo| (prA. paMcasaM. 1-91; dhava. 4. musAvAyApro veramaNaM / (samavA. 5) / 5. yadrA- pu. 1, pR. 286 uda; go. jI. 220 ga-dveSa-mohebhyaH paratApakaraM vacaH / nivRttistu tataH padAdidazavidhasatyArthaviSayavAgvyApArajananasamartha svasatyaM tad dvitIyaM mahAvratam / / (ha. pu. 2-118) / ranAmakarmodayApAditabhASAparyAptijanitabhASAvargaNA6. pAramArthikasya bhUtanihnave abhUtodbhAvane ca lambanAtmapradezazaktirUpaM yadbhAvavacaH, tena janito yadabhidhAna tadevAnataM syAt / Xxx kRtAtkA. yo yogaH prayatnavizeSaH sa styvcoyogH| (go. ritAdanumoditAdvA'natAdviratiH satyavatam / (cA. jI. ma. pra. va jI. pra. 220) / sA. pR. 41) / 7. vrata-zruta-yamasthAnaM vidyA-vinaya- 1 dasa prakAra ke satyavacana ke prAzraya se jo yogabhUSaNam / caraNa-jJAnayorbIjaM satyasaMjJaM vrataM matam // prAtmapradezoM meM parispandana-hotAhai use satyavacana(jAnA. 6-27, pR. 125) / 8. rAga-dveSAdijA- yoga kahate haiN|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyavAdI ] satyavAdI - jiNavayaNameva bhAsadi taM pAleDhuM asakmaNovi / vavahAreNa vi aliyaM Na vadadi jo saccavAI sAM // ( kArtike. 368 ) / jo satyadharma ke paripAlana meM asamartha hokara bhI jinAgama ke anusAra hI vastusvarUpa kA kathana karatA hai tathA vyavahAra meM bhI asatya bhASaNa nahIM karatA hai vaha satyavAdI satyadharma kA paripAlaka hotA hai / satya satya -- yadvastu yaddeza-kAla- pramAkAraM pratizrutam / tasmiMstathaiva saMvAdi satyasatyaM vaco vadet // ( sA. gha. 4-41 ) / na jo vastu jisa deza, kAla, pramANa aura AkAra meM niyata rahI hai usake viSaya meM usI rUpa yathArtha vacana ke bolane ko satyasatya kahA jAtA hai / satyANuvrata - 1 XX XthUle mose x x x parihAro / ( cAritraprA. 23) / 2. sthUlamalIkaM na vadati na parAn vAdayati satyamapi vipade / yattadvadanti santaH sthUlamRSAvAdavaramaNam // ( ratnaka. 3 - 9 ) / 3. sneha - mohAdivazAd gRhavinAze grAmavinAze vA kAraNamityabhimatAdasatyavacanAnnivRtto gRhIti dvitIyamaNuvratam / ( sa. si. 7-20 ) / 4. lobha-moha-bhaya-dveSairmAyA mAna madena vA / kathyamanRtaM kicittat satyavratamucyate / ( varAMgaca. 15-113) / 5. sneha-dveSa- mohAvezAt zrasatyAbhidhAnavarjanapravaNaH / snehasya dveSasya mohasya codrekAt yadasatyAbhidhAnaM tato nivRttAdaro gRhIti dvitIyamaNuvratam / (ta. vA. 7, 20, 3) / 6. thUlamusAvAyassa u viraI ducca ca paMcahA hoi / kannA-gobhuprAliya-nAsa haraNa- kUDasa kkhijje // (277. $1. 260 ) / 7. yadrAgadveSa-mohAdeH parapIDAkarAdiha / anRtAdviratiyaMtra tad dvitIyamaNuvratam // (ha. pu. 58, 136 ) / 8. bhogopabhogasAdhanamAtra sAvadyamakSamA moktum / ye te'pi zeSamanRtaM samastamapi nityameva muJcantu // ( pu. si. 101 ) / 6. hisAvayaNaM Na vayadi kakkasavayaNaM pi jo Na bhAsedi / niThuravayaNaM pi tahANa bhAsa de gujjhavayaNaM pi // hida- midavayaNaM bhAsadi saMtosakaraM tu savvajIvANaM / dhammapayAsaNavayaNaM praNuvvaI havadi so vidio || (kArtike. 333-34) / 10. krodha-lobha-mada-dveSa-rAga- mohAdikAraNaiH / zrasatyasya parityAgaH satyANuvratamucyate // ( subhA. saM. 769 ) / 11. snehasya mohasya dveSasya 1085, jaina- lakSaNAvalI [ satyAsatya vodrekAdasatyAbhidhAnaM tato nivRttAdaro gRhIti dvitIyamaNuvratam / (cA. sA. pR. 5) / 12. vA [ rA ]gAdIhi sacca parapIDayaraM tu saccavayaNaM pi / vajjaMtassa Narassa hu vidiyaM tu zraNuvvayaM hoi // ( dharmara. 144 ) / 13 manmanatvaM kAlatvaM mUkatvaM mukharogitAm / vIkSyAsatyaphalaM kanyAlIkA dyasatyamutsRjet // kanyA- go-bhUbhyalIkAni nyAsApaharaNaM tathA / kUTasAkSyaM ca paJceti sthUlAsatyAnyakIrtayat / (yogazA. 2, 53 - 54 ) / 14. aliyaM Na jaMpaNIya pANivahakaraM tu saccavayaNaM pi / rAyeNa ya doseNa ya NeyaM vidiyaM vayaM thUlaM // ( vasu. zrA. 210 ) / 15 kanyA- go- kSmAlIkakUTasAkSya nyAsApalApavat / syAtsatyANuvratI satyamapi svAnyApade tyajan / (sA. dha. 4- 36 ) / 16. sabhyaiH pRSTo'pi na brUyAd vivAde hyalIkaM vacaH / bhayAd dveSAd gurusnehAtsthUlaM satyamidaM vratam // ( dharmasaM zrA. 6, 49) / 17. lAbha-lobha- bhaya dveSairvyalIkavacanaM punaH / sarvadA tanna vaktavyaM dvitIyaM tadaNuvratam // ( pU. upAsakA 24) / 18. Xx X dezato vezmavAsinAm // ( lATIsaM. 6- 1 ) / 1 sthUla mRSA ( zrasatya ) vacana kA jo tyAga kiyA jAtA hai use satyANuvrata kahate haiM / 2 sthUla asatya ko svayaM na bolanA, dUsaroM se na bulavAnA tathA vipattijanaka satya bhI na bolanA, yaha sthUla mRSAvAda se virata honA hai - satyANuvrata kA lakSaNa 6 kanyAviSayaka, gAyaviSayaka va bhUmiviSayaka zrasatya, nyAsa ( amAnata ) kA apaharaNa tathA nyAyAlaya Adi meM prasatya sAkSI denA, yaha pAMca prakAra kA sthUla asatya hai| isa saba ke parityAga ko dvitIya satyANuvrata kahA jAtA hai / jo satyANuvratI gRhastha bhoga-upabhoga ke sAdhana mAtra sAvadha ke chor3ane meM asamartha haiM ve bhI sadA zeSa prasatya vacana ko chor3a dete haiM / satyAsatya - vAcyaM kAlAtikrameNa dAnAt satyamasatyagam / ( sA. gha. 4-42 ) / udhAra lie hue dhana Adi ko niyata samaya para na dekara kucha samaya ke pazcAt denA, yaha asatya ke zrAzrita satya vacana kahalAtA hai| kAraNa yaha hai ki samaya para nahIM diye jA sakane se yadyapi zrasatya kA bhAgI huA hai, phira bhI usako zrasvIkAra na
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattva (jIva ) ] kara pIche anukUlatA hone para use vApisa kara diyA, zrataH satya kA bhI paripAlana huA hai / sattva (jIva ) - 1. duSkarma vipAkavazAnnAnAyoniSu sIdantIti sattvAH jIvAH / (sa. si. 7-11 ) / 2. pranAdikarmabandhavazAt sodantIti sattvAH / anAdinASTavidhakarmabandhasantAnena tIvraduHkhayoniSu catasRSu gatiSu sIdantIti sattvAH / (ta. vA. 7, 11, 5) / 3. anAdikarmabandhavazAt sIdantIti sattvAH / (ta. ilo. 7-11) / 1 pApa karma ke udaya ke vaza jo aneka yoniyoM meM sIdanti prarthAt kheda ko prApta hote haiM unakA nAma sattva hai / yaha jIvoM kA eka sArthaka nAma 1 sattva ( satkarma ) -- 1. XXX pratthitaM sattaM X XX / / ( go . ka. 439 ) / 2. karmaNAM vidyamAnatvaM yatsattvaM tannigadyate / XXX karmaNAM saMgRhItAnAM sattoktA vidyamAnatA / (paMcasaM zramita. 5 va 8, pR. 54) / 3. sattvaM vIryAntarAyakarmakSayopazamAdijanya prAtmapariNAmaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 571 ) / 1 karmoM kA jo karmasvarUpa se zrAtmA ke sAtha astitva rahatA hai use sattva kahate haiM / 3 vIryAntarAya karma ke kSayopazama Adi se jo AtmA kA pariNAma hotA hai use sattva kahate haiN| yaha tIrthaMkaroM ke karmodaya se hone vAle saMhananAdikoM meM se eka hai / satvaparigRhItatva - 1. sattvaparigRhItatvaM sAhasopetatA / (samavA. bR. 36; aupapA. vR. pU. 22 ) / 2. sattvaparigRhItatvamojasvitA / ( rAyapa. malaya. bR. 17, pR. 28) / 1 vacana kA sAhasa se sahita honA, isakA nAma satvaparigRhItatva hai / yaha 35 vacanAtizayoM meM 33vAM hai / 2 vacana kA proja guNa se sahita honA, ise satvaparigRhItatva kahate haiM / sattvaprakRti- jAsi puNa payaDINaM baMdho ceva Natthi, baMdhe saMte vi jAsi payaDINaM dviditAdo uvari savvakAlaM baMdho Na saMbhavadi tAmro saMtapayaDIno, saMtapahANattAdo / ( dhava. pu. 12, pU. 465 ) / jina prakRtiyoM kA bandha hI nahIM hai athavA bandha ke hone para bhI jina prakRtiyoM kA sarvadA sthitisattva se Upara bandha sambhava nahIM hai ve sattvaprakRtiyAM kahalAtI haiN| [ saddharmakathA sadRzakRSTi -- jadi je praNubhAge udIredi ekkisse vaggaNAe sacce te sarisA NAma / ( kaSAyapA. cU. pR. 884) / udaya meM zrAne vAlI aneka kRSTiyoM ke eka vargaNA rUpa se pariNata hokara udaya meM zrAne ko sadRzakRSTi kahate haiM / sadguru - samyaktvena vratenApi yuktaH syAt sadgururyataH / (paMcAdhyA. 2 - 604) / jo samyaktva va vrata sahita hotA hai use sadguru mAnA jAtA hai / sadarzana -- dekho samyagdarzana / 1. trikAlavidbhitrijagaccharaNyaMjIvAdayo ye'bhihitAH padArthAH / zraddhAnameSAM parayA vizuddhayA saddarzanaM samyagudAharanti / ( varAMgaca 10-20 ) / 2. yama- prazamajIvAturbIjaM jJAna caritrayoH / hetustapaH zrutAdInAM saddarzanamudIritam // (yogazA. svo viva. 17, pR. 118 ) / 1 trikAlajJa (sarvajJa) ke dvArA kahe gaye jIvAdi padArthoM kA jo vizuddhipUrvaka zraddhAna kiyA jAtA hai use saddarzana ( samyagdarzana) kahate haiM / saddRSTi -- 1. chaddavva Nava payatthA paMcatyI satta tacca NiddiTThA | saddahai tANa rUvaM so saddiTThI muNeyavvo / / ( darzana prA. 16) / 2. yisuddhappaNuratto bahi pAvacchavajjipro NANI / jiNa muNi dhammaM maNNai gayadukkho hoi saddiTThI // mayamUDhamaNAyadaNaM saMkAivasaNa bhayamaIyAraM / jiNa muNi dhammaM maNNai gayadukkhI hoi saddiTThI // (ra. sA. 6-7 ) / 3. uttamaguNagahaNa uttamasAhUNa viNayasaMjutto | sAhammi 1086, jaina - lakSaNAvalo rAI sau saddiTThI have paramo // dehamiliyaM pi jIvaM NiyANaguNeNa muNadi jo bhiNNaM / jIvamiliyaM pi dehaM kaMcuvasarisaM viyANei // NijjiyadosaM devaM savvajivANaM dayAvaraM dhammaM / vajjiyagaMthaM ca guru jo maNadi sohu saddaTThI // ( kArtike. 315-17) / 4. yasya nAsti ( kAMkSito bhAvaH ) sa saddRSTi: yukti-svAnubhavAgamAt / (lATIsaM. 4-74) / 1 jo chaha dravyoM, nau padArthoM, pAMca astikAyoM aura sAta tattvoM ke svarUpa kA zraddhAna karatA hai use saddRSTi ( samyagdRSTi ) jAnanA cAhie / saddharmakathA - yato'bhyudaya - niHzreyasArtha saMsiddhiraMjasA / sa dharmastannibaddhA yA sA saddharmakathA smRtA // (ma. pu. 1 - 120 ) /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadbhAva paryAya ] / svargAdi abhyudaya aura mukti ke sAdhanabhUta dharma se sambaddha kathA ko saddharmakathA mAnA gayA hai / sadbhAvaparyAya - sadbhAvaSaryAya nimittenAdezenApitamAtmarUpadravyamityeva sadravyatvameva hi sadbhAvaparyAya: / ( ta. bhA. siddha. vR. 5 - 31, pR. 414) / sadbhAvaparyAyanimittaka zrAdeza se vivakSita zrAtmarUpa dravya hai, usake dravyatva ko hI sadbhAvaparyAya kahA jAtA hai sadbhAvamArgaNA - yatra ca kalpe sthito varttate tatra sadbhAvataH / uktaM ca-khette duheha maggaNa jammaNato caiva saMtibhAve ya / jammaNato jahi jAto saMto bhAvo ya jahi kappe // (zrAva. ni. malaya vR. 114) / jisa kalpa meM parihAravizuddhika saMyata sthita hai usameM jo anveSaNa kiyA jAtA hai, isakA nAma sadbhAvataH kSetramArgaNA hai / sadbhAva sthApanA - 1. tadAkAravatI sadbhAvasthApanA / (anuyo. hari. vR. pR. 7) / 2. adhyAropyamANeNa mukhyendrAdinA samAnA sadbhAvasthApanA | ( nyAyaku. 76, pR. 805) / 3. sAyAravaMtavatthummi jaM guNArovaNaM paDhamA || ( vasu zrA. 383 ) / 4. mukhyadravyAkRtiH sadbhAvasthApanA zrahaMtpratimAdiH / ( laghIya. abhaya vR. 76, pR. 68 ) / - 1 jisakI sthApanA karanA prabhISTa hai usake zrAkAra vAlI sthApanA sadbhAvasthApanA kahI jAtI hai / 2 jisa mukhya indra zrAdi kA adhyAropaNa kiyA jA rahA hai usase zrAkAra meM samAnatA rakhane vAlI sthApanA ko sadbhAva sthApanA kahate haiM / sadbhAvasthApanAjina - jiNAyArasaMThiyaM davvaM sabhAvavaNajiNo / ( dhava. pu. 8, pR. 6) / jinadeva ke zrAkAra meM sthita dravya ( pASANa zrAdi ) ko sadbhAvasthApanAjina kahate haiN| sadbhAvasthApanAntara-- bharaha- bAhuvalINamaMtara muvvellaMto Nado sabbhAvaThavaNaMtaraM / ( dhava. pu. 5, pR. 2) / bharata aura bAhubalI ke madhya uThatA huA nada sadbhAva sthApanAntarasvarUpa hai / sadbhAvasthApanApUjA - kriyate yadguNAropaH sAsser kAstuni // ( dharmasaM. zrI. 6 - 88 ) / tAkAra vastu meM (mUrti prAdi meM ) jo guNoM kA prAropa kiyA jAtA hai, ise sadbhAvasthApanApUjA kahate haiM / [sadvedanIya sadbhAvasthApanAbandha - edesu kammesu ( kaTukammAdisu ) jahAsarUveNa vidabaMdho sambhAvaduvaNabaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 6) / ina kASThakarma Adi meM svarUpa ke anusAra bandha kI sthApanA kI jAtI hai usakA nAma sadbhAva sthApanAbandha hai / 1087, jaina - lakSaNAvalI sadbhAvasthApanAbhAva - virAga sarAgAdibhAve zraNuharaMtI ThavaNA sambhAvaThavaNAbhAvo / ( dhava. pu. 5, pR. 183 ) / rAga rahita aura rAga sahita bhAvoM kA anusaraNa karane vAlI sthApanA ko sadbhAvasthApanAbhAva kahate haiM / sadbhAvasthApanAvedanA - pAeNa zraNuharaM tadavva bhedeNa icchidadanvavaNA sabbhAvadUvaNaveyaNA | ghava. pu. 10, pR. 7) / prAyaH anusaraNa karane vAle dravya ke bheda se icchita dravya meM jo vedanA kI sthApanA kI jAtI hai use sadbhAvasthApanAvedanA kahate haiM / sadbhAvasthApanAvrata - hiMsAdinivRttipariNAmavata zrAtmanaH zarIrasya baMdhaM pratyekatvAt prAkAra: sAmAyike pariNatasya sadbhAvasthApanAvratam // ( bha. prA. 1185) / hiMsA Adi se nivRttirUpa pariNAma se yukta zrAtmA zarIra ke bandha ke prati eka hai, isalie sAmAyika meM pariNata usakA prAkAra sadbhAvasthApanAvrata hai / sadbhUtAniSedhavacanaM - dekho sambhUtArthaniSedha vacana / sadanIya - 1 yadudayAd devAdigatiSu zArIramAnasa sukhaprAptistat sadvedyam / ( sa. si. 8-8 ta. ilo. 8-8; bha. prA. mUlA. 2121) / 2. yasyodayAddevAdigatiSu zArIra mAnasasukhaprAptistatsadvedyam / devAdiSu gatiSu bahuprakArajAtiviziSTAsu yasyodayAt zranugRhIta - sambandhApekSAt prANinAM zArIra mAnasAnekavidhasukhapariNAmastatsadvedyam, prazastaM vedyaM savedyam / (ta. vA. 8, 8, 1) / 3. zrabhimatamiSTamAtmana: karturupa bhovaturmanuja devAdijanmasu zarIramanodvAreNa sukha pariNatirUpamAgantukAnekamanojJadravya-kSetra-kAla-bhAvasambandhasamAsAditaparipAkAvasthamati bahubhedaM yadudayAdbhavati tadAcakSate sadvedanIyam / ( ta. bhA. hari vR. 8-9 ) / 4. zrAhlAdarUpeNa
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadyA 1088, jaina-lakSaNAvalI [sanmizrAhAra yadvedyate tatsAtavedanIyam / (zrA. pra. 14) / 5. 'yaha DhUMTha hai yA puruSa' isa prakAra jo aneka viSayoM yasyodayAt sukhaM tat syAt sadvedyaM dehinAM tthaa| meM calAtmaka jJAna (sandeha) hotA hai usake viSaya(ta. zlo. 8, 25, 1) / 6. yadudayAd deva-manuSya- bhUta padArtha ko sandigdha artha kahA jAtA hai| tiryaggatiSu zarIraM mAnasaM ca sukhaM labhate tad bhavati / sandigdhAsiddhahetvAbhAsa- svarUpasandehe sandisadvedyam / (ta. vRtti zruta. 8-8) / gyAsiddhaH / xxx yathA-dhUma-vASpAdivivekA. jisake udaya se devAdi gatiyoM meM zArIrika aura nizcaye kazcidAha-agnimAnayaM pradezo dhamavattvAt mAnasika sukha kI prApti hotI hai use sadvedya kahA iti / (yAnI, jAtA hai| 4 jisakA vedana prAhlAda svarUpa se svarUpa meM sandeha rahane para hetu svarUpAsiddhahetvAbhAsa hotA hai use sadvedya kahate haiM / hotA hai| jaise - jise dhUma aura vASpa kA bheda sadvedya-dekho sveNdniiy| jJAta nahIM hai vaha yadi kahatA hai ki 'yaha pradeza sadharmA-sadharmaNe-samAna pAtmanA samo dharmaH kriyA- agnivAlA hai, kyoMki vaha dhamayukta hai| isameM yadyapi maMtra-vratAdilakSaNo guNo yasya tasmai xxx / dhUma hetu agni kA sAdhaka hai, para yahAM dhUma va (sA. gha. svo. TI. 2-56) / vASpa meM sandeha rahane ke kAraNa ise sandigdhAjisakA kriyA, maMtra aura vrata Adi rUpa dharma apane siddhahetvAbhAsa mAnA gayA hai| samAna hotA hai use sadharmA kahA jAtA hai| sannikarSa- ekasmin vastunyekasmin dharma niruddha sadhamabhojana - taM puNa hoi sadhUmaM jaM pAhArei zeSadharmANAM tatra sattvAsattvavicAraH, satsvapyekasminidaMto / / (piNDani. 655) / nnutkarSamupagate zeSANAmutkarSAnutkarSavicArazca sannisAdhu nindA karate hue jisa bhojana kA upayoga karSaH / (dhava. pu. 13, pR 284) / karatA hai vaha sadhama nAmaka grAsaiSaNAdoSa se dUSita eka vastu meM kisI eka dharma ke vivakSita hone para hotA hai| zeSa dharmoM ke usameM sattva-asattva kA vicAra karanA saniruddha kAyakleza-saNiruddhaM nizcalamavasthAnam / tathA unameM bhI kisI eka ke utkarSa ko prApta hone para (bha. prA. vijayo. va mUlA. 223) / zeSa dharmoM ke utkarSa-anutkarSa kA bhI vicAra karanA, kAyotsarga meM nizcalarUpa se sthita rahanA, yaha sani ise sannikarSa kahate haiM / ruddhasthAnayoga kahalAtA hai| sannipAta-sannipAto dvi-tribhAvAnAM saMyogaH / santAna--pUrvAparakAlabhAvinorapi hetu-phalavyapadeza (prAva. bhA. malaya. va. 202, pR. 563) / bhAjoratizayAtmanoranvayaH santAnaH / (praSTaza. praudayika va praupazamikAdi bhAvoM meM do-tIna Adi 26) / bhAvoM ke saMyoga ko sannipAta kahate haiN| pUrvottara kAla meM rahate hue bhI atizayasvarUpa kAraNa va kArya kahalAne vAloM meM jo anvaya rahatA hai use santAna kahA jAtA hai| (lalitavi. pR. 80) / 2. sanmAno vastrAdipUjasantoSavrata-dekho parigrahaparimANANavata / vAstU nam / (samavA. abhaya, vR. 61) / kSetraM dhanaM dhAnyaM pazu-preSyajanAdikam / parimANaM kRtaM 1 stuti Adi ke dvArA guNoM kI unnati karane ko yattatsantoSavratamucyate / / (varAMgaca. 15-116) / sanmAna kahate haiN| 2 vastrAdi ke dvArA pUjA karane vAstu, kSetra, dhana, dhAnya, pazu aura dAsa prAdi kA nAma sanmAna vinaya hai| bAhyaparigraha ke viSaya meM joparimANa kiyA jAtA sammizrAhAra-dekho scittsmmishraahaar| tathA hai use santoSavrata kahate haiN| yaha parigrahaparimANa- sacittena mizraH zabalaH AhAraH sanmizrAhAraH, yathAvrata kA nAmAntara hai| Ardraka-dADimabIja-kUlikA-cirbhaTikAdimizraH pUrasandigdha artha-kimayaM sthANuH puruSo veti calita. NAdiH, tila mizro yavadhAnAdirvA, ayamapyanAbhogApratipattiviSayabhUto hyarthaH sandigdho'bhidhIyate / (pra. dinaaticaarH| athavA sambhavatsacittAvayavasyApakva. ka. mA. 3-21, pR. 366) / kaNikkAdeH piSTatvAdinA pracetanamiti baddhayA
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapakSa] 1086, jaina-lakSaNAvalI [samacaturasrasaMsthAna nAmakarma mAhAraH sanmizrAhAraH vratasApekSatvAdaticAraH / 1 prazna ke vaza eka hI vastu meM jo pratyakSa aura (yogazA. svo. viva. 3-68) / / anumAna pramANa se aviruddha vidhi aura pratiSeSa ko sacitta se mile hue pAhAra ko sammizrAhAra kahate kalpanA kI jAtI hai use saptabhaMgI kahate haiN| haiN| jaise-adarakha, anAra ke bIja, kulikA aura saptamI pratimA-saptamAsAn (pUrvapratimAnuSThAnakhIre ke bIjoM se mizrita pUraNa prAdi; athavA tiloM sahitaH) sacittAhArAn pariharatIti saptamI / se mizrita yavadhAna prAdi / athavA sacitta aMzoM se (yogazA. svo. viva. 3-148) / sahita kaccI kaNikka ko pIse jAne se acitta pUrva chaha pratimAoM ke anuSThAna sahita jo sAta mAnakara grahaNa karanA, yaha sanmizrAhAra hai / vaha mAsa paryanta sacitta bhojanoM kA parityAga kiyA bhogopabhogaparimANavata ko dUSita karane vAlA karatA hai vaha sAtavIM pratimA kA paripAlaka hotA hai| usakA eka aticAra hai| sabhya--1. AdityavadyathAvasthitArthaprakAzanapratibhA: sapakSa-sAdhyasajAtIyadharmA dharmI sapakSaH / (nyAyadI. sabhyAH / (nItivA. 28-3, pR. 265); 2. tathA pu. 83) / ca guru:-yathAdityo'pi sarvArthAn prakaTAna karoti sAdhya kA sajAtIya dharma jahAM rahatA hai use sapakSa ca / tathA ca vyavahArArthAn jJeyAste'mI sbhaasdH|| kahate haiN| jaise-parvata meM dhUma hetu se agni ke (nItivA. TI. 28-3) / siddha karane meM rsoiighr|| 1 jo sUrya ke samAna apanI pratibhA se yathAvasthita sapRthaktva-dravyAd dravyAntaraM yAti guNAd guNAntaraM padArthoM ko prakAzita kiyA karate haiM ve rAjasabhA brajet / paryAyAdanyaparyAyaM sapRthaktvaM bhavatyataH // ke sabhya (sabhAsad) mAne jAte haiN| (bhAvasaM. vAma. 705) / sama (paramANu)--- guNAvibhAgapaDicchedehi lhukkhaprathama zukla dhyAna meM eka dravya se dUsare dravya, eka poggaleNa sariso Niddhapoggalo samo NAma / (dhava. guNa se dUsare guNa aura eka paryAya se dUsarI paryAya pu. 14, pR. 33) / ko prApta hotA hai, isalie use sapRthaktva kahA jo snigdha pudgala apane guNAvibhAgapraticchedoM ko jAtA hai| apekSA rUkSa padagala ke samAna hotA hai use sama saptabhaMgI-1. praznavazAdekasmin vastunyavirodhena kahate haiN| vidhi-pratiSedhavikalpanA saptabhaGgI / ekasmin vastu- samageya-tAla-vaMza-svarAdisamanugataM samam / (rAyani praznavazAd dRSTeneSTena ca pramANenAviruddhA vidhi- pa. malaya. vR. pR. 162) / pratiSedhakalpanA saptabhaGgo vijnyeyaa| (ta. vA. 1, tAla, vaMza aura svara prAvi se saMyukta geya samageya 6,5) / 2. dravya-paryAya-sAmAnya-vizeSapravibhAga- kahalAtA hai| gadvidhi-pratiSedhAbhyAM saptabhaGI pravartate // samacataratrasaMsthAna nAmakarma-..1. tatrodhioma(nyAyavi. 451-52) / 3. dravya-paryAya-sAmAnya- dhyeSu samapravibhAgena zarIrAvayavasannivezavyavasthApana vidhAna-pratiSedhanaH // saha-kramavivakSAyAM saptabhaGgI kazalazilpinirvatitasamasthiticakravat avasthAnakaraM tadAtmani / (pramANasaM. 73-74) / 4. ekasminna- samacaturasrasaMsthAnanAma / (ta. vA. 8, 11, 8) / 2. virodhena pramANa nayavAkyataH / sadAdikalpanA yA ca samaM ca taccaturasraM ceti samacaturasram, yatastatra mAno. saptabhaMgIti sA matA // (kAtike. TI. 224 ud.)| mAnapramANamanyUnAdhikamaMgopAMgAni cAdhikRtAvaya5. ekatra vastunyekaparyAya nirUpitavidhi-niSedhakalpanA vAni, adha Urdhva tiryak ca tulyam, svAMgulASTazatomUla-saptadharmaprakArakoddezyazAbdabodhajanakatA paryAptya- cchAyAMgopAMgayuktaM yuktinirmitalepyakavadvA / (ta. dhikaraNaM vAkyaM sptbhNgii| (praSTasa. yazo. vR. 14) / bhA. hari. vR. 8-12) / 3. samaM tulyArohapariNAma 6. vihi-NisehAvattavvabhaMgANaM patteyadusaMjoya-tisaMjoya- saMpUrNAMgopAMgAvayavaM svAMgulASTazatocchAyaM samacatujAdANaM tiNNi tiNi egasaMbhoyANaM melaNaM sptbhNgii| rasama / (pranayo. hari. va. pR. 57) / 4. jassa (aMgapa. pR. 288) / kammassa udaeNa jIvANaM samacaurasasaMThANaM hodila. 137
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ samacaturasrasaMsthAna nAmakarma] 1060, jaina-lakSaNAvalI [samanaska tassa kammassa samacaurasasaMThANamidi saNNA / (dhava. 98% bha. prA. malA. 70) / pu. 6, pR. 71); caturaM zobhanam, samantAccaturaM 1 zatru, va mitra, maNi va patthara tathA suvarNa aura samacaturam, smaanmaanonmaanmityrthH| samacatUraM maTTI meM rAga aura dveSa kA utpanna na honA; ise ca tat zarIrasaMsthAnaM ca samacaturazarIrasaMsthA- samatA kahate haiN| 5 rAga-dveSa ke kAraNoM meM madhyastha nama, tasya saMsthAnastha nirvartakaM yatkarma rahanA-na rAga karanA aura na dveSa karanA, isakA tasyApyeSava saMjJA, kAraNe kAryopacArAta / (dhava. nAma samatA hai| pu. 13, pR 368) / 5. samacaturasraM saMsthAnaM / samadatti- 1. samAnAyAtmanA'nyasmai kriyA-mantrayathA pradezAvayavaM paramANanAmanyUnAdhikatA / (mUlA. vratAdibhiH / nistArakottamAyeha bhU-hemAdyatisarjavR. 12-46) / 6. tatra samAH sAmudrikazAstrokta- nam / samAnadattireSA syAt pAtre madhyamatAmite / pramANalakSaNAvisaMvAdinyazcatasro'srayazcaturdigvibhA- samAnapratipattyaiva pravRttA zraddhayAnvitA / / (ma. pu. gopalakSitA: zarIrAvayavA yasya tatsamacaturasrama, 38,38-36) / 2. samadattiH svasamakriyAya mitrAya samAsAnto'ta-pratyayaH, samacaturasraM ca tatsaMsthAnaM ca nistArakottamAya kanyA-bhUmi sUvarNa-hastyazva-rathasamacaturasrasaMsthAnam / (prajJApa. malaya. vR. 268, ratnAdidAnaM svasamAnAbhAve madhyamapAtrasyApi dAnam / pR. 412); yadudayAdasumatAM samacaturasrasaMsthAnamupa- (cA. sA. pR. 20, kArtike. 361) / 3.XX jAyate ttsmctursrsNsthaannaam| (prajJApa. malaya. X bubhakSaSu gahastheSu vAtsalyena yathAmanugrahaH samAvR. 263, pR. 473) / nadattiH / (sA. gha. svo. TI. 2-51) / 1 jisa nAmakarma ke udaya se kuzala kArIgara ke 1 jo kriyA, mantra aura vrata prAdi se apane samAna dvArA nimita samAna sthiti vAle cakra ke samAna hai aise nistArakottama- saMsAra samudra se pAra utArane zarIragata avayavoM kI racanA Upara, noce aura vAle gRhasthoM meM zreSTha gRhastha ke lie-athavA madhyama madhya meM samAna vibhAgoM ko lie hotI hai use pAtra ke lie jo zraddhApUrvaka samAna prAdara bhAva se samacaturastrasaMsthAna kahate haiN| 2 jisake prAzraya se pRthivI va suvarNa prAdi ko diyA jAtA hai, ise zarIra meM saba ora mAna, unmAna va pramANa hInA- samadatti kahate haiN| dhika nahIM hotA hai| aMga aura upAMga adhikRta prava- samadhI-nirmamo nirahaMkAro nirmANa-mada-matsaraH / yavoM se paripUrNa hote haiN| prAkAra nIce, Upara nindAyAM saMstave caiva samadhI zaMsitavrataH // (upAva tirache meM samAna hotA hai, tathA yukti se nirmita / sakA. 866) / mati ke samAna zarIra apane aMgala se pATha sau jo mamakAra aura ahaMkAra se rahita hokara mAna, aMgula UMcAI se sahita aMga-upAMgoM se sahita hotA mada va matsara bhAva ko chor3a cukA hai tathA nindA va hai use samacaturasrasaMsthAna kahate haiN| stuti meM viSAda va harSa ko nahIM prApta hotA hai usa samatA--1. sattu-mitta-maNi-pAhANa-suvaNNa-maTTi- prazasta vratoM se saMyakta mahApuruSa ko samadhI kahanA yAsu rAga-dosAbhAvo samadA NAma / (dhava. pu.8, caahie| pR. 84) / 2. samadA samabhAva: jIvita-maraNa-lAbhA. samanaska- dekho sNjnyii| 1. saMjJinaH samanaskAH / lAbha-saMyoga-viprayoga-sukha-duHkhAdiSU rAgadveSayorakara. (ta. sU. di. 2-24; zve. 2-25) / 2. sampraNam / (bha. prA. vijayo. 78) / 3. samasya bhAvaH dhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / samatA, rAga-dveSAdirahitatvaM trikAlapaMcanamaskAra- sarve nAraka-devA garbhavyutkrAntayazca manupyAstirya gyokaraNaM vA / (mUlA. vR. 1-22) / 4. lAbhAlAbha- nijAzca kecit / IhApohayuktA guNa-doSavicArasukha-klezapramukhe samatAmatiH / svAyattakaraNasvAntaH NAtmikA smprdhaarnnsNjnyaa| tAM prati saMjJino vivakSijJAninaH samatA matA // (prAcA. sA. 1-34) / tAH, anyathA hyAhAra-bhaya-maithuna-parigrahasaMjJAbhiH sarva 5. samatA rAga-dveSahetuSu mdhysthtaa| (yogazA. eva jIvAH saMjJina iti / (ta. vA. 2-25) / svo. viva. 3-82, pR. 503) / 6. samatA jIvita- 3. mImaMsai jo punvaM kajjamakajjaM ca taccamaraNAdiSu rAgadveSayorakaraNam / (ana. gha. TI. 7, midaraM ca / sikkhai NAmeNedi ya samaNo XX
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanaska] 1061, jaina-lakSaNAvalI [samabhirUDhana x // (prA. paMcasaM. 1-174; go. jI. 662) / zaktasya yA kriyeSTeha sA samantAnupAtikI // (ta. 4. manaso dravya-bhAvabhedasya sannidhAnAt smnskaaH| zlo. 6, 5, 15) / 4. samantAnupAtakriyA strI(ta. zlo. 2-11) / 5. noindriyAvaraNasyApi puruSa napuMsaka-pazusaMpAtadeze upanIyavastutyAgaH / (ta. kSayopazamAt samanaskAH / (paMcA kA. 117) / bhA. siddha. vR. 6-6) / 5. strI-puruSa-pazvAdyAgamana6. gRhNAti zikSate kRtyamakRtyaM sakala tadA / nAmnA pradeze mala-mUtrAdyutsarjanaM samantAnupAtana kriyA / (ta. hataH samabhyeti samanasko xxx // (paMcasaM. vRtti zruta. 6-5) / amita. 320, pR. 44) / 7. samastazubhAzubhavi- 1 jisa sthAna meM strI-puruSa prAdi ke.pAne-jAne kA kalpAtItaparamAtmadravya vilakSaNaM nAnAvikalpajAlarUpaM sambandha rahatA hai aise sthAna meM bhItarI mala mAdi mano bhaNyate, tena saha ye vartante te samanaskAH / / kA tyAga karanA, ise samantAnapAtanakriyA kahate haiM / (ba. dravyasaM. TI. 12) / 8. pUdagala vipAkikarmo- samapadAsana-samapadaM sphipiDasamakaraNeNAsanam / dayApekSaM dravyamanaH, vIryAntarAya-noindriyAvaraNakSayopa- (bha. prA. vijayo. va malA. 224) / zamApekSayA pAtmano vizuddhirbhAvagna, IvRgvidhena sphica aura piNDa ko samAna karake sthita honA, manasA vartante ye te samanaskAH / (ta. vRtti zruta. ise samapada prAsana kahA jAtA hai| 2-11): samapAda---1. samapAyaM nAma do'vi pAde sama niraMtaraM 1 saMjJI jIvoM ko samanaska kahA jAtA hai| Thavei / (prAva. ni. malaya. va. 1036, pa. 2 jisake prAzraya se jIva dIrgha kAla taka smaraNa 567) / 2. dvAvapi pAdo samau nirataraM yatsthApayati rakha sakatA hai tathA bhata-bhaviSyata ke vicAra ke jAnunI Uru cAtisarale karoti tatsamapAdama / sAtha kartavya kArya kA bhI vicAra karatA hai usa (vyava. bhA. malaya, vR. pI. dvi. vi. 35) / saMpradhAraNa saMjJA meM vartamAna saMjJI jIva samanaska 2 donoM pAMvoM ko antara ke vinA samarUpa meM sthA- . hote haiN| ve saMjJI jIva deva, nAraka, manaSya aura pita karake ghuTanoM aura UruSoM ko atizaya sarala kitane hI tithaMca bhI hote haiN| isa saMpradhAraNa saMjJA karane para samapAda sthAna hotA hai| ke prAzraya se hI saMjJo samajhanA cAhie, na ki samabhirUDhanaya--1. satsvartheSvasaGkramaH samabhiAhArAdi cAra saMjJAnoM ke prAzraya se| 3 kArya ke rUDhaH / (ta. bhA. 1-35, pR. 120); teSAmeva karane ke pUrva jo usake karane yogya yA na karane sAmpratAnAmadhyavasAyAsaMkramo vitarkadhyAnavat samayogya kA vicAra karatA hai, tattva-pratattva kA bhI bhirUDhaH / (ta. bhA. 1-35, pR. 124) / 2. nAnAvicAra karatA hai, sIkhatA hai, tathA nAma lene se thaMsamabhirohaNAt samabhirUDhaH / yato nAnArthAn samapAtA hai| vaha samanaska-mana se sahita hotA hai| tItyaikamarthamAbhimukhyena rUDhaH samabhirUDhaH / yathA samanojJa-dekho sambhoga / 1. sambhogayuktAH sama- gorityaya zabdo vAgAdiSvartheSu vartamAnaH pazAvabhinojJAH / (ta. bhA. 6-24) / 2. saha vA manojarjA- rUDhaH / (sa. si. 1-33) / 3. vatthUpro saMkamaNaM nAdibhiriti samanojJAH sAmbhogikA: sAdhavaH / hoi avatthU nae samabhirUDha / (anuyo. gA..136, pa. (sthAnAM. abhaya. vR. 174) / 264) / 4. ja ja saNNaM bhAsai taM taM ciya samabhi1 bAraha prakAra ke saMbhoga se jo sahita hote haiM ve rohae jmhaa| saNNaMtaratthavimuho to namro samasamanojJa kahalAte haiN| athavA jo manojJa jJAnAdi se bhirUDhotti / (vizeSA. 2727) / 5.nAnArthasamabhisAhita hote haiM unheM samanojJa kahA jAtA hai| rohnnaatsmbhiruuddhH| yato nAnArthAn samatItyakamarthasamantAnupAtanakriyA--1. strI-puruSa-pazusampA- mAbhimukhyena rUDhastataH smbhiruuddhH| kutaH ? vastvatideze'ntarmalotsargakaraNaM smntaanupaatnkriyaa| (sa. * ntarAsaMkrameNa tanniSThatvAt / (ta. vA. 1,33, 10) / si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 6) / 2. strI-puMsa-pazu- 6. nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH / (ta. bhA. saMpAtideze'ntarmalamokSaNama / kriyA sAdhujanAyogyA hari. va. 1-35; anayo. hari. va. pa. 108) / sA samantAnupAtinI // (ha. pu. 58-72) / 7. nAnAtharohaNAtsamabhirUDhaH / xxx nAnArthasya 3. stryAdisaMpAtideze'ntamalotsargaH pramAdinaH / bhAvaH nAnArthatA, tAM samabhirUDhatvAtsamabhirUDhaH /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ samabhirUDhanaya] 1062, jana-lakSaNAvalI [samaya (kAlavizeSa) (dhava. pu. 1, pR.89-90)| 8. nAnArthasamabhiro- samabhirUDho nayaH / (ta. vRti zruta. 1-33; kAtihaNAt samabhirUDhaH-indanAdindraH zakanAcchakra: pUrdA- ke. TI. 276) / raNAta purandara iti / naite ekArthavAcakAH, bhinnArtha- 1 vidyamAna arthAta vartamAna paryAya ko prApta padArthoM pratibaddhatvAt / padabhedAnyathAnupapatterarthabhedena bhavi- ko chor3akara dUsare padArtha meM jo zabda kI pravRtti tavyamityabhiprAyavAn samabhirUDha iti boddhvyH| nahIM hotI hai, use samabhirUDha naya kahate haiM / 2 zabda (jayadha, 1, pa. 240) / 6. zabdabhede'rthabhedArthI aneka arthoM ko chor3akara jo pramukhatA se eka hI vyaktaparyAya zabdakaH / nayaH samabhirUDho'rtho nAnAsama- padArtha meM rUDha hotA hai, ise samabhirUDhanaya kahA bhirohaNAt // (ha. pu. 58-48) / 10. paryAya- jAtA hai| zabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / naya: samabhirUDhaH samabhirUDhanayAbhAsa -- paryAyanAnAtvamantareNApIsyAta pUrvavaccAsya nizcayaH / / (ta. zlo. 1 ndrAdibhedakathanaM tadAbhAsaH / (prameyara. 6-74) / 33, 76) / 11. satAM vidyamAnAnAM vartamAnakAlA- paryAya kI bhinnatA ke vinA jo indra Adi meM bheda vadhikAnAM sambandhI yo'dhyavasAyAsakramaH sa samabhi- kiyA jAtA hai, yaha sanabhirUDhanayAbhAsa kA lakSaNa rUDhaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1-35) / 12. jJeyaH hai| samabhirUDho'sau zabdo yadviSayaH sa hi / ekasminna- samaya (kAlavizeSa)-1. paramasUkSmakriyasya bhirUDhArtha nAnArthAn samatItya yaH // (ta. sA. sarvajadhanyagatipariNatasya paramANoH svaavgaahnkssetr1-46)| 13. saddArUDho attho atthArUDho taheva vyatikramakAla: samaya ityucyate paramaduradhigamo'nipuNa sddo| bhaNai iha samabhirUDho jaha iMda puraMdaro rdezyaH / (ta. bhA. 4-15) / 2. kAlo paramaniruddho sakke / / (la. nayaca. 42; dravyasva. pra. nayaca. avibhajjo taM tu jANa samayaM tu / (jyotissk.8)| 214) / 14. paraspareNAbhirUDhAH samabhirUDhAH, 3. kAlo paramanirudvo avibhAgI taM tu jANa samayo zabdabhede'pyartha bhedo nAsti, yathA zakraH indraH puraMdara ti| (jI basa. 106) / 4. paramANussa NipaTThidaityAdayaH smbhiruuddhaaH| (pAlApapa. pU. 146) / gynnpdesssdikkmnnmeto| jo kAlo pavibhAgI 15. jo egegaM attha pariNadibheeNa sAhae atthN| hodi puDhaM samayaNAmA so|| (ti. pa. 4-285) / makkhatthaM vA bhAsadi ahirUDhaM taM NayaM jANa / / 5. kAlaM punaryogavibhAgameti nigadyate'sau samayo (kAtike. 276) / 16. tathA paryAyANAM nAnArtha- vidhijJaiH / (varAMca. 27-3, / 6. sarva jaghanya gatitayA samabhirohaNAtsamabhirUDhaH, na hyayaM ghaTAdiparyA- pariNatasya paramANoH svAvagADhapradezavyatikramakAla: yANAmekArthatAmicchati / (sUtrakR. sU. zI. va. 2, paramaniSiddho nivibhAga: smyH| (ta. vA. 3-38) / 7, 81, pR. 188) / 17. nAnArthAn sametyAbhi- 7. kAla: paramanikRSTa: samayo'bhidhIyate / (prAva. mukhyena rUDhaH samabhirUDhaH / (pra. ka. mA. 6-74, pR. ni. hari. va. 4 ba 663, nandI. hari. va. pu. 73; 680 / 18. paryAyabhedAtpadArthanAnAtvanirUpakaH prAva. ni. malaya. vR. 666) / 8. annornnvNtrsmbhiruuddhH| (prameyara. 6-74) / 16. pratyartha- vyatikramakAla: samayaH / coddasarajjumAgAsapadesamekaikasaMjJAbhirohaNAdindra-zakra-purandaraparyAyazabdabheda- kamaNa mettakAleNa jo coddasarajjukamaNakkhamo paranAt smbhiruuddhH| (mUlA. vR. 4-67) / 20. / mANU tassa egaparamANukkamaNakAlo samapro NAma / vAcakaM vAcakaM prati vAcya bhedaM samabhirohayati (dhava. pu. 4, pR. 318) / 6. pariNAmaM prapannasya mAzrayati yaH sa samabhirUDhaH, sa hi ananta- gatyA sarvajaghanyayA / paramANonijAgADhasvapradezaroktavizeSaNasyApi vastunaH zakra-purandarAdivAcaka- vyatikramaH // kAlena yAvatava syAdavibhAgaH sa bhedena bhedamabhyupagacchati ghaTa-paTAdivat, yathA zabdA-- bhASitaH / samayaH samayAbhi niruddhaH paramAsthitaH / / rtho ghaTate ceSTate iti ghaTa ityAdilakSaNaH / (sthAnAM. (ha. pu. 7, 17-18) / 10. aNuaMtarayaru samau prabhaya. vR. 186) / 21. paryAyazabdabhedAdarthabheda- bhaNijjai xxx / (ma. pu. puSpa. 2-5, pR. kRtsamabhirUDhanayaH / (laghIya. 72, pR. 62) / 22) / 11. paramANupracalanAyattaH samayaH / (paMcA. 22. ekamapyarthaM zabdabhedena bhinnaM jAnAti yaH saH kA. amRta. va. 25) / 12. aNoraNvantaravyati
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya (kAlavizeSa)] 1093, jaina-lakSaNAvalI [samayaprabaddhazeSaka kramaH kAlaH samayaH / (mUlA. va. 12-85) / bhI eka rUpavAlA hai, gati-sthiti Adi kI nimittatA 13. maMdagatipariNatapudgalaparamANunA nimittabhUtena se rahita va asAdhAraNa caitanyasvabhAva se sahita hone vyaktIkriyamANa: samayaH / (paMcA. kA. jaya. va. 25) / ke kAraNa anya dharmAdharmAdi dravyoM se bhinna hai, tathA 14. ekasminnabhaHpradeze ya: paramANustiSThati tamanyaH kabhI bhI apane svabhAva se cyata na hone ke kAraNa paramANurmandacalanAllaMghayati sa samayo vyavahArakA- TAMkI se ukere gaye ke samAna caitanya svabhAva vAlA laH / (ni. sA. vR. 31) / 15. Nahaeyapaesattho hai; aise ina lakSaNoM se yukta jIvapadArtha kA nAma paramANU mNdgipvttttto| vIyamaNatarakhettaM jAvadiyaM samaya hai| jAdi taM samayakAlaM // (dravyasva. bhAva. pra. nayaca. samayakSetra-aDDhAijjA dIvA do ya samuddA esa NaM. 136) / 16. AkAzasyaikapradezasthitaparamANurmanda- evaie samayakkhette tti pavRccati / (bhagavatI 2, 6, gatipariNataH san dvitIyamanantarakSetra yAvadyAti saH 52, pR. 303 pra. khN.)| samayAkhyaH kaalH| (kAtike. TI. 220) / ar3hAI dvIpa (jambadvIpa. dhAtakIkhaNDa aura prAdhA 1 atizaya sUkSma kriyA se saMyukta va sabase jaghanya puSkara dvIpa) prora lavaNa va kAloda ye do samudra, gati meM pariNata paramANu kA jo apane avagAhana- itane mAtra kSetra ko samayakSetra kahA jAtA hai| kSetra ke lAMghane kA kAla hai usakA nAma samaya hai| samayadyotaka-samayadyotako vAditvAdinA mArga4 jisa AkAzapradeza meM paramANu sthita hai usake prabhAvakaH / (sA. dha. svo. TI. 2-51) / / lAMghane meM use jitanA kAla lagatA hai utane mAtra jo vAditva prAdi vizeSatAnoM ke dvArA mokSamArga kAla ko samaya kahate haiM, vaha vibhAga se rahita hai| ko prabhAvanA kiyA karatA hai use samayadyotaka samaya (jIva)--1. yo'yaM nityameva pariNAmA tmani svabhAve avatiSThamAnatvAdutpAda-vyaya-dhrauvya- samayaprabaddha--1. tAhiM aNaMtahiM NiyamA samayakyAnubhUtilakSaNayA sattayAnusyUtazcaitanyasvarUpatvAnni- pabaddho have ekko| (go. jI. 245) / 2. tAbhi tyoditavizadadazi - jJaptijyotiranantadharmAdhirUDheka- vargaNAbhiranantAbhiH siddhAnanta bhAgA bhavyAnantaguNamitvAdudyotamAnadravyatvaH kramAkramapravRttavicitra- pramitAbhiniyamAdeka: samayaprabaddho nAma yogyapudgalabhAvasvabhAvatvAdutsagitaguNa-paryAyaH sva-parAkArAva- skandho bhavati / samayena prabaddhate sma karma-nokarmabhAsanasamarthatvAdupAttavaizvarUpyakarUpa: prativiziSTAva- rUpatayA prAtmanA sambadhyate sma yaH pudgalaskandhaH sa gAhagati-sthiti-vartanAnimittattvarUpitvAbhAvAsAdhAra- samayaprabaddha iti niruktisiddhaH, AtmanA mithyAdarzanANacidrUpatAsvabhAvasabhAvAccAkAza-dharmAdharma - kAla- disaMklezapariNAmaH pratisamayaM karma-nokarmarUpatayA pudgalebhyo bhinno'nyantamanantadravyasaMkare'pi svarUpA- pariNamamAnastattadyogyapudgalaskandhaH samayaprabaddha iti dapracyavanAt TaMkotkIrNacitsvabhAvo jIvo nAma sthAdvAdaprasiddho boddhavyaH / (go. jI. ma. pra. va jI. padArthaH, sa smyH| (samayaprA. amRta. vR. 2) / pra. 245) / 2. samyagayati gacchati zuddhaguNa-paryAyAn pariNamatIti 2 siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa aura prabhavyoM se samayaH / athavA samyagayaH saMzayAdirahito bodho jJAnaM anantagaNI vargaNAoM se eka samayaprabaddha nAmaka yasya bhavati sa samayaH / athavA samityekatvena parama- pudgalaskandha hotA hai| mithyAdarzanAdi saMklezasamarasIbhAvena svakIyazuddhasvarUpe ayanaM gamanaM pariNa- pariNAmoM ke vaza pratyeka samaya meM karma-nokarmarUpa se manaM samayaH / (samayaprA. jaya. vR. 161) / pariNata hokara utanA pudgalaskandha baMdhatA hai, 1. jo pariNamanazIla hone se utpAda, vyaya aura isalie use samayaprabaddha kahA jAtA hai| dhrauvya kI ekatA ke anubhavana svarUpa sattA se samayaprabaddhazeSaka-jaM samayapabaddhassa vedidase saggaM anvita hai, nitya prakAzamAna darzana va jJAnarUpa jyoti padesaggaM dissai, tammi aparise sidamhi egasamaeNa se sahita hai, ananta dharmoM se sahita hone ke kAraNa udayamAgadamhi tassa samayapabaddhassa aNNo kammapadeso dravyasvarUpa ko prApta hai, guNa-paryAyoM se saMyukta hai, vA patthi taM samayapabaddhasesagaM NAma / (kasAyapA. cU. sva-parAvabhAsI hone se vizvarUpatA ko prApta hokara pR. 833) /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayamUDha] 1064, jaina-lakSaNAvalI [samavAya samayaprabaddha arthAt eka samaya meM baMdhe hue karmapradezoM zritaH / (sA. gha. svo. TI. 2-51) / kA vedana karane se jo pradezAgra zeSa raheM aura jinakA 1 samIcIna dayApUrvaka jo jIvoM meM pravartana hotA hai aparizeSita yA sAmastyarUpa se eka samaya meM udaya usakA nAma samaya hai, isa prakAra ke samaya se jo pAne para phira koI karmapradeza zeSa na rahe, aise una sahita ho use samayika kahA jAtA hai| 2 gRhastha zeSa karmapradezAnoM ko samaya prabaddhazeSa kahate haiN| ho, cAhe muni ho, jo jinAgama ke Azrita hotA samayamaDha--1. rattavaDa-caraga-tAvasa-parihattAdI ya hai use samayika kahate haiN| aNNapAsaMDA / saMsAratAragatti ya jadi geNhai samayamUDho samayoga-- loge pUNNe egA vaggaNA jogassetti / so // (malA. 5-62) / 2. ajJAnijanacittacama- logamettajIvapadesANaM loge pUNNe samajogo hodi kArotpAdakaM jyotiSka-maMtra vAdAdikaM dRSTvA vIta- tti vuttaM hodi| (dhava. pu. 10, pR. 451) / rAgasarvajJapraNItasamayaM vihAya kudevAgama-liGginAM lokapUraNasamudghAta meM loka ke pUrNa hone para yoga ko eka vargaNA hotI hai| abhiprAya yaha hai ki loka rAdikaraNaM samaya mUDhatvam / (bR. dravyasaM. TI. 41) / ke pUrNa hone para loka pramANa jIvapradezoM kA sama1 raktapaTa, caraka, tApasa aura parivrAjaka tathA yoga hotA hai| anya bhI pAkhaNDI sAdhuoM ko, ye saMsAra se pAra samatitva-dekho samavAya / 1. dravya-guNAnAmekAkarane vAle haiM, aisA mAna karake jo grahaNa karatA hai stitvanirvRttatvAdanAdiranidhanA sahavRttihi samavause samayamaDha kahate haiN| titvam, sa eva samavAyo jainAnAm / (pacA. kA. samayaviruddha --- samayaviruddhaM svasiddhAnta viruddham / amata. va. 50) / 2. samavRttiH sahavRttirguNa-guNino: yathA sAGkhyasyAsatkAraNe kArya sadvaizeSikasya kathaMcidekatvenAnAditAdAtmyasambandha ityarthaH / (paMcA. ityAdi / (prAva. ni. malaya. va. 883, pR. 483) / kA. jaya. va. 50) / apane mata ke viruddha vacanaM ko mayaviruddha kahA 1 dravya aura guNoM ke eka astitva se racita hone jAtA hai| jaise - satkAryavAdI sAMkhya kA kAraNa meM ke kAraNa anAdi-ananta jo sahavatti-sAtha sAtha kArya ko prasata kahanA tathA vaizeSika kA use kAraNa rahanA hai, ise samatitva nAma se kahA jAtA hai| meM sat kahanA; ityaadi| yaha 32 sUtradoSoM meM vahI jainoM ke yahAM samavAya sambandha hai| 24vAM hai| samavadAnakarma-- samayAvirodhena samavadIyate khaNDasamayasatya--1. pratiniyataSaTtaya dravya-paryAyANA- yata iti samavadAnama, samavadAnameva smvdaantaa| mAgamagamyAnAM yAthAtmyAviSkaraNaM ya dvacastatsamaya- kammaiyapoggalANa micchattAsaMjama-joga-kasAehi satyam / (ta. vA. 1,20, 12, pR. 75; dhava. pu. aTTakammasarUveNa sattakammasarUveNa chakammasarUveNa vA 1, pR. 118) / 2. dravya-paryAya bhedAnAM yAthAtmya- bhedo samudANada iti vuttaM hodi| (dhava. pu. 13, pratipAdakam / yattatsamayasatyaM syAdAgamArthapara vcH|| pR. 45) / (ha. pu. 10-107) / 3. siddhAntaH samayastena AgamAvirodha se jo khaNDita yA vibhAjita kiyA prasiddhAntaprarUpaNam / vaca: samayasatyaM syAt pramANa- jAtA hai usakA nAma samavadAna hai| samavadAna aura nayasaMzrayam / / (prAcA. sA. 5-38) / samavadAnatA ina donoM meM koI arthabheda nahIM hai| 1 pAgamagamya pratiniyata chaha dravyoM va unakI paryAyoM mithyAtva, asaMyama, yoga aura kaSAyoM ke dvArA kI yathArthatA ke pragaTa karane vAle vacana ko samaya- pATha, sAta athavA chaha karmoM ke svarUpa se jo karmasatya kahate haiN| pudgaloM kA bheda hotA hai use samavadAnatA kahA samayika---1. samayikamiti samyakzabdArtha samityu- jAtA hai| pasargaH, samyak ayaH samayaH-samyagdayApUrvakaM jIveSu samavAya-dekho samavartitva / 1. samavattI samapravarttanama, samayo'syAstIti ato'nekasvarAditi vAyo apudhabbhado ya ajadasiddho ya / (paMcA. kA. matvarthIya ikpratyayaH / (prAva. ni. malaya. vR. 864, 50) / 2. samavAye (dhava. 'salakSacatuHSaSThipadasahasra 474) / 2. samayiko gahI yatirvA jinasamaya- 164000' ityadhikaH pAThaH) sarvapadArthAnAM samavA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAya ] kAla yazcintyate / sa caturvidhaH dravya-kSetra kAla-bhAvavikalpaH / tatra dharmAdharmAstikAya lokAkAzaikajIvAnAM tulyAsaMkhyeyapradezatvAdekena pramANena dravyANAM sama vAyanAd dravyasamavAyaH / jambUdvIpa-sarvArtha siddhayapratiSThAna naraka - nandIzvaraikavApInAM tulyayojanazatasahasraviSkambhapramANena kSetrasamavAyanAtkSetrasamavAyaH / ( dhava. 'siddhi manuSyakSetra vimAna sImantanarakANAM tulyayojanapaMcacatvAriMzacchatasahasra viSkambhapramANena kSetrasamavAyaH' ityadhikaH pAThaH ) utsapiNyavasappi yostulyadazasAgaropamakoTikoTipramANAt samavAyanAt kAlasamavAyaH / kSAyikasamyaktva kevalajJAna- kevaladarzana - yathAkhyAta cAritrANAM yo bhAvastadanubhavasya tulyAnantapramANatvAd bhAvasamavAyanAdbhAvasamavAya: / (ta. vA. 1 20, 12; dhava. pu. 6, pR. 166 - 200 ) / 3. samyagavAyanaM varSadhara nadyAdiparvatAnAM yatra sa samavAyaH / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 1 - 20 ) / 4. samavAyo NAma aMgaM causa dvisahasambhahiya egalakkhapadehi 164000 savvapayatthANaM samavAyaM vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pR. 101 ) / 5. samavAyaM ihedaM pratyayalakSaNam / ( prA. mI. vasu. vR. 65 ) / 6. samiti samyak pravetyAdhikyena, prayanamayaH paricchedo jIvAjIvA divividhapadArthasArthasya yasminnasau samavAyaH samavayanti vA samavataranti saMmilanti nAnAvidhA AtmAdayo bhAvAH zrabhidheyatayA yasminnaso samavAya iti / sa ca pravacanapuruSasyAGgamiti samavAyAGgam / ( samavA vR. pU. 1 ) ; samavAyanaM samavAyaH, samyak pariccheda ityarthaH, taddhetuzca grantho'pi samavAya: / ( samayA vR. 139 ) / 7. catuHSaSTisahasraka lakSapadaparimANaM dravyato dharmAdharma- lokAkAzakajIvAnAM kSetrato jambUdvIpApratiSThA nanaraka - nandIzvaravApI - sarvArthasiddhivimAnAdInAM kAlata utsarpiNyAdInAM bhAvataH kSAyikajJAna-darzanAdibhAvAnAM sAmyapratipAdakaM samavAyanAmadheyam / ( zrutabha. TI. 7, pR. 173 ) / 8. sam ekIbhAve, zrava zabdaH pRthaktve, ay gatau iN gatau vA tatazca ekIbhAvena pRthaggamanaM samavAyaH saMzleSaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 738, pR. 364 ) / 6. saM saMgraheNa sAdRzyasAmAnyena praveyante jJAyante jIvAdipadArthA dravya-kSetra kAla - bhAvAnAzritya yasminniti samavAyAMgam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 356 ) / 1065, jaina-lakSaNAvalI [samAcAra 10. dharmAdharma - lokAkAzai kajIva-saptanarakamadhya bilajambUdvIpa-sarvArthasiddhivimAnaM nandIzvaradvIpa vApikAtulyai kalakSayojana pramANatirUpakaM bhava-bhAvakathakaM catuHSaSTipadasahasrAdhikalakSapadapramANaM samavAyAGgam / ( ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 11. samavAyAMgaM aDakadisahassamigilakkhamANupayamettaM / saMgahaNayeNa davvaM khettaM kAlaM paDucca bhavaM / dIvAdI praviyati pratthA Najjati saritsAmaNNA / davvA dhammAdhammA jIvapadesA tiloyasamA // sImaMtaNaraya mANusakhetta uDu - iMdayaM ca siddhisilaM / siddhadvANaM sarisaM khettAsayado muNeyavvaM // zrohidvANaM jaMbUdIvaM savvatthasiddhirAmmANaM / dosaravAdI vANidapurANi sarisANi // samagra samaeNa sabho prAvalieNaM samA hu AvaliyA / kAle paDhamaDhavINAraya-bhomANa vI (vA) jANaM || sarisaM jahaNAU sattamakhidiNArayANa ukkassaM / savvadvANaM zrAU sarisaM ussappiNIpamuhaM // bhAve kevala - gANaM kevala dasaNasa mANayaM diTThe / evaM jattha saritthaM veMti jiNA savvatthANaM / ( aMgapa. 29 - 35, pR. 263-64) / 1 samavRtti, samavAya, zrapRthagbhUta zrora zrayutasiddha ye samAnArthaka zabda haiM / abhiprAya yaha hai ki guNa va guNI zrAdi jo paraspara meM prabhinnarUpa se rahate haiM, yahI jainadarzana ke anusAra unakA samavAya hai / 2 samavAya nAmaka cauthe zraMga meM saba padArthoM ke samavAya kA vicAra kiyA jAtA hai| vaha samavAya dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai| inake lie pRthak pRthak 'dravyasamavAya' zrAdi una-una zabdoM ko dekhanA cAhie ) / 6 samavAya meM 'sam' kA artha samyak, 'zrava' kA artha adhikatA aura 'aya' kA artha jAnanA hai| jisase jIva, ajIva prAdi vividha prakAra ke padArthoM kA jJAna prApta hotA hai vaha samavAya zraMga kahalAtA hai / athavA jisa zruta meM zrAtmA zrAdi aneka zrabhidheya svarUpa se samavatarita yA sammilita hote haiM use samavAya aMga jAnanA caahie| yaha paramAgamarUpa puruSa ke ( zravayava) jaisA hai / samavAyAGga - dekho samavAya / samAcAra -- 1. samadA sAmAcArI sammAcArI samo va zrAcAro / sabvesi sammANaM sAmAcAro duzrAcAro / ( mUlA. 4-2, pU. 110 ) / 2. samAcaraNaM
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdAnakriyA] 1096, jaina-lakSaNAvalI [samAdhi samAcAra: ziSTAcaritaH kriyAkalApaH / (anuyo. se dUSita hotA hai| hari. va. p.58)| 3. samaH samAnaH saM samyagA- samAdhi-1. yathA bhANDAgAre dahane samAtthite cAro yaH smaiyutH| prAcAryata iti prAjJaiH sa samA- tatprazamanamanuSThIyate bahUpakAratvAt tathA'nekavrata-zIcAra IritaH // (prAcA. sA. 2-3) / lasamRddhasya munestapasaH kutazcit pratyUhe samupasthite 1 rAga-dveSa ke prabhAvasvarUpa samatA, samyak (nirdoSa) tatsandhAraNaM samAdhiH / (sa. si. 6-24) / 2. muniprAcaraNa, ahiMsA paripAlana prAdi rUpa sabakA gaNatapaHsaMdhAraNaM samAdhiH bhANDAgArAgniprazamanavat / samAna prAcAra athavA samAna- prAtmagaurava se pari- yathA bhANDAgAre dahane samutthite tatprazamanamanuSThIyate pUrNa-pAcaraNa, ye saba samAcAra ke paryAya zabda haiN| bahupakArakatvAt tathAne kavrata-zIlasamRddhasya munigaNa ziSTa janoM ke dvArA jisa kriyAkalApa kA prAca- sya tapasaH kRtazcita pratyahe samasthite tatsaMdhAraNaM raNa kiyA jAtA hai use samAcAra kahate haiN| samAdhiriti samAkhyAyate / (ta. vA. 6, 24, 8) / samAdAnakriyA-1. saMyatassa sato'viratiM pratyA. 3. samAdhi: gUrvAdInAM kAryakaraNena svasthatApAdanam / bhimukhyaM samAdAnakriyA / (sa. si. 6-5) / (prAva. ni. hari. vR. 180); samAdhAnaM samAdhiH 2. saMyatassa sata: avirati pratyAbhima khaM [khya samA- cetasaH svAsthyaM mokSamArge'vasthitiH / (prAva. hari. dAnakriyA / (ta. vA. 6, 5, 7) / 3. prAbhimukhyaM 6. pra. 4, pR. 653) / 4. dasaNa-NANa-carittesu prati prAya: saMyatasyApyasaMyame / samAdAna kriyA proktA sammamavaTThANaM samAhI NAma / (dhava. pu. 8, pR.8%)| prmaadprivdhinii|| (ha. pu. 55-64) / 4. saMyatasya 5. yatsamyakpariNAmeSu cittsyaadhaanmnyjsaa| sa sataH paMso'saMyama prati yada bhaveta / prAbhimakhyaM samA- samAdhiriti jJeyaH smRtirvA parameSThinAm / / (ma. pR. dAnakriyA sA vRttaghAtinI // (ta. zlo. 6 5, 6) / 21-226) / 6. vaipAvRttya-pAdhyasiddhisuvapAvana5. apUrvApUrvaviratipratyAmukhyamatpadyate yat tapasvinaH guNapariNAmA dinabakAcaraNapareNa mumukSuNA siddhisukhasA samAdAnakriyA / anye vyAcakSate-dvividhA samA- kaniSThamanaskatAlakSaNaH samAdhiH / (bha. prA. dAnakriyA samAdIyate yena viSayastata samAdAnam -- vijayo. 325) / 7. tasya (caturvidhasaMghasya) samAna indriyam, tasya (sarvopaghAtakAri) dezopadhAtakAri dhAnaM svasthatA nirupadravatvaM samAdhiH / (ta. bhA. siddha. vA smaadaankriyaa| (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / v.6-23)| 8. so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNaM 6. saMyatasya sataH aviratyAbhimukhyaM prayatnenopakara- smRtama / etadeva samAdhiH syaallokdvyphlprdH|| NAdigrahaNaM vA smaadaankriyaa| (ta. vRtti zruta. (tattvAnu. 137) / 6. samAdhAnaM samAdhiH svA sthyam / (prAva. ni. malaya. vR.1086, pR. 567) / 1 saMyata hokara bhI jo avirati ke abhimukha honA 10. prAptAnAM tu (samyagdarzanAdInAM) paryantaprApaNaM hai, ise samAdAnakriyA kahate haiN| 5 tapasvI ke jo samAdhiH, dhyAnaM vA dharma-zuklaM ca samAdhiH / (ratnaka. apUrva apUrva virati ke prati abhimukhatA utpanna TI. 2-2) / 11. svarUpe cittanirodhalakSaNaH samAhotI hai usakA nAma samAdAnakriyA hai| dhiH / (samAdhi. TI. 27) / 12. samAdhiH samAsamAdeza-1.xxxNiggaMtho tti ya have samA- dhAnaM zubhopayoge vA manasa ekatAkaraNam / (ana.dha. deso // (malA. 6-7) / 2. xxx niggaMthANaM svo. TI. 7-68) / 13. 'samAhI' samAdhAnaM manasa samAesaM // (piNddni.230)| 3 ye kecana nirgranthAH ekAgratAkaraNa zubha upayoge zuddha vaa| (bha. prA. sAdhava Agacchanti tebhyaH sarvebhyo dAsyAmItyuddizya malA. 67); siddhisukhai kaniSThamanaskatAlakSaNaH kRtamannaM nirgranthA iti ca bhavet smaadeshH| (mUlA. samAdhiH / (bha. prA. mUlA. 325) / vR. 6-7) / 4. sAdhUMzca (uddizya kRtamannaM) samA- 1 jisa prakAra bhANDAgAra (khajAnA) meM agni ke dezaH / (ana. gha. TI. 5-7) / laga jAne para bahuta upakAraka hone se use zAnta 3 jo nirgrantha sAdhu prAveMge una sabako maiM bhojana dUMgA, kiyA jAtA hai-bujhAyA jAtA hai-usI prakAra isa prakAra nirgranthoM ke uddeza se jo bhojana tayAra aneka vratoM va zIloM se sampanna muni ke tapazcaraNa karAyA jAtA hai vaha samAdeza nAmaka prauddezika doSa meM kahIM se vighna ke upasthita hone para use jo
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNa] 1067, jaina-lakSaNAvalo [samiti dhAraNa kiyA jAtA hai-zAnta kiyA jAtA hai, use sAdhanAnAM samabhyAsIkaraNaM smaarNbhH| (ta. zlo. samAdhi kahate haiN| 3 garu AdikoM ke kArya ke karane 6-8) / 6. tatsAdhanasannipAtajanitaparitApanAdise jo citta ko svastha-mokSamArga meM sthita kiyA lakSaNaH smaarmbhH| (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / jAtA hai-isakA nAma samAdhi hai| 10. sAdhyAyAH hisAdikriyAyAH sAdhanAnAM samAhAraH samAdhimaraNa-samAdhimaraNaM ratnatraya kAgratayA prA- samArambhaH / (bha. prA. vijyo.811)| 11. sANatyAgaH / (sA. gha. svo. TI. 7-58) / dhyAyA kriyAyAH sAdhanAnAM samAhAraH samArambhaH / ratnatraya meM ekAgracitta hokara jo prANoM kA pari- (cA. sA. pR. 39) / 12. xxx hiMsopakaratyAga kiyA jAtA hai use samAdhimaraNa kahate haiN| NArjanam samArambho xxx // (mAcA. sA. samAnajAtIya dravya-paryAya-dve trINi vA catvA- 5-13) / 13. samArambhaH jIvopamardaH Xxx rItyAdiparamANapudagaladravyANi militvA skandhA athavA samArambhaH paritApanam / (praznavyA. 13) / bhavantItyacetanasyApareNAcetanena sambandhAt samAna- 14. yastu parasya paritApakaro vyApAraH sa samAjAtIyo bhaNyate / (paMcA. kA. jaya. vR. 16) / rambhaH / (vyava. bhA. pI. malaya. vR. 46, pR.18)| do, tIna athavA cAra prAdi paramANu pudagala dravya 15. sAdhyAyAH hiMsAdikriyAyAH sAdhanAnAmabhyAsImila karake skandha ho jAte haiM, isa prakAra eka karaNaM smaarmbhH| (mana. gha. svo. TI. 4-27) / acetana se dUsare pracetana kA sambandha hone para unakI 16. prANavyaparopaNAdInAm upakaraNAbhyAsIkaraNaM isa avasthA ko samAnajAtIya dravya-paryAya kahA samArambhaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 6-8) / jAtA hai| 1 dUsaroM ko santApa karane vAle vyApAra ko samA. samAnadatti-dekho samadatti / kUla-jAti-kriyA- rambha kahA jAtA hai| 2 hisAdi kriyA ke sAdhanoM mantraH svasamAya sadharmaNe / bhU-kanyA-hema-ratnA'zva-ratha- kA abhyAsa karanA, isakA nAma samArambha hai / hastyAdi nirvapet // (dharmasaM. zrA. 6-202) / samAsa-dvayorbahUnAM padAnAM mIlanaM samAsaH / kula, jAti, kriyA aura maMtra; inase jo apane samAna (anuyo. hari. va. pR. 73) / sagharmA hai usake lie pathivI, kanyA, suvarNa, ratna, do yA bahuta se padoM ke milAne kA nAma samAsa hai| ghor3A, ratha aura hAthI mAdi ko jo diyA jAtA hai samitAcAra-dekho samyagAcAra / use samadatti yA samAnadatti kahate haiN| samiti--1. prANipIDAparihArArtha samyagayanaM samAptakalpa-samAptakalpo nAma pripuurnnshaayH| smitiH| (sa. si. 9-2) / 2. samyagayanaM sami(vyava. bhA. malaya. vR. 4-16, pR. 4) / tiH| paraprANipIDAparihArecchayA samyagayanaM samiparipUrNa sahAya yukta kalpa ko samAptakalpa kahate haiN| tiH| (ta. vA. 6, 2, 2) / 3. samyak zrutajJAnasamArambha-1.xxx paridAvakado have samA- nirUpitakrameNa gamanAdiSu vRttiH samitiH / (bha. rNbho| (bha. prA. 812) / 2. sAdhanasamabhyAsI- prA. vijayo. 16); prANipIDAparihArAdaravataH karaNaM samArambhaH / (sa. si. 6-8) / 3.xxx samyagayanaM pravRttiH smitiH| (bha. prA. vijayo. paritApanayA bhavet smaarmbhH| (ta. bhA. 6-6 115) / 4. xxx samidI ya pamAdavajjaNaM ud.)| 4.xxx paritAvakArI bhave samA. ceva / (kAtike. 97) / 5. nishcyenaanntjnyaanaadirNbho| (vyava. bhA. pI. 46, pR. 18) / 5. samA- svabhAve nijAtmani sam samyak samastarAgAdivirabhaNaM nAma tassa saMghaTaNAdiDaMDassa pvttnnN| (dazava. bhAvaparityAgena tallInataccintanatanmayatvena ayanaM ca. pR. 142) / 6. sAdhanasamabhyAsIkaraNaM samA- gamanaM pariNamanaM samitiH / (ba. dravyasaM. TI. rambhaH / sAdhyAyAH kriyAyA: sAdhanAnAM samabhyAsI- 35) / 6. samitiriti paJcAnAM ceSTAnAM tAMtrikI karaNaM samAhAraH samArambhaH ityAkhyAyate / (ta. vA. sNjnyaa| athavA saM samyak prazastA mahatpravacanAnu6,8,3) / 7. tatsAdhanajanitaparitApakaraH samAH sAreNa itiH ceSTA samitiH Xxx smykrmbhH| (ta. bhA. hari.vR. 6-6) / 8. kriyAyAH pravattilakSaNA smitiH| (yogazA. svo. viva. 1, la. 138
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ samiti 1068, jena-lakSaNAvalo cchannakriyAnivartI 34) / 7. abhedAnupacAraratnatrayamArgeNa paramadharmeNa cU. pR. 36) / 4. kriyA nAma yogaH, samucchinnA svAtmani samyagitA pariNatiH smitiH| athavA kriyA yasmin tat samucchinnakriyam, na nivartata nijaparamatattvaniratasahajaparamabodhAdiparamadharmANAM saM. ityevaMzIlamanivati, samucchinnakriyaM ca tadanihatiH samitiH / (ni. sA. vR. 61) / 8. samyak vati ca samucchinnakriyAnivati / samucchinnasarvazrutanirUpitakrameNa gamanAdiSvayanamiti pravRttiH vAGmanaskAyayogavyApAratvAdapratipAtitvAcca samasamitiH / (bha. prA. malA. 16) / 6. samyagayana cchinnakriyasyAya mantya zukla myAnamalezyAbalAdhAna tacchaddhi pratItiH smitimtaa| (dharmasaM. shraa.-3)| kAyatrayabandhanirmocana kaphalamanusandhAya sa bhagavAna 10. samma gayanaM jantupIDAparityAgAthaM vartanaM smitiH| dhyAyatItyukta bhavati / (jayadha. a. pa. 1246;dha va (ta. vRtti zruta. 6-2) / 11. pramAdAnAM vikathA- pu. 10, pR. 326, Ti. na. 2) / 5. svapradezaparikaSAyAdivikArANAM varjanaM tyajanaM samitiH kthyte| spandayogaprANAdikarmaNAm / samucchinnatayoktaM tatsa(kAtike. TI. 97) / macchinna kriyAkhyayA / / (ha. pu. 56-77) / 6.tato 1 jantuoM ko pIr3A se bacAne ke lie jo bhale prakAra niruddhayogaH sannayogI sa vigatAsravaH / samucchinna -sAvadhAnI se-pravRtti kI jAtI hai use samiti kriyaM dhyAnamanivati tadA bhavet // (ma. pU. 21, kahate haiN| 6 samiti yaha pAMca ceSTAmoM ko-gama- 166) 7. tataH svayaM samucchinnapradezaspandanaM sthirH| nAdi rUpa pAMca pravRttiyoM kI saMjJA hai, athavA dhvastaniHzeSayogebhyo dhyAnaM dhyAtAMtasaMvaraH (?) / jinAgama ke anusAra jo ceSTA yA pravRtti hotI hai (ta. zlo.6, 44, 13) / 8. tatpunaratyantaparamazuklaM usakA nAma samiti hai| samucchinnaprANApAnapracArasarvakAya-vA-manoyogapradesamIcInadRSTivarNajanana--mithyAtvapaTala vipATana- zaparispandakriyAvyApAratayA samucchinnakriyAnivartIpaTIyasI jJAnanarmalyakAriNI azubhagatigamanaprati. tyucyte| (cA. sA. pR. 63) / 6. yatkevalyayogI bandhavidhAyinI mithyAdarzanavirodhinIti nigadanaM dhyAyati dhyAnaM tatsamucchinnamavitarkamavIcAramanisamIcInadRSTervarNajananam / (bha. mA. vijayo. vRtti niruddhayogamapazcimaM zuklamavicalaM maNizikhA vat / (mUlA. vR. 5-208) / 10. yogo'smin samIcIna dRSTi (samyagdarzana) mithyAtva ko naSTa prahato babhUva hi samucchinnakriyaM susthiraM ghyAnaM karane vAlI, jJAna kI nirmalatA kI janaka, durgati pratipAti tena tadabhudanvarthanAmAspadam / lezyAgamana ko rodhaka aura mithyAdarzana ko virodhk| tItamayogakevalijine zuklaM catuthaM varaM nirmUlapravi. hai| isa prakAra ke kathana ko samIcIna dRSTi kA lInasaMsRti-gadaM svAtmopalabdhipradam // (prAcA. sA. varNajanana kahA jAtA hai| 10-53) / 11. samucchinnA kriyA yatra sUkSmayogAsamacchinnakriyAnivA-1. samacchinnaprANApA- tmikA ytH| samucchinnakriyaM proktaM tad dvAraM maktinapracArasarvakAya-vAG- manoyogasarvapradezapariSpandakri- sadmanaH // (bhAvasaM. vAma. 755) / 12. samacchiyAvyApAratvAt samacchinnakriyAnivartItyucyate / (sa. naHprANApAnapracAraH sarvakAya-vAr3a-manoyogasarvapradezasi. 6-44; ta. vA. 9-44) / 2. tasseva ya sele- parispandanakriyAvyApArazca yasmin tat samucchinnasIgayassa selo vva NippakaMpassa / vocchinnakiriya- kriyAniti dhyAnamucyate / (ta. vRtti zruta. 9-44) / mappaDivAijjhANaM paramasukkaM / / (dhyAnaza. 82) / 1 jisa dhyAna ke samaya prANa-apAna ke saMcAra 3. samucchiNNakiriyA NAma jassa mUlAgro ceva (zvAsa-ucchvAsa kriyA) ke sAtha samasta zarIra, kiriyA samacchiNNA, majogi tti vRttaM bhavai, prahahvA vacana yora mana yogoM ke mAdhaya se hone vAle imA samucchiNNakiriyA jassa mUlAmo ceva chiNNA mAtmapradezaparispandana rUpa kriyA kA vyApAra naSTa kiriyA, abaMdhautti vRttaM bhavati / apaDivAi NAma ho jAtA hai use samucchinna kriyAnivartI zukladhyAna jo joganirogheNa appaDieNaM ceva kevalI kamAI kahate haiN| 2 jo zailezI avasthA ko prApta kevalI taDataDassa chidiUNa paramaNAbAdhattaM gacchai, evaM prAtmapradezoM ke parispandana se rahita ho jAne ke samucchiNNakiriyamapaDivAti tti bhaNNai / ((dazave. kAraNa zaila (parvata) ke samAna sthira ho jAte haiM 10.ua
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ samucchinnakriyAnivRtti 106, jaina-lakSaNAvalI [sampuTakamallaka unake vyavacchinnakriyApratipAtI nAmaka cauthA parama samityekIbhAve, utprAbalye, ekIbhAvena prAbalyena zukladhyAna hotA hai| ghAtaH samudghAtaH / (prajJApa. malaya. vR. 330) / samucchinnatriyAnivRtti---dekho samucchinnakriyA- 1 sambhUta hokara prAtmapradezoM ke zarIra se bAhira nivrtii| jAne kA nAma samudghAta hai| 3 zarIra se bAhira samucchinnakriyApratipAtI-dekho samucchinnakri- prAtmapradezoM ke prakSepa ko samudghAta kahate hai| yaanivrtii| samuddeza-1.xxx pAsaMDo ti ya have samusamuccheda-ekajAtya virodhini kramabhuvAM bhAvAnAM deso| (mUlA. 6-7) / 2. XXX pAsaMDINaM saMtAne pUrvabhAvavinAzaH smucchedH| (paMcA. kA. bhave samuddesaM / (piMDani. 230) / 3. samuddezo amRta. vR. 10) / vyAkhyA, arthapradAnamiti bhaavH| (vyava. bhA. malaya. eka jAti kI pravirodhI krama se hone vAlI prava- va. pI. 1-115, pa. 40) / 4. ye kecana pAkhasthAnoM ke samudAya meM pUrva pravasthA kA jo vinAza uina grAgacchanti bhojanAya tebhyaH sarvebhyo dAsyA. hotA hai use samuccheda kahate haiN| ise dUsare zabda se mItyuddizya kRtamannaM sa pAkhaNDina iti ca bhavetsamuvyaya kahA jAtA hai| ddezaH / (mUlA. vR. 6-7) / 5. pASaNDAnuddizya samutpattikakaSAya -1. samuppattikasAno NAma sAdhitaM samuddezaH / (ana. dha. svo. TI. 2-7) / koho siyA jIvo, siyA NojIvo, evmtttthbhNgaa| 1 pAkhaNDiyoM ke uddeza se jo bhojana taiyAra karAyA xxx jaM paDucca koho samuppajjadi jIva vA jAtA hai vaha samaddeza nAmaka prauddezika doSa se NojIvaM vA jIve vA NojIve vA missae vA so duSita hotA hai / 3 sUtra kI vyAkhyA karanA athavA samuppattiyakasAraNa koho / (kasAyapA. cU. pa. artha ko pradAna karanA, isakA nAma samuddeza hai| 23) / 2. (jIvAdo) bhiNNo hodUNa jo [kasAe] samuddezAnujJAcArya- uddeSTagurva bhAve tadeva zrutaM samusamuppAdedi so samuppattio ksaano| (jayadha. pu. dizatyanujAnIte vA yaH sa samuddezAnujJAcAryaH / 1, pR. 286) / (yogazA. svo. viva. 4-60) / 1 eka jIva, eka nojIva (jIva), bahuta jIva, upadeSTA guru ke prabhAva meM usI zruta kA jo upadeza bahuta nojIva ityAdi pATha ke prAzraya se jo krodha karatA hai athavA anujJA detA hai use samuddezAnujJAutpanna hotA hai use samutpattikakaSAya kahate haiN| cArya kahate haiN| samutpAda--(eka jAtyavirodhini kramabhuvAM bhAvA- samparAya-1. samantAtparAbhava prAtmanaH smpraayH| nAM santAne) uttarabhAvaprAdurbhAvaH samutpAdaH / karmabhiH samantAdAtmanaH parAbhavo'bhibhavaH samparAya (paMcA. kA. amRta. vR.10)| ityucyate / (ta. vA. 6, 4, 4) / 2. samparatyasmieka jAti kI avirodhI krama se hone vAlI praba. nAtmeti samparAyaH cAturgatikaH saMsAraH / (ta. bhA. sthAnoM ke samadAya meM agalI avasthA kA jo prAdurbhAva siddha. va. 6-5) / 3. samparyyante svakarmabhirdhAmyante hotA hai use samutpAda kahate haiN| utpAda ise hI prANino yasmin sa saMparAyaH sNsaarH| (sUtrakR. sU. kahA jAtA hai| zI. va. 2, 6, 46, pR. 154) / 4. saMparyeti saMsAsamudghAta-1. hantergamikriyAtvAt sambhUyAtma. ramaneneti samparAyaH kssaayodyH| (prAva. ni. malaya. pradezAnAM ca bahirudahananaM smddhaatH| (ta. vA. 1, 5.114, pa. 122) / 20, 12) / 2. mUlasarIramachaMDiya uttaradehassa 1 saba ghora se karmoM ke dvArA jo prAtmA kA parA. jIvapiMDassa / NiggamaNaM dehAdo hodi samugdhAdaNAmaM bhava hotA hai use samparAya kahate haiN| 2 jisameM jIva tu // (go. jI. 668) / 3. samadaghananaM samadadhAtaH paribhramaNa karatA hai usakA nAma samparAya hai| yaha zarIrAd bhirjiivprdeshprkssepH| (sthAnAM. abhaya.va. caturgatisvarUpa saMsAra kA samAnArthaka hai| sampUTakamallaka- XXX jassa mjjhmmi| balyena, hananaM ghAtaH zarIrAd bahirjIvapradezAnAM ni:- kuvassuvari rukkho, maha saMpuDamallamo nAma // saraNam / (yogazA. svo. viva. 11-50) / 5. (bRhatka. 1105) /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa kuTa ] 1100, jisa grAma ke madhya meM kucha aura kueM ke Upara vRkSa hotA hai usakA nAma sampuTamallaka hai / sampUrNakuTa- - yaH punaH sarvAvayavasampUrNa: sa sampUrNa - kuTa: / ( nAva. ni. malaya. bR. 136) / jo ghaTa samasta avayavoM se paripUrNa hotA hai use sampUrNakuTa kahA jAtA hai / sampUrNakuTa samAna ziSya - yastu zrAcAryoktaM sakalamapi sUtrArthaM yathAvadavadhArayati pazcAdapi ca tathaiva sampUrNa smarati sa sampUrNakuTasamAna: / ( nAva. ni. malaya. vR. 136) / jo ziSya zrAcArya ke dvArA varNita samasta sUtrArtha ko usI rUpa meM grahaNa karatA hai tathA pIche bhI usI rUpa meM sabakA smaraNa rakhatA hai vaha sampUrNakuTa samAna ziSya mAnA jAtA hai / sampratyaya - atadguNe vastuni tadguNatvenAbhinivezaH sampratyayaH / ( nItivA. 6-12, pR. 71 ) / jisa vastu meM jo guNa nahIM hai usameM usa guNa ke hone ke abhiprAya ko sampratyaya kahate haiM / sambandha - dravya kSetra-kAla-bhAvakRtA hi pratyAsattiH ekatvapariNati svabhAvA pAratantryAparanAmA sambandho'rthAnAbhipreto janaiH / (nyAyaku. 7, pR. 306 - 7 ) / padArthoM meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko apekSA se jo svabhAvataH ekatva pariNati hotI hai, jise dUsare zabda se paratantratA kahA jA sakatA hai, isI kA nAma sambandha hai / jaina - lakSaNAvalI sambhava - sambhavanti prakarSeNa bhavanti catustrizadatizayaguNA asminniti sambhavaH, zaM sukhaM bhavatyasmin stute iti zambhavo vA, tatra " za SoH saH " [ 8111260] iti sattve sambhavaH, tathA garbhagate'pyasmin abhyadhikasasyasambhavAtsambhavaH / (yogazA. svo. viva. 3 - 124) / cauMtIsa pratizayoM ke sambhava - prakarSaprApta - hone se tIsare tIrthaMkara kA nAma sambhava prasiddha huA / isake atirikta 'zaM' kA artha sukha hotA hai, vaha unakI stuti karane para cUMki stotA ko prApta hotA hai, isase unheM sambhava ( vyAkaraNa ke niyamAnusAra yahAM za ke sthAna meM sa ho gayA hai) kahA gayA hai tathA unake garbha meM sthita hone para dhAnya adhika utpanna huA thA, isase bhI ve sambhava kahalAe / [ sambhinnabuddhi sambhavayoga- iMdo meru cAlaidaM samatyo tti eso saMbhavajogo NAma / (dhava. pu. 1, pR. 434 ) / indra meru parvata ko calAyamAna karane meM samartha hai, isa prakAra ke yoga ko sambhavayoga kahA jAtA hai / sambhAvanAsatya- dekho saMbhAvanAsatya / 1. saMbhAvaNA ya saccaM jadi NAmecchejja eva kujjaMti / jadi sakko icchejjo jaMbUdIvaM hi pallatthe // ( mUlA. 5- 115 ) / 2. vastuni tathA'pravRtte'pi tathAbhUtakAryayogyatAdarzanAt sambhAvanayA vRttaM sambhAvanAsatyam / (bha. prA. vijayo. 1163) / 3 saMbhAvatarjabhyoddhartuM merumapIti vA / / (yAcA. sA. 5-36) / neti soktA vAgvastusadbhAvabhAvanA / zakraH zaknoti 4. X X X dArayedapi giri zIrSeNa saMbhAvane / ( ana. gha. 4-47) / 5 sambhAvanAsatyaM yathA vastuni tathApravRtte'pi tathAbhUtakArya yogyatAdarzanAt pravRttam, yathA api dorbhyAM samudra tared devadattaH / ( bha. prA. mUlA. 1963) / 1 yadi icchA kare to vaMsA kara sakatA hai, isa prakAra kI sambhAvanA hone para jo tadanurUpa vacana bolA jAtA hai use sambhAvanAsatya kahA jAtA hai| jaise indra jambUdvIpa ko palaTa sakatA hai / sambhinna buddhi - 1. samyak zrotrendriyAvaraNakSayopazamena bhinnA: anuviddhA: saMbhinnAH, saMbhinnAzca te zrotArazca te saMbhinnazrotAraH / praNagANaM saddANaM akkharANakkha ra saruvANaM kathaMciyANamakkameNa payattANaM sodArA saMbhiNNasodArA tti niddiTThA / x x x erisiyAno cattAri zrakkhohiNIzro saga-sagabhAsAhi akkharANakkharasarUvAhi akkameNa jadi bhaNati to vi saMbhiNNasodAro akkameNa savvabhAsAno ghettuNa paduppAdedi / (dhava. pu. epR 61-62 ) / 2. cakravatiskandhAvAramadhye yadvRttamAryA- zloka mAtrA dvipada-daMDakAdikamanekabhedabhinnaM sarvaiH paThitaM geyavizeSAdikaM ca svarAdikaM ca yacchra utaM yasmin yasmin yena yena paThitaM tatsarvaM tasmin tasmin kAle tasya tasyAniSTaM ye kathayanti te sambhinnabuddhayaH / ( mUlA. vR. 9-66 ) / 1 zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazama se viziSTa jo zrotA eka sAtha uccArita prakSara anakSara svarUpa aneka zabdoM ko pRthak pRthak suna liyA karate haiM ve sambhinnazrotA kahalAte haiM / aise sambhinnazrotA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambhUtArthapratiSedhavacana ] yadi cAra prakSauhiNI apanI apanI akSara- zranakSara rUpa bhASAmroM ke dvArA eka sAtha boleM to unako eka sAtha grahaNa karake sabako kaha sakate haiM / sambhUtArthapratiSedhavacana - paDhamaM asaMtavaNaM saMbhUdatthassa hodi paDiseho / Natthi Narassa akAle maccutti jadhevamAdIyaM || ( bha. prA. 824) / jisa vacana meM vidyamAna padArtha kA niSedha kiyA jAtA hai use sambhUtArthaniSedhavacana kahA jAtA jaise- 'manuSya kA akAla meM maraNa nahIM hotA' yaha vacana / kAraNa yaha ki karmabhUmija manuSyoM kA kAlamaraNa sambhava hai| yaha cAra prakAra ke asatya vacana meM prathama hai / sambhoga - sAdhUnAM samAnasAmAcArIkatayA parasparamupadhyAdidAna- grahaNasaMvyavahAralakSaNa: / ( sthAnAM. zrabhaya. bR. 173 ) / 1 samAna sAmAcArI sahita hone se sAdhunoM meM jo paraspara upadhi Adi ke dene lene kA vyavahAra hotA hai use sambhoga kahate haiM / sammatisatya - 1. gajendro narendra ityAdikAH zabdAH zubhalakSaNayogAt keSAMcit svatolakSaNatvAdIzvaratvenAbhyupagamamAzritya kvacid gaje mAnave vA prayujyamAnAH sammatisatya zabdenocyante / ( bha. prA. vijayo. 1163) / 2. lokAvipratipattau satyaM sammatisatyamambujamiti / yathA paGkAdyanekakAraNatve'pi padmAmbuni jAtamambujamiti vyapadezaH / ( zrana. gha. sva. TI. 4-47 ) / 3. saMvRtyA kalpanayA sammatyA vA bahujanAbhyupagamena sarvadezasAdhAraNaM yannAma rUDhaM tatsaMvRtisatyaM sammatisatyaM vA / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 223) / 1 gajendra athavA narendra ityAdi zabdoM kA jo kisI hAthI yA manuSya ke viSaya meM prayoga kiyA jAtA hai, ise sammatisatya kahA jAtA hai / yadyapi unameM indratva va narendratva sambhava nahIM hai, para uttama lakSaNoM se saMyukta hone ke kAraNa usameM jana sAdhAraNa kI sammati rahatI hai / sammUrcchana- dekho saMmUrchana / 1. triSu lokeSUrdhva mastiryak ca dehassa samantato mUrcchanaM sammUrcchanamavayavaprakalpanam / ( sa. si. 2 - 31) / 2. sama tato mUrcchanaM sammUrcchanam / triSu lokeSUrdhvamadhastik ca dehasya samantato mUrcchanamavayavaprakalpanam / [sammohabhAvanA (ta. vA. 2, 31, 1) / 3. samantato mUrcchanaM zarIrAkAratayA sarvataH pudgalAnAM sammUrcchanam / ( ta. ilo. 2 - 31 ) / 4. saM samantAt sarva diggatasya zarIrayogyapudgalapiNDasya mUrchanaM garbhopapAdavilakSaNaM zarIrAkAreNa pariNamanaM sammUrcchanam / (go. jI. ma. pra. 83 ) / 5. saM samantAt mUrcchanaM jAyamAnajIvAnugrAhakANAM zarIrAkArapariNamanayogyapudgalaskandhAnAM samucchrayaNaM sammUrcchanam / (go. jI. jI. pra. 83 ) / 6. trailokyamadhye Urdhva - aghastiryak ca zarIrasya samantAnmUrcchanamavayavaprakalpanaM sammUrcchanamucyate / (ta. vRtti zruta. 2 - 31 ) / 1 tInoM lokoM meM Upara, nIce aura tirache meM jo saba ora se zarIra ke avayavoM kI racanA hotI hai use sammUcrchana janma kahate haiM / sammUrcchanAkuzIla * vRkSagulmAdInAM puSpANAM phalAnAM ca sambhavamupadarzayati, garbhasthApanAdikaM ca karoti yaH sa saMmUrcchanAkuzIlaH / (bha. zrI. vijayo. 1650) / jo vRkSa ke gucchoM, puSpoM aura phaloM ke sambhava ko dikhalAtA hai tathA garbhasthApana prAdi ko karatA hai use sammUrchanAkuzIla kahate haiM / sammUcchima -- samaMtAtpudgalAnAM mUrchana saMghAtIbhavanaM sammUcche:, tatrabhavAH sammUcchimAH / (ta. vRtti zruta. 2 - 14 ) / jo jIva saba ora se pudgaloM ko grahaNa kara utpanna hote haiM unheM sammUmi ( sammUrchana ) jIva kahate haiM / sammoha - 1. sammohaH zratyantamUDhatA / ( anuyo. hari. vR. pR. 69 ) / 2. sammohaH kiMkartavyatvamUDhatA / ( zranuyo. mala. hema. vRgA. 70 ) / 1 atizaya mUDhatA kA nAma sammoha hai / prakRta meM yaha raudrarasa ke liMgarUpa meM vyavahRta humrA hai / sammohabhAvanA - ummaggadesaNo maggadUsaNo maggafacefsaNIya | moheNa ya mohito saMmohaM bhAvaNaM kuNai // ( bha. prA. 184 ) / jo kumArga svarUpa mithyAdarzana zrAdi kA upadeza karane vAlA, samyagdarzanAdirUpa sanmArga ko dUSita karane vAlA zraura sammArga ke viSaya meM vipratipannamokSa ke mArgabhUta ratnatraya ko mokSa kA mArga na mAnakara usake viruddha zrAcaraNa karane vAlA haivaha sammohabhAvanA ko karatA hai| 1101, jaina-lakSaNAvalI
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak] 1102, jaina-lakSaNAvalI [samyaktva samyak-samaJcati gacchati vyApnoti sarvAn ca. 1, 3, 620); sarve, na tu katipaye ye sAvadhadravyabhAvAniti samyak / (ta. bhA. siddha. va. 1-1, yogAH sapApavyApArAsteSAM tyAgo jJAna-zraddhAnapUrvaka pR. 30) / parihAraH sa samyakacAritram / (yogazA. svo. viva. jo samasta dravya-bhAvoM ko vyApta karatA hai use 1-18); athavA paJcasamiti-guptitrayapavitritam / samyak kahA jAtA hai| caritraM samyakcAritramityAhurmunipuGgavAH // (yogazA. samyakacAritra-1. cArittaM samabhAvo visayesu 1-34) / 15. saMsArahetubhUtakriyAnivRttyudyatasya virUDhamaggANaM // (paMcA. kA. 107) / 2. rAgAdI- tattvajJAnavataH puruSasya karmAdAnakAraNakriyoparamaNamapariharaNaM caraNaM xxx // (samayaprA. 165) / jJAnapUrvakAcaraNarahitaM samyakcAritram / (ta. vRtti 3. cArittaM parihAro payaM NiyaM jiNavariMdehiM / zruta. 1-1) / (mokSaprA. 38) / 4. hiMsAnRta-cauryebhyo mathuna- 1 mokSamArga para prArUr3ha mahApuruSoM ke indriyaviSayoM sevA-parigrahAbhyAM ca / pApapraNAlikAbhyo viratiH meM jo samabhAva-rAga-dveSa kA prabhAva hotA hai saMjJasya cAritram / / (ratnaka. 3-3) / 5. saMsAra. usakA nAma cAritra hai ! 4 hiMtA, asatya, corI, kAraNa nivRtti pratyAgarNasya jJAnavataH karmAdAnanimi- maithuna aura parigraha ina pApakriyAnoM se jo samyatakriyoparama: smykcaaritrm| (sa. si. 1-1) / jJAnI ko nivRtti hotI hai use cAritra kahate haiM / 6. saMsArakAraNa vinivRtti pratyAgarNasya jJAnavato cAritrAvaraNa karma ke kSaya yA kSayopazama se jo bAhyAbhyantarakriyAvizeSoparamaH samyakcAritram / jJAnapUrvaka samIcIna kriyAmoM meM pravRtti aura asamI(ta. vA. 1, 1, 3) / 7. yathA karmAsravo na cIna kriyAnoM se nivRtti hotI hai use samyakcAritra syAccAritraM saMyamastathA // (ma. pu. 47-306) / kahA jAtA hai| vaha sAmAyika prAdi pAMca bhedoM __ baahrbhyntrkriyaa-| vini- svarUpa hai, mUlaguNa aura uttaraguNa usakI zAkhAvRttiH paraM samyakacAritraM jJAnino matam // (ta. prazAkhAmoM ke samAna hai| ilo. 1, 1, 3) / 6. samyakcAritraM tu jJAnapUrvakaM samyaktva--1. sammattaM saddahaNaM bhAvANaMxxxi cAritrAvatikarmakSaya-kSayopazamasamatthaM sAmAyikAdi- (paMcA. kA. 107); dhammAdIsaddahaNaM sammattaM x bhedaM sadasatkriyApravRtti-nivRttilakSaNaM mUlottaraguNa- xx I (paMcA. kA. 160) / 2. bhUdattheNAbhizAkhA-prazAkham / (ta. bhA. siddha. vR. 1-1) / gadA jIvAjIvA ya puNNa-pAvaM ca / pAsava-saMvara10. taduktavratasya yathAvadanuSThAnaM samyakcAritram / Nijjara baMdho mokkho ya sammattaM // (samayaprA. 15; (nyAyaku. 76, pR. 865) / 11. bahirabbhaMtara- mUlA. 5-6); jIvAdIsaddahaNaM sammattaM xxx kiriyAroho bhvkaarnnpnnaastthtth| NANissa jaM (samayaprA. 165) / 3. attAgama-taccANaM saddahaNAdo jiNattaM taM paramaM sammacArittaM // (dravyasaM. 46) / havei sammattaM / (ni. sA. 5); vivarIyAbhiNivesa12. adharmakarma nirmuktidharmakarmavinirmitiH / cAritraM vivajjiyasadahaNameva sammattaM / (ni. sA. 51); tacca sAgArAnagArayatisaMzrayam ||(upaaskaa. 262); cala-maliNamagADhattavivajjiyasaddahaNameva sammattaM / audAsInyaM paraM prAhurvattaM sarvakriyojjhitam / / (upA- (ni. sA. 52) / 4. jIvAdIsaddahaNaM sammattaM jiNasakA. 267) / 13. dRSTa-zrutAnubhUtabhogAkAMkSapra- varehiM paNNattaM / vavahArA Nicchayado appANaM havai bhRtisamastApadhyAnarUpamanorathajanitasaMkalpa-vikalpa- sammattaM / / (darzanaprA. 20) / 5. taccaruIsammattaM jAlatyAgena tava sukhe ratasya santuSTasya tRptasyaikA- xxx / (mokSaprA. 38); hiMsArahie dhamme kAraparamasamarasIbhAve dravIbhUtacittasya punaH punaH pradArahadosavajjie deve| NiggaMthe pAvayaNe sahahaNaM sthirIkaraNaM samyakcAritram / (ba. dravyasaM. TI. hoi sammattaM // (mokSaprA. 10) / 6. jaM khalU 40); paramopekSAlakSaNaM nirvikArasvasaMvittyAtmaka- jiNovadiLaM tameva tatthitti bhAvado gahaNaM / sammazuddhopayogAvinAbhUtaM paramaM samyakcAritram / (va. iMsaNabhAvo xxx // (mUlA. 5-68) / 7. dravyasaM. TI. 46) / 14. sarvasAvadyayogAnAM tyAga- jIvA'jIvA ya baMdho ya, pUnna-pAvA''savo thaa| zcAritramiSyate / (yogazA. 1-18%, tri. za. pu. saMvaro NijjarA mokkho, saMtee tahiyA nava // tahi
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva] 1103, jaina-lakSaNAvalo [samyaktva kriyA yANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvaesaNaM / bhAveNa sahahaM- taccANaM jaM sahahaNaM suNimmalaM hoi| saMkAidosa tassa, sammattaM taM viyAhiyaM // (uttarA. 28, 14 va rahiyaM taM sammattaM muNeyavvaM // (vasu. zrA. 6) / 15) / 8. soccA va abhisamecca va tattaruI ceva 22. zama-saMvega-nirvedAnukampAstikyalakSaNam / samyahoi sammatta / (bRhatka. 134) / 6. prazama-saMvegA- ktvaM Xxx // (tri. za. pu. ca. 1, 1, 163) / nukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM samyaktvam / (dhava. 23. tattvArthAna zraddadhAnasya nirdezAdyaH sadAdibhiH / pu. 1, pR. 151; ghava. pu. 7, pR. 7); tattvArtha- pramANanayabhaMgazca darzanaM sudRr3he bhavet // gRhItamazraddhAnaM samyagdarzanam / athavA tattvaruciH smyktvm| gahItaM ca paraM sAMzayika matam / mithyAtvaM na tridhA (dhava. pu. 7, pR. 7); chaddanva-NavapayatthavisayasaddahaNaM yatra tacca samyaktvamucyate // (dharmasaM. zrA. 4, 31 sammaIsaNaM Xxx / (dhava. pu. 15, pR. 12) / va 32) / 24. nAstyahaMtaH paro devo dharmo nAsti 10. chappaMcca-NavavihANaM atthANaM jinnvrovittttaannN| dayAM vinA / tapaH paraM ca nargranthyametatsamyaktvalakSa ANAe ahigameNa ya saddahaNaM hoi sammattaM // (prA. Nam / / (pU. upAsakA. 11) / 25. yaccha ddhAnaM jinopaMcasaM.1-156%3 dhava. pu. 1, pR. 395 ud, go. kteratha nayabhajanAtsapramANAdavAdhyAt, pratyakSAccAnujI. 561) / 11. tattvaruciH samyaktvam / (ta. mAnAt kRtaguNa-guNi nirNItiyuktaM guNADhyam / tattvAbhA. siddha. vR. 2-3; go. jI. jI. pra. 561); rthAnAM svabhAvAd dhruva-vigama-samutpAdalakSmaprabhAjAM samyaktvaM tattvArthazraddhAnalakSaNam / (ta. bhA. tatsamyaktvaM vadanti vyavaharaNanayAt karmanAzopasiddha. va. 7-6 va 8-10) / 12. (tattvArthA- zAnteH // (adhyAtmaka. 1-7) / 26. yA deve nAM) zraddhAnaM darzanaM Xxx / (ta. sA. 1-4); devatAbuddhigurau ca gurutAmatiH / dharme ca dharmadhIH samyaktvaM khalU tattvArthazraddhAnaM tat vidhA bhavet / zuddhA samyaktvamidamacyate / / (prAcAradi. 5. 47 (ta. sA. 2-11) / 13. dharmAdInAM dravya-padArtha- ud.); sama-saMvega-nirvedAnukaMpAstikyalakSaNaH / vikalpavatAM tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM lakSaNaH paJcabhiH samyak samyaktvamupalakSyate // zraddhAnAkhyaM samyaktvam / (paMcA. kA. amRta, ba, (mAcAradi. pR. 48 ud.)|| 160) / 14. dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM Xxx / 1 padArthoM ke zraddhAna ko samyaktva kahate haiN| 2 yathA(tattvAnu. 30) / 15. hiMsArahie dhamme aTThAraha- rUpa se jAne gaye jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, dosavajjie deve| NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoi saMvara, nirjarA, bandha paura mokSa kA nAma hI samyasammattaM // (bhAvasaM. 262); taM sammattaM uttaM jattha ktva hai| 3 prApta, prAgama aura padArthoM ke zraddhAna payatthANa hoi saddahaNaM / paramappahakahiyANaM xx se samyaktva hotA hai| 4 vyavahAra se jIvAdi ke x // (bhAvasaM. 272); teNuttaNavapayatyA aNNe zraddhAna ko tathA nizcaya se prAtmA ke zraddhAna ko paMcatthikAya-chaddavvA / prANAe adhigameNa ya saddaha- samyaktva kahA jAtA hai| 7 jIvAjIvAdi nau padArtha mANassa sammattaM // saMkAidosa rahiyaM NissaMkAI- yathArtha haiM, isa prakAra una paramArthabhUta padArthoM ke guNajjayaM paramaM / kammaNijjaraNaheuM taM suddhaM hoi sadabhAva ke upaveza se aura bhAvataH zraddhAna se samyasammattaM // (bhAvasaM. 278-76) / 16. yathA vastu ktva jAnanA caahie| tathA jJAnaM saMbhavatyAtmano ytH| jinairabhANi samya- samyaktvakriyA-1. caitya-guru-pravacanapUjanAdiktvaM tatkSama siddhisAdhane // (yogasAraprA. 1-16) / lakSaNA samyaktvadhinI kriyA smyktvkriyaa| (sa. 17. attAgama-taccAiyahaM jaM Nimmalu saddhANa / si. 6-5; ta. bA. 6, 5, 7) / 2. caityapravacanAsaMkAiyadosahaM rahiu taM sammattu viyANa // (sAvayava. htsdgurupuujaadilkssnnaa| sA samyaktvakriyA khyAtA 19) / 18. rucistattveSu samyaktvaM xxxsamyaktvaparivardhinI // (ha. pu.58-61) / 3. tatra (upAsakA. 267) / 16. jIvAdIsadahaNaM sabhmattaM caitya-zrutAcArya puujaa-stvaadilkssnnaa| samyaktvavardhinI rUvamappaNo taM tu / (dravyasaM. 41) / 20. tattvaruciH jJeyA vidbhiH samyaktvasatkriyA // (ta. zlo. 6, samyaktvaM prazama-saMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM 5, 2) / 4. samyaktvakriyA samyaktvakAraNam / vaa| (malA. vR. 12-156) / 21. bhattAgamaH samyaktvaM ca mohazuddhadalikAnubhavaH, prAyeNa tatpravRttA .
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktvakriyA 1104, jaina-lakSaNAvalo [samyakzruta kriyA samyaktvakriyA / prazama-saMvega-nirvedAnukampA- samyaktvamohanIya kahA jAtA hai| stikyAbhivyaktilakSaNajIvAdipadArthaviSayA zraddhA samyaktvavinaya-yatra niHzaMkitatvAdilakSaNopejina-siddha-gurUpAdhyAya-yati-janayogya-puSpa-dhUpa-pradIpa- tatA bhavet / zraddhAne saptatattvAnAM samyaktvavinaya: cAmarAtapatra-namaskaraNa-vastrAbharaNAnapAna-zayyAdA- sa hi / / (ta. sA.7-21) / nAdyanekavayAvRttyAbhivyaGgyA ca samyaktvasadbhAva- jahAM sAta tattvoM kA zraddhAna niHzaMkitatva prAdi sambardhanapaTvI sadvedyabandhaheturdevAdijanmapratilambha- guNoM se saMyukta hotA hai use samyaktvavinaya kahate haiM / kAraNam / (ta. bhA. siddha. va. 6-6) / samyaktvavedanIya -- dekho samyaktvamohanIya / 5. samyaktvaM tattvazraddhAnam, tadeva jIvavyApAratvAt. jinapraNItatattvazraddhAnAtmakena samyaktvarUpeNa yadvedyate kriyA samyaktvakriyA / (sthAnAM. abhaya. vR. 60) / tatsamyaktvavedanIyam / (prajJApa. malaya. vR. 263) / 6. caitya-gurupravacanArcanAdisvarUpA samyagdarzanavauddhanI jinadeva ke dvArA upadiSTa tatvoM ke zraddhAnasvarUpa anyakriyAbhyo viziSTA smyktvkriyaa| (ta. vRtti samyaktva ke rUpa meM jisa darzanamohanIya karma kA zruta. 6-5) / vedana kiyA jAtA hai use samyaktvavedanIya kahate haiN| ha aura pravacana (prAgama) kI jo pUjA samyaktvArAdhaka-dhammAghammAgAsANi poggalA prAdi rUpa kriyA samyaktva ko bar3hAne vAlI hai use kAladavva jIve ya / prANAe saddahanto samattArAhano samyaktvakriyA kahate haiN| bhaNido // (bha. prA. 36) / samyaktva-mithyAtva-mithyAtvameva sAmizuddhasva- jo dharma, adharma, prAkAza, pudagala, kAla aura jIva rasaM, ISannirAkRtaphaladAnasAmarthya samyagmithyA- ina dravyoM kA sarvajJa kI prAjJA ke anusAra dhaddhAna svAparanAmadhayaM tadubhayam (smyktvmithyaatvm)| karatA hai use samyaktvArAdhaka kahA gayA hai| (ta. vRtti zruta. 8-6) / samyaktvArAdhanA-bhAvANaM sahahaNaM kIrai jaM jisako phaladAnazakti kucha aMza meM roka dI gaI suttauttajuttIhiM / ArAhaNA hu bhaNiyA sammatte sA hai aisI mizrita avasthA meM vartamAna darzanamoha muNidehi // (bha. prA. 4) / karmaprakRti ko samyaktva-mithyAtva kahA jAtA hai| prAgamokta yuktiyoM ke dvArA jo padArthoM kA zraddhAna samyaktvamohanIya-dekho samyamithyAtva / 1. kiyA jAtA hai use samyaktvanArAdhanA kahA tadeva samyaktvaM zubhapariNAmaniruddhasvarasaM yadaudAsI- gayA hai| nyenAvasthitamAtmanaH zraddhAnaM na niruNaddhi, tadvedaya- samyakSaddhAna-1. rucijinoktatattveSu samyakmAnaH puruSaH samyagdRSTirityabhidhIyate / (sa. si. zraddhAnamucyate / (yogazA. 1-117) / 2. ruciH 8-9) / 2. attAgamapadasthasaddhAe jassodaeNa si- zrutoktatattveSu samyakzraddhAnamucyate / (tri. za. pu. thilattaM hoditaM sammattaM / (dhava. pu. 6, pR. 36); ca. 1, 3, 585) / uppaNNassa sammattassa siDhilabhAvuppAyayaM athiratta- 1 jina bhagavAna ke dvArA nirdiSTa tatvoM ke viSaya kAraNaM ca kammaM sammattaM NAma / (dhava. pu. 13, pU. meM jo ruci utpanna hotI hai use samyak arthAt 358) / 3. yasyodayenAptAgama-padArtheSu zraddhAyAH samIcIna zraddhAna (samyaktva) kahA jAtA hai| zaithilyaM tat samyaktvaM kodravatandulasadRzam / (mUlA. samyakzruta-1. jaM imaM arahaMtehi bhagavaMtehi uppavR. 12-160) / NNaNANa-dasaNadharehiM telukkanirikkhiamahina1 zabha pariNAma ke dvArA jisake manabhAga ko pUiehi tIya-par3appaNNamaNAgayajANaehi savvaNNahi roka diyA gayA hai tathA jo udAsIna rUpa se sthita savvadarisIhi paNIdhe dupAlasaMgaM gaNipiDagaMtaM / jahA jIva ke zraddhAna ko nahIM roka sakatA hai aisA vahI -pAyAro XXX icceaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM mithyAtva samyaktvamohanIya kahalAtA hai| isake coddasapugvissa sammasumaM abhiNNadasapubdhissa sammaukSya kA anubhava karane vAlA jIva samyagdRSTi suaM teNa paraM bhiNNesu bhayaNA, se taM sammasudhe / kahA jAtA hai| 2 jisake udaya se prApta, mAgama (nandI. sU. 40, pR. 161-62) / 2. samyagdRSTe: aura padArthoM ke zraddhAna meM zithilatA hotI hai use prazamAdisamyakpariNAmopetatvAt svarUpeNa prati
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaganekAnta] 1105, jaina-lakSaNAvalI [samyagjJAna bhAsanAt samyakzrutaM pittodayAdabhibhUtasya zarkarA- 51) / 3. xxx taccaggahaNaM ca havai saNNANaM / divaditi / (nandI. hari. 3. pR. 82) / (mokSaprA. 38) / 4. anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM 1 sarvajJa aura sarvadarzI prarahanta bhagavAna ke dvArA vinA ca viparItAt / ni:sandehaM veda yadAhustajjJAnaprAcArAdirUpa jisa dvAdazAMgazruta kA praNayana kiyA mAgaminaH // ( ratnaka. 42) / 5. yena yena prakAreNa gayA hai use samyakazruta kahate haiN| yaha samyakazruta jIvAdayaH padArthA vyavasthitAstena tenAvagamaH samyacaturdazapUrvI aura abhinnadazapUrvI ke hotA hai, inase jJAnam / (sa si. 1-1) / 6. naya-pramANavikaanya janoM ke vaha bhAjya hai| lpapUrvako jIvAdyarthayAthAtmyAvagamaH samyagjJAnam / samyaganekAnta--1. ekatra svapratipakSAnekadharmasva- (ta. vA. 1, 1,2) / 7. teSAM jIvAdisaptAnAM rUpanirUpaNo yuktyAgamAbhyAmaviruddhaH smygnekaantH| saMzayAdivivarjanAt / / yAthAtmyena parijJAnaM samya(ta. vA. 1, 6, 7) / 2. ekatra vastunya stitva- rajJAnaM samAdizet / (ma. pra. 47, 306-7) / nAstitvAdinAnAdharmanirUpaNapravaNaH pratyakSAnumAnA- 8. svArthAkAraparicchedo nizcito bAdhavajitaH / gamAviruddhassamyagane kaantH| (saptabhaM. pR. 74) / sadA sarvatra sarvasya samyagjJAnamanekadhA // (ta. ilo. 1 jo yukti aura mAgama ke virodha se rahita hotA 1, 1, 2) / 6. svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnam / hamA eka hI vastu meM apane virodhI dharma ke sAtha aneka (pramANapa. pU. 53) / 10. samyagjJAnaM tu lakSyadharmoM (jaise-... astitva-nAstitva va nityatva-prani- lakSaNavyavahArAvyabhicArAtmaka jJAnAvaraNakarmakSayatyatvAdi) ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA karatA hai kSayopazamasamutthaM matyAdibhedam / (ta. bhA. siddha. use samyaganekAnta kahate haiN| vR. 1-1) / 11. Xxx samyagjJAnaM syAdavasamyagAcAra---samyak svazAstravihitAnuSThAnAda. bodhanam / (ta. sA.1-4); samyagjJAnaM punaH svArthaviparItaH, AcAraH anuSThAna yeSAM te samyagAcArAH, vyavasAyAtmakaM viduH / matizrutAvadhijJAnaM manaHparyayasamyagvA ito vyavasthita prAcAro yeSAM te samitA- kevalam // svasaMvedanamakSotthaM vijJAnaM smaraNaM tathA / cArAH / (sUtrakR sU. zI. 3. 2, 5, 31) / pratyabhijJAnamUhazca svArthAnumitireva vA // (ta. sA. jinakA prAcAra apane zAstra meM vaNita anuSThAna se 1,15-16) / 12. pramANa-naya-nikSeparyo yAthAviparIta nahIM hai ve samyagAcAra----samIcIna prAca- tmyena nishcyH| jIvA Su samyagjJAnaM tadiraNa vAle kahalAte haiM / athavA (pAThAntara kA anu- Syate / / (tattvAnu. 26) / 13. samyagjJAnaM padArthAsaraNa kara) 'sam' kA artha samIcIna aura 'ita' kA nAmavabodha: xxx / (pradyumnaca. 6-47) / artha vyavasthita hai| tadanusAra jinakA prAcAra 14. yathAvadavagamaH samyagjJAnam / (nyAyaku. 76, samIcInarUpa meM vyavasthita haiM unheM samitAcAra pa.865) / 15. saMsaya-vimoha-vibbhamavivajjiyaM kahA jAtA hai| appa-parasarUvassa / gahaNaM sammaNNANaM sAyAramaNeya. samyagekAnta-1. samyagekAnto hetuvizeSasAmarthyA- bheyaM ca // (dravyasaM. 42) / 16. yad dravyaM yathA pekSaH pramANaprarUpitArthaMkadezAdezaH / (ta. vA. 1, 6, sthitaM sattAlakSaNam, utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNaM vA 7) / 2. samyagekAntastAvat pramANaviSayIbhUtAneka- guNa-paryAyalakSaNaM vA saptabhaGgayAtmakaM vA tat tathA dharmAtmakadastuniSThakadharmagocaro dharmAntarApratiSedha- / jAnAti ya prAtmasambandhI sva-paraparicchedako bhAva: kaH / (saptabhaM. pR. 73-74) / pariNAmastat saMjJAnaM bhavati / (paramA. vR.2-26)| 1jo yakti ke bala se pramANa ke dvArA prarUpita 17. tasyaiva sukhasya (rAgAdivikalpopAdhirahitacipadArtha ke eka deza ko pramukhatA se viSaya karatA hai ccamatkArabhAvanotpannamadhurarasAsvAdarUpasya sukhasya) use samyagekAnta kahate haiM / samastavibhAvebhya: svasaMvedanajJAnena pRthaka paricchedanaM samyagjJAna-1. xxx tesimadhigamo nnaann| smygjnyaanm| (va. dravyasaM. TI. 40) / 18. yajjA(paMcA. kA. 107; samayaprA. 165) / 2. saMsaya- nAti yathAvasthaM vstusrvsvmnyjsaa| tRtIyaM locanaM vimoha-vimama vivajjiyaM hodi saNANaM / / (ni. sA, naNAM samyagjJAnaM taducyate // (upAsakA. 256) / la. 136
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna] 16. teSAmeva saMzaya-vimoha-vibhramarahitatvenAdhigamo nizcayaH parijJAnaM samyagjJAnamu X XX athavA X X X teSAmeva samyakparicchittirUpeNa zuddhAtmano bhinnatvena nizcayaH samyagjJAnam / ( samayaprA. jaya. vR. 165) / 20. yathAvad vastu nirNItiH samyagjJAnaM pradIpavat // ( svarUpasa. 12) / 21. tatra jIvAditattvAnAM saMkSepAdvistarAdapi / yathAvadavabodho yaH samyagjJAnaM taducyate // ( tri. za. pu. ca. 1, 3, 578) / 22. yathAvasthitatattvAnAM saMkSepAd vistareNa vA / yo'vabodhastamatrAhuH samyagjJAnaM manISiNaH / / ( yogazA. 1 - 16 ) / 23. vatthUNa jaM sahAvaM jahadviyaM Naya pamANa taha siddhaM / taM taha va jANaNe iha sammaM NANaM jiNA vaMti // ( dravyasva. pra. nayaca. 326) / 24. xx X svArthavijJAnaM samyagjJAnamasaMzayam / ( jIva. ca 7-12 ) / 25. samyagjJAnaM yathAvasthitavastugrAhi jJAnam / ( cAritrabha. 6, pR. 186 / 26. yena yena prakAreNa jIvAdayA padArthAH vyavasthitAH vartante tena tena prakAreNa moha saMzayaviparyayarahitaM parijJAnaM samyagjJAnam / (ta. vRtti zruta 1 - 1 ) / 27. jIvAdInAM padArthAnAM yAthAtmyaM tattvamiSyate / samyagjJAnaM hi tajjJAnaM X X X // ( jambU. ca. 3-17 ) / 1 jIvAjIvAdi padArthoM ke zradhigama kA nAma samyagjJAna hai / 2 saMzaya, zranadhyavasAya aura bhrAnti se rahita jJAna ko samyagjJAna kahA jAtA hai / 5 jisa jisa prakAra se jovAdi padArtha vyavasthita haiM unakA usI rUpa se jo grahaNa hotA hai use samyagjJAna kahate haiM / 10 lakSya lakSaNa vyavahAra ke doSa se rahita jo jJAnAvaraNa karma ke kSaya zraura kSayopazama se mati zrutAdi bhedarUpa jJAna hotA hai vaha samyagjJAna kahalAtA hai / samyagdarzana - dekho samyaktva / 1 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / (ta.sU. 1-2 ) / 2. prazastaM darzana samyagdarzanam, saGgataM vA darzanaM samyagdarzanam / ( ta. bhA. 1 - 1 ) ; tattvAnAmathAnAM zraddhAnam, tattvena vA arthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam / tat samyagdarzanam / XX X tadevaM prazaMma saMvega nirvedAnukampA stikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana. miti / ( ta. bhA. 1-2 ) / 3 eteSvadhyavasAyo yo'rtheSu vinizcayena tattvamiti / samyagdarzanametat 1106, jaina-lakSaNAvalI | samyagdarzana XXX // ( prazamara. 222 ) / 4. tattvA [ thyA ]nAM bhAvAnAM nisargAdadhigamAdvA zuddhAnAM ruciH samyagdarzanam / (uttarA cU. pR 272 ) / 5. zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgama tapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam // ( ratnaka. 4 ) / 6. praNidhAnavizeSA hitadvaividhyajanitavyApAraM tattvAzraddhAnaM samyagdarzanam / (ta. vA. 1, 1, 1 ) / 7. tattatthasadda hoNaM sammattaM XXX / ( zrA. pra. 62 ) / 8. mithyAtvamohanIya (kSaya) kSayopazamopazamasamutthA tattvaruciH samyagdarzanam / ( ta. bhA. hari. vR. 1-2, pR. 14) / 6 yanmithyA svabhAvapracitapariNAma vizeSAd vizudhyamAnakaM sapratighAtaM samyaktvakAraNaM samyagdarzanam / ( zranuyo hari. vR. pU. 63) / 10. tattvArthazraddhAnalakSaNaM darzanaM samyagdarzanam / (zrA. pra. TI. 341 ) / 11. samyagdarzanamatreSTaM tattvazraddhAnamujjvalam / vyapoDhasaMzayAdyantanizzeSamala saMkaram // ( ha. pu. 58-19 ) / 12. prAptAgamapadArthAnAM zraddhAnaM parayA mudA / samyagdarzanamAmnAtaM tanmUle jJAna ceSTite // ( ma. pu. 6-121 va 24 - 117) / 13. praNidhAnavizeSAMtthadvaividhyaM rUpamAtmanaH / yathAsthitArthazraddhAnaM samyagdarzanamuddizet // ( ta. ilo. 1, 1, 1 ) / 14. adabhihitAzeSa dravya - paryAya prapaJca viSayA tadupaghAtimithyAdarzanAdyanantAnubandhikaSAyakSayAdiprAdurbhUtA rutrirjIvasyaiva samyagdarzanamucyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-1, pu. 26 ) ; dRSTiryA viparItArthagrAhiNI jIvAdikaM viSaya mullikhantIva pravRttA sA samyagdarzanam / (ta. bhA. siddha. vR. 1 - 1, pR. 30 ) ; mukhyayA tu vRttyA rucirAtmapariNAmo jJAnalakSaNaH zraddhA saMvegAdirUpaH samyagdarzanam / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-7, pR. 55); prazama- saMvega - nirvedA'stikyA'nukampAbhivyaktilakSaNaM samyagdarzanam / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-4) / 15. jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItAbhiniveza viviktamAtmarUpaM tat // ( pu. si. 22) / 16. zraddhAnaM (tattvArthAnAm ) darzanaM X X X (ta.sA. 1-4 ) / 17. ekatve niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH pUrNajJAnadhanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak / samyagdarzanametadeva niya mAdAtmA ca tAvAnayam tanmuktvA navatattva santatimimAmAtmAyameko'stu naH // ( samayaprA. ka. 1-6) /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna] 18. jIvAdayo navApyarthA ye yathA jinabhASitAH / te tathaiveti yA zraddhA sA samyagdarzanaM smRtam // ( tavAnu. 25 ) / 16. sarvajJoktArthAnAm idamitthameva iti zraddhAnaM samyagdarzanam / ( nyAyaku. 76, pR. 865 ) / 20. samyagdarzanaM tu tattvArthazraddhAnarUpam / ( sUtra kR. sU. zI. vU. 2, 5, 1) / 21. samyaktvaM bhAvanA mAhuryuktiyukteSu vastuSu / ( upAsakA . 5 ) ; prAptAgama padArthAnAM zraddhAnaM kAraNadvayAt / mUDhAdyapoDhamaSTAGgaM samyaktvaM prazamAdibhAk // ( upAsakA. 48) / / 22. jinena bhagavatA'rhatA parameSThinopadiSTe nirgranthalakSaNe mokSamArge zraddhAnaM samyagdarzanam / (cA. sA. pR. 2); jinopadiSTe nairgranthye mokSavatrtmani ruciH samyagdarzanam / (cA. sA. pR. 24) / 23. jIvAjIvAditattvAnAM bhASitAnAM jinezinA / zraddhAnaM kathyate sadbhiH samyaktvaM vratapoSakam // ( dharmapa. 16- 10 ) / 24. rAgAdivikalpopAdhirahitaciccamatkAra bhAvanotpanna madhura rasAsvAdasukho'hamiti nizcayarUpaM samyagdarzanam / (bR. dravyasaM. TI. 40 ) ; vItarAga sarvajJa praNIta zuddha jIvAditastvaviSaye malinAvagADharahitatvena zraddhAnaM rucinizcaya idameve - tthameveti nizcayabuddhiH samyagdarzanam / (bR. dravyasaM. TI. 41) / 25. svazuddhAtmopAdeyabhUtarucivikalparUpaM samyagdarzanam / ( prava. sA. jaya. vR. 3-38 ) / 26. yat punarAtmapariNatisvabhAvaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanam XXX / ( zrAva. ni. malaya. bR. 121) / 27. darzanaM dRg, darzana mohopazamAdisannidhAne satyAvirbhUtatacchaktivizeSasyAtmano jJAnasamyagvyapadezahetustattvArthazraddhAnapariNatiH / ( ana. gha. sva. TI. 1-1, pR. 2) / cala 1 tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA jAtA hai / 3 jIvAdi padArthoM ke viSaya meM jo 'yahI tatva hai' aisA nirdhAraNa hotA hai use samyagdarzana kahate haiM / 5 paramArthabhUta prApta, zrAgama aura guru kA jo tIna mUDhatAnoM se rahita aura ATha aMgoM sahita zradvAna hotA hai usakA nAma samyagdarzana hai / 6 jisa tatvArthazraddhAna meM bAhya pariNAma ke sAtha antaraMga pariNAmasvarUpa darzanamoha ke upazama, kSaya athavA kSayopazama se jIvAdi padArthaviSayaka pradhigama athavA nisargarUpa vyApAra zrAtmasAt kiyA jAtA hai use samyagdarzana kahate haiM / 1107, jaina- lakSaNAvalI [ samyagdRSTi samyagdarzana vAkU - 1. samyaGmArgasyopadeSTrI sA samyagdarzana vAk / (ta. vA. 1,20, 12, pR. 75; va. pu. 1, pR. 117 ) / 2. samyagmArge niyoktrI yA samyagdarzanavAgasI / ( ha. pu. 10 - 66) / 3. sammaggovadesakaM vayaNaM sammadaMsaNavayaNaM / ( aMgapa pR. 23) / 1 jisa vacana ke dvArA samIcIna mArga kA upadeza kiyA jAtA hai use samyagdarzanavAk kahate haiM / samyagdarzana vinaya - arhatpraNItasya ca dharmasyAcAryopAdhyAya sthavira-kula- gaNa saGgha sAdhu- saMbhogA( manojJA ? ) nAM cAnAsAdanA prazama-saMvega nirvedAnukampA''stikyAni ca samyagdarzanavinayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 23 ) / arahanta ke dvArA upadiSTa dharma, zrAcArya, upAdhyAya, sthavira, kula, gaNa, saMgha, sAdhu aura saMbhoga (manojJa) inakI prAsAdanA na karake prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura prAstikya ina guNoM kA zrAzraya lenA; isakA nAma darzanavinaya hai / samyagdRSTi -- 1. bhUdatthamassido khalu sammAdiTThI havadi jIvo || ( samaya prA. 13) / 2. saddavvara savaNo sammAiTThI havei niyameNa / (mokSaprA. 14 ) / 3. jo kuNai saddahANaM, jIvAIyANa navapayatthANaM / loyasuIsu rahizro, sammaddiTThI uso bhaNizro / ( paumaca. 102 - 181 ) / 4. api appu muNaMtu jiu, sammAdiTThi havei / ( paramA. pra. 1 - 76 ) / 5. appasarUvaha~ ( sarUvai ? ) jo ramai cha~Divi sahu vavahAru / so sammAiTThI havai lahu pAvai bhavapAru / / ( yogasAra 86 ) 6. zraddhAM kurvanti ye tasminnedhante bhAvatazca ye / te samyagdRSTayaH proktAH pratyayaM ye ca kurvate / / ( varAMgaca 26-61 ) / 7. samyagdRzyante paricchidyante jIvAdayaH padArthAH nayA iti samyagdRSTiH, samyagdRSTyavinAbhAvAd vA samyagdRSTi: / ( dhava. pu 13, pR. 286-87) / 8. samyak zobhanA dRSTiryA satpadArthAvalokinI sA samyagdRSTiryasya kSINadarzanamohanIyasya sa samyagdRSTijIva: / ( ta. bhA. siddha. bR. 1-7, pR. 55 ) / 6. ee sattapayArA jiNa diTThA bhAsiyA ya etaccA | saddahai jo hu jIvo sammAdiTThI have so du || ( bhAvasaM. de. 348 ) / 10. samyag zraviparyastA, dRSTi: jina praNItavastu tattvapratipattiryasya sa samyagdRSTiH /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagmithyAtva] 1108, jaina-lakSaNAvalI [samyamithyAdRSTi (prajJApa. malaya. vR. 240, pR. 387) / 11. samya- thyAtvam / (mUlA. vR. 12-190) / ktvena hi sampannaH smygdRssttirudaahRtH| (dharmasaM. 1 jisa prakAra dhone se kodoM (eka tuccha dhAnya) thA. 4-78) / 12. svatattva-paratattveSu heyopAdeya- kI bhadazakti kucha kSINa ho jAtI hai aura kucha banI nizcayaH / saMzayAdivinirmuktaH sa samyagdRSTirucyate // bhI rahatI hai usI prakAra jisakA rasa (anubhAga) (pU. upAsakA. 6) / kucha kSINa ho cukA hai va kucha banA huA hai aise usa 1jo vivekI jIva bhUtArtha kA-yathArtha vastusvarUpa mithyAtva ko nabhaya yA samyagmithyAtva kahate haiM / ke prarUpaka nizcaya naya kA -- grASaya letA hai vaha 2 jo mithyAtva svabhAva se vyApta hokara vizuddha samyagdaSTi hotA hai| 3 jo lokika zrutiyoM meM aura avizaddha zraddhAnakA kAraNa hai use mithyAdarzana magdha na hokara jIvAdika nau padArthoM kA zraddhAna kahA jAtA hai| karatA hai use samyagdRSTi kahA gayA hai| samyagmithyAdarzana-- dekho samyagmithyAtva / samyagmithyAtva-1. tadeva mithyAtvaM prakSAlanavizeSAt kSINAkSINamadazaktikodravavatsAmizuddhasvarasaM samyagmithyAdRSTi-dekho samyamithyAdRSTi / tadubhayamityAkhyAyate, sabhyamithyAtvamiti yAvat / samyagvAda..... tathA samyaga rAga-dveSaparihAreNa, vadanaM (sa. si. 8-6, ta. vA. 8, 9, 2) / 2.yanmithyA- vAdaH samyagvAdaH, rAgAdiparityAgena yathAvadvadanatvasvabhAvacitaM vizadvAvizaddhazraddhAkAri tatsamyagmi- mityarthaH / (prAva. ni. malaya. vR. 864) / thyAdarzanam / (anuyo. hari. va. pu. 63) / ho| rAga-dveSa ko chor3akara jo yathArtha bhASaNa kiyA jAtA rA 3. micchattassa savvadhAdiphaddayANamudayakkhaeNa tepi hai use sanyagvAda kahA jAtA hai| ceva saMtovasameNa sammattassa desaghAdiphaddayANamuda- sampamithyAdRSTi -1. samyamithyA vodayAt yakkhaeNa tesi ceva saMtovasameNa aNadagrovasameNa vA samyamithyAvRSTiH / samyamithyAtvasaMjJikAyAH sammAmicchattassa savvadhAdiphaddayANamudaeNa sammA- prakRterudayAt AtmA kSINAkSINamadazaktikodravopamicchattabhAvo hodi tti xxx1 (dhava. pu. 5, yogApAditeSatkaluSapariNAmavata tattvArthazraddhAnAzraddhApU. 166); jassodaeNa attAgama-payatthesu tappaDi- narUpa: samyamithyAdRSTirityucyate / (ta. vA. 6, vakkhesu ya akkameNa saddhA uppajjadi taM sammAmiccha- 1, 14) / 2. dRSTi: zraddhA ruciH pratyaya iti tta / (ghava. pu. 6, pR. 36); sammatta-micchattabhAvA. yAvat samIcInA ca mithyA ca daSTiryasyAso samyaNaM saMjogasamunbhudabhAvassa upAyayaM kammaM sammAmi- gmithyaadRssttiH| Xxx akrameNa samyagmithyAchattaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 356) / 4. tadu- rucyAtmako jIvaH samyagmithyAdRSTiriti / (dhava. bhayamiti samyagmithyAtattvazraddhAnalakSaNam / (ta. bhA. pu. 1, pR. 166-67); sammAmicchattassa savvasiddha. vR. 8-10) / 5. samyagmithyAtvapAkena ghAdiphaddayANamudaeNa sammAmicchAdiTThI xxx / samyagthyiAtvamiSyate / (ta. sA. 2-62) / (dhava. pu. 7, pR. 110) / 3. samyamithyAtvasaMjJA6. sammAmicchudayeNa 8 jttNtrsvvghaadikjjenn| yAH prakRterudayAdbhavet / mizrabhAvatayA samyagmithyANa ya samma micchaM pi ya sammisso hodi prinnaamo|| dRSTi: zarIravAn / (ta. sA. 2-20) / 4. saddadahi-guDa miva vA missaM puhabhAvaM Neva kAri, sakkaM / haNAsaddahaNaM jassa ya jIvassa hoi taccesu / virayAevaM missayabhAvo sammAmiccho tti nnaadvo|| (go. virayeNa samo sammAmiccho tti nnaayvvo| (go. jI. 21-22) / 7. samyagmithyAtvarucimidhaH jI. 654) / 5. dRSTiH zraddhA ruci: ekArthaH, samIsamyagmithyAtvapAkataH / suduSkara: pRthagbhAvo dadhi- cInA ca mithyA ca dRSTiryasyAsau samyamithyAdRSTiH mizraguDopamaH / / (paMcasaM. amita. 1-22); sabhya- samyamithyAtvodayajanitapariNAmaH samyaktva-mithyAimithyAtvapAkena pariNAmo vimishritH| viSa- yorudayaprAptasparddhakAnAM kSayAt satAmadayAbhAvalakSaNomizrAmRtasvAdaH samyamithyAtvamucyate / / (paMcasaM. pazamAcca samyamithyAdRSTi: / (mUlA. vR. 12, amita. 1-303, pR. 40) / 8. yasyodayenAptA- 154) / gama-padArtheSu akrameNa zraddhe utpadyate tat samyami- 1 kodoM ko mAdakazakti ke kucha kSINa aura kucha
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayogakevalI] 1106, jaina-lakSaNAvalI [saraHzoSa prakSINa rahane para jisa prakAra usake upayoga se kucha pATha antamuhUrtoM se kama eka pUrvakoTi varSa pramANa hai| hI aMza meM kalaSita pariNAma hotA hai usI prakAra sayogijinagaNasthAna- samprAptakevalajJAna-darzano samyamithyAtva ke udaya se jisa jIva kA tattvArtha jIvo yatra bhavati tatsayogijinasaMjJaM trayodazaM guNake zraddhAna va azraddhAnarUpa mizrita pariNAma hotA hai| sthAnaM bhavati / (ta. vatti shrut.8-1)| use sampaGabhiyAdRSTi kahA jAtA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta karake jIva sayogakevalI--dekho sayogikevalI / jisa guNasthAna meM rahatA hai usa terahaveM guNasthAna sayogikevalI-- 1. kevalaNANa-divAyarakiraNa- ko sayogikevalijinaguNasthAna kahate haiM / kalAvappaNAsi annnnaanno| NavakevalaladhuggamapAviya sayogibhavasthakevalajJAna--kevalajJAnotpatterArabhya prmppvveso|| asahAyaNANa-dasaNasahiyo vi yAvadadyApi zailezyavasthAM na pratipadyate tAvat sayogihu kevalI hu joeNa / jutto tti sajoijiNo aNA bhavasthakevalajJAnam / (prAva. ni. malaya. va. 78, pR. i-NihaNArise vutto|| (prA. paMcasaM. 1-27 va 26%B 83) / dhava. pu. 1, pR. 161-62 ud.; go. jI. 63, kevalajJAna kI utpatti se lekara jIva jaba taka zailezI 64) / 2. mnovaakkaayprvttiryog:| yogena saha avasthA ko prApta nahIM hotA taba taka usake kevalavartanta iti sayogaH / sayogAzca te kevalinazca jJAna ko sayogibhavasthakevalajJAna kahA jAtA hai| sayogakevalina: / (dhada. pu. 1, pR. 161) / 3. utpanna kevalajJAno ghAtikarmodayakSayAt / sayoga sarapramANa-tattha NaM je se bAyaravoMdi kalevare to zcAyogazca syAtAM kevalinAvubhau // (ta. sA. 2, NaM vAsasae 2 gae egamegaM gaMgAvAluyaM avahAya 26) / 4. ghAtikarmakSaye labdhA nava-kevalalabdhayaH / jAvatieNaM kAleNaM se koThe khoNe NIrae Nilleve yenAsau vizvatattvajJaH sayogaH kevalI vibhuH / (paMca NiTrie bhavati, se taM sare srppmaanne| (bhagavatI 15, saM. amita. 1-46) / 5. mohakSapaNAnantaramantak khaM. 3, pR. 381) / bAvara boMdi kalevara rUpa uddhAra se sau sau varSa meM hUtakAlaM svazuddhAtmasaMvittilakSaNakatvavitarkAvIcAradvitIya zukladhyAne sthitvA tadantyasamaye jJAnAvaraNa eka eka gaMgAbAlakA kaNa kA apahAra karane para jitane kAla meM vaha khAlI hokara nIraja, nirlepa darzanAvaraNAntarAyatrayaM yugapadekasamayena nirmUlya meghapaJjaravinirgatadinakara iva sakalavimalakevala va niSThita ho jAya utane kAla ko sarapramANakAla jJAnakiraNarlokAlokaprakAzakAstrayodazaguNasthAnava kahate haiN| tino jin-bhaaskraaH| (ba. dravyasaM. TI. 13) / sarasvatI-mAteva yA zAsti hitAni puMso, rajaH 6. sayogikevalI ghAtikSayAdutpanna kevalaH / (yoga- kSipantI dadatI sukhAni / samastazAstrArthavicArazA. svo. viva. 1-16, pR. 112 ud.)| dakSA, sarasvatI sA tanutAM mati me // (amita. zrA. 1asahAya (indriya va prAloka prAdi kI sahAyatA se rahita) jJAna aura darzana-kevalajJAna va kevala. jo mAtA ke samAna puruSoM ko hita kI zikSA detI darzana--se sahita hokara jisane samasta prajJAna ko hai, karmamala ko dUra pheMkatI hai, tathA sUkha ko detI naSTa kara diyA hai tathA jo nau kevalalabdhiyoM ko hai; samasta zAstra ke artha ke vicAra meM kuzala aisI prApta karake paramAtmA bana cukA hai use yoga se usa jinavANI ko sarasvatI kahA jAtA hai| sahita hone ke kAraNa sayogikevalI kahA gayA hai| saraHzoSa-1. sara:zoSaH saraHsindhu-hradAderambu6 dhAtiyA karmoM ke kSaya se jisake kevalajJAna utpanna saMplavaH // (yogazA. 3-114; tri.za. pu. ca. 6, ho cukA hai use sayogikevalI kahate haiN| 3, 348) / 2. saraHzoSo ghAnyavapanAdyarthaM jalAsayogikevalikAla---ahi vassehi ahi aMto- zayebhyo jalasya sAraNyA karSaNama / (sA. gha. svo. muhuttehi ya UNapuvakoDI sajogikevalikAlo TI. 5-22) / hodi / (ghava. pu. 4, pR. 357) / 1 tAlAva, nadI aura hrada prAdi se ala ke nikAsayogikevalI kA kAla (utkRSTa) pATha varSa aura lane ko saraHzoSa kahate haiN| 2 dhAnya ke bone Adi
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarAga] 1110, jaina-lakSaNAvalo [sapirAsravI ke lie jalAzayoM se jo sAraNI ke dvArA jala ko samyagdarzanam / (bha. prA. vijayo. 51) / 4. prazamakhIMcA jAtA hai usakA nAma saraHzoSa hai| saMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM sarAgasamyaktvaM sarAga - 1. saMsArakAraNanitti pratyAgo'kSINA- bhaNyate / (paramA. va. 2-17); vyavahAreNa tu zayaH sarAga ityucyte| (sa. si. 6-12) / vItarAga-sarvajJapraNItasavvyAdi zraddhAnarUpaM sarAga2. saMparAyanivAraNapravaNo'kSINAzayaH sarAgaH / samyaktvaM ceti bhAvArthaH / (paramA, vR2-143)| pUrvopAttakarmodayavazAdakSINAzaya: san saMparAyanivA- 1 jo tattvArthazraddhAna prazama, saMvega, anukampA aura raNaM pratyAgUrNa manAH sAga ityucyate / (ta. vA. 6, prAstikya guNoM se pragaTa hotA hai athavA ina cihnoM 12, 5) / 3. sAMparAyanivAraNa-pravaNo akSINA- se jAnA jAtA hai use sarAgasamyaktva kahate haiN| zaya: sarAgaH / (ta. zlo. 6-12) / 4. rajanAd sarAgasaMyama-dekho sarAgacaryA sarAgacAritra / rAga: saMjvalanalobhAdikaSAyAH, tatsahavartI sarAgaH / 1. prANIndriyeSvazubhapravRttaviratiH saMyamaH, sarAgasya (ta. bhA. siddha. va. 6-13) / saMyamaH sarAgo vA saMyamaH sraagsNymH| (sa. si. 1 jo saMsAra ke kAraNoM ke chor3ane meM udyata hai, para 6-12) / 2. prANIndriyeSvazubhapravRtteviratiH jisakA rAgAdirUpa abhiprAya naSTa nahIM huA hai use saMyamaH / prANiSvekendriyAdiSu cakSurAdiSvindriyeSu ca sarAga kahA jAtA hai| azubhapravRtteviratiH saMyama iti nizcIyate / sarAgasarAgacaryA -dekho sarAgacAritra / sya saMyamaH sarAgo vA saMghamaH sarAgasaMyamaH / (ta. sarAgacAritra-1. mUluttarasamaNaguNA dhAraNa kahaNaM vA. 6, 12, 6) / 3. sarAgasaMyamaH mUla-guNottaraca paMca AyAro / sohI tahava suNiTThA sarAyacariyA guNasampadlobhAyudayavAn prANavadhAdyuparamaH / (ta. havai evaM / / (dravyasva. pra. nayaca. 334) / 2. Adi- bhA. hari. va. 6-13) / 4. saMyamanaM sayama: prANimakasAyabArasakhavovasama saMjalaNa-NokasAyANaM / uda- vadhAdhuparatiH, sarAgasya saMyama: sarAgasaMyamaH, mUlayeNa [ya] jaM caraNa sarAgavAritta taM jANa / / majjhi- guNottaraguNasampallobhAdhu bhayabhAja iti yAvat / (ta. makasAyapraDauvasame hu saMjalaNa-NokasAyANaM / khai. bhA. siddha. vR. 6-13) / 5. saMsArakAraNaniSedhaM uvasamado hodi ha taM ceva sarAgacArittaM // (bhAva- pratyudyataH akSINAzayazca sarAga ityucyate, prANItri. 11-12) / ndriyeSu azubhapravRtteviramaNaM saMyamaH, pUrvoktasya sarAga1 muniyoM ke mUlaguNoM va uttaragaNoM kA dhAraNa, sya saMyamaH sarAgasaMyamaH, mahAvratamityarthaH / athavA vyAkhyAna, pAMca prakAra ke prAcAra kA paripAlana, sarAgaH saMyamo yasya sa sraagsNymH| (ta. vRtti bhAvazuddhi va kAyazuddhi prAdi pATha zuddhiyoM kA nirvAha zruta. 6-20) / aura atizaya niSThA; yaha saba sarAgacaryA (sarAga- 1 prANiyoM va indriyoM ke viSaya meM jo azubha pravRtti cAritra) svarUpa hai / 2 prAdi kI bAraha kaSAyoM ke hotI hai usase virata hone kA nAma saMyama hai, sarAga kSayopazama tathA saMjvalana aura nokaSAyoM ke udaya ke saMyama ko, athavA sarAga-rAga sahita-saMyama ko se jo cAritra hotA hai use sarAgacAritra jAnanA sarAgasaMyama kahA jAtA hai| 3 mUla aura uttara guNacAhie / athavA madhya kI pATha kaSAyoM ke upazama rUpa sampatti ke sAtha lobha Adi ke udaya yukta jo tathA saMjvalana aura nokaSAyoM ke kSayopaza se jo prANavadha prAdi se nivRtti hotI hai use sarAgasaMyama cAritra hotA hai use sarAgacAritra jAnanA caahie| kahate haiN| sarAgasamyaktva-1. prazama-saMvegAnukampAstikyA- sarpamudrA--dakSiNahastaM saMhatAlimunnamayya sarpabhivyaktalakSaNaM prathamam / (sa. si. 1-2: ta. vA. phaNAvat kiJcidAkuJcayediti srpmudraa| (nirvANaka. 1, 2, 30) / 2. sarAge vItarAge ca tasya saMbha- pR. 32) / vato'JjasA / prazamAderabhivyaktiH zuddhimAtrAcca paraspara milI huI aMguliyoM se yukta dAhine hAtha cetasaH // xxx prazama-saMvegAnukampAstikyebhyaH ko Upara uThAkara sAMpa ke phaNa ke prAkAra meM saMkusarAgeSu saddarzanasya (abhivyaktiH) / (ta. zlo. 1, cita karane para sarpamudrA hotI hai| 2, 12) / 3. prazastarAgasahitAnAM zraddhAnaM sarAga- sapirAsravI-1. risipANitalaNikhittaM rukkhA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarpirAsravI ] hArAdiyaM pi khaNamette / pAvedi sappirUvaM jIe sA sappiyAsavI riddhI || grahavA duHkhappamuhaM savaNeNa mudidivvavayaNassa / uvasAmadi jIvANaM esA sapiyAsavI riddhI // ( ti pa 4, 1086 - 87) / 2. yeSAM pANipAtragatamannaM rUkSamapi saparasa-vIryavipAkAnApnoti, sarpiriva vA yeSAM bhASitAni prANinAM santarpakANi bhavanti te sarpirAsraviNaH / (ta. vA. 3, 36, 3) / 3. sarpirdhRtam, jesi tavomahappeNa aMjaliuDaNivadidAsesAhArA ghadAsAdasarUveNa pariNamati te sappisavINo jiNA / ( dhava. pu. 6, pR. 100 ) / 4. vIryAntarAyakSayopazamaprakarSAdAvi bhUtA'sAdhAraNakAyabalatvAnmAsika-sAMvatsarikAdipratimAyoga ( ? ) rUkSamapi [ annaM ] sarpirasa - vIryavi pAkamavApnoti satirivaM vA yeSAM bhASitAni prANinaoN saMtarpakANi bhavanti te sarpirAsraviNaH / (cA. sA. pR. 101 ) / 5. yeSAM pAtrapatitaM kadamapi sarpirasa - vIryavipAkaM jAyate vacanaM vA zarIra-mAnasaduHkhaprAptAnAM dehinAM sarpirvatsantarpakaM bhavati te sarpirAsraviNaH / (yogazA. svo viva. 1-16, pR. 36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se meM rakhA sAdhu ke hAtha gayA rUkha prahAra kSaNabhara meM ghRtarUpatA ko prApta kara letA hai use sapirAsravI Rddhi kahate haiM / athavA jisa Rddhi ke prabhAva se suni ke divya vacana ke sunane se jIvoM ke dukha zrAdi zAnta ho jAte haiM use satrivI Rddhi jAnanA cAhie / sapistrAvI -- dekho sarpirAsravI / 1111, jaina-lakSaNAvalI sarva saratyazeSAnavayavAniti sarvaH / sarati gacchati, prazeSAnavayavAniti sarva ityucyate / (ta. vA. 7,2, 2) / jo samasta zravayavoM ko prApta hotA hai usakA nAma sarva hai, yaha sarva zabda kA niruktArtha hai / yaha sarvavirati kI eka vizeSatA ko pragaTa karatA hai / sarvakaraNopazAmanA dekho karaNopazAmanA va prazasta karaNopazAmanA / sarvakAMkSA - 1. aNNo puNa savvapAvAdiyamayAI kaMbai sA savvakaMkhA bhaNNai / ( dazavaM. cU. pU. 5) / 2. sarvakAMkSA tu sarvadarzanAnyeva kAMkSati ahiMsA pratipAdanaparANi sarvANyeva kapila-kaNa bhakSAkSapAdamatAnIha loke ca nAtyantaklezapratipAdanaparANi, [sarvataH kuvyApAra niSedhapoSadha ataH zobhanAnyeveti / (zrA. pra. TI. 87 ) / 3. sarvaviSayA ( phAMkSA ) sarvapAkhaNDidharmAkAMkSArUpA / (yogazA. svo viva. 2- 17) / 2 kapila va kaNAda Adi ke dvArA prarUpita saba hI sampradAya ahiMsA kA pratipAdana karate haiM, tathA ve isa loka meM adhika kleza kA bhI pratipAdana nahIM karate, ataH ve saba hI uttama haiM; isa prakAra saba sampradAyoM ko prAkAMkSA ko sarvakAMkSA kahA jAtA hai| sarvajJa - 1. jo jANadi paccakkhaM tiyAlaguNapajjaehiM saMjuttaM / loyAloyaM sayalaM so savvaNhU have de || (kArtike. 302 ) / 2. jo khuha- tisabhayahINo doso taha rAga mohaparicatto / citAjarAhi rahido so savvaNhU samuddiTTo || ( jaM. dI. pa. 13- 85 ) / 3. tadayaM cetano jJAtA saMvedanAtmA pratikSaNam / tatpratibandha vizleSe sarvajJaH sarvArthadRk / / sarvajJaH karaNaparyAyavyavadhAnAtivattidhIH / parikSINadoSAvaraNa: XX X // (siddhivi 8, 37-38, pR. 580 ); sarvajJaH sakalArtha [vid ] prazeSadoSAvRtticchedataH / ( siddhivi. 8 - 43, pR. 587 ) / 4. sarvajJo yathAvannikhilArtha sAkSAtkArI / ( ratnaka. TI. 1-7) / 5. sarvaM lokAlokavastujAtaM jAnAtIti sarvajJaH / ( laghIya. 50, pR. 73) / 1 jo trikAlavartI guNa- paryAyoM se sahita samasta loka va loka ko pratyakSa jAnatA use sarvajJa kahA jAtA hai / sarvajJAnAvaraNa- sarvaM jJAnaM kevalAkhyamAvRNotIti sarvajJAnAvaraNIyam, kevalAvaraNaM hi zrAdityakalpasya kevalajJAnarUpasya jIvasyAcchAdakatayA sAndrameghavRndakalpamiti tatsarvajJAnAvaraNam / ( sthAnAM. abhaya. vR. 105 ) / jo kevalajJAna svarUpa samasta jJAna ko zrAcchAdita karatA hai use sarvajJAnAvaraNIya karma kahA jAtA hai / sarvataH zrAhArapoSadhavrata- sarvatastu caturvidhasyApyAhArasyAhorAtraM yAvatpratyAkhyAnam / (yogazA. svo viva. 3- 85 ) / cAroM hI prakAra ke AhAra kA dina-rAta ke lie parityAga karanA, ise sarvataH zrAhArapoSadhavrata kahate haiM / sarvataH kuvyApAra niSedhapoSadha - sarvatastu sarveSAmapi kRSi sevA vANijya-pAzupAlya gRhakarmAdInA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvataH brahmacaryapoSadha] 1112, jaina-lakSaNAvalI [sarvasAdhu makaraNam / (yogazA. svo. viva. 3-85) / sarvavirati--sthUlAnAmitareSAM ca hiMsAdInAM vivakhetI, vyApAra, pazupAlana aura gRhakarma mAdi sabhI janam / siddhisaudhakasaraNiH sA sarvaviratistathA / / vyApAroM kA na karanA; ise sarvataH kuvyApAraniSedha. (tri. za. pu. ca. 1, 1, 165) / poSadhavata kahate haiN| sthala aura sUkSma donoM prakAra ke hiMsAdika pApoM sarvataH brahmacaryapoSadha-sarvatastu ahorAtra yAvata kA jo parityAga kiyA jAtA hai. ise sarvavirati brahmacaryapAlanam / (yogazA. svo. viva. 3-85) / kahate haiN| dina-rAta paryanta brahmacarya ke paripAlana ko sarvataH sarvaviSayamithyAdaSTiprazaMsana-sarvaviSayaM sarvAbrahmacaryapoSadha kahA jAtA hai / Nyapi kapilAdidarzanAni yuktiyuktAnIti mAdhyasthyasarvataH snAnAdityAga-sarvatastu sarvasyApi snA* sArA stutiH samyaktvasya dUSaNam / (yogazA. svo. nAdeH zarIrasatkArasyAkaraNam / (yogazA. svo. viva. 2-17, pR. 186) / viva. 3-85) / maharSi kapila prAdi ke dvArA prarUpita saba hI sampra. zarIrasaMskAra svarUpa snAnAdi sabhI kriyAtroM kA dAya yuktiyukta haiM, ityAdi rUpa meM jo madhyastha parityAga karanA, ise sarvataH snAnAdityAgapoSadha vRtti se stuti kI jAtI hai use sarva viSayamithyAkahate haiN| dRSTiprazaMsana kahate haiN| sarvadhattAsarva-sA havai savvadhattA dupaDonArA sarvaviSayA kAMkSA-dekho srvkaaNkssaa| jiyA ya ajiyA ya / davve savvaghaDAI savvaghattA sarvavi sarvaviSayA zaGkA----dekho srvshngkaa| puNo kasiNaM // (prAva. bhA. 187; hari. vR. pR. --1. sabvameyaM pAgayabhAsAe baddhaM aNNeNa 477) / va kusalakappiyaM hojjatti esA svvsNkaa| (bazavai. jo jIva-ajIva svarUpa saba vastuoM ke samUha ko cU. pR. 65) / 2. sarvazaMkA punaH sakalAstikAyavyApta karake vyavasthita hai use sarvadhattA sarva kahA jAta eva kimevaM syAnnavamiti / (dhA. pra. TI. jAtA hai / yaha nAma-sthAnAdi rUpa sAta sarvabhedoM meM 87) / 3. sarvaviSayA asti vA nAsti vA dharma chaThA hai| ityAdi / (yogazA. svo. viva. 2-17) / sarvaparikSepI negama--sarvaparikSepI-sarvaM sAmA- 1 yaha saba prAkRta bhASA meM nibaddha athavA anya ke nyam ekaM nityaM niravayavAdirUpam, tat parikSeptuM dvArA kuzalatA se kalpita ho sakatA hai, isa prakAra zIlamasya sa sarvaparikSepI, sAmAnyagRhIti yAvat / / kI zaMkA ko sarvazaMkA kahA jAtA hai| 2 samasta (ta. bhA. siddha. va. 1-35) / astikAyoM ke viSaya meM zaMkA rakhanA ki aisA jo sabako-sAmAnya, eka, nitya aura niravayavAdi hogA yA nahIM hogA, ise sarvazaMkA kahate haiN| ko-svabhAvataH grahaNa kiyA karatA hai use sarva. sarvasaMkramaNa-caramakANDakacaramaphAle: sarvapradezAparikSepI negama kahate haiN| grasya yatsaMkramaNaM tatsarvasaMkramaNam / (go. ka. jI. pra. sarvaratnanidhi--ekendriyANi saptApi sapta paMce- 413) / ndriyANi ca / cakriratnAni jAyante sarvaratnAbhidhe antima kANDaka kI antima phAlI ke samasta prdeshnighau| (tri. za. pu. ca. 1, 4, 577) / piNDa kA jo saMkramaNa hotA hai use sarvasaMkramaNa jisa nidhi meM sAta ekendriya prora sAta paMcendriya kahate haiN|| ye cakravartI ke caudaha ratna utpanna hote haiM use sarva. sarvasAdhu-NibyANasAdhae joge sadA jujati ratnanidhi kahA jAtA hai| sAdhavo / samA savvesu bhUdesu tahmA te savvasAdhavo / sarvavipariNAmanA-jA payaDI samvaNijjarAe Nijjarijjadi sA savvavipariNAmaNA NAma / (dhava. jo muktisAdhaka yoga-mUlaguNAdi rUpa anuSThAna meM pu. 15, pR. 283) / -nirantara apane jo yojita karate haiM tathA samasta jo prakRti sarvanirjarA se nijIrNa hotI hai usakA prANiyoM meM samAna--rAga-dveSa se vihIna- rahate haiM, nAma sarvavipariNAmanA prakRti hai| ve sarvasAdhu kahalAte haiN|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva sparza ] sarvasparza - 1. jaM davvaM savvaM savveNa phusadi, jahA paramANudavyamidi, so sabbo savvaphAso NAma / ( SaTkhaM. 5, 3, 22; dhava. pu. 13, pR. 21) / 2. savvAvayavehi phAso savvaphAso NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 7 ) ; jahA paramANudavvamaNNeNa paramANuNA pusajjamArNa savvaM savvaSpaNA pusijjadi tahA zraNNo vi jo evaMviho phAso so savvaphAso tti daTThavvo / (ghava. pu. 13, pR. 21) / 1 jo dravya paramANu ke samAna sabako sarvAtmakarUpa se sparza karatA hai usa sabako sarvasparza kahA jAtA hai / 1113, jaina-lakSaNAvalI TI. 62) / vizeSa - sAmAnyasvarUpa va dravya paryAyarUpa vyakti ke vidhi - niSedharUpa saba dharmoM ko sarvAnta kahA gayA hai| sarvArthasiddha - 1. sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthasiddhA:, sarvArthaizca siddhAH sarve caiva caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti sarvArthasiddhA: / ( ta. bhA. 4-20 ) / 2. prAbhyudayikasukhaprakarSavatitvAt sarvaprayojaneSvavyAhatazaktayaH sarvArthasiddhAH / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-21) / 1 jo sabhI zrabhyudaya sambandhI prayojanoM meM siddha haiM ve sarvArthasiddha kahalAte haiM / zrathavA jo sabhI indriyaviSayoM se prasiddha haiM, athavA jinake laukika sukha ke saba prayojana siddha ho cuke haiM unheM sarvArthasiddha kahA jAtA hai / sarvAnazanatapa - 1. parityAgottarakAlo jIvitasya yaH sarvakAlaH, tasminnanazanaM prazanatyAgaH sarvAnazanam / ( bha. prA. vijayo 206 ) / 2. savvANasaNaM sarvasmin saMnyAsottarakAle'nazana mazanatyAgaH / (bha. zrI. mUlA. 20) / 1 prahAraparityAga ke bAda kA jo jIvita kA saba kAla hai usameM bhojana ke parityAga ko sarvAnazana kahA jAtA hai / sarvAnanta - jaM taM savvANaMtaM taM ghaNAgAreNa AgAsaM pekkhamANe aMtAbhAvAdI savvANaMtaM / ( ghava. pu. 3, pU. 16 ) / prakAza ko ghanAkAra se saba zrora se dekhane para usakA anta nahIM dekhA jAtA, isIlie zranta kA prabhAva hone se use sarvAnanta kahA jAtA hai / sarvAnukampA - 1. saddRSTayo vApi kudRSTo vA svabhAvato mArdavasaMprayuktAH / yAM kurvate sarvazarIra [ri] varge sarvAnukampetyabhidhIyate sA // (bha. zrI. vijayo. 1834) / 2. saddRSTibhiH kudRSTibhirvA kriyamANA klizyamAna sarvaprANiSu anukampA sarvAnukampetyucyate, yA prayukto'nyaduHkhaM svAtmasthamiva manyamAnastatsvAsthyAya pratyupakAranirapekSaM prayatate sadupadezaM ca dadAti / (bha. zrI. mUlA. 1834 ) / 1 cAhe samyagdRSTi hoM zraura cAhe mithyAdRSTi hoM ve mArdavaguNa se prerita hokara svabhAvataH saba prANiyoM ke samUha meM jisa dayA ko kiyA karate haiM use sarvAnukampA kahA jAtA hai / sarvAnta - sarvAntAH punarazeSadharmA vizeSa - sAmAnyA tmaka dravya - paryAya vyaktividhi vyavacchedAH / ( yuktyanu. la. 140 [sarvA saMkhyAta sarvAvadhi - sarva vizvaM kRtsnamavadhirmaryAdA yasya sa bodhassarvAvadhiH | X X X athavA sarati gacchati prAkuJcana visarpaNAdIni iti pudgaladravyaM sarvam, tamohI jisse sA sabvohI / ( dhava. pu. 6, pR. 47, 48) / jisake viSaya kI avadhi samasta vizva hai, zrathavA jisakI avadhi pudgala (rUpI dravya ) hai use sarvAvadhi kahate haiM / sarvAvadhijina - sarvAvaghayazca te jinAzca sarvAjinA: / ( dhava. pu. 6, pR. 51 ) / sarvAvadhi svarUpa jinoM ko sarvAvadhijina kahate haiM / sarvAvadhimaraNa - sarvAvadhimaraNaM nAma yadAyuryathAbhUtamudeti sAMprataM prakRti- sthityanubhava- pradezastathAnubhUtamevAyuH prakRtyAdiviziSTaM punarbadhnAti udeSyati ca yadi tatsarvAvadhimaraNam / (bha. prA. vijayo. 25; bhAvaprA. TI. 32 ) / jo prAyu vartamAna meM prakRti, sthiti, anubhava aura pradeza kI apekSA jisa rUpa meM udaya ko prApta hai usI rUpa meM yadi use prakRti- sthiti Adi se viziSTa bAMdhatA hai va bhaviSya meM udaya ko bhI prApta hotI hai to ise sarvAvadhimaraNa kahA jAtA hai / sarvAsaMkhyAta - jaM taM savvAsaMkhejjayaM taM ghaNalogo / kudo ? ghaNAgAreNa logaM pekkhamANe padesagaNaNaM paDucca saMkhAbhAvAdo / (dhava. pu. 3, pR. 125 ) /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodayatIrtha ] ghanaloka ko sarvA saMkhyAta mAnA jAtA hai, kAraNa yaha ki usa dhanaloka ko ghanAkAra se dekhane para pradezagaNanA kI apekSA saMkhyA saMbhava nahIM hai / sarvodayatIrtha - sarvAntavattadguNa- mukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / ( yuktyanu. 62 ) / jo tIrtha - paramAgama - sabake prabhyudaya kA kAraNa ho use sarvodaya tIrtha kahA jAtA / aisA vaha vItarAga sarbajJa prarUpita tIrtha gauNa zraura mukhya athavA vivakSita pravivakSita ko apekSA saba zrantoM - vidhi-niSedha rUpa dharmoM se sahita hotA hai, vahI una dharmoM ke paraspara nirapekSa hone para saba dharmoM se zUnya rahatA hai, vaha ekAntavAda svarUpa durnayoM yA mithyAdarzanAdi kA vighAtaka hone se samasta ApattiyoM ko dUra karane vAlA tathA prati vAdiyoM ke dvArA akhaNDanIya hone se niranta bhI hotA hai / sarvoSadha - dekho sarvoSadhi / sarvauSadhi - 1. jIe passa jalANila-roma NahAdINi bAhiharaNANi / dukkaratavajuttANaM riddhI savvosahINAmA // ( ti pa 4 - 1073 ) / 2. aGga-pratyaGganakha - danta-kezAdiravayavaH, tatsaMsparzI vAyvAdissarvaM auSadhiprApto yeSAM te sarvoSadhiprAptAH / (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. pR. 66 ) / 3. rasa- ruhiramAMsa-meTThi majja-sukka - pupphasa-kharIsa kAlejja-muttapittaMtuccArAdayo sabve prosahitaM pattA jesi te savvasahapattA | ( dhava. pu. 6, pR. 67) / 4. sarvaviTtrAdikamoSadhaM yasya sa sarvoSadhaH / kimuktaM bhavati ? yasya mUtraM viT zleSmA zarImalo vA rogopazamasamartho bhavati sa ca sarvoSadhaH / ( prajJApa. malaya. vR. 273 ) / 5. sarva eva viNmUtra-kezanakhAdayo'vayavAH surabhayo vyAdhyapanayanasamarthatvAdISadhayo yasyAsau sarvoSadhiH, athavA sarvA zrAmaSaSadhyAdikA zrauSadhayo yasya ekasyApi sAdhoH sa tathA / ( prAva. ni. malaya. vR. 66, pU. 78 ) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se duSkara tapayukta muniyoM kA sparza jala, vAyu, roma aura nakha prAdi roga ke vinAzaka hote haiM usakA nAma sarvoSadhi Rddhi hai / 2 jinake aMga-pratyaMga, nakha-dAMta aura bAla yAdi zravayavoM ko sparza karane vAlI vAyu zrAdi saba 1114, jaina-lakSaNAvalI zrauSadhi ko prApta dhAraka hote haiM / [ sallekhanA jAte haiM ve sarvoSadhi Rddhi ke sarvoSadhiprApta - dekho sarvoSadhi / salalitageya - yat svaragholanAprakAreNa lalatIva tat saha lalitena lalanena vartata iti salalitam, yadi vA yat zrotrendriyasya zabdasparzanamatIva sUkSmamutpAdayati sukumAramiva ca pratibhAsate tat salilatam / rAyapa. malaya. vR. 32 pR. 162-63 ) / jo geya svaragholanA ke prakAra se vilasitasA pratIta hotA hai vaha lalita sahita hone se salalita geya kahalAtA hai, athavA jo zrotra indriya ke zabdasparza ko atizaya sUkSma utpanna karAtA hai use salalita geya jAnanA caahie| sallekhanA - dekho saMlekhanA / 1. upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // ( ratnaka. 5- 1 ) 1 2. samyakkAya- kaSAyalekhanA sallekhanA | kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanakrameNa samyaglekhanA sallekhanA / ( sa. si. 7 - 22 ) / 3. bAhyAbhyantaranaiH saMgyAd gRhItvA tu mahAvratam / maraNAnte tanutyAgaH sallekhaH sa prakIrtyate / ( varAMgaca. 15-125) / 4. samyak kAya- kaSAya lekhanA sallekhanA / XXX kAyasya bAhyasya abhyantarANAM cakaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa ' samyak lekhanA sallekhanA / (ta. vA. 7, 22, 3) / 5. samyakkAyakaSAyANAM bahirantarhi lekhanA / sallekhanApi kartavyA kAraNe mAraNAntikI | rAgAdInAmanutpannAvagamoditavartmanA / zrazakyaparihAre hi sAnte sallekhanA matA / (ha. pu. 58, 160-61 ) / 6. samyakkAyakaSAyalekhanA, bAhyasya kAyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM yathAvidhi maraNavibhaktyArAdhanoditakrameNa tanUkaraNamiti yAvat / ( ta. ilo. 7 - 22 ) / 7. bAhyasya kAyasyAbhyantarANAM kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyaglekhanA sallekhanA / upasarge durbhikSe jarasi niHpratikriyAyAM gharmArthaM tanutyajana sallekhanA / (cA. sA. pU. 23) / 8. caiUNa savvasaMge gahiUNaM taha mahavvae paMca / carimaMte saNNAsaM jaM dhippai sA cautthiyA sikkhA || ( dhammara. 156 ) / 6. sallekhanA kAyasya kaSAyANAM ca samyakkRzIkaraNam / ( jhana. gha. svo. TI
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA] 1115, jaina-lakSaNAvalI [savitarka-savIcAra-sapRthaktva. 7-98) / 10. sallekhanA samyaka lAbhAdyanapekSa- savicAra-vicAro nAma prattha-vaMjaNa-jogANa tvena, lekhanA bAhyenAbhyantareNa ca tapasA kAya- saMkamaNa, saha vicAreNa savicAraM, attha-vaMjaNa-jogANaM kaSAyANAM kRzIkaraNam / (sA. gha. svo.TI.1-12); jattha saMkamaNaM taM savicAraM bhaNNai / (dazavai. ca. pR. sallekhanAM bAhyAbhyantaratapobhiH samyakkAya-kaSAya- 35) / kRzIkaraNamAcArama xxx / (sA. dha. svo. TI. artha, vyaJjana (zabda) aura yoga kA jo saMkramaNa 7-57) / 11. sallehaNA samyak kRzIkaraNaM (parivartana) hotA hai usakA nAma vicAra hai, isa arthAt kAya-kaSAyANAm / (bha. prA. mUlA. 68) / vicAra se sahita jo zukladhyAna hotA hai use 12. dubhikSe copasarge vA roge niHprtikaarke| savicAra kahate haiN| arthAta jisa zakladhyAna meM tanovimocanaM dharmAyA''huH sallekhanAmimAm // artha, vyaJjana aura yoga kA paribartana huprA karatA (dharmasaM. zrA. 10-21) / 13. sat samyak lekhanA hai use savicAra zukladhyAna jAnanA cAhie / kAyasya kaSAyANAM ca kRzIkaraNaM tanakaraNaM salle- savijJAnadAtA-dravyaM kSetra sudhIH kAlaM bhAvaM khnaa| (ta. vRtti zrata. 7-22) / 14. so'sti samyaga vicintya yaH / sAdhubhyo dadate dAnaM savijJAnasallekhanAkAlo jIrNa vayasi cAthavA / devAd ghoro- mimaM viduH // (amita. zrA. 6-7) / pasarge'pi roge'sAdhyatare'pi ca // krameNArAdhanA- jo buddhimAn dAtA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA zAstraproktena vidhinA vrtii| vapuzca kaSAyANAM jayaM bhale prakAra se vicAra karake sAdhutroM ke lie dAna kRtvA tanuM tyajet // (lATosaM. 6, 234-35) / detA hai use savijJAna dAtA kahate haiM / dAtA ke 1 jisakA kucha pratIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai zraddhAdi sAta guNoM meM yaha cauthA hai| aise upasarga, duSkAla, bur3hApA athavA roga ke upa- savitarka-avIcAra-ekatvadhyAna--ekatvena visthita hone para dharma ke lie zarIra ko chor3anA, tarkasya syAd ytraavicrissnnutaa| savitarkamavIcAraise sallekhanA kahate haiN| 2 bAhya meM zarIra ko mekatvAdipadAbhidham / / (ma. pu. 21-171) / aura abhyantara meM kaSAyoM ko jo unake kAraNoM jisa zakladhyAna meM ekatva ke sAtha vitarka to rahatA ko kama karate hue samyak prakAra se kRza kiyA hai, para vIcAra nahIM rahatA hai; usa dUsare zukladhyAna jAtA hai, isakA nAma sallekhanA hai| ko nAma se savitarka-pravIcAra-ekatva kahA jAtA hai| savikalpa-tadbhAvaH pariNAmaH' syAt savikalpa- savitarkadhyAna-1. jamhA sudaM vitakkaM jamhA sya lakSaNam // (nyAyavi. 121) / puvagadapratthakusalo ya / jjhAyadi jjhANaM evaM dharmAdharmAdi dravya jisa svarUpa se haiM unake usa svarUpa savitakkaM teNa taM jjhANaM / / (bha. prA. 1981 kA nAma pariNAma hai| yaha pariNAma savikalpa kA dhava. pu. 13, pR. 78 ud.)| 2. nijazuddhAtmalakSaNa hai| niSThatvAd bhAvazrutAvalambanAt / cintanaM kriyate savikalpacAritra-tatraivAtmani rAgAdivikalpa- yatra savitarkastaducyate // (bhAvasaM. vAma. 716) / nivRttirUpaM savikalpacAritram / (prava. sA. jaya. vR. 1 zrutajJAna aura usake viSayabhUta artha ko bhI 3-38) / vitarka kahA jAtA hai| cUMki pUrvagata zruta-caudaha jJAnasvarUpa zuddha prAtmA meM jo rAga-dveSAdirUpa pUrvo ke artha meM jo kuzala hai vahI dhyAtA isa vikalpoM kI nivRtti hotI hai, ise savikalpa cAritra zukladhyAna ko dhyAtA hai, isIlie usa dhyAna ko kahate haiN| savitarka kahA jAtA hai| savikalpajJAna-vizadAkhaNDakajJAnAkAre svazuddhA- savitarka-savIcAra-sapRthaktvadhyAna-1. pRthaktvena smani paricchittirUpaM savikalpajJAnam / (prava. sA. vitarkasya vIcAro yatra vidyate / savitarka savIcAraM jaya. vR. 3-38) / sapRthaktvaM tadiSyate // (jJAnA. 42-13, pR. 433) / nirmala prakhaNDa eka jJAnamaya zuddha prAtmA ke viSaya 2. pRthaktvena vitarkasya vIcAro yatra tad viduH / meM jo paricchitti hotI hai use savikalpa jJAna savitarka savIcAraM pRthaktvAdipadAhvayam // (ma. pu. kahate haiN| 21-170) / 3. savitarka savIcAraM sapRthaktvamudAhR
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ savipAkanirjarA ] tam / triyogayoginaH sAdhoH zuklamAdyaM sunirmalam // ( bhAvasaM vAma 701 ) / 1 prathama zukladhyAna meM cUMki pRthaktA ke sAtha vitarka aura vocAra ye donoM bhI rahate haiM, isIlie use savitarka - vicAra - sapRthaktva kahA jAtA hai / savipAka nirjarA - 1. anehasA yA duritasya nirjarA, sAdhAraNA sA'parakarmakAriNI / ( zramita. zrA. 3-65 ) / 2. sayameva kammagalaNaM icchA rahiyANa hoi sattANaM / svipkknnijjr| sA XX X // ( dravyasva. pra. nayaca. 157 ) / 3. caturgatibhava - mahAsamudre ekendriyAdijIvavizeSaH zravaghUrNite nAnAjAtibheda saMbhRte dIrghakAlaM paryaTato jIvasya zubhAzubhasya kramaparipAkakAlaprAptasya karmodayAvali - pravAhAnupraviSTasya prArabdhaphalasya karmaNo yA nivRttiH sA savipAkanirjarA kathyate / (ta. vRtti zruta. 8, 23) / 4. tatra savipAkA svakAlaprAptA svodayakAlena nirjaraNaM prAptA, samayaprabaddhena baddhaM karma svAbAghAkAlaM sthitvA svodayakAlena niSekarUpeNa galati pakvAmraphalavat / ( kArtike. TI. 104) / 5. yathAkAlaM samAgatya dattvA karma rasaM pacet / nirjarA sarvajIvAnAM syAt savipAkasaMjJakaH [kA] / ( jambU. ca. 13-139) / 1 samaya ke anusAra jo karma kI nirjarA hotI hai vaha sabhI jIvoM ke sAdhAraNa hai va use savipAkanirjarA kahA jAtA hai / vaha navIna karmabandha kI kAraNa hai / 2 icchA se rahita jIvoM ke jo svayaM karmoM kA galana hotA hai use savipAka nirjarA kahate haiM / savIcAra - dekho savicAra / 1. pratthANa vaMjaNANa ya jogANa ya saMkamo ha vIcAro / tassa ya bhAveNa tayaM sutte uttaM savIcAraM // ( bha. A. 1882) / 2. prarthAdarthAntare zabdAcchabdAntare ca saMkramaH / yogAd yogAntare yatra savIcAraM taducyate / ( bhAvasaM. vAma 704 ) / 1 artha ( dravya va paryAya), vyaJjana (zabda) zrIra yoga inakA jo saMkrama (parivartana) hotA hai usakA nAma vIcAra hai / isa vIcAra kA sadbhAva hone se prathama zukladhyAna ko savIcAra kahA gayA hai / 2 jisa dhyAna meM eka artha se dUsare artha meM, eka zabda se dUsare zabda meM tathA eka yoga se dUsare yoga 1116, jaina- lakSaNAvalI [ sahajamitra meM saMkramaNa hudhA karatA hai use savIcAra kahA jAtA hai / savIcAra - kAyakleza - 1. savIcAraM sasaMkrama pUrvAvasthitAd dezAd gatvA'pi sthApitasthAnam / (bha. prA. vijayo. 223 ) / 2. savicAraM sasaMkrama pUrvasthAnAt sthAnAntare gatvA prahara divasAdiparicchedenAvasthAnam / (bha. prA. mUlA. 223) / 2 pUrva sthAna se jAkara pahara athavA dina zrAdi ko maryAdA se anya sthAna meM rahanA, ise savIcAra kAyakleza kahate haiM / savyAghAtapAdapopagamana - 1. sato'pyAyuSo yadopatrAntiH kriyate samupajAtavyAdhinotpanna mahA vedanena tat savyAghAtam / ( ta. bhA. siddha vR. 6-16) / 2. tatra sato'pyAyuSaH samupajAtavyAdhividhureNotpannamahAvedanena vA dehinA yadutkrAntiH kriyate tat savyAghAtam / (yogazA. svo viva. 4-86 ) / 1 vidyamAna bhI Ayu kA jaba upakramaNa kiyA jAtA hai taba utpanna huI vyAdhi ke sAtha jo maraNa hotA hai use savyAghAta pAdapopagamana maraNa kahate haiM / savvakule - savvakule NAmaM jeNa savvato savvasaMbhavAbhAvA No tacca savvato savvahA savvakAlaM va Natthi - tti savvacchedaM vadati, se taM savvakule / (RSibhA. 20, pR. 15) / sabase sabakI utpatti sambhava nahIM hai, isalie sarvataH, sarvathA va saba kAla tattva nahIM hai, isa prakAra saba kA uccheda jaranA, ise savvakula kahA jAtA hai / sazalyamaraNa - mAyA nidAna - mithyAtvalakSaNazalyasametasya maraNaM sazalyaM maraNam / (bha. zrI. mUlA. 25) / mAyA, nidAna aura mithyAtva svarUpa zalya ke sAtha jo maraNa hotA hai use sazalya maraNa kahate haiM / sahaja mitra - 1. tatsahajaM mitraM yatpUrvapuruSaparamparAyAtaH sambandhaH / (nItivA. 23-3, pR. 216) / 2. tathA ca bhAguri: - sambandhaH pUrvajAnAM hi yastena yo'tra samAyo / mitratvaM kathitaM tacca sahajaM nityameva hi // ( nItivA. TI. 23-3) / 1 jisake sAtha pUrva puruSoM kA -pitA-pitAmaha zrAdi kA - saMbandha paramparA se calA AyA hai vaha sahaja mitra mAnA jAtA hai /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahaja zatru] 1117, jaina-lakSaNAvalI [saMkalpa sahaja zatru-samAbhijanaH sahajazatruH / (nItivA. bhyAkhyAna kahA jAtA hai| yaha satyANuvrata kA eka 29-33, pR. 321) / aticAra hai| jo sampatti prAdi kA uttarAdhikArI hotA hai use sahAnavasthAlakSaNa virodha-sahAnavasthAlakSaNo sahaja zatru mAnA gayA hai, vaha kabhI bhI bhalAI kA hi virodhaH padArthasya pUrvamupalambhe pazcAtpadArthAntaravicAra nahIM krtaa| sadbhAvAdabhAvAvagatau nizcIyate zItoSNavat / (pra. sahana --sahanaM cAsya kiyAdivAdinAM vicitramata- ka. mA. pari. 4, sU. 6, pR. 468) / zravaNe'pi nizcalacittatayA ghAraNam / (samavA. padArtha kA pUrva meM upalambha hone para pazcAt anya abhaya. vR. 22) / padArtha ke sadabhAva se usake prabhAva kA jJAna hone kriyA-prakriyA viDiyoM manamAnepara para donoM meM jo virodha dekhA jAtA hai use sahAnabhI nizcala citta rahanA--krodha Adi na karanA, vasthArUpa virodha samajhanA caahie| yaha prajJAnaparoSaha kA sahana hai / saMkaTa-1. aisaNhadehapamANena saMkuDadi tti saMkusahasAnikSepAdhikaraNa-1. upakaraNaM pustakAdi, ddo| (dhava. pu. 1, pR. 120); sNhrdhrmtvaatsNkttH| zarIraM zarIramalAni vA sahasA zIghra nikSipyamA (dhava. pu. 6, pR. 221) / 2. vyavahAreNa sUkSmaNAni bhayAt kutazcitkAryAntarakaraNaprayuktena vA nigodalabdhyaparyAptakasarvajaghanyazarIrapramANena saMkutvaritena SaDjIvanikAyabAdhAdhikaraNatAM pratipadyante / Tati saMkucitapradezo bhavatIti sNkuttH| (go. jI. (bha. prA. vijayo. 814) / 2. pustakAdyupakaraNa jI. pra. TI. 336) / 3. jahaNNeNa saMkuidapadeso zarIratanmalAni bhayAdinA zIghra nikSipyamANAni sNkuddo| (aMgapa. 2, 86-87, pR. 265) / SaDjIvabAghAdhikaraNatvAt sahasAnikSepaH / (ana. 1 jIva atizaya zlakSNa (sUkSma) zarIra ke pramANa prAtmapradezoM se saMkucita ho sakatA hai, isIlie gha. svo. TI. 4-28) / use saMkaTa yA saMkuTa kahA jAtA hai| 1 pustaka prAdi upakaraNa, zarIra athavA zarIragata saMkara-1. saMkaro'yogyarasaMyataiH saha mizraNam / mala inako sahasA-zIghratA se-rakhane para athavA (bha. prA. vijayo. 232) / 2. saMkaro'saMyataH saha bhaya se yA kisI anya kArya meM dattAvadhAna hone se mizraNam / (bha. prA. mUlA. 232) / zIghratAvaza rakhe gaye uparyukta upakaraNa prAdi prANi 1 ayogya aura asaMyamI janoM se mizraNa honA, samUha kI bAdhA ke prAdhAra hote haiM / isalie ise isakA nAma saMkara hai| kSapaka ke lie nirdiSTa sahasAnikSepAdhikaraNa kahA jAtA hai| vivikta vasati meM isa prakAra kA saMkara saMbhava sahasAdoSa-pAlokana-pramArjane'kRtvA pustakAderA- nahIM hai| dAnaM nikSepaM vA kurvata ekaH sahasAkhyo doSaH / (bha. saMkalpa- 1. vyApAdanAbhisaMghiH sNklpH| (zrA. prA. malA. 1168) / pra.TI. 107) / 2. bahirdravye cetanAcetana-mizre avalokana va pramArjana na karake pustaka Adi kA mamedamityAdi pariNAmaH saMkalpaH / (paMcA. jaya. vR. grahaNa karanA yA rakhanA, yaha eka prAdAna-nikSepaNa. 8) / 3. iSTAGganAdarzanAdinA tAM pratyutkaNThAgoM samiti kA sahasA nAmaka doSa hai| manovyApAraH saMkalpaH / (ana. gha. svo. TI. 4, sahasA'bhyAkhyAna--1. sahasA anAlocya abhyA- 65) / khyAnaM sahasA'bhyAkhyAnam / (prAva. hari. va. a. 6, 1 prANiyoM ke ghAta prAdi kA jo vicAra hotA hai pR.821)| 2. sahasA anAlocyAbhyAkhyAnamasaddo- use hisA-ahiMsA ke prasaMga meM saMkalpa kahA jAtA SAdhyAropaNaM yathA caurastvaM pAradAriko vetyaadi| hai| 2cetana, acetana aura mizra dravyoM meM jo 'yaha (yogazA. svo. viva. 3-61) / merA hai aura maiM isakA svAmI haiM' isa prakAra kA 2 samucita vicAra na karake kathana karanA tathA jIvakA abhiprAya hotA hai use prakRta meM saMkalpa avidyamAna doSoM kA prAropa karanA-jaise tuma kahate haiN| 3 abhISTa strI ke dekhane prAdi se jo cora ho, parastrIgAmI ho ityAdi, ise sahasA- usake prati utkaNThA se prerita mana kA vyApAra
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkucitadoSa] 1118, jaina-lakSaNAvalI [saMkSeparuci hotA hai usakA nAma saMkalpa hai| isa prakAra viSaya- maraNa kahate haiN| bheda se saMkalpa aneka prakAra kA hai| saMkliSTa-1. pUrvajanmani sambhAvitenAtitIvraNa saMkucita doSa-kuMcitahastAbhyAM ziraH parAmarza / saMklezapariNAmena yadupAjitaM pApakarma tasyodayAt kurvana yo vandanAM vidadhAti jAnumadhyayorvA ziraH satataM kliSTAH sNklissttaaH| (sa. si. 3-5) / kRtvA saMkucito bhUtvA yo vandanAM karoti tasya 2. pUrvabhavasaMklezapariNAmopAttAzubhakarmodayAt satata saMkacitadoSaH / (malA. va. 7-108) / kliSTAH sNklissttaaH| pUrvajanmani bhAvitenAtitIveNa saMkucita hAthoM se zira kA sparza karate hue jo saMklezapariNAmena yadupAjitaM pApakarma tasyodayAt vandanA karatA hai athavA ghuTanoM ke bIca meM zira ko satatamavirataM kliSTAH sNklissttaaH| (ta. vA. 3, karake va saMkucita hokara jo vandanA karatA hai 5, 1) / usake saMkucita nAma kA vandanA kA doSa hotA hai| pUrva janma meM sambhAvita atizaya tIvra saMkleza saMkuTa-dekho saMkaTa / pariNAma se jisa pApakarma ko upAjita kiyA gayA saMkrama-dekho saGkramaNa / so saMkamo tti vuccai jaM hai usake udaya se jo nirantara saMkleza ko prApta baMdhaNapariNayo pogeNaM / pagayaMtaratthadaliyaM pariNama- hote haiM unheM saMkliSTa (asurakumAra vizeSa) kahate haiN| yai tayaNubhAve jaM / / (karmapa. saM. ka. 1) / saMkleza-1. prArta-raudradhyAnapariNAmaH saMklezaH / jisa prakRti ke bandhaka svarUpa se pariNata jIva (praSTazatI 65) / 2. prasAdabaMdhajoggapariNAmo saMkleza athavA vizaddhirUpa prayoga ke vaza badhyamAna saMkileso NAma / (dhava. pu. 6, pR. 180); asAdaprakRti ko chor3akara dUsarI prakRti ke paramANunoM ko baMdhapAyoggakasAudayadANANi sNkileso| (dhava. pu. badhyamAna prakRti ke svarUpa se pariNamAtA hai use 11, pR. 206) / 3. mithyAdarzanAvirati-pramAdasaMkrama kahate haiN| pariNAmaH saMklezaH / (ta. zlo. 9-30) / saMkramaNa- dekho saGkrama / 1. tattha pagati-TThiti- 1 pAta aura raudra dhyAnarUpa pariNAmoM ko saMkleza aNubhAga-padesANaM aNNahAbhAvapariNAmaNaM aNNapagati- kahA jAtA hai| 2 asAtA vedanIya ke bandhayogya pariNAmaNaM iha vA saMkamaNakaraNaM / (karmapra. cU. 2) / pariNAma kA nAma saMkleza hai / 2. saMkamaNamaNattha gadI xxx // (go. ka. saMklezasthAna----asAda-athira asuha-dubhaga-dussara438) / 3. etaduktaM bhavati-badhyamAnAsu prakRtiSu aNAdejjAdINaM pariyattamANiyANamasuhapayaDINaM baMdhamadhye'badhyamAnaprakRtidalakaM prakSipya badhyamAnaprakRti- kAraNakasAudayaTThANANi sNkilesttaannaanni| (dhava. rUpatayA yattasya pariNamaNaM, yacca vA badhyamAnAnAM pR.11.pa. 208) / prakRtInAM dalakarUpasyetaretararUpatayA pariNamanaM tat prasAtA, asthira, prazabha, durbhaga, duHsvara aura pranAsarvaM saMkramaNamityucyate / (karmapa. saM. ka. malaya. vR. deya Adi parivartamAna azubha prakRtiyoM ke bandha ke 1) / 4. paraprakRtirUpapariNamanaM saMkramaNam / (go. kAraNabhUta kaSAyodayasthAnoM ko saMklezasthAna kahA ka. jI. pa. 438) / jAtA hai| 1 prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kA anyathA saMkSeparuci---1. aNabhiggahiyakUdidI, saMkhevaruisvarUpa se pariNamAnA athavA yahIM anya prakRtirUpa tti hoi naayvvo| avisAro pavayaNa, aNabhiggapariNamAnA, isakA nAma saMkramaNakaraNa hai| 2 viva- hino ya sesesu // (uttarA. 28-26, prajJApa. gA. kSita prakRti kA jo anya prakRti meM gamana yA pari- 125, pR. 56; prava. sAro. 956) / 2. jIvAdivartana hotA hai use saMkrama yA saMkramaNa kahate haiN| padArthasamAsasaMbodhanasamudbhutazraddhAnAH saMkSeparucayaH / saMklizyamaraNa---darzana-jJAna-cAritreSu saMklezaM (ta. vA. 3, 36, 2) / 3. XXX padArthAn / kRtvA maraNaM saMklizyamaraNam / (bha. prA. mUlA. saMkSepeNaiva buddhvA rucimupagatavAn sAdhu sNkssepdRssttiH|| 25) / (prAtmAnu. 13) / 4. xxx padArthAnAM saMkSesamyagdarzana, jJAna aura cAritra ke viSaya meM saMkleza poktyA smudgtaa| yA sA saMkSepajA xxx // ko prApta hote hue jo maraNa hotA hai use saMklizya- (ma. pu. 74-445) / 5. prApta-zruta-vrata-padArtha
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhaDI] 1116, jaina-lakSaNAvalI [saMgraha samAsAlApAkSepaH sNkssepH| (upAsakA. pR. 114; jo vastueM munidharma ke yogya nahIM haiM-usake vipaana. dha. svo. TI. 2-62) / 6. tattvArthasUtrAdi- rIta haiM-una sabake parityAga ke sAtha unake viSaya siddhAntanirUpitajIvAdidravyAnuyogadvAreNa padArthAna meM prAsakti ke na rakhane ko saMgavimukti kahate haiN| saMkSepeNa jJAtvA ruci cakAra yaH sa saMkSepasamyaktvaH yaha parigrahatyAga mahAvrata kA nAmAntara hai| pumAnucyate / (darzanaprA. TI. 12) / saMgraha-1. svajAtyavirodhenakadhyamapanIya paryAyA1 jisane mithyAbhAva ko grahaNa nahIM kiyA hai tathA nAkrAntabhedAnabizeSeNa samastagrahaNAt sNgrhH| (sa -jinapraNIta AgamameM yadyapi nipuNa si. 1-33) / 2. arthAnAM sarvaikadezagrahaNaM snggrhH| nahIM hai phira bhI jo kapilAdiracita aAgamoM ko (ta. bhA. 1-35, pa. 118); ekasmina / upAdeya svarUpa se nahIM mAnatA hai use saMkSeparuci bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu jAnanA caahie| ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / (ta. bhA. 1-35, pa. saMkhaDI-saMkhaDyante prANinAmAyaMSi yasyAM prakaraNa- 123) / 3. saMgahipiDipratthaM saMgahavayaNaM samAsamo kriyAyAM sA saMkhaDI / (dazavai. sU. hari. vR. 36, viti / (anuyo. gA. 137, pR. 264; prAva ni. pR. 216) / 137) / 4. jaM sAmantaggAhI saMgiNhai teNa saMgaho jisa prakaraNa kriyA meM prANiyoM kI prAyue~ khaNDita niyayaM / (vizeSA. bhA. 76); saMgahaNaM saMgiNhai kI jAtI haiM use saMkhaDI kahate haiN| saMgijjhate va teNa bheyaa| to saMgaho ti saMgahiyasaMkhyA -1. saMkhyA bhedgnnnaa| (sa. si. 1-8; piMDayatthaM vo jassa / / (vizeSA. bhA. 2666) / go. jI. ma. pra. 35) / bhedagaNanaM sNkhyaa| (nyAya- 5. svajAtyavirodhenaikatvopanayAtsamastagrahaNaM saMgrahaH / ku. 76, pR. 803) / 3. pramAdAlApotpattinimittA- (ta. vA. 1, 33, 5) / 6. zuddhaM dravyamabhipreti kSasaMcArahetuvizeSaH sNkhyaa| (go. jI. jI. pr.35)| saMgrahaH tadabhedataH / bhedAnAM nAsadAtmako'pyasti 1 bhedoM kI gaNanA kA nAma saMkhyA hai| bhedo viroSataH // (laghIya. 32); sarvameka saMkhyAta-1. ahavA jaM saMkhANaM paMcidiyavisano taM sadavizeSAditi saMgrahaH / (laghIya. svo. viva. 32); saMkhejjaM NAma / (dhava. pu. 3, pR. 267) / 2. x saMgrahaH sarvabhedaikyamabhipreti sadAtmanA / (laghIya. XxbIyAdIyA havaMti saMkhejjA / (tri. sA. 16) / 38); sadabhedAtsamastaikyasaMgrahAtsaMgraho nayaH / 1 jo saMkhyA pAMca indriyoM kI viSaya hai usakA (ladhIya. 66) / 7. arthAnAM dhaTAdInAma, sarvaikadezanAma saMkhyAta yA saMkhyeya hai| 2 do-tIna prAdi saMkhyA saMgrahaNaM saMgrahaH / sarva sAmAnyaM sarvavyApteH, dezo ko saMkhyeya kahA jAtA hai| vizeSaH dezatvAdeva, tayoH sarvekadezayoH sAmAnyasaMkhyApramANa-sayaM sahassamidi davva-guNANaM saMkhA- bizeSAtmakayoH ekIbhAvena saMgrahaNaM saMgrahaH, sanmAtrANaM dhammo saMkhApamANaM / (jayadha. 1, pR. 38) / vizeSAt tadatiriktavastvabhAvAditi / (ta. bhA. sau va hajAra ityAdi jo dravyoM va guNoM kA saMkhyA- hari. va. 1-35) / 8. sAmAnyamAtrasaMgrahaNazIla: rUpa dharma hai use saMkhyApramANa kahA jAtA hai| saMgrahaH / (anuyo. hari. va. pR. 36) / 6. vidhivyasaMkhyAbhAsa-pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyA- tiriktapratiSedhAnupalambhAd vidhimAtrameva tattvamityabhAsam // (parIkSA. 6-55) / dhyavasAya: samastasya grahaNAtsaMgrahaH, dravyavyatiriktapratyakSa hI eka pramANa hai, athavA pratyakSa va anamAna ye vo hI pramANa haiM, ityAdi prakAra se pramANa kI sNgrhH| (dhava. pu. 1, pR. 84); sattAdinA yaH saMkhyA kA jo nirdhAraNa kiyA jAtA hai yaha saMkhyA- sarvasya paryAyakalaMkAbhAvena advaitatvamadhyavasyeti bhAsa kA lakSaNa hai| zuddhadravyAthikaH sa saMgrahaH / (dhava. pu. 6, pR. 170); saMkhyeya-dekho saMkhyAta / vyavahAramanapekSya sattAdirUpeNa sakalavastusaMgrAhakaH saMgavimukti-xxx saMgavimuktiH zrAmaNyA- saMgrahanayaH / (dhava. pu. 13, pR. 166) / 10. prAyogyasarvavastuparityAgaH parigrahAsaktyabhAvaH / (mUlA. krAntabhedaparyAyamaikadhyamupanIya yat / samastagrahaNaM vR. 1-4) / tatsyAt sadvyamiti saMgrahaH // (ha. pU. 58-44) /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgraha] 1120, jaina-lakSaNAvalI [saMgha 11. ekatvena vizeSANAM grahaNaM saMgraho nayaH / svajAte- 1 jo naya apanI jAti ke virodha se rahita ekaravirodhena dRSTeSTAbhyAM kathaMcana // (ta. zlo. 1, rUpatA ko prApta karake aneka bhedoM se yukta paryAyoM 33, 46) / 12. abhedena saGgrahAt sarvasya saG- ko sAmAnya se samasta rUpa meM grahaNa karatA hai use grahNAti iti saGgrahaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1, saMgrahanaya kahate haiM / 2 ghaTa-paTAdi padArthoM ke sAmA35): arthAnAM ghaTAdInAM sarvekadezagrahaNamiti- nya-vizeSAtmaka hone para jo unheM ekarUpatA meM grahaNa sarva sAmAnyam, ekadezo vizeSaH, tayoH sarvaikadezayoH karatA hai use saMgrahanaya kahA jAtA hai| sAmAnya vizeSAtmakayorekIbhAvena grahaNam prAzrayaNa- saMgrahanaya-dekho sNgrh| mevaMvidho'dhyavasAyaH saMgraho bhnnyte| (ta. bhA. siddha. saMgrahanayAbhAsa-1. brahmavAdastadAbhAsaH svArthabhedabu. 1-35) / 13. bhedenakyamupAnIya svajAte- nirAkRteH / (laghIya. 38); durnayo brahmavAdaH syAt ravirodhataH / samastagrahaNaM yasmAtsa nayaH saMgraho ttsvruupaanvaaptitH| (laghIya. 69) / 2. brahmamataH // (ta. sA. 1-45) / 14. abhedarUpatayA vAdastadAbhAsaH (prameyara.6-74) / vastujAtaM saMgrahAtIti saMgrahaH / (pAlApapa. pR. 1 sattA bhedoM ke nirAkaraNa ke kAraNa brahmavAda146) / 15. samyak padArthAnAM sAmAnyAkAratayA eka brahma hI hai, anya kucha nahIM hai| isa prakAra kA grahaNaM saMgrahaH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 7, 81, pR. abhimata-saMgrahAbhAsa ke antargata hai| 188) / 16. jo saMgahedi savvaM desaM vA viviha- saMgha-1. saMgho guNasaMghAmo saMgho ya vimocano ya danva-pajjAyaM / aNugamaliMgavisiLaM so vi Nayo kammANaM / daMsaNaNANa-caritte saMghAyaMto have sNgho|| saMgaho hodi / / (kArtike. 272) / 17. samastasya (bha. pA. 714; ta. vA. 6, 13, 4 ud.)| jIvAjIvavizeSaprapaJcasyakena saMgrahAtkAraNAt saMgraho 2. ratnatrayopetazramaNagaNaH saMghaH / (sa. si. 6-13); nayaH pravartate / (nyAyaku. 66, pR. 760) / 18. sva- cAturvarNazramaNa nivahaH saMghaH / (sa. si. 9-24) / jAtyavirodhene kadhyamupanIyArthAnAkrAntabhedAn samasta- 3. ratnatrayopetaH zramaNagaNa: sNghH| samyagdarzanAdigrahaNAt sNgrhH| (pra. ka. mA. 6-74, pR. 677) / ratnatrayabhAvanAparANAM caturvidhAnAM zramaNAnAM gaNaH 19. sarvavikalpAtItaM sanmAtraM tattvamiti sNgrhnyH| saMgha iti kathyate / (ta. vA. 6, 13, 3); caturvarNa(siddhivi. vR. 10, 13, pR. 678) / 20. sva- zramaNanivahaH saMghaH / caturvarNAnAM zramaNAnAM nivahaH jAtyavirodhena nakaTyamupanIya paryAyAnAkrAntabhedAn saMdha iti samAkhyAyate / (ta. vA. 6, 24, 10) / smstgrhnnaatsNgrhH| yathAsarva mekaM sadavazeSAditi / 4. cAturvarNyazramaNanivahaH saMghaH / (ta. zlo. 6-24; (mUlA. vR. 12-67) / 21. saMgrahaNaM bhedAnAM cA. sA. pR. 66) / 5. saMgho yatisamudAya:, sAdhuvisaMgrahNAti vA tAn saMgRhyante vA te yena sa saMgrahaH diritto samudAyAvayavayoH kathaMcidavyatirekAt sAdhava mahAsAmAnyamAtrAbhyupagamaparaH / (sthAnAM. abhaya. vR. eva saMdha iti vyavahriyate / (bha. prA. mUlA. 324) / 186); saMgrahaH samudAyastamAzrityakavacanagarbhazabda- 6. RSi-muni-yatyanagAranivahaH saMghaH, athavA RSyApravRttiH / (sthAnAM. abhaya. vR. 267) / 22. sAmA- yikA-zrAvaka-zrAvikAnivahaH saMghaH / (bhAvaprA. TI. nyapratipAdanaparaH saMgrahanayaH, saMgrahAti azeSavizeSa- 78) / 7. samyagdarzana-jJAna-cAritrapAtrANAM zramaNAtirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA samastaM jagadAdatte nAM paramadigambarANAM gaNaH samUhaH saMghaH ucyate / iti sNgrhH| (prAva. ni. malaya. vR. 756) / (ta. vRtti zruta. 6-13); RSi-muni-yatyanagAra. 23. pratipakSavyakSepaH sanmAtragrAhI saMgrahaH / (prameyara. lakSaNazcAturvarNyazramaNasamUhaH saMghaH RSyAryikA6-74) / 24. sajAtyavirodhena paryAyAnAkrAntabhedA- zrAvaka-zrAvikAsamUho vA saMghaH / (ta. vRtti zruta. nakadhyamupanIya samastagrahaNaM saMgrahaH / (laghIya. abhaya. 6-24; kArtike. TI. 457) / ba. 32, pR. 53) / 25. svajAtyavirodhena ekatropa- 1 gaNasamaha kA nAma saMgha hai, karmoM ke vimocaka nIya paryAyAn AkrAntabhedAn vizeSamakRtvA sakala- ko saMgha kahA jAtA hai| darzana, jJAna aura cAritra meM grahaNaM saMgraha ucyate / (ta. vRtti zruta. 1-33; jo saMdhAta ko prApta hai use saMdha kahate haiM / 2 ratnakAtike. TI. 272) / traya se saMyukta munisamha kA nAma saMgha hai| cAra
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghakaramocanadoSa ] varNa vAle sAdhusamUha ko saMgha kahate haiM / saMghakara mocanadoSa -- 1. saMghasya karamocanaM saMghasya mAyAkaro vR [vi]STirdAtavyo'nyathA na mamopari saMghaH zobhanaH syAditi jJAtvA yo vandanAdikaM karoti tasya saMghakaramocanadoSaH / (mUlA. vR. 7, 106) / 2. viSTi: saMghasyeyamiti dhIH saMghakara - mocanam || ( iyaM viSTirhaThAt karmavidhApanam - svo. TI.) / ( zrana. gha. 8 - 108 ) / 1 saMgha ko balAt vandanA karAnA hai, isa prakAra kI jo vandanA karate samaya buddhi hotI hai, yaha vandanA kA saMghakaramocana nAma kA eka doSa hai / saMghavaiyAvRtya -- prAyariyAdigaNaperaMtANaM mahallAvaIe NivadidANaM samUhassa jaM bAhrAvaNayaNaM taM saMghavejjAvaccaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 63) / mahatI prapatti meM par3e hue zrAcArya ko Adi lekara gaNaparyanta sAdhutroM ke samUha kI bAdhA ko jo dUra kiyA jAtA hai usakA nAma saMghavaiyAvRtya hai / saMghAta - 1. pRthagbhUtAnAmekatvApattiH saMghAtaH / ( sa. si. 5 - 26 ) / 2. viviktAnAmekIbhAvaH saMghAtaH / pRthagbhUtAnAmekatvApattiH saMghAta iti kathyate / (ta. vA. 5, 26, 2) / 3. paramANu poggala samudayasamAgamo saMghAdo NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 121 ) / 4. baddhAnAmapi ca pudgalAnAM parasparaM jatu-kASThanyAyena pudgalaracanAvizeSaH saMghAtaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 12 ) / 5. bhinnAnAmekatra melApakaH saMghAtaH / (ta. vRtti zruta. 5 - 26) / 1 pRthagbhUta paramANudhoM va skandhoM meM jo ekIbhAva hotA hai use saMghAta kahate haiM / 4 bandha ko prApta bhI pudgaloM ke lAkha bhaura kASTha ke samAna paraspara meM jo viziSTa pudgala racanA hotI hai use saMghAta kahA jAtA hai / saMghAtajA vargaNA - heTTimANaM vaggaNANaM samAgameNa sarisadhaNiyasakhveNa graNNavaggaNuppattI saMghAdajA NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 134 ) / nIce kI vargaNAoM ke samAgama se jo samAna dravyapramANavAlI vargaNAtroM ke rUpa meM anya anya vargagAnoM kI utpatti hai use saMghAtajA vargaNA kahate haiM / saMghAtanakRti - prappidasarIraparamANUNa NijjarAe la. 141 1121, jaina-lakSaNAvalI [ saMghAta nAmakarma viNA jo saMca sA saMghAtaNakadI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 326) / vivakSita zarIra ke paramANuoMoM kA nirjarA ke vinA jo saMcaya hotA hai, isakA nAma saMghAtanakRti hai / saMghAtana-parizAtanakRti - zrappidasarIrassa pogalakkhaghANamAgama- NijjarAmro saMghAdaNa parisAdaNakadI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 327 ) / vivakSita zarIra ke pudgalaskandhoM kA jo zrAgamana zraura nirjarA hotI hai, isakA nAma saMghAtana-parizAtanakRti 1 saMghAta nAmakarma - 1. yadudayAdodArikAdizarIrANAM vivaravirahitAnyo'nya prade ( mUlA. vR. 've' ) zAnupravezena ekatvApAdanaM bhavati tatsaMghAtanAma / ( sa. si. 8-11; mUlA. vR. 12-193; bha. zrI. mUlA. 2124; go. ka. jI. pra. 33) / 2. baddhAnAmapi saMghAtavizeSajanakaM pracaya vizeSAt saMghAtanAma dArumRtpiNDAyaH piNDasaMghAtavat / ( ta. bhA. 8- 12 ) / 3. pravivarabhAvenaikatvakaraNaM saMghAtanAmakarma / yadudayAdodArikAdizarIrANAM vivaravirahitAnyonyapradezAnupravezenaM katvApAdanaM bhavati tatsaMghAtanAma / (ta. vA. 8, 11, 7) / 4. baddhAnAmapi ca pudgalAnAM parasparaM jatu- kASThanyAyena pudgala racanAvizeSaH saMghAtaH, saMyogenAtmanA gRhItAnAM pudgalAnAM yasya karmaNaH udayAdodArikAditanuvizeSaracanA bhavati tatsaMghAtanAmakarmma / ( ta. bhA. hari. vR. 8-12, pR. 361 ); pracayavizeSAt pudgalAnAM vinyAsaH puruSa-strIzarIrAdikastat saMghAta nAmakarmanimittakaH, yannimittakazca vinyAsaH tat saMghAtanAma / ( ta. bhA. hari. vR. 8, 12, pR. 362 ) / 5. saMghAtanAma yadudayAdIdArakAdizarIrayogyapudgalagraheNa zarIraracanA bhavati / ( zrA. pra. TI. 20 ) / 6. jehi kammakkhaM ghehi udayaM pattehi baMdhaNaNAmakammodaeNa baMdhamAgayANaM sarIrapogalakkhaghANaM maTTattaM kIrade tesi sarIrasaMghAdasaNNA / ( dhava. pu 6, pR. 53 ) ; jassa kammassa udaeNa zraSNoSaNa saMbaddhANaM vaggaNANaM maTTattaM taM sarIrasaMghAdanAma / ( va. pu. 13, pU. 364 ) / 7 yasyodayAccharIrANAM norandhrAnyonyasaMhatiH / saMghAtanAma tannAmnA saMdhAtAnAmanatyayAt // ( ha. pu. 58- 251) / 8. zravivarabhAvene katvakaraNaM saMghAtanAma / (ta. zlo.
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghAtazruta] 1122, jaina-lakSaNAvalI [saMghAvarNavAda 8-11) / 6. saMyogenAtmanA gRhItAnAM pudgalAnAM NANetti / (dhava. pu. 6, pR. 23-24); saMghAdayasya karmaNa udayAdaudArika [kAdi] tanuvizeSaracanA sudaNANassuvari egakkhare vaDiDhade saMghAdasamAsasudabhavati tat sngghaatnaamkrm| (ta. bhA. siddha. vR. NANa hodi / xxx evamegegakkharavaDhikameNa 8-12) / 10. tathA saMdhAtyante piNDIkriyante saMghAdasamAsasudaNANaM vaDDhamANa gacchadi jAva egaaudArikAdipudgalA yena tatsaMdhAtam, tacca tannAma kkhareNaNagadimaggaNe tti / (dhava. pu. 13, pR. ca saMghAtanAma / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 269) / 470) / 11. yannimittAccharIrANAM chidrarahita- saMghAtazratajJAna ke Upara eka akSara ke bar3hane para parasparapradezapravezAdekatvabhavanaM bhavati sa sNghaatH| saMghAtasamAsazrutajJAna hotA hai| yaha saMghAtasamAsa(ta. vRtti zruta. 8-11) / zratajJAna eka eka akSara kI vRddhi ke krama se bar3hatA 1 jisake udaya se praudArika prAdi zarIroM ke pradezoM humA eka akSara se kama gatimArgaNA taka calA meM anapraviSTa hokara paraspara chidra rahita ekarUpatA jAtA hai| hotI hai use saMghAtanAmakarma kahate haiN| 2 jo bandha saMghAtasamAsAvaraNIyakarma--saMghAdasamAsaNANassa ko prApta hue bhI skandhoM meM pracayadizeSa se viziSTa jamAvArayaM kamma taM sadhAdasamAsAvaraNIyaM / (dhava. saMdhAta ko utpanna kiyA karatA hai use saMghAtanAma. pra. 13. pa. 278) / karma kahA jAtA hai| vaha viziSTa saMghAta unameM dAru- saMghAtasamAsa zratajJAna ke prAvAraka karma ko saMghAtapiNDa, matpiNDa aura lohapiNDa ke samAna hotA hai| samAsAvaraNIya kahate haiN| saMghAtazruta-1. saMkhejjehi padehi saMghAno NAma saMdhAtita aparizATirUpa ekAMgika sa~starasudaNANaM hodi / (dhava. pu. 6, pR. 23); edassa saMdhAtito dvyaadiphlksNghaataatmkH| (vyava. bhA. (padasamAsasudaNANassa) uvari egegakkhare vaDhide malaya. vR. 8-8) / saMghAdaNAmasUdaNANaM hodi / hotaM pi saMkhejjANi do prAdi phalakoM ke saMghAtarUpa saMstara ko saMghAtita padANi ghettaNa egasaMghAdasUdaNANaM hodi / (dhava. pu. aparizATirUpa ekAMgika saMstara kahate haiM / 13, pR. 267) / 2. eyapadAdo uri egegeNakkha saMghAtima-kaTTimajiNabhavaNa-dhara-pAyAra thUhAdidavvaM reNa vddddhNto| saMkhejjasahassapade uDDhe saMdhAdaNAma sudaM // (go. jI. 337) / 3. caramasya padasamAsa kaTThiTThaya-pattharAdisaMdhAdaNakiriyANippaNNaM saMdhAdima jJAnotkRSTavikalpasyopari ekasminnakSare vaddha sati ___NAma / (dhava. pu. 6, pR. 273) / saMghAtazratajJAnaM bhavati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. kASTha, iMTa aura patthara pAni ko saMghAtana (milAnA) 337) / rUpa kriyA se utpanna kRtrima jinAlaya, gRha, prAkAra 1 saMkhyAta padoM se saMghAta nAmaka tajJAna hotA hai| aura stUpa prAdi dravya ko saMghAtima kahA jAtA hai| 2 eka pada ke Upara eka-eka akSara kI vRddhi ke saMghAvarNavAda- 1. zUdrattvAzucitvAdyAvirbhAvanA krama se saMkhyAta hajAra padoM ke bar3ha jAne para saMdhAta saMghAvarNavAda / (sa. si. 6-13) / 2. zUdratvAnAmaka zrutajJAna hotA hai| zacitvAdyAvirbhAvanaM saMgha / ete zramaNAH zUdrAH saMghAtazrutAvaraNIya- saMdhAdaNANassa jamAvarayaM asnAnamaladigdhAGgA azucayo digambarA nirapatrapA kammaM taM saMghAdaNANAvaraNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. ihaiveti duHkhamanubhavanti paraloke kutazca sukhina 278) / ityAdivacanaM saMghe'varNavAdaH / (ta. vA. 6, 13, saghAtazrutajJAna kA prAvaraNa karane vAle karma ko 10) / saMghAtazrutajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 2 ye sAdhu zUdra haiM, inakA zarIra snAna ke vinA saMghAtasamAsazrutajJAna-edassa (saMghAdasudaNANa- mala se lipta ho rahA hai tathA malina hone ke sAtha ve ssa) uvari akkharasudaNANaM vaDhide saMdhAyasamAso naMge va nirlajja haiM, ye isI loka meM duHkha kA anuNAma sudaNANaM hodi / evaM saMdhAyasamAso vaDDhamANo bhava karate haiM, phira bhalA ve paraloka meM kahAM se sukhI gacchadi jAva eyaakkharasudaNANeNUNapaDivattisuda- ho sakate haiM, ityAdi prakAra munisamUha ke sambandha meM
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMcAragati] 1123, jana-lakSaNAvalI [saMjJAsaMjJA nindApUrNa vacana kahanA, ise saMghAvarNavAda kahA 2 vyaJjanAvagraha ke pazcAt jo viziSTa matijJAna jAtA hai| hotA hai use saMjJA kahate haiN| 3 jisa zabdasamUha ke saMcAragati-surA-sauvIrakAdInAM saMcAragatiH / dvArA partha kA pratipAdana kiyA jAtA hai use saMjJA (ta. vA. 5, 24, 26) / kahA jAtA hai / 4 zikSA, kriyA pAlApa ke grahaNa surA va sauvIra Adi ko jo gati hotI hai vaha ko saMjJA mAnA gayA hai| 5 'yaha vahI hai' isa prakAra saMcAragati kahalAtI hai| kA jo jJAna hotA hai usakA nAma saMjJA hai| yaha saMjJA-1. hitAhitaprApti-parihArayorguNa-doSavi- pratyabhijJAna kA paryAya nAma hai| 6 IhA, apoha cAraNAtmikA saMjJA / idaM hitamidamahitama, asya aura vimarzarUpa jJAna ko saMjJA kahate haiN| 7 noprAptI parihAre cAyaM guNo'yaM doSa iti vicAraNA- indriyAvaraNa ke kSayopazama aura usase hone vAle tmikA saMjJetyucyate / (ta. vA. 2, 24, 2) / jJAna ko saMjJA kahA jAtA hai| jIva saMjJI isI ke 2. saMjJAnaM saMjJA, vyaJjanAvagrahottarakAlabhAvI mati. pAzraya se hotA hai / 8 asAtA dedanIya aura mohavizeSaH / (prAva. ni. hari. va. 12) / 3. samya- nIya karma ke udaya se jo jIva kI prAhAra ke graha. rajJAyate anayA iti sNjnyaa| (ghava. pU. 13, pa. NAdirUpa pariNati hotI hai usakA nAma saMjJA hai| 244): jeNa sahakalAveNa prattho paDivajjAvijjadi saMjJAkSara-1. akkharassa saMThANAgiI, settaM sannaso sahakalAmo saNNA NAma / (dhava. pU. 13, pa. kkharaM / (nandI. sU. 38, pR. 187) / 2. sNtthaann333)| 4. sA (saMjJA) hi zikSA-kriyAlApagrahaNaM magArAI appAbhippAyato va jaM jassa / (bRhatka. munibhirmatA / (ta. ilo. 2, 24, 1) / 5. tade- 44) / 3. saMjJAkSaraM tatra akSarAkAravizeSaH / yathA vedamityAkAraM jJAnaM saMjJA, pratyabhijJA tAdazameveda- ghaTikAsaMsthAno ghkaarH| (mAva. ni. hari. va. mityAkAraM vA vijJAnaM sNjnyocyte| (pramANapa. pa. 19) / 4. saMjJAnaM saMjJA saMjJAyate va anayeti saMjJA, 69) / 6. IhApoha-vimarzarUpA sNjnyaa| (sUtrakR. sU. tannibandhanamakSaraM saMjJAkSaram / (nandI. hari. va. pR. zI. vR. 2, 4, 66, pa. 114) / 7. NoiMdiya- 76) / 5. saMjJAjJAnaM nAma yatairevendriyairanubhUtamartha AvaraNakhovasamaM tajjabohaNaM snnnnaa| (go. jI. prAk punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAle iti 660) 8. saMjJA prasAtavedanIya-mohanIyakarmodaya- saMjJAjJAnam / (ta. bhA. siddha. va. 1-14) / sampAdyA AhArAbhilASAdirUpazcetanAvizeSAH / 1 akSara kI jo saMsthAnAkRti hai use saMjJAkSara (samavA. abhaya. bR. 4) / 6. saMjJAnaM saMjJA vyaJja- kahate haiN| nAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSaH, AhAra-bhayAdya- saMjJAjJAna-dekho saMjJA / pAdhikA vA cetanA saMjJA, abhidhAnaM vA sNjnyaa| saMjJAdravyakaraNa-ayamatra bhAvArthaH ----kaTanivartaka(sthAnAM. abhaya. vR. 30) / 10. saMjJA mukha- mayomayacitrasaMsthAnaM pAillakAdi tathA rUtapUNikA. nayana-bhrUvikArAgulyAcchoTanAdikA arthasUcikA- nirvartaka zalAkAzalyakAGgaruhAdi saMjJAdravyakaraNam, shcepttaaH| (yogazA. svo. viva. 1-42) / 11. anvarthopapatteH saMjJAviziSTaMdravyasya karaNaM saMjJAdravya. saMjJAnaM saMjJA vyaJjanArthAvagrahottarakAlo mtivishessH| karaNam / (prAva. bhA. malaya. vR. 153, pR. 558) / (prAva. ni. malaya. va. 12) / 12. tadevedaM tatsadazaM caTAI ke nirvartaka lohamaya citrasaMsthAna pAilla. tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi pratyabhijJAnaM sNjnyaa| kAdikaraNa ko tathA rUtapUNikA ke nirvartaka zalAkA (ana. gha. svo. TI. 3-4)! 13. saMjJA zikSA prAdi karaNa ko saMjJAdravyakaraNa kahA jAtA hai| kriyAlApopadezagrAhitvam / (sA. dha. svo. TI. saMjJAsaMjJA--1. aSTAvutsaMjJAsaMjJAssaMhatAH saMjJA1-6) / 14. AhArAdivAMchArUpAH sNjnyaaH| (go. saMjJakA / (ta. vA. 3, 38, 6) / 2. tAbhi-(pravajI. jI. pra. 152) / 15. tadevedaM tatsadRzaM ceti saMjJAsaMjJAbhi-) raSTAbhirapyuktA saMjJAsaMjJAdikA x pratyabhijJAnaM saMjJA kathyate / (ta. vRtti zruta. 1-13) / xx (ha. pu. 7-38) / 1 hita ko prApti aura ahita ke parihAra meM jo 1 samudita pATha utsaMjJAsaMjJAnoM ko eka saMjJAsaMjJA guNa-doSa kA vicAra hotA hai, isakA nAma saMjJA hai| hotI hai|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJAnI ] saMjJAnI - jIvAjIva vihattI jo jANai so havei saNNANI / ( cAritraprA 38 ) / jo jIva prajIva ke vibhAga ko zrAtma-parake bheda ko - jAnatA hai vaha saMjJAnI ( samyagjJAnI) hotA hai / saMjJI - 1. zikSA-kriyAlApagrAhI saMjJI / (ta. vA. 6, 7, 11; dhava. pu. 7, pR. 7) / 2. samyak jAnAtIti saMjJaM manaH, tadasyAstIti saMjJI | ( dhava. pu. 1, pR. 152) / 3. XXX IhApoha - vimarzarUpA saMjJA vidyante yeSAM te saMjJinaH / XX X saMjJAnaM saMjJA, sA vidyate yeSAM te saMjJinaH / (sUtrakR. sU. zI vR. 2, 4, 66, pR. 114-15) / 4. yo hi zikSAkriyAtmArthagrAhI saMjJI sa ucyate / (ta. sA. 2, 93) / 5. sikkhA ki riyuvadesAlAvaggAhI maNovalaMveNa / jo jIvo so saNNI XX X // (go. jI. 660-61) / 6. saGketa-dezanAlApagrAhiNa: saMjJino matA: / ( pramita. zrI. 3-11) / 7. zikSAlA popadezAnAM grAhako yaH sa mAnasaH / sa saMjJI kathito XXX 1- ( paMcasaM zramita. 316, pR. 44 ) / 8. zikSA- kriyopadezAlApagrAhika: saMjJI / (mUlA. vR. 12 -- 156 ) / 6. saMjJAnaM saMjJA, ' upasargAdAtaH ityaG pratyayaH, bhUta-bhavadbhAvibhAvasvabhAvaparyAlocanam, sA vidyate yeSAM te saMjJinaH, viziSTasmaranAdirUpamanovijJAnabhAja ityarthaH, XX X prathavA saMjJAyate samyak paricchidyate pUrvopalabdho vartamAno bhAvI ca padArtho yayA sA saMjJA x x x viziSTA manovRttirityarthaH, sA vidyate yeSAM te saMjJinaH samanaskA ityarthaH / ( prajJApa malaya vR. 315, 1. 533) / 10. zikSopadezAlApAn ye jAnate te'tra sajJinaH / saMpravRttamanaH prANAH XXX // ( yogazA. svo viva. 1-16, pR. 106 ud; tri. za. pu. ca. 1, 1, 164 ) / 11. saMjJA - zikSA kriyAlApopadezagrAhityam, saMjJA'syAstIti saMjJI, saMjJino bhAvaH saMjJitvam -- mano'vaSTambhataH zikSA-kriyAlApopadezavit / yeSAM te saMjJino martyA vRSa-kIra gajAdayaH // (sA. gha. svo TI. 1-6 ud) / 12. noindriyAvaraNakSayopazamaH tajjanitabodhanaM ca saMjJA, sA asya zrastIti saMjJI / (go. jI. jI. pra. 704) / 1 jo zikSA, kriyA va zrAlApa ko grahaNa kara sakatA hai use saMjJI kahate haiM / 2 'samyak jAnAtIti saMjJa mana:' isa nirukti ke anusAra 'saMjJa' nAma mana kA 1124, jaMna - lakSaNAvalI [saMjvalana hai, vaha mana jisake hotA hai use saMjJI kahA jAtA hai / 3 IhA, prapoha aura vimarza kA nAma saMjJA hai / vaha jina jIvoM ke pAyI jAtI hai ve saMjJI kahalAte haiM / saMjvalana - 1. samekIbhAve vartate, saMyamena sahAvasthAnAdekIbhUya (ta. vA. 'dekIbhUtA: ' ) jvalanti saMyamo vA jvalatyeSu satsvapIti saMjvalanAH krodha - mAna-mAyA lobhA: / ( sa. si. 8- 6 ; ta. vA. 8, 6, 5) / 2. ISatpa rISahAdisannipAtajvalanAt saMjvalanAH, sam-zabda ISadarthaM / ( zrA. pra. TI. 17) / 3. samyak jvalatIti saMjvalanam, cAritreNa saha jvalanam, cArittamaviNAseMtA udayaM kuNaMti tti jaM uttaM hodi / ( dhava. pu. 6, pU. 44 ) ; ratnatrayAvirodhAt samyak zobhanaM jvalatIti saMjvalanaH / ( dhava. pu. 13, pR. 360 ) / 4. cAritre tu yathAkhyAte kuryuH saMjvalanAH kSatim // upAsakA. 26) / 5. saMyamena sahaikIbhUya saMjvalanti saMyamo vA jvalatyeSu satsviti vA saMjvalanAH krodha-mAnamAyA- lobhAH iti / ( mUlA. vR. 12 - 161) / 6. zabdAdIn viSayAn prApya saJjvalanti yato muhuH / zrataH saJjvalanAhvAnaM caturthAnAmihocyate // ( sthAnAM prabhaya. vU. 194 ud) / 7. saMjjvalana iti tRNAgnivadoSajjvalanAtmakaH, parISahAdisaMpAte sapadi jvalanAtmako vA / (yogazA. svo viva. 4 -7 ) / 8 tathA paroSahopasarganipAte sati cAritriNamapi sam ISajjvalayantIti saMjvalanAH / uktaM ca -saMjvalayanti yati yatsaMvijJaM sarvapApaviratamapi / tasmAt saMjvalanA ityaprazamakarA nirudhyante // anyatrApyuktam - zabdAdIn viSayAn prApya saMjvalayanti yato muhuH / tataH saMjvalanAhvAnaM caturthAnAmihocyate / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 468 ud . ) / 6. saMyamena sahAvasthAnAdekIbhUtA jvalanti, saMyamo vA jvalatyeSu satsvapIti saMjvalanAH krodhAdayaH / ( bha. prA. mUlA. 2067 ) / 10. yathAkhyAta cAritrapariNAmaM kaSanti saM samIcInaM vizuddhaM saMyamaM yathAkhyAta cAritranAmadheyaM jvalanti dahanti iti saMjvalanAH / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. 283 ) / 11. 'saM' zabda ekIbhAve vartate / tenAyamarthaHsaMyamena saha avasthAnatayA ekIbhUtatayA jvalanti nokaSAyavat yathAkhyAtacAritraM vidhvaMsayanti ye te
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdaMza (antarAya)] 1125, jaina-lakSaNAvalI [saMbhAvanAsatya saMjvalanA: krodh-maan-maayaa-lobhaaH| athavA yeSu saMniveza-viSayAdhipasya avasthAnaM saMnivezaH / satsvapi saMyamo jvalati dIpti prApnoti pratibandhaM (dhava. pa. 13, pR. 336) / na labhante te saMjvalanAH krova-mAna-mAyA-lobhA: deza ke adhipati kA jahAM pravasthAna rahatA hai use udyante / (ta. vRtti zruta. 8-6) / saMniveza kahate haiN| 1 saMjvalana' meM 'saM' kA artha ekIbhAva hai, tadanusAra saMnyAsa-ayogyahAna-yogyopAdAnalakSaNaH saMnyAjo krodha-mAnAdi saMyama ke sAtha ekIbhUta hokara sH| prArA. sA. TI. 24) / jalate rahate haiM --prakAzita hote rahate haiM-unheM ayogya ko chor3anA aura yogya ko grahaNa karanA, saMjvalana krodhAdi kaSAya kahA jAtA hai / athavA ina yaha saMnyAsa kA lakSaNa hai| saMjvalana kaSAyoM ke rahate hue bhI saMyama prakAzamAna saMpracchanI bhASA-1. nirodha [dhe] vedanAsti bhavarahatA hai, isase bhI unheM saMjvalana kahA jAtA hai| tAM na veti praznavAk sNpucchnnii| (bha. prA. vijayo. 2 kucha parISahAdi ke upasthita rahane para bhI jo 1165) / 2. saMpracchanI yathA tvAM kiMcit pRcchAcAritra ko prakAzita rakhate haiM--- use naSTa nahIM hone mi| (bha. prA. malA. 1195) / dete haiM --- unheM saMjvalana kaSAya kahate haiN| 1 vandIgRha meM prApako vedanA hotI hai yA nahIM, isa saMdaMza (antarAya)-xxx saMdaMza: zvAdi- prakAra ke praznarUpa vacana ko saMpracchanI bhASA kahate daMzane // (ana. dha. 5-54) / kutte prAdi ke dvArA kATa lene para saMdaMza nAma kA saMprAptyudaya--1. saMpattiudayo NAma sabhAveNa bhojana kA antarAya hotA hai| kAlapattaM dalitaM vedijjati, sabhAvodaya ityarthaH / saMdigdha -saMdigdhaM sthANurvA puruSo vetyanavadhAraNe- (karmapra. cU. sthiti. udI. 26) / 2. yat karmanobhayakoTiparAzi saMzayAkalitaM vastu / (prameyara. dalika kAlaprAptaM sat anubhUyate sa saMprAptyudayaH / 3-17) / (karmapra. malaya. vR. sthiti ud. 26) / yaha sthANu hai yA puruSa, inameM se kisI eka kA 1svabhAvataH kAla ke prApta hone para jo dalika nizcaya na hone se ubhaya koTiyoM kI viSayabhata udaya ko prApta hotA hai use saMprAptyudaya kahate haiN| saMzayayukta vastu ko saMdigdha kahate haiN| saMbhavayoga-iMdo meru cAlaidaM samattho tti eso saMdhanA-pUrvagRhItavismRtasya punaH saMsthApanaM sNdhnaa| saMbhavajogo NAma / (dhava. pu. 10, pR. 434; pu. (vyava. bhA. malaya. va. dvi. vi. 102, pR. 32) / 14, pR. 67) / pUrva meM grahaNa kiye gae tathA pazcAt vismata hue indra meru parvata ke calAne se samartha hai, isakA nAma ko phira se sthApita karanA, isakA nAma saMghanA hai| sambhavayoga hai| saMdhidoSa - sandhidoSo vizliSTasaMhitatvaM sandhya- saMbhAvanAsatya--dekho sambhAvanAsatya / saMbhAvabhAvo vaa| (prAva. ni. malaya. va. 884, pR. nayA asaMbhavaparihArapUrvakaM vastudharmavidhilakSaNayA 484) / yatpravRttaM vacastatsaMbhAvanAsatyam / yathA zakro jambUvizliSTa padoM meM sandhi kA honA athavA sandhi kA dvIpaM parAvarta yeta, parivartayitaM zaknotItyarthaH / (go. na honA, yaha sUtra kA eka sandhidoSa hai / 32 sUtra. jI. ma.pra. va jA. pra. 224) doSoM meM yaha antima hai| asambhavatA kA parihAra karate hue vastudharma ke saMdhyA -- udayatthavaNakAle puvvAvara disAsu dissa- vidhAnasvarUpa sambhAvanA se jo vacana pravRtta hotA mANA jo savaNakusumasaMkAzA saMjjhA NAma / (dhava. hai use sambhAvanAsatya kahate haiM / jaise-indra jambUdvIpa pu. 14, pR. 35) / ke parivartana meM samartha hai, isa prakAra kA vacana / sUrya ke udaya aura prasta hone ke samaya meM jo krama isa vacana meM jambUdvIpa ke parivartita karane kapa se pUrva aura pazcima dizAoM meM japAkusuma ke samAna zakti kI asambhavatA kA parihAra karate hue usa prAkAza meM lAlimA phailatI hai, isakA nAma sandhyA prakAra kI kriyA se rahita kevala vastudharma ke vidhAnarUpa sambhAvanA ko pragaTa kiyA gayA hai /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbhinnazrotA] 1126, jana-lakSaNAvalo [saMmUrchana saMbhinnazrotA-dekho saMbhinnabuddhi / 1. sodidiya- dvAdazayojanavistRtasya cakravattikaTakasya yugapat bruvAsudaNANAvaraNANaM vIriyaMtarAyAe / ukkassakkhauva- Nasya tattUryasaMghAtasya vA yugapadAsphAlyamAnasya same udidNgovNgnnaamkmmmmi| sodukkassakhidIdo sambhinnAna lakSaNato vidhAnatazca parasparato vibhibAhiM saMkhejjajoyaNapaese / saMThiyaNara-tiriyANaM nAn jananivahasamutthAn zaGka-kAhala-bherI-mANakabahubihasadde samuTThate / akkhara-aNakkharamae sodUNaM DhakkAditUryasamutthAn vA yugapadeva subahUn zabdAn dasadisAsU pattakkaM / jaM dijjadi paDivayaNaM taM cciya yaH zRNoti sa smbhinnshrotaa:| (prAva. ni. malaya. saMbhiNNasodittaM // (ti. pa. 4, 984-86) / va. 66, pR. 78) / 2. jo suNai savvagro muNai savva visae va savva- 1 zrotrendriyazrutajJAnAvaraNa aura vIryAna soehiN| sUNai bahae va saTTe bhinne saMbhinnasoyo utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma kA so|| (vizeSA. 786; prAva. ni. malaya. vR. 66 udaya hone para zrotra indriya ke utkRSTa kSetra ke ud.)| 3. dvAdazayojanAyAme navayojanavistAre bAhara saMkhyAta yojana pramANa kSetra meM sthita manuSyoM cakragharaskandhAvAre gaja-vAji-kharoSTra-manuSyAdInAM aura tiyaMcoM ke uThate hue akSarAtmaka va tapovizeSabala lAbhApAditasarvapradezazrotrendriyapariNA- anakSarAtmaka bahuta prakAra ke zabdoM ko sunakara jo mAt sarveSAmekakAlagrahaNaM saMbhinnazrotRtvam / (ta. dasoM dizAoM meM se pratyeka meM prativacana diyA jAtA vA. 3, 36, 3) / 4. yaH sarvataH zRNoti sa saMbhi. hai, yaha saMbhinnazrotRtva RddhikA lakSaNa hai / 2 jo nnazrotA, athavA zrotAMsi saMbhinnAnyekaikazaH sarva- sabhI ora se sunatA hai vaha saMbhinnazrotA kahalAtA viSaya rasya parasparato veti saMbhinnazrotAH, saMbhinnAn vA parasparato lakSaNato'bhidhAnatazca sUbahanapi zabdAna zRNoti sNbhinnshrotaa| (prAva. ni. hari. va. 66) / 5. saMbhinnAn bahubhedabhinnAn zabdAn pRthak pRthak hai, tathA jo paraspara bhinna bahuta se zabdoM ke sunane yugapaMcchaNvantIti sNbhinnshrotaarH| (praupapA. abhaya. meM samartha hotA hai use saMbhinnazrotA kahA jAtA va. 15, pR. 28) / 6. saM samyak saMkara-vyatikara- hai| 3 viziSTa tapazcaraNa ke bala se zrotra indriya vyatirekeNa bhinnaM viviktaM zabdasvarUpaM zRNotIti ke pradezoM meM viziSTa pariNamana ho jAne ke kAraNa saMbhinnazrota, tasya bhAvaH sNbhinnshrotRtaa| dvAdazA- bAraha yojana lambe aura no yojana caur3e cakravartI ke yAma-navayojanavistAracakravartiskandhAvArotpannanara- skandhAvAra (chAvanI) meM eka sAtha utpanna hue karabhAdyakSarAnakSarAtmakazabdasandohasyAnyonyaM vibha- hAthI, ghor3A, gadhA, U~Ta aura manuSya prAdi ke akSara ktasya yugapatpratibhAso yasyAM sA sNbhinnshrotRtaa| anakSarAtmaka aneka prakAra ke zabdoM ko eka sAtha (zrutabha. 3, pR. 170) / 7. sarvendriyANAM viSayAn grahaNa karane kA jo sAmarthya prakaTa hotA hai use gRhNAtyekamapIndriyam / yatprabhAvena sambhinnazroto- saMbhinnazrotRtva Rddhi kahate haiN| labdhistu sA matA // (yogazA. svo. viva. 1-8, saMbhinnazrotRtva--- dekho sNbhinnshrotaa| pR. 36 ud.) / 8. yaH sarvairapi zarIradezaH zRNoti saMbhinnazrotolabdhi-- dekho sNbhinnshrotaa| sa saMbhinnazrotA:, athavA zrotAMsi indriyANi sambhi- saMmUrchana-dekho sabhmUrchana / 1. samma mAtraM nnAni ekaikazaH sarva viSayairyasya sa sambhinnazrotAH, samUrchanam, utpattisthAnasthataducitapudgalopamardaina ekatareNApIndri yeNa samastAparendriyagamyAn viSayAn zarIrabaddhasaMdhyAtma-pariNAmarUpakRbhyAdisaMmUrchanavat / yo'vagacchati sa saMbhinnazrotA ityarthaH, athavA zro. (ta. bhA. hari vR. 2-32) / 2. sammUrchAtAMsi indriyANi, sambhinnAni parasparata ekarUpatA. mAtraM sammUrchanam, yasmin sthAne sa utpatsyate mApannAni yasya sa tathA, zrotraM cakSuH kAryakAritvAt jantustatratyapudgalAnupasRjya zarIrIkurvan sammUcakSurUpatAmApannam, cakSurapi zrotrakAryakAritvAt chanam janma labhate, tadeva tAdRk sammUrchanaM janmotadrUpatAmApannamityevaM sambhinnAni yasya paraspara- cyate / (ta. bhA. siddha.va.2-32) / mindriyANi sa sambhinnazrotA iti bhAvaH, athavA 2 jIva jisa sthAna meM utpanna hone vAlA hai vahA~
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyata] 1127, jaina-lakSaNAvalI [saMyama ke pudgaloM ko zarIrarUpa karanA, isakA nAma karane ko saMyatavAparAvartana kahA jAtA hai / saMmUrchana janma hai| saMyatAsaMyata-dekho viratAvirata / 1. dviviSayavirasaMyata--1. paMcasamido tigutto pacendiya saMbuDo tyaviratipariNataH saMyatAsaMyata: / xxx tadyogyayA jidakasAno / dasaNa-NANasamaggo samaNo so saMjado (sayamalabdhiyogyayA) prANIndriyaviSayayA viratAbhaNido // (prava. sA. 3-40) / 2. 'sam' ekIbhA- viratavRttyA pariNataH saMyatAsaMyata ityAkhyAyate / venAhiMsAdiSu yataH prayatnavAna sayataH / (dazava. ni. (ta. vA. 6, 1, 16) / 2. saMyatAzca te ayatAzca hari. va. 158) / 3. saM samyaga yatA: viratA: sNytaaH| saMyatAsaMyatAH / (dhava. pu. 1, pR. 173) / 3. pAka(dhava. pu. 1. pR. 175) / 4. saMyacchanti sma kSayAt kaSAyANAmapratyAkhyAnanirodhinAm / viratAsarvasAvadyayogebhyaH samyagUparamanti sma arthAta nira- virato jIvaH sayatAsaMyataH smRtaH / / (ta. sA. 2, vadyayogeSa cAritrapariNAmasphAtihetuSa vartanta iti 22) / 4. sthAvaradhAtI jIvastrasasaMrakSI vizuddhasaMyatA: xxx hiMsAdipApasthAnanivatA ityrthH| pariNAmaH / yo'kSaviSayAnnivRttaH sa saMyatAsaMyato (prajJApa. malaya. vR. 316) / jJeyaH // (amita. zrA. 6-5) / 5. yastrAtA trasa1 jo sAdha pAMca samitiyoM se sampanna, tIna kAyAnAM hiMsitA sthAvarAGginAm / apakvASTagaptiyoM se paripUrNa, pAMcoM indriyoM kA vijetA, kaSAyo'sau saMyatAsaMyato mataH // (paMcasaM. amita. kaSAya para vijaya prApta karane vAlA tathA darzana, jJAna 1-24) / 6. hiMsAdInAM dezato nivRttAH saMyatAevaM cAritra se sampUrNa hotA hai use saMyata kahA saMyatA: / (prajJApa. malaya. vR. 316, pR. 535) / jAtA hai| 2 jo ahisA prAdi ke paripAlana meM 1jo jIva prANI aura indriya ubhayaviSayaka virati prayatnazIla rahatA hai vaha saMyata kahalAtA hai| aura avirati se pariNata hai use saMyatAsaMyata kahA saMyatakAyaparAvartana - bhUmisparzalakSaNAvanati- jAtA hai| 6 jo hiMsAdika pApoM se dezataH nivRtta kriyAbandanAmadAtyAyana pUnarutthitasya muktAzakti- hote haiM ve saMyatAsaMyata kahalAte haiN| mudrAkRtahastadvayaparibhramaNatrayaM saMyatakAyaparAvarta- saMyatIdoSa-tinIvat paTena zarIramAcchAdya nm| (ana. dha. svo. TI. 8-88) / sthAnaM sayatIdoSaH / (yogazA. svo. viva. 3, bhUmi ke sparzasvarUpa namaskArakriyA rUpa vandanA- 130) / mudrA ko chor3akara uThate hue muktAzuktimudrA meM vatinI ke samAna zarIra ko vastra se prAcchAdita jo donoM hAthoM ko tIna bAra ghumAyA jAtA hai, karake sthita honA, yaha saMyatIdoSa kA lakSaNa hai| ise saMyatakAyaparAvartana kahate haiN| saMyama-1. vaya-samidi-kasAyANaM daMDANaM iMdiyANa / saMyatamanaHparAvartana-sAmAyikadaNDakasyAdau kri- paMcaNhaM / dhAraNa-pAlaNa-Niggaha-cAya-jo saMjamo yAvijJApanavikalpatyAgena taduccAraNaM prati manasaH bhnniyo|| (prA. paMcasaM. 1-127; dhava. pu. 1, praNidhAnaM saMyatamanaHparAvartanamucyate / (ana. dha. 145 ud.; go. jI. 465) / 2. prANIndriyeSvasvo. TI. 8-88) / zubhapravRtteviratiH saMyamaH / (sa. si. 6-12) / sAmAyikadaNDaka ke prArambha meM kriyAvijJApana ke 3. yoganigrahaH sayamaH / (ta. bhA. 6-6) / 4. saM. vikalpa ko chor3akara usake uccAraNa ke prati mana jamo nAma uvaramo, rAgahosavirahiyasya egibhAve ko sthira karanA, ise saMyatamanaHparAvartana kahA bhvitti| (dazavaM. cU. pR. 15) / 5. prANIndrijAtA hai| yeSvazubhapravRtteviratiH sNymH| prANiSvekendriyAdiSu saMyatavAparAvartana --caityabhaktikAyotsarga karo- cakSurAdiSvindriyeSu ca azubhapravRtteviratiH sayama mItyAdhuccAraNavirAmeNa 'Namo arahatANaM' ityAdhu- iti nizcIyate / (ta. vA. 6, 12, 6); vrataccAraNakaraNaM saMyatavAparAvartanam / (ana. pa. svo. samiti-kaSAya-daNDendriyadhAraNAnuvartana-nigraha-tyAgaTI. 8-88) / jayalakSaNaH saMyamaHXXXI(ta. vA. 6, 7, 11) / 'caityabhaktikAyotsarga karomi' ityAdi uccAraNa 6. pAzravadvAroparamaH / (dazavaM. sU. hari. bR. 1-1, pR. ko chor3akara Namo prarahaMtANaM' ityAdi ke uccAraNa 21) / 7. saMyamanaM saMyamaH vissy-kssaayyoruprmH|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama ] ( ta. bhA. hari. vR. 6-20 ) / 8. saMyamastu prANAtipAtAdinivRttilakSaNaH / (dhyAnaza vR. 68 ) / 6. athavA vrata samiti kaSAya-daNDendriyANAM rakSaNapAlana- nigraha tyAga- jayA: saMyamaH / ( dhava. pu. 1, pR. 144), saMyamo nAma hiMsAnRta steyAbrahmaparigrahebhyo virati: gupti samityanurakSita: / ( dhava. pu. 1, pR. 176); buddhipUrvikA sAvadyaviratiH saMyamaH / ( dhava. pu. 1, pR. 374); samyak yamo vA saMyamaH / (dhava pu. 7, pR. 7) sasamidi mahavvayANuvvayAiM saMjamo / ( ghava. pu. 14, pR. 12 ) / 10. saMyamanaM saMyamaH prANivadhAdyuparatiH / (ta, bhA. siddha. vR. 6-13 ) ; saMyamanaM saMyamaH samyagjJAnapUrvikA viratiH - prANAtipAtAdipApasthAnebhyo nivRttiH / ( ta. bhA. siddha. vU. 6-20 ) / 11. karmAdAnanimittakriyAbhyaH uparamaH saMyamaH / (bha. zrI. vijayo. 6) / 12. saMyamaH khalu cAritramohasyopazamAdibhiH / prANyakSaparihAraH syAt XXX // (ta. sA. 2 - 84 ) / 13. saMyamaH samyagdarzana - jJAnapuraHsaraM cAritram / ( prava. sA. amRta vR. 3- 41 ) / 14. kaSAyendriya- daNDAnAM vijayo vratapAlanam / saMyamaH saMyataH proktaH zreyaH zrayitumicchatAm || ( upAsakA 924) / 15. saM yamaH paMcANuvratapravartanam / (cA. sA. pU. 22 ) ; athavA vratadhAraNa samitipAlana- kaSAyanigraha - daMDatyA - gendriyajayaH saMyamaH // ( cA. sA. pR. 38 ) / 16. dhArmikaH zamito gupto vinirjitaparISahaH / zranuprekSAparaH karma saMvRNoti sa saMyamaH // ( zramita. zrA. 3-61 ) / 17. vrata- daNDa- kaSAyAkSa- samitInAM yathAkramam / saMyamo dhAraNaM tyAgo nigraho vijayo'vanam / (paMcasaM zramita. 1 - 238 ) / 18. bahiraGgandriya prANasaMyamabalena svazuddhAtmani saMyamanAtsamarasIbhAvena pariNamana saMyamaH / ( prava. sA. jaya. vR. 1 - 79 ) / 16. saMyamo dharmopabRMhaNArthaM samitiSu vartamAnasya prANIndriya- dayAkaSAyanigrahalakSaNaH / (mUlA. vu. 11-5) / vrata samiti kaSAya- daNDandriyANAM rakSaNa - pAlana- nigraha tyAgajanyaH saMyamaH / ( mUlA. vR. 12 - 156 ) / 20. jantukRpAdritamanasaH samitiSu sAdhoH pravartamAnasya / prANendriyaparihAraM saMyamamAhurmahAmunayaH // ( padma. paM. 1-66) / 21. saM samyagdarzana - jJAnapAvanaH pApaghAtanaH / yo dvandvadvitayasya syAdyamastyAgaH sa saMyamaH // ( zrAcA. 1 [ saMyamadharma sA. 5-148) / 22. hiMsAviratilakSaNaH saMyamaH / ( ratnaka. TI. 3 - 25) / 23. saMyamaH prANAtipAtaviratiH / ( samavA. abhaya vR. 146 ) / 24. saMyama indriyavazIkAraH / (yogazA. svo. viva. 3--16 ) ; tatra saMyamaH prANidayA / x x x prANAtipAtanivRttirUpaH saMyamaH / (yogazA. svo. viva. 4 - 63 ) / 25. iha tu cAritrapariNAmavizeSaH saMyamaH pratipadyate, saMyamo nAma niravadyetarayogapravRtti - nivRttirUpaH / ( prajJApa. malaya vR. 316 - utthAnikA) / 26. saMyamaH samyaganuSThAnalakSaNaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 831) / 27. saMyamaH sakalendriyavyApAraparityAgaH / (ni. sA. vR. 123) / 28. samantAnmanovAkkAyaiH pApAdAnanimitta kriyAbhyo yamanamuparamaH saMyamaH / ( bha. prA. mUlA 4 ) ; saMyamo dharme prayatanam | ( bha. prA. mUlA. 434 ) / 26. prANinAM rakSaNaM tredhA tathAkSaprasarAhatiH / ekoddezamiti prAhuH saMyamaM gRhamedhinAm // bhAvasaM vAma. 600 ) / 30. saMyamaH SaDindriya-SaTprakAraprANiprANarakSaNalakSaNa: / ( bhAvaprA. TI. 68 ) / 31. SaDjIvanikAyeSu SaDindriyeSu ca pApapravRtte nivRtti: saMyama ucyate / (ta. vRtti zruta. 6-12 ) ; pArtha dharmopa haNArtha samitiSu pravartamAnasya puruSasya tatpratipAlanArthaM prANavyaparopaNa SaDindriyaviSayapariharaNaM saMyama ucyate / (ta. vRtti zruta. - 6 ) / 32. paMcamahAvratadhAraNa paMcasamitiparipAlana- paMcavizatikaSAyanigraha-mAyA mithyA- nidAnadaNDatrayatyAgaH paMcendriyajayaH saMyamaH / ( kArtike. TI. 366) / 33. saMyamaH kriyayA dvedhA vyAsAd dvAdazaghA'thavA / zuddhasvAtmopalabdhiH syAt saMyamo niSkriyasya ca // ( paMcAdhyA. 2 - 1114) / 1 vratoM ke dhAraNa karane, samitiyoM ke pAlana karane, kaSAyoM ke nigraha karane, mAyA mithyA nidAnarUpa athavA pApopadezAvirUpa daNDoM ke tyAga karane zraura pA~coM indriyoM para vijaya prApta karane ko saMyama kahA jAtA hai / 2 prANI aura indriyoM ke viSaya meM prazubha pravRtti ko chor3anA, isakA nAma saMyama hai / 3 yogoM ke nigraha karane ko saMyama kahate haiM / 7 viSaya kaSAyoM ke vizrAma ko saMyama kahA jAtA hai / saMyamadharma - dekho saMyama / 1. vada samidipAlaNAe 1128, jaina- lakSaNAvalI
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama] 1126, jaina-lakSaNAvalI [saMyoga hAra daNDaccAeNa iMdiyajaeNa / pariNamamAnassa puNo ttopalakSaNopazame sati pratyAkhyAna-saMjvalanASTasaMjamadhammo have NiyamA // (dvAdazAnu. 76) / kasyodaye sati nokaSAyanavakasya yathAsaMbhavodaye ca 2. dharmopabahaNArtha samitiSu vartamAnasya prANendriya- sati saMyamAsaMyamaH saMjAyate / (ta. vRtti zruta. 2-5) / parihArassaMyamaH / (sa. si. 6-6) / 3. samitiSu 1 sthUla prANAtipAtAdi (hiMsAdi) se nivRttirUpa pravartamAnasya prANIndriyaparihAraH sNymH| IryA- pariNati ko saMyamAsaMyama kahA jAtA hai| 4 cAra samityAdiSu vartamAnasya munestatparipAlanArthaH prANI. sthAvaroM ke vighAtakA aura dasa prakAra ke trasa ndriyaparihAra: saMyama ityucyate / (ta. vA, 6-6, jIvoM ke rakSaNa kA jo pariNAma hotA hai use 14) / 4. samitiSu pravartamAnasya prANIndriyaparihAraH saMyamAsaMyama kahate haiN| saMyamaH / (ta. zlo. 6-6) / 5. indriyArtheSu saMyuktadravyasaMyoga-tattha saMjuttadavvasaMjogo NAma vairAgyaM prANina vadhavarjanama / samitI vartamAnasya jo puvvasaMjatta eva aNNaNa dabveNa saha saMyujjate / manerbhavati sNymH|| (ta. sA. 6-18) / 6. jo (uttarA. ca. pR. 15) / jIvarakkhaNaparo gamaNAgamaNAdisavvakammesu / taNa- parva saMyakta ho jo dravya anya dravya ke sAtha saMyoga chedaM pi Na icchadi saMjamabhAvo have tassa / / (kAti ko prApta hotA hai, ise saMyuktadravyasaMyoga kahate haiM / ke. 399) / 1 jo jIva vratoM va samitiyoM ke pAlane, daNDoM ke saMyuktAdhikaraNa-- 1. saMyuktAdhikaraNam--adhichor3ane aura indriyoM ke jItane rUpa se pariNata kriyate narakAdiSvanenetyadhikaraNaM vAsyudUkhala-zilAhotA hai usake niyama se saMyamadharma hotA hai| 2 dharma putraka-godhUma-yantrAdisaMyuktam arthakriyAkaraNayogyam, ke bar3hAne ke lie samitiyoM meM pravartamAna sAdhana saMyukta ca tadadhikaraNaM ceti samAsaH / (prAva. hari. jo prANavidhAta va indriyaviSayoM kA pA vR.a. 6, pR 831) / 2. saMyuktAdhikaraNam - adhikriyate narakAdiSvanenetyadhikaraNaM vAsyUdakhalahotA hai, ise saMyA kahate haiN| saMyamavirAdhanA-zvAdayazca tiSThanto mArjAra zilAraputraka-godhUmayaMtrakAdiSu saMyuktamarthakriyAkaraNa yogyam, saMyuktaM ca tadadhikaraNaM ceti samAsaH / mUSikAdikamupahanyuriti saMyamavirAdhanA / (vyava. bhA. malaya. vR. 4-25) / (zrA. pra. TI. 261) / 3. adhikriyate durgatAvAkuttA prAdi rahate hue billI va cUhoM Adi kA tmA'nenetyadhikaraNamudUkhalAdi, saMyuktam udUkhalena ghAta karate haiM, isa prakAra ke vicAra se saMyama kI muzalam, halena phAlaH, zakaTena yugam, dhanuSA zarAH, virAdhanA hotI hai| evamekamadhikaraNamadhikaraNAntareNa sayuktaM saMyusaMyamasthAna-saMyamasthAnaM saMyamAdhyavasAya vizeSAH / ktAdhikaraNam, tasya bhAvastatvam / (yogazA. svo. viva. 3-115) / (uttarA. cU. pR. 240) / saMyama ke lie jo uttarottara prayAsa kiyA jAtA 3 jisake dvArA jIva durgati meM adhikRta kiyA hai, ise saMyamasthAna kahate haiN| jAtA hai use adhikaraNa kahate haiM, saMyukta jaisesaMyamAsaMyama --1. saMyamAsaMyamaH sthalaprANAtipA. udUkhala (prokhalI) se saMyukta mUsala, hala se saMyukta tAdinivRttirUpaH / (ta. bhA. hari. va. 6-13) / phAla, gAr3I se saMyukta yuga aura dhanuSa se saMyukta 2. sthUlaprANAtipAtAdinivRttiH aNuvrata-guNavata- vANa; isa prakAra eka adhikaraNa jo dUsare adhizikSAvratavikalpA / (ta. bhA. siddha. 6-13) / karaNa se saMyukta hotA hai, ise saMyuktAdhikaraNa kahA 3. viratAviratatvena saMyamAsaMyamaH smRtaH / (ta. sA. jAtA hai / yaha anarthadaNDavrata kA eka aticAra hai| 2-85) / 4. catuHsthAvaravidhvaMsI dazadhAtrasa rakSa- saMyoga-1. pudhappasiddhANaM melaNa sNjogo| (dhava. kaH / sampadyate parINAmaH saMyamAsaMyamo'sti saH // pu. 15, pR. 24) / 2. nairantaryeNAvayabaprAptimAtra (paMcasaM. amita. 1-246) / 5. anantAnubandhya- saMyogaH / (ta. bhA. siddha. vR. 5-26) / pratyAkhyAnakaSAyASTakasya udayasya kSaye sati tatsa- 1 pRthagbhUta padArthoM ke mela kA nAma saMyoga hai| la. 142
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyogagati] 1130, jaina-lakSaNAvalI [saMrakSaNAnanda saMyogati-'jaladhara-ratha-muzalAdInAM vAyu-vAji- saMyojanA / (sthAnAM. abhaya. va. 263) / 4. tatra hastyA[stA] dInAM saMyoganimittA saMyogagati: / lobhAd dravyasya maNDakAdevyAntareNa khaNDa-ghRtAdinA bAdala, ratha aura mazala prAdi kI jo krama se vAyu, vasaterbahirantarvA yojanaM saMyojanA / (yogazA. ghor3A aura hAtha Adi ke saMyoga ke nimitta se svo. viva. 1-38, pR. 138) / 5. mitho viruddhaM gati hotI hai use saMyogagati kahate haiN| saMyojya doSaH saMyojanAhvayaH // (ana. dha. 5-37) / saMyogadravya-tattha saMjoyadavvaM NAma pudha pudha pasiddhANaM 6. svAdanimittaM yatsaMyojanaM zIte uSNaM uSNe zItadavANaM saMjogeNa NippaNNaM / (dhava. pu. 1, pR. 18) / mityAdimelanaM tadanekarogANAmasaMyamasya ca kAraNam / pRthaka pathaka prasiddha dravyoM ke saMyoga se jo dravya (bhAvaprA. TI. 99) niSpanna hotA hai use saMyogadravya kahate haiN| 1 viruddha bhojaga-pAna ke milAne para saMyojanAdoSa saMyogavAda- 1. saMyogameveha vadanti tajjJA na hotA hai| jaise-uSNa bhojana ke Atha zItala pAna hyeka cakreNa rathaH prayAti / andhazca paguzca vane kA athavA zItala bhojana ke sAtha uSNa pAna kA praviSTau tau saMprayuktau nagaraM praviSTau / / (ta. vA. saMyoga / aisA bhojana sAdhu ke lie agrAhya hotA 1, 1, 46, pR. 14 ud.)| 2. ekeNa cakkeNa hai| raho Na yAdi saMyogameveti vadaMti tnnnnaa| aMdho ya saMyojanAdhikaraNikI- 1. yatpUrva nirvatitayoH paMgU ya vaNaM paviTThA te saMpajuttA NayaraM paviTThA / / khaDga-tanmuSTyAdikayorarthayoH saMyojanaM kriyate sA (aMgapa. 2-32, pR. 282) / sNyojnaadhikrinnikii| (sthAnAM. abhaya. bR. 60) / 1 eka pahie se kabhI ratha nahIM calatA hai, vana meM 2. saMyojanaM pUrva nirvatitAnAM hala-gara-viSa-kUTapraviSTa hue andhe va laMgar3e donoM paraspara meM saMyukta yaMtrAdyaMgAnAM mIlanam, tadeva saMsArahetutvAdadhikarahokara nagara meM jA pahuMcate haiN| isase siddha hai ki NikI saMyojanAdhikaraNikI, iyaM halAdyaMgAni pUrvanisaMyoga hI kAryakArI hai, isa prakAra jo kathana rvatitAni saMyojayiturbhavati / (prajJApa. malaya. va. kiyA jAtA hai, isakA nAma saMyogavAda hai| 276, pR. 436) / saMyogAkSara-bajhagegatthavisayaviNNANappattikkhamo 2 pUrva meM race gaye hala, gara, viSa, kaTa aura akkharakalAmo saMjogakkharaM nnaam| (dhava. pu. yaMtra Adi ke avayavoM ke milAne ko saMyojanAdhi13, pR. 256) / kariNikI kriyA kahA jAtA hai| jo akSara samUhabAhya eka eka padArtha viSayaka saMyojanAsatya-1. dhUpa-cUrNa-vAsAnulepanapragharSAdiSu vijJAna kI utpatti meM samartha hai use saMyogAkSara padma-makara-haMsa-sarvatobhadra-krauJcavyUhAdiSu vA sacekahate haiN| tanetaradravyANAM yathAbhAgavidhisannivezAvirbhAvaka saMyojanA (anantAnubandhI)- 1. karmaNA tatpha- yadvacastatsaMyojanAsatyam / (ta. vA. 1, 20, 12; labhatena saMsAreNa vA saMyojayantIti sNyojnaaH| dhava. pu. 1, pR. 118) / 2. cetanAcetanadravyasanni(prAva. ni. hari. vR.108, pR.77)| 2. saMyojyante vezAvibhAgakRt / vacaH saMyojanAsatyaM krauMcavyUhAdisambandhyante'nantasaMkhya vaijantavo yaste sNyojnaaH| gocaram // (ha. pu. 10-103) / 3. senauSadhAdi(prajJApa. malaya. va. 263, pR. 468) / vinyAsa vibhaagkrmvrnnnaa| vANI saMyojanA cakrakarma athavA usake phalabhUta saMsAra se jo saMyukta vyUhailAdyAdi vAgyathA // (prAcA. sA. 5-34) / karAte haiM unheM saMyojanA kaSAya kahate haiM / anantAna 1 dhUpa, cUrNa, sugandhita lepana aura pragharSa prAdi meM bandhI krodhAdikoM kA yaha nAmAntara hai| athavA padma, makara, haMsa, sarvatobhadra, krauJca aura saMyojanA (bhojanadoSa)-1. saMyojaNA ya vyUha prAdi meM cetana-pracetana dravyoM ke bhAgavidhi ke doso jo saMjoedi bhatta-pANaM tu| (malA. 6 57) / anasAra sanniveza Adi ke pragaTa karane vAle bacana 2. svAdArthamanna-pAnAnAM yatsaMyojanakarma tat / proktaM ko saMyojanAsatya kahate haiN| saMyojanaM nAnArogA'saMyamakAraNam / / (prAcA. sA. saMrakSaNAnanda-dekho parigrahAnandI va viSayAnandarI8-24) / 3. saMyojanam ekajAtIyAticAramIlanaM dradhyAna / 1. saddAivipsayasAhaNadhaNasArakkhaNaparAyaNa
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMrakSaNAnanda ] 1131, maNiTTha / savvAbhisaM kaNaparovaghAyakalusAulaM cittaM // (dhyAnaza. 22) / 2. sArakkhaNAnubaMdhI NAma jo pratthasarIrAdInaM sArakkhaNAnimittaM Niccameva grAhamhiesu kAraNesu pavattai acoraM coramiti kAUNa ghAei / ( dazave. cU. pU. 31) / 3. svaparigrahabhede tu cetanA cetanAtmani / saMrakSaNAbhidhAnaM tu sva-svAmitvAbhi cintanam / / (ha. pu. 56 - 25 ) / 4. bhavetsaMrakSaNAnandaH smRtirarthArjanAdiSu / / ( ma. pu. 21-51) / 5. saMrakSaNa: sarvopAyaiH paritrANe viSayasAdhanadhanasyAnubandho yatra tatsaMrakSaNAnubandhi / sthAnAM. abhaya. vR. 247 ) / 1 zabdAdika viSayoM ke sAdhanabhUta dhana ke saMrakSaNa meM saMlagna citta hokara jo sabake prati zaMkita rahane se unake ghAta meM vyAkula rahatA hai, ise caturtha (viSayasaMrakSaNAnandI) raudradhyAna kahate haiM / 2 dhana aura zarIra zrAdi ke saMrakSaNa ke nimitta jo sadA hI adhArmika kAraNoM meM pravartatA hai tathA jo cora nahIM hai usakA bhI cora samajhakara ghAta kara DAlatA hai, yaha saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna kA lakSaNa hai / 3 cetana-acetana rUpa apane parigrahavizeSa meM jo 'yaha merA hai aura maiM isakA svAmI hU~' isa prakAra se sva-svAmitva kA cintana kiyA jAtA hai use saMrakSaNa nAma kA cauthA raudradhyAna mAnA gayA hai / saMrakSaNAnubandhI- dekho saMrakSaNAnanda / saMrambha- 1. saMrambho saMkappo XX X 1 (bha. prA. 812; vyava. bhA. pI. 1-46 ) / 2. prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAvezaH saMraMbha: / (sa. si. 6-8; cA. sA. pR. 36; zrana. gha. svo TI. 4-27) / 3. saMrambha: saMkalpa: XXX / (ta. bhA. 6-6 ud.) / 4. prayatnAveza: saMrambhaH / prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAveza: saMrambhaH ityucyate / (ta. vA. 6, 8, 2 ) / 5. prANAtipAtAdisaMkalpaH saMraMbhaH / ( ta. bhA. hari vR. 6-9) / 6. pramAdavataH prayatnAvezaH prANavyaparopaNAdiSu saMrambhaH / (ta. zlo. 6-8 ) / 7. prANAtipAtAdisaMkalpAvezaH saMrambhaH / ( ta. bhA. siddha vR. 6-9) / 8. prANavyaparopaNAdo pramAdavataH prayatnaH saMrambhaH / (bha. zrI. vijayo. 811) / 6. saMrambho hiMsanoktatvaM x x x / ( zrAcA. sA. 5-13) / 10. prAgAtipAtaM karomIti yaH saMkalpo'dhyavasAyaH sa saM jaina - lakSaNAvalI [ saMvara rambhaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1 - 46 ) / 11. pramAdavato jIvasya prANavyaparopaNAdiSu prayatnAvezaH saMraMbhaH / (ta. vRtti zruta. 6 - 8 ) / 1 hiMsA zrAdi ke karane kA jo saMkalpa kiyA jAtA hai usakA nAma saMrambha hai / 2 pramAda se yukta hokara prANavyaparopaNa zrAdi meM jo prayatna kiyA jAtA hai, use saMrambha kahA jAtA hai / saMlekhanA - dekho sallekhanA / 1. saMlikhyate zarIrakaSAyAdi yayA tapaH kriyayA sA saMlekhanA | ( paMcava. sva. vR. 2) / 2. saMlikhyate'nayA zarIrakaSAyAdIti saMlekhanA tapovizeSalakSaNA / (zrA. pra. TI. 378 ) / 3. saMlikhyate tanUkriyate zarIraM kaSAyazcAnayeti saMlekhanA / (yogazA. svo viva. 3, 153) / 1 jisa tapazcaraNa ke dvArA zarIra va kaSAya zrAdi ko kRza kiyA jAtA hai use saMlekhanA kahate haiM / yaha sallekhanA kA paryAya zabda hai / saMvatsara- 1. te ( zrayane) dve saMvatsaraH / ( ta. bhA. 4-15) / 2. do prayaNe saMvacchare / ( bhagavatI 6, 7, 4, pR. 825 ) / 3. do zrayaNAI saMvacchare / ( anuyo. sU. 137, pR. 176 ) / 4. do ayaNA saMvaccha re / ( jambUdvI 18-89 ) / 5. saMvaccharo u vArasamAso pakkhA ya te cauvvIsaM / ( jyotiSka. 31) / 6. dve'yane saMvatsaram / (ta. vA. 3,38, 8 ) / 7. saMvatsaro dvAdazamAsAtmaka: / ( zrAva. ni. hari. vR. 663, pR. 257 ) / 8. dvAdazamAsAH saMvatsaram / ( zrAva. bhA. hari vR. 168, pR. 465; sUryapra. malaya. vR. 57, pR. 169; zrAva. malaya. vU. 666, pR. 341 ) / 6. zrayaNehi vehi saMvaccharo / ( dhava. pu. 13, pR. 300 ) / 10. prayanadvayaM saMvatsaraH / ( ta. bhA. siddha. vU. 4 - 15 ) / 11. bihi prayaNihiM saMvaccharu buccai / (ma. pu. puSpa. 2-5, pR. 23) / 12. zrayanadvayena saMvatsaraH / (ni. sA. vR. 31) / 13. saMvatsaro dvAdazamAsAtmakaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 666, pR. 341 ) 1 1 do prayanoM (6+6 - 12 mAsa) kA eka saMvatsara hotA hai / saMvara - 1. jassa jadA khalu puNNaM joge pAvaM ca Natthi viradassa / saMvaraNaM tassa tadA suhAsuharudassa kammassa || (paMcA. kA. 143 ) / 2. zrAsravanirodhaH
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara] 1132, jaina-lakSaNAvalI [ saMvara saMvara: / (ta. sU. 6-1; praupapA. abhaya vR. 34, moha-rAga-dveSapariNAmanirogho jIvasya tannimittaH pR. 76 ) / 3. prAsravanirodhalakSaNaH saMvaraH / ( sa. si. 1 - 4) / 4. yathoktasya kAyayogAdedvicatvA ridvisyAsavasya nirodhaH saMvaraH / ( ta. bhA. 6 - 1 ) / 5. vAkkAya-manoguptinizazravaH saMvarastU[ktaH // ( prazamara. 220 ) / 6. zrAsravanirodhalakSaNaH saMvaraH / pUrvoktAnAmAsravadvArANAM zubhapariNAmavazAnnirodhaH saMvaraH // (ta. vA. 1, 4, 18); mithyAdarza - nAdipratyayakarmasaMvaraNaM saMvaraH / mithyAdarzanAdaya: pratyayA vyAkhyAtAH, tadupAdanasya karmaNaH saMvaraNaM saMvara iti nidhiyate / (ta. vA. 6, 1, 6) / 7. saMvaro nAma pANavahAdINa prAsavANaM niroho / ( dazavaM. cU. pU. 162 ) / 8. prasavaniroha saMvara samiI- guttAiehi nAyavvo / (zrA. pra. 81 ) / 8. saMvara- indriya- noindriyaguptiH / (zrAva. ni. hari. vR. 872 ) / 10. zrAzravasya nirodho guptyAdibhi: saMvaraH / ( ta. bhA. hari bR. 1-4 ) ; tasya kAyayogAderAzravasya dvadhikacatvArizaddbhedasya nirodho yaH sa saMvaraH, prAtmanaH karmAdAna hetubhUtapariNAmA bhAvaH saMvara ityabhiprAyaH / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 6-1) / 11. saMvarastannirodhastu X X X ( SaDda. sa. 51, pR. 180 ) / 12. daMsaNa - viramaNaNiggaha- girohayA saMvarA hoMti / ( dhava. pu. 7, pR. ud); prAsavapaDivakkho saMvaro NAma / ( dhada. pu. 13, pR. 352 ) / 13. zrasravasya nirodhastu saMvara: paribhASyate / (ha. pu. 58-266) / 14. karmAdAnAbhAvaH saMvaraH / ( ta zlo. 6-1 ) / 15. saMvaro hi karmaNAmAsravanirodha: / ( prAptapa. 111 ) / 16. teSAmevAtravANAM yo nirodhaH sthaganaM guptyAdibhiH sa saMvaraH / ( ta. bhA. siddha vR. 1-4); saMvaro'pyAsravanirodhalakSaNo deza- sarvabheda AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH / ( ta. bhA. siddha. bR. 1-4); AzravadvArANAM pidhAnamAzravadoSaparivarjanaM saMvaraH / ( ta. bhA. siddha vR. 6-7, pR. 219 ) / 17. saMtriyate saMrudhyate mithyAdarzanAdiH pariNAmo yena parinAmAntareNa samyagdarzanAdinA guptyAdinA vA sa saMvaraH / ( bha. prA. vijayo. 38 ) : saMkriyante nirudhyante'bhinavAH karma paryAyAH pudgalAnAM yena jIvapariNAmena mithyAtvAdipariNAmo vA nirudhyate sa saMvaraH / (bha. prA. vijayo. va mUlA. 1834 ) / 18. karmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM ca saMvaraH / (paMcA. kA. amRta. vR. 108 ) / 16. yathoktAnAM hi hetUnAmAtmanaH sati saMbhave / zrAsravasya nirodho yaH sa jinaH saMvaraH smRtaH // ( tasA. 6-2 ) / 20. rAgAdyAsravarodhato nijadhurAn dhRtvA paraH saMvaraH, karmAgAmi samastameva bharato dUrAnnirundhan sthitaH / ( samaya. ka. 7- 1) / 21. tathA tannirodhaH prAsravanirodhaH saMvara: / (sUtrakR. sa. zI vR. 2, 5, 17, pR. 128 ) ; yaH saMvaram zrAsravanirodharUpaM yAvadazeSayoganirodhasvabhAvaM jAnIte X X X / (sUtrakR. sU. zI. vR. 12-21, pR. 229 ) / 22. kalmaSAgamanadvAranirodhaH saMvaro mataH / bhAvadravyavibhedena dvividhaH kRtasaMvaraiH / (yogazA. prA. 5 - 1 ) 23. apUrva karmaNAmAsravanirodhaH saMvaraH / ( nyAyaku. 76, pR. 812 ) / 24. zrAsravasya nirodho yaH saMdaraH sa nigadyate / (candra ca 18 - 106 ; zramita. zrI. 3 - 56 ) / 25. karmAsravanirodhasamartha - svasaMvittipariNatajIvasya zubhAzubhAkarmAgamanasaMvaraNaM saMvara: / (bR. dravyasaM. TI. 28) / 26. karmAgamanadvAraM saMvRNotIti saMvaraNamAtraM vA saMvaro'pUrva karmAgamananirodhaH / (mUlA. vR. 5-6 ) / 27. bhAvadravyAvadvandvarodhAtsaMvaraNaM matam / ( AcA. sA. 3 - 32 ) / 28. karmAzravanirodho'tra saMvaro bhavati dhruvam / sAkSAdetadanuSThAnaM manovAkkAyasaMvRtiH // (padma. paM. 6 - 52 ) / 26. saMvriyate karmmakAraNaM prANAtipAtAdi nirudhyate yena pariNAmena sa saMvaraH, zrasravanirodha ityarthaH / ( sthAnAM. abhaya vR. 14) / 30. XXX rAgAdirUpabhAvAsravanirodhalakSaNaH saMvarojAyate / ( samayaprA. jaya. vR. 160 ) 131. Asravasya nirodho yaH saMvaraH sa prakIrtitaH / ( jJAnA. 1, pR. 44 ) / 32. micchAdaMsaNA virai. kasAya- pamAyajoganiroho baro / jItaka. cU. pR. 5) / 33. saMvarazcAkSa-manasAM viSayebhyo nivarttanam / (yogazA. sva. vi. 1, 13 ) ; sarveSAmevAzravANAM yo rodhahetuH sa saMvaraH / (yogazA. svo viva. 1-16, pR. 114) / 34. saMvaraH indriya- noindriyagopanam / ( dhAva. ni. malaya. vR. 872, pU. 480 ) / 35. sa saMvara: saMkriyate nirudhyate karmAsravo yena sudarzanAdinA / guptyAtmAnA vAtmaguNena saMvRtistadyogyatadbhAvanirAkRtiH sa vA //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara] (ana. dha. 2- 41) / 36. saMbriyate nirudhyate Asravo yena samyagdarzanAdinA guptyAdinA vA jIvapariNAmena sa saMvaraH saMvaraNaM saMvara:- jJAnAvaraNAdikarmayogyAnAM pudgalAnAM tadbhAvapariNatinivAraNam / ( bha. prA. mUlA. 38 ) / 37. prAtravANAmazeSANAM nirodhaH saMvaraH smRtaH / karma saMviyate yenetyanvayasyAvalokanAt / / prAsravadvArarodhena zubhAzubhavizeSataH / karma saMkriyate yena saMvaraH sa nigadyate // ( dharmaza. 21, 117-18 ) / 38. dravya bhAvAsravasyAsya nirodhaH saMvaraH mataH / ( dharmasaM. zrI. 10-16) / 36. prAsravasya nirodhaH saMvaraH / ( bhAvaprA. TI. 65) / 40. AzravanirodharUpaH saMvaraH / ( ta vRtti zruta. 1-4) / 41. saMvaraH zrAgantukakarma nirodhaH / ( paramA ta. 5 - 4) / 42. Asravasya nirodho yaH sa saMvara udAhRtaH / ( jambU. ca. 3 - 57 ) / 1 jisa saMyata ke mana-vacana-kAya ke vyApArasvarUpa yoga meM jaba na zubha pariNAma rUpa puNya rahatA hai aura na azubha pariNAmarUpa pApa rahatA hai taba usake zubha-azubha pariNAma se kiye jAne vAle karma kA saMvara hotA hai / 2 mithyAtva zrAdi zrAsravoM ke nirodha kA nAma saMvara hai / 4 kAyayogAdirUpa byAlIsa (3+36 ta. sU. 6-6) prakAra ke zrAzrava kA jo nirodha hotA hai use saMvara kahate haiM / saMvarAnuprekSA- dekho saMvara / 1. yathA mahArNave nAvo vivarApidhAne sati kramAt srutajalAbhiplave sati tadAzrayANAM vinAzo'vazyaMbhAvI, chidrapidhAne ca nirupadravamabhilaSita dezAntaraprApaNaM tathA karmAgamadvArasaMvaraNe sati nAsti zreyaH pratibandha iti saMvaraguNAnucintanaM saMvarAnuprekSA / ( sa. si. 6-7; ta. vA. 6, 7, 7) / 2. yathA vaNiGmahArNave yAnapAtravivara dvArajalA sravapidhAne nirupadravamabhilaSita dezAntaraM prApnoti tathA munirapi saMsArNave zarIrapotasyendriyaviSapadvArakarmajalA sravaM tapasA vidhAya muktivelA pattanaM nirvighnaM prApnoti ityevaM saMvaraguNAnucitanaM saMvarA'nuprekSA / (cA. sA. pR. 87 ) / 3. daSTe duSTaviSAhinAM gini yathA naSTapraceSTe viSaM puSpajAMgulikena mantrabalinA saMstambhitaM tiSThati / samyaktva - vrata - niSkaSAyapariNAmA'yogatAbhistathA mithyAtvAdicatuH svahetu vigamAnnUtanainasAM nAgamaH // ( prAcA. sA. 10 - 40 ) / 1133, jaina-lakSaNAvalI [ saMvigna 1 jisa prakAra samudra meM nAva ke bhItara hue chidra ke banda na karane para krama se usake dvArA bhItara prAte hue jala se nAva ke DUba jAne para usake zrAzrita yAtriyoM kA vinAza zravazyaMbhAvI hai tathA isake viparIta usa chidra ke banda kara dene para ve yAtrI sakuzala apane abhilaSita sthAna meM pahu~ca jAte haiM usI prakAra karmoM ke zrAne ke dvAra ko roka dene para kalyANa ke hone meM kucha bAdhA nahIM rahatI, isa prakAra saMvara ke guNoM kA jo vicAra kiyA jAtA hai use saMvarAnuprekSA kahate haiM / saMvAsAnumati - 1. sAvajjasaM kiliTThe mamattabhAvo u saMvAsANumatI / ( karmapra. cU. upa.ka. 28, 29) / 2. yadA punaH sAvadyArambhapravRtteSu putrAdiSu kevalaM mamatvamAtrayukto bhavati nAnyat kicit pratizRNoti zlAghate vA tadA saMvAsAnumatiH / ( karmatra. upa ka. malaya. vR. 28 - 26 ) | 2 pApayukta prArambha kArya meM putrAdikoM ke pravRtta hone para jo kevala mamatvabhAva se yukta hotA hai, para na to use svIkAra karatA hai-pratIkAra karatA hai aura na prazaMsA bhI karatA hai, isa sthiti ko saMvAsAnumati kahA jAtA hai / saMvAha - 1. saMvAhaNaM ti bahuviharaNNamahAselasiharatthaM // ( ti pa 4 - 1400 ) / 2. yatra zirasA dhAnyamAropyate sa saMvAhaH / ( dhava. pu. 13, pR. 336) / 3. saMbAhaH parvatanitambAdidurge sthAnam / ( zrapapA. abhaya vU. 32 ) / 1 aneka prakAra ke vanoM se vyApta parvata ke Upara jo sthAna sthita hotA hai use saMvAha yA saMvAhana kahate haiM / saMvAhaka - zraGgamardana kalAkuzalo bhAravAhako vA saMvAhakaH / ( nItivA. 14-34, pR. 174) / jo aMgamardana - zarIra kI mAliza karane kI kalA meM dakSa hotA hai athavA bojhA DhotA hai use saMvAhaka kahA jAtA hai / saMvAhana - dekho saMvAha | saMvigna - 1. saMvigno mokSasukhAbhilASI / (zrA. pra. TI. 108 ) / 2. saMviggo saMsArAd dravya-bhAvarUpAt parivartanAd bhayamupagataH, viparItopadeze rAgAt kopAdvA anantakAlaM saMsAraparibhramaNaM mama mithyAdRSTeH sato bhaviSyati iti yaH sabhayaH / (bha.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvitti] 1134, jaina-lakSaNAvalI [saMvega prA. vijayo. 35) / 3. saMviggo rAgAdvA dveSAdvA jAtaM pngkjmityaadi| (kArtike. TI. 398) / sUtrArthamanyathopadizato mama mithyAdRSTe: sato'nanta- 1 loka meM kalpanA se jo vacana vyavahAra meM prAtA kAlaM saMsAre paribhramaNaM bhaviSyatIti bhayamApannaH / hai use saMvRtisatya kahate haiN| jaise-kamala ko (bha. prA. bhUlA. 35) / utpatti meM pRthivI Adi aneka kAraNoM ke hone 1 jo mokSasukha kI abhilASA karatA hai use para bhI vaha cUMki kIcar3a meM utpanna hotA hai, isasaMvigna kahA jAtA hai| lie use paGkaja kahanA, ityAdi / 3 jisa vacana saMvitti-lakkhaNado NiyalakkhaM praNahavamANassa kA zarIra aneka kAraNa rUpa sAmagrI se kiyA gayA jaM have sokkhaM / sA saMvittI bhaNiyA sayalaviyappANa hai| phira bhI vAcakatA kA eka deza vidyamAna hone NiddahaNA / / (dravyasva. pra. nayaca. 351) / se jo vacana kahA jAtA hai use saMvRtisatya jAnanA lakSaNa ke prAzraya se apane lakSya kA anubhava karate caahie| jaise-bherI kA zabda, yadyapi bherI ke hue jo sukha hotA hai use saMvitti kahA gayA hai| zabda meM bherI ke atirikta puruSa va daNDa Adi yaha saMvitti samasta vikalpoM ko naSTa karane vAlI aneka kAraNa haiM, phira bhI bherI kI pradhAnatA se bherI kA zabda kahA jAtA hai| saMvata (yoni)-1. samyagvataH saMvataH, saMvata saMvega-1. saMsAradaHkhAnnityabhIratA saMvegaH / (sa iti durupalakSyapradeza ucyate / (sa. si. 2-32) / si. 6-24) / 2. saMvego nAma saMsArabhIrutvamA2. saMvRto duruplkssH| samyagvRtaH saMvRta iti duru- rambha-parigraheSu doSadarzanAdaratiH dharma bahumAno pakSa: pradeza ucyate / (ta. vA. 2, 32, 3) / dhArmikeSu ca / (ta. bhA. 7-7) / 3. siddhI ya deva3. samyagvRtaH saMvRto durupalakSyapradezaH / (mUlA. 7. logo sukuluppattI ya hoi sNvego| (dazavaM. ni. 12-58) / 4. samyakprakAreNa vRtaH pradezaH saMvRtaH, 203) / 4. saMsArAd bhIrutA saMvegaH / (ta. vA. 1, durupalakSya ityarthaH / (ta. vRtti zruta. 2-32) / 2, 30); saMsAraduHkhAnnityabhIratA saMvegaH / zArIraM 1 jo janmasthAna rUpa pradeza bhale prakAra DhakA hA mAnasaM ca bahavikalpapriyaviprayogApriyasaMyogepsitAhotA hai va jisakA dekhA jAnA kaThina hotA hai use lAbhAdijanitaM saMsAraduHkhaM yadatikaSTaM tato nityasaMvatayoni kahate haiN| bhIratA saMvegaH / (ta. vA. 6, 24, 5) / 5. saMvegaH saMvRtabakuza--pracchannakArI saMvRtabakuzaH / (ta. saMsArabhIrutvAdilakSaNaH / (ta. bhA. hari. vR. 7-7) / bhA. siddha. vR. 6-46) / 6. saMvego mokssaabhilaassH| (dazavai. ni. hari. va. guptarUpa se kArya kiyA karatA hai use 57; zrA. pra. TI. 53) / 7. hariso saMto saMvego saMvRtabakuza kahate haiN| NAma / (dhava. pu. 8, pR. 86) / 8. saMvega: paramA saMvRtisatya-1. yalloke saMvRtyAnItaM (cA. sA. prItirdhama dharmaphaleSu ca / (ma. pu. 10-157) / 'gIta') vacastatsaMvRtisatyam / yathA pRthivyAdyaneka- 6. janma-jarAmaraNabhayamAnasazArIraduHkhasaMbhArAt / kAraNatve'pi sati pa? jAtaM paGkajam ityaadi| saMsArAdbhIrutvaM saMvego viSayatRTchedI // (ha. pu. (ta. vA. 1, 20, 12) / 2. yalloke saMvRtyAzritaM 34-136) / 10. dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvaparivacastatsaMvRtisatyam / yathA pRthivyAdyanekakAra- vartanarUpAt saMsArAdbhIrutA saMvega: / (ta. zlo. 1-2, Natve'pi sati paGka jAtaM paGkajamityAdi / (dhava. pR.86); saMsArAdbhIrutAbhIkSNaM saMvegaH saddhiyAM mataH / pu. 1, pR. 118) / 3. sAmagrIkRtakAyasya vAcaka- (ta. zlo.6, 24, 7) / 11. saMvejanaM saMvego bhItitvaikadezataH / vacaH saMvRtisatyaM syAt bherIzabdAdikaM vicalanaM vA saMsAraduHkhAjjAti-jarA-maraNasvabhAvAt yathA // (ha. pu. 10-102) / 4. yA sA sarvAnumatyA vAk khyAtA saMvRtisatyavAk / kAraNAntara- nityAzucitvAdicintanAcca sAMsArika sukheSvanabhijatve'pi paMkajamiti vAgyathA // (prAcA. sA. lASastatpravaNapariNAmAda vicalanaM sNvegH| (ta.bhA. 5-32) / 5. yallokasaMvRtyAgataM vacastatsaMvRti-' siddha. vR. 6-23) / 12. zArIra-mAnasAgantuvedanAsatyam / yathA pRthivyAdyanekakAraNatve'pi sati paGka prabhavAd bhavAt / svapnendrajAlasaMkalpAdbhItiH saMvega
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvega] 1135, jaina-lakSaNAvalI [saMvyavahArapratyakSa mucyaye // (upAsakA. 226) / 13. zArIraM mAnasaM 6. ratnatrayAtmaka dharmAnuSThAnaphalabhUtatIrthakarAdyaizvaryaca bahuvikalpaM priyaviprayogApriyasaMyogepsitAlAbhA- prabhAvatejovIrya-jJAna-sukhAdivarNanArUpaM saMvejanIkathA / dijanitaM saMsAraduHkhaM yadatikaSTaM tato nityabhIrutA (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 357) / saMvegaH / (cA. sA. pR. 25) / 14. tayye dharma 1 jJAna, cAritra aura tapa kI bhAvanA se jo zaktidhvastahiMsAprapaJce, deve raag-dvessmohaadimukte| sAdhau rUpa saMpatti pragaTa hotI hai usake nirUpaNa karane ko sarvagranthasandarbhahIne saMvego'sau nizcalo yo'nuraagH|| saMvejanIkathA kahate haiN| 2 prAtmazarIra, parazarIra, (amita. zrA. 2-74) / 15. saMvego mokSAbhi- ihaloka aura paraloka ke bheda se saMvejanIkathA cAra laassH| XXX anye tu saMvega-nirvedayorarthavi- prakAra kI hai| sAta dhAtumaya yaha hamArA zarIra paryAsamAhuH- saMvego bhavavirAgaH, nirvedo mokSa- mala-mUtrAdi kA sthAna hai, ataH apavitra hai, isa sukhAbhilASa iti / (yogazA. svo. viva. 2-15, prakAra kahane para zrotA ko saMvega utpanna hotA hai, pa. 181-82) / 16. dhyAyataH karmavipAkaM saMsA- isIlie ise prAtmazarIrasaMvejanI kathA kahA rAsAratAmapi / yatsyAdviSayavairAgyaM sa saMvega itI- jAtA hai| isI prakAra parazarIrasaMvejanI, ihalokaritaH / / (tri. za. pu. ca. 1, 3, 613) / 17.4 saMvejanI aura paralokasaMvejanI kathAnoM kA bhI xx saMvegaH / bhavabhayamanukampA Xxx // svarUpa samajhanA caahie| 4 puNyaphala ko carcA ko (ana. dha. 2-52) / 18. zArIra-mAnasAgantu- saMvejanIkathA kahate haiN| vedanAprasArAt saMsArAdbhayaM saMvegaH / (ta. vRtti zruta. saMvejanIya rasa-vIriya viuvvaNiDDhI nANa. 1-2); bhavaduHkhAdanizaM bhIrutA saMvegaH kthyte| caraNa-dasaNANa taha iDDhI / uvaissai khalu jahiyaM (ta. vRtti zruta. 6-24) / 16. saMsArAdbhIrutvaM kahAi saMveyaNIi rso|| (dazavai. ni. 200) / sNvegH| (bhAvaprA. TI. 77) / 20. dharma dharmaphale tapa ke sAmarthya se vIrya Rddhi, vikriyA Rddhi, ca paramA prItiH saMvega: / (kAtike. TI. 326) / jJAna Rddhi, cAritraRddhi aura darzanaRddhi prAdurbhUta 21. saMvega: paramotsAho dharma dhargaphale citH| hotI hai; ityAdi kA jo upadeza diyA jAtA hai use sadharmeSvanurAgo vA prItirvA parameSThiSu // (lATIsaM. saMvejanIkathA kA rasa (sAra) samajhanA caahie| 3-76; paMcAdhyA. 2-431) / saMvyavaharaNadoSa - saMvavaharaNaM kiccA padAdumidi 1 saMsAra ke duHkha se jo nirantara bhaya hotA hai, cela-bhAyaNAdINaM / asamikkha [kkhi] ya ja deyaM saMvavaisakA nAma saMvega hai| 2 saMsAra se bhayabhItatA, haraNo havadi doso // (mUlA. 6-48) / prArambha va parigraha meM doSoM ke dekhe jAne se prati sAdhu ko prAhAra dene ke lie vastra va vartana Adi tathA dharma aura dhAmika jana meM bahamAna; ye saMvega ke kA zIghratA se vyavahAra karake vinA dekhe jo diyA lakSaNa haiN| 3 siddhi, devaloka aura uttama kula meM jAtA hai use yadi sAdhu grahaNa karatA hai to vaha utpatti yaha saMvega hai-inake nimitta se saMvega saMvyavaharaNa nAmaka prazanadoSa kA bhAgI hotA hai| hotA hai| 6 mokSa kI abhilASA kA nAma saMvega hai| saMvyavahAra--1. samIcIno vyavahAraH saMvyavahAraH, saMvejanI kathA--1. saMveyaNI puNa kahA NANa- pravRtti-nivRttilakSaNa: saMvyavahAro bhaNyate / (bR. carittaM tava-vIriya iddddhigdaa| (bha. prA. 657) / dravyasaM. TI. 5) / 2. samIcInapravRttirUpo vyavahAraH 2. Aya-parasarIragayA ihaloe ceva taha ya prloe| saMvyavahAraH / (laghIya. abhaya. vR. 3, pR. 11) / esA caumvihA khalu kahA u saMveyaNI hoi|| 1 pravRtti-nivRttirUpa samIcIna vyavahAra ko saMvyava(dazavai. ni 166) / 3. saMvejanI ca saMsArabhaya- hAra kahate haiN| pracayabodhanIm / (padmapu. 106-63) / 4. saMveyaNI saMvyavahAra pratyakSa-dekho sAMvyAvahArika pratyakSa / NAma punnnnphlsNkhaa| XxxuktaM ca-xx saMzaya-1. sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSaX saMveginI dharmaphalaprapaJcA XXX // (dhava. smRtezca saMzayaH / (ta. vA. 1, 6, 8); anekArthApu. 1, pR. 105-6) / 5. saMvejanI prathayituM sukR- nizcitAparyudAsAtmakaH saMzayaH xxx / sthANutAnubhAvam xxx // (ana. pa. 7-88) / puruSAdyanekArthAlambanasannidhAnAdanekArthAtmakaH saMza
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvyavahArapratyakSa] 1136, jaina-lakSaNAvalI saMzayita mithyAtva yH,xxx| sthANu-puruSAnekadharmAnizcitAtmakaH tattvAnavadhAraNAtmakasaMzayajJAnasahacAri prazraddhAnaM saMzayaH / xxx, sthANu-puruSAnekagharmA'paryudA- saMzayitam, na hi saMdihAnasya tattvaviSayaM zraddhAnasAtmaka: saMzayaH / (ta. vA. 1, 15, 6) / 2. sthA- masti idamitthameveti / (bha.prA. vijayo. 56) / NurvA puruSo veti jJAnaM saMzayaH / (siddhivi. vR. 1, 6. sarvajJena virAgeNa jIvAjIvAdibhASitam / tathyaM 3, pR. 24); sthANurvA puruSo vA iti vizeSAnava- na veti saMkalpo dRSTi: sAMzayikI mtaa| (amita. dhAraNaM saMzayaH / (siddhivi. vR. 1, 10, pR. 63) / zrA. 2-7) / 7. xxx yadA punaradRSTeSu sarvajJa3. zuddhAtmatattvAdipratipAdakamAgamajJAnaM kiM vIta- taiva duravadhArA ayameva sarvajJo netara iti, prAgamarAgasarvajJapraNItaM bhaviSyati parasamayapraNItaM veti zaraNatAyAmapi prAgameSu ko vastuyAthAtmyAnusArI saMzayaH / tatra dRSTAntaH sthANurvA puruSo veti / (bR. ko vA neti mithyAtvakarmapAkapAratantryAt saMzayadravyasaM. TI. 42) / 4. anavasthitakoTInAmekatra mabhinivezamAnasya tattvAzraddhAnamudeti, tadA saMzayaparikalpanAm / zukti vA rajataM kiM vetyevaM saMzIti- pratyayopanItattvAtsaMzayamithyAtvamucyate / (bha. prA. lakSaNam // (mokSapaM. 5) / 5. saMzayo nAmAnava- mUlA. 44) / 8. sazayo jainasiddhAnte sUkSme sandehadhAritArthajJAnam / (sUryapra. malaya. va. 2, pR. 5) / lakSaNaH / itthametadathetthaM vA ko vettIti kuhetutaH / / 6. viruddhAnekakoTisparzijJAnaM saMzayaH, yathA sthANurvA (dharmasaM. zrA. 4-38) / 6. samyagdarzana-jJAnapuruSo veti / (nyAyadI. pR. 6) / 7. ekamika- cAritrANi mokSamArgaH kiM bhavenno vA bhavediti viruddhanAnAdharmaprakArakaM jJAnaM hi sNshyH| (saptabhaM. anyatarapakSasya aparigrahaH saMzayamithyAdarzanam / (ta. pR. 6); ekavastuvizeSyakaviruddhanAnAdharmaprakAraka- vRtti zruta. 8-1) / jJAnaM hi saMzayaH / (saptabhaM. pR. 80) / 1 samyagdarzana, jJAna aura cAritra ye mokSa ke mArga 1 sAmAnya dharma kA pratyakSa, vizeSa dharma kA apratyakSa ho sakate haiM yA nahIM, isa prakAra se kisI eka pakSa aura vizeSa kA smaraNa hone para jo aneka padArthoM kA nirNaya na honA; isakA nAma saMzayamithyAtva yA meM calAtmaka jJAna hotA hai use saMzaya kahate haiM / 2 yaha saMzayamithyAdarzana hai| 5 vastusvarUpa kA nizcaya na sthANu hai yA puruSa, isa prakAra kathaMcit sadRzatA ko honA, ise saMzayamithyAtva kahA jAtA hai| prApta do yA adhika padArthoM meM jo vizeSa kA saMzayamithyAdarzana---dekho saMzaya mithyAtva / nizcaya nahIM hotA hai, ise saMzaya kahA jAtA hai| saMzayamithyAdRSTi-dekho saMzaya mithyAtva / saMzayamithyAtva-1. samyagdarzana-jJAna-cAritrANi saMzayavacanIbhASA-1. saMzayamavyaktaM vaktIti kiM mokSamArgaH syAdvA na vetyanyatarapakSAparigrahaH saMzayavacanI, saMzayArtha prakhyApanAnabhivyaktArthA yasmAsaMzayaH / (sa. si. 8-1) / 2. samyagdarzana-jJAna- dvacanAt saMdeharUpAdartho na pratIyate tadvacanaM saMzayacAritrANi mokSamArgaH kiM syAdvA na veti matidvadhaM vacanI bhASetyucyate / (mUlA. vR. 5-119) / saMzayaH / (ta. vA. 8, 1, 28) / 3. savvattha saMdeho 2. saMzayavacanI saMdehabhASA kimidaM balAkA patAkA ceva, Niccho Nasthitti ahiNiveso sNsymicchttN| vaa| (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 225) / (dhava. pu. 8, pa. 20) / 4. saMsaya micchAdiTrI 1jisa bhASA meM vastu kA aspaSTa kathana kiyA NiyamA so hoi jattha sggNtho| Niggayo vA sijjhai jAtA hai tathA jisa saMdigdha vacana se artha kI pratIti kaMbalagahaNeNa sevaDayo / / (bhAvasaM. de. 85) / nahIM hotI hai use saMzayavacanIbhASA kahate haiM / 5. saMzayamithyAtvaM vstusvruupaanvdhaarnnaatmkm| saMzayita mithyAtva-dekho saMzaya mithyAtva / pratya(bha. prA. vijayo. 23); evambhUtazraddhArahitasya ko kSAdipramANaH parijJAtasyApi vastunaH dezAntare kAlAveti kimatra tattvamiti adRSTeSu kapilAdiSu sarvajJa- ntare ca idameva IdRzametra ityavadhArayitumazakyatvena tava duravadhArA, ayameva sarvavinnetara iti Agama- tatsvarUpaprarUpakANAmAptAbhimAninAmapi parasparazaraNatAyAM ko vastuyAthAtmyAnusArI ko vA neti viruddhazAstropadezakatvAt vaMcakatvazaMkayA ca tattvasaMzaya eveti yattatvAzraddhAnaM saMzayapratyayopanItatvAtta- mitthaM bhavati vA navetyubhayAMzAvalambanarUpasaMzayapUrvakasaMzayamithyAtvamityucyate / (bha. prA. vijayo. 44); zraddhAnaM saMzayitamithyAtvam / (go. jI. jI. pr.15)|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMzraya] pratyakSAdi pramANoM ke dvArA yadyapi vastu ko jAna liyA hai, phira bhI anya deza va pragya kAla meM 'yahI hai va isI prakAra kI hai' aisA nirNaya na kara sakane ke kAraNa tathA apane ko prApta mAnane vAle bhI jo usakI prarUpaNA karate haiM unake paraspara viruddha zAstra ke upadeSTA hone se Thage jAne kI prazaMkA se tattva aisA hai yA nahIM hai isa prakAra ubhaya pakSa kA prAlambana karane vAlA saMzayapUrvaka jo zraddhAna hotA hai use saMzayita mithyAtva kahate haiM / saMzraya - parasyAtmArpaNaM saMzrayaH / ( nItivA. 26, 47, pR. 324) / zatru ke bala ko dekhakara jo zrAtmasamarpaNa kiyA jAtA hai, ise saMzraya kahate haiM / saMzleSabandha - 1. jo so saMmilesabaMdho NAma tassa imo Niddeso- jahA kaTu-jadUNaM aNNoSNasaMsilesidANaM baMdho saMbhavadi, so savvo saMsilesabaMdho NAma / ( SaTkhaM. 5, 6, 43 - pu. 14, pR. 41) / 2. jatukaSThAdi saMzleSabandhaH / (ta. vA. 5, 24, 13) / 3. rajju-varata- kaTThAdIhi viNA allIvaNavisese hi viNA jo cikkaNa- zracikkaNadavvANaM cikkaNadavvANaM vA paroppareNa baMdho so saMsilesabaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, pU. 37 ) ; lakkhAe kaTussa jo aNNoSNasaMsileseNa baMdho so saMsilesabaMdho NAma / ( ghava. pu. 14, pU. 41 ) / 1 paraspara saMzleza ko prApta hue lAkha aura kASTha zrAdi meM jo baMdha saMbhava hai use saMzleSabaMdha kahate haiM / 3 rassI, varatrA ( viziSTa rassI) aura lakar3I Adi ke vinA jo cikkaNa zracikkaNa va cikkaNa dravyoM kA paraspara meM baMdha hotA hai use saMzleSabaMdha kahA jAtA hai / saMsakta tapasvI- grAhAra- uvahi-pUyAsu jassa bhAvo u niccasaMsatto | bhAvovahato kuNai a tavovahANaM taTThA II (bRhatka. bhA. 1317) / jisakA pariNAma zrAhAra, upadhi aura pUjA meM sadA sambaddha rahatA hai tathA jo rasagauravAdi bhAva se abhibhUta hokara usI ke lie anazana zrAdi tapa ko kiyA karatA hai use saMsakta tapasvI kahA jAtA hai / saMsakta zramaNa - 1. maMtra - vaidyaka- jyotiSkopajIvI rAjA disevakaH saMsaktaH (cA. sA. pU. 63 ) / la. 143 [ saMsAra 2. saMsakto vaidya maMtrAvanIza sevA dijIvanaH / (prAcA. sA. 6-51) / 3. saMsaktaH saMsargavazAt sthApitAdibhojI / ( vyava. bhA malaya. vR. 3 - 165 ) ; saMsakta iva saMsaktaH, pArzvasthAdikaM tapasvinAM cAsAdya sanni hitadoSaguvA ( ? ) ityartha: / ( vyava. bhA. malaya. vR. 3-208 ) / 1 jo sAdhu maMtra, vaidyaka aura jyotiSa se prAjIvikA karatA huyA rAjA zrAdi kI sevA kiyA karatA hai use saMsakta zramaNa kahA jAtA hai / 3 saMsarga ke vaza jo sthApita zrAdi kA bhojana kiyA karatA hai use saMsakta zramaNa kahate haiM / saMsAra - 1. karmavipAkavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / ( sa. si. 6 - 7) / 2. zrAtmopacitakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / zrAtmamanopacitaM karmASTavidhaM prakRti- sthityanubhAga- pradezaba bhedabhinnam tadvazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAra ityucyate / (ta. vA. 2, 10, 1 ) ; dravyAdinimittA zrAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / (ta. vA. 6, 7, 3; ta. ilo. 6-7 ) / 3. saMsaraNaM saMsAra:, tiryagnara-nArakAmarabhavAnubhUtirUpaH / ( zrAva. ni. hari. vR. 786 va 1251) / 4. tiryagnara-nArakAmarabhavasaMsaraNarUpaH saMsAraH / ( bazavaM. ni. hari. vR. 56) / 5. saMsaranti anena ghAtikarmakalApena catasRSu gatiSviti ghAtikarmakalApaH saMsAraH / ( dhava. pu. 13, pR. 44 ) / 6. grAtmopacitakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / (ta. ilo. 2 - 10 ) / 7. svopAttakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAra: / ( bhraSTasa. 6) 8. dravya kSetra kAla-bhavabhAveSu parivartamAnaH saMsAraH / ( bha. prA. vijayo. 446 ) / 6. saMsArazcatasRSu gatiSu nAnAyonivikalpAsu paribhramaNam / (cA. sA. pR. 76 ) / 10. ekkaM cayadi sarIraM praNNaM giNhedi Nava-NavaM jiivo| puNu puNu SNaM aNNaM giNhadi muMcedi bahubAraM / evaM jaM saMsaraNaM NANAdehesu havadi jIvassa / so saMsAro bhaNNadi miccha kasAyehi juttassa // ( kArtike. 32-33) / 11. granthAnubandhI saMsAra: x x x / (kSatracU. 6 - 17) 12. saMsAraM garbhAdisaMcaraNam XXX / ( siddhivi. TI. 7-8, pU. 462 ) / 13. saMsAro nAnAyoniSu sacaraNam / 1137, jaina-lakSaNAvalI
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAraparIta] 1138, jaina-lakSaNAvalI [saMsRSTa (yogazA. svo. viva. 4-65) / vaha svayaM apanA hI putra ho jAtA hai, ityAdi 1 karma ke udayavaza jo anya anya bhava kI prApti prakAra se saMsAra ke svabhAva kA jo vicAra kiyA hotI hai, ise saMsAra kahA jAtA hai| 3 tiryaJca, jAtA hai use saMsArAnaprekSA kahate haiN| manuSya, nAraka aura deva paryAya kA jo anubhava saMsArAparIta-dekho aparItasaMsAra / saMsArAparItaH hotA hai unameM gamanAgamana hotA hai, isI kA nAma samyaktvAdinA akRtaparimitasaMsAraH / (prajJApa. saMsAra hai| malaya. vR. 247, pR. 364) / saMsAraparIta-dekho parItasaMsAra va sNsaaraapriit| jo samyaktva prAdi ke Azraya se saMsAra ko yastu samyaktvAdinA kRtaparimitasaMsAraH sa saMsAra- mita nahIM kara sakA hai use saMsArAparIta kahA priitH| (prajJApa, malaya. va. 247, pR. 364) / jAtA hai| jisane samyaktvAdi ke prAzraya se saMsAra ko pari- saMsArI jIva -1. je saMsArI jIvA ca ugaipajjAya mita kara diyA hai use saMsAraparIta kahA jAtA hai| pariNayA NiccaM / te pariNAme giNhadi suhAsUhe saMsArAnuprekSA-- 1. tasminnane kayoni-kulakoTi- kammasaMgahaNe // (mAvasaM. de. 4) / 2. anAdikarmabahuzatasahasrasaMkaTe saMsAre paribhraman jIvaH karma- saMtAnasaMzleSAt klezabhAjanam / saMsArI syAt trasayantrapreritaH pitA bhUtvA bhraat| putra: pautrazca bhavati, sthAvarAdyai bhaidairanekadhA / (prAcA. sA. 3-12) / mAtA bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati, 3. kammakalaMkAlINA aladdhasahAvabhAvasabbhAvA / guNasvAmI bhUtvA dAso bhavati, dAso bhUtvA maggaNa-jIvaTThiyajIvA saMsAriNo bhaNiyA // (dravyasvAmyapi bhavati, naTa iva raGge / athavA kiM sva. pra. nayaca. 108) / 4. paMcavidhe'tra saMsAre bahunA ? svayamAtmanaH putro bhavatItyevamAdisaMsAra- jIvaH saMsarati svayam / tasmAdbhavati saMsArI kRtasvabhAvacintanaM saMsArAnuprekSA / (sa. si. 6-7) / karmapracoditaH // (bhAvasaM. vAma. 350) / 2. xxx evametasminnanekayoni-kulakoTibahu- 1 jo cAra gatirUpa paryAya se pariNata hokara sadA zatasahasrasaMkaTe saMsAre paribhraman ayaM jIvaH karma-yaMtra- apane upAjita karma ke anusAra zubha-azubha paripreritaH pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati, NAmoM ko grahaNa kiyA karate haiM unheM saMsArI jIva mAtA bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati / kiM kahate haiN| 3 jo karma-kAlimA se vyApta hokara bahunA ? svayamAtmanaH putro bhavatItyevamAdisaMsAra- apane svAbhAvika bhAva ko nahIM prApta kara sake haiM svabhAvacitanaM sNpaaraanuprekssaa| (ta. vA. 6, 7,3; tathA guNasthAna evaM mArgaNArUpa jIvasthAnoM meM sthita cA. sA. pR. 82-83) / 3. vRttyA jAtigatiSva- haiM unheM saMsArI jIva kahA gayA hai| vAptakaraNo'nantAMgahAraH sadA, prodbhUtipralayo narA- saMsRti-dekho saMsAra / prajJAnAt kAyahetuH syAt mara-mRgAdyAhAryaparyAyavAn / hitvA sAttvikabhAva- karmAgamanamihAtmanAm / pratIke syAtprabandho'yamajAtamita rairbhAvaH svakarmoddhavairjIvo'yaM naTavabhrama- nAdiH saiva saMsRtiH / / (kSatracU. 7-17) / tyAbhinavaH sarvatra lokatraye // (pAcA. sA. 10, prANiyoM ke ajJAnatA ke vaza jo karma kA prAsrava 35) / hotA hai vaha zarIra ke grahaNa kA kAraNa hai| isa 1 aneka yoniyoM aura lAkhoM kulakoTiyoM se kaSTa- prakAra anAdi se jo zarIra kA grahaNa, usake pUrNa saMsAra meM paribhramaNa karatA hA jIva karmarUpa sambandha se karma kA grahaNa tathA usase punaH zarIra yaMtra se prerita hotA humA pitA hokara bhAI, putra kA grahaNa, isa prakAra se jo paramparA calatI hai, aura pautra bhI hotA hai| isI prakAra vaha mAtA isI kA nAma saMsRti hai| hokara bahina, patnI aura putrI bhI hotA hai / vaha saMsRSTa-1. saMsiTTha zAka-kulmASAdisaMsRSTameva / svAmI hokara dAsa aura dAsa hokara svAmI bhI (bha. prA. vijayo. 220) / 2. saMsiTTha vyaMjanahotA hai / isa prakAra se vaha raMgabhUmi meM abhinaya sammizram / (bha. prA. mUlA. 220) / karane vAle naTa ke samAna isa saMsAra meM aneka rUpoM 1 zAka va kulmASa (kulathI) prAdi se mizrita ko dhAraNa karatA hai| adhika kyA kahA jAya ? bhojana ko saMsRSTa kahate haiN| vRttiparisaMkhyAna tapa
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskAra] 1136, jana-lakSaNAvalo [saMsthAna meM isI prakAra ke bhojana prAdi kI pratijJA kI TI. 326) / jAtI hai| 1 vidyamAna va pravidyamAna guNoM ke vacana ke dvArA saMskAra-1. saMskAraH sAMvyavahArikapratyakSa bhedo pragaTa karane ko saMstava kahA jAtA hai / 2 vidyamAna dhAraNA / (pra. ka. mA. 3-3, pR. 334); saMskA- guNoM kA upadhi sahita athavA vinA upadhi ke bhI razca kAlAntarAvismaraNakAraNalakSaNadhAraNArUpaH / / jo kathana kiyA jAtA hai use saMstava kahate haiN| (pra. ka. mA 4-6, pR. 460) / 2. saMskArAd saMstAra, saMstAraka -1. saMstIryate ya: pratipannavAsanAparanAmna: xxx / (siddhivi. TI. 1-8, pauSadhopavAsena darbha-kuza-kambala-vastrAdiH sa saMstApR. 36); jJAnajo jJAnahetuzca sNskaarH| (siddhi- rkH| (zrA. pra. TI. 323) / 2. saMstAraH saMstIvi. TI. 8-26, pR. 566 ud.)| 3. idameva hi saMskArasya lakSaNaM yatkAlAntare'pyavismaraNamiti / vastrAdiH XXXI (ta. bhA. siddha. vR. 7-26) / (laghIya. abhaya. vR. 5, pR. 15) / 1 pauSadhopavAsa ko svIkAra karane vAlA gRhastha 1 sAMvyavahArika pratyakSa kA bhedabhUta jo dhAraNA hai jisa DAbha, kuza, kambala aura vastra prAdi ko usI kA nAma saMskAra hai / kAlAntara meM vismaraNa bichAtA hai use saMstAra yA saMstAraka kahate haiN| na hone dene kA kAraNa yahI saMskAra hai / 2 saMskAra saMsthAna-1. yadudayAdodArikAdizarIrAkRtinirvaaura vAsanA ye samAnArthaka haiN| yaha jJAna se utpanna ttirbhavati tatsaMsthAnanAma / (sa. si. 8-11, ta. hotA humA anya jJAna kA kAraNa bhI hai| vA. 8, 11,8; malA. va. 12-163; bha.prA. saMskAravattva-saMskAravattvaM saMskRtAdilakSaNayukta- mUlA. 3124; go. ka. jI. pra. 33) / 2. saMsthAtvam / (samavA. abhaya. va. 35; propapA. vR. 10, namAkAravizeSaH / (uttarA. cU. pR. 272) / pR. 21; rAyapa. pR. 27) / 3. saMtiSThate saMsthIyate'neneti saMsthitirvA saMsthAnam / vacana kA saMskRta prAdi lakSaNa se yukta honA, (ta. vA. 5, 24, 1); yaddhetukA zarIrAkRtinirvaisakA nAma saMskAravattva hai| yaha 35 vacanAtizayoM tisttsNsthaannaam| (ta. vA. 8, 11, 8 ta. meM se prathama hai| zlo. 8-11) / 4. saMsthitiH saMsthAnam prAkArasaMskRta (saMkhaya)-1. uttarakaraNeNa kayaM jaM vizeSalakSaNam / (prAva. ni. hari. vR. 821, pR. kiMcI saMkhayaM tu nAyavvaM / (uttarA. ni. 182) / 337) / 5. saMsthitiH saMsthAnamA kAravizeSaH, 2. yaduttarakaraNakRtaM tadeva saMskRtaM jJAtavyam / tacceha baddha-saMhateSu saMsthAnavizeSo yasya (uttarA. ni. zA. vR. 182) / yAd bhavati tat saMsthAnanAma / (ta. bhA. hari. vR.8, 1uttara karaNa ke dvArA jo kucha kiyA jAtA hai 12) / 6. prAkRtivizeSa: saMsthAnam / (ana. hari. use saMskRta kahA jAtA hai| ('uttarakaraNa' kA va. pu. 57) / 7. jesi kammakkhaMdhANamudaeNa jAisvarUpa pIche usI zabda meM dekhie) kammodayaparataMteNa sarIrassa saMThANaM kIrade taM sarIrasaMskRtabhASA-saMskRtaM svargiNAM bhASA zabdazAstreSu saMThANaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 53); jassa kammanizcitA / (alaMkAraci. 2-120) / ssa udaeNa samacaurasa-sAdiya-khujja-vAmaNa-huMDadevoM kI bhASA ko, jisakA svarUpa zabdazAstra NaggohaparimaMDalasaMThANaM sarIraM hojja taM sarIra(vyAkaraNa) meM nizcita hai, saMskRta kahA jAtA haiN| saMThANaNAma / (dhava. pu. 13, pR. 364) / 8. zarIsaMstava- 1. bhUtAbhUtaguNodbhAvavacanaM saMstavaH / rAtinirvRttiryato bhavati dehinAm / saMsthAnanAma (sa.si. 7-23; ta. vA. 7, 23, 1) / 2. saMsta- tat SoDhA saMsthAnakAraNArthataH // (ha. pu. 58, vastu sopadhaM nirupadhaM bhUtaguNavacana miti / (ta. bhA. 252) / 6. saMsthitiH saMsthAnam prAkAravizeSaH, 7-18) / 3. saMstavo nAma mAhAtmyasyAdhikya- teSveva badhyamAneSu pudgaleSu saMsthAnavizeSo yasya kathanam / (prA. mI. vasu. vR. 1) / 4. vidyamAnAnAmavidyamAnAnAM mithyAdRSTiguNAnAM vacanena prakaTanaM siddha.va. -12) / 10. saMsthAnaM samacaturasrAdisaMstava ucyate / (ta. vRtti zruta. 7-23; kAnike. lakSaNaM yato bhavati tatsaMsthAnanAma / (samavA. prabhaya.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthAna ] vR. 42) / 11. tathA saMsthAnam zrAkAravizeSasteSveva gRhIta saMghAtita baddheSu zradArikAdiSu pud galeSu saMsthAnavizeSo yasya karmaNa udayAd bhavati tat saMsthAnanAma / (prajJApa. malaya vR. 263, pR. 472 ) / 12. saMsthAnamavayavasannivezavizeSaH / ( mUlA. vR. 12-3) / 13. yatpratyayAt zarIrAkRtiniSpattirbhabati tatsaMsthAnaM nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / jisake udaya se praudArika prAdi zarIroM kA prAkAra nirmita hotA hai use saMsthAna nAmakarma kahate haiM / 2 prAkAravizeSa kA nAma saMsthAna hai / 5 jisa karma ke udaya se vRddha aura saMghAta ko prApta pudgaloM meM prAkAravizeSa hotA hai use saMsthAna nAmakarma kahA jAtA hai| 1140, jaina- lakSaNAvalI saMsthAna nAmakarma - dekho saMsthAna / saMsthAnavicaya- dekho lokavicaya / 1. uDDhamahatiriyaloe viciNAdi sapajjae saMsaMThANe / ettheva gadA zraNupekkhAo ya viciNAdi // ( mUlA. 5- 205 ) / 2. dravya kSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastu / / ( prazamara 246 ) / 3. lokasaMsthAnasvabhAvavicayAya smRtisamanvAhAraH saMsthAnavicayaH / ( sa. si. 8 - 36 ) / 4. lokasaMsthAnasvabhAvAvadhAnaM saMsthAna vicayaH XX X tadavayavAnAM (lokAvayavAnAM ) ca dvIpAdInAM tatsvabhAvAvadhAnaM saMsthAna vicayaH / (ta. vA. 6. 36, 10 ) / 5. tiNAM logANaM saMThANa- pamANAuyAdicitaNaM saMThANavicayaM NAma cautthaM dhammajjhANaM (ghava. pu. 13, pR. 72 ) / 6. saMsthAna bicayaM prAhurlokAkArAnucintanam / tadantarbhUtajIvAditattvAnvIkSaNalakSaNam // ( ma. pu. 21 - 148 ) / 7. supratiSThitamAkAzamAkAze valayatrayam / saMsthAnadhyAnamityAdi saMsthAnavicayaM sthitam // ( ha. pu. 56 - 48 ) / 8. lokasaMsthAnasvabhAvAvaghAnaM saMsthAnavicayaH / (ta. ilo. 6-36) / 6. vetrAsana-jhallarI- mRdaMgasaMsthAno loka iti lokatrayasaMsthAne vicayo'sminniti saMsthAnavicayatA / ( bha. prA. 1708 ) / 10. lokasaMsthAnaparyAyasvabhAvasya vicAraNam / lokAnuyogamArgeNa saM sthAnavicayo bhavet / / (ta. sA. 7 - 43 ) / 11. grahauDDha - tiriyaloe citei sapajjayaM sasaMThANaM / vicayaM saMThANassa ya bhaNiyaM jhANaM samAseNa / ( bhAvasaM. de. 370 ) / 12. saMsthAnAni loka dvIpa samudrAdyA [ saMhanana kRtayaH, (teSAM vicayo nirNayo yatra tat saMsthAnavicayam) / ( zropapA. zrabhaya. vR. 20, pR. 44) / 13. anAdyantasya lokasya sthityutpattivyayAtmanaH / AkRti cintayedyatra saMsthAnavicayaH sa tu // ( tri. za. pu. ca. 2, 3, 477 ) / 14. trilokasaMsthAnasvabhAvavicAraNapraNidhAnaM saMsthAnavitrayaH / (bha. zrI. mUlA. 1708 ) / 15. vicitraM lokasaMsthAnaM padAthainicitaM mahat / cintyate yatra tad dhyAnaM saMsthAnavicayaM smRtam // ( bhAvasaM vAma 642 ) / 16. tricatvAriMzadbhistrizatamadhikaM yasya ghanataH pramANaM rajjUnAM tripavanapuryo valayitaH / kaTIhastordhvasthaprasRtapadapuMsAkRtirasau, sthirazcintyo lokaH satatamiti saMsthAnavicayaH / / ( zrAtmapra. 63 ) / 17. tribhuvana saMsthAnasvarUpavicayAya smRtisamanvAhAro saMsthAnavicayaH / (ta. vRtti zruta - 36) / 1 jisa dharmadhyAna meM bheda va zrAkRti se sahita adholoka, Urdhvaloka va tiryagloka kA vicAra kiyA jAtA hai use saMsthAnavicaya dharmadhyAna kahate haiM / isa dhyAna meM loka kI vividha avasthAzrIM va zrAkRtiyoM ke sAtha anuprekSAtroM kA bhI citana kiyA jAtA hai / 2 dravya, kSetra aura AkAra ke cintana ko saMsthAnavicaya kahA jAtA hai / saMhanana- 1 yadudayAdasthibandhanavizeSo bhavati tatsaMhanananAma / ( sa. si. 8-11; ta. ilo. 8, 11; go. ka. jI. pra. 33) / 2. yadudayAdasthibandhana vizeSastat saMhananam / yasyodayAdasthibandhanavizeSo bhavati tat saMhananam / (ta. vA. 8, 11, 9 ) / 3. prasthisaMcayopamitaH zaktivizeSaH saMhananam / ( zrAva. ni. hari. vR. 821) / 4. prasthAM bandha vizeSaH saMhananam / ( ta. bhA. hari. vR. 8.12 ) / 5. jassa kammassa udaeNa sarIre haDDasaMdhINaM NivphatI hojja tassa kammassa saMghaDaNamidi saNNA / ( ghava. pu. 6, pR. 54 ) ; jassa kammassa udaeNa sarIre haDappattI hoditaM sarIrasaMghaDaNaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 364 / 6. yato bhavati suzliSTama sthisaMdhAnabandhanam / tatsaMhanananAmApi nAmnA SoDhA vibhajyate // (ha. pu. 58 - 254) / 7. yasyodayAdasthisandhibaMdhavizeSo bhavati tatatsaMhananaM nAma / (mUlA. vR. 12 - 164) 8. prasthanAM yatastathAvidhazaktinimittabhUto racanAvizeSo bhavati tat
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMhanana] saMhanananAma / ( samavA. abhaya vU. 42 ) / 6. saMhananam prasthiracanAvizeSaH / zrAha ca mUlaTIkAkAra:saMhananamasthiracanAvizeSa iti / (prajJApa. malaya. vR. 2e3, pR. 470 ) / 10. yadudayAdasthibandhanAbandhana vizeSastat saMhanananAma / (bha. zrI. mUlA. 2124 ) / 19. yadudayAdasthUnAM bandhanavizeSo bhavati tatsaMhananaM nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11 ) / 1 jisake udaya se haDDiyoM kA bandhanavizeSa hotA hai use saMhanana nAmakarma kahate haiM / 3 haDDiyoM ke saMcaya se upamita zaktivizeSa ko saMhanana kahA jAtA hai / 5 jisake udaya se zarIra meM haDDiyoM ko sandhiyoM athavA haDDiyoM kI niSpatti hotI hai vaha saMhanana nAmakarma kahalAtA hai / 8 jisake zrAzraya se haDDiyoM kI viziSTa racanA usa prakAra kI zakti kI nimittabhUta hotI hai usakA nAma saMhanana hai / saMhAryamati--saMhAryA kSepyA parakIyAgamaprakriyAbhirasamaJjasAbhirbuddhiryasyAsau saMhAryamatiH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7 - 18 ) / jisakI buddhi dUsaroM-kapila, kaNAda va sugata prAdikoM kI prasamIcIna zrAgamaprakriyA se vicalita ho sakatI hai use saMhAryamati kahA jAtA hai / saMhitA - askhalitapadoccAraNaM saMhitA, athavA paraH sannikarSaH saMhitA ( zrAva. sU. malaya. vU. pR. 566 ) ; tatrAskhalita padoccAraNaM saMhitA ( zrAva. sU. malaya. vR. pR. 5e1) / skhalana ke vinA jo padoM kA uccAraNa kiyA jAtA hai, ise saMhitA kahate haiN| sUtra kI vyAkhyA saMhitA, pada, padArtha, padavigraha, cAlanA aura pratyavasthAna ke bheda se chaha prakAra kI hai| inameM prathama ukta saMhitA hI hai / sAkalya - 1. sAkalyam anantadharmAtmakatA / ( laghIya. sva. vi. 62, pR. 686 ) / 2. sAkalyaM hi nAma kArakANAM dharmaH / ( nyAyaku. 3, pR. 34 ) ; sakalasyAnantadharmAtmakasya vastuno bhAvaH sAkalyamanantadharmAtmakatA / ( nyAyaku. 63, pR. 690 ) / 1 vastu kI anantadharmAtmakatA kA nAma sAkalya hai / 2 kArakoM ke dharma kA nAma sAkalya hai / ise bhaTTajayanta pramANa mAnatA hai / sAkalyavyApti - 1. sAdhyadharmiNi pratra (anyatra ) sAdhyena sAdhanasya vyAptiH sAkalyena vyAptiH X 1141, jaina-lakSaNAvalI [sAkAratva XX / (siddhivi. TI. 5, 15, pR. 347 ) / 2. sAkalyena -- sakalanAM deza kAlAntaritasAdhyasAdhanavyaktInAM bhAvaH sAkalyaM tena / ( laghIya. prabhaya. vR. 46, pR. 70-71) / 2 deza aura kAla se vyavahita samasta sAdhya-sAdhana vyaktiyoM ke svarUpa se jisa vyApti ko grahaNa kiyA jAtA hai use sAkalyavyApti kahate haiN| sAkAraupayoga-- 1. yo vizeSagrAhakaH sa sAkAraH, sa ca jJAnamucyate / (zrAva. ni. hari. vR. 65) / 2. kamma kattArabhAvo AgAro, teNa zrAgAreNa saha vaTTamANo uvajogo sAgaro tti / ( dhava. pu. 13, pR. 207 ) / 3. zrAyAro kamma kArayaM sayalatthasatyAdo pugha kAUNa buddhigoyara muvaNIyaM, teNa AyAreNa saha vaTTamANaM sAyAraM / ( jayadha. 1, pR. 338 ) / 4. zrAkAro vikalpaH, saha prAkAreNa sAkAraH / XX X ( matAntaram ) tasmAdAkAro liGgam, snigdhamadhurAdi zaGkhazabdAdiSu yatra liGgena grAhyArthAntarabhUtena grAhyekadezena vA sAdhakenopayogaH sa sAkAraH / ( ta. bhA. siddha. vR. 2- 9 ) / 5. vizeSArtha prakAzo yo mano'vadhi-mati zrutaiH / upayoga: sa sAkAro jAyate 'ntarmuhUrtaH // ( paMcasaM zramita. 333, pR. 46 ) / 6. madi suda-hi-maNehi ya saga-sagavisaye visesa - viSNANaM / tomuhuttakAlo uvajogo so du sAyAro || (go. jI. 674) / 7. AkAraM pratiniyato'rtha grahaNapariNAmaH 'AgAze zraviseso' iti vacanAt / saha zrAkAreNa vartata iti sAkAra:, sa cAsAvupayogazca sAkAropayogaH / kimuktaM bhavati ? sacetane acetane vA vastuni upayuMjAna AtmA yadA saparyAyameva vastu paricchinatti tadA sa upayogaH sAkAra ucyate iti / (prajJApa. malaya vU. 312, pR. 526) / 1 jo upayoga vizeSa ko grahaNa kiyA karatA hai use sAkAra kahate haiM / isa sAkAra upayoga ko jJAna kahA jAtA hai / 3 karma-kartRtva kA nAma zrAkAra hai, usa zrAkAra ke sAtha jo upayoga rahatA hai use sAkAra upayoga kahate haiM / 4 zrAkAra kA artha vikalpa hai, usa vikalpa ke sAtha jo upayoga hotA hai use sAkAra upayoga samajhanA cAhie / sAkAratva - 1. sAkAratvaM vicchinnavarNa-padavAkyatvenAkAraprAptatvam / ( sthAnAM. abhaya v.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkAramantrabheda] 1142, jaina-lakSaNAvalI [sAgara 35; praupapA. abhaya. vR. 10, pR. 22) / 2. sA- sAkAMkSAnazana-1. chaTaTThama-dasama-duvAdasehiM mA. kAratvaM vicchinnapada-vAkyatA / (rAyapa. malaya. vR. saddha-mAsakhamaNANi / kaNagegAvaliyAdI tavovihA. pR. 28) / NANi NAhAre // (malA. 5-151) / 2. azana1 vicchinna varNa, pada aura vAkya svarUpa se prAkAra tyAgo'nazanaM sAkAMkSAkAMkSabhedagam / tadAdyamekako prApta honA; isakA nAma sAkAratva hai| yaha dvizyAdiSaNmAsAnazanAntagam // (prAcA. sA. 35 satyavacanAtizayoM meM 32vAM hai| 6-5) / sAkAramantrabheda-1. artha-prakaraNAGgavikAra-bhrU- 1 kanakAvalI aura ekAvalI prAdi tapoM ke vidhAna nikSepAdibhiH parAkUtamupalabhya tadAviSkaraNamasU- svarUpa jo SaSTha, aSTama, dasama aura bArahavIM bhojanayAdinimittaM yattatsAkAramantrabheda iti kathyate / velAmoM arthAt do, tIna, cAra aura pAMca upavAsoM (sa. si. 7-26) / 2. sAkAramantrabhedaH paizUnyaM ke sAtha ardha mAsa aura mAsa paryanta jo bhojana kA guhyamantrabhedazca / (ta. bhA. 7-21) / 3. arthAdi- parityAga kiyA jAtA hai vaha sAkAMkSa anazana ke bhiH paraguhyaprakAzanaM saakaarmntrbhedH| artha-prakara- antargata hai| isa anazana kA utkRSTa kAla chaha NAGgavikAra-bhrUkSepAdibhiH parAkUtamupalabhya tadA- mAsa hai| viSkaraNamasUyAdinimittaM yattatsAkAramantrabhedaH / sAgara-1. dasa koDAkoDIgro pallANaM sAgaraM (ta. vA. 7, 26, 4) / 4. sAkAramantrabhedo'sau havai ekkaM / (paumaca. 20-67) / 2. tad bhruuvikssepaadikenggitH| parAkUtasya buddhavAvirbhAvanaM (pallopamam) dazabhi: koTAkoTibhirguNitaM sAgaroyadasUyayA / / (ha. pu. 58-166) / 5. arthAdibhiH pamam / (ta. bhA. 4-15) / 3. eesiM pallANaM paraguhya prakAzanaM sAkAramantra bhedaH / artha-prakaraNAdi- koDAkoDI havejja dsgunnimaa| taM sAgarovamassa bhiranyAkUtamupalabhyAsUyAdinA tatprakAzanavat / / (ta. u egassa bhave paromANaM / / (jambUdvI. 16, pR. 62; ilo. 7-26) / 6. prAkAraH zarIrAvayavasamavAyinI jyotiSka. 82; jIvasa. 123) / 4. edANaM pallAkriyA'ntargatAkUtasUcikA, tena viziSTenAkAreNa NaM dahappamANAu koddikoddiino| sAgarauvamassa sahAvinAbhUto'bhiprAyaH sa sAkAramantrastasya bheda: puDhaM ekkassa havejja parimANaM // (ti, pa. 1-130) / prakAzanam / (ta. bhA. siddha. ba. 7-21) / 7. artha- 5. dasa-pallakakoDAkoDIto egaM sAgaropamaM / prakaraNAMgavikAra-bhrUkSepAdibhiH parAkUtamupalabhya yadA- (anuyo. cU. pR. 57) / 6. palyopamAnAM khalu viSkaraNamasUyAdinimittaM tatsAkAramaMtrabhedaH / (cA. koTikoTI dazAhatA saagrmekmaahuH| (varAMgaca. sA. pR. 5) / 8. kAryakaraNamaMgavikAraM-bhrukSe- 27-22) / 7. palyopamadazakoTIkoTyAtmakaM pAdikaM pareSAM dRSTvA parAkUtaM parAbhiprAyamupalabhya sAgaram / (prAva. ni. hari. vR. 663, pR. 257) / jJAtvA asUyAdikAraNena tasya parAkUtasya parAbhi- 8. dasakoDAkoDipalidovamehi egaM sAgarovamaM prAyasya anyeSAmane AviSkaraNaM prakaTanaM yat kriyate hodi / vuttaM ca-koTikoTyo dazaiteSAM palyAnAM sa sAkAramantrabheda ityucyate / (ta. vRtti zruta. 7, sAgaropamam / (dhava. pu. 13, pR. 301 ud.)| 26; kAtike. TI. 333-34) / 6. durlakSyamarthaM 6. edesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunnidaa| guhyaM yatpareSAM manasi sthitam / kathaMcidiGgitarjJAtvA taM sAgarovamassa du havejja ekkassa parimANaM / na prakAzya vratAthibhiH // (lATIsaM. 6-27) / (tri. sA. 102) / 10. edesiM pallANaM koDA1 prayojana, prakaraNa, zarIra ke vikAra aura bhRku- koDI havejja dasa guNidaM / taM sAgarovamassa du TiyoM ke vikSepa Adi se dUsare ke abhiprAya ko uvamA ekkassa parimANaM / (jaM. do. pa. 13-41) / jAnakara matsaratA prAdi ke kAraNa use pragaTa kara 11. palyopamadazakoTIkoTayAtmakaM sAgaropamam / denA; ise sAkAramaMtrabheda kahate haiN| 2 pizanatA (prAva. ni. malaya.va. 666); palyopamAnAM dazako aura gopanIya abhiprAya ke pragaTa karane ko koTIkoTyaH sAgaropamam / (prAva. ni. bhA. malaya. sAkAramaMtrabheda kahA jAtA hai| yaha satyANuvrata kA vR. 200, pR. 593) / eka aticAra hai| 1dasa koDAkoDI palyoM kA eka sAgara hotA hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaropama] 1143, jaina-lakSaNAvalI [sAticArachedopasthAna 2 dasa koDAkoDI palyopamoM kA eka sAgaropama sAtavedanIya-dekho sadvedya va sAtAvedanIya / hotA hai| 3, 4,8 dasa koDAkoDI palyoM kA eka sAtAddhA----sAdabaMdhaNapAyoggakAlo sAdaddhA NAma / sAgaropama hotA hai| (ghava. pu. 10, pR. 243) / sAgaropama-dekho sAgara / sAtAvedanIya ke bAMdhane yogya kAla kA nAma sAgAra-1. sAgAro'Nuvrato'tra syAdanagAro mahA- sAtAddhA hai| vrataH // sAgAro rAgabhAvastho vanastho'pi kthNcn| sAtAvedanIya-1. sAdaM suhaM, taM vedAvedi bhuMjA(ha. pu. 58, 136-37) / 2. anAdyavidyAdoSo- vedi tti sAdAvedaNIyaM / (dhava. pu. 6, pR. 35); sthacatuHsaMjJA-jvarAturAH / zazvatsvajJAnavimukhAH sat sukham, sadeva sAtam, xxx sAtaM vedayatIti sAgArA viSayonmukhA: // anAdyavidyAnusyUtagrantha- sAtavedaNIyaM, dukkhapaDikArahedudavvasaMpAdayaM dukkhuppAsaMjJAmapAsitum / apArayantaH sAgArAH prAyo viSaya- yaNakammadavvasattiviNAsayaM ca kammaM sAdAvedaNIyaM mucchitA: / / (saa.dh.2,2-3)| NAma / (dhava. pu. 13, pR. 357) / 2. suhasarUvayaM 1 jo aNuvratoM kA paripAlana karatA hai use sAgAra sAdaM / (go. ka. 14) / 3. sAtaM sukhaM sAMsArikam, kahA jAtA hai| 2 jo anAdikAlIna ajJAnatA ke tadbhojayati vedayati jIvaM sAtavedanIyam / (malA. kAraNa aAhArAdi cAra saMjJAnoM rUpa jvara se vyA- vR. 12-186) / 4. sAtarUpeNa yad vedyate tatsAtakula rahate haiM tathA prAtmajJAna se vimukha hote hue vedanIyam / yasyodayAt zArIraM mAnasaM ca sukhaM vedajo nirantara viSayoM meM zrAsakta rahate haiM va parigraha yate tatsAtavedanIyam / (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. ko nahIM chor3a sakate haiM ve sAgAra kahalAte haiN| 467) / 5. ratimohanIyodayabalena jIvasya sukhakAsAgArika-- agamakaraNAdagAraM tassahajogeNa hoi raNendriyaviSayAnubhavanaM kArayati tatsAtavedanIyam / saagaarii| (bRhatka. 3522) / (go. ka. jI. pra. 25) / pragamoM-gamanAgamana na kara sakane vAle vakSoM-se 1sAta nAma sukha kA hai, jo karma usakA vedana jo kiyA jAtA hai usakA nAma agAra hai, isa karAtA hai use sAtAvedanIya yA sAtavedanIya kahate agAra (gRha) se jisakA sambandha rahatA hai use haiN| 4 jisakA anubhavana sAtasvarUpa se kiyA jAtA sAgArika-- vasati kA svAmI-kahA jAtA hai| hai, arthAta jisake udaya se zArIrika aura mAnasAGgAra bhojana-taM hoi saiMgAlaM jaM pAhArei sika sukha kA vedana hotA hai use sAtavedanIya kahA mucchiyo sNto| (piNDani. 655) / jAtA hai| svAda meM prAsakta hokara jisa bhojana kI prazaMsA sAticAra chedopasthAna-dekho chedopasthApana / 1. karatA hayA usakA upabhoga karatA hai vaha sAkAra, chedopasthAnameva chedopasthApyama, pUrvaparyAyacchede sati nAmaka grAsaiSaNA doSa se dUSita hotA hai| uttaraparyAye upasthApanaM bhAve yato vidhAnAt / sAcIsaMsthAna-dekho sAdisaMsthAna / tadapi dvighA sAticAra-niraticArabhedena xxx sAta gaurava...1. nikAmabhojane nikAmazayanAdau sAticAraM tu bhagnamUlaguNasya punarvatAropaNAt chedopavA AsaktiH sAtagauravam / (bha. prA. vijayo. sthApyam / (ta. bhA. siddha. va. 6-18) / 2. sAti613) / 2. sAtagAravaM bhojana-pAnAdisamutpanna- cAraM (chedopasthApanaM) yanmUla guNaghAtinaH punarvatosaukhyalIlAmadaH / (bhAvaprA. TI. 157) / ccAraNam / uktaM ca-XXX mUlaguNaghAiNo 1 bhojana athavA zayana prAdi meM atizaya prAsakti sAiyAramubhayaM xxx // (prAva. ni. malaya. va. kA nAma sAtagaurava hai| 114) / sAtavazArtamaraNa--zArIre mAnase vA sukhe upa- 1 jisa cAritra meM pUrva paryAya ko chedakara mahAvratoM yuktasya maraNaM sAtavazArtamaraNam / (bha. prA. vijayo. meM sthApanA kI jAtI hai use chedopasthAna yA 25) / chedopasthApya cAritra kahate haiM / vaha sAticAra aura zArIrika athavA mAnasika sukha meM upayoga lagAne niraticAra ke bheda se do prakAra kA hai| jisakA vAle ke maraNa ko sAtavazArtamaraNa kahate haiN| mUlaguNa bhaMga humA hai usake vrata kA jo punaH prAro
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtiprayoga (mAyAbheda ) ] paNa kiyA jAtA hai use sAticAra chedopasthAna yA chedopasthApya kahA jAtA hai / sAtiprayoga ( mAyAbheda ) - prartheSu visaMvAdaH svahastanikSiptadravyApaharaNaM dUSaNaM prazaMsA vA sAtiprayogaH / (bha. prA. vijayo. 25, pU. 60 ) / prathoM ke viSaya meM visaMvAda karanA, apane hAthoM meM rakhe gae dravya kA apaharaNa karanA, doSAropaNa karanA athavA prazaMsA karanA; ise sAtiprayoga kahA jAtA hai / yaha mAyA ke pAMca bhedoM meM tIsarA hai / sAtizaya mithyAdRSTi - samyaktvotpattI anAdimithyAdRSTiH sAdimithyAdRSTirvA jIvaH kazcit kSayopazama- vizuddhi - dezanA prAyogyalabdhIH prApya pratisamayamanantaguNavRddhyA varSamAnavizuddhipariNAmaH san yadA prathamopazamasamyaktvAbhimukhaH karaNalabdhi prAptaH tadA sa sAtizayamithyAdRSTi: XX X 1 (go. jI. ma.pra. 66 ) / samyaktva ko utpanna karate samaya cAhe pranAdi mithyAdRSTi ho aura cAhe sAdimithyAdRSTi ho koI jIva kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoM ko prApta karake pratisamaya anantaguNI vizuddhi se bar3hate hue pariNAmoM se yukta hotA huprA jaba prathamopazama samyaktva ke abhimukha hokara karaNalabdhi ko prApta hotA hai taba vaha sAtizaya mithyAdRSTi kahalAtA hai / sAttvikadAtA 1 svalpavitto'pi yo datte bhaktibhAravazIkRtaH / svADyAzcaryakaraM dAnaM sAttvikaM taM pracakSate // ( zramita. zrA 6-6 ) / 2. zrAtitheyaM hitaM yatra yatra pAtraparIkSaNam / guNAH zraddhAdayo yatra taddAnaM sAttvikaM viduH // (sA. gha. svo TI. 5, 47 ud) / 1 dhana ke alpa hone para bhI jo dAtA zratizaya bhakti ke vaza hokara svAdiSTa va zrAzcaryajanaka dAna ko detA hai use sAttvikadAtA kahA jAtA hai / sAdinityaparyAyArthikanaya kammakhAdupatto ( dra. sva. duppaNI ' ) zraviNAsI jo hu kAraNAbhAve / idamevamuccaraMto bhaNNai so sAiNiccaNo || ( la. nayaca. 28; dravyasva. pra. nayaca. 200 ) / jo siddha paryAya karmakSaya se utpanna hone ke kAraNa sAdi hokara bhI vinAza ke kAraNoM ke abhAva meM zravinAzI hai - zAzvatika hai- use viSaya karane [sAdisaMsthAna vAle naya ko sAdi-nityaparyAyArthika naya kahate haiM / sAdi vitrasAbandha se taM baMdhaNapariNAmaM pappa se bhANaM vA mehANaM vA saMjjhANaM vA vijjUNaM vA ukkANaM vA kaNayANaM vA disAdAhANaM vA ghUmakedUNaM vA iMdAuhANaM vA se khettaM pappa kAlaM pappa uDuM pappa zrayaNaM pappa poggalaM pappa je cAmaNNe evamAdiyA aMgamalappahuDINi baMdhaNapariNAmeNa pariNamaMti so savva sAdiya vissA baMdho NAma / ( SaTkhaM. 5, 6, 37 - dhava. pu. 14, pR. 34 ) / bandhana pariNAma ko prApta hokara jo praznoM, meghoM, sandhyAoM, bijaliyoM, ulkAnoM, jyotipiNDoM, dizAdAhoM, dhUmaketunoM prathavA indrAyudhoM kA deza, kAla, Rtu, zrayana aura pudgala ko prApta hokara bandha hotA hai tathA aura bhI jo aMgamala prAdi bandhana pariNAma se pariNata hote haiM; yaha saba sAdivisAbandha kA lakSaNa hai / sAdizarIrabandha - sarIrI NAma jIvo, tassa jo baMgho orAliyAdisarIrehi so sarIribaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 45 ) / zarIradhArI (jIva ) kA jo zradArika zrAdi zarIroM ke sAtha bandha hotA hai use sAdizarIribandha kahA jAtA hai sAdi saparyavasita zrutajJAna - XXX icceyaM duvAla saMgaM gaNipiDagaM bucchittinayaTThAe sAiaM sapajjavasi / ( nandI. sU. 42, pR. 165 ) / vyucchitti naya - paryAyArthika naya- ko apekSA dvAdazAMgasvarUpa gaNipiTaka sAdi saparyavasita (sAdisAnta) hai / sAdisaMsthAna -- dekho svAtisaMsthAna / 1. sAdinAmasvarUpaM tu nAbheradhaH sarvAvayavAH samacaturasralakSa 1144, jaina- lakSaNAvalI visaMvAdinaH uparitanabhAgAH punarnAgho'nurUpA iti (siddha. vR. 'upari tu tadanurUpA:') / sAdIti zAlmalItarumAcakSate pravacanavedinaH, tasya hi skandho drAdhIyAnupari tu na (siddha. vR. 'paritanA na' ) tadanurUpA vizAlateti / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 8 - 12 ) / 2. prAdirihotsedhAkhyo nAbheradhastano dehabhAgo gRhyate, tataH saha zrAdinA nAbheradhastanabhAgena yathoktapramANalakSaNena vartate iti sAdi, yadyapi sarva zarIramAdinA saha vartate tathApi sAditvavizeSaNAnyathAnupapattyA viziSTa eva pramANalakSaNopapanna
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhaka] 1145, jaina-lakSaNAvalI [sAdhana grAdiriha labhyate, tata uktaM yathoktapramANa lakSaNe- zodhanam / yo jIvitAnte sotsAhaH sAdhayatyeSa neti / idamuktaM bhavati ---yatsaMsthAnaM nAbheradhaH pramA- sAdhaka: / / (dharmasaM. zrA. 10-1) / Nopapannamaparica hInaM ttsaadiiti| aparetU sAcIti 1jo dezasaMyamI zrAvaka prAtmadhyAna meM tatpara paThanti, tatra sAcI pravacanavedina: zAlmalItarumA- rahatA huA samAdhimaraNa ko siddha karatA hai use cakSate, tataH sAcIva yatsaMsthAnaM tatsAcisaMsthAnam, sAdhaka kahA jAtA hai| jyotiSa va mantrAdi rUpa yathA zAlmalItaroH skandhaH kANDamatipUSThamaparitanA lokopakAraka zAstroM ke jJAtA ko bhI sAdhaka kahA tadanurUpA na mahAvizAlatA, tadvadasyApi saMsthAna- jAtA hai / syAdhobhAgaH paripUrNo bhavatyUparitanabhAgastu neti / / sAdhakatama-yabhAve hi pramiterbhAvavattA yadabhAve (prajJApa. malaya. va. 268, pR. 412) / cA'bhAvavattA tattatra sAdhakatamam / bhAvAbhAvayo1 nAbhi ke nIce ke saba avayava, samacaturastra- stadvattA sAdhakatamatvam ityabhidhAnAt / (nyAyaku. saMsthAna ke samAna visaMvAda se rahita hote haiM, parantu 3, pR, 26); yad yatrotpannamavyavadhAnena phalamutpAda ga jo adhastana bhAgoM ke anarUpa nahIM yati tadeva tatra sAdhakatamam, yathA apavarakAntarvatihote haiM, yaha sAdisaMsthAna kA svarUpa hai / pravacana ke padArthaprakAze pradIpaH / (nyAyaku. 3, pR. 30) / jJAtA vidvAn 'sAdi' kA artha zAlmalivRkSa batalAte jisake sadbhAva meM pramiti (prAdi) kA sadbhAva haiM / usakA skandha atizaya dIrgha hotA hai, parantu aura jisake prabhAva meM usakA prabhAva pAyA jAtA Upara kI vizAlatA usakI tadanurUpa nahIM hotI hai| hai vaha usake prati sAdhakatama hotA hai| jo vahAM 2 'pAdi' se yahAM zarIra kA utsedha nAmaka pradha- utpanna hokara vyavadhAna ke vinA phala ko utpanna stanabhAga grahaNa kiyA jAtA hai, prAdi ke sAtha-- karatA hai use vahA~ sAdhakatama mAnA jAtA hai| jaise nAbhi kA adhastana bhAga yathokta pramANa meM rahatA graha ke bhItara sthita padArthoM ke prakAzita karane meM hai, isase vaha sAdi hai| abhiprAya yaha hai ki jisa dIpaka sAdhakatama hai| sAdhakatama yaha karaNa kA saMsthAna meM nAbhi ke nIce kA bhAga yogya pramANa me lakSaNa hai| rahatA hai, aura Upara kA bhAga hIna rahatA hai use sAdhana- 1. sAdhanamutpattinimittam / (sa. si. sAdisaMsthAna kahA jAtA hai| dUsare kitane hI 1-7) / 2. sAdhanaM kAraNam / (ta. vA. 1-7) / prAcArya 'sAdi' ke sthAna meM 'sAci' par3hate haiM va 3. sAdhanaM prakRtAbhAve'nupapannam xxx / usakA artha zAlmalI vRkSa karate haiM . (nyAyavi. 2-66; pramANasaM. 21) / 4. sAdhanaM sAdhaka-1. sAdhakaH svayuk xxx (sA. gha. sAdhyAvinAbhAviniyamanizcayakalakSaNam / (pramANa1-20); samAdhimaraNaM sAghayatIti saadhkH| kiM- pa. pa. 70) / 5. upayogAntareNAntahitAnAM darzaviziSTa: ? 'svayuka' svasminnAtmani yuka samAdhirya- nAdipariNAmAnAM niSpAdanaM sAdhanam // (bha. mA. syAsau niSpannadezasaMyama praatmdhyaanttprH| (sA. vijayo. 2) / 6. kena iti kAraNaprakAzanaM sAdhagha. svo. TI. 1-20); sAghako jyotiSa-mantravA- nm| (nyAyaku. 76, pR. 802) / 7. sAdhanaM dAdilokopakArakazAstrajJaH / (sA. gha. svo. TI. sAdhyAvinAbhAvaniyamalakSaNam / (pramANani. pR. 2-51); dehAhArehitatyAgAt dhyAnazuddhayAtma- 36) / 8. Xxx bhavet sAdhanam, tvante'nnehazodhanam / yo jIvitAnte samprItaH sAdhayatyeSa sAgha- tanujjhanAdvizadayA dhyAtyAtmanaH zodhanam / / (sA. gha. kaH / / (sA. gha. 8-1) / 2. jJAnAnandamayAtmAnaM 1-16) / 6. sAdhanaM upayogAntareNAntahitAnAM sAghayatyeSa sAdhakaH / zritApavAdaliGgena rAgAdi- niSpAdanam / (bha. prA. mUlA. 2) / 10. nizcitakSayataH svayuk / / (dharmasaM. zrA. 5-8); so'nte sAdhyAnyathAnupapattikaM sAdhanam / yasya sAdhyAbhAvAsaMnyAsamAdAya svAtmAnaM zodhayedyadi / tadA sAdhana- sambhavaniyamarUpA vyAptyavinAbhAvAdyaparaparyAyA sAmApannaH sAdhakaH zrAvako bhaveta // (dharmasaM. zrA. dhyAnyathAnapapattistakhyeina pramANena nirNItA tata 8-81); bhuktyaGgahAparityAgAd dhyAnazaktyAtma sAdhanamityarthaH / (nyAyadI. pR. 66) / 11. sAdhanaM la. 144
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhana] 1146, jaina-lakSaNAvalI [sAdhAraNa jIva cotpattikAraNam / (ta. vRtti zruta. 1-7) / lekara sthita honA, yaha sAdhAraNa kAyakleza kaha1 vivakSita padArtha kI utpatti kA jo nimitta hai lAtA hai| use sAdhana kahate haiM (yaha jIvAdi tattvoM ke jAnane sAdhAraNa (bhojana va vasatidoSa)-1. kASTha. ke upAyabhUta nirdezAdi meM se eka hai|) 3 jo cela-kaNTaka-prAvaraNAdyAkarSaNaM kurvatA puroyAyinopaprakRta (sAdhya) ke abhAva meM anupapanna hai-sambhava darzitA vasatiH saadhaarnnshbdenocyte| (bha. prA. nahIM hai..-use sAdhana kahA jAtA hai| yaha hetu yA vijayo. va malA. 230) / 2. yaddatiM saMbhramAdvastrAliga kA nAmAntara hai| 4 jisakA niyama se sAdhya dyAkRSyAnnAdi dIyate / asamIkSya tadAdAnaM doSaH ke sAtha avinAbhAva rahatA hai usakA nAma sAdhana sAdhAraNo'zane // (ana. dha.5-33); saMbhramAharaNaM hai / 5 upayogAntara se vyavahita darzanAdi pariNAmoM kRtvA''dAtuM pAtrAdivastunaH / asamokSyeva yad deyaM doSa ke-darzana, jJAna, cAritra aura tapa ke---niSpAdana sAdhAraNaH sa tu ||(an.dh. svo. TI. 5, 33 ud.)| ko sAdhana kahA jAtA hai| yaha prArAdhanA ke lakSaNa 1 lakar3I, vastra, kAMTe aura prAcchAdaka upakaraNa kA eka aMza hai| 8 anta meM-maraNa ke samaya- ityAdi ke khIMcane vAle purogAmI puruSa ke dvArA pAhAra, zarIra kI ceSTA aura zarIra ke tyAgapUrvaka upazita vasati sAdhAraNadoSa se dUSita hotI hai| dhyAna se prAtmA ko zuddha karanA, ise sAdhana kahate 2 zIghratAvaza vastra prAdi ko khIMcate hue jo haiN| yaha tIna prakAra ke zrAvakoM meM antima sAdhaka AhAra diyA jAtA hai usake raNa karane para mAdha zrAvaka ke anuSThAna ke antargata hai| bhojanaviSayaka sAdhAraNa doSa kA bhAgI hotA hai| sArdhAmaka-dekho smbhog| sAmikA: samAna- sAdhAraNa jIva-1. sAhAraNamAhAro sAhAraNa- . dharmiNo dvAdazavidhasambhogavantazca / (yogazA. svo. mANa-pANagahaNaM ca / sAhAraNajIvANaM sAhAraNaviva. 4-60) / lakkhaNaM bhaNiyaM (AcArA. ni. 'eyaM') / (SaTkhaM. samAna dharmavAloM aura bAraha prakAra ke sambhoga 5, 6, 122--dhava. pu. 14, pR. 226; prAcArA. vAloM ko sArmika kahA jAtA hai| sambhoga se ni. 136, pR. 53) / 2. sAdhAraNaM sAmAnyaM zarIraM yahA~ ekatra bhojanAdiviSayaka usa vyavahAra ko yeSAM te sAdhAraNazarIrAH / (dhava. pu. 1, pR. 266); grahaNa kiyA gayA hai jo samAna samAcArI vAle jeNa jIveNa egasarIraTThiyabahUhi jIvehi saha kammasAdhanoM ke madhya humA karatA hai| phalamaNubhaveyavvamidi kammamavajjidaM so sAhAraNasAdharmya-sAdharmya nAma sAdhyAdhikaraNavRttitvena sriiro| (dhava. pu. 3, pR. 333) 3. jatthekka marai nizcitatvam / (saptabhaM. pR. 53) / jIvo tattha du maraNaM have aNaMtANaM / bakkamai jattha sAdhya ke prAdhAra meM nizcita rUpa se rahanA, isakA ekko vakkamaNaM tattha NaMtANaM // (go. jo. 192) / nAma sAdharmya hai| 4. sAhAraNANi jesi AhArussAsa-kAya-pAUNi / nta..- sAdhya-sAdhanayoAptiryatra ni. te sAhAraNajIvANatANaM tappamANANaM // (kAtike. zcIyate tarAm / sAdharyeNa sa dRSTAntaH sambandha- 126) / 5. sAdhAraNaH sa yasyAGgamaparaiH bahubhiH smrnnaanmtH|| (nyAyAva. 18) / samam // ekatra mriyamANe ye mriyante dehino'khisambandha ke smaraNapUrvaka jahAM sAdhyA aura sAdhana kI lAH / jAyante jAyamAne te lakSyAH sAdhAraNAH budhaiH / vyApti nizcita ho use sAdharmya dRSTAnta kahate haiN| (paMcasaM. amita. 1-105 va 107) / 6. yeSAjaise-dhUma ke dvArA agni ke siddha karane meM rasoI- manantajIvAnAM sAdhAraNanAmakarmodayavazavartinAm ghara kA dRSTAnta : utpanna prathamasamaye pAhAraparyAptiH tatkAryam AhArasAdhAraNa (kAyakleza)-1. sAdhAraNaM pramRSTa- vargaNAyAtapudagalaskandhakhala-rasabhAgapariNamanaM ca stambhAdikamupAzritya sthAnam / (bha. prA. vijayo. sAdhAraNaM samakAla ca, tathA zarIraparyAptiH tatkAryam 223) / 2. sAdhAraNaM pramRSTaM stambhAdikamavaSTa bhya AhAravargaNAyAtapudgalaskandhasya zarIrAkArapariNasthAnaM udbhasyAvasthAnam / (bha. prA. mUlA. 223) / manaM ca, tathA indriyaparyAptiH tatkArya sparzanendriyA1 pramaSTa (pramAjita) stambha prAdi kA prAzraya kArapariNamana ca, tathA prAna-pAnaparyAptiH batkAryam ATS
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNanAmakarma] 1147, jaina-lakSaNAvalI [sAdhu ucchvAsa-nizvAsagrahaNaM ca sAdhAraNa sadazarUpaM sama- 8-12) / 6. jassa kammassudaeNa egasarIrA kAlaM ca bhavati te saadhaarnnjiivaaH| (go. jI. ma. hodUNa aNaMtA jIvA acchaMti taM kammaM sAhAraNapra. va jI. pra. 162) / sriirN| (dhava. pR. 13, pR. 365) / 7. yato bahvA 1, jina jIvoM kA prAhAra--zarIra prAyogya puda- tmasAdhAraNopabhogazarIratA tatsAdhAraNazarIranAma / galoM kA grahaNa-aura ucchavAsa-niHzvAsa samAna (ta. zlo. 8-11) / 8. yadudayavazAtpunaranantAnAM hotA hai ve sAdhAraNa jIva kahalAte haiN| yaha sAdhAraNa jIvAnAmekaM zarIraM bhavati tatsAdhAraNanAma / vanaspatikAyika jIvoM kA sAmAnya lakSaNa hai| (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 474) / sAdhAraNanAma---dekho sAdhAraNazarIra naamkrm| 1 jisa karma ke udaya se bahata jIvoM ke upabhoga ke sAdhAraNa zarIra-1. gaDhasira-saMdhi-pavvaM sama- heturUpa se sAdhAraNa zarIra hotA hai use sAdhAraNa bhaMgamahIruhaM (jIvasa. 'mahIrayaM') ca chinnnnruhN| yA sAdhAraNazarIra nAmakarma kahA jAtA hai| 2 jo sAhAraNaM sarIraM xxx // (mUlA. 5-16; karma aneka jIvoM ke lie sAdhAraNa zarIra ko jIvasa. 37; go. jI. 186) / 2. bahUNaM jIvANaM nirmita karatA hai use sAdhAraNa zarIra kahate haiN| jamegazarIraM taM sAhAraNasarIraM NAma / (dhava. pu. sAdhu-1. vAvAravippamukkA cauvvihArAhaNA14, pR. 225) / 3. gUDhasaMdhi-zirA-parva-samabhaMga- syaarttaa| NiggaMthA NimmohA sAhU ederisA hoti / / mahIruhaM / sAdhAraNaM vapuzchinnarohi xxx // (ni. sA. 75) / 2. mahagArasamA buddhA je bhavaMti (paMcasaM. amita. 1-106) / 4. tallakSaNaM yathA annissiyaa| nANApiMDarayA daMtA teNa vaccaMti bhane samabhAgaH prajAyate / tAvatsAdhAraNaM jJeyaM x sAhaNo / / (dazavai. sU. 1-5, pR. 72) / 3. thirxx|| (lATIsaM. 2-106) / dhariyasIlamAlA vavagayarAyA jasohapaDahatthA / 1 jisa jIvazarIraye sirAya, sandhiyAM aura pora bahaviNayabhUsiyaMgA suhAI sAha payacchaMtu // (ti. pragaTa nahIM hue haiN| jisake tor3ane para bhaMga samAna pa. 1-5) / 4. viSayasukhanirabhilASaH prazamaguNahotA hai tathA chede jAne para bhI jo prarohita hotA gaNAbhyalaMkRtaH saadhuH| dyotayati yathA sarvANyAdityaH hai use sAdhAraNa zarIra kahA jAtA hai| 2 bahuta sarvatejAMsi / / (prazamara. 242) / 5- cirapravajitaH jIvoM kA jo eka hI zarIra hotA hai use sAdhAraNa sAdhuH / (sa. si. 6-24; ta. zlo. 6-24) / zarIra kahate haiN| 6. bArasaviheNa juttA taveNa sAhenti je u nivvAsAdhAraNazarIra nAmakarma- 1. bahUnAmAtmanAmupa- NaM / te sAhu tujjha vacchaya sAhantu dusAhayaM kajjaM // bhogahetutvena sAdhAraNa zarIraM yato bhavati tatsAdhA- (paumaca. 86-22) / 7. tahA pasaMta-gabhIrAsayA raNazarIranAma / (sa. si. 8-11; malA. va. 12, sAvajjajogavirayA paMcavihAyArajANagA parovayAra195; bha. pA. malA. 2015; go. ka. jI. pra. nirayA paumAinirdasaNA jhANajjhayaNasaMgayA visujjha33) / 2. anekajIvasAdhAraNazarIranirvartakaM mANabhAvA sAhU sa gN| (paMcasU. pR. 13) / 8. mA. sAdhAraNazarIranAma / (ta. bhA. 8-12) / 3. yato nApamAnayostulyastathA yaH sukha-duHkhayoH / tRNabahvAtmasAdhAraNopabhogazarIraM tatsAdhAraNazarIra. kAMcanayozcaiSa sAdhuH pAtraM prazasyate // (padmapu. 14, nAma / bahUnAmAtmanAmupabhogahetutvena sAdhAraNaM 57) / 6. cirapravajitaH sAdhuH / cirakAlabhAvitazarIraM yato bhavati satsAdhAraNazarIranAma / (ta. pravrajyAguNaH sAdhurityAmnAyate / (ta. vA. 6, 24, vA. 8, 11, 20) / 4. sAdhAraNanAma yadudayAd 11) / 10. abhilaSitamarthaM sAdhayatIti sAdhuH / bahavo jIvA ekaM zarIraM nivartayanti / (zrA. pra. (prAva. ni. hari. bR. 1000 utthaanikaa)| 11. TI. 23) / 5. anantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM sA- cArittajupro sAhU xxx / (paMcAza. 466) / ghAraNaM kizalaya-nigoda-thohari-vajri (siddha. vR. 12. anantajJAnAdizuddhAtmasvarUpaM sAdhayantIti'nigodavana') prabhRti, yathaikajIvasya paribhogastathA- sAdhavaH / paJcamahAvratadharAstriguptiguptAH aSTAdaza. 'nekasyApi tadabhinnaM sadyasya karmaNa udayAnnirvaya'te zIlasahasradharAzcaturazItizatasahasraguNadharAzca sAdhatatsAdhAraNazarIranAma / (ta. bhA. hari. va siddha. va. vH| soha-gaya-vasaha-miya-pasu-mAruda-sUruvahi-maMdariMdu
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAthu] 1148, jaina-lakSaNAvalo [sAdhya mnnii| khidi-uragaMbarasarisA paramapavimaggayA bhojana meM santuSTa rahate haiM unheM sAdhu kahA jAtA sAhU // (ghava. pu. 1, pR. 51); aNataNANa-dasaNa- hai| 5 jo dIrgha kAla se pravajita (dIkSita) ho vIriya-viraha-khaiyasammattAdINaM sAhayA sAhU nnaam| use sAdhu kahate haiN| 7 jo atizaya zAnta, gambhIra, (dhava. pu.8, pR. 87) / 13. jJAna-darzana-cAritra- sAvadha yoga se virata, pAMca prakAra ke prAcAra ke lakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhirmokSaM sAdhayantIti jJAtA, paropakAra meM virata, dhyAna-adhyayana meM sAghavaH / (ta. bhA. siddha. va. 6-23) / 14. sAdha- tatpara aura uttarottara vizuddhi ko prApta hone vAle yanti ratnatrayamiti sAdhavaH / (bha. prA. vijayo. bhAvoM se yukta hote haiM unheM sAdhu mAnA jAtA hai / 46) / 15. umgatavataviyagatto tiyAlajoeNa 12 jo ananta jJAna-darzanAdirUpa prAtmA ke svarUpa gamiya-graha rtto| sAhiyamokkhassa paho jhAmo so ko siddha karate hue pAMca mahAvratoM ke dhAraka, tIna sAhuparameTThI / / (bhAvasaM. de 376) / 16. cira- gastiyoM se rakSita, aThAraha hajAra zIloM ke dhAraka kAlabhAvitapravrajyAguNaH sAdhuH / (cA. sA. pR. 66) / aura caurAsI lAkha guNoM se sampanna hote haiM unheM 17. kaSAyasenAM pratibandhitI ye nihatya dhIrAH zama- sAdhu samajhanA caahie| shiil-shstrH| siddhi vibAdhAM laghu sAdhayante te sAdhuvarNajanana-sAdhumAhAtmyaprakAzanaM sAdhuvarNasAdhavo me vitarantu siddhim / / (amita. zrA. 1, jananam / (bha. prA. vijayo. va bhUlA. 47) / 5) / 18. tyaktabAhyAbhyantaragrantho ni:kaSAyo sAdha ke mAhAtmya ke pragaTa karane ko sAdhuvarNajanana jitendriyaH / parISahasahaH sAdhurjAtarUpadharo mataH // kahA jAtA hai| (dharmapa. 18-76) / 16. dasaNa-NANasamaggaM maggaM sAdhusamAdhi-dekho 'sAdhu' va 'samAdhi' / mokkhassa jo hu cArittaM / sAdhayadi NiccasuddhaM 1. sAhUNaM samAhisaMghAraNadAe-dasaNa-NANa-carisAhU sa muNI Namo tassa / / (dravyasaM. 54) / tesu sammamavaTThANaM samAhI NAma, samma sAhaNaM dhAraNaM 20. abhyantaranizcaya caturvidhArAdhanAbalena ca saMdhAraNaM, (sAhUNaM) samAhIe saMdhAraNaM (sAhu) bAhyAbhyantaramokSamArgadvitIyanAmAbhidheyena kRtvA samAhisaMdhAraNaM / (dhava. pu. 8, pR. 88) / 2. yaH kartA vItarAgacAritrAvinAbhUtaM svazuddhAtmAnaM bhaannddaagaarhutaashopshmnvjjaatvighnmnupdy| saMsAdhayati bhAvayati sa sAdhurbhavati / (bR. dravyasaM. TI. dhAraNaM hi tapasaH sAdhUnAM syAt samAdhiriha / / (ha. 54) / 21. sarvadvandvavinirmukto vyAkhyAnAdiSu pu. 34-136) / 3. bhANDAgArAgnisaMzAntisamaM karmasu / virakto maunavAn dhyAnI sAdhurityabhi- munigaNasya yat / tapaHsaMrakSaNaM sAghusamAdhiH sa ghIyate // (nItisA. 17) / 22. ciradIkSita: udIritaH // (ta. zlo. 6, 24, 10) / saadhuH| (ta. vRtti zruta. 6-24; kAtike. TI. 1 darzana, jJAna aura cAritra meM bhalI bhAMti ava456) / 23. darzana-jJAna-cAritratrikaM bhedetarAtma- sthita hone kA nAma samAdhi hai, sAdhuoM kI samAdhi kam / yathAvatsAdhayan sAdhurekAntapadamAzritaH // ko sAdhusamAdhi kahA jAtA hai| (dharmasaM. zrA. 10-118) / 24. mArga mokSasya sAdhya-1. sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaMxxxi cAritraM sadRgjJaptipurassaram / sAdhayatyAtmasiddhayarthaM (pramANasaM. 20; nyAyavi. 172) / 2. avyutpattisAdhuranvarthasaMjJakaH // (lATosaM. 4-186; paMcAdhyA. saMzaya-viparyAsavizaSTo'rthaH sAdhyaH / (pramANasaM. 2-667) / svo. viva. 20) / 3. sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddha1 jo bAhya vyApAra se rahita hokara cAra prakAra manumeyam / (siddhivi. vR. 3-3, pR. 177) / kI pArASanA kA nirantara pArAdhana karate haiM tathA 4. iSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam / (parIkSA. 3, parigraha ko choDakara mamatvabhAva se rahita ho cake 15) / 5. zakyamabhipretamaprasiddha sAdhyam / yat haiM aise ve sAdha kahalAte haiN| 2 jo madhakara (bhramara) pratyakSAdipramANabAdhitatvena sAdhayituM zakyam, vAdyake samAna dAtA ko kaSTa na pahuMcA kara anuddiSTa bhimatatvenAbhipretam, sandehAdyAkrAntatvenAprasiddham, bhojana ko prApta karate haiM, tattva ke jJAtA haiM, tadeva sAdhyam / (nyAyado. pR. 66) / prAsakti se rahita haiM, tathA bhikSAvRtti se prApta 1 jo sAdhane ke lie zakya, vAdI ko prabhISTa aura
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAsa] 1146, jaina-lakSaNAvalI [sAmAnika pratyakSAdi anya pramANa se siddha na ho use sAdhya 8, pR. 17); xxx paramatthado puNa egakahA jAtA hai| samayaM baMdhidUNa vidiyasamae jisse baMdhavirAmo sAdhyAbhAsa-1. xxx tato'param / sAdhyA- dissadi sA saaNtrbNdhpyddii| (dhava. pu. 8, pR. bhAsaM yathA sattA bhrAnte: puruSadharmataH / / (pramANasaM. 100) / 20); tato'paraM sAdhyAbhAsam / yathA sattA, sada- kAla ke kSaya se jisa prakRti ke bandha kI vyacchitti sadekAntayoH sAdhanAsambhavaH, tadatadubhayadharmANAma- sambhava hai use sAntarabandhaprakRti kahate haiM / siddha viruddhAnakAntikatvam / (pramANasaM. svo. vi. yathArthataH eka samaya bandha ko prApta hokara dUsare 20) / 2. xxx tato'param / sAdhyAbhAsaM samaya meM jisake bandha kA vizrAma dekhA jAtA hai viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH / / (nyaayvi.173)| use sAntaravandhaprakRti kahA jAtA hai| 3. tato'paraM sAdhyAbhAsam / (pramANani. pR. 61) / sAparAdha---niyatamayamazuddhaM svaM bhajana sAparAdhaH 1 sAdhya se viparIta ko-jo sAdhane ke lie xxx // (samayaka. E-8) / zakya na ho; vAdo ko abhISTa na ho, athavA anya jo niyama se azuddha prAtmA kA pArAdhana karatA hai pramANa se siddha ho; use sAdhyAbhAsa kahA jAtA hai| vaha sAparAdha (aparAdhI) hai| kAraNa yaha ki isa sAdhvavarNavAda-ahiMsAvratamevaiSAM na yUjyate Sar3a- prakAra ke prAcaraNa se usake karmabandha hone vAlA hai| jIvanikAyAkule loke vartamAnAH kathamahiMsakAH sApekSatva-tadanirAkRteH (anekAntAnirAkRteH) syuH, kezolluMcanAdibhiH pIDayatAM ca kathaM nAtmavadhaH, sApekSatvam / (laghIya. svo. viva. 72) / adaSTamAtmano viSayaM dharma pApaM tatphalaM ca gadatAM anekAnta kA nirAkaraNa nahIM prakaranA, yahI nayoMkA kathaM satyavratam, iti sAdhvavarNavAdaH / (bha. prA. sApekSatva hai|| vijayo. 47) / sAmagrI--sakalakArakakalArUpA kila sAmagrI / chaha kAya ke jIvoM se vyApta loka meM rahate hue ina (nyAyaku. 3, pR. 35) / sAdhanoM kA ahiMsAvata surakSita nahIM raha sakatA, samasta kArakoM ke samaha kA nAma sAmagrI hai| kezaluMcana Adi ke dvArA pIr3ita hone se prAtmavadha isakA sambandha kAraka-sAkalya prakaraNa se hai| kA bhI doSa sambhava hai, tathA svayaM na dekhe gaye puNya- sAmAnika-1. prAjJaizvaryavajitaM yatsamAnAyurvIryapApa va unake phala kA kathana karate hue unakA parivAra-bhogopabhogAdi tatsamAnam, tasmin samAne satyavrata bhI surakSita nahIM raha sakatA; ityAdi bhavAH sAmAnikAH / (sa. si. 4-4) / 2. indraprakAra se sAdhuoM ke viSaya meM doSAropaNa karanA, samAnAH sAmAnikAH amAtya-pitR-gurUpAdhyAya-mahayaha sAdhu-avarNavAda kahalAtA hai| trvtkevlmindrtvhiinaaH| (ta. bhA. 4-4) / sAna-syati chinatti hanti vinAzayati anadhyava- 3. ttsthaanaarhtvaatsaamaanikaaH| teSAmindrANAmAsAyamityavagrahaH sAnam / (dhava. pu. 13, pR. 242) / jJazvaryavajitaM yat sthAna prAyurvIrya-parivAra-bhogopajo anadhyavasAya ko naSTa karatA hai use sAna kahA bhogAditasteSAM samAnam, samAne bhavAH sAmAnikAH / jAtA hai| 'syati chinatti anadhyavasAyam iti (ta. vA. 4, 4, 4) / 4. prAjJaizvaryAdvinA'nyaistu guNasAnam' isa nirukti ke anusAra yaha avagraha kA rindreNa sammitAH / sAmAnikA bhaveyuste zakreNApi sArthaka nAmAntara hai| guruukRtaaH| pitR-mAtR-guruprakhyAH sammatAste surezisAntaranirantaradravyavargaNA-antareNa saha Nira-nAm / labhante samamindrazca satkAraM mAnyatocitam / / ntaraM gacchadi ti sAMtara-NiraMtara dvvvggnnaasnnnnaa| (ma. pu. 22, 23-24) / 5. pAzviryavajitamAyu(dhava. pu. 14, pR. 64) / / Irya-parivAra-bhogopabhogAdisthAnamindraH samAnam, jo vargaNA nirantara antara ke sAtha jAtI hai usakA tatra bhavAH sAmAnikA indrasthAnAhatvAt / (ta. nAma sAntara-nirantaradravyavargaNA hai| zlo. 4-4) / 6. sAmAnikAzcendrasamA: paramindrasAntarabandhaprakRti-jisse payaDIe addhAkkhaeNa tvarjitAH / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 772) / baMdhavocchedo saMbhavai sA saaNtrbNdhpyddii| (dhava. pu. 7. yathA indreNa saha samAne tulye dyuti-vibhavAdI
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnika] 1150, jaina-lakSaNAvalI [sAmAyika bhavAH sAmAnikAH, "adhyAtmAdibhyaH" itIkaNa- sAmAnya sthiti- ekkamhi dvidivisese jamhi pratyayaH, indratvarahitA indreNa saha samAnadhuti-vibhavA samayapabaddhasesayamasthi sA TThidI sAmaNNA tti NAindrANAmamAtya-pitR-gurUpAdhyAya- mahattaravatpUjanIyA- davvA / (kasAyapA. cU. pR. 835) / ste'pi candrAn svAmitvena prtipnnaaH| (bahatsaM. jisa eka sthiti vizeSa meM samayaprabaddha zeSa (aura malaya. vR. 2) / 8. prAjJAmaizvayaM ca vihAya bhogo. bhavabaddha zeSa) pAye jAte haiM, use sAmAnya sthiti pabhoga-parivAra-vIryAyarAspadaprabhatika yadvartate tatsa- kahate haiN| mAnam, samAne bhavA: sAmAnikA: mahattara-pitR- sAmAnyAlocanA--progheNAlocedi hu aparimidagurUpAdhyAyasadazAH / (ta. vatti zrata. 4-4) / varAdhasavvadhAdI baa| ajjopAe itthaM sAmaNNamahaM 1 prAjJA aura aizvarya ko chor3akara prAya, vIrya, khu tuccho tti / / (bha. prA. 534) / parivAra aura bhoga-upabhoga kI apekSA jinakA jisane aparimita aparAdha kiyA hai athavA samyasthAna indra ke samAna hotA hai ve sAmAnika deva kaha. ktva prAdi sabakA ghAla kiyA hai aisA aparAdhI lAte haiN| 2 jo deva maMtrI, pitA, guru, upAdhyAya aura sAdhu sAmAnya se parasAkSika aAlocanA karatA mahattara ke samAna indra jaise hI hote haiM; ve kevala humA prArthanA karatA hai ki maiM tuccha hUM va prAja se indratva-prAjJA va aizvarya-se rahita hote hue zramaNa dharma kI icchA karatA huuN| yaha sAmAnya sAmAnika kahe jAte haiN| (zrAmaNya) AlocanA kA lakSaNa hai|| sAmAnya-dekho tiryakasAmAnya va UrdhvatAsAmA- sAmAyika-1. viradI savvasAvajje tigatto nya / 1. tathA coktam-vastUna eva samAnaH pari- pihididino| tassa sAmAigaM ThAi idi kevaliNAmo yaH sa eva sAmAnyam / (ane. ja. pa. pR. sAsaNe / / jo samo savvabhUdesu thAvaresu tasesu vA / 32) / 2. sAmAnyaM bhinneSvabhinnakAraNam / (prA. tassa sAmAigaM ThAI idi kevalisAsaNe // jassa mI. vasu. 7.65) / 3. yo vastunA samAnapariNAmaH saNNi hido appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAiga sa sAmAnyam Xxx / uktaM ca-vastuna eva ThAi idi kevalisAsaNe // jassa rAgo du doso du samAnaH pariNAmo yaH sa eva sAmAnyam / (prAva. vigaDi Na jaNeti du| tassa sAmAigaM ThAI idi ni. malaya. vR. 755) / kevalisAsaNe // jo du ajhai ca rudaM ca jhANaM va1 vastu ke samAna pariNAma kA nAma sAmAnya hai| jjedi NiccasA / tassa sAmAigaM ThAI idi kevali2 bhinna aneka vyaktiyoM meM jo prabheda kA kAraNa sAsaNe / / jo du puNNaM ca pAvaM ca bhAvaM vajjedi hai use sAmAnya kahate haiN| nniccsaa| tassa sAmAigaM ThAI idi kevlisaasnne|| sAmAnya AlocanA-dekho saamaanyaalocnaa| jo du hassaM raI sogaM aradi vajjedi NiccasA / sAmAnya chala-sambhavato'rthasyAtisAmAnyayogA- tassa sAmAigaM ThAI idi kevalisAsaNe // jo dasadbhUtArthakalpanA sAmAnya chalam [nyAyasU. 1, 2, dugaMchA bhayaM veda savvaM vajjedi nniccsaa| tassa 13] / (pra. ka. mA. 5-73, pR. 650; siddhivi. sAmAigaM ThAI idi kevalisAsaNe // jo du dhamma vR. 5-2, pR. 31) / ca sUkkaM ca jhANaM bhAedi nniccsaa| tassa sAmAigaM sambhava hone vAle prartha kI prati sAmAnya ke yoga se ThAI idi kevalisAsaNe // (ni. sA. 125-133) / asadabhata artha kI jo kalpanA kI jAtI hai use sAmAnya chala kahA jAtA hai| baMdhuri-suha-dukkhAdisu samadA sAmAiyaM NAma / / sAmAnya zakti-sAmAnyA yathA ghaTasannivezi- (malA. 1-23); sammatta-NANa-saMjama-tavehiM jaMtaM nAmudakAdyAharaNAdikAryakaraNazaktiH / (ane. ja. pasatthasamagamaNaM / samayaM tu taM tu bhaNidaM tameva sAmApa. pR. 50) / iyaM jANaM // (mUlA. 7-18) / 3. prA samayamukti ghaTa jaisI racanA vAle padArthoM meM jo jala Adi ke muktaM paJcAghAnAmazeSabhAvena / sarvatra ca sAmayikAH grahaNa rUpa kArya karane kI zakti hai use sAmAnya- sAmAyikaM nAma zaMsanti // (ratnaka. 4-7) / zakti kahA jAtA hai| 4. samekIbhAve vartate / tadyathA--saGgataM ghRtaM
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika] 1151, jaina-lakSaNAvalI [sAmAyika saGgataM telamityucyate, ekIbhUtamiti gamyate, eka- pUrvarjJAna-darzana-caraNaparyAyavATavIbhramaNasaMklezavitvena ayanaM gamanaM samayaH, samaya eva sAmAyikam / cchedakainirupamasukhahetubhiradhaHkRtacintAmaNi-kalpadrumosamayaH prayojanamasyeti vA vigRhya sAmAyikam / pamayujyate, sa eva samAyaH prayojanamasyAdhyayana(sa. si. 7-21) / 5. sAmAyikaM nAmAbhigRhya- saMvedanAnuSThAnavRndasyeti sAmAyikam, samAya eva kAlaM srvsaavdyyognikssepH| (ta. bhA. 7-16) / sAmAyikam / (anuyo. hari. vR. pR. 26; prAva. 6. sAmAiyaM nAma sAvajjajogaparivajjaNaM niravajja- hari. vR. 6, 6, pR. 831); sAvadyayogaviratimAtra jogapaDisevaNaM ca / (prAva. sU. a. 6); sAvajjoga- sAmAyikam / (anuyo. hari. vR. pR. 103) / viramo tigatto chasU sNjyo| uvautto jayamANo 12. samabhAvo sAmAiyaM taNa-kaMcaNa-sattu-mittaAyA sAmAiyaM hoI // (prAva. bhA. 146, pR. visano tti / NirabhissaMgaM cittaM uciyapavittippa327 hari. vR.) / 7. rAgaddosavirahiyo samo tti hANaM ca // (paMcAza. 466) / 13. savve jIvA ayaNaM ayotti gamaNaM ti / samagamaNaM ti samAyo sa NANamayA jo samabhAva muNei / so sAmAiu jANi eva sAmAiyaM nAma || ahavA bhavaM samAe nivvattaM phuDu jiNavara ema bhaNei // rAya-rosa ve pariharavi teNa tammayaM vAvi / jaM tappoyaNaM vA teNa va sAmA- jo samabhAu munnei| so sAmAiya jANi phUDa iyaM neyaM // ahavA samAI sammatta-nANa-caraNAI tesu kevali ema bhnnei|| (yogasA. yogIndu 66-100) / tehiM vaa| ayaNaM amo samApro sa eva sAmAiyaM 14. tIsu vi saMjhAsu pakkha-mAsa-saMdhidiNesU vA nAma // ahavA samassa pAmo guNANa lAbhotti jo sagicchidavelAsu vA bajjhaMtaraMgAsesatthesu saMparAyasamAo so| ahavA samANamAo neo sAmAiyaM Niroho vA sAmAiyaM nnaam| (jayadha. 1, pa.98, nAma // ahavA sAmaM mittI tattha agro (gamaNa) teNa 69) / 15. sAmAyikamiti-samo rAga-dveSavihoi saamaano| ahavA sAmassAyo lAbho sAmAiyaM yukto yaH sarvabhUtAnyAtmavat pazyati, pAyo lAbha: NeyaM // sammamayo vA samagro sAmAiyamabhayaviddhi prAptiH, samasyAya: samAyaH, prtikssnnmpuurvaapuurvjnyaanbhaavaapro| ahahvA sammassa prAyo lAbho sAmAiyaM darzana-caraNaparyAyayujyate, sa eva samAyaH prayojanamasya hoi // ahavA niruttavihiNA sAmaM samma samaM ca jaM kriyAnuSThAnasyeti sAmAyikam / samAya eva vA tassa / ikamapSae pavesaNameyaM sAmAiyaM neyaM // sAmAyikam / (ta. bhA. siddha. vR. 7-16) / (vizeSA. 4220-26) / 8. sAvajjajogaviro 16. savvaM sAvajjajogaM paccakkhAmIti vacanAtigutto chasu sNjyo| uvautto jayamANo AyA ddhisAdibhedamanupAdAya sAmAnyena sarvasAvadyayogasAmAiyaM hoI // (zrAva. bhA. 146, pR. 327 hari. nivRttiH sAmAyikam / (bha. prA. vijayo. v.)| 6. ekatvena gamanaM smyH| samekIbhAve 116) / 17. rAga-dveSatyAgAnnikhiladravyeSu sAmyavartate / tadyathA--'saMgataM ghRtam, saMganaM talam' ityukte mavalambya / tattvopalabdhimUlaM bahuza: sAmAyika ekIbhatamiti gamyate, ekatvena gamanaM samayaH prati- kAryama // (pu. si. 248) / 18. samyagekatvenAniyatakAya-vAGmanaHkarmaparyAyArtha pratinivRttatvAdA- yanaM gamanaM samayaH, svaviSayebhyo vinivRttya kAyatmano dravyArthenaikatvagamana mityarthaH, samaya eva sAmA- vAGmanaHkarmaNAmAtmanA saha vartanAd dravyArthenAyikam, samayaH prayojanamasyeti vA saamaayikm| smana ektvgmnmityrthH| samaya eva sAmAyikama, (ta. vA. 7, 21,6); sarvasAvadhayogapratyAkhyAna- samayaH prayojanamasyeti vA saamaayikm| (cA. sA. param / sarvasya sAvadyayogasyAbhedena pratyAkhyAna- pR. 10); sAmAyikaM sarvasAvadyayoganivRttilakSaNam, mavalambya pravRttamavadhRtakAlaM vA sAmAyikamityA- cittasyakatvena jJAnena praNidhAnaM vA, zatrumitra-maNikhyAyate / (ta. vA. 6, 18, 2) / 10. sarvasAvadya- pASANa-suvarNamRttikA-jIvitamaraNa - lAbhAlAbhAdiSu yogaviratilakSaNaM sAmAyikam / (ta. bhA. hari.va rAga-dveSAbhAvo veti / (cA. sA. pR. 26) / siddha. vR. 6-18) / 11. samo rAga-dveSaviyuto yaH 16. jIvite maraNe yoge viyoge vipriye priye / sarvabhUtAnyAtmavat pazyati, Ayo lAbhaH prAptiriti zatrI mitre sukhe duHkhe sAmyaM sAmAyika viduH / / paryAyaH, samasyA prAyaH samAyaH, samo hi pratikSaNama- (amita. zrA. 8-31) / 20. jIvite maraNe
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika] 1152, jaina-lakSaNAvalI [sAmAyika saukhye duHkhe yog-viyogyoH| samAnamAnasaH kArya gayanaM vartanaM samayaH, athavA samyagAyo lAbha: samAyaH, sAmAyikamatandritaiH / / (dharmapa. 16-84) / 21. yadi vA samasya bhAva: sAmyam, tasyAyaH sAmyAyaH, ruvivajjaNaM ki ya samadA savvesu ca bhuudesu| sarvatra svAthika ikaNapratyayaH, pRSodarAditvAdiSTa saMjamasuhabhAvaNA vi sikkhA sA uccaye paDhamA / / ruupnisspttiH| (prAva. bhA. malaya. va. 185, pR. dhammara. 153) / 22. samatA sarvabhUteSu saMyamai zubha- 574); prAtmanyeva sAmna ika pravezanaM sAmAyikam, bhAvanA / Arta-raudraparityAgastaddhi sAmAyikaM yallakSaNenAnupannaM tatsarvaM nairuktinipAtanAdavase yam / viduH / (padma. paM. 6-8) / 23. samabhedena tathA hi-sAmana-zabdanakArasya prAya AdezaH tathA tyAgenAyo'yanaM mateH / samayaH sa eva cAritraM samasya rAga-dveSamadhyasthasyAtmani ikaM pravezanaM sAsAmAyikamuttamam // (prAcA. sA. 5-5); sa ya: mAyikam samazabdAtparaH prayAgamaH, sakArasya ca svArthanivRttyAtmanendriyANAmayo'yanam / samaya: sA- dIrghatA, tathA samyagityetasya samyagjJAna-darzana-cArimAyika nAma sa eva samatAhvayam // samasyA rAga- trayojanarUpasyAtmani ikaM pravezanaM sAmAyikaM, yakAroSasya sarvavastuSvayo'yanam / samAya: syAtsa evo- rAderAyAdezanipAtanaM sakArasya ca diirghtaa| (prAva. ktaM sAmAyikamiti zrute / / (prAcA. sA. 6-20, ni. malaya. vR. 1045, pR. 575) / 27. raagaady21)| 24. samo rAga-dveSavikala prAtmA, samasya bAdhabodhaH syAt samAyo'sminnirucyate / bhavaM sAmAAyo viziSTajJAnAdiguNalAbhaH samAyaH, sa eva yika sAmyaM nAmAdau satya'satyapi // samayo dRgjJAnasAmAyikam / (yogazA. svo. viva. 2-8); tapoyama-niyamAdau prazastazamagamanam / syAt samaya samasya rAga-dveSavinirmuktasya sataH, prAyo jJAnAdInAM eva sAmAyika punaH svArthikena ThaNA / / (ana. gha. lAbhaH prazamasukharUpa: samAyaH, samAya evaM sAmAyi- 8,16-20) / 28. sam ekatvena Atmani prAyaH kam, xxx samAyaH prayojanamasyeti vA sAmA- AgamanaM paradravyebhyo nivRtya upayogasya prAtmani yikam Xxx sAvadhavyApAraniSedhAtmakam niravadya- pravRttiH samAyaH, ayamahaM jJAtA dRSTA cetyAtmaviSavyApAravidhAnAtmakaM ca / (yogazA. svo. viva. 3, yopayoga ityarthaH, Atmana ekasyaiva jJeya-jJAyakatva82, pR. 503-4); tatra sAmAyikamArta-raudradhyAna- sambhavAt / athavA same rAgadveSAbhyAmanupahate madhyasthe parihAreNa dharmadhyAnaparikaraNena zatru-mitra-tRNakA- Atmani, prAyaH upayogasya pravRttiH samAya:, JcanAdiSu samatA / (yogazA. svo. viva. 3-130) / sa prayojanamasyeti sAmAyika nitya naimitti25. tyaktAta-raudradhyAnasya tyaktasAvadyakarmaNaH / muhUrta kAnuSThAnam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. samatAyAtaM viduH sAmAyikavratam // (tri. za. pu. ca. 367-68) / 26. sarvabhUteSu yatsAmyamAta1, 3, 636) / 26. samo rAga-dveSayorapAntarAlavartI raudravivarjanam / saMyamo'tIvabhAvazca viddhi sAmAyika madhyasthaH, 'iN gato' ayanaM ayo gamanamityarthaH, hitam // (dharmasaM. zrA. 7-42) / 30. sAmAyika samasya aya: samAya: samImUtasya sato mokSAdhvani sarvajIveSu samatvam / (bhAvaprA. TI. 77) / 31. pravRttiH, samaya eva sAmAyikam, vinayAderAkRtigaNa- Arta-rodraM parityajya triSu kAleSu sarvadA / vaMdyo tvAt 'vinayAdibhya' iti svAthika ikaNa-pratyayaH, bhavati sarvajJastacchikSAvratamAdyajam / / (pU. upAsakA. ekAntopazAntagamanamiti bhAvaH / (prAva. ni. 31) / 32. arthAt sAmAyika: proktaH sAkSAta malaya. vR. 864); samo rAga-dveSarahitaH, ayanaM sAmyAvalambanam / xxx tatsUtraM yathA--samatA gamanam, samasyAyaH samAyaH, ayanagrahaNaM zeSakriyA- sarvabhUteSu saMyame zubhabhAvanA / prAta-raudraparityAgastaNAmupalakSaNam, sarvAsAmapi sAdhukriyANAM samasya ddhi sAmAyikavatam // (lATIsaM. 6-153) / satastattvato bhAvAt, samAya eva sAmAyikam / 33. eyattaNaNa appe gamaNaM paradavvado dunnivttii| athavA samAni jJAna-darzana-cAritrANi, teSvayanaM uvayogassa paittI sa samAyo'do uccade samaye // samAyaH, sa eva sAmAyikam / yadi vA sarvajIveSu NAdA cedA diTThAhameva idi appagocaraM jhANaM / praha maMtrI sAma, sAmna Ayo lAbhaH sAmAyaH, sa eva sAmA- saM majjhatthe gadi appe pAyo du so bhnniyo| yikam / athavA samyak-zabdArthaH samazabdaH, samya- tattha bhavaM sAmAiyaM xxx // (aMgapa.3, 11
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika ] 12, pR. 305 ) / 1 jo sarvasAvadya yoga kA tyAga kara cukA hai, tInoM guptiyoM se saMrakSita hai, indriyoM para vijaya prApta kara cukA hai, trasa sthAvara jIvoM meM samabhAva rakhatA hai; saMyama, tapa aura niyama meM nirata rahatA hai, jise rAga-dveSa vikRta nahIM karate haiM, tathA jo prArta aura raudra dhyAna se rahita hai, aise mahApuruSa ke sAmAyika hotA hai / 2 jIvana aura maraNa, lAbha zraura pralAbha, saMyoga dhaura viyoga, zatru aura mitra tathA sukha aura duHkha inameM samAna --harSa-viSAda se rahita rahanA, isakA nAma sAmAyika hai / 5 kAla kA niyama karake samasta sAvadya yoga kA tyAga karanA, ise sAmAyika kahate haiM / 11 jo rAga-dveSa se rahita hokara saba prANiyoM ko apane samAna dekhatA hai use sama kahA jAtA hai, prAya kA zrartha lAbha hotA hai, sama ke prAya kA nAma samAya hai, yaha samAya hI jisakA prayojana hai use sAmAyika kahate haiM / yaha sAmAyika kA nirukta lakSaNa hai / isakA abhiprAya yahI hai ki rAga-dveSa se rahita hokara jo darzana, jJAna evaM cAritra kI prApti ke prabhimukha honA, ise sAmAyika samajhanA cAhie / 14 tInoM sandhyAkAloM meM pakSa, mAsa va sandhi ke dinoM meM zrathavA apanI icchAnusAra kisI bhI samaya meM bAhya va antaraMga sabhI padArthoM meM kaSAya kA jo nirodha kiyA jAtA hai, isakA nAma sAmAyika hai sAmAyikakAla - dekho sAmAyikasamaya / puvvaNhe mahe varaNhe tihi vi NAliyAchakko / sAmAisa kAlo savinaya Nissesa NichiTTo || (kArtike 354) / sAmAyika kA kAla pUrvAhna, madhyAhna aura aparAhna ina tIna sandhyAkAloM meM chaha ghar3I taka kahA gayA hai| sAmAyikakSetra - jattha Na kalayalasaddo bahujaNasaMghaTTaNaM Na jatthatthi / jattha Na daMsAdIyA esa pattha have deso || ( kArtike. 353 ) / jahAM kala-kala zabda na ho, bahuta janoM kA zrAnAjAnA na ho, tathA DAMsa-macchara dhAdi na hoM; aisA prazasta deza sAmAyika ke lie upayogI hotA hai / sAmAyikacAritra - dekho sAmAyika / sarve jIvAH la. 145 [ sAmAyika pratimA al, kevalajJAnamayA iti bhAvanArUpeNa samatAlakSaNaM sAmAyikam prathavA paramasvAsthyabalena yugapatsamastazubhAzubha saMkalpa-vikalpatyAgarUpasamAdhilakSaNaM nirvikArasvasaMvitti balena rAga-dveSaparihArarUpaM vA, svazuddhAtmAnubhUtibalenArtta - raudraparityAgarUpaM samasta sukhaduHkhAdimadhyastharUpaM ceti / (bR. dravyasaM. TI. 35) / vA, saba jIva kevalajJAna svarUpa haiM, isa prakAra ke samatAbhAva kA nAma sAmAyikacAritra hai / prathavA zubhAzubha saMkalpa vikalpoM ke tyAgarUpa samAdhi ko sAmAyika cAritra kA lakSaNa jAnanA caahie| rAga-dveSa ke parityAgapUrvaka AtaM raudra kA parityAga bhI sAmAyika kA lakSaNa hai / sAmAyika pratimA - 1 caturAvarttatritayazcatu:praNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmAyiko dviniSadyastriyogazuddhastrisandhyamabhivandI || ( ratnaka. 5 - 18 ) / 2. mAdhyasthyaikatvagamanaM devatAsmaraNasthiteH / sukhaduHkhArimitrAdo bodhyaM sAmAyika vratam || ( ha. pu. 58 - 153 ) / 3. jo kuNadi kAusaggaM bArasazrAvattasaMja [ ju] do dhIro / NamaNadugaM pi karato cadupaNAmo pasaNNappA // citaMto sasarUvaM jiNabiMbaM zrahava akkharaM paramaM / jjhAyadi kammavivAyaM tassa vayaM hodi sAmaiyaM // ( kArtike. 371-72) / 4. cauragRhaM dosahaM rahiu puvvAiriyakameNa / jiNu vaMdai saMjhai tihimi so tijjau niyameNa // ( sAvayadha. do. 12 ) / 5. prArtta - raudraparityaktastrikAlaM vidadhAti yaH / sAmAyikaM vizuddhAtmA sa sAmAvikavAn mataH // ( subhA. saM. 835) 6 raudrArtamukto bhavaduHkhamocI nirastaniHzeSakaSAyadoSaH / sAmAyikaM yaH kurute trikAlaM sAmAyikasthaH kathitaH sa tathyam || ( zramita. zrI. 7-69 ) / 7 priye priye vidviSi bandhuloke samAnabhAvo damitendriyAzvam / sAmAyikaM yaH kurute trikAlaM sAmAyikI sa prathitaH pravINaiH / / (dharmapa. 20 - 55 ) / 8. hoUNa suIce gimmi sagihe va ceiyAhimuho / aNNatta suipae se puvvamaho uttaramuho va / / jiNavapaNa dhammaceiya parameTThi- jiNAlayANa Nicca pi / jaM vaMdaNaM tiyAlaM kIrai sAmAiyaM taM khu // ( vasu zrA. 274, 275) / 6. dRGmUlottaraguNagrAmAbhyAsavizuddhadhIH / 1153, jaina - lakSaNAvalI
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika pratimA ] bhastrisaMdhyaM kRcchre 'pi sAmyaM sAmAyikI bhavet // ( sA. gha. 7 - 1 ) / 10. catustraprAvarta saMyuktazcaturna maskriyA ( ? ) saha / dviniSadyo yathAjAto mano vAkkAyazuddhimAn / / caityabhaktyAdibhiH stuyAjjinaM sandhyAtraye'pi ca / kAlAtikramaNaM muktvA sa syAt sAmAyikavratI // ( bhAvasaM vAma. 532-33 ) / 11. mUlottaraguNavrAta pUrNa: samyaktvapUtadhIH / sAmyaM trisaMdhyaM kaSTe'pi bhajan sAmAyikI bhavet // kurvan yathoktaM sandhyAsu kRtakarmA'samAptitaH / samAdherjAtu nApati kuccha sAmAyikI hi saH / ( dharmasaM zrA. 8, 5-6 ) / 12. sA ca mAsatrayaM yAvadubhayasandhyaM sAmAyikaM kurvato bhavati / niyama-nandi-vratAdividhiH sa eva daNDakatadabhilApena iti sAmAyika pratimA / ( zrAcAravi. pR. 52 ) / 1 jo gRhastha yathAjAta - digambara veSa meM prathavA samasta prakAra kI parigraha meM nirmamatva hokara kAyotsarga se sthita hotA huprA-cAra bAra tIna tIna zrAvataM va sira jhukA kara praNAma karatA hai tathA zrAdi aura anta meM baiThakara praNAma karatA hai vaha sAmAyika pratimA kA dhAraka hotA hai / yaha kriyA tInoM yogoM kI zuddhipUrvaka tInoM sandhyAzroM meM - prAtaH (pUrvAhna) madhyAhna aura aparAhna meM kI jAtI hai / prakArAntara se ise kRtikarma bhI kahA jAtA hai | dekhie -- dhavalA pu0 6, pR0 186 para 'dumroNadaM [ sAmAyika zikSAvrata 1154, jaina-lakSaNAvalI naiyAyika, vaizeSika, lokAyata, sAMkhya, mImAMsaka aura bauddha zrAdi darzanoM ke viSayAvabodha ko sAmApikabhAvazrutaprantha kahate haiM / sAmAyika zikSAvrata- dekho sAmAyika pratimA | 1. samatA sarvabhUteSu saMyamaH zubhabhAvanAH / ArtaraudraparityAgastaddhi sAmAyikaM vratam // ( varAMgaca. 15 - 122 ) / 2. ekatvena gamanaM samayaH eko'hamAtmeti pratipattidravyArthAdezAt kAya vAGmanaHkarmaparyAyArthAnarpaNAt, sarva sAvadyayoganivRttyekanizcayanaM vA vratabhedArpaNa t, samaya evaM sAmAyika samayaH prayojanamasyeti vA / (ta. ilo. 7-21) / 3. rAga-dveSatyAgAnnikhiladravyeSu sAmyamavalambya / tattvopalabdhimUlaM bahuzaH sAmAyika kAryam // (pu. si. 150 ) / 4 pratyAkhyAnamabhedena sarvasAvadyakarmaH / nityaM niyatakAlaM vA vRttaM sAmAyikaM smRtam // (ta. sA. 6-45 ) / 5. baMdhittA pajjaka grahavA uDDheNa ubhazro ThiccA | kAlayamANaM kiccA iMdiyavAvAravajjimro houM // jiNavaghaNe maggamaNo savuDakA ya aMjali kiccA | sasarUve saMlINo vaMdaNapratthaM vicitaMto / / kiccA desa - pamANaM savvaM sAvajjavajjido houM / jo kumbadi sAmaiyaM so muNi sariso have tAva || (kArtike. 356-57 ) / 6. yatsarvadravyasandarbhe rAga-dveSavyapohanam / AtmatattvaniviSTasya tatsAmAyikamucyate / / (yogazA. prA. 5-47 ) / 7. tyaktArta-raudrayogo bhaktyA vidadhAti nirmaladhyAna: / sAmAyikaM mahAtmA sAmAyikasaMyato jIvaH / / ( zramita. zrI. 6 - 86 ) / 8. ekAnte kezabandhAdimokSaM yAvanmuneriva / svaM dhyAtuH tarvahiMsAdityAgaH sAmAyikavratam / / (sA. gha. 5 - 28 ) / 6. sAmAyikamathAdyaM syAcchikSAvratamagAriNAm / Arta-raudre parityajya trikAlaM jinavandanAt // ( dharmaza. 21 - 146 ) / 10. sam zabdaH ekatve ekIbhAve vartate yathA saMgataM ghRtaM saMgataM tailam, ekIbhUtamityarthaH / ayanamayaH, sam ekatvena prayanaM gamanaM pariNamanaM samayaH, samaya eva sAmAyikam / svArthe ikaN / athavA samaya: prayojanamasyeti sAmAyikam, prayojanAtha iN / ko'rthaH ? devavandanAyAM niHsaMklezaM sarvaprANisamatAcintanam, sAmAyikamityartha / (ta. vRtti zruta. 7-21) / 1 prAtaM aura raudra dhyAna ko chor3akara samasta ityAdi ; tathA mUlAcAra gAthA 7-104 2 devatA - jinadeva zrAvi kA smaraNa karate hue jo sukha duHkha aura zatru-mitra zrAdi meM eka madhyastha bhAva ko prApta hotA hai, isakA nAma sAmAyikavrata ( eka zikSAvrata ) hai / 3 jo dhIra zrAvaka prasannacitta hokara bAraha prAvatoM se saMyukta hotA huA kAyotsargapUrvaka do namana aura cAra praNAmoM ko karatA hai tathA apane prAtmasvarUpa kA smaraNa karatA humrA jinapratimA, parama prakSara - 'prasizrAsA' zrAdi maMtrAkSaroM yA bIjAkSaroM praura karmavipAka kA dhyAna karatA hai usake sAmAyika vrata hotA hai / 12 sAmAyika pratimA do sandhyAoM meM tIna mAsa taka sAmAyika karane vAle ke hotI hai / sAmAyikabhAvazrutagrantha naiyAyika-vaizeSikalokAyata sAMkhya-mImAMsaka bauddhAdidarzana viSayabodha: sAmAyikabhAvazrutagrantha: / ( dhava. pu. 6, pR. 323 ) / --
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyikazuddhisaMyama] 1155, jaina-lakSaNAvalo [sAmparAyika prANiyoM meM samatA kA bhAva rakhanA, saMyama kA pari. u kae cAujjAmaM aNuttaraM dhamma / tiviheNa phAsapAlana karanA, aura uttama bhAvanAoM kA cintana yaMto sAmAiyasaMjano sa khalu // (bhagavatI. 25, karanA, ise sAmAyika zikSAvata kahate haiN| dravyA- 7, 6, khaNDa 4, pR. 262) / thika naya kI apekSA jo 'maiM eka prAtmA huuN'| isa 1 jisa eka hI saMyama meM samasta saMyama kA samAveza prakAra kA jJAna hotA hai tathA kAya, bacana va mana hotA hai tathA jo anupama hokara duravabodha hai usa kI kriyArUpa paryAya kI vivakSA na ka ke sarva sAmAyika saMyama ke paripAlana karane vAle ko sAvadyayoga kI nivRtti rUpa jo eka nizcaya hotA hai, sAmAyika saMyata kahA jAtA hai| 2 sAmAyika ke evaM vratabheda kI apekSA jo bhinnatA kA bodha hai; svIkAra kara lene para jo jIva anupama cAra mahAvrata isakA nAma samaya hai, isa samaya ko hI sAmAyika svarUpa cAturyAma dharma kA mana, vacana va kAya se kahA jAtA hai| sparza karatA hai ... usakA paripAlana karatA hai. vaha sAmAyika zuddhisaMyama-dekho saamaayiksNym| sAmAyika saMyata kahalAtA hai| sAmAyika zrata-1. tattha jaM sAmAiyaM taM NAma- sAmAyikasaMyama-dekho sAmAyikasaMyata / 1. sama TravaNA-davva-khetta-kAla-bhAvesu samattavihANaM vnnnnedi| samyaka samyagdarzana-jJAnAnusAreNa, yatA: bahiraMgA(dhava. pu. 1, pR. 96); tattha sAmAiyaM daba-kheta- ntaraMgAsravebhyo viratA: saMyatAH / sarvasAvadyayogAta kAle appidaNa parisajAdaM prAbhogiya parimidApari- virato'smIti sakalasAvadyayogaviratiH sAmAyikamidakAlasamAiyaM parUvedi / (dhaba. pu. 6, pR. zuddhisaMyamo dravyAthikatvAt / (dhava. pu. 1, pR. 188) / 2. evaM vihaM sAmAiyaM kAlamamsidUNa bhara. 366); svAntarbhAvitAzeSasaMyamavizeSakayamaH hAdikhette ca saMghaDaNANi guNaTThANAni ca assi dUNa sAmAyika zuddhisaMyama: / (dhava. pu. 1, pR. 370) / parimidAparimidasarUveNa jeNa parUvedi xxx. 2. sAmAyikamavasthAnaM sarvasAvadyayogasyAbhedena (jayadha. 1, pR. 66) / 3. Xxx tat-(sAmA- pratyAkhyAnamavalambya pravRttamathavA'vaghRtakAlamanavayika.) pratipAdaka zAstra sAmAyikazrutam / (go. dhRtakAlaM sAmAyikamityAkhyAyate / (cA. sA. pR. jI. jI. pra. 367) / 37) / 3 kriyate yadabhedena bratAnAmadhiropaNam / 1 jisa aMgabAhya zruta meM dravya, kSetra, kAla aura kaSAyasthUlatAloDhaH sa sAmAyikasaMyamaH / (paMcasaM. bhAva kA prAzraya karake tathA puruSasamaha ko dekhakara amita 1-126) / parimita yA aparimita kAla paryanta sampanna hone 1 'sama' kA artha samyaka arthAta samyagdarzana va vAle sAmAyika anuSThAna kI prarUpaNA kI jAtI hai jJAna kA anusaraNa hai tathA 'yat' kA artha hai bahiraMga use sAmAyikazruta kahate haiN| aura antaraMga prAsravoM se virata, tadanusAra abhiprAya sAmAyikasamaya-dekho sAmAyikakAla / mUrdharuha- yaha hugrA ki jo samyagdarzana va samyagjJAnapUrvaka maSTi-vAsobandhaM paryakabandhanaM cApi / sthAnama pavezanaM samasta prAstravoM se virata ho cake haiM ve saMyata kaha. vA samayaM jAnanti samayajJAH / / (ratka. 4-8) / lAte haiN| 'maiM sarvasAvadyayoga se virata hai' isa prakAra bAloM kA bandhana, muTTho kA bandhana, vastra kA bandhana, se samasta sAvadyayoga se virata hone kA nAma paryaMka pAsana kA bandhana, kAyotsarga se pravasthAna sAmAyikazuddhisaMyama hai| prathavA upavezana; inako sAmAyikakAla gAnA jAtA sAmparAyika-- 1. tatprayojanaM sAmparAyikama / hai, arthAta jaba taka ye svayaM na chuTe yA kaSTaprada hone tatprayojanaM karma sAmparAyikamityucyate, yathA aindrapara buddhipuraHsara unheM chor3A na jAya taba taka sAmA. mahika miti / (ta. vA. 6, 4, 5); mithyAdRSTyAyika meM sthita rahanA caahie| dInAM sUkSmasAmparAyAntAnAM kaSAyodaya picchilaparisAmAyika saMyata-1. saMgahiyasayalasaMjamameya- NAmAnAM yogavazAdAnItaM karma bhAvenopazliSyamANaM jamamaNuttaraM duravagamma / jIvo samanvahaMto sAmAiya- prArdracarmAzritareNavat sthitimApadyamAnaM sAMparAyikasaMjado hoI // (prA. paMcasaM. 1-126; dhava. pu. 1, mityucyate / (ta. vA. 6, 4, 7) / 2. saM samyaka, pa. 372 ud.; go. jI. 470) / 2. sAmAiyammi para utkRSTaH, ayo gatiH paryaTanaM prANinAM yatra bhavati
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmparAyika] 1156, jaina-lakSaNAvalI [sAlambadhyAna sa saMparAyaH, saMsAra ityarthaH, saMparAyaH prayojanaM yasya use sAmya kahA jAtA hai| karmaNaH tat karma sAMparAyikam karma / saMsAraparyaTana- sAmrAjya kriyA-sAmrAjyamAdhirAjya sthAccakrakarma sAmparAyikamityucyate / (ta. vRtti zruta. ratnapuraHsaram / nidhi-rtnsmudbhtbhogsmptprmp6-4)| ram // (ma. pu. 36-202) / 1 prAtmA kA parAbhava karanA hI jisakA prayojana jisa sarvotkRSTa rAjya meM cakraratna ke sAtha nau hai aise karma ko sAMparAyika kahA jAtA hai| mithyA- nidhiyoM aura caudaha ratnoM ke prAzraya se bhoga dRSTi se lekara sUkSmasAparAyasaMyata taka kaSAya ke sampatti kI paramparA upasthita rahatI hai use sAmrAudayavaza utpanna pariNAmoM ke anusAra yoga ke jyakriyA kahA jAtA hai| dvArA lAyA gayA karma gole camar3e ke prAdhita dhUli sAraNA-1. duHkhAbhibhavAnmohamupagatasya nizceta. ke samAna jo sthiti ko prApta hotA hai use sAmpa- nasya cetanApravartanA saarnnaa| (bha. prA. vijayo. rAyika karma kahA jAtA hai| 70) / 2. sAraNA duHkhAbhibhavAnmohaM gatasya cetasAmprata - nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchandAdarthe pratyayaH nAprApaNA / (mana. pa. svo. TI. 7-68; bha. prA. sAmprataH / (ta bhA. 1-35, pR. 116); teSveva mUlA. 70) / sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu 1 duHkha se abhibhUta hokara mUrchA ko prApta hue ko ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH / (ta. bhA. 1-35, saceta karanA, isakA nAma sAraNA hai| yaha bhaktapR. 123) / pratyAkhyAnamaraNa ko svIkAra karane vAle kSapaka ke nAma va sthApanA Adi meM jisakA vAcya-vAcaka modi 40 liMgoM meM se eka hai| sambandha prAdi pUrva meM prasiddha hai usa zabda se jo sArasvata- (lokAntika devavizeSa) sarasvatI ghaTAdi ke viSaya meM jJAna hotA hai use sAmprata zabda- caturdazapUrvalakSaNAM vidanti jAnanti sArasvatAH / (ta. naya kahate haiM / Rz2a sUtra ko abhISTa nAma sthApanA vRtti zruta. 4-25) / prAdi ghaToM meM se jo anyatama ko grahaNa karane vAle jo laukAntika deva caudaha pUrvasvarUpa sarasvatI ko zabda haiM unake uccAraNa karane para jinakA vAcya jAnate haiM ve sArasvata kahalAte haiN| vAcaka sambandha pUrva meM prasiddha una ghaTAdikoM meM sArA-sArA tu yadabahiH zuSkAkAramapyantamadhye jo jJAna hotA hai use sAmprata zabda kahA jAtA hai| sArdramAste yathA zrIparNI-sovarcalAdikam / (sUtrakR. sAmbhogika-sambhogaH sAdhanAM samAnasAmAcArI- ni. zI. va. 185, pR. 136) / / katayA parasparamupadhyAdidAna-grahaNasaMvyavahAralakSaNaH, jo bAhara sUkhe AkAra meM hokara bhI madhya meM gIlA sa vidyate yasya sa sAmbhogikaH / (sthAnA. sa. rahatA hai usakA nAma sArArdra hai| jaise-zrIparNI abhaya. vR. 3, 3, 173, pR. 136) / aura sovarcala aadi|| samAna samAcArI vAle sAdhunoM ke jo paraspara sArva-sArvaH iha-paralokopakArakamArgapradarzakatvena upadhi prAdi kA denA lenA hotA hai usakA nAma sarvebhyo hitaH / (ratnaka. TI. 1-7) / sambhoga hai, isa sambhoga se jo sahita hotA hai use jo isa loka va paraloka meM upakAra karane vAle sAmbhogika kahA jAtA hai| mArga ko dikhalAne ke kAraNa sabhI prANiyoM ke lie sAmya--- sAmyaM tu darzana-cAritramohanIyodayApAdi- hitakara hotA hai use sArva kahA jAtA hai| yaha tasamastamoha-kSobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya vItarAga sarvajJa ke aneka nAmoM ke antargata hai| pariNAmaH / (prava. sA. amata. vR. 1-7); sAmyaM sAlambadhyAna-1. jinarUpadhyAnaM khalvAdyaH (sA. moha-kSobhavihIna AtmapariNAmaH / (prava. sA. amRta. lambanaH yoga:) xxx // (SoDazaka. 14-1) / vR. 3-41) / 2. dharmadhyAnaM tu sAlambaM caturbhedainigadyate / prAjJAdarzana aura cAritra mohanIya ke udaya se jo moha pAya-vipAkAkhya-saMsthAna vicyaatmbhiH||athvaa jinaevaM kSobha hotA hai usake prabhAva meM jIva kA rAga- mukhyAnAM paMcAnAM parameSThinAm / pRthak pRyak tu dveSAdi vikAra se rahita nirmala pariNAma hotA hai yad dhyAnaM tAlambaM tadapi smRtam // (bhAvasaM. vAma.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAlambadhyAna 1157, jaina-lakSaNAvalI [sAsAdana 638 va 643) / 3. saha pAlambanena cakSarAdi- vacca sAvadhikA / (ta. bhA. siddha. va. 5-4) / jJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / zrata ke upadeza kI nityatA ke samAna (yogavi. TI. 16) / vinAza se saMyakta hone para bhI pravasthAna ke bane 1 jina (arahanta)ke rUpa ke cintana ko sAlamba yoga rahane se jo pravAha rUpa se nityatA hai use sAvadhi kahA jAtA hai| 2 prAjJA va apAyavicaya prAdi cAra nityatA kahA jAtA hai| jaise -parvata, samudra aura ke prAlambana se sahita dharmadhyAna ko sAlamba kahA valaya prAdi ke pravasthAna kI nitytaa| jAtA hai| athavA pAMca parameSThiyoM kA jo pRthaka sAvanasaMvatsara-1. sAvana mAsa strizadahorAtra eva, pathaka cintana kiyA jAtA hai use sAlambadhyAna eSa ca karma mAsa RtumAsa zcocyate / evaMvidhamAnA gayA hai| 3 jo yoga cAkSaSa prAdi jJAna kI dvAdazamAsaniSpannaH sAvanasaMvatsaraH, sa cAyaM trINi viSayabhUta pratimA prAdi ke sAtha rahatA hai use zatAnyahrAM SaSThayadhikAni / (360) / (ta. bhA. sAlambana yoga kahate haiN| siddha. vR. 4-15) / 2. tathA savanaM karmasu preraNaM sAlambana yoga-dekho sAlambadhyAna / 'Sa preraNe iti vacanAt, tatpradhAnaH saMvatsaraH savanasAvadyayoga-sarvazabdena ttraantrbhivrtipdaarthtH| saMvatsaraH / tathA coktam -be nAliyA muhutto saTThI prANocchedo hi sAvA saiva hiMsA prakIrtitA // uNa nAliyA ahortto| pannarasa ahorattA pakkho yogastatropayogo vA buddhipUrvaH sa ucyate / sUkSma- tIsaM diNA mAso / / saMvaccharo u bArasa mAsA icAbaddhipavoM yaH sa smataH yoga ityapi // (lATIsaM. pakkhA ya te cuviisN| tinneva sayA saTrA havaMti 4, 250-51) / rAiMdiyANaM tu / / eso u kamo bhaNiyo nigramA sAvadha kA prathaM prANavidhAtarUpa hiMsA hai, yoga kA saMvaccharassa kammassa / kammotti sAvaNoti ya uu. artha hai usameM buddhipUrvaka upayoga lagAnA, sUkSma jo ittiya tassa nAmANi / / [jyotiSka. 30-32] / / prabuddhipUrvaka yoga hotA hai use bhI yoga mAnA gayA (sUryapra. malaya. vR. 10, 20, 57 ud.) / hai / abhiprAya yaha hai ki prANihiMsA meM buddhipUrvaka yA 2 jisa varSa meM pramukhatA se karma ko preraNA milatI abuddhipUrvaka jo upayoga kiyA jAtA hai vaha sAvadya- hai use sAvanasaMvatsara kahA jAtA hai / usakA krama yoga kahalAtA hai / sarvasAvadha meM sarva zabda se anta- isa prakAra hai--do nAliyoM kA muhUrta, sATha nAliyoM raMga va bahiraMga sabhI padArthoM kI vivakSA rahI hai| kA dina-rAta, pandraha dina-rAta kA pakSa athavA sAvadha vacana- 1. jatto pANavadhAdI dosA jAyaMti tIna sau sATha rAta-dina kA saMvatsara hotA hai / sAvajjavayaNaM ca / avicArittA theNaM theNatti jaheva karmasaMvatsara, zrAvaNa (sAvana) saMvatsara aura RtumAdIyaM / / (bha. prA. 831) / 2. chedana-bhedana- saMvatsara ye usake nAma haiN| mAraNa-karSaNa-vANijya-cauryavacanAdi / tatsAvA sAvitrasaMvatsara-sUryamAsastvamavagantavyaH--trizada yasmAt prANivadhAdyAH pravartante / (pu. si. 97) / dinAnyadhaM ca (303) / evaMvidhadvAdazamAsani3. prArambhAH sAvadyA vicitrabhedA yataH pravartante / pannaH saMvatsara: sAvitraH / sa cAyaM trINizatAnyahnAM sAvadyamidaM jJeyaM vacanaM sAvadha vitrastaH / / (amita. SaTaSaSThayadhikAni (366) / (ta. bhA. siddha. va. zrA. 6-53) / 4-15) / 1 jisa vacana se prANihiMsA prAdi bahuta se doSa sAr3he tIsa (301) dina kA sUryamAsa hotA hai| utpanna hote haiM use sAvadhavacana kahate haiN| jaise-- isa prakAra ke bAraha mAsoM se eka sAvitrasaMvatsara vinA vicAre caura ko cora kahanA, ityAdi / hotA hai| (303412=366) / 2 jo vacana chedane, bhedane, mArane, khIMcane, vyApAra sAsana-dekho sAsAdana / karane aura corI karane Adi kA sUcaka hotA hai sAsAdana -1. sammatta-rayaNapavvayasihArAdo mivaha sAvadhavacana kahalAtA hai| cchbhaavsmbhimuho| NAsiyasammatto so sAsaNasAvadhinityatA - zrutopadezanityatAvadutpatti- NAmo muNeyanvo // (prA. paMcasaM. 1-6; dhava. pu. 1, pralayavattve'pyavasthAnAt parvatodadhi-valayAdyavasthAna- pR. 166 ud.; go. jI. 20) / 2. uvasamasammA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsAdana] 1158, jaina-lakSaNAvalo [sAMkalpikI hiMsA paDamANato u micchattasaMkamaNakAle / sAsAyaNo 13. asanaM kSepaNaM samyaktvavirAdhanam, tena saha chAvalito bhUmimapato va pvddto|| prAsAdeuM va vartate yaH sa sAsana iti niruktyA sAsana ityAkhyAnaM gulaM prohIrato na suThTha jA suyati / saM prAvaM sAyaMto yasyAso sAsAdanAkhyaH, sAsanasamyagdRSTirityarthaH / sassAdo vA vi sAsANo // (bahatka. 127-28) / (go. jI. ma. pra. 16) / 14, samyaktvAsA 3. yadudayAbhAve'nantAnubandhikaSAyodayavidheyIkRtaH nAma vartanaM yasya vidyate / sAsAdana iti prAhurmunayo sAsAdanasamyagdRSTiH / tasya mithyAdarzanasyodaye bhAvave dinaH / (bhAvasaM. vAma. 263) / nivRtte'nantAnubandhikaSAyodaya kaluSI kRtAntarAtmA 1 samyaktva ke naSTa ho jAne para jo jIva samya. jIvaH sAsAdanasamyagdRSTirityAkhyAyate / (ta. vA. ktvarUpa ratnaparvata se girakara mithyAtva bhAva ke 6, 1, 13) / 4. prAsAdanaM samyaktvavirAdhanam, abhimakha hanA hai use sAsAdanasamyagdRSTi jAnanA saha prAsAdanena vartata iti sasAdano vinAzi- naashi| nA vinAzi- caahie| 2 jo mithyAtva ke saMkramaNakAla meM--- jo mithyAnva tasamyagdarzano'prAptamithyAtva karmodayajanitapariNAmo mithyAtva ke saMkramaNa ke abhimukha hokara--upazamamithyAtvAbhimakhaH sAsAdana iti bhaNyate / (dhava. pu. samyaktva se gira rahA hai vaha jaghanya se eka samaya 1, pR. 163) / 5. mithyAtvasyodayAbhAve jIvo. va utkarSa se chaha prAvalI kAla taka uparima sthAna 'nantAnubandhinAm / udayenAstasamyaktvaH smRtaH sA- se girakara bhami ko na prApta hae prANI ke samAna sAdanAbhidhaH / / Xxx syAt sAsAdana samyaktvaM antarAla meM sAsAdanasamyagdRSTi rahatA hai| jisa pAke'nantAnubandhinAm / (ta.sA. 2-16 va 61) / prakAra koI manuSya gur3a kA svAda lekara kucha nidrita 6. pariNAmiyabhAvagayaM vidiyaM sAsAyaNaM guNadANaM / / hotA hA abhI pUrNarUpa se nahIM soyA hai vaha sammattasiharapaDiyaM apattamicchattamitalaM / / (bhAvasaM. avyaktarUpa meM usa gar3a kA svAda letA rahatA hai de. 197) / 7. AdimasammattaddhA samayAdo chAva usI prakAra sAsAdanasamyagdaSTi upazamasamyaktva se litti vA sese / praNaaNNadarudayAdo NAsiyasammo bhraSTa hokara avyaktarUpa meM usa samyaktva kA svAda tti sAsaNakkho so|| (go. jI. 16); Na ya letA rahatA hai| 4 prAsAdana kA artha samyaktva kI micchattaM patto sammattAdo ya jo ya privddido| virAdhanA hai, isa prAsAdana se jo sahita hai use so sAsaNotti yo paMcamabhAveNa sNjutto|| (go. jI. sAsAdana kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki 654) / 8. prAdyasamyaktvato bhraSTaH pAke'nantAnu- jisakA samyagdarzana to naSTa ho gayA hai, para abhI bandhinAma / mithyAdarzanamaprAptaH sAsanaH kathyate jo mithyAtva ke udaya se utpanna hona vAle pratatvatarAma // (paMcasaM. pramita. 1-302, pR. 40) / zraddhAnarUpa pariNAma ko prApta nahIM hamA hai aise 6. pASANarekhAsadazAnantAnubandhikrodha-mAna-mAyA- mithyAtva ke abhimakha hae jIva ko sAsAdana lobhAnyatarodayena prathamamaupazamikasamyaktvAt patito karate haiN| mithyAtvaM nAdyApi gacchatItyantarAlavartI sasAdanaH / sAsvAdana-dekho sAsAdana / (bR. dravyasaM. TI. 13) / 10. prAsAdanaM samyaktva sAhasa..... sAhasaM ca padabhataM karma vIrakathAyAM prativighAtanam, sahAsAdanena vartate iti sAsAdano padyate / (ratnaka. TI. 3-33) / vinAzitasamyagdarzanaH aprAptamithyAtvakodayajanitapariNAMmaH / (malA. 12-154) / 11. mithyAtva pAzcaryajanaka kArya kA nAma sAhasa hai, jisakI syAnudaye'nantAnubandhyudaye sati / sAsAdanaH samya- carcA vIrakathA meM kI jAtI hai| gdRSTi: syAdutkarSAt SaDAvalI // (yogazA. svo. sAMkalpiko hiMsA-sAMkalpiko amu jantumAsA. viva. 1-16, pR. 111) / 12. tyaktasamyaktva- dhAthitvena hanmIti saGkalpapUrvikA / (sA. dha. bhAvasya mithyAtvAbhimukhasya ca / tathAbhyudIrNAnantA- svo. TI. 2-82) / nUbandhikasya zarIriNaH // yaH samyaktvaparINAmaH isa prANI ko pAkara maiM prayojana ke vaza usakA ghAta utkarSeNa ssddaavliH| jaghanyaikasamayastatsvAsAdana- karatA hai, isa prakAra ke saMkalpa ke sAtha jo hisA mIritam // (tri. za. pu. ca. 1, 3, 60, 2-3) / kI jAtI hai use sAMkalpiko hiMsA kahate haiN|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMtara-niraMtara dravyavargaNA) 1156, jaina-lakSaNAvalo [siddha (paramAtmA) sAMtara-niraMtara dravyavargaNAnAma-sAMtaraNirantara- sAMzayikI jinaH / / (paMcasaM. amita. 1, 304-5) / davvavaggaNatti va adhuba-pracittadavvavaggaNA ti vA 4. sAMzayika deva-guru-dharmeSvayamayaM veti saMzayamAnasya eglN| sAMtara-NiraMtaradavvavaggaNA NAma jahaNNAgro bhavati / (yo. zA. svo. viva 2-3) / sAMtara-NiraMtaradavvavaggaNAmo prADhavetta patesuttarAto sarvatra tatva meM sandeha hI banA rahanA aura nizcaya vaggaNAto annNtaato| (karmapra. ca. 1, 15-20, kA nahIM honA, isa prakAra ke abhiprAya ko sAMzayikapR. 42) / mithyAtva kahA jAtA hai / 4. deva, guru aura dharma ke jaghanya sAntara-nirantara dravyavargaNA se lekara pradezA. viSaya meM jo saMzayAlu rahatA hai usake sAMzayikadhika ke krama se ananta dravyavargaNAdhoM kA nAma mithyAtva hotA hai| sAntara nirantaradravyavargaNA hai| sAntara-nirantara- sAMsArika saukhya-1. karmaparavaze sAnte duHkhedravyavargaNA aura dhruva-pracitta dravyavargaNA inakA rntritodye| pApabIje sukhe'nAsthAzraddhAnAkAMkSaNA eka ho artha hai| smRtA / / (ratnaka. 12) / 2. yattu sAMsArika saukhyaM sAMvyavahArika pratyakSa-1. iMdiya-maNobhavaM jaM taM rAgAtmaka mazAzvatam / sva-paradravyasambhUtaM tRSNAsaMvavahArapaccakkhaM / / (vizeSA. 65) / 2. sAMbyava. santApakAraNam // moha-droha-mada-krodha mAyA-lobhahArika indriyAnindriyapratyakSam / (laghIya, svo. nibandhanam / duHkhakAraNabandhasya hetutbAd duHkhameva viva. 4, pR. 74) / 3. indriyAnindriyanimittaM tat // (tattvAnu. 243-44) / 3. idamasti parA. dezata: sAMvyavahArikam / (parIkSA. 2-5) / dhInaM sukhaM bAghApurassaram / vyucchinnaM bandhahetuzca 4. yadindriyANAM cakSurAdInAmanindriyasya ca manasaH viSama duHkhamarthataH / / (paMcAdhyA. 2-245) / zato dizadaM vijJAnaM tata sAMvyavahArikama, 1 jo sukha sAtAvedanIya prAdi pUrNakarma ke prAdhIna gauNapratyakSamityarthaH / (gyAyaku. 4, pR. 75) / hai, vinazvara hai, jisakI utpatti duHkhoM se vyavahita 5. samIcIno'bAdhitaH pravRtti-nivRttilakSaNo vyava- hai, tathA jo pApa kA kAraNa hai use sAMsArika sukha hAra: saMvyavahAraH, sa prayojanamasyeti sAMvyavahArika samajhanA caahie| aise sukha ko sukha na samajhakara pratyakSam / (pra. ka. mA. 2-5, pR. 226) / vastuta: duHkha hI samajhanA caahie| 6. samIcIna: pravRttinivattirUpo vyavahAraH saMvyava- siti-sitinAma Urdhvamadho vA gacchata: sukhottahAraH, tatra bhava sAMvyavahArikam / (prameyara. 2-5) / rovatArahetuH kASThAdimayaH pnthaaH| (vyava. bhA. 7. dezato vizadaM sAMvyavahArikaM pratyakSam, yajjJAnaM ___ malaya. vR. 10-408) / dezato vizadamISannirmalaM tatlAMvyavahArikapratyakSa- Upara athavA nIce jAne ke lie jo sukhapUrvaka car3hane mityrthH| (nyAyadI. pR. 31) / 8. yadindriyA- utarane kA kAraNabhata lakar3I prAdi se nimita mArga nindriyanimittaM matijJAnaM tatsAMvyavahArika pratyakSa- (nasanI) hai usakA nAma siti hai| mityucyate, dezato vaizadyasambhavAt / (laghIya. abhaya. siddha (paramAtmA)---1. NaTuTThakammabaMdhA aTTavR. 3, pR. 11) / mahAguNasamaNiyA prmaa| loyaggadidA NiccA 1 indriya aura mana ke prAzraya se jo jJAna hotA hai siddhA je erisA hoti // (ni. sA. 72) / use sAMvyavahAri pratyakSa kahate haiN| 2. saNa-aNataNANaM aNaMtavIriyaM aNaMtasukkhA ya / sAMzayikamithyAtva... 1. savvattha saMdeho ceva, sAsayasukkha pradehA mukkA kammaradhehiM / NiruvamaNicchayo Natthi ti ahiNiveso saMsamicchattaM / macalamakhohA nimmiviyAjaMgameNa rUveNa | siddhaTrA(dhava. pu. 8, pa. 20-22) / 2. ki vA bhavena vA NammiThiyA vosarapaDimAdhUvA siddhA / / (bodhaprA. jano dharmo'himAdilakSaNaH / iti yatra matidvaidhaM bhaveta 12-13) / 3. malarahino kalacatto aNidino sAMzayikaM hi tat / / (ta. sA. 5-5) / 3. mithyA- kevalo vizuddhappA / parameTrI paramajiNo sivaMkaro tvabhaSitastattvaM nAdiSTaM rocate kudhii:| sadAdiSTa- sAsayo siddho // (mokSaprA. 6) / 4. NiddaDDha. manAdiSTamatattvaM rocate punaH // jinendra bhASitaM tattvaM adakammA visayavirattA jididiyA dhIrA / tavakim satyamatAnyathA / iti dvayAzrayA daSTi: proktaH viNaya-sIla-sahidA siddhA siddhigadi pattA / / (zIla
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha (paramAtmA)] 1160, jaina-lakSaNAvalI [siddha (paramAtmA) prA. 35) / 5. avihakamma-mukke advaguNaDDhe aNo- niruddhasya sthiti vyomnaH parAmRzan / zArIra-mAnavame siddhe / adamapUDhaviNiviTaThe NiTriyakajje ya saashessduHkhbndhnjitH| nirdvandvo niSkriyaH zaddho vaMdimo Nicca / / (siddhabha. 1) / 6. prasarIrA guNaraSTAbhiranvitaH // abhedyasaMhatirlokazikharaikajIvaghaNA uvauttA dasaNe ya nANe ya / sAgAramaNA- zikhAmaNiH / jyotirmayaH pariprAptasvAtmA siddhaH gAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM / / (prajJApa. 2, gA. sukhAyate // kRtArthA niSThitAH siddhAH kRtakRtyAH 160, pR. 106; dhava. pu. 6, pR. 10 ud.)| nirAmayAH / sUkSmA niraJjanAzceti paryAyAH, 7. aTTaviheNa vimukkA puttayakammeNa tihuynnggmmi| siddhimAyuSAm // (ma. pu. 21, 202-6) / 15. ciTThanti siddhakajjA te siddhA maGgalaM dentu // siddhANi savvakajjANi jeNa Naya se prasAhiyaM kiNci| (paumaca. 86-19) / 8. aTThavihakammaviyalA vijjAsuhaicchAtI tamhA siddhotti se sddo|| dIhaNi TTiyakajjA paNaTThasaMsArA / diTThasayalaTThasArA siddhA. kAlarayaM jaM tu kammaM sesiyamaTTahA / siya dhattaMti siddhi mama disaMtu / / (ti. pa. 1-1) / 6. siddhA- siddhassa siddhattamuvajAyai // (siddhaprA. 6-7) / nuddhutakarmaprakRtisamudayAn sAdhitAtmasvabhAvAn x 16. siddhA nAma mithyAtvAdipariNAmopanItakarmAyxI (sa. siddhabha. 1) / 10. vinaSTakarmA- STakabandhanirmuktAH ajarAvyAbAdhA: upamAtItAnantaSTakalabdhasaukhyA lokAntamAzritya vasanti siddhaaH|| sukhA: jAjvalyamAnanirAvaraNajJAnatanavaH puruSAkArAH (varAMgaca. 10-33); sarvakarmavinirmuktA: sarva prAptaparamAvasthAH / (bha. prA. vijayo. 317) / bhAvArthazinaH / sarvajJAH sarvalokAAH sarvalokAna- 17. nityamapi nirupalepaH svarUpasamavasthito dhiSThitAH // nirbandhA niHpratIkArAH samasaukhyaparA- nirupaghAtaH / gaganamiva paramapuruSa: paramapade sphurati yaNAH / ye ca sarvopamAtItAste siddhAH sNprkiirtitaaH|| vizadatamaH / / kRtakRtyaH paramapade paramAtmA sakala(varAMgaca. 26, 12-13) / 11. siddhAstu azeSani- viSayaviSayAtmA / paramAnandanimagno jJAnamayo SThitakarmAMzAH paramasukhinaH kRtakRtyAH / (prAva. ni. nandati sadaiva / / (pu. si. 223-24) / 18 NaTuhari. v.179) / 12. tahA pahINajarA-maraNA avea- kammabaMdho aTThaguNaTTho [DDho] ya loyasiharattho / kammakalakA paNaTuvAbAhA kevalanANa-dasaNA siddha- suddho Nicco suhamo jhAyavvo siddhaparameTThI // (bhAvapuranivAsI niruvamasuhasaMgayA savvahA kayakiccA saM. de. 276) / 16. NANasarIrA siddhA savvuttamasiddhA saraNaM / (paMcasU. pR. 4) / 13. siddhAH sukkhasaMpattA ||(kaartike. 198) / 20. aTTavihakammaniSThitA: kRtakRtyA: siddhasAdhyA: nssttaassttkrmaannH| rahie aTThaguNasamaNNide mhaaviire| loyaggatilayabhUde (dhava. pu. 1, pR. 46); NiyavivihaTTakammA tihu- sAsayasuhasaMThide siddhe // (jaM. dI. pa. 1-2); vaNasi raseharA vihvdukkhaa| suhasAyaramajhagayA aTavihakammamukkA paramagadi uttama annuppttaa| NiraMjaNA Nicca aTuguNA / / praNavajjA kayakajjA siddhA sAdhidakajjA kammavimokkhe ThidA mokkhaM / / savvAvayavehi diTThasavvaTThA / vajjasilatthabbhaggayapaDimaM (jaM. dI. pa. 11-364) / 21. saMprAptASTaguNA vA'bhejjasaMThANA / / mANusasaMThANA vi hu savvAbaya- nityAH karmASTakanirAzi [si] naH / lokAgravAsinaH vehi No guNehi smaa| sabidiyANa visayaM jamega- siddhA bhavanti nihitApadaH // (paMcasaM. amita. dese vijANaMti / / (dhava. pu. 1, pR. 48 ud.); 1-51) / 22. vibhidyakarmASTakazRkhalAM ye guNASTaavihakammavijudA sIdIbhUdA NiraMjaNA nniccaa| kaizvaryamupetya pUtam / prAptAstrilokAnazikhAmaNitvaM aTraguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhaa| bhavantu siddhA mama siddhaye te / / (amita. zrA. 1-2) / (dhava. pu. 1, pR. 2 0 ud; go. jI. 68; dhamma- 23. jara-maraNajammarahiyo kammavihINo vimukkara. 161); siddhANa micchattAsajama kaSAyajoga- vaavaaro| ca ugaigamaNAgamaNo NiraMjaNo Niruvamo kammAsavavirahiyANaM XXX / (dhava. pu. 4. pR. siddho / / (jA. sA. 32-33) / 24. yeSAM varNo 477) / 14. niSkarmA vidhutAzeSasAMsArikasukhA- na gandho rasa gurulaghutA sparza-zabdAdayo na, pradhvaMsAsukhaH / caramAGgAt kimapyUnaparimANastadAkRtiH // tijvarecchA bhava-maraNa-jarAtaGkagatyAdayo vA / yaniamUrto'pyayamantyAGgasamAkAropalakSaNAt / mUSAgarbha- rmUlena dhIrairbahuvidharipavo yuddhani zitAste siddhAH
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhajIva] sambuddhabodhyA budhasamitinuktaH pAntu pApAnnatAn naH / ( pradyumna. 14 - 63 ) / 25 NikkammA zraTTaguNA kicuNA caramadehado siddhA / loyaggaThidA NiccA uppAda-vayehi saMjuttA / / NaTukammadeho loyAloyassa jANo dtttthaa| purisAyAro appA siddho jjhAeha loyasiharattho / / (dravyasaM. 14 va 51 ) / 26. Niddhoyasavvakamma-malattAu saMmatta - NANa cArita tavalakkhaNeNa purisakkAreNa NiravasesaM Nidvaya praduvihakamma malakalaMka bArasaviheNa tavappayAvaggiNA Dahitt jAikaNagaM vadedipyamANo ladvapayAso kara kiccayaM patto tato siddha siddhatyasuto saMjAutti / ( karmapra. cU. 1) / 27. siddhaH sakalakarmavipramuktaH / ( samAdhi. TI. 1) / 28. sidhyati sma kRtakRtyo'bhavat sedhati sma vA gacchat prapunarAvRttyA lokAgramiti siddhaH, sitaM vA baddhaM karma hamAtaM dagdhaM yasya sa siddhaH karmma prapaJcanirmuktaH / ( sthAnA. abhaya vR. 46 ) / 26. kammasuddhA sarIrAgaMta sokkhaNANaDDhA / paramapahRttaM pattA je te siddhA hu khalu mukkA || ( dravyasva. pra. nayaca. 107 ) / 30. apagatasakalakarmAzAH paramasukhina ekAntakRtakRtyAH siddhAH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 176 ) / 31. prApya dravyAdisAmagrI bhasmasAtkurute svayam / karmendhanAni sarvANi tasmAt siddha iti smRtaH // ( bhAvasaM vAma. 351) / 32. siddhaH karmASTa nirmuktaH samyaktvAdyaSTa sadguNaH / jagatpuruSamUrddhasthaH sadAnando niraJjanaH / / ( dharmasaM. zrI. 10 - 115 ) / 33. siddhiH svAtmopalabdhiryeSAM te siddhAH samyakttrAdyaSTaguNopetA vA'nantAnantaguNa virAjamAnA lokAgranivAsinazca / ( kArtike. TI. 162 ) / 34 mUrtimaddehanirmukto loke lokAgrasaMsthitaH / jJAnAdyaSTaguNopeto niSkarmA siddhasaMjJakaH // ( lATIsaM. 4-130; paMcAdhyA. 2 - 608 ) / 1 jo prATha karmoM ke bandhana se mukta hokara prATha guNoM se sampanna hote hue loka ke praprabhAga ( siddhAlaya) meM sthita ho cuke haiM va sadA vahIM usI prakAra sesthita rahane vAle haiM unheM siddha jIva kahA jAtA hai / 6 jo pudgalamaya zarIra se rahita hokara mukha va udara prAdi ke rikta sthAnoM ke pUrNa ho jAne se vizuddha jJAnamaya jIvapradezoM se saghana hue haiM tathA la. 146 1161 jaina - lakSaNAvalI | siddhagati jJAna va darzana meM upayukta haiM ve siddha paramAtmA kahalAte haiN| yaha siddha jIvoM kA lakSaNa hai / siddha ( prabhAvaka puruSa ) - praJjana - pAdalepa - tilakaguTikA - sakalabhUtAkarSaNa niSkarSaNa kriyatvaprabhRtayaH siddhayaH, tAbhiH siddhayati sma siddhaH / (yogazA svo viva. 2 - 16) | aMjana va pAdalepa yAdi siddhiyoM se jo siddhi ko prApta huA hai use siddhapuruSa kahA jAtA hai| aise puruSa jina zAsana ko prabhAvanA meM samartha hote haiM 1 siddha ( pramANapratipanna ) - saMzayA divyavacchedena hi pratipannamarthasvarUpaM siddhamucyate / pra. ka. mA. 3-20, pR. 369 ) / jisa padArtha kA svarUpa saMzaya zrAdi ko dUra kara kisI anya pramANa se jAnA jA cukA hai use siddha kahate haiN| aisA siddha padArtha anumAna ke dvArA siddha karane ke lie yogya hotA hai / siddha kevalajJAna - yat ( kevalajJAnam ) punarazeSeSu karmAgateSu siddhatvAvasthAyAM tat siddha kevalajJAnam / (grAva. ni. malaya. vR. 78, pR 83) / jo kevalajJAna samasta karmoM ke kSINa ho jAne para siddhatva avasthA meM vidyamAna rahatA hai use siddhakevalajJAna kahA jAtA hai| siddhagati - 1. jAi jarA maraNa bhayA saMjoyavinoya- dukkhasaNNA / rogAdigA ya jisse Na saMti sA hodi siddhagaI / / (prA. paMcasaM. 1-64; ghava. pu. 1, pR 204 ud.; go. jI. 152) / 2. siddhiH svarUpopalabdhiH sakalaguNaiH svarUpaniSThA, sA eva gatiH siddhigatiH / (dhava. pu. 1, pR. 203 ) ; gadikammodayAbhAvA siddhagadI agadI / athavA bhavAd bhavasaMkrAntirgatiH, asaMkrAntiH siddhagatiH / ( dhava. pu. 7. pU. 6) / 3. janma-mRtyu - jarA rA [ro]ga-saMyoga-vigamAdayaH / na yasyAM jAtu jAyante sA saiddhA gaditA gatiH / ( paMcasaM pramita. 1 - 141) / 4. anantajJAna-darzana-sukha vIryAdisvasvabhAvaguNopaladhirUpAyA siddhergatiH prAptiH jIvasya bhavatiM, 'paramaprakarSa prApta ratnatrayapariNata zukladhyAna vizeSa saMpAditaparamasaMvara- nirjarAbhyAM sakalakarmakSayAdAtmano muktavyapadezabhAjaH svAbhAvikordhvagamana sadbhAvAllokAgrasiddhaparameSThiparyAyarUpa siddhagatirbhavatItya prAptasya
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhatva] 1162, jaina-lakSaNAvalI [siddhi rthaH / (go. jI. ma. pra. 152); rogAdivividha- 1prAtmA kA jo svAbhAvika sukha zAzvatika, bAdhA vedanAzca yasyAM na santi sA kRtsnakarmavipramokSa- se rahita aura upamA se rahita (anupama) hai prAdurbhUtasiddhatvaparyAyalakSaNA siddhagatiH / (go. jI. use siddhoM kA sukha kahA gayA hai| jI. pra. 152) / siddhAvaNaMvAda-1. strI-vastra-gandha-mAlyAlaMkA1 jIva kI jisa avasthA meM janma, jarA, maraNa, rAdivirahitAnAM siddhAnAM sUkhaM na kiJcidatIndribhaya, sayoga, viyoga, duHkha evaM prAhArAdi saMjJAya yANAM teSAM samadhigatI na nibandhanamasti kiJciaura roga Adi sambhava nahIM haiM use siddhagati kahA diti siddhAvarNavAdaH / (bha. prA. vijayo. 47) / jAtA hai| 2 gati nAmakarma kA prabhAva hone para jo 2. siddhAnAM sukhaM na kicidasti, tatkAraNakAmibhavAntara kA saMkramaNa ruka jAtA hai, isI kA nAma nyAdInAmabhAvAt / sato'pi vA sukhasya teSAM nAnusiddhagati hai| bhavasta nimittAnAmindriyANAmatIndriyatayA tatrAsasiddhatva-1. dIhakAlarayaM jaMtu kamma sesina tvAdityAdiH siddhAnAma (avrnnvaadH)| (bha. prA. mahA / sigraM dhataMti siddhassa siddhttmvjaay|| malA. 47) / (prAva. ni. hari. va. 953) / 2. siddhatvaM kRtsna- 1 strI, vastra, gandhamAlya aura alaMkAra prAdi se karmabhyaH so'vasthAntaraM pRthak / jJAna-darzana-samyaktva- rahita siddhoM ke kucha bhI sukha nahIM hai tathA indriyoM vIryAdyaSTaguNAtmakam / / (paMcAdhyA. 2-1136) / se rahita hue unake jAnane kA bhI koI kAraNa 1 anAdi paramparA kI apekSA jisakA sthitibandha- nahIM hai, isa prakAra ke kathana ko siddhoM kA pravarNakAla dIrgha rahA hai usa pATha prakAra ke baddha karma ko vAda kahA jAtA hai| zeSita kiyA---pralpa kiyA, tatpazcAta use dagdha siddhi---1. siddhiH strAtmopalabdhi: praguNaguNakara dene para mukti ko prApta hue siddha jIva ke gaNocchAdidoSApahArAd yogyopAdAnayuktyA dRSad siddhatvabhAva pragaTa hotA hai| 2 samasta karmoM se iha yathA hemabhAvopalabdhiH / (saM. siddha bha. 1) / rahita hone para jo jIva kI jJAna, darzana, samyaktva 2. siddhiH pravipratipattiH avyutpatti-saMzaya-viparyAsaaura vIrya prAdigaNoM svarUpa pathaka avasthA prAdurbhata lakSaNAjJAnanivattiH pramitiH / (siddhivi. svo. vi. hotI hai usakA nAma siddhatva hai| 1-23, pR. 66) / 3. sidhyanti niSThitA siddhavarNajanana-1. anantajJAnAtmakena sukhena saMtRptA bhavantyasyAM prANina iti siddhiH lokaantkssetrlkssnnaa| siddhA iti tanmAhAtmyakathanaM siddhAnAM vrnnjnnm| lalitavi. pa. 65) / 4. siddhistattaddharmasthAnA(bha. prA. vijayo. 47) / 2. paramataprasiddhAna vAptiriha tAttvikI jnyeyaa| (SoDazaka. 3-10) / siddhAnapohya jinamatena tatsvarUpanirUpaNaM siddhAnAM 5. savvaM paratthasAhagarUvaM pUNa hoi siddhitti / / varNajananam / (bha. prA. mUlA. 47) / (yogavi. 6) / 6. siddhiH prazzeSakarmacyutilakSaNA / 1 siddha jIva ananta jJAnasvarUpa sukha se santuSTa hote (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 5, 25, pR. 130) / haiM, isa prakAra se siddhoM ke mAhAtmya ko pragaTa 7. sidhyanti kRtArthA bhavanti yasyAM sA siddhiH, karanA, ise siddhoM kA varNajanana kahate haiM / 2 anya ISatprAgabhArA'pi siddhiH vyapadizyate athavA kRtasampradAyoM meM prasiddha siddhoM kA nirAkaraNa karake kRtyatvaM lokAgrayamaNimAdikA vA siddhiH / (sthAnA jinamata ke anusAra unake svarUpa ke nirUpaNa ko prabhaya. vR. 46) / 8. siddhiH anantajJAnAdisvarUposiddhoM kA varNajanana kahA jAtA hai| palabdhiH / (go. jI. ma. pra. 68) / 6. siddhiH siddhasaukhya-1. dhruvaM paramanAbAghamapamAnaviji- svAtmopalabdhiHXxx / (kAtike. TI. 162) / tam / aAtmasvAbhAvikaM saukhyaM siddhAnAM parikIti- 1 uttamottama guNoM ke samUha ko naSTa karane vAle tam / / (padmapu. 105-180) / 2. Na vi athi doSoM ke dUra hone se jo pASANa kI suvarNarUpatA ke mANusANaM pAdasamutthaM ciya viSa [s]yaatiidN| samAna apane prAtmasvarUpa kI prApti hotI hai use avvucchiNNaM ca suhaM aNovamaM jaM ca siddhANaM // siddhi kahate haiN| 2 anadhyavasAya, saMzaya aura (dhammara. 160) / viparyayarUpa prajJAna kI nivRttisvarUpa pramiti ko
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ sImavismRti) siddhi kahA jAtA hai / 3 jisameM jIva niSThitArtha ( kRtakRtya ) hote haiM usakA nAma siddhi hai| vaha loka ke prabhAga (siddhAlaya ) svarUpa hai / 5 sthAna va UrNa Adi yogavizeSoM meM vivakSita yogavizeSa se yukta yogI ke samIpavartI dUsaroM ke bhI hita kI jo sAdhaka hotI hai, ise siddhi kahate haiM / sIma vismRti - dekho smRtyantardhAna / sImavismRtiH niyamita maryAdAyA ajJAnato matyapATava- sandehAdinA pramAdAdvA'tivyAkulatvAnyamanaskatvAdinA smRtibhraMzaH / tathA hi- kenacit pUrvasyAM dizi yojanazatarUpaM pramANaM kRtamAsIt, gamanakAle ca spaSTatayA na smarati kiM zataM parimANaM kRtamuta paJcAzat tasya caiva paJcAzatamatikrAmato'ticAraH zatamatikrAmato bhaGgaH, sApekSatva-nirapekSatvAcceti prathamo'ticAraH / (sA. gha. svo TI. 5-5) / digvrata meM jo maryAdA kI gaI hai, usakA prajJAnatA, buddhi kI paTutA aura sandeha zrAdi ke kAraNa grathavA pramAda ke vaza pratizaya vyAkula hone se, zrathavA anyamanaska hone zrAdi se smaraNa na rahanA; ise smRtibhraMza kahA jAtA hai / jaise kisI ne pUrvadizA meM sau yojana kA pramANa kiyA, para jAne ke samaya vaha yaha smaraNa nahIM karatA ki sau yojana kI maryAdA kI gaI hai yA pacAsa yojana kI / aisI sthiti meM yadi vaha pacAsa yojana kA pratikramaNa karatA hai to yaha sImavismRti nAmaka praticAra hogA / para yadi vaha sau yojana kA pratikramaNa karatA hai to usakA vaha vrata hI bhaMga hogA / isakA kAraNa sApekSatA aura nirapekSatA hai / sukha - 1. sukhamindriyArthAnubhava: / ( sa. si. 4, 20); sadasadvedyodaye'ntaraGgaheto sati bAhyadravyAdi paripAkanimittavazAdutpadyamAnaH prIti- paritAparUpaH pariNAmaH sukha-duHkhamityAkhyAyate / ( sa. si. 5, 20) / 2. sadyodaye sati iSTaviSayAnubhavanaM sukham / sadyodayamUla hetau sati bAhyasyeSTaviSayasyopanipAte tadviSayamanubhavanaM sukhamiti kathyate / (ta. vA. 4, 20, 3); bAhyapratyayavazAd sadvedyodayAdAtmanaH prasAdaH sukham, yadAtmasthaM sadvedyaM karma dravyAdibAhyapratyayavazAt paripAkamupayAti tadAtmanaH prasAdaH prItirUpaH sukhamityAkhyAyate / (ta. vA. 5, 20. 1) / 3. dukkhuvasamo suhaM NAma / ( dhava. pu. 1163, jaina-lakSaNAvalI [sukhAnubandha (13, pR. 208 ); itthasamAgamo praNiTThatthaviprogo ca suhaM NAma / (ghava. pu. 13, pR. 334) : tassa ( dukkhassa ) uvasamo tadaNupapattI vA dukkhuvasama he udanvAdisaMpattI vA suhaMNAma / ( dhava. pu. 15, pR. 6 ) / 4. jIvasya AhlAdana heturdravyaM sukham, yathA kSuttRDArttasya mRSTodana - zItodake / ( jayagha. 1, pR. 271) / 5. sadyodaye satISTaviSayAnubhavanaM sukham / ( ta zlo. 4 - 20 ) / 6 XXX tatsukhaM yatra nAsukham / ( zrAtmAnu. 46; upAsakA 291 ) / 7 sukhaM prItiH / ( nItivA. 6-13 ) / 8. jaM NokasAya vigdhacaukkANa baleNa sAdapahudINaM / suhapayaDINudayabhavaM iMdiyatosaM have sokkhaM // ( la. sA. 615) / 6. paramatRptirUpamanAkulatvalakSaNaM sukham / ( prava. sA. jaya. vR. 1- 68 ) / 10 indriyaviSayAnubhavanaM sukham / (ta. vRtti zruta. 4 -20 ) / 11 tathA ca hArIta: - manasazcendriyANAM ca yatrAnandaH prajAyate / dRSTe vA bhakSite vApi tat sukhaM samprakIrtitam // ( nItivA. TI. 6-13 ) / 1 indriyaviSayoM ke anubhava kA nAma sukha hai / sAtAvedanIya ke udayarUpa antaraMga hetu ke hone para bAhya dravya Adi ke paripAka ke nimittavaza jo prItirUpa pariNAma utpanna hotA hai use sukha kahate haiM / 6 sukha use kahanA cAhie jisameM duHkha kA leza na ho / sukha-duHkhopasampat - dekho sukhAsukhasaMzraya | suhadukkhe uvayAro vasahI prAhAra- bhesajAdIhi / tumhaM zrahaM ti vayaNaM suha- dukkhuvasaMpayA yA / / (mUlA. 4.22 / / sukha yA duHkha ke samaya maiM vasati zrAhAra aura prauSadhi zrAdi ke dvArA upakAra karanA tathA 'prApake lie maiM hUM- maiM prApako saba prakAra se sevA karUMgA' isa prakAra kahanA, ise sukha-duHkhopasaMpat jAnanA cAhie / sukhAnubandha 1. anubhUtaprItivizeSasmRtisamanvAhAraH sukhAnubandha: / ( sa. si. 7-37 ta zlo. 7 - 37 ) / 2. anubhUta prItivizeSasmRtisamanvAhAraH sukhAnubandhaH / evaM mayA bhuktaM zayitaM krIDitamityevamAdiprItivizeSaM prati smRtisamanvAhAraH sukhAnubandha ityabhidhIyate / (ta. vA. 7, 37, 5) / 3. pranubhUtaprItivizeSasmRtisamAharaNaM cetasi sukhAnubandhaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7 - 32 ) / 4. evaM mayA bhuktaM zayitaM krIDitamityevamAdiprItivizeSaM prati smRti ---
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhAsukhasazraya] 1164, jaina-lakSaNAvalI [sumati samanvAhAraH sukhAnuvandhaH / (cA. sA. pR. 24; sA. garbhasthe bhagavati jananyapi supAGa jAteti supAgha. svo. TI. 8-45) / 5. doSaH sukhAnubandhAkhyaH vaH / (yogazA. svo. viva. 3-124) / yathAtrAsmIha duHkhavAn / mRtvApi vratamAhAtmyAd pArzvabhAgoM ke sundara hone tathA bhagavAna ke garbha meM bhaviSye'haM sukhI kvacit / / (lATIsaM. 6-241) / sthita hone para mAtA ke bhI sundara pArzvabhAgoM se 1 pUrva meM anubhava meM pAe hue viSayoM ke anurAga saMyukta hone ke kAraNa sAtaveM tIrthaMkara 'supAzrva' nAma kA bAra-bAra smaraNa karanA, isakA nAma sukhAnu. se prasiddha hue| bandha hai| subhaganAma-1. yadudayAdanyaprItiprabhavastatsubhagasukhAsukhasaMzraya --dekho sukhaduHkhopasampat / caura. nAma / (sa. si. 8-11; ta. ilo 8-11) / kara-gadorvIzapIDitAdyativatinAm / toSotkarSaNa- 2. saubhAgyanirvartakaM sabhagaM naam| (ta. bhA. 8, mAhAra-bheSajAyatanAdibhiH / / svAtmArpaNamahaM tubhya. 12) / 3. yadudayAdanyaprItiprabhavastat subhaganAma / masmIti ca sukhe'sukhe / yattaccittaprasAdArtha tatsukhA- yadudayAt rUpavAnarUpo vA anyeSAM prIti janayati sukhasazrayaH / / (prAcA. sA. 2, 22-23) / tat subhaganAma / (ta. vA. 8, 11, 23) / 4. cora, duSTa, roga aura rAjA prAdi ke dvArA pIDita subhaganAma yadudayAtkAmyo bhavati / (zrA. pra. TI. hokara duHkha kA anubhava karane vAloM ko prAhAra- 23) / 5. sthI-purisANaM sohaggaNivattayaM subhagaM poSaSa aura sthAna prAdi ke dvArA santuSTa karane NAma / (dhava. pu. 6, pR. 65); jassa kammassudaeNa tathA yaha kahane ki maiM Apake lie apane ko sama- jIvassa sohaggaM hodi taM suhagaNAmaM / (dhava. pu. 13, pita karatA hUM; ise sukhAsukhasazraya kahA jAtA hai| pR. 363) / 6. yadudayAt strI puMsayoranyonyaprItisugata--1. kevalajJAnazabdavAcyaM gataM jJAnaM yasya sa prabhavaM saubhAgyaM bhavati tatsubhaganAma / (mUlA. vR. sugataH, athavA zobhanamavinazvaraM muktipadaM gataH 12-196) / 7. yadudayavazAdanupakRdapi sarvasya sugtH| (ba. dravyasaM. TI. 14, pR. 40-41) / manaHpriyo bhavati tatsabhaganAma / (prajJApa. malaya. va. 2. sarvadvandva vinirmuktaM sthAnamAtmasvamAvajam / prAptaM 263, pR. 474) / 8. paraprItiprabhavaphalaM subhagAkhyaM paramanirvANaM yenAsau sugataH smRtaH / / (prAptasva. nAma / (bha. prA. mUlA. 2121) / 6. yadudayAdanya prItiprabhavaH tatsubhaganAma / (go. ka. jI. pra. 33) / 1 jisake kevalajJAna zabda ke dvArA kahA jAne vAlA 10. yadudayena jIvaH paraprItijanako bhavati dRSTaH gata (jJAna) vidyamAna hai use sugata kahA jAtA hai, zruto vA tatsubhaganAma / (ta. vRtti zrRta. 8-11) / athavA jo sundara va avinazvara mukti pada ko 1 jisa karma ke udaya se jIva dUsaroM kI prIti kA prApta kara cukA hai use sugata jAnanA caahie| kAraNa hotA hai use subhaga nAmakarma kahate haiN| ra-1. adhikapratirUpagrIvoraskAH zyA- 2 jo karma saubhAgya ko utpanna karatA hai vaha subhaga mAvadAtA garur3acihnAH suprnnkumaaraaH| (ta. bhA. nAmakarma kahalAtA hai| 7 jisake udaya se anup4-11)| 2. suparNA nAma zubhapakSAkAravikaraNa- kArI bhI sabake mana ko priya hotA hai use subhaga priyaaH| (dhava. pu. 13, pR. 361) / 3. suSThu nAmakarma kahA jAtA hai| zobhanAni parNAni pakSAH yeSAM te suparNAH, suparNAzca subhikSa-sAli-brIhi java-godhUmAdidhaNNANaM sulate kumArA: suprnnkumaaraaH| (ta. vRtti zruta. 4.10), hattaM subhikkhaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 336) / 1 jinakI prIvA aura vakSasthala atizaya sundara hote sAli, vrIhi, jau aura gehU prAdi kA saralatA . haiM, varNa se jo zyAma va nirmala hote haiM, tathA cihna prApta ho jAnA, isakA nAma subhikSa hai| jinakA garur3a hotA hai; ve suparNakumAra (bhavanavAsI sumati-su zobhanA matirasyeti sumatiH tathA devavizeSa) kahalAte haiN| 2 jo uttama pArzvabhAgoM ke garbhastha jananyAH sunizcitA matirabhaditi samatiH / prAkAra meM vikriyA kiyA karate haiM unheM suparNakumAra (yogazA. svo. viva. 3--24) / kahA jAtA hai| jo nirmala buddhi ke dhAraka the tathA jinake garbha meM supArzva-zobhanAH pArzvaH asyeti supAvaH, tathA sthita hone para mAtA ke pratizaya nizcita mati
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ sura] 1165, jana-lakSaNAvalI [suSamA utpanna huI ve (pAMcaveM tIrthakara) nAma se sumati hodi / / takkAle te maNuprA prAmalakapamANamAhAraM / khlaae| bhuti diNaMtariyA samacaurassaMga-saMThANA // (ti. sura--ahiMsAdyanuSThAnaratayaH surA nAma / (dhava. pu. pa. 4, 403-6) / 2. do sAgarovamakoDAkoDIzrI 13, pR. 361) / kAlo susamadumamA / (bhagavatI 6, 7, 5) / jo ahiMsA prAdi ke anuSThAna meM anurAga rakhate haiM ve 1 suSama-duSamA kAla ke prArambha meM manuSyoM ke sura kahalAte haiN| zarIra kI UcAI do hajAra dhanuSa, prAyu eka sarabhigandhanAma--1. jassa kammassa udaeNa sarI- palyopama pramANa tathA varNa piyaMga phala ke samAna | suaMdhA hoti taM surahigaMdha NAma / (dhava. hotA hai| unakI pITha kI haDDiyAM cauMsaTha hotI haiN| pu. 6, pR 75) / 2. yasya karmaskandhasyodayena usa samaya meM strI apsarA ke samAna aura puruSa zarIrapudgalAH surabhigandhayuktA bhavanti tatsarabhi- deva ke samAna hotA hai| isa kAla meM ve manuSya gandhanAma / (mUlA. vR. 12-194) / 3. yadudayA- A~vala ke barAbara bhojana eka dina ke antara se jjantuzarIreSu surabhigandha upajAyate tatsurabhigandha- karate haiM, zrAkAra unakA samacaturasrasaMsthAna jaisA nAma / (prajJApa. malaya. va. 263, pR. 473) / hotA hai| isa kAla kA pramANa do koDAkoDI 1 jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala uttama sAgaropama hai| gandha se yukta hote haiM use surabhigandha nAmakarma kahA suSama-suSamA-1. xxx tesu paDhamammi / jAtA hai| cattArisAyarovamakoDAkoDIgro parimANaM / / (ti. surendratAkriyA-yA surendrapadaprAptiH pAribrajya- pa. 4-317); susama-susamammi kAle bhUmI rajaphalodayAt / saiSA surendratA nAma kriyA prAganu- dhuum-jlnn-himrhidaa| kaMTaya-abbhasilAI-vicchIvaNitA / / (ma. pu. 36-202) / pAdikIDovasaggaparicattA / NimmaladappaNasarisA pArivajya ke phalasvarUpa jo indrapada kI prApti Nididadavve hi virahidA tIe / sikadA havedi divvA hotI hai, yaha surendratAkriyA kahalAtI hai| taNu-maNa-NayaNANa sahajaNaNI // (ti. pa. 4, sulalita doSa-dvAtriMzo vandane gItyA doSaH 320-21) / 2. eeNaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sulalitAhvayaH / (ana. gha. 8-111) / sAgarovamakoDAkoDIpro kAlo susama-susamA / gAna ke sAtha-paMcama svara se-vandanA karane para (bhagavatI 6, 7,5) / sulalita nAma kA doSa hotA hai| yaha 32 vandanA- 1 suSama-suSamA kAla meM pRthivI dhUli, dhumrA, doSoM meM antima hai| agni, varpha, kAMTe, prole aura vIchU prAdi jantuoM savidhi-zobhano vidhiH sarvatra kauzalamasyeti ke upadrava rahita hotI haI darpaNa ke samAna nirmala savidhiH, tathA garbhasthe bhagavati jananyapyevamiti hotI hai| usa samaya pathivI ke Upara koI bhI savidhiH / (yogazA. svo. viva. 3-124) / nindita dravya nahIM pAye jAte / vahAM kI divya bAlu tIrthakara puSpadanta kI vidhi-sarvatra kuzalatA-- zarIra, mana aura netroM ko sukhaprada hotI hai| isa sundara yA utkRSTa thI, tathA garbha meM sthita rahane kAla kA pramANa cAra koDAkoDI sAgaropama hai| para mAtA kI bhI kuzalatA isI prakAra kI rahI hai, saSamA-1. susamammi tiNi jalahIuvamANaM hoMti isI se ve 'savidhi' isa sArthaka nAma se prasiddha he| koddkoddiiyo| (ti. pa. 4-318); susamassAsuSama-duSamA- 1. doNNi tadiyammi xxx // dimmi NarANuccheho cushsscaavaanni| dopalla(ti. pa. 4-318); ucchehapahudikhINe pavisedi hu pamANAU saMpuNNamiyaMka sarisapahA // aTThAvIsuttarasusama-dussamo kaalo| tassa pamANaM sAyarauvamANaM sayamaTThI puTThIya hoMti edANaM / accharasarisA itthI doNi koDIgro / / takAlAdimmi NarANuccheho do- sidasasaricchA NarA hoMti // tassi kAle maNuvA sahassacAvANi / ekka-palidovamAU piyaMgusAriccha- akkhapphalasarisamamidanAhAraM / bhuMjati chaTThabhatte samavaNNadharA // causaTThI puTThoe NarANa NArINa hoMti caurassaMgasaMThANA // (ti. pa. 4, 366-68) / aTrI vi| accharasarisA NArI amarasamANo Naro 2. tiNNisAyarovama-koDAkoDoyo kAlo sasamA /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ suSamA] 1166, jaina-lakSaNAvalI [sUkSma (pudgala) (bhagavatI 6, 7, 5) / 6, pR. 65); jassa kammassudaeNa kaNNasu ho saro 1 suSamA kAla ke prArambha meM manuSyoM ke zarIra kI hodi taM sussaraNAmaM / (dhava. pu. 13, pR. 336) / UMcAI cAra hajAra dhanuSa, prAyu do palya pramANa tathA 7. yena zabdenoccaritenAkaNitena ca bhUyasI prItizarIra kI kAnti pUrNa candra ke samAna hotI hai| rutpadyate tat susvaranAma / (ta. bhA. siddha. vR. 8, kI pITha kI har3iyAM eka sau aTrAIsa hotI haiN| 12) / 8. susarakammadaeNaM susarasa ho ya hoi iha striyAM apsarAnoM jaisI sundara aura puruSa devoM ke jiivo| (karmavi. ga. 145) / 6. yasyodayAtsu. samAna hote haiN| isa kAla meM manuSya SaSTha bhakta meM-- svaratvaM manojJasvaranirvartanaM bhavati tatsasvaranAma / do dina ke antara se -- akSaphala (baher3A) ke barA- (mUlA. vR. 12-166) / 10. yadudayavazAjjIvasya bara pAhAra ko grahaNa karate haiN| zarIra kA prAkAra ___ svaraH zrotRNAM prItiheturupajAyate tatsusvaranAma / unakA samacaturasrasaMsthAna jaisA hotA hai / isa kAla (prajJApa. malaya. vR. 263. pR. 474) / 11. manokA pramANa tIna koDAkoDI sAgaropama hai| jJasvaranivartakaM susvaranAma / (bha. prA. malA. suSira-dekho soSira / 1. susiro NAma vasa- 2124) / 12. yasmAnnimittAt manojJasvaranirvasaMkha-kAhalAdijaNido (sddo)| (dhava. pu. 13, pR. rtanaM bhavati tatsusvaranAma / (go. ka. jI. pra. 33) / 221) / 2. suSiraH zabdaH kambu-beNu-bhaMbhA-kAhalA- 13. yadudayena cittAnuraMjakasvara utpadyate tatsusvaradiprabhavaH suSira ucyate / (ta. vatti shrut.5-24)| nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 bAMsurI, zaMkha aura kAhala prAdi se utpanna zabda 1 jisa karma ke nimitta se manohara svara kI racanA ko suSira kahA jAtA hai / hotI hai use sasvara nAmakarma kahate haiN| 4 jisake susAdhu--nANa-dasaNasapannasaMjamabhAvesu jo rato so udaya se svara ke sunane para bahutoM ko proti utpanna susAdhu / (dazava. cU. pR. 261) / hotI hai usakA nAma susvara nAmakarma hai| jo jJAna aura darzana se sampanna hotA huA saMyama. suhRdanurAga-dekho mitraanuraag| suhRdanurAgo bhAvoM meM rata rahatA hai vaha susAdhu kahalAtA hai| bAlye sahapAMzukrIDanAdi vyasane sahAyatvamutsave sasthita-susthita prAcAryaH, paropakArakaraNe sva- sambhrama ityevamAdezca mitrasukRtasyAnusmaraNam, prayojane ca samyaka sthitatvAt / (mana. gha. svo. TI. bAlyAdyavasthAsahaphrIDitamitrAnusmaraNaM vaa| (sA. 7-68) / . gha. svo. TI. 8-45) / susthita prAcArya use kahate haiM, jo paropakAra bAlyAvasthA meM mitroM ke sAtha jo dhUli prAdi meM ke karane meM aura apane prayojana meM bhalI bhAMti krIDA kI hai, vyasana meM sahAyatA kI hai, tathA sthita rahatA hai| yaha bhaktapratyAkhyAna ko svIkAra utsava meM sAtha-sAtha ghamanA-phiranA hamA hai; ityAdi karane vAle kSapaka ke grAdi 40 ligoM meM se eka mitroM ke dvArA kiye gaye kAryoM kA smaraNa karanA athavA bAlyAvasthA meM sAtha-sAtha khelane vAle susvaranAma-1. yannimittaM manojJasvaranirvartanaM mitroM kA smaraNa karanA, ise suhRdanurAga kahA stsusvrnaam| (sa. si. 8-11; ta. zlo. 8, jAtA hai / yaha sallekhanA kA eka aticAra hai| 11) / 2. sosvaryanirvartakaM susvaranAma / (ta. bhA. sUkSma (pudgala)-dekho sokSamya / 1. paJcAnAM 8-12) / 3. yannimittaM manojJasvaranirvartanaM tat vaikriyAdInAM zarIrANAM yathAkramam / manasazcApi sasvaranAma / manojJasvaranirvatanaM yannimittamupajAyate vAcazca vargaNAH yAH prakIrtitAH / / tAsAmantaravatiprANinastat susvaranAma / (ta. vA. 8, 11, 25) / nyo vargaNA yA vyvsthitaaH| tAH sUkSmA iti 4. yena svaritenANitena ca bhUyasAM prItirutpadyate vijJayA anantAnantasaMhatAH // (varAMgaca. 26-20, tata sasvaranAma / (ta. bhA. hari. va. 8-12) / 21) / 2. sUkSmatve'pi hi karaNAnupalabhyAH karmavarga5. susvaranAma yadudayAtsosvayaM bhavati zrotuH prIti- NAdayaH suukssmaaH| (paMcA. kA. pramata. va. 76) / hetuH| (zrA. pra. TI. 23) / 6. jassodaeNa jIvANaM 3. sUkSmAste karmaNAM skandhA: pradezAnantyayogataH / maharasaro hodi taM kamma sussaraM NAma / (dhava. pu. (ma. pu. 24-150) / 4. ye tu jJAnAvaraNAdikarma
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma (pudgala)] 1167, jaina-lakSaNAvalI [sUkSmaRjusUtra vargaNAyogyAste sUkSmA indriyajJAnAviSayAH / (paMcA. rUDhAni vAlAgrANi teSAmekaika vAlAgramasaMkhyeyAni kA. jaya. vR. 76) / 5. karma sUkSmam, yad khaNDAni kriyante / kiMpramANamasaMkhyeyaMkhaNDamiti dravyaM dezAvadhi-paramAvadhiviSayaM tatsUkSmamityarthaH / ceducyate - iha vizuddhalocanazchadmasthaH puruSo yadatIva (go. jI. jI. pra. 603 / 6. karma sUkSmam, sUkSma dravyaM cakSuSA pazyati tadasaMkhyeyabhAgamAtramayad dravyaM dezAvadhi-paramAvadhiviSayaM tat sUkSma saMkhyeyaM khaNDam / idaM dravyato'saMkhyeyasya khaNDasya pramAmityarthaH / (kAtike. TI. 206) / 7. tatra Nam / kSetrataH punaridam -sUkSmasya panakajIvasya yA dharmAdayaH sUkSmA: sUkSmA: kaalaannvo'nnvH| (lATIsaM. jaghanyAvagAhanA tayA yat vyAptaM kSetraM tadasaMkhyeya gunn4.7)| 8. sUkSmAste kAmaNaskandhAH pradezAnantayo- kSetrAvagAhidravyapramANamasaMkhyeyaM khaNDam / tathA cAgataH // (jambU. ca. 3-46) / trArthe'nuyogadvArasUtram -- tattha NaM egamege vAlagge 1 vaikriyika prAdi pA~ca zarIroM, mana aura vacana ko asaMkhijjhAI khaNDAi kajjati, te NaM vAlaggA didijo vargaNAyeM kahI gaI haiM ve yathAkrama se sUkSma haiM tathA progAhaNAmo asaMkhejjatibhAgamettA suhamassa paNainake madhyavartI jo anantAnanta saMhata vargaNAyeM haiM gajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA iti / unheM bhI sUkSma jAnanA cAhie : 2 sUkSma hone para atra vRddhAH pUrvapuruSaparamparAyAtasaMpradAyavazAdevaM bhI jo kArmaNavargaNA Adi indriyagocara nahIM haiM nirvacanti -bAdaraparyAptapRthivIkAyikazarIrapramANaunheM sUkSma mAnA gayA hai| 4 karma sUkSma hai, kAraNa masaMkhyeyaM khaNDamiti / tathA cAnuyogadvAraTIkAyaha hai ki jo drabya dezAvadhi aura paramAvadhi kA kRdAha haribhadrasUri:- bAdarapRthivIkAyikaparyApta. viSaya hai use sUkSma kahA jAtA hai| yaha pudagala ke zarIratulyAnyasaMkhyeyAni khaNDAnIti vRddhavAdaH / evaM. sUkSma-sa de chaha bhedoM meM pAMcavAM hai| pramANAsaMkhyeyakhaNDIkRtAlAH sa palyaH prAgvadAsUkSma-a praddhApalyopama-tathA sa eva palyastAva- karNabhUto nicitazca tathA vidhIyate yathA na kimapi pramANaH prAgvadvAlAgrANi pratyekamasaMkhyeyakhaNDAni tatra vahnayAdikamAkramati / tataH samaye samaye ekakakRtvA tairAkINaM bhRto nicitazca tathA kriyate yathA vAlAgrApahAreNa yAvatA kAlena sa palyaH sarvAtmanA na vahnayAdikaM tatrAkAmati, tato varSazate varSazate'ti- nirlepo bhavati tAvAn kAlavizeSaH sUkSmamuddhArapalyokrAnte satyekaikavAlAgrApahAreNa yAvatA kAlena sa pamam / (bahatsaM. malaya. vR. 4) / palyaH sarvAtmanA nirlepIbhavati tAvAn kAlavizeSaH utsedhAMgula pramita yojana pramANa lambe, caur3e va gahare sUkSmamaddhApalyopamam / (bRhatsaM. malaya. vR. 4) / palya ko zira ke mUr3ane para eka dina-rAta meM uge eka yojana pramANa lambe caur3e palya ke vAlAnoM meM hue, do dina-rAtoM meM uge hue, isa prakAra sAta se pratyeka ke asaMkhyAta khaNDa kare va unase use isa dina-rAta taka ke uge hae bAlAgoM meM se pratyeka ke prakAra se ThasAThasa bhare ki jisase agni prAdi bhI asaMkhyAta khaNDa kare aura unase isa prakAra se ThasApraveza na kara sake / pazcAta so sau varSoM ke bItane Thasa bhare ki usameM agni prAdi na praviSTa ho ske| para eka eka bAlAgra ko usameM se nikAle, isa pazcAta unameM se eka eka samaya meM eka eka bAlAna prakAra jitane kAla meM vaha palya rikta hotA hai utane ke nikAlane para jitane kAla meM vaha pUrNatayA rikta kAlavizeSa ko sUkSma praddhApalyopama kahA jAtA hai| hotA hai utane kAlavizeSa ko sUkSma uddhArapalyopama sUkSma-addhAsAgaropama-teSAM ca sUkSmAddhApalyopa. kahA jAtA hai| mAnAM daza koTIkoTya eka sUkSmamaddhAsAgaropamam / / sUkSma-uddhArasAgaropama-evaM rUpANAM ca sUkSmo(bahatsaM. malaya. vR. 4) / ddhArapalyopamAnAM daza koTIkoTaya eka sUkSmamaddhAra. daza koDAkoDI sUkSma praddhApalyopamoM kA eka sAgaropamam / (bRhatsaM. malaya. vR. 4) / sUkSma praddhAsAgaropama hotA hai| daza koDAkoDI sUkSma uddhArapalyopamoM kA eka sUkSma-uddhArapalyopama- tathA sa evotsedhAGgula- sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai| pramitayojanapramANAyAma-viSkambhAvagAhaH palyo sUkSma-RjUsUtra-dekho Rjusuutrny| 1. jo eyasamaNDite zirasi yAni saMbhAvyamAnAnyekAhorAtrapra- mayavaTTI giNhai dabve dhuvttpjjaano| so riusutto
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmaRjusUtra 1168, jaina-lakSaNAvalo / sUkSma kriyAnivartaka suhumo savvaM pi sadaM (dravya. 'saI') jahA khaNiyaM // kevalI sadRzAghAtikarmasthiti razeSataH / saMtyajya (la. nayaca. 38, dravyasva. pra. nayaca. 210) / vAGmanoyogaM kAyayogaM ca bAdaram / sUkSma tu taM 2. sUkSma RjusUtranayaH yathA ekasamayAvasthAyI samAzritya mandaspandodayastvaram / / dhyAna sUkSmakriyaM paryAyaH / (kAtike. TI. 274) / naSTapratipAtaM tRtIyakam / dhyAyed yogI yathAyogaM 1 jo dravya meM eka samayavartI adhruva paryAya-artha- kRtvA karaNasantatim / / (ta. zlo. 6, 44, 10 se paryAya---ko grahaNa karatA hai use sUkSma RjusUtranaya 12) / 7 pravitarkamavIcAraM sUkSmakAyAvalambanam / kahate haiN| jaise---samasta sata kSaNika hai| sUkSma kriyaM bhaved dhyAnaM sarvabhAvagataM hi tat // (ta. sUkSmakAya--Na ya jesi paDikhalaNaM puDhavI-toehiM sA. 7-51) / 8. suddho khAiyabhAvo praviyappo amgi-vAehiM / te jANa suhamakAyA Xxx // Niccalo jiNidassa / asthi tayA taM jhANaM suhama(kAtike. 127) / kiriyA apaDivAI // (bhAvasaM de.. 668) / jina jIvoM kA pRthivI, jala, agni aura vAyu ke 6. kevalaNANasahAvo suhume jogammi saMThiyo kAe / dvArA pratiskhalana (pratighAta) nahIM hotA hai unheM jaM jhAyadi sajogijiNo taM tidiyaM suhamakigyiM sUkSmakAya jAnanA caahie| ca / / (kAtike. 486) / 10 sUkSmakriyAmavitarkasUkSmakriyAnivartaka---1. suhumakiriyaM sajogI mavIcAra zrutAvaSTambharahitamartha vyaJjana-yosaMkrAjhAyadi jhANaM tadiyasukkaM tu / (mUlA. 5-208) / ntiviyuktaM sUkSmakAyakriyAvyavasthinaM tRtIyaM zuklaM 2. avitakkamavIcAra sahamakiriyabaMdhaNa tadiya- sayogI dhyAyati dhyAnam / (malA. vR. 5-208) / sukka / suhamammi kAyajoge bhaNidaM taM svvbhaavgdN| 11. sUkSmA kRSTigatA kriyeti tanugo yogo'tra sUkSma(bha. prA. 1886) / 3. sa yadA'ntarmuhurtazeSAyuSka- kriyaM dhyAnaM hyapratipAtyanazvaramidaM nAmAsya tatsAstattalyasthitivedya-nAma-gotrazca bhavati, tadA sarva rthakam / tannAtyudyatarASaghAtana samughAtakriyA'nantaraM vAGmanasayogaM bAdarakAyayogaM ca parihApya sUkSmakA- yoginyarhati jIvite sa sthite / / yayogAlambanaH sUkSmakriyApratipAti dhyAnamAskandi- (prAcA. sA. 10-52) / 12. prAtmaspandAtmatumarhatIti / yadA pUnarantamahartazeSAyuSkastato'dhika- yogAnAM kriyA sUkSmA'nivattikA / yasmin prajAyate sthitizeSakarmatrayo bhavati sayogI tadA''tmopayogA- sAkSAtsUkSmakriyAnivartakam // (bhAvasaM. vAma. tizayasya sAmAyikasahAyasya viziSTa karaNasya mahA- 746) / saMvarasya laghukarmaparipAcanasyAzeSakarmareNuparizAtana- 2 virtaka aura vIcAra se rahita hokara sUkSma zaktisvAbhAvyAddaNDa - kapATa-pratara - lokapUraNAni kriyA se sambandha rakhane vAlA tIsarA zukladhyAna svAtmapradezavisarpaNatazcatubhiH samayaH kRtvA punarapi sUkSma kAyayoga meM avasthita sayoga kevalo ke hotA tAvadbhireva samayaH samupahRtapradezavisaraNaH samIkRta- hai| 3 kevalI ko prAyu jaba antarmuhUrta mAtra zeSa sthitizeSakarmacatuSTayaH pUrvazarIrapramANo bhUtvA raha jAtI hai taba vedanIya, nAma aura gotra ina sUkSmakAyayogena sUkSmakriyApratipAti dhyAnaM dhyaayti| karmoM ko sthiti yadi prAyu ke barAbara hotI hai taba (sa. si. 6-44; ta. vA. 6-44) / 4. samastaM ve samasta vacanayoga aura manoyoga kA pUrNatayA vAGmanoyogaM kAyayogaM ca bAdaram / prahApyAlambya nirodha karake aura bAdara kAyayoga ko kRza karate sUkSmaM tu kAyayogaM svabhAvataH / / tRtIyaM zuklasAmA- hue jaba sUkSma kAyayoga kA pAlambana lete haiM taba nyAta prathamaM tu vizeSataH / sUkSma kriyApratipAti ve sUkSmakriyApratipAtI nAma ke tIsare zakladhyAna dhyAnamAskantumarhati // (ha. pu. 56, 70-71) / para prArUDha hone ke yogya hote haiN| kintu jaba prAyu 5. punarantarmuhUrtena nirundhan yogamAsravam / kRtvA kI sthiti antarmuhUrta mAtra zeSa rahatI hai aura bAGmanase sUkSme kAyayogavyapAzrayAt // sUkSmIkRtya vedanIya Adi ukta tIna karmoM kI sthiti prAya se puna: kAyayogaM ca tadupAzrayam / dhyAyet sUkSmakriyA- adhika zeSa rahatI hai to ve prAtmopayoga ke pratidhyAnaM pratipAtaparAGmukham // (ma. pu. 21-64, zaya se yukta hokara viziSTa pariNAma ke vaza sv65)| 6. tato nirdagdhaniHzeSaghAtikarmendhanaH prbhuH| bhAvataH zIghra hI karma ke paripAlana meM samartha hote
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmakriyApratipAtI ] hue krama se cAra samayoM meM daNDa, kapATa, pratara aura lokapUrNa samudghAtoM ko karake phira utane hI cAra samayoM meM hI phaile hue zrAtmapradezoM ko krama se saMkucita karate haiN| isa prakAra se ukta cAroM zraghAtiyA karmoM kI jaba sthiti samAna ho jAtI hai taba ve pUrva zarIra ke pramANa hokara sUkSma kAyayoga ke dvArA sUkSmakriyApratipAta nAmaka tRtIya zukladhyAna ko dhyAte haiM / sUkSmakriyApratipAtI - dekho sUkSma kriyAnivarttaka / sUkSma kriyAbandhana - dekho sUkSmakriyAnivartaka / sUkSma kSetrapalyopama -- tathA sa eva palyaH utsedhAgulapramitayojana pramANAyAma - viSkambhAvagAhaH pUrvavadekaikaM bAlAgramasaMkhyeyakhaNDaM kRtvA tairAkIrNa bhRto nicitazca tathA kriyate yathA manAgapi bahvyAdikaM na tatrAkramati evaM bhUte ca tasmin palye ye grAkAzapradezAstavAlAgreyeM vyAptA ye ca na vyAptAste sarvascrifsman samape ekaikAzapradezApahAreNa samuddhiyamANA yAvatA kAlena sarvAtmanA niSThAmupayAnti tAvAn kAlavizeSaH sUkSmaM kSetrapalyopamam / ( bRhatsaM. malaya. bR. 4) / utsedhAMgula pramita eka yojana pramANa lambe-caur3e usa vyavahAra palya ke eka eka bAlAgra ke prasaMkhyAta khaNDa karake unase use ThasAThasa isa prakAra se bhare ki usakA zragni zrAdi pratikramaNa na kara sakeM / isa prakAra se bharane para usameM se eka eka samaya meM eka eka bAlA ke nikAlane para jitane samaya meM vaha palya rikta hotA hai utane kAlavizeSa ko sUkSma kSetrapalyopama kahate haiM / sUkSma kSetrasAgaropama - evaMbhUtAnAM ca sUkSmakSetrapatyopamAnAM daza koTIkoTaya ekaM sUkSmakSetra sAgaropamam / (bRhatsaM. malaya. vR. 4) / dasa koDAkoDi kSetrapalyopamoM kA eka sUkSma kSetrasAgaropama hotA hai. 1 sUkSma jIva- sUkSmakarmodayavantaH sUkSmA: / ( dhava. pu. 1, pR. 250 ) ; sUkSmanAmakarmodayopajanitavizeSAH sUkSmA: / ( dhava. pu. 1, pR. 267 ) ; aNNehi poggalehi pasihammamANasarIro jIvo suhumo| (ghava. pu. 3, pR. 331 ) / sUkSma nAmakarma ke udaya se la. 147 1166, jaina-lakSaNAvalI yukta [sUkSmadoSa jIva kahA jAtA hai| jina jIvoM kA zarIra dUsare pudgaloM ke dvArA rokA nahIM jA sakatA hai ve sUkSma jIva kahalAte haiM / sUkSmatva-atIndriyajJAnaviSayaM sUkSmatvam / (paramA. vR. 1-61 ) / indriyajanya jJAna kA viSaya na honA, isakA nAma sUkSmatva hai | yaha siddhoM ke prATha guNoM meM se eka hai jo nAmakarma ke kSaya se prAdurbhUta hotA hai / sUkSmadoSa- - 1. mahAduzcaraprAyazcittabhayAnmahAdoSasaMvaraNaM kRtvA tanupramAdAcAranibodhanaM pacamaH / (ta. vA. 6, 22, 2 ) / 2. mahAduzcaraprAyazcittabhayAdvAsho ( ? ) sUkSmadoSaparihArako'yamiti svaguNAkhyApanacikIrSayA vA mahAdoSasaMvaraNaM kRtvA tanupramAdAcAranivedanaM paMcamaH sUkSmadoSaH / ( cA. sA. pR. 61 ) / 3. sUkSmaM ca sArdrahastaparAmarzAdikaM sUkSmadoSaM pratipAdayati mahAvratAdibhaMgaM sthUlaM tu nAcaSTe yastasya paJcamaM sUkSmaM nAmAlocanAdoSajAtaM bhavet / ( mUlA. vR. 11 - 15 ) / 4. sUkSmAgaH kIrttanaM sUkSmadoSasyApi vizodhakaH / iti khyAtyAdihetoH syAt sUkSmaM sthUlopagUhanam / (prAcA. sA. 6-32 ) / 5. sUkSmaM vA doSajAtamAlocayati, na bAdaram, yaH kila sUkSmamAlocayati sa kathaM bAdaraM nAlocayiSNatItyeva rUpabhAvasampAdanArthamAcAryasyetyeSa (sUkSmaH) prAlocanAdoSaH / ( vyava. bhA. malaya. vU. 342, pR. 19) / 6. XXX sUkSmaM sUkSmasya kevalam // ( ana. gha. 7-41 ) : sUkSmAkhya zrAlocanAdoSaH syAt X X X guroragre X XX sUkSmasyaiva dUSaNasya prakAzanam, sthUlasya pracchAdanamityartha: / ( ana. dha. svo TI. 7-41 ) / 7. sUkSmaM alpaM pApaM prakAzayati, sthUlaM pApaM na prakAzayatIti sUkSmadoSa: / ( bhAvaprA. TI. 118 ) / paJcamaH jIvoM ko sUkSma 1 kaThora prAyazcitta ke bhaya se bhArI doSa ko chipAkara kSudra pramAdAcaraNa ke nivedana karane para zrAlocanA kA pAMcavAM (sUkSma) doSa hotA hai 5 sUkSma doSoM kI AlocanA karatA hai, para 'jo sUkSma doSa kI prAlocanA karatA hai, vaha bhalA sthUla doSa kI AlocanA kaise nahIM karegA - zravazya karegA zrAcArya ke prati isa prakAra ke abhiprAya ke sampAdana karane ke lie sthUla doSa kI jo prAlocanA nahIM
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmanAma] 1170, jaina-lakSaNAvalI [sUkSmasAmparAya karatA hai vaha sUkSma nAmaka pAlocanAdoSa kA bhAgI parivartana karake madhyAhna meM yA aparAhna meM dene para hotA hai| ukta doSa hotA hai / vaha honAdhikatA ke anusAra sUkSmanAma -1. sUkSmazarIranirvatakaM suukssmnaam| do prakAra kA hai| (sa. si. 8-11); ta. bhA. 8-12; ta. zlo. sUkSmabakuza - kiJcitpramAdI sUkSmavakuzaH / (ta. 8-11; go. ka. jI. pra. 33) / 2 sUkSamazarIra- bhA. siddha. vR. 6-46) / nirvatakaM sUkSmanAma / yadudayAdanyajIvAnupagrahopaghA- kiJcit pramAda vAlA muni sUkSmabakuza hotA hai / tAyogyasUkSmazarIranirvRttirbhavati tatsUkSmanAma / (ta. sUkSmabAdara-dekho sUkSmasthUla / vA. 8, 11, 26) / 3. sUkSmaM zlakSNaM adRzyaM sUkSma buddhi---mUkSmA atyanta duHkhAvabodhasUkSma-vyavaniyatameva yasya karmaNa udayAdbhavati zarIraM pRthivyA. hitArtha paricchedasamarthA / (prAva. ni. hari. vR. dInAM keSAMcideva tat sUkSmazarIranAma / (ta. bhA. 637) / hari. va siddha. vR. 8-12) / 4. sUkSmanAma yaduH jo buddhi pratizaya duravabodha sUkSma aura vyavahita dayAtsUkSmo bhavati atyantazlakSaNaH, atIndriya itya- padArthoM ke jAnane meM samartha hotI hai use sUkSmavaddhi rthaH / (zrA. pra. TI. 22) / 5. saumya nirvartaka karma kahate haiN| sUkSmam / (dhava. pu. 1, pR. 250); jassa kammassa sUkSma lobha - pUrvApUrvANi vidyante sarghakAni udaeNa jIvo suhumattaM paDivajadi tassa kambhassa vizeSataH / saMjvalasyAnubhAgasya yAni tebhyo byapetya suhumidi snnnnaa| (dhava. pu. 6, pR. 62) / 6. yasya ya: / / anantaguNahInAnubhAgo lobhe upavasthitaH / karmaNa udayena sUkSmeSatvadyate jIvastatsUkSmazarIra- aNIyasi yathArthAkhyaH sUkSmalobhaH sa saMmataH // (paMcanivartakam (sUkSmanAma) / (mUlA. bR. 12-165) / saM. amita. 1, 41-42) / 7. sUkSmanAma yadudayAd bahUnAmapi samuditAnAM jantu. saMjvalana sambandhI anubhAga ke jo pUrva aura apUrva zarIrANAM cakSurgrAhyatA na bhavati / (prajJApa. malaya. spardhaka haiM unase haTa karake jo anantaguNA hIna anuvR. 263, pR. 474) / 8. sUkSmasaMjJa parAnupaghAtaka- bhAga atizaya alpa lobha meM avasthita hai use sUkSma sUkSmazarIranivartakaM nAmakarma / (bha. prA. mUlA. lobha mAnA gayA hai| 2065) / 6. yadudayena sUkSmazarIraM bhavati tatsUkSma- sUkSmasamparAya - dekho sUkSmasAmparAya / nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / sUkSmasAmparAya- 1. atisUkSmakaSAyatvAt sUkSma1 sUkSma zarIra kI racanA karane vAle karma ko sAmparAyacAritram / (sa. si. 6-18) / 2. losUkSmanAmakarma kahA jAtA hai| 3 jisa karma ke udaya bhANa veyaMto jo khalu ubasAmagro va khavagro vaa| se kinhIM pRthvI prAdi jIvoM kA ilakSaNa yA adRzya so suhamasaMparAgro ahakhAyA UNagro kiMci // niyata hI zarIra hotA hai use sUkSma nAmakarma kahate (bhagavatI 25, 7, 6, pR. 262; prAva. ni. 117) / haiN| 7 jisake udaya se samadita hue bahuta bhI jIva- 3. aNuloha veyaMto jIpo uvasAmago va khavago vaa| zarIra cakSa indriya ke dvArA grahaNa karane ke yogya so suhumasaMparAno jahakhAdeNaNo lici / / (prA. nahIM hote usakA nAma sUkSma nAmakarma hai| paMcasaM. 1-132, go. jI. 60) / 4. suhamaha~ sUkSmapulAka ---kiJcitpramAdAt sUkSmapulA yaH / / lohaha~ jo vilau jo suhamu vi pariNAmu / so (ta. bhA. siddha. vR. 6-46) / sRhumu vi cAritta muNi so sAsayasuhadhAma / / (yogakucha thor3e se pramAda se yukta muni sUkSmapulAka hotA / sAra 103) / 5. atisUkSmakaSAyatvAt sUkSmahai / yaha pAMca pulAkabhedoM meM antima hai / sAmparAyam / (ta. vA. 6, 18, 6); sUkSma-sthUlasakSmaprAbhatadoSa ---- pudhapara-majhavelaM pariyattaM sattvavadhaparihArApramattatvAt (cA. sA. 'hArapravattaduviha suhumaM ca / (mUlA. 6-14) / svAt') anupahatotsAhasya akhaNDitakriyAvizeSasya pUrvAhna, aparAhna aura madhyama velA meM parivartana kara samyagdarzana jJAnamahAmArutasaMdhukSitaprazastAdhyavasAyAdene para sUkSma prAbhatadoSa hotA hai| abhiprAya yaha hai gnizikhopazlaSTakamandhanasya dhyAnavizeSavizikhIki yadi pUrvAhna meM dene kA sthira kiyA hai to usameM kRtakaSAya-viSAMkurastha apacayA bhimukhAlInastoka
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasAmparAya] 1171, jena-lakSaNAvalI [sUkSma sUkSma (cA. sA. 'bhimukhastoka') mohabIjasya tata eva yasyAso sukSmasAparAyaH / (go. jI. jI. pra 60) / pariprAptAnvarthasUkSmasAmparAyazuddhisaMya tasya sUkSmasAMpa- 16 atIva sUkSma lobho yasmin cAritre tatsUkSmarAyacAritramAkhyAyate / (ta. vA. 6, 18, 6) / sAMparAya cAritram / (ta. vRtti zruta. 6-18) / 6. saparyeti saMsAramebhiriti saparAya: krodhAdayaH, 1 jisa cAritra meM atizaya sUkSma kaSAya kA lobhAMzAvazeSatayA sUkSmaH saMparAyo yati sUkSmasapa- astitva rahatA hai use sUkSmasAmparAyacAritra kahate rAyaH / (anuyo. hari. vR. pR. 104) / 7. sUkSma- haiN| 2, 3 lobha kI sUkSmatA ke vedana karane vAle tvena kaSAyANAM zamanAta ksspnnaattthaa| syAta sakSama upazAmaka athavA kSapaka ko sUkSmasAparAya yA sUkSmasAmparAyo hi sukSmalobhodayAnugaH / / (ta. sA. 2, sAmparAyasaMyata kahA jAtA hai| vaha yathAkhyAta. 27); kaSAyeSu prazAnteSu prakSINeSvakhileSu vaa| saMyama se kucha ho hIna hotA hai| sthAt sUkSmasAmparAyA vyaM sUkSmalobhavato yateH / / sUkSmasAmparAyakRSTi- bAdarasAMparAiyakiTTIhito (ta. sA. 6-48) / 8. jaha kosuMbhavavatthaM hoi aNataguNahANIe pariNamiyalobhasaM jalaNANubhAgassA. sayA suhamarAyasaMjuttaM / evaM suhumakasAno suhamasa vaTANaM suhumasAparAiyakiTTINaM lakSaNamavahAreyavvaM / rAno tti nniddittttho| (bhAvasaM. 2 654) / 6 (jayadha.-kaSAyapA. 1 862 tti.)| lobhasaMjvalanaH sUkSmaH zamaM yatra prapadyate / kSayaM vA saMjvalanalobhakaSAya ke anubhAga ko bAdarasAmpasaMyataH sUkSmaH saMparAyaH sa kathyate // (paMcasaM. pramita. rAyika kRSTiyoM se anantaguNita hAni ke rUpa se 1-431: vartate sakSamalobhe yaH zamare kSapake guNaM / pariNamita kara atyanta sUkSma yA manda anubhAga ke sa sUkSmasAmparAyAkhyaH saMyamaH sUkSmalobhataH / / (paMca rUpa se pravasthita karane ko sakSamasAmparAyakRSTi saM.amita. 1-242) / 10. sUkSmaparamAtmatattva kahate haiN| bhAvanAbalena sathamakliSTa [kRSTi ] gatalobha kaSAya sUkSmasAmparAya guNasthAna --- dekho sUkSmasAmpa raay| syopazAmakA: kSapakAzca dazamaguNasthAnavatinaH / (bR. dravyasaM. TI. 13); sUkSmAtIndriyanijazuddhAtma sUkSmasAmparAyacAritra-dekho sUkSma sAmparAya / savittibalena sUkSmalobhAbhidhAnasAmparAyasya kaSA- sUkSmasAMparAyasaMyata - dekho sUkSmasAmparAya / yastha yatra niravazeSopazamanaM kSapaNaM vA tatsUkSmasAMpa- sakSmasUkSma-- 1. asaMyuktAstvasaMbaddhA eka kAH pararAyacAritram / (ba. dravyasaM. TI. 35) / 11. sUkSmo- mANavaH / teSAM nAma samuddiSTaM sUkSmasUkSma tu tad'lpaH sAMparAyaH kaSAyo'sminniti saMyamaH / syAt budhaiH / / (varAMgaca. 26-22) / 2. sUkSmasUkSmo'gusUkSmasAparAyasAmAyikadvitayAtmaka: / / (prAcA. sA. rekaH syAdadRzyo'spRzya (jambU. 'zyo dRzya') eva 5-146) / 12. lobhAbhidhaH samparAyaH sUkSmaH c| (ma. pu. 24-150; jambU. ca. 3-46) / kiTTIkRto yataH / sa sUkSmasamparAyaH syAt kSaekaH 3. atyantasUkSmAH karmavargaNAbhyo'dho dvayaNuskandhaH zamako'pi ca // (yogazA. sbo. viva. 1-16, pR. paryantAH sUkSmasUkSmA iti / (paMcA. kA. amRta. vR. 112) / 13. sakSmasamparAyaM caturtha cAritram, tatra 76) / 4. ye cAtyantasUkSmatvena karmavargaNAtItAste samparyeti saMsAramaneneti samparAyaH kaSAyodayaH, sUkSmasUkSmA: / (paMcA. kA. jaya. va. 76) / 5. parasakSmo lobhAMzAvazeSaH samparAyo yatra tat sUkSmasampa- mANuH sUkSmasUkSmam, yat sarvAvadhiviSaya tat sUkSmarAyam / (prAva. ni. malaya. va. 114, pR. 122) / sUkSmam / (go. jI. jI pra. 603, kAtike. TI. 14. rAgeNa yathAkhyAtacAritrapratibandhinA kaSAyaraMja- 206) / nena saha vartate yaH sa sarAgaH vizuddhipariNAmaH, sUkSmaH 1 jo paramANu saMyoga va sambandha se rahita eka-eka sUkSmakRSTayanubhAgodayasahacaritaH sa rAgo yasya aso haiM unheM sUkSmasUkSma kahA jAtA hai| 3 karmavargaNA sUkSmasarAgaH suukssmsaampraayH| (go. jI. ma. pra. skandhoM ke nIce dvayaguka paryanta jo atizaya sUkSma 58); yathAsyAtacAritrAtkicidUna: alakSyasUkSma- skandha haiM unheM sUkSmasUkSma kahate haiN| 5 paramANu sUkSma rAgakalaMkitatvena sUkSmasAparAyaH / (go. jo. ma. pra. sUkSma hai, jo sarvAvadhi kA viSaya hai use sUkSma 60) / 15. sUkSmaH kRSTigataH sAMparAyo lobha kaSAyo kahate haiN|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasthUla] 1172, jaina-lakSaNAvalI [sUtra (dRSTivAda) sakSmasthala---1. zabda-sparza rasA gandhaH zItoSNe hotA hai| vAyureva ca / acakSurgrAhyabhAvena sUkSmasthUlaM tu tAdR. sUtra-1. suttaM gaNagharakadhidaM taheva patteyabuddhikathidaM zam // (varAMgaca. 26-16) / 2 zabda: sparzo raso c| sudakevaliNA kaghidaM abhiNNadasapuvakadhidaM gandhaH sUkSmasthUlo nigadyate / acAkSuSatve satyeSA- ca // (mUlA. 5-80) / 2. appaggaMthamahatthaM battIsAmindriyagrAhyatekSaNAt / / (ma. pu. 25-152; jamba. dosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTThehi ca ca. 3-50) / 3. sUkSmatve'pi sthalopalambhaH sparza- guNehi uvaveyaM // (prAva. ni. 880); appakkhararasa-gandha zabdA: sUkSmabAdarA: / (paMcA. amata. masaMdiddhaM ca sAravaM visso mahaM / pratthotramaNavajja vR. 76) / 4. ye punarlocana viSayA na bhavanti te ca suttaM savaNNubhAsiyaM / / (prAva. ni. 886) / sUkSmasthUlAzcaturindriyaviSayAH / (paMcA. kA. jaya. 3. sUtraM hi nAma yallaghu gamakaM ca / (ta. vA. 7, vR. 76) / 5. ya: cakSurvajitacaturindriyaviSayo 14, 5) / 4. alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad gaDhanirNabAhyArthaH tatsUkSmasthUlam / (go. jI. jI. pra. 603; yam / nirdoSa hetumat tathyaM sUtra sUtravido viduH / / kAtike. TI. 206) / (dhava. pu. 1, pR. 256 ud.; jayatha. 1, pR. 154 1 zabda, sparza, rasa, gandha, zIta. uSNa aura vAyu ud.); suttaM baarhNgsddaagmo| (dhava. pu. 14. pR. 8) / 5. arthasya sUcanAtsamyaka satervArthasya suurinnaa| sUkSmasthUla kahA jAtA hai / 5 jo bAhya padArtha cakSa sUtramuktamanalpA) sUtrakAreNa tattvataH // (jayadha. indriya ke vinA zeSa cAra indriyoM se grahaNa kiyA 1, pR. 171 ud.)| jAtA hai use sakSamasthala kahate haiN| 1 jo gaNadhara pratyekabaddha, zratakevalI aura abhinnasUkSmArtha-1. sUkSmA: svbhaavviprkRssttaaH| (prA. dazapUrvI. inake dvArA kahA gayA hai use sUtra kahate mI. vasu. vR. 5) / 2. sakSmA: svabhAvaviprakRSTAH haiN| 2 jo granthapramANa se alpa artha kI apekSA paramANvAdaya: / (nyAyadI pR. 41) / mahAna, battIsa doSoM se rahita tathA lakSaNa aura 2 jo padArtha svabhAvataH dUravartI (adRzya) haiM -jaise pATha guNoM se sampanna hotA humA sAravAn vizvato paramANu prAdi, unheM svabhAvaviprakRSTa kahA jAtA hai| mukha-anuyogoM se sahita, vyAkaraNavihita nipAtoM sUcyaMgula - 1. addhArapallacchedo Xxx / palla se rahita, anindha aura sarvajJa kathita hai, use sUtra xxx vaggidasaMvaggidaya mmi sUi xxx || jAnanA caahie| (ti. pa. 1-131) / 2. praddhApalyasyArdhacchedena sUtra (dRSTivAda kA eka bheda)-1. suttaM aTThAzalAkA viralIkRtya pratyekamaddhApalyapradAnaM kRtvA so dilakkhapadehi 8800000 prabaMdhano alevano anyonyaguNite kRte yAvantazchedAstAvadbhirAkAza- akattA prabhottA NigguNo sabbago aNumetto patthi pradeza muktAvalIkRtAH sUcyaM gulamityucyate / (ta. vA. jIvo jIvo ceva atthi puDhaviyAdINaM samudaeNa 3 38, 7) / 3. paramANapAdiehi ya AgaMtaNaM ta jIvo uppajjai NicceyaNo NANaNa viNA saceyaNo jo smuppnnnno| so saniaMgUlo tti ya NAmeNa ya Nicco aNicco appeti vaNNedi / terAsiyaM Niyahoi NihiTro / / (jaM. dI. pa. 13-26) / 4. addhA- divAdaM viNNANavAdaM sahavAdaM pahANavAdaM davivAdaM palyopamamarddhanArddhana tAvatkartavyaM yAvadekaroma, tatra purisavAdaM ca vaNNedi / (dhava pu. 1, pR. 110, yAvantyaIcchedanAni addhApalyopamasya tAvanmAtrANya- 111); sUtre praSTAzItizatasahasrAdaH 8800000 ddhApalyopamAni parasparAbhyastAni kRtvA yatpramANaM pUrvoktasarvadRSTayo nirUpyante, prabandhaka: alepakaH bhavati tAvanmAtrA aAkAzapradezA UrdhvamAvalyAkAreNa abhoktA akartA nirgaNaH sarvagataH advataH nAsti jIva: ravitAsteSAM yatpramANaM (tat) sUcyaMgulam / (mUlA. samudayajanita: sarvaM nAsti bAhyArtho nAsti sarva va. 12-85) / nirAtmakaM sarvaM kSaNikaM akSaNikamadvaitamityAdayo 1 addhAra yA praddhApalya ke jitane arddhaccheda hoM darzanabhedAzca nirUpyante / (dhava. pu. 6, pR. 207) / utane sthAna meM palya ko rakhakara paraspara gaNita 2. jaM suttaM NAma taM jIvo prabaMdho alevo akattA karane para utpanna rAzi ke pramANa sUcyaMgula NigguNo abhottA savvagano aNumetto NicceyaNo
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra ( dRSTivAda ) ] sapayAsa parappayAsapro Natthi jIvo tti ya Natthi yavAdaM kiriyAvAdaM akiriyAvAdaM aNNANavAdaM NANavAdaM veNaiyavAdaM praNeyapayAraM gaNidaM ca vaNNedi / ( jayadha. 1, pR. 133 - 134) / 3. aSTAzItilakSapadaparimANaM jIvasya karmakartRtva tatphalabhoktRtva sarva gatatvAdidharmavidhAyakaM pRthivyAdiprabhavatvANumAtratvasarvagatatvAdidharmaniSedhakaM ca sUtram 8800000 / ( saM . zrutabha. TI. 8 ) / 4. jIvasya kartRtva- bhoktRtvAdisthApakaM bhUtacatuSTyAdibhavanasyodvApaka maSTAzItilakSapadapramANaM sUtram / (ta. vRtti zruta. 1-20 ) / 2 jo prabandhaka, pralepaka, prakartA, nirguNa, prabhoktA, sarvagata, zraNupramANa, pracetana, svaprakAzaka aura paraprakAzaka ityAdi jIvaviSayaka matabhedoM ke sAtha nAstipravAda, kriyAvAda, zrakriyAvAda, zrajJAnavAda, jJAnavAda, vainayikavAda aura zraneka prakAra ke gaNita kI bhI prarUpaNA karatA hai use sUtra kahA jAtA hai / sUtrakalpika - suttassa kalpito khalu zrAvassagamAdi jAva AyArI / (bRhatka. bhA. 406) / zrAvazyaka se lekara prAcAra taka sUtra kA kalpika hotA hai - ise par3hane ke lie kisI ko rokA nahIM jAtA hai / 1173, jaina - lakSaNAvalI sUtrakRtAGga:- 1. sUyagaDe NaM sasamadhA sUijjaMti, parasamayA sUijjati sasamaya parasamayA sUijjati jIvA sUijjati prajIvA sUijjati jIvAjIvA sUijjati logo sUijjati logo sUijjaMti logAlogo suijjati, sUyagaDe NaM jIvAjIva puNNa-pAvAsavasaMvara- nijjaraNa-baMdha mokkhAvasANA payatthA sUijjaMti, samaNANaM zracirakAlapavvaiyANaM kusamaya mohamohamohiyAgaM saMdehajAya sahajabuddhipariNAmasaMmaiyANaM pAvakara malina maiguNa visohaNaTTha asIgrasta kiriyAvAiyasayassa... se ttaM sUyagaDe / samavA. 137) / 2. sugaDe NaM loe sUijjai aloe sUijjai loprAloe ijjai jIvA sUijjanti prajIvA suijjanti jIvAjIvA sUijjati sasamae sUijjai parasamae sUijjai sasamaya-parasamae sUijjai sUtragaDe NaM asIprassa kiriyAvAisayassa caurAsIie akiriyAvANaM sattaTThI aNNANi vAINaM battIsAe ve izravANaM tihaM tedvANaM pAsaMDiprayANaM vaha kiccA sasamae ThAvijjai, sUgaDe NaM parittA vAyaNA [sUtrakRtAGga saMkhijjA aNupragadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhijjAmro nijjuttIzro saMkhijjAmro paDibattI, seNaM gaTTayAe viie aMge do suprakkhaMdhA tevIsa prajbhavaNA tittIsaM uddesaNakAlA tittIsaM samuddesaNakAlA chattIsaM payasahassANi payaggeNaM saMkhijjA akkharA atA gayA aNaMtA pajjavA parittA tasA anaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAIyA jiNapattA bhAvA prAghavijjaMti paruvijjaMti daMsijjati nidasijjati uvadaMsijjaMti se evaM zrAyA se evaM nAyA se evaM viSNAyA evaM caraNa-karaNaparUvaNA ghavijjaise ttaM sUgaDe / ( nandI. sU. 46, pR. 212-13) / 3. sUtrakRte jJAnavinayaprajJApanA kalpyA kalpyacchedopasthApanA vyavahAradharmakriyA: prarUpyante / (ta. vA. 1, 2012 ) / 4. sUtrIkRtAH ajJAnakAdayo yatra vAdinastat sUtrakRtam / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 1 -20 ) / 5. sUdayadaM NAma gaM chattIsa payasahassehi 36000 NANaviNaya paNNAvaNAkappAkappa-cchedovaTTAvaNa-vavahAraghammakiriyAmro parUvei, sasamaya para samaya sarUvaM ca parUvei / ( dhava. pu. 1, pU. 66 ); sUtrakRte SaTtriMzatpadasahasre 36000 jJAnavinaya prajJApanA- kalpyA kalpya chedopasthApanA- vyavahAradharmakriyAH digantarazuddhayA prarUpyante / ( dhava. pu. 6, pR. 167 - 168 ) / 6. sUdayadaM NAma aMgaM sasamayaM parasamayaM thI pariNAmaM klaivyAsphuTatvamadanAvezavibhramA''sphAlanasukhapuMskAmitAdistrIlakSaNaM ca prarUpayati / ( jayadha. pu. 1, pR. 122 ) / 7 SaTtriMzatpadasahasraparimANaM jJAnavinayAdikriyAvizeSaprarUpakaM sUtrakRtam / ( saM zrutabha. TI. 7, pR. 172 ) / 8. sUtrayati saMkSepeNArthaM sUcayatIti sUtraM paramAgamaH, tadarthakRtaM karaNaM jJAnavinayAdi nirvighnAdhyayanAdikriyA / zrathavA prajJApanA- kalpA kalpa-chedopasthApanAvyavahAradharma kriyAH svasamaya parasamayasvarUpaM ca sUtra: kRtaM karaNaM kriyAvizeSo yasmin varNyate tatsUtrakRtaM nAma / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 356 ) / 6. jJAna vinaya-chedopasthApanA kriyApratipAdakaM - SaTtrizatsahasrapadapramANaM sUtrakRtAGgam / (ta. vRtti zruta. 1 - 20 ) / 10. sUdayaDaM vidiyaMga chattIsasa hassapapamANaM khu / sUcayadi suttatthaM saMkhevA tassa karaNaM taM // NANaviNayAdivigdhAtIdAbhayaNAdisavvasakki riyA || paNNAyaNA (ya) sukathA kappaM vavahAra visa
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAGga / kiriyA || chedovadvAvaNaM jaiNa samayaM yaM parassa samayaM jattha kiriyA bheyA aNeyase 1, 20 - 22, pR. 261 ) / 2 sUtrakRtAMga meM loka, zraloka, lokAloka jIva, prajIva, jIvAjIva, svasamaya, parasagaya aura svasamaya-parasamaya inakI sUcanA kI jAtI hai / sUtrakRtAMga meM eka sau assI kriyAvAdiyoM, caurAsI prakriyAvAdiyoM, sar3asaTha zrajJAnavAdiyoM aura battIsa vainayikavAdiyoM, isa prakAra tIna so tiresaTha (180/84+67+ 32 = 363) pAkhaNDiyoM kI racanA karake unake zrabhimata ko dikhalAte hue usakA nirAkaraNa karake apane samaya ko pratiSThita kiyA jAtA hai / sUtrakRtAMga meM parimita vAcanAyeM saMkhyAta zranuyogadvAra saMkhyAta veDha (chandavizeSa ), saMkhyAta zloka saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyAM hotI haiN| vaha dUsarA aMga hai jo do zrutaskandhoM aura teIsa adhyayanoM Adi meM vibhakta hai / 3 sUtrakRtAMga meM jJAnavinaya, prajJApanA, kalpya - prakalpya cheda-upasthApanA aura vyavahAradharmakriyA inakI prarUpaNA kI jAtI hai / sUtragrAhaNavinaya udyuktaH san ziSyaM sUtraM grAhayati / eSa sUtragrAhaNavinayaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 10-313) / 1174, jaina-lakSaNAvalI parUvadi / // ( aMgapa prayatnapUrvaka ziSya ke lie jo sUtra ko grahaNa karAyA jAtA hai, ise sUtragrAhaNavinaya kahate / yaha zrutavinaya ke cAra bhedoM meM prathama hai / sUtraruddhi - 1. jo suttama hijjato, sueNa zrogAhaI usammattaM / geNa vAhireNa va, so suttaruIti nAyavvo / / (uttarA 28-21; prajJApa. gA. 120, pR. 56 ) / 2. pravrajyA maryAdAprarUpaNAcArasUtrazravaNamAtrasamudbhUtasamyagdarzanAH sUtrarucaya: / (ta. vA. 3, 36, 2) / 3. prAcArAkhyAdimAMgoktatapobhedazrutedrutam || prAdurbhUtA rucistajjJaiH sUtrajeti nirUpyate / (ma. pu. 74, 443 - 44 ) / 4. zrAkarNyA cArasUtraM municaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH sUktAsI sUtradRSTiH x x x / ( AtmAnu. 13) / 5. yatijanAcaraNanirUpaNapA - [mA. ]traM sUtram / ( upAsakA pU. 114) / 6. sUtraM yatijanAcaraNanirUpaNamAtram / ( zrana. dha. svo. TI. 2-62) 7. munInAmAcArasUtraM mUlAcArazAstraM zrutvA yadutpadyate tatsUtrasamyaktvam / [ sUtrasaMzraya ( darzana prA. TI. 12 ) / 1 jo sUtra kA adhyayana karatA huA aMgazruta se zrathavA bAhya - zranaMgapraviSTa - zruta se samyaktva kA avagAhana karatA hai use sUtraruci jAnanA cAhie / 2 pravrajyA (dIkSA) va maryAdA ke prarUpaka pracArasUtra ke sunane mAtra se jinake samyagdarzana utpanna huA hai unheM sUtraruci kahA jAtA hai / 3 zrAcArAMga nAmaka prathama aMga meM prarUpita tapa ke bhedoM ke sunane se jo zIghra ruci (tatvazraddhA) utpanna hotI hai use sUtraruci kahate haiM / sUtrasama --- dekho sUtra ! X X X ini vayaNAdo titthayaravayaNaviNiggayabIjapadaM suttaM / teNa sutteNa samaM vaTTadi uppajjaditti gaNaharadevamni ThidasudagANaM suttasamaM / (dhava. pu. 6, pR. 256 ) ; tribhaktyaMtabhedena paThanaM sUtrasamaM XXX idi kevi grAiriyA parUveMti / ( dhava. pu. 6, pR. 261 ) ; jiNavayaNaviNiggagayabIjapadAdo tatthAvagahaNeNa prapakkharaNiddesattaNeNa ya pattasuttaNAmAdo gaNaharadeve suppaNNakadizraNiyogo sutteNa saha vRttIdo suttasamaM / ( dhava. pu. 6, pU. 268 ) ; sutta sudakevalI, teNa samaM sudaNANaM suttasamaM / zradhavA suttaM bArahaMgasaddAgamo, AyariyovadeseNa viNA suttAdo ceva jaM uppajjadi sudaNANaM taM suttasamaM / ( dhava. pu. 14, pR. 8 ) / tIrthaMkara ke mukha se nikale hue vIjapada ko sUtra kahate haiM / usa sUtra ke sAtha cUMki vaha rahatA hai utpanna hotA hai, isa prakAra gaNadhara deva meM sthita zrutajJAna ko sUtrasama kahA jAtA hai| sUtra se abhiprAya zrutakevalI kA hai, usake samAna zrutajJAna ko sUtrasama kahate haiM; athavA sUtra kA artha bAraha aMgarUpa zabdAgama hai, prAcArya ke upadeza ke vinA sUtra se ho jo zrutajJAna utpanna hotA hai vaha sUtrasama kahalAtA hai / sUtrasaMcaya - saMcintyeti sthitasthAnaM tapaH kAla guru kulam / pRSTvA zrutaM zrutaM nAma svaM pratikramaNAdikam // zayanAzana- yAnAdau prekSya vRttaM dinatrayam / nizcitya guruzcAritrazuddhi tatsUrisammataH / svazaktimuktvA vyAkhyAdau tadvyAkhyAtaM paThecchra utam / svasyeSTaM prazrayAdetatpaThanaM sUtrasaMzrayaH // ( zrAcA. sA. 2, 46-48) / isa prakAra lAkara sthAna meM sthita hue prabhyAgata sAghu se usake sthAna, tapa, kAla, guru, kula, zruta,
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrasaMzraya] 1175, jaina-lakSaNAvalI [sRpATikAnAma zrutanAma aura pratikramaNa prAdi ke viSaya meM pUcha kara paddhatI sA sUryaprajJaptiH / (nandI. hari. vR. pR. 61) / tIna dina taka usake zayana, prAsana aura gamanAdi 2. sUrapaNNattI paMcalakkha tiNNisahasse hi 503000 viSayaka prAcaraNa ko dekhakara guru usakI cAritra- sararasAyu-bhogovabhoga-parivAriddhi-gai bibusseha-dizaddhi kA nizcaya karake prAcArya ko sammati se NakiraNujjovavaNNaNaM kuNai / (dhava pu. 1, pR. zruta kA vyAkhyAna kare tathA navAgata ziSya, sAdhu 110); sUryaprajJaptau trisahasrAdhikapaMcazatasahasrapadAguru ke dvArA vyAkhyAta zruta ko vinayapUrvaka pddh'e| yAM sUryabimbamArga-parivArAyuHpramANaM tatprabhAvRddhiisa prakAra ke paThana kA nAma sUtrasaMzraya hai| hrAsakAraNaM sUryadina-bhAsa-varSa-yugAyana vidhAnaM rAhusUnata ---1. suSThu Unyate'priyamAtrAzrayaNaM mitI- sUryabimbapracchAdya-praccha dakavidhAnaM tadgativizeSakriyate iti sUn, sUn ca tad RtaM ca sanRtaM priya grahacchAyA-kAla sazyudayavidhAnaM ca nirUpyate / (dhava. satyaM ca / tacca pAruSya-paizUnyAsabhyatva-cApalAvila- pu. 6, pR. 206) / 3 sUrAu-maMDala-parivAtva-viralatva-saMbhrAtatva-saMdigdhatva-grAmyatva - rAgadveSa- riDiDha-pamANa-gamaNAyaNuppattikAraNAdINi sarasaMbaM. yUktatvopadhAvadya-vikatthanaparihAreNa mAdhuyau dArya- dhANi sarapaNNattI vaNNa di| (jayagha.1, p.132)| sphuTatvAbhijAtyapadArthAbhivyAhArA'rhadvacanAnusArArtha- 4. trisahasra pacalakSapadaparimANA sUryavibhavAdipratitvArthijanabhAvagrAhakatvadeza-kAlopapannatvayatamitahita. pAdikA sUrya prjnyptiH| (saM. zrutabha. TI. 6, pR. tvayuktaM vAcana-pracchana-prazna-vyAkaraNAdirUpamiti 174) / 5. sUryaprajJaptiH sUryasyAyumaNDala-parivAramRSAvAdaparihArarUpaM sUnRtam / (yogazA. svo. viva. Rddhi-gamanapramANagrahaNAdIni varNayati / (go. jo. 4-63) / 2. priyaM pathyaM vacastathyaM sntvrtmcyte| ma.pra. va jI. pra. 362) / 6. sAyurgati-vibhavatattathyamapi no tathyamapriyaM cAhitaM ca yat / / (tri. nirUpikA trisahasrAdhikapaMcalakSapadapramANA sUryaza. pu. ca. 1, :, 623) / 3. satyaM priyaM hitaM prajJapti: / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 7. sahassacAhaH sanataM sntvrtaaH| (ana. gha. 4-42) / tiyaM paNalakkhA payANi paNNattiyAkakkiAssa // Unyate mitIkriyate iti san' isa nirukti sarassAyuvimANe pariyA riddhI ya ayaNaparimANaM / ke anusAra sUna' kA artha parimita hotA hai, san tattAba-tame [magga] gahaNaM vaNNedi vi sUra aisA jo Rta arthAt priya va satya vacana hai use, (aMgapa. 2, 3-4, pR. 274) / sanata kahA jAtA hai| kaThoratA, pizunatA, asabhyatA 1 jisa grantha prakaraNa meM sUrya ke vRttAnta kA jJApana caMcalatA, prAvilatA (malinatA), viralatA, bhrAnti, karAyA jAtA hai use sUryaprajJapti kahA jAtA hai| sandigdhatA, grAmINatA, rAga-dveSayuktatA aura upadhi 2 sUryaprajJapti pA~ca lAkha tIna hajAra (503000) (kapaTa), avadha va nindA ko chor3akara jo madhuratA, padoM ke dvArA sUrya ko prAyu, bhoga-upabhoga, parivAra, udAratA, spaSTatA aura kulInatA Adi kA vyava- Rddhi, gati, vimba kI UMcAI, dina, kiraNa, aura hAra karate hue jina vacana ke anusAra vacana bolA udyota kI prarUpaNA karatI hai| jAtA hai use sanata vacana kahate haiM / saryamAsa---1. sUrya mAsastvayamavagantavya:-trizad sari-- dekho prAcArya ! 1. pravrajyAdAyakaH sUriH dinAnyadhaM ca (303) / (ta. bhA. siddha. va. 4, saMyatAnAM nigoyate / (yogasA. prA. 8-6) / 15) / 2. sArddhatriMzatA'hogareka: sUryamAsaH / 2. chattIsaguNasamaggo Nicca prAparai paca paayaaro| (sUryapra. malaya. vR. 12-75, pR. 216) / sissANugahakusalo bhaNiyo so sUri parameTThI / / 1 sAr3he tIsa (303) dinoM kA eka sUryamAsa (bhAva. de. 377) / hotA hai| 1 saMyaMtoM ko jo dIkSA diyA karatA hai use sari sRpATikAnAma-sRpATikAnAma koTidvayasaMgate kahA jAtA hai| 2 jo chattIsa guNoM meM paripUrNa yatrAsthinI (siddha. 'ye asthinI', carma-snAyuhokara pA~ca prAcAroM kA pAlana karatA humA ziSyoM mAMsAvanaddhe ('siddha baddha') tatsRpATikAnAma kIrtyate / ke anugraha meM dakSa hotA hai use sUri kahate haiN| (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8-12) / saryaprajJapti-1. sUrya caritaprajJApanaM yasyAM grantha- donoM prora saMgata jisa saMhanana meM donoM ora kI
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ setukSetra 1176, jaina-lakSaNAvalI [saugha haDDiyAM camar3A, snAyu aura mAMsa se sambaddha hoM bhogAnarthakyamityarthaH / (sA. gha. svo. TI. 5-12) / usakA nAma sapATikAsaMhanana hai| tattvArthavAtika bhoga-upabhogarUpa sevya padArtha kA jitanA prayojana meM use asaMprAptAsapATikAsaMhanana kahA gayA hai| ho usase adhika ke karane kA nAma se usake lakSaNa meM vahAM kahA gayA hai ki jisa saMhanana hai| yaha anarthadaNDavrata kA eka aticAra hai| dUsare meM haDiyAM bhItara paraspara meM sandhi ko prApta nahIM zabda se use bhogopabhogAnarthakya kahanA caahie| hotI aura bAhira sira, snAyu aura mAMsa se saMgha- sopakramAya - dekho upakrama / upakramyata iti upaTita rahatI haiM use asaMprAptAsapATikA saMhanana kahate krama: viSa-vedanA-raktakSaya-bhaya-saMkleza-zastraghAtocchahaiM (8, 11,6) / vAsaniHzvAsanirodharAyuSo ghAtaH, saha upakrameNa vartata setakSetra-tatra setukSetraM yadaraghaTTAdijalena sicyte| iti sopakramAyuH / malA. va. 12-83) / (yogazA. svo. viva. 3-65; sA. dha. svo. TI. viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, sakleza, zastraghAta aura 4-64) / ucchavAsa-niHzvAsa kA nirodha; inake dvArA jo prAya jo kheta prarahaTa prAdi ke jala se sIMcA jAtA hai use kA ghAta hotA hai usakA nAma upakrama hai| jo prAva setukSetra kahate haiN| isa upakrama se sahita hotI hai use sopakramAyu kahA senApati--senApatiH narapatinirUpitoSTra-hastyazva- jAtA hai / ratha-padAtisamudAyalakSaNAyAH senAyAH prabhuH / (anuH saumya-liGgenAtmAnaM sUcayati sUcyate'sau sUcyayo. hari. va. pR. 16) / te'nena sUcanamAtraM vA sUkSmaH, sUkSmasya bhAvaH karma vA rAjA ke dvArA pradarzita UMTa, hAthI, ghor3A, ratha aura saukSmyam / (ta. vA. 5-24) / pAdacAriyoM ke samudAyarUpa senA kA jo svAmI jisa liga ke dvArA apane ko sUcita karatA hai hotA hai use senApati kahA jAtA hai| (kartA), jo sUcita kiyA jAtA hai (karma), jisake sevArtasaMhanana-yatra punaH parasparaparyantamAtra- dvArA sUcita kiyA jAtA hai (karaNa), athavA saMsparzalakSaNAM sevAmAgatAni asthIni nityameva / sUcanAmAtra (bhAva) kA nAma sUkSma hai, sUkSma kA jo snehAbhyaMgAdirUpAM parizIlanAmAkAMkSati tatsevAtaM ___ svabhAva athavA karma hai use sokSamya kahA jAtA hai| sahananaM (etanibandhanaM saMhanananAmApi) / (prajJApa. saukhya-ki saukhyaM sarvasaMgavirati / (prazno. ra. malaya. vR. 263, pR. 472) / jisa saMhanana meM paraspara paryanta mAtra ke sparzarUpa sukha kA vAstavika svarUpa samasta parigraha kA parisevA ko prApta haDDiyAM sadA cikanAhaTa ke mardanarUpa tyAga hai| parizIlanA kI icchA kiyA karatI haiM use sevArta- saujanya--1. tatsaujanyaM yatra nAsti parodvegaH / saMhanana kahate haiM / isake kAraNabhUta nAmakarma ko bhI (nItivA. 27-54, pR. 261) / 2. hetvantarakRtosevArtasaMhanana kahA jAtA hai| pekSe guNa-doSa-pravartite / syAtAmAdAnahAne cettaddhi sevIkA-sevIkAto NAma saMpaya-samaye padesaggaM saujanyalakSaNam // (kSatraca 5-16) / 3. tathA ca aNadinnaM jAsa Tritisu udIraNAto pANeuM udayasamaye vAdarAyaNa ---yasya kRtyena kRtsnena sAnanda: syAjjadijjati tAto Tritito sevIkAto bhnnii| (karmapra. no'khilH| saujanyaM tasya tajjJeyaM viparItamatoca. udaya. 4) / 'nyathA // (nItivA. TI. 27--54) / isa samaya jo pradezAgra udaya ko nahIM prApta hai jisa kRtya meM kisI dUsare ko udvega nahIM hotA usako udIraNA ke vaza lAkara jina sthitiyoM meM usakA nAma saujanya hai| 2 anya kAraNoM kI upekSA diyA jAtA hai una sthitiyoM ko sevIkA kahA karake kevala guNa ke prAzraya se jo vastu ko grahaNa jAtA hai| kiyA jAtA hai aura doSa ke nimitta se jo use chor3A sevyArthAdhikatA-dekho upabhoga-paribhogAnarthakya aura upabhogAdhikatva / sevyasya bhogopabhogalakSaNasya saudha-dhauta-pAdAmbhasA siktaM sAdhanAM saughamacyate / janako yAvAnarthastato'dhikasya tasya karaNaM bhogopa- (amita. shraa.9-23)|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ saubhAgya] 1177, jaina-lakSaNAvalI skindhapradeza saudha -yathArtha gRha-use kahA jAtA hai jo sAdhuoM bhijjejja va evaigro (egayaro) no chijje no ya ke ghoe gaye pAMvoM ke jala se siMcita hotA hai| bhijjejjA / / (jIvasa. 67) / 4. sthaulyAda grahaNasaubhAgya--1. tatsaubhAgyaM yatrAdAnena vazIkaraNaM / nikSepaNAdivyAparAsphandanAta skandhAH / sthaulyabhAvena (nItivA. 27-56, pR. 261) / 2. tathA va grahaNa-nikSepaNAdivyApAraskanda-(dha.)nAt skandhA iti gautamaH- dAnahIno'pi vazago jano yasya prjaayte| saMjJAyante / (ta. vA. 5, 25, 2); pariprAptabandhasubhagaH sa parijJeyo na yo daanaadinirbhrH|| (nItivA. pariNAmA: skndhaaH| xxx anantAnantaparamANuTI. 27-56) / bandhavizeSaH skandhaH / (ta. vA. 5, 25, 16) / 1 jisake hone para dAna ke vinA bhI logoM ko vaza 5. snigdharUkSAtmakANanAM saGgAta: skandha iSyate // meM kiyA jAtA hai usakA nAma saubhAgya hai| (ma. pu. 24-146, jamba. ca. 3-46) / 6. anasaubhAgyamudrA-parasparAbhimukhau grathitAGagulIko ntAnantaparamANvArabdho'pyekaH skandhanAmaparyAyaH / karo kRtvA tarjanIbhyAmanAmike gRhItvA madhyama (paMcA. kA. amRta. va 75) / 7. NihilAvayava ca prasArya tanmadhye'GguSThadvayaM nikSipediti saubhAgya mudraa| khaMdhA xxx / (bhAvasaM. de. 304) / 8 baddhAH (nirvANaka. pR 33) / skandhA: gndh-shbd-saukssm-sthaulyaakRtispRshH| andhagUMthI huI aMguliyoM se yukta donoM hAthoM ko eka kArAtapodyota-bhedacchAyAtmakA api // karma kAyadUsare ke abhimukha karake va donoM tarjanI aMgaliyoM manobhASAceSTitocchvAsadAyinaH / sukha-du:khajIvike dvArA donoM anAmikAmoM ko grahaNa karake madhya- tavya mRtyUpagrahakAriNaH // (yogazA. svo. viva. aMguliyoM ko phailAte hue unake madhya meM donoM 1-16, pR. 113) / 6. skandha sazisampUrNa aMgUThoM ko rakhanA caahie| isa sthiti meM saubhAgya- bhaNanti / (go. jI. jI. pra. 604) / 10. sthUlamudrA banatI hai| svena grahaNa nikSepaNAdivyApAraM skandhanti gacchati saumya-tathA saumyo'kruuraakaarH| (yogazA. svo. ye te skandhAH / (ta. vRtti zruta. 5-25) / viva. 1-55, pR. 159) / 1 jo samasta aMzoM se paripUrNa ho use skandha kahate krUratA ke sUcaka zarIra ke prAkAra kA na honA, haiN| 3 ananta pradezoM se yukta skandha hotA hai jo isakA nAma saumya hai| loka meM chedA bhedA jA sakatA hai / 4 jo sthUlatA ke saumyA vyAkhyA-kvacitkvacitskhalitavRtteAkhyA prAzraya se grahaNa karane va rakhane rUpa vyApAra kA saumyA / (dhava. pu. 6, pR. 252) / kAraNa hotA hai use skandha kahA jAtA hai| kahIM kahIM skhalita hote hae jo vyAkhyA kI jAtI hai skandhadeza-1. tarasa (khaMdassa) du (li. pa. 'ya') usakA nAma saumyA vyAkhyA hai| yaha vAcanA ke nandA addhaM bhaNaMti desotti / (paMcA. kA. 75; malA. prAdi cAra bhedoM meM antima hai| 5-34; ti. pa. 1-65; go. jI. 604) / sauSira-dekho sussir| 1. vaMza-zaMkhAdinimittaH 2. tadardhaM dezaH / (ta vA. 5, 25, 16) / 3.x zauSiraH / (sa.si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 5) / xx tassa ya addhaM ca vaccade deso| (bhAvasaM. de. 2. sUsiro NAma vaMsa-saMkha-kAhalAdijaNido sho| 304) / (dhava. pu. 13, pR. 221) / 1vivakSita skandha ke arva bhAga ko skanghadeza kahate 1 bAMsa (bAMsurI) va zaMkha prAdi ke nimitta se jo haiN| zabda hotA hai use sauSira kahate haiN| skandhapradeza--1. (khaMdhassa) addhaM ca padeso X skandha-1. khaMdhaM sayalasamatthaM XXX / (paMcA. Xx // (paMcA. kA. 75, mUlA. 5-134; ti. kA. 75; mUlA. 5-34; ti. pa.1-65; go. jI. pa.1-65; bhAvasaM. de. 304; go. jI. 604) / 604) / 2. sthUla bhAvena grahaNa-nikSepaNAdivyApAra. 2 ardhAdhaM pradezaH / (ta. vA. 5, 25, 16) / skandhanAt skandhA iti saMjJAyante / (sa. si. 5-25) / 1 skandha ke Adhe ke prAdhe ko skandhapradeza kahA 3. khaMdho'Natapaeso pratye gaino jammi chijjejjaa| jAtA hai| la. 148
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ stanadRSTidoSa) 1178, jaina-lakSaNAvalI [stava stanadRSTidoSa- 1. yasya kAyotsargasyasya stanayo- tsargeNa tasya stambhadoSaH, stambhavat zUnyahRdayo vA, dRSTi rAtmIyau stanau yaH pazyati tasya stanadRSTinAmA tatsAhacaryeNa sa evocyate / (mUlA, TI. 7-171) / doSaH / (mUlA. vR. 7-171) / 2. daMzAdivAraNA- 2. stambhaH stambhAdhavaSTabhya Xxx sthitiH / / rthamajJAnAd vA stane colapaTTakaM nibadhya sthAna stana- (ana. pa. 8-113) / 3. stambhamavaSTabhya sthAna dossH| dhAtrIvada bAlArtha stanAvannamayya sthAnaM vA stambhadoSaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / ityeke / (yogazA svo. viva. 3-130) / 1khambhe kA pAzraya lekara jo kAyotsarga se sthita 1 kAyotsarga meM sthita rahate hue jisakI dRSTi hotA hai usake stambha nAmaka doSa hotA hai| athavA stanoM para rahatI hai - jo apane stanoM ko dekhatA hai, jo stambha ke samAna zUnya hRdaya hokara kAyotsarga usake stanadRSTi nAma kA doSa hotA hai ! 2 DAMsa, se sthita hotA hai usake ukta doSa samajhanA caahie| maccharoM prAdi ke nivAraNa ke lie athavA prajJAnatA se stava---1. usahAdijiNavarANaM NAmaNirutti guNANastoM ko colapaTTa se bAMdha kara kAyotsarga meM sthita kitti ca / kAUNa accidUNa ya tisuddhipaNamo thavo honA, yaha eka stanadoSa nAma kA kAyotsarga kA po|| (malA. 1-24) / 2.devidathayamAdI teNaM doSa hai| tu paraM thayA hoI / / (vyava. bhA. 7-183) / stanadoSa-dekho stanadaSTidoSa / 3. tItANAgada-baTTamANakAla visayapaMcaparamesarANaM stanitakumAra- 1. snigdhAH snigdha-gambhIrAnunA. bhedamakAUNa Namo prarahatANaM Namo jiNANamiccAdidamahAsvanA: kRSNA vardhamAnacihnA: stnitkumaaraaH| NamokkAro davadriyaNibandhaNo thavo NAma / (dhava, (ta. bhA. 4-11) / 2. stananti zabdaM kurvanti pu.8, pa. 84); bArasaMgasaMghAroM sayalaMgavisayappa. sta naH zabdaH saMjAto vA yeSAM te stanitAH,xxx NAdo dhavo nnaan| xxx kadIe uvasaMhArassa stanitAzca te kumArA: stanitakumArA: / (ta. vRtti sayalANiyogaddAresu uvajogo thavA gA / (dhava. pu. zruta. 4-10) / 6, pR. 263); savvasudaNANavisano uvajogo thavo 1 jo deva snigdha, gambhIra va ananAda (pratidhvani) NAma / (dhava. pu. 14, pR. 6) / 4, kRtvA guNagaNorUpa mahAn zabda se saMyukta hote hue zyAmavarNa va kIrtinAmavyutpattipUjanam / vRSabhAdijinAdhIzastavanaM vardhamAna (svastika) cihna se sahita hote haiM ve stavanaM matam / / (prAcA. sA. 1-15) / 5. ratnatrayamayaM stanitakumAra (bhavanavAsI) deva kahalAte haiN| zuddhaM cetana cetanAtmakam / viviktaM stuvato nityaM stanonnatidoSa--dekho stanadoSa / unnamayya sthi. stavajaiH stUyate stavaH / / (yogasA. prA. 5-48) / tirvakSaH stanadAvat stnonntiH|| (ana. dha.8, 6. sayalagakaMgakaMgahiyAra savitthara sasaMkhevaM / vaNNaNasatthaM thaya-thui-dhammakahA hoi NiyameNa / / (go. bAlaka ko stanapAna karAne vAlI strI ke samAna ka. 88) / 7. stavaH caturviMzatitIrthakarastutiH / vakSasthala ko UMcA uThAkara kAyotsarga meM sthita (malA. vR. 1-22) / 8. paratazcatuHzlokAdikaH hone para stanonnati nAma kA doSa hotA hai| stvH| anyeSAmAcAryANAM matena xxx tataH stabdhadoSa-1. vidyAdigaNoddhataH sana yaH karoti paramaSTazlokAdikAH stvaaH| (vyava. bhA. malaya. kriyAkarma tasya stabdhanAmA doSaH / (malA. va 7, va 7-183) / 6. catuvizatijinAnAM stutiH 106) / 2. stabdhaM madASTa kavazIkRtasya vndnm| stavaH / (bhAvaprA. TI. 77) / 10. caturvizati(yogazA. 3-130) / 3. xxx vandanAyA tIrthakarastutirUpa: stava: / (ta. vRtti zruta. 1-20) / mdoddhtiH| stabdha xxx // (ana. dha, 8, 11. paramorAliyadehasammosaraNANa dhammadesassa / 18) / baNNaNa miha taM thavaNaM tappaDivaddhaM ca satthaM ca / / 1jJAna Adi ke mada se uddhata hokara jo kRtikarma (aMgapa. 3-15) / ko karatA hai usake stabdha nAmaka doSa utpanna hotA 1, 4 RSabhAdi jinendroM kI nAmanirukti aura hai| yaha vandanAviSayaka 32 doSoM ke antargata hai| guNAnuvAda ke sAtha jo pUjA kI jAtI hai tathA mana, stambhadoSa-1. stambhamAzritya yastiSThati kAyo- vacana va kAya kI zuddhipUrvaka unheM praNAma kiyA
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ stava) 1176, jaina-lakSaNAvalI [stenaprayoga jAtA hai, ise stava-caturviMzatistava---jAnanA stuti---dekhiye stava / 1. guNastokaM sadullaMghya cAhie / 2, 8 eka, do ba tIna zloka rUpa stuti ke tadbahutvakathA stutiH / (svayambhU. 86) / 2. yAthA. prAge cauthe athavA matAntara ke anusAra AThaveM tmyamullaMghya guNodayAkhyA loke stuti: xxx / zloka ko prAdi lekara stava jAnanA cAhie, jaise (yuktyanu. 2) / 3. ega-duga-tisalokA katIsu annesi devendrastava Adi / 3 bhUta, bhaviSyata aura vartamAna hoi jA satta / (vyava. bhA. 7-183) / 4. bArakAla viSayaka pAMca parameSThiyoM meM bheda na karake saMgesu ekkaM govasaMdhAro thudI nnaam| xxx dravyAthika naya ke anusAra jo 'arahantoM ko nama- tatthegaNiyogaddAruvajogo thudI NAma / (dhava. pu. 6, skAra ho, siddhoM ko namaskAra ho', ityAdi rUpa se pR. 263); eyaMgavisa pro eyapuvvaviso vA uvanamaskAra kiyA jAtA hai isakA nAma stava hai| jogo thudI nnaam| (dhava. pu. 14, pR. 6) / 5. 6 jisa zAstra meM sapUrNa aMga kA saMkSepa athavA stuti: puNyaguNotkItiH Xxx / (ma. pu 25, vistAra se varNana kiyA jAtA hai use stava kahate haiN| 11) / 6 stutiH stutyAnAM sadbhataguNotkIrtanam / stibuka saMkrama--1. xxx thibupro aNuinnAe (ta. bhA. siddha vR. 7-6) / 7. ekazlokA dviu jaM udaye / / (karmapra. saM. ka. 71) / 2. udaya- zlokA vizlokA vA stutibhavati / xxx sarUveNa samaTTidIe jo saMkramo so sthivukkasaMkamo anyeSAmAcAryANAM mana ekazlokAdisaptazlokati bhaNNade / (jayadha..--- kasAyapA. pR. 700 hi.)| paryantA stutiH / (vyava. bhA. malaya. bR.7-183)| 3. piMDapagaINa jA udayasaMgayA tIe annudygyaayo| 1 thor3e se guNoM kA atikramaNa karake jo bahuta se saMkAgiUNa veyai jaM eso thiyugasaMkAmo / / (paMcasaM. guNoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai use stuti kahate saM. ka. 80) / 4. thiyugasaMkamo vuccati-aNudiNANaM haiM / 3, 7 eka, do aura tIna zloka taka stuti kahakamANaM dalitaM udayavati kamme pADivajjati / jahA lAtI hai / 4 bAraha aMgoM meM eka aMga ke upasaMhAra maNasassa, maNuyagatIe vetijjamANIe Naragagati- ko stuti kahA jAtA hai| eka aMgaviSayaka athavA tiriyagati-devagatikammadalitaM aNadiNNaM maNuja- eka pUrvaviSayaka upayoga kA nAma stuti hai| gatie samaM vedijjati / (karmapra. ca. saM. ka. 71) / stenaprayoga-dekho caurpryog| 1. maSNantaM svara 5. anudIrNAyA anudayaprAptAyAH satkaM yatkarmadalika meva vA prayuGkte'nyena vA prayojayati prayuktamanusajAtIya prakRtAvadayaprAptAyAM samAnakAlasthitau saMkra. manyate vA yataH sa stenaprayogaH / (sa. si. 7-27) / gAni maMkAya cAnabhavati yathA manajagatAvadaya- 2. moSakasya vidhA prayojanaM stenpryogH| maSNantaM prAptAyAM zeSaM gatitrayama, ekendriyajAtI jAticatU- svayameva vA prayukte anyena vA prayojayati, prayuktaSTayamityAdi, sa stibukasaMkramaH / (karmapra. malaya. manumanyate vA yataH (cA. sA, 'yaH') sa stenaprayogo va. 71) / veditavyaH / (ta. vA. 7, 27, 17 cA sA. pU. 6) / 1 granadIrNa prakRti ke dalika kA jo udayaprApta 3. stenA: caurA:, tAn prayukte 'harata yUyam' iti haraprakRti meM vilaya hotA hai use stibu kasaMkrama kahate NakriyAyAM preraNa manujJAnaM vA prayogaH, athavA prsvaahaiN| 2 vivakSita prakRti kA samAna sthiti vAlI dAnopakaraNAni kartarI ghardharakAdIni / (ta. bhA. anya prakRti meM jo saMkramaNa hotA hai usakA nAma siddha. vR. 7-22) / 4. kazcit pumAna caurI stibukasaMkrama hai| 3 gati, jAti prAdi piNDa- karoti, anyastu kazcittaM corayantaM svayaM prerayati prakRtiyoM meM jo anyatama prakRti udaya ko prApta manasA vAcA kAyena, anyena vA kenacitpaMsA taM hai usa samAna kAlasthiti vAlI anyatama prakRti meM corayantaM prerayati manasA vAcA kAyena, svayamanyena anadayaprApta anya prakRtiyoM ko saMkrAnta karAkara jo vA preryamANaM caurI kurvantaM anumanyate manasA vAcA vedana kiyA jAtA hai use stibukasaMkrama kahA jAtA kAyena, evaMvidhAH sarve'pi prakArA: stenpryoghai| jaise - udayaprApta manuSyagati meM zeSa tIna zabdena labhyante / (ta. vRtti zruta. 7-27) / 5. narakagati Adi kA va ekendriya jAti meM zeSa cAra parasya preraNaM lobhAta steyaM prati manISiNA / stenajAtiyoM kA ityaadi| prayoga ityukta: steyAtIcArasaMjJakaH // (lATIsaM.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ stenaprayoga] 1180, jaina-lakSaNAvalI isteyAnanda 6-46) / zve. 7-10) / 2. pramattayogAdadattAdAnaM yat tatste1 jisake Azraya se corI karane vAle ko svayaM hI yam / (sa. si. 7-15) / 3. steyabaddhayA parairausameM udyata karatA hai, anya se preraNA karAtA hai. datasya parigRhItasya vA tRNAdevyajAtasyAdAnaM athavA corI meM pravRtta hue cora kI anumodanA steyam / (ta. bhA. 7-10) / 4. AdAnam grahaNam, karatA hai use stenaprayoga kahA jAtA hai| 3 coroM ___ adattasyA''dAnam adattAdAnaM steyamityucyate / (ta. ko 'tuma corI karo' isa prakAra corI ke lie vA. 7-15); Xxx pramattasya satyasati ca prerita karanA athavA anumodana karanA, isakA nAma parakIya dravyAdAne tredhA'pi tadAdAnAdyarthodyatatvAt stenaprayoga hai| athavA paradhanaharaNa ke jo kaiMcI va steyam / (ta. vA. 7, 15, 6) / 5. paraparigRhI. ghargharaka prAdi upakaraNa haiM unake dene prAdi ko stena. tasya svIkaraNamAkAntyA cauryeNa zAstra pratiSiddhasya prayoga jAnanA caahie| yaha pracauryANuvrata kA eka vA steyam / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 7-1) / aticAra hai| 6. steyavuddhayA kaSAyAdipramAdakaluSitadhiyA karaNastenAnItAdAna-dekho tadAnItAdAna va tadAhRtA- bhUtayA kartuH pariNanturAdadAnasya steyamiti / (ta. dAna / bhA. siddha. vR. 7-10) / 7. pramattayogato yatsyAstenAnujJA-dekho stenaprayoga / stenAzcaurAsteSA- ddttaarthprigrhH| pratyeyaM tatkhalu steyaM sarva saMkSepamanujJA 'harata yUyam' iti haraNa kriyAyAM preraNA, yogataH / / (ta. sA. 4-76) / 8. avitIrNasya athavA stenopakaraNAni kuzikA-kartarikA-dharikA- grahaNaM parigrahasya pramattayogAdyat / tatpratyeyaM steyaM saiva dIni teSAmarpaNaM vikrayaNa vA stenaanujnyaa| (yogazA. ca hiMsA vadhasya hetutvAt / / (pu. si. 102) / svo. viva. 3-62) / 6. parairadattasyAdAne mana: steyaM xxx / (prAcA. 'tuma corI karo' isa prakAra se corI kI kriyA meM sA. 5-42) / 10. yallokaH svIkRtaM sarvalokAprerita karane kA nAma stenAnujJA hai / athavA kuzikA, pravRttigocaraH tadvastu pradattam, tasya grahaNaM jighakSA kaiMcI aura gharika prAdi corI ke upakaraNoM kA vA grahaNopAyaciMtanaM ca ste yamucyate / (ta. vR. zruta. denA, ise stenAnujJA kahA jAtA hai| yaha pracauryANa- 7-15) / vrata kA eka aticAra hai| 1 vinA dI haI kisI vastu ko grahaNa karanA, stenAnubandhI-dekho cauryAnanda / tenn| NubandhI NAma isakA nAma steya hai| 2 kaSAya viziSTa prAtmaparijo aho yA rAIya paradabvaharaNapasatto jIvaghAtI ya NAma ke yoga se jo vinA kI huI vastu ko grahaNa esa tennaannubNdhii| (dazava. cU pR. 31) / kiyA jAtA hai, ise steya kahate haiN| 3 dUsaroM ke dina-rAta prAiihaMsA ke kAraNabhUta dUsare ke dravya ke dvArA nahIM diye gaye athavA dUsaroM ke dvArA gRhIta haraNa meM jo citta saMlagna rahatA hai, ise stenAnubandhI tRNa Adi dravyasamUha ko jo corI ke abhiprAya raudradhyAna kahA jAtA hai| se grahaNa kiyA jAtA hai, yaha steya kahalAtA hai| stenitadoSa-1. ste nitaM caurabuddhayA yathA gurvA- steyatyAgavata - dekho pracauryANuvrata / grAmAdau vastu dayo na jAnanti vandanAdikamapavarakAbhyantaraM pravizya cAnyasya patitaM vismRtaM dhRtam / gRhyate yanna lobhAvA pareSAM vandanAM corayitvA yaH karoti vandanAdikaM ttatsteya tyAgamaNuvratam / / (dharmasaM. bA. 6-54) / tasya ste nitadoSaH / (mUlA. vR. 7-108) / 2. jo dUsaroM ko vastu grAma prAdi meM gira gaI hai, syAdvandane corikayA gadi: ste nitaM mlH| (ana. vismRta hai, athavA rakhI gaI hai use lobha ke vazIbhata dha. 8-104) / hokara grahaNa na karanA; yaha steyatyAga aNuvrata kaha1 garu prAdi nahIM jAnate, isa prakAra corI kI lAtA hai| yaha pracauryANuvrata kA nAmAntara hai| bati se koTharI ke bhItara praviSTa hokara athavA steyAnanda-dekho stenaanubndhii| 1. pratIkSayA dasaroM kI vandanA ko curAkara jo vandanA Adi pramAdasya parasvaharaNaM prati / prasahya haraNaM dhyAnaM karatA hai usake vandanA kA stanitadoSa hotA hai| steyAnandamudIritam // (ha. pu. 56-24) / 2. steya - 1. adattAdAnaM steyam / (ta. sU. di. 7.15, steyAna daH paradravyaharaNe smRtiyojanam / (ma. pu.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ steyAnanda] 1181 jaina-lakSaNAvalI [styAnagaddhi 21-51) / 3. paravisayaharaNasIlo xxxstoko nAma kaalvishessH| (ta. bhA. siddha. vR. (kAtike. 476) / 4 steyAnandamavApya yatparadhanaM 4-15) / 13. prANA: sapta punaH stoka:XXXI vandyAdininche hita rAnanditvamavAptumutsukatara ceta- (ha. pu. 7-20) / 14. sattussAse thoproxxx| zca taistadbhavet // (prAcA. sA. 10-21) / 5. (bhAvasaM. 313) / 15. saptAnaprANapramANaH stokaH / stanasya caurasya karma steyaM tIvrakrodhAdyAkUlatayA (sUryapra. malaya. va. 20-76, pR. 262) / 16. tadanubandhavat stayAnubandhiH / (sthAnA. abhaya. va. saptocchvAsAH stoka: / (kAti ke. TI. 22.) / 247) / 6. paraviSayaharaNazIlaH, pareSAM viSayAH 1 sAta prANa kA eka stoka hotA hai| 2 sAta ratna-suvarNa-rUpyAdi dhana dhAnya-kalatra-vastrAbharaNAdayaH ucchavAsa kA eka stoka hotA hai| teSAM haraNe caurya karmaNi grahaNe adattAdAne zIlaM sva- styAnagaddhi - dekho styAnaddhi / 1. svapne'pi yayA bhAvo yasya sa steyAnandaH / (kAti ke. TI. 476) / vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnaga dvH| (sa. si. 1 paradhanaharaNa ke prati pramAdI hokara haThAt usakA 8-7) / 2. svapityutthApito bhUyaH svapatkarma karoti grahaNa karanA, ise steyAnanda rau dhyAna kahA gayA hai| ca / abaddhaM labhate kiJcit styAnagaddhikramo mataH / 5 cora kI kriyA kA nAma steya hai, tIvra krodhAdi (varAMgaca. 4-52) / 3. svapne yayA vIryavizeSAse vyAkula hokara jo nirantara steya kA vicAra virbhAvaH styAnagaddhiH / yatsannidhAnAdraudra karmakaraNaM rahatA hai, ise stayAnubandhI raudradhyAna kahA jAtA hai| bahukarmakaraNaM ca bhavati sA styAnaguddhiH / (ta. vA. steyAnubandhI ---dekho stenaanubndhii| 8, 7, 6) / 4. styAyatIti styAnaM stimitacitto stainika-dekho stanita doSa / stainikaM mama lAghavaM nAtIva vikasvaracetana prAtmA (siddha. va. 'bAhulakAt bhaviSyatIti parebhya prAtmAnaM nigahayato vndnm| kartari lyuTa') styAmasya svApavizeSa sati gaddhiH prA(yogazA. svo. viva. 3-130): kAMkSA maaNs-modk-dntaayudaahrnnprsiddhaa| styAnaddhimerI laghatA pragaTa hogI, isa vicAra se dUsaroM se riti vA pAThaH, tadudayAddhi mahAbalo'rddhacakravartitulyaapane ko chipAte hae vandanA karane para stainika doSa valaH prakarSaprApto bhavati, anyathA jaghanya-madhyamAhotA hai| vasthAbhAjo'pi saMhananApekSayA mahatyeyeti (siddha. stoka--1. satta pANUNi se thove Xxx / 'sambhavatyeveti') styAnasya RddhiH styAnaddhiriti / (bhagavatI 6, 7, gA.2-suttAgame pR. 503; anu- (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8-8) / 5. thIgayo. gA. 105, pR. 176; jambUdvI. gA. 2-2, pR. ddhIe tibvodaeNa uTThAvido vi puNo sovadi, sutto 89; dhyAnaza. hari. va.3 uda.) / 2. sattussAo vi kamma kuNadi, sutto vi jhaMkkhai, date kaDakaDAthovaM XXX / (ti. 4-287; jaM. dI. pa. 13, vei / (dhava. pu. 6, pR. 32); jisse NiddAe ud5)| 3. te sapta stokaH / (ta. bhA 4--15) / eNa to vi thaMbhiyo va Niccalo cidadi, Thiyo 4. pANA ya satta thovA xxx // (jyotiSka. vi vaisadi, vaiTTo vi Nivajjadi, NivaNNo 6) / 5. pANU ya satta thobo Xxx // (jIvasa. vi uTThAvido vi Na udi, suttamo ceva paMthe bahadi 107) / 6. xxx saptabhiH stokmudaahrnti| kasadi luNadi parivAdi kuNadi sA thINagiddhI NAma / (varAMgaca. 27-4) / 7. sapta prANA: stokaH / (ta. (ghava. pu. 13, pR. 354) / 6. styAnagRddhiryayA vA. 3, 38, 8) / 8. thove sattussAsA / (anuyo styAne svapne gRddhayati dIpyate / AtmA yadudayAdraudraM ca. pa. 57) 18. sattapANakAlo ego thovo| bahukarma karoti sA // (ha. pu. 58-226) / 7. (anuyo. hari. va. pU. 54) / 10. satta ussAse svapne vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnagRddhi:xxx ghettUNa ego thovo hvdi| xxx uktaM ca- yadudayAdAtmA raudraM bahukarma karoti styAnagRddhiH / xxx sattussAso thovo xxx // (dhava. (mUlA. vR. 12-88) / 8. styAnA piNDIbhUtA, pu.3, pR. 65; go. jI. 574) / 11. Xxx RddhiH prAtmazaktirUpA yasyAM svApAvasthAyAM sA sattUsAsahiM thovau lekhahi // (ma. pu. puSpa. 2-5, styAnaddhiH, tadbhAve hi prathamasaMhananasya kezavArddhabalapR. 22) / 12. te (prANAH) saptasaGkhyAkAH sadRzI zaktirupajAyate / tathA ca zrUyate pravacane ko
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ styAnagRddhi] 2182, jana-lakSaNAvalI [stroparISahasahana yada. 'pi prAptaH kSullaka: styAnaddhinidrAsa hito dviradena strI-1. strIvedodayAt styAyatyasyAM garbha iti divA khalIkRtaH, tatastasmina dvirade baddhAbhinivezo strii|| (sa. si. 2-52; ta. vA. 2, 52, 1; rajanyAM styAnaddharyudaye pravartamAnaH samutthAya taddanta- mUlA. vR. 12-87) / 2. chAdayadi sayaM doseNa jado svopAzrayadvAri ca prakSipya punaH prasupta- (dhava, va go. jI. 'doseNa yado') chAdayadi paraMpa vAnityAdi / (prajJApa. malaya. va. 263, pR. 467) / doseNa / chAdaNasIlA NiyadaM tamhA sA vaNiyA 6. svapne yayA vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnagaddhi- itthI / / (prA. paMcasaM. 1-105; dhava. pu. 1, pR. darzanAvaraNakarma vishess:| styAne svapne gaddhaya 341 ud.; go. jI. 274) / 3. doSarAtmAnaM paraM dayAdAtmA raudraM bahukarma karoti / (bha. prA. mUlA. ca stRNAti chAdayatIti strii| Xxx athavA 2064) / 10. svapne yayA vIrya vizeSAvirbhAva: puruSaM stRNAti prAkAGkSatIti strI puruSakAGkSatyarthaH / sA styAnagRddhiH / styAne svapne gRdhyate dIpyate yadu- (dhava. pu. 1, pR. 340); stRNAti prAcchAdayati dayAdAta raudraM ca bahu ca karmakaraNaM sA styaangddhiH| doSarAtmAnaM paraM ceti strii| (dhava. pu. 6, pR. 46; (go. ka. jI. pra. 33) / 11. yasyAM balavizeSa. malA. va, 12-162) / 4. garbhaH styAyati yasyAM prAdurbhAvaH svapne bhavati sA styAnagaddhi rucyate / x yA doSazchAdayati svayam / narAbhilASiNI nityaM yA Xx styAne svapne gRddhayati dIpyate yo nidrA- seha strI nirucyate // (paMcasaM. amita. 1-166) / vizeSaH sA styAnagRddhi rucyate xxx yadudayA- 5. styAyati saMghAtIbhavatyasyAM garbha iti strii| jjIvo bahutaraM divAkRtyaM raudrakarma karoti sA styAna- (nyAyaku. 47, pR. 648) / 6. yasmAt kAraNAt gRddhirucyate / (ta. vRtti zruta. 8-7) / ya: stRNAti svayaM prAtmAnaM doSaH mithyAdarzanAjJAnA1 jisake dvArA supta avasthA meM bhI vizeSa sAmarthya saMyama-krodha-mAna-mAyA-lobhAdibhiH chAdayati saMvapragaTa hotA hai use styAnagRddhi kahate haiN| 4 sone kI Noti, nayataH mRdubhASita snigdhavilokanAnukUlavartaeka vizeSa avasthA kA nAma styAna aura gaddhi kA nAdikuzalavyApAraiH paramapi puruSamapi svavazyaM kRtvA artha prAkAMkSA hai, isameM prAtmA sthira citta vAlA hotA hiMsAnRta-steyAbrahma - parigrahAdipAtakena chAdayati hamA atizaya vikasita svara vAlA nahIM hotaa| isake tasmAt chAdanazIlA dravya-bhAvAbhyAM mahilA sA strIlie mAMsa, modaka aura danta prAdi ke udAharaNa kA ti vnnitaa| (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 274) / nirdeza kiyA gyaa| yahAM 'styAddhi' yaha pAThabheda 1 strIveda ke udaya se jisameM garbha saMghAta ko prApta bhI pragaTa kiyA gayA hai| tadanusAra prANI usake hotA hai vaha strI kahalAtI hai| 2 jo doSa se svayaM udaya meM pragaTa huI zakti se ardhacakrI ke samAna ko tathA para (puruSa) ko bhI prAcchAdita karatI hai balavAna hotA hai| 5 styAnagaddhi kA tIna udaya use strI kahA jAtA hai| hone para prANI uThAye jAne para bhI phira se so strIkathA-tathA strIkathA strINAM nepathyAGgahArajAtA hai, sotA hugrA bhI kArya karatA hai va santapta hAva-bhAvAdivarNanarUpA "karNATI suratopacArakuzalA hotA hA vilApa karatA hai| 8 jisa suptAvasthA lATI vidagdha (sA. dha 'vidagdhA') priyA" ityAdimeM prAtmazakti rUpa Rddhi piNDIbhata hotI hai use rUpA vA / (yogazA. svo. 3-76% sA. gha. svo. styAnaddhi kahA jAtA hai| usake sadbhAva meM prathama TI. 4-22) / saMhanana vAle ke ardhacakrI ke samAna zakti utpanna striyoM ke veSabhUSA, natya va hAva-bhAva prAdi kA hotI hai| yahAM pravacanokta eka udAharaNa dete hue varNana karanA athavA karNATaka deza kI strI suratakahA gayA hai ki hAthI se pIr3ita eka kSallaka ne vyavahAra meM kuzala hotI hai, lATa deza kI strI usake pratIkAra svarUpa styAnagaddhi ke udaya meM sote catura va priya hotI hai, ityAdi prakAra se carcA hue uThakara va usa baliSTha hAthI ke dAMta ko ukhAr3a karanA; yaha strIkathA kahalAtI hai| kara apane upAdhaya ke dvAra para rakha diyA aura stropa sahana-1. ekAnteSvArAma-bhavanAdiphira se so gyaa| pradezeSu navayauvana-mada-vibhrama-madirApAnapramattAsu pramastyA ddha---dekho styAnagaddhi / dAsu bAdhamAnAsu kUrmavatsaMhRtendriyahRdayavikArasya
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ strIparISahasahana] 1183, jaina-lakSaNAvalI striIveda lalita-smita-mRdUkathita-savilAsa vIkSaNa- prahasana-mada- bAghA ke karane para bhI jo kachae ke samAna apanI mantharagamana-manmathazaravyApAraviphalIkaraNasya strI- indriyoM va mana ke vikAra ko rokakara unake manda bAghApariSahasahanamavagantavyam / (sa. si. 6-6) / hAsya ba hAva-bhAva prAdi rUpa kAmavyApAra ko 2. varAGganArUpadarzana-sparzanAdivinivattiH strI- nirarthaka kara detA hai usake strIparISahasahana priisshjyH| (ta. vA. 6, 6, 13); ekAnte jAnanA caahie| pArAma-bhavanAdi (cA. sA. 'bhavanArAmAdi') pradeze strobhAvaveda...mArdavAsphUTatva-bahamadanAveza-netravirAga-dveSa-yauvana-darpa-rUpa-mada-vibhramonmAda- madyapAnA- bhramAdisUkha-paMskAmatAdiH striibhaavvedH| (ana.dha. ''vezAdibhiH pramadAsu vAdhamAnAsu tadakSi-vaktra- svo. TI. 4-64) / bhrUvikAra-zRMgArAkAra-vihAra-hAva - vilAsa - hAsa- mRdulatA, aspaSTatA, bahuta kAmAbhiprAya, netra, lIlAvija bhitakaTAkSavikSepa sukumAra-snigdha - mRdupI. vilAsAdi sukha evaM puruSa prAkAMkSA prAdi ye strI. nonnatastanakalaza-nitAnta tAmrodara- (cA, 'tAmrA- bhAvaveda ke lakSaNa haiN| dhara') pRthu jaghanarUpaguNAbharaNagandha-mAlya-vastrAdIna strIliMgasiddha kevalajJAna-strIliMge vartamAnA ye pratinigahItamanovipluterdazaM nasparzanAbhilASanirutsu - siddhAsteSAM kevalajJAnaM strIliMgasiddha kevalajJAnam / kasya snigdhamRduvizadasukumArAbhidhAnataMtrIvaMzamizrA- (prAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 85) / timadhuragItazravaNa nivRttAdarazrotrasya sasArArNavavya- strIliMga meM rahate hue jo siddhi ko prApta hue haiM sana-pAtAlAvagADhaduHkha . drA''vatakuTilAdhyAyinaH stra- unake kevalajJAna ko strIliMgasiddha kevalajJAna kahA NArthanivRttiH strIparISajaya iti kthyte| (ta. jAtA hai| vA. 6, 6, 13; cA. sA. pR. 51-52) / 3. strI- stroveda -- dekho strI va strIliMga / 1. yadudayAtstrakaTAkSekSaNAdibhiryoSibAdhA xxx sahanam / NAn bhAvAn pratipadyate sa strIvedaH / (sa. si. 8, (malA. va. 5-58) / 4. jetA cittabhavastrayasya 9) / 2. yasyodayAt straiNAn bhAvAn mArdavAsphuTatva. jagatAM yAsa apAGgeSubhistAbhirmattanitambinIbhirabhi- klavya-madanAveza-netravibhramAsphAlanasukha-puMskAmanAtaH saMlobhyamAno'pi yaH / tatphalgutvamavetya nati dIn pratipadyate sa strIvedaH / (ta. vA. 8, 9, 4) / vikRti taM varyadharmAndiraM (?) vande stryAttijayaM 3. striyaH striivedodyaatpurussaabhilaassH| (zrA. pra. jayantamakhilAnathaM kRtArtha yatim // (prAcA. sA. ttii.18)| 4. striyaM vindatIti strIvedaH / athavA 7-17) / 5. rAgAdyapaplutamati yuvatIM vicitrAM- vedanaM vedaH, striyo vedaH strIvedaH / (dhava. pu. 1, pR. zcittaM vikartumanukUlavikUlabhAvAn / saMtanvatI rahasi 340-341); jesi kammakkhaMdhANamudaeNa purusammi kUrmabadindriyANi, saMvattya laghvapavadeta guruuktiyuktyaa| prAkakkhA uppajjai tesimitthivedotti saNNA / (ana. dha. 7-76); strIdarzana-sparzanAlApAbhi- (dhava. pu. 6, pR. 47); isthivedodaeNa itthivedo| lASAdinirutsukasya tadakSi-vaktra-bhrUvikAra-rUpa-gati- (dhava. pu. 7, pR. 76); jassa kammassa udaeNa purihAsalIlAvijRmbhitapInonnatastana - jaghanorumUlakakSA- sAbhilAso hodi ta kammaM itthivedo NAma / (dhava. pu. nAbhinirIkSaNAdibhiraviplutacetasastyaktavaMzagotAdi- 13, pR. 361) / 5. yeSAM pudgalaskandhAnAmudayena zrate: strIparISahajayaH syAdityarthaH / (ana, dha. svo. puruSa AkAMkSotpadyate teSAM strIveda iti saMjJA / TI. 6-96) / 6. strIdarzana sparzanAlApAbhilASAdi- (palA. va. 12-162) / 6. vedyate iti vedaH, nirutsukasya tadakSi-vaktra-bhrUvikAra-zRMgArAkAra-rUpa- striyo vedaH strIvedaH, striya: pumAMsaM pratyabhilASa gati-hAsalIlAvijRmbhitapInonnatastana-jaghanoru- mUla- ityarthaH, tadvipAkavedya karmApi strIvedaH / (prajJApa. kakSA-nAbhinirIkSaNAdibhiravikRtacetasastyaktavaMza malaya. bR. 263, pR. 468) / 7. yadudayAt strIgItAdizruteH striipriisshjyH| (prArA. sA. TI. pariNAmAnaGgIkaroti sa strIvedaH / (ta. vRtti zruta. 1 udyAna va bhavana prAdi ekAnta sthAnoM meM yauvana- 1 jisake udaya se jIva strI sambandhI bhAvoM ko mada evaM madirApAna prAdi se unmatta striyoM ke dvArA prApta hotA hai use strIveda kahate haiN| 3 jisake
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthaNDilasambhogiyati] 1184, jaina-lakSaNAvalI / [sthavirakalpa udaya se strI ke puruSa ko abhilASA hotI hai vaha kAraNamaMtaM taMtaM tavaca raNaNirUvayA rammA // tittiyastrIveda kahalAtA hai| payamettA hu thalagayasaNAmacUliyA bhaNiyA (aMgapa. sthaNDilasambhogiyati- 1. yatra bhikSA kRtA tatra 3, 3-4, pR. 303) / sthaMDilAnveSaNaM kuryAt kAyazodhanArtham, saMbhogayogyaM 1 jisameM pRthivI para gamana ke kAraNabhUta maMtra-taMtra yati saMghATakatvena gallIyAt svayaM vA tasya saMghATako aura tapazcaraNa ke sAtha vAstuvidyA evaM pathivI se bhavet / evaM sthaMDilAnveSaNaM (Ne) saMbhogayogyayatinA sambaddha anya bhI zubha-azubha ke kAraNa ko prarUpaNA saha vRttau ca yo yatnaparaH sthaMDilasambhogo yatiri- kI jAtI hai use sthalagatA cUlikA kahA jAtA hai| tyucyate / (bha. prA. vijayo. 403) / 2. thaMDila- usakA padapramANa do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra saMbho gijado yatra bhikSA kRtA tatra sthaNDilaM prAsuka- do sau (20686200) hai| sthAnaM kAyazodhanArthamanveSate / samAcArAtmaka: sthalacara-sIha-baya-vagghAdo thlcraa| (dhava. sNbhogH| yogyaM yati saMghATakatvena gRhNIyAt, svayaM pu. 1, pu. 60); vRka-vyAghrAdayaH sthlcraaH| (dhava. vA tasya saMghATako bhavet / evaM sthaMDilAnveSaNe pu. 13, pR. 361) / saMbhogayogyayatinA maha vRttau ca yo yatnaparaH sa sthaMDi- siMha, vRka (bher3iyA) aura vyAghra prAdi tiryaMca jIvoM lasaMbhogiyatirityucyate / (bha. prA. malA. 403) / ko sthala meM gamana karane ke kAraNa sthalacara kahA 1 jahA~ bhikSA kI hai vahA~ zarIra zuddhi ke lie jAtA hai / prAsuka sthAna ko khojatA hai, saMbhoga yogya- samAna sthavira---1. sthaviro vRddhaH / (yogazA. svo. viba. samAcAra vAle-yati ko saMghATaka (sahAyaka) ke 4-60) / 2. dharma viSIdatAM protsAhakaH sthaviraH / rUpa se grahaNa karanA cAhie, athavA svayaM usakA (vyava. bhA. malaya. va. 34, pR. 13); sthaviro saMghATaka ho jAnA caahie| isa prakAra prAsuka jarasA vRddhazarIraH / (vyava. bhA. malaya. bR. 74, pR. sthAna ke khojane aura saMbhoga yogya yati ke sAtha 74) / rahane meM jo udyata rahatA hai use sthaNDilasaMbhogi- 1 sthavira vRddha ko kahA jAtA hai| 2 dharma meM kheda. yati kahate haiN| khinna hone vAloM ko jo protsAhita kiyA karatA hai sthalagatA cUlikA - 1. thalagayA NAma tettiehi use sthavira kahate haiN| ceva padehi (dokoDi-Navalakkha-eUNaNavuisahassa- sthavirakalpa- 1. ee ceva duvAlasa mattaga airegavesadapadehi) 20689200 bhUmigamaNakAraNa-maMta- colapaTTo ya / eso ca uddasavidho ubadhI puNa therataMta-tavaccharaNANi vatthuvijjaM bhUmisaMbaMghamaNNaM pi kappammi / (zrodhani. 671) / 2. thavirakappo vi suhAsuhakAraNaM vaNNedi / (dhava. pu. 1, pR. 113); kahiyo praNayArANaM jiNeNa so eso| paMcaccelasthalagatAyAM dvikoTi-navazatasahasrakAnnavatisahasradvi- ccApro akiMcaNattaM ca paDilihaNaM // paMcamahavvayazatapadAyAM 28686200 yojanasahasrAdigati. dharaNaM ThidibhoyaNa eyabhattakara ptto| bhattibhareNa ya hetavo vidyA-mantra-tantravizeSA nirUpyante / (dhava. pu. dattaM kAle ya ajAyaNe bhikkhaM / / duvihatave ujjamaNaM &, pR. 209-10) / 2. sthalagatApyetAvatpada chavihAvAsaehi aNavarayaM / khidisayaNaM siraloyo (20686200) parimANava bhagamanakAraNa-taMtrAdi- jiNavarapaDirUvapaDigahaNa || saMhaNaNassa guNeNa ya sUcikA, pRthivIsaMbandhavAstuvidyApratipAdikA c| dussamakAlassa tavapahAveNa / pura-Nayara-gAmavAsI (saM. zrutabha. TI. 6, pR. 174) / 3. sthalagatA meru- thavire kappe ThiyA jAyA / / upayaraNa taM gahiyaM jeNa kulazaila-bhUmyAdiSu pravezana zIghragamanAdikAraNamaMtra- Na bhaMgo havei criyss| gahiya putthayadANaM joggaM taMtra tapazcaraNAdIni varNayati / (go. jI. ma. pra. va jassa taM teNa / / samadAeNa vihAro dhammassa pahAvaNaM jI. pra. 361-62) / 4. stokakAlena bahuyojana- sasattIe / bhaviyANa dhammasavaNaM sissANa ya pAlaNaM gamanAdihetubhUtamaMtrataMtrAdinirUpikA pUrvoktapadapra- gahaNaM / / (bhAvasaM. 124-26) / mANA sthalagatA cUlikA / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 1 pAtra va pAtrabandha prAdi bAraha prakAra kI upadhi 5. meru-kulasela-bhUmIpamuhesu pves-sigdhgmnnaadi| jo jinakalpikoM ke hotI hai usameM mAtraka aura
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna] 1185, jaina-lakSaNAvalI [sthAnAGga colapaTTa ke sammilita karane para caudaha prakAra kI jAtA hai / upadhi vAlA sthavikalpa hotA hai| 2 pA~ca prakAra sthAnakriyA ekapAda-samapAdAdikA sthaankriyaa| ke vastroM kA parityAga karake digambara honA, prati- (bha. prA. vijayo. va mUlA. pR.86)| lekhana (picchI) rakhanA, pA~ca mahAvratoM kA dhAraNa kAyotsarga meM eka pAda athavA samapAdarUpa se sthita karanA, binA yAcanA ke yogya samaya meM bhaktipUrvaka honA, ise sthAnakriyA kahA jAtA hai| die gaye bhojana ko khar3e rahakara hAthoM ke dvArA sthAnasamutkIrtana ---tiSThatyasyAM saMkhyAyAmasmin dina meM eka hI bAra grahaNa karanA, donoM prakAra ke vA avasthAvizeSe prakRtaya iti sthAnam / ThANaM Thidi tapa meM udyata rahanA, chaha prAvazyakoM kA nirantara avaTThANamidi eyaTTho / samuvikattaNaM parUvaNamidi pAlana karanA, pathivI para sonA, kezaloMca karanA, utta hodi / ThANassa samukkittaNA tthaannsmukkittnnaa| jinendrarUpa kA grahaNa karanA; duSamA kAla ke prabhAva (dhava. pu. 6, pR. 76) / se hIna saMhanana hone ke kAraNa pura, nagara athavA jisa saMkhyA meM prathavA avasthAvizeSa meM karmaprakRtiyAM gAMva meM rahanA; jisase cAritra bhaMga na ho aise upakaraNa ko rakhanA, jo jisake yogya ho use pustaka rahatI haiM usakA nAma sthAna hai, samatkIrtana kA artha varNana karanA hai, isa prakAra jisa adhikAra meM ukta denA. samudAya meM vihAra karanA, zakti ke anusAra sthAna kI prarUpaNA kI gaI hai usakA nAma sthAnadharma kI prabhAvanA karanA, bhavyoM ko dharma sunAnA samatkIrtanA hai| yaha SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa. tathA ziSyoM kA pAlana karanA; yaha saba sthavira svarUpa jIvasthAna kI nau cUlikAoM meM dUsarI hai| kalpa hai| sthAnADa-1. se ki taM ThANe ? ThANe NaM sasamayA sthAna--1. uppattiheU ThANaM / (dhava. pu. 5. pa. ThAvijjati parasamayA ThAvijjati sasamaya-parasamayA 186); egajIvammi ekakamhi samae jo dIsadi ThAvijjati jIvA ThAvijjati ajIvA ThAvijjati kammANabhAgo taM ThANaM nnaam| (dhava. pU. 12, pa. jIvAjIvA0 logA0 alogA. logAlogA ThAvi111); samudrAvaruddhaH vaja: sthAnaM nAma, nimnagAva jjti| ThANe NaM davva-guNa-kheta-kAla-pajjava-payatthANaM ruddhaM vA / (dhava. pu. 13, pR. 336) / 2. sthAnamava selA salilA ya samuddA sara-bhavaNa vimANa-pAgAragAhanAlakSaNam / (prAva. bhA. malaya. va. 205, pa. nndiipo| Nihilo purisajjAyA sarA ya gottA ya 594) / 3. tiSThanti svAdhyAyavyApRtA asminniti joisaMcAlA // 1 // ekka vihavattavvayaM duviha jAva sthAnam / (vyava. bhA. malaya.vR. pR. 54) / dasavihavattabvayaM jIvANa poggalANa ya logaDrAiMca prasaMga ke anasAra sthAna ke lakSaNa aneka dekhe NaM parUvaNayA prAdhavijjati, ThANassa NaM parittA jAte haiM / yathA --- 5 utpatti ke hetu kA nAma sthAna vAyaNA ..... se ttaM tthaanne| (samavA. 138) / hai| yaha provayika bhAva ke prasaMga meM kahA gayA hai| 2.se ki taM ThANe? ANe NaM jIvA ThAvijjati prakRta sthAna kI apekSA usake gati-ligAdirUpa pATha ajIvA ThAvijjati [jIvAjIvA ThAvijjati sabheda nidiSTa kie gaye haiN| eka jIva meM eka samaya samae ThAvijjai parasamae ThAvijjai sasamaya-parameM jo karma kA pranabhAga dikhatA hai usakA nAma samae ThAvijjai loe ThAvijjai aloe ThAvijjai sthAna hai| yaha anubhAgAdhyavasAnasthAna kI prarUpaNA loyAloe ThAvijjai / ThANe NaM TaMkA kaDA selA ke prasaMga meM kahA gayA hai| samadra va nadI se avaruddha sihariNo pabbhArA kuMDAiM gRhAmro prAgarA dahA vraja (gAyoM ke sthAna) ko sthAna kahA jAtA hai| naIproprAdhavijjati / ThANe NaM paritA vAyaNA".... yaha manaHparyayajJAna ke viSaya ke prasaMga meM kahA gayA se taM ThANe ||3||(nndii. sU. 89) / 3. sthAne anekA. hai / 2 sthAna kA lakSaNa avagAhanA hai / yaha paryAya- zrayANAmarthAnAM nirNayaH kriyate / (ta. vA. 1, 20, loka ke prasaMga meM kahA gayA hai| 3 svAdhyAya meM 12) / 4. yatrakAdIni paryAyAntarANi varNyante tata pravRtta hokara jahA~ avasthita hote haiM use sthAna kahA sthAnam / (ta. bhA. hari. va siddha. va. 1-20) / la. 146
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAGga ] 5. ThANaM NAma aMgaM vAyAlIsapadasahassehi 42000 egA dieguttaraTTaNANi vaNNedi / tasyodAharaNam - ekko caitra mahappA so duviyappo tilakkhaNo bhnnido| caducakamaNAjutto paMcaggaguNappahANo ya 11 chakkApakkamatta uvajutto sattabhaMgasabbhAvo / aTThA savo vaTTho jIvo dasaThANiyo bhaNido || (paMcA. kA. 71-72; dhava. pu. 1, pR. 1.0 ud.) ; sthAne dvAcatvAriMzatpadasahasre 42000 ekAdyottarakrameNa jIvAdipadArthAnA daza sthAnAni prarUpyante / ( dhava. pu pU. 18) / 6. dvicatvAriMzatpadasahasrasaMkhyaM jIvAdidravyaM kA'zcekottarasthAnapratipAdakaM sthAnam 42000 / (saM. zrutabha. TI. 7, pR. 172) / 7. padravyaM kAdyuttara sthAnavyAkhyAnakArakaM dvAcatvAriMzatpadasahasrapramANaM sthAnAGgam / (ta. vRtti zruta. 1-20 ) / 8. bAdAlasahastapadaM ThANaMgaM ThANabheyasaMjutta / ciTThati ThANabheyA eyAdI jattha jiNadiTThA || (aMgapa. 1-23, pR. 261) / 1186, jaina - lakSaNAvalI 1 jisa aMgazruta meM svamamaya, parasamaya, sva parasamaya, jIva, zrajIva, jIvanyajIva, loka, zraloka aura loka-loka; inako yathAvat svarUpa ke pratipAdana ke lie sthApita kiyA jAtA hai, jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA dravya, guNa, kSetra, kAla aura paryAya ke zrAzraya se nirUpaNa kiyA jAtA hai; jahA~ parvata, jala (gaMgA Adi nadiyAM), samudra, sUryavimAna, bhavanavAsivimAna, suvarNa-cAMdI zrAdi kI khAneM, nidhiyAM, puruSaprakAra, SaDja RSabhAdi svara, gotra aura jyotiSiyoM ke saMcAra; inakI vyasvathA kI gaI hai, tathA adhyayana krama ke anusAra eka se lekara dasa prakAra ke vaktavya kI sthApanA kI jAtI hai use sthAnAMga kahA jAtA hai| yaha tIsarA aMgazruta hai / 3 sthAnAMga meM zranekAzrayasvarUpa padArthoM kA nirNaya kiyA jAtA hai / 5 jisameM eka se lekara eka adhika ke krama se sthAnoM kI prarUpaNA kI jAtI hai use sthAnAMga kahate haiN| jaise mahAtmA (jIva ) eka hI hai, jJAna-darzana athavA saMsArI va mukta cala ke bheda se do prakAra kA hai, utpAda vyaya - dhrauvyasvarUpa tIna lakSaNa vAlA hai, cAra gatiyoM meM saMkramaNa kiyA karatA hai, propazamikAdirUpa pramukha pAMca guNoM se yukta haiM, cAra dizAoMoM ke sAtha Upara-nIce inake bheda se chaha zrapakramoM yA upakramoM se saMyukta [ sthApanA sAta bhaMgoM ke sadbhAvasvarUpa hai, ATha karmoM ke zrAva se yukta hai, no padArthoM ko viSaya karane vAlA hai; pRthivI zrAdi cAra, pratyeka va sAdhAraNa vanaspati tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina dasa sthAnoM vAlA hai / sthAnAntara - TTimadvANamuvarimANamhi sohiya rUvaNe kade jaM laddhaM taM ThANaMtaraM NAma / ( va. pu. 12, pR. 114) / uparima sthAna meM se adhastana sthAna ko kama kara dene para jo prApta ho usakA nAma sthAnAntara hai / yaha lakSaNa anubhAgAdhyavasthAnaprarUpaNatA ke prasaMga meM kiyA gayA hai / sthAnI- sthAnam Urdhva kAyotsargaH tadvidyate yeSAM te sthAnina: / ( prA. yogabha. TI. 12, pu. 202 ) / sthAna nAma kAyotsarga kA hai, vaha jina yogiyoM ke hai ve sthAnI kahalAte haiM / sthApanasthApana --sthApanasthApanaM yo yasya sthApanAha yathA'cArya guNopeta AcAryaH syApyate / ( uttarA. cU. pU. 240 ) / jo jisako sthApanA ke yogya ho use sthApanasthApana kahate haiN| jaise-jo prAcArya ke guNoM se yukta hai usakI prAcArya ke rUpa meM sthApanA kI jAtI hai / sthApanA - 1. kASTha pusta-citrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamiti sthApyamAnA sthApanA / (sa. si. 1-5 ) 1 2. jaM puNa tayatthasunnaM tybhippaae| tArisAgAraM / kIrai va nirAgAraM ittaramiyaraM va sAThavaNA / / (vizeSA. 26) / 3 prAhitanAmakasya dravyasya sadasadbhAvAtmanA vyavasthApanA sthApanA / (laghIya. svo. viva. 74 ) ; AhitanAmakasya dravyasya so'yamiti saMkalpena vyavasthApyamAnA sthApanA / (laghIya. prabhaya. vR. 76, pR. 68 ) / 4 so'yamityabhisambandhatvena zranyasya vyavasthApanAmAtraM sthApanA / yathA paramezvaryalakSaNo yaH zacIpatirindraH 'so'ya' ityanyavastu pratinidhIyamAna sthApanA bhavati / (ta. vA. 1, 5, 2) 1 5. zrahiNAmassa zraNNassa soyamidi TThavaNaM TThavaNA NAma / ( dhava. pu. 1, pR. 16 ) ; so eso idi praNahi buddhIe aNNArovaNaM ThavaNA NAma / ( ghava. pu. 4, pR. 314 ) ; so'yamityabhedena sthApyate'nyostri svApanayeti pratiniviH sthApanA / ( dhava. pu.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanA ] 13. pU. 201 ) ; sthApyate'nayA nirNItarUpeNa zrartha iti sthApanA / ( dhava. pu. 13, pU. 243 ) / 6. vastunaH kRtasaMjJasya pratiSThA sthApanA matA / sadbhAvetarabhedena dvidhA tattvAdhizeSataH // sthApyata iti sthApanA pratikRtiH, sA cAhitanAmakasyendrAdevastavasya tattvAdhyAropAt pratiSThA, so'yamabhisambandhenAnyasya vyavasthApanA, sthApanAmAtraM sthApaneti vacanAt / (ta. zlo. 1, 5, 54, pR. 111 ) / 7. so'yamityakSakASThAdeH sambandhenAnyavastuni / yadvyavasthApanA - mAtra sthApanA sAbhidhIyate / / (ta. sA. 2 - 11) / 8. sAkAre vA nirAkAre kASThAdo yagnivezanam / so'yamityabhidhAnena sthApanA sA nigadyate // ( upAsakA. 826; go. ka. jI. pra 51 ud) / 6. sthApyate iti sthApanA pratikRtiH, sA ca prAhitanAmakasya adhyAropitanAmakasya dravyasya indrAdeH so'yamitya bhidhAnena vyayasthApanA / ( nyAyaku. 74, pU. 805 ) | 10. yatseya mityabhedena sadRzetaravastuSu // sthApanaM sthApanaM vAtpratikRtyakSatAdiSu // ( prAcA. sA. 6-6 ) | 11. tadAkRtizUnyaM vA'kSanikSepAdi tatsthApanA | ( zrAva. ni. malaya. vU pR. 6 ) ; sthApanA nAma dravyasyAkAravizeSaH / ( zrAva. ni. malaya. bR. 80, pR. 487 ) / 12. kASThakarmaNi pustakarmaNi lepakarmaNi prakSanikSepe, ko'rthaH ? sAranikSepe barATakAdinikSepe ca so'yaM mama gururityAdisthApamAnA yA sA sthApanA kathyate / (ta. vRtti zruta. 1-5 ) / 13. so'yaM tatsamarUpe tadbuddhisthApanA yathA pratimA || (paMcAdhyA. 743) / 14. zranyatra so'yamiti vyavasthApanaM sthApanA / (paramA. ta. 1-6) / 1 kASThakarma, pustakakarma, citrakarma aura prakSanikSepa prAdi meM jo 'vaha yaha hai' isa prakAra se adhyAropa kiyA jAtA hai, isakA nAma sthApanA hai / 2 vivakSita vastu ( indra zrAdi) ke artha se rahita usake prAkArayukta kASThakarma zrAdi athavA usake zrAkAra se rahita prakSa-nikSepa jaise sataraMja kI goToM meM hAthI-ghor3A zrAdi kI jo kalpanA zralpakAla ke lie athavA yAvaddravyabhAvo kI jAtI hai use sthApanA kahate haiM / 3 jisake nAma kA zradhyAropa kiyA jA cukA hai aise vivakSita dravya ko sadbhAva ( tadAkAra ) yA prasadbhAva ( zratadAkAra ) svarUpa se 1187, jena - lakSaNAvalo [ sthApanAkRti vyavasthA kI jAtI hai, ise sthApanA kahA jAtA hai / 5 jisake dvArA nirNIta rUpa se artha ko sthApita kiyA jAtA hai use sthApanA kahate haiM / yaha dhAraNA jJAna kA paryAyandAma hai / 11 dravya ke prakAravizeSa kA nAma sthApanA hai / sthApanA- udgamadoSa dekho sthApita | sAdhuyAcitasya kSIrAdeH pRthakkRtya svabhAjane sthApana sthApanA 1 (yogazA. svo dina. 1-38, pR. 133 ) / sAdhu ke dvArA yAcita dUdha zrAdi ko alaga karake apane pAtra meM sthApita karane para sthApanA udgamadoSa hotA hai / sthApanAkarma- 1. jaM taM ThavaNakammaM NAma / taM kamme vA cittambheSu vA pottakammesu vA leppakamme vA kamme vA selakammesu vA gihakamme su vA bhittikamme vA daMtakammesu vA bheMDakammesu vA akkhovA varADo vA je cAmaNNe evamAdiyA ThavapAe vidi kammetti taM savvaM ThavaNakammaM NAma / ( SaTkha 54, 11, 12 - dhava. pu. 13, pR. 41 ) / 2. sarisAsarise davve madiNA jIvaTThiyaM khujaM kammaM / taM evaM ttipadiTThA ThavaNA taM ThAvaNAkammaM // ( go . ka. 53 ) / 1 kASThakarma, citrakarma, potakarma, lepyakarma, layanakarma, zailakarma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma aura bheMDa karma tathA grakSa, varATaka evaM zraura bhI jo inako zrAdi lekara karmarUpa se sthApanA dvArA sthApita kie jAte haiM, isa sabako sthApanAkarma kahA jAtA hai / 2 sadRza athavA visadRza dravya meM jo buddhi se 'yaha jIvasthita karma hai' isa prakAra kI pratiSThA yA adhyAropa kiyA jAtA hai use sthApanAkarma kahate haiM / sthApanAkAyotsarga - pApasthApanAdvAreNAgatAtIcArazodhananimittakAyotsargapariNata pratibiMbatA sthApanAkAyotsarga: / (mUlA. vR. 7-151) / pApa kI sthApanA se zrAe hue pratIcAra ko zuddha karane ke lie pratibimbasvarUpa se kAyotsarga meM pariNata hone kA nAma sthApanAkAyotsarga hai / sthApanAkRti- jA sAThavaNakadI NAma sA kaTTakammesu vA cittakammesu vA pottakammesuvA leppakammesu vA leSNakammesu vA selakammesu vA giha
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAkSara ] kamme vA bhittikammesu vA daMtakamme vA bheMDakammesu vA prakkho vA varADo vA je cAmaNNe evamAdiyA ThavaNAe Thavijjati kadi ti sA sabbA ThavaNakadI NAma / ( SaTkhaM. 4, 1, 52 -- dhava. pu. hai, pU. 248 ) / kASThakarma, citrakarma, pota (vastra) karma, lepyakarma leNa (parvata) karma, zaila ( pASANa) karma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma aura bheMDakarma tathA prakSa va varATaka prAdi anya bhI jo 'kRti' isa prakAra se sthApanA dvArA sthApita kiye jAte haiM vaha saba sthApanAkRti kahalAtI hai / 118, jaMna-lakSaNAvalI sthApanAkSara - 1. edamidamakkharamidi prabhedeNa buddhIe jA duvidA lIhAdavvaM vA taM ThavaNakkharaM NAma / (ghava. pu. 13, pu. 265 ) / 2. pustakeSu tattaddezAnurUpatayA likhita saMsthAnaM sthApanAkSaram / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. 333 ) / 1 'yaha vaha akSara hai' isa prakAra se buddhi ke dvArA prabhedarUpa se jo sthApanA kI jAtI hai use prathavA rekhA dravya ko sthApanAkSara kahA jAtA hai / 2 vibhinna dezoM ke anusAra pustakoM meM jo prAkAra likhA jAtA hai usakA nAma sthApanAkSara hai / sthApanAcatuvizati -sthApanAcaturviMzatizcaturvi zateH keSAMcitsthApanA ( zrAva. bhA. malaya. vR. 162, pR. 589 ) / kinhIM kI catuvizati ke rUpa se jo sthApanA kI jAtI hai use sthApanA catuvizati kahA jAtA hai / sthApanA jina--- X X X ThavaNajiNA puNa jiNi paDimA / (caityava. bhASya 51 ) / jinendra kI pratimAnoM ko sthApanAjina kahA jAtA hai / sthApanAjIva- 1. akSanikSepAdiSu jIva iti vA manuSyajIva iti vA vyavasthApyamAnaH sthApanAjIvaH / ( sa. si. 1-5; ta. vRtti zruta. 1-5 ) / 2. yaH kASTha-pusta - citrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro rudraH skanda viSNuriti / ( ta. bhA. 1-5) / 3. evaM sthApanA jIvAkArA pratikRtiH / x x x ya: AkAraH karAdyavayavasannivezaH sa sthApanAjIvaH / ( ta. bhA. hari vU. 1-5) / 4. sa jIvAkAro [sthApanAnamaskAra racita san sthApanAjIvo'bhidhIyate / etaduktaM bhavati - zarIrAnugatasyAtmano ya zrAkAze dRSTaH sa tatrApi hastAdiko dRzyate iti kRtvA sthApanAjIvoSbhidhIyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-5) / 1 prakSanikSepa prAvi meM 'yaha jIva hai yA manuSyajIva hai' isa prakAra se jisakI vyavasthA yA adhyAropa kiyA jAtA hai use sthApanAjIva kahate haiM / 2 kASkarma, pustakakarma, citrakarma aura prakSanikSepa Adi meM indra, rudra, skanda ( kArtikeya) prathavA viSNu isa prakAra kI devatA kI mUrti ke samAna jo 'jIva hai' isa prakAra se sthApita kiyA jAtA hai use sthApanAjIva kahate haiM / sthApanAdravya - 1 yat kASTha-pusta - citrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam, devatApratikRtivadindro rudraH skando viSNuriti / ( ta. bhA. 1-5) / 2 yat punaH sthApyate kASThAdiSu tat sthApanAdravyaM viziSTAkAramiti / (ta. bhA. siddha. vR. 1-5) / 1 kASThakarma pustakarma, citrakarma aura prakSanikSepa Adi meM indrAdi devatAoM kI mUrti ke samAna 'dravya hai' isa prakAra se jisakI sthApanA kI jAtI hai vaha sthApanAdravya kahalAtA hai / sthApanAnanta - jaMtaM ThavaNANaMtaM NAma taM kaTukammesu vA cittakamme vA pottakammesu vA leppakammesu vA kamme vA selakammesu vA bhittikammesu vA gihakamme vA bheMDakamme vA daMtakammesu vA akkho vA varADayo vA je ca aNNe ThavaNAe ThavidA praNatamidi taM savvaM ThavaNANaMta NAma / ( dhava. pu. 3, pR. 11, 12) / kASThakarma, citrakarma, potakamaM, lepyakarma, lenakarma, zailakarma, bhittikarma, gRhakarma, bheNDakarma aura dantakarma tathA akSa va varATaka evaM anya bhI jo 'ananta hai' isa prakAra se sthApanA dvArA sthApita kiye jAte haiM, usa sabakA nAma sthApanAnanta 1 sthApanAnamaskAra - namaskAravyAvRto jIvastasya kRtAJjalipuTasya yathAbhUtenAkAreNAvasthitA mUrtiH sthApanAnamaskAraH / ( bha. prA. vijayo. 753) / jo jIva namaskAra meM pravRtta hokara donoM hAthoM ko jor3akara mastaka para rakhe hue hai usakI usa prakAra
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAnAraka] 1186, jaina-lakSaNAvalo [sthApanApratikramaNa ke prakAra se sthita mUrti kA nAma sthApanA- citta kamme vA / sabbhAvamasambhAvaM ThavaNApiNDaM viyAnamaskAra hai| NAhi / / (prodhani. 335) / sthApanAnAraka-so eso tti baddhIe appidassa prakSa, varATaka, kASTha, prasta athavA citrakarma inameM praNappideNa eyattaM kAdaNa sabbhAvAsabbhAvasarUveNa sadabhAva va prasavabhAva rUpa sthApanApiNDa jAnanA ThavidaM tthvnnnneriyo| (dhava. pU. 7, pa. 30) / caahie| abhiprAya yaha hai ki yadi eka hI prakSa 'vaha (nAraka) yaha hai' isa prakAra buddhi se vivakSita prAdi meM piNDa kI kalpanA kI jAtI hai to use nAraka kA avivakSita ke sAtha abheda karake jo prasabhAvasthApanApiNDa kahA jAtA hai aura yadi tadAkAra yA atadAkAra rUpa se sthApanA kI jAtI tIna prAdi prakSAdikoM meM piNDa kI kalpanA hai use sthApanAnAraka kahate haiN| kI jAtI hai to use sadbhAvasthApanApiNDa jAnanA sthApanAnirdeza--nirdezaH sthApyamAnaH sthApanAni- caahie| dezaH, sthApanAyA vizeSAbhidhAnaM vA sthApanAnirdezo sthApanApuruSa -- syApanApuruSaH kASThAdinivatito yatheyaM kAmadevasya sthApaneti / (prAva. ni. malaya. jinprtimaadikH| (sUtrakR. ni. zI. vR. 55, pR. va. 140) / 102-3) / sthApita kiye jAne vAle nirdeza kA nAma sthApanA- kASTha Adi se jina jinapratimA Adi kA nirmANa nirdeza hai| athavA sthApanA ke vizeSa kathana ko kiyA jAtA hai unheM sthApanApuruSa kahA jAtA hai / sthApanAnirdeza jAnanA cAhie, jaise yaha kAmadeva sthApanApUrvagata - so esotti eyatteNa saMkappiSakI sthApanA hai| davaM ThavaNApUvagayaM / (ghava. pu. 6, pR. 211) / sthApanAnuyoga 1. ThavaNAe jo'Nuprogo'Nuproga 'vaha (pUrvagata) yaha hai' isa prakAra abhedarUpa se jisa iti vA Thavijjae jaM ca / jA veha jassa ThavaNA dravya kI kalpanA kI jAtI hai use sthApanApUrvagata joggA ThavaNANurogo so / / (vizeSA. 1367; kahate haiN| prAba. ni. malaya. vR. 126 ud.)| 2. sthApanA sthApanAprakRti ---jA sA ThavaNapayaDI NAma sA akSanikSepAdirUpA, tatra yo'nuyogaM kurvan sthApyate kaTakammesu vA cittakasmesu vA pottakammesu vA leppaso'nuyogAnuyogavatorabhedopacArAt sthApanAnuyogaH, kammesu vA leNakammesu vA selakammesu vA gihasthApanA cAsAvanuyogazca sthApanAnuyogaH, yadi vA kammesu vA bhittikammesu vA daMtakammesu vA bheMDasthApanAyA anuyogo vyAkhyA sthApanAnuyogaH, kammesu vA akkho vA varADapo vA je cAmaNNe druvaathavA yaH sthApanAyA anukalo yogaH sambandhaH, NAe Thavijjati pagadi tti sA savvA ThavaNapayaDI kimaktaM bhavati ? yasya sthApanA sthApyamAnA deza- NAma / (SaTkhaM. 5, 5, 10-ghava. pu. 13, pR. kAladyapekSayA yuktA pratibhAsate iti, saH sthApanAna- 201) / yogaH / (prAva. ni. malaya. vR. 126) / kASThakarma, citrakarma, pottakarma, lepyakarma, leNakarma, 2 prakSanikSepAdisvarUpa sthApanA meM anuyoga ke karane zailakarma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma athavA bheMDavAle jisakI sthApanA kI jAtI hai use anayoga karma; inameM tathA prakSa, varATaka va anya bhI jo aura anuyogavAn meM abheda kA upacAra karane se 'prakRti hai' isa prakAra se sthApanA dvArA sthApita sthApanAnayoga kahA jAtA hai| athavA sthApanA ke kie jAte haiM usa sabakA nAma sthApanAprakRti hai| anuyoga (vyAkhyA) ko sthApanAnuyoga samajhanA sthApanApratikramaNa-1. azubhapariNAmAnAM vicaahie| athavA sthApanA ke anukUla jo yoga ziSTajIvadravyAnugatazarIrAkArasAdRzyApekSayA citrA(sambandha) ho use sthApanAnuyoga kahA jAtA hai| dirUpaM sthApitaM sthApanApratikramaNam / (bha. prA. prarthAta sthApita kI jAne vAlI jisakI sthApanA vijayo. 116, pa. 275-76); asaMyatamithyAdeza-kAla prAdi kI apekSA yogya pratIta hotI hai dRSTijIvapratibimbapUjAdiSu pravRttasya tatpratikramaNaM use sthApanAnuyoga kahate haiN| sthApanApratikramaNam / (bha. prA. vijayo. 421, pR. sthApanA piNDa-akkhe varADae vA kaThe potthe va 615) / 2. sarAgasthApanAbhyaH pariNAmanivartanaM
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanApratyAkhyAna ) sthApanApratikramaNam / XXX pratikramaNapariNa tasya pratibimbasthApanA sthApanApratikramaNam / (mUlA. vR. 7-115 ) / 1 viziSTa jIvadravya se pranugata zarIra ke prAkAra kI prapekSA se jo citra prAdi ke rUpa meM prazubha pariNAmoM kI sthApanA kI jAtI hai use sthApanApratikramaNa kahate haiM / 2 sarAga sthApanAthoM se pariNAmoM ke haTAne kA nAma sthApanApratikramaNa hai / pratikramaNa meM pariNata jIva ke pratibimba kI sthA patA ko sthApanApratikramaNa kahA jAtA hai / 1160, jaina-lakSaNAvalI sthApanApratyAkhyAna - prAptAbhAsAnAM pratimA na pUjayiSyAmIti, yogatrayeNa trasa sthAvarasthApanApIDAM na kariSyAmIti praNidhAnaM manasA sthApanApratyAkhyAnam / athavA arhadAdInAM sthApanAM na vinAzayiSyAmi naMvAnAdaraM tatra kariSyAmi iti vA / (bha. zrI. vijayo. 116, pR. 276 ) / maiM prAptAbhAsoM kI pratimAnoM kI pUjA na karUMgA tathA mana-vacana-kAya se trasa va sthAvara jIvoM kI sthApanA ko pIr3ita na karUMgA, isa prakAra mana se cintana karane kA nAma sthApanApratyAkhyAna hai / prathavA zravAdikoM kI sthApanA ko na naSTa karUMgA aura na anAdara karUMgA, isa prakAra ke vicAra kA nAma sthApanApratyAkhyAna hai / sthApanAbandha - praNabaMdhammi aNNabaMdhassa so eso ti buddhIe TUvaNA duvaNabaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, 1. 4) / 'vaha yaha hai' isa prakAra kI buddhi se jo anya bandha meM anya bandha kI sthApanA kI jAtI hai use sthApanAbandha kahA jAtA hai / sthApanAbandhaka - kaTTa - potta-leppakammAdisu sanbhAvAsavabhAvabheeNa je ThavidA baMghayA tti te ThavaNabaMdhayA NAma / ( dhava. pu. 7, pR. 3 ) / kASThakarma, pottakarma aura lepyakarma prAdi meM sadbhAva maura prasadbhAva ke bheda se jina bandhakoM kI sthApanA kI jAtI hai ve sthApanAbandhaka kahalAte haiM / sthApanAmaMgala - 1. ThAvaNamaMgalamedaM prakaTTimAkaTTimANi jibibA / ( ti pa 1 -20 ) / 2. jA maMgala tiThavaNA vihitA sabbhAvato va asato vA / ( bRhatka. 1) / 3. ThavaNamaMgalaM NAma prAhidaNAmassa [sthApanAvazyaka aNNassa soyamidi ThavaNaM ThavaNA NAma / ( dhava. pu. 1, pU. 16) / 1 prakRtrima aura kRtrima jinapratimAnoM ko sthApanAmaMgala mAnA jAtA hai| 2 sadbhAva athavA prasadbhAva rUpa se jo 'vaha yaha maMgala hai' isa prakAra kI sthApanA kI jAtI hai use sthApanAmaMgala kahate haiM / sthApanAlakSaNa sthApanAlakSaNaM lakArAdivarNAnAmAkAravizeSaH, athavA lakSaNAnAM svastika- zaGkhacakra-dhvajAdInAM yo maMgalapaTTAdAvakSatAdibhirvyAsastat sthApanAlakSaNam / (zrAva. ni. malaya. vR. 751, pR. 367) / 'lakSaNa' zabdagata lakAra zrAdi varNoM kA prathavA svastika, zaMkha, cakra aura dhvajA zrAdi lakSaNoM (cihnoM) kA maMgalapaTTa prAdi meM jo prakSatoM zrAdi ke dvArA nikSepa kiyA jAtA hai use sthApanAlakSaNa kahate haiM / sthApanAlezyA -- sabbhAvAsambhAvaTuvaNAe ThavidadavaM ThavaNalessA | (ghava. pu. 16, pR. 484) / sadbhAva yA prasadbhAva sthApanA dvArA lezyA ke rUpa meM sthApita dravya ko sthApanAlezyA kahA jAtA hai / sthApanAloka - ThavidaM ThAvidaM cAvi jaM kiMci zratthi logamhi | ThavaNAlogaM viyANAhi zraNaMta jiNadesidaM / (mUlA. 7-46 ) / loka meM jo kucha bhI sthita hai aura sthApita hai use sthApanAloka jAnanA cAhie / sthApanAlpabahutva - edamhAdo edassa bahuttamappattaM vA edamidi eyattajbhAroveNa ThavidaM ThavaNappA bahugaM / (ghava. pu. 5, pR. 241 ) / isakI apekSA yaha adhika hai athavA yaha alpa hai, isa prakAra se jo ekatA ke adhyAropapUrvaka sthApita kiyA jAtA hai use sthApanAzralpabahutva kahate haiM / sthApanAvazyaka - jaNNaM kaTukamme vA potthakasme vA cittakamme vA leppakamme vA gaMdhime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA zrakkhe vA varADae vA ego vA praNego vA sabbhAvaThavaNA vA prasanbhAvaThavaNA vA zrAvassaetti ThavaNA Thavijjai se taM ThavaNAvassayaM / ( anuyo. sU. 10, pR. 12 ) / kASThakarma, pustakarma athavA potakarma, citrakarma, lepyakarma, granthima, veSTima, pUrima, saMghAtima, prakSa athavA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAvedanA) 1161, jaina-lakSaNAvalI [sthApanAsAmAyika varATaka inameM 'yaha prAvazyaka hai| isa prakAra se sada- vacana ko sthApanAsatya kahate haiN| 2 padArtha ke na bhAvasthApanA athavA prasadabhAvasthApanA ke dvArA eka rahate hue bhI pAMsoM Adi meM kArya ke vaza jo hAthI athavA aneka kI sthApanA kI jAtI hai use sthApanA- prAdi ko kalpanA karake vaisA kahA jAtA hai, yaha vazyaka kahA jAtA hai| yahA~ sthApyamAna prAvazyaka se sthApanAsatya kahalAtA hai| prabhedopacArase prAvazyakavAn ko grahaNa kiyA gayA hai| sthApanAsaMkrama-so eso tti aNNassa sarUvaM buddhIe sthApanAvedanA-sA veyaNA esa tti abheeNa ajjha- Nitto tthvnnsNkmo| (dhava. pu. 16. pR. 336) / vasiyattho ThavaNa vedaNA / (dhava. pu. 10, pa. 7) / vaha yaha hai' isa prakAra anya ke svarUpa ko baddhi meM 'vaha vedanA yaha hai' isa prakAra prabheda ke sAtha jo sthApita karanA, yaha sthApanAsaMkrama hai| padArtha kA nizcaya kiyA jAtA hai use sthApanA- sthApanAsaMkhyA-dekho sthApanAvazyaka / jaNaM vedanA kahate haiN| kaTTakamme vA potthakamme vA jAva se taM ThavaNasakhA / sthApanAzruta-ja NaM kaTTakamme vA jAva uvaNA (anuyo. sU. 146, pR. 230) / Thavijjai se taM ThavaNAsugraM / (anuyo. sU. 31, pR. kASThakarma prAdi meM jo sadbhAva athavA asadabhAva sthApanA ke dvArA yaha saMkhyA hai' isa prakAra se adhyAkASThakarma prAdi meM zrata ke paThana prAdi meM vyApta ropa kiyA jAtA hai use sthApanAsaMkhyA kahate haiN| eka-aneka sAdhuoM Adi kI jo zruta ke rUpa se sthApanAsaMkhyAta --jaM taM ThavaNAsakhejjayaM taM kaTTasthApanA kI jAtI hai use sthApanAzruta kahA jAtA hai| kammAdisu sabbhAvAsabbhAvaTUvaNAe ThavidaM asakhesthApanAsatya-1.XXX ThavaNA ThavidaM jaha jmidi| (ghava. pu. 3, pR. 123) / devadAdi xxx / (malA. 5.-113) / 2. asa- kASThakarma prAdi meM sadbhAva va asadbhAva svarUpa se tyapyarthe yatkAryArtha sthApitaM dhutAkSanikSepAdiSu (dhava. yaha asaMkhyAta hai' isa prakAra se jo sthApanA kI 'dhUtAkSAdiSu', cA. va kArti. 'dyUtAkSasArikA') tat jAtI hai use sthApanAsaMkhyAta kahA jAtA hai| sthApanAsatyam / (ta. vA. 1, 20, 12; dhava. pu. sthApanAsAmAyika- 1. sarvasAvadhanivRttipari1, pR. 117-18; cA. sA. pR. 26; kArtike. TI. NAmavatA prAtmanA ekIbhUtaM zarIraM yattadAkArasA398) / 3. arhannindrA skanda ityevamAdayaH sadbhAvA- dRzyAttadevedamiti sthApyate yaccitra-pustAdika saddhAvasthApanAviSayA: sthaapnaastym| (bha. prA. tatsthApanAsAmAyikam / (bha. prA. vijayo. 116) / vijayo. 1163) / 4. prAkAreNAkSa-pustAdau satA 2. kAzcana sthApanA: susthitAH supramANAH sarvAvayavavA yadi vA'satA / sthApitaM vyavahArArthaM sthApanA- sampUrNA: sadbhAvarUpA mana pAlhAdakAriNyaH, kAzcana satyamucyate // (ha. pu. 10-100) / 5. dharmo'nya- punaH sthApanA duHsthitA: pramANarahitAH sarvAvayavaravastunaH sthApyate'nyasminnanurUpiNi / anya smin vA sampUrNAH sadbhAvarahitAstAsAm upari rAga-dveSayorayayA matyA sthApanA sA tayA vcH|| satyaM syAt bhAvaH sthApanAsAmAyikaM nAma / XXX athavA sthApanAsatyaM pratibimbAkSatAdiSu / candraprabhajinendro- xxx sAmAyikAvazyakena pariNatasyAkRtinatya'yamityAdi vacanaM yathA // (prAcA. sA. 5, 27 va nAkRtimati ca vastuni guNAropaNaM sthaapnaasaamaa28)| 6.xxx sthApane devokSAdiSu xxyika nAma / (mUlA. va. 7-17) / 3. sthaapnaax| (prana. gha. 4-47) / 7. sthApanAsatyaM yathA sAmAyikaM mAnonmAnAdiguNamanoharAsvitarAsU ca pASANapratimAdiSviyaM cakrezvarI, ayamahan iti sthApanAsu raag-dvessnissedhH| xxx sAmAyikAtadidamiti buddhiparigrahaNam / (bha. prA. malA. vazyakapariNatasya tadAkAre'tadAkAre vA vastUni 1193) / 8. anyatrAnyavastunaH samAropa: sthApanA, guNAropaNaM sthApanAsAmAyikam / (prana. pa. svo. tadAzritaM mukhyavastuno nAma sthApanAsatyam / (go. TI. 8-16) / 4. manojJAmanojJAsu strI-puruSAdyAjI. ma pra. va jI. pra. 223) / kArasthApanAsu kASTha-lepya-citrAdipratimAsU rAga1 sthApanA meM jo devatA prAdi kI kalpanA ko dvaSanivRttiH idaM sAmAyikamiti sthApyamAnaM yatkijAtI hai-jaise mati meM RSabhAdi kI, tadanurUpa cidvastu vA sthApanAsAmAyikam / (go. jI. ma.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAsAmAyika ] pra. va jI. pra. 367-68 ) / 5: maNu'NNa maNuNNAsu itthi - purisAiprAyAraThAvaNAsu eg - va - cittAdimAsu rAya-dosaNiTTI, iNaM sAmAiyamidi ThAijjamAnayaM kici vatthu vA ThAvaNAsAmAiyaM / ( zraMgapa. pU. 305 ) / 1 samasta sAvadya kI nivRttirUpa pariNAma se yukta zrAtmA ke sAtha ekatA ko prApta hudhA jo zarIra hai usake prakAra kI samAnatA se jo 'vahI yaha sAmAyika hai' isa prakAra citra athavA pustaka zrAdi meM sthApanA kI jAtI hai usakA nAma sthApanAsAmAyika 1162, jaMna - lakSaNAvalI / 2 kucha sthApanAeM vyavasthita samucita pramANa se saMyukta samasta avayavoM se paripUrNa evaM sadbhAvarUpa hokara sabako abhinandana karane vAlI tathA isake viparIta yogya pramANAdi se rahita hone ke kAraNa kucha manako khedajanaka bhI hotI haiN| unake viSaya meM rAgadveSa nahIM karanA, ise sthApanAsAmAyika kahate haiM / sthApanA siddha - pUrva bhAvaprajJApananayApekSayA caramazarIrAnupraviSTo ya prAtmA kSIrAnupraviSTodakamiva saMsthAnavattAmupagataH, zarIrApAye'pi tamAtmAnaM carama zarIrAt kiJcinnyUnAtmapradezasamavasthAnaM buddhAvAropya tadevedamiti sthApitA mUrtiH sthApanAsiddha (bha. prA. vijayo. 1 ) / pUrvabhAvaprajJApana naya ko apekSA jo zrAtmA dUdha meM praviSTa pAnI ke samAna antima zarIra meM praviSTa hokara usake prAkAra ko prApta huA hai zarIra ke vinaSTa ho jAne para bhI ukta pratima zarIra se kicit hIna prAtmapradezoM meM pravasthita usa zrAtmA ko buddhi meM zrAropita karake 'vahI yaha hai' isa prakAra se jo mUrti kI sthApanA kI jAtI hai, use sthApanAsiddha kahate haiM / sthApanAstava - 1. caturviMzatitIrthakarANAmaparimitAnAM kRtrimA kRtrimasthApanAnAM stavanaM caturviMzati sthApanAstavaH | X XX athavA XX X catuvizatitIrthaMkarANAM sAkRtyanAkRtivastuni guNAnAropya stavanaM sthApanAstava: / (mUlA. vR. 7-41 ) / 2. kRtrimA kRtrimavarNapramANAyatanAdibhiH / vyavarNyate jinendrArcA yadaso sthApanAstavaH // ( zrana. dha. 8-40) / 1 caubIsa tIrthaMkaroM kI kRtrima prakRtrima aparimita pratimAnoM kI jo stuti kI jAtI hai use sthApanA [ sthApita stava kahate haiN| tadAkAra athavA zratadAkAra vastu meM jo caubIsa tIrthaMkaroM ke guNoM kA prAropa karake unakI stuti kI jAtI hai use bhI sthApanAstava kahA jAtA hai / / sthApanAsthApana - dekho sthApanasthApana | sthApanAsparza - dekho sthApanAkarma aura sthApanAkRti / 1. jo so ThavaNaphAso nAma so kaTukammesu vA cittammesu vA pottakammesu vA lepakammesu vA leSNakammesu vA selakammesu vA gihakammesu vA bhittikammesu vA daMtakammesu vA bheMDakammesu vA prakkho vA varADo vA je cAmaNNe evamAdiyA ThavaNAe Thavijjadi phAse tti so savvo ThavaNaphAso NAma / ( SaTkha. 5, 3, 10 - dhava. pu. 13, pR. 8. 8 ) / 2. soyamidi buddhIe aNNadavveNa aNNadavvassa eyattakaraNaM ThavaNaphosaNaM NAma / ( dhava. pu. 4, pR. 142 ) / 1 kASThakarma va citrakarma prAdi meM jo 'sparza hai' isa prakAra se sthApanA ke dvArA jo adhyAropa kiyA jAtA hai usa sabakA nAma sthApanAsparza hai / sthApanImudrA - dekho zrAvAhanImudrA / iyameva ( zrAvAhanyeva ) zraghomukhI sthApanI / (nirvANaka. pR. 32 ) / zradhomukha vAlI zrAvAhanImudrA ko hI sthApanI mudrA kahA jAtA hai / sthApanoddeza - yattu sAmAnyena devatAyA iyaM sthApanetyabhidhAnaM sa sthApanoddezaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 140 ) / yaha sAmAnya se devatA kI sthApanA hai, isa prakAra jo kathana kiyA jAtA hai use sthApanA uddeza kahate haiM / sthApita -- dekho sthApanA udgama doSa / 1. pAgAdu bhAyaNA aNNamhi ya bhAyaNa pakkhaviya / saghare va paraghare vA NihidaM ThavidaM viyANAhi // ( mUlA. 6-11) / 2. svArthameva kRtaM saMyatArthamiti sthApitam (bha. prA. vijayo. va mUlA. 230 ) / 3. svagRhe'nyagRhe vA yat sthApitaM pAkabhAjanAt / anyasmin bhAjane'nnAdi nikSipya sthApitaM matam // ( zrAcA. sA. 8- 26) / 4. sthApitaM yatsaMyatArthaM svasthAne parasthAne vA sthApitam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 4-165) 5. pAkabhAjanAd gRhItvA yadannaM svagRhe'nyagRhe vA sthApitam / ( bhAvaprA. TI. 69 ) / 1 pAka ke lie prayukta pAtra se deya zrAhAra ko nikAlakara aura anyapAtra meM rakhakara apane hI ghara
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApita bhojo] 1163, jaina-lakSaNAvalI [sthAvarapratimA meM prathavA dasare ke ghara meM rakhane para sthApita doSa kR. zI. vR. 2, 6, 4, pR. 140) / 8. sthAvarahotA hai| 4 saMyata ke dene ke lie jo anna apane nAmakarmodayAt tiSThantItyevaMzIlA: sthAvarAH / sthAna meM yA para ke sthAna meM sthApita kiyA jAtA (sthAnA. abhaya. vR. 57 va 75) / 8. ekAkSA hai para sthApita udagamadoSa se dUSita hotA hai| sthAvarA: bhUmyapyatejovAyU-mahImahAH / (yogazA. sthApitabhojI-dekho 'prAbhatikA' va 'prAbhatikA. svo viva. 1-16) / sthApanA' / yaH sthApitakabhojI sthApanAdoSaduSTaprA- 1 jo jIva sthAvaranAmakarma ke adhIna rahate haiM bhtikaabhojii| (vyava. bhA malaya. vR.1-116)| unheM sthAvara kahA jAtA hai| 3 jo sthAvara nAmajo sAdha sthApita bhojana ko grahaNa karatA hai vaha karma ke vaza parispandana se rahita hote hae eka prAtikA (sAdhu kA eka bhikSAdoSa) bhikSA kA sthAna meM sthira rahate haiM ve sthAvara kahalAne bhojana karane vAlA hotA hai| sthAvaranAmakarma--1. yAnimitta ekendriyeSu prAdusthAlapAnaka---se ki thAlapANae ? japaNaM dAthA- rbhAvastatsthAvaranAma / (sa. si. 8-11: nAlo. lagaM vA dAvAragaM vA vAkaMbhaga vA dAkalasaM vA sIya- 8-11; go. ka. jI. pra. 33) / 2. sthAvarabhAva. ra paERE na ya pANiyaM piyai, nirvartakaM sthAvaranAma / (ta. bhA. 8-12) / 3. je se taM thAlapANae / (bhagavatI 15-26, pR. 388- egama ThANaM pravaTiyA ciThaMti te thAvarA bhaNNaMti / khaNDa 3) / (dazavaM. cU. pa. 147) / 4. yannimitta ekendriyeta jo jala se bhIgA thAla, jala se bhIgA choTA ghar3A prAdurbhAvaH tat sthAvaranAma / ekendriyeSa pathivyapte. (sakorA), jala se bhIgA bar3A ghar3A, jala se bhIgA jovAyu-vanaspati kAyeSu prAdurbhAvo yannimino bhavati kSatra ghar3A tathA pAnI se bhIgA miTTI kA vartana hai tatsthAvaranAma / (ta. vA. 8, 11, 22) / 5. jassa usako na hAthoM se sparza kare aura na jala ko pIve, kammassa udaeNa jIvo thAvarattaM paDivajjadi tassa ise sthAlapAnaka kahA jAtA hai / maMkhaliputra gozA- kammassa thaavrsnnaa| (dhava pu. 6, pa.61): laka ne bhagavAna mahAvIra ke Upara ghAtaka tejolezyA jassa kammassudaeNa jIvANaM thAvaratta hoditaM kamma ko chor3A thA taba vaha svecchAcAra meM pravRtta hokara thAvara NAma / (dhava. pu. 13, 365) / 6. sthAcAra apAnaka aura cAra pAnakoM kA upadeza karatA varAkhyaM jIvasya kendriyeSu prAdurbhAvakAraNaM nAmakarma, thaa| ina cAra pAnakoM meM eka sthAlapAnaka bhI hai| (bha. prA. mUlA. 2065) / 7. yasya karmaNa udayena sthAvara--1. sthAvaranAmakarmodayavazavatina: sthAva- jIvaH sthAvareSutpadyate tatsthAvaranAma / (malA.va. raaH| (sa. si. 2-12) / 2. sthAvaranAmakarmopa- 12, 165) / 8. yadudayAduSmAbhitApe'pi tatsthAnaparijanitavizeSAH sthaavraaH| sthAvaranAmakarmaNo jIva. hArAsamarthAH pRyivyaptejovAyU-vanaspatayaH sthAvarAH vipAvinaH udaye nopajanitavizeSAH sthAvarA ityA- jAyante tat sthAvaranAma / (prajJApa. malaya. vR. khyAyante / (ta. vA. 2, 12, 3) / 3. aparispa. 263, pR. 474) / 6. yadudayena pRthivyaptejovAyandAdimantaH sthAvara nAmakarmodayAt tiSThantIti sthA- vanaspatikAyeSu utpadyate tatsthAvaranAma / (ta. vatti vraaH| (ta. bhA. hari. va. 2-12) / 4. sthAvara- zruta. 8-11) / nAma yadUdayAdaspandano bhavati / (zrA. pra. TI. 22) / 1 jisa karma ke nimitta se jIva kI utpatti eke5. sthAvaranAmakarmodayopajanitavizeSAH sthaavraaH| ndriyoM meM hotI hai use sthAvaranAmakarma kahate haiN| (ta. zlo. 2-12; ta. vRtti zruta. 8-11) / 3 jo eka hI sthAna meM avasthita hokara rahate haiM 6. aparisphuTasukhAdiliGgAH sthAvaranAmakarmodayAt unheM sthAvara kahate haiN| sthAvarAH / (ta. bhA. siddha. vR. 2-12) / 7. tiSTha- sthAvarapratimA--1. viharadi jAva jigido sahantIti sthAvarA. pRthiviikaayaadyH| (sUtrakR. zI. saTTasulakkhaNehiM saMjutto / cautIsagraisayajudo va. 2, 1, 3, pR 33); tiSThantIti sthAvarA:- sA paDimA thAvarA bhaNiyA / / (darzanaprA. 35) / sthAvaranAmakarmodayAtsthAvarAH pRthivyaadyH| (sUtra- 2. vyavahAreNa tu candana-kanaka-mahAmaNi-sphaTikAdi
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthita ] ghaTitA pratimA sthAvarA ( darzanaprA. TI. 35 ) / 1 jinendradeva eka hajAra grATha lakSaNoM prora cauMtIsa pratiyoM se saMyukta hokara jaba taka vihAra karate haiM use sthAvara pratimA kahA gayA hai / 2 vyavahAra meM candana, suvarNa, mahAmaNi aura sphaTika Adi se nirmita pratimA ko sthAvarapratimA kahate haiM / sthita - pravadhUtamAtraM sthitam / jo puriso bhAvAgamammi buDDhayo gilANovva rANi saNi saMcaradi so tArisasaMsakArato puriyo tabbhAvAgamo ca sthitvA vRtta: ThidaM NAma / ( dhava. pu 6, pR. 251-52 ) ; tattha siNi sagavisa vaTTamANo kadi praNiyogo NAma / ( ghava. pu. 6, pR. 268 ); zravadhRtamAtra sthitaM nAma / ( dhava. pu. 14, pR. 7) / zravadhAraNa kie gaye mAtra kA nAma sthita hai / jo vRddha athavA rugNa manuSya ke samAna bhAvAgama meM dhIre-dhIre saMcAra karatA hai. usa prakAra ke saMskAra se yukta usa puruSa ko prora usa bhAvAgama ko bhI ruka ruka karake pravRtti hone ke kAraNa sthita kahA jAtA hai / yaha zrAgama ke ko prarthAdhikAroM meM prathama hai / sthitakalpa - 'acelakku' ityevaMrUpeSu dazasu sthAneSu ye sthitAH sAdhavaH teSAM kalpaH sthitakalpaH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 114 ) / jo sAdhu zrAvelakya Adi dasa sthAnoM (kalpoM) meM sthita haiM unake kalpa ko sthitakalpa kahA jAtA hai / sthitazrutajJAna- jeNa bAraha vi zraMgANi zravahAridANi so sAhU dvidadaNANaM hodi / (ghava. pu. 14, pR. 8) / jo sAdhu bArahoM aMgoM kA avadhAraNa kara cukA hai yaha sAdhu sthitarajJAna svarUpa hai sthiti - 1 sthiti: kAlaparicchedaH / ( sa. si. 1-7) / 2. sthitiH kAlAvasthAnam / (uttarA cU pR. 277 ) / 3 sthitiH kAlakRtA vyavasthA / (ta vA. 17) svena tasya devAyuSaH udayAt tasmin bhave tena zarIre sthAnaM sthitirityucyate / (ta. vA. 4, 20); tadviparItA sthitiH / dravyasya svadezAdapracyavanaheturganinivRttirUpA sthitiravaganta / (ta. vA. 5 17, 2 ) / 4. svopAttAyuSa udayAttasmin bhave tena zarIreNAvasthAnaM sthitiH / (ta. ilo. 4-20 ) / 5. sthitirAtmarUpAdanapagamaH / (ta. [sthitikaraNa bhA. siddha bu. 1-7); tadviparItaH (gatistrarUpaviparItaH ) pariNAmaH sthitiH / ( ta. bhA. siddha. vU. 5-17 ) / 6. kiyacciramiti (anuyoge) kAlakRtAvasthAvyavasthApanaM sthitiH / ( nyAyaku. 75, pR. 802 ) / 7. nikarSotkarSataH kAlaniyamaH karmaNAM sthitiH / / (yogazA. svo viva. 1-16, pR. 114) / 8. kiyacciramiti prazne anantakAlamiti kAlaprarUpaNaM sthitiH / ( laghIya abhaya vR. 75, 1. 5) / 6. sthiti kAlAvadhAraNam / (ta. vRtti zruta. 1-7); nijAyurudayAt tadbhave sArddhameva sthAna sthitirucyate / (ta. vRtti zruta. 4 - 20 ) / 1 kAla ke pramANa kA nAma sthiti hai / 2 vivakSita vastu ke kAla ke prasthAna ko sthiti kahate haiM / 3 zrapane dvArA bAMdhI gaI prAyu (prakRta meM devAyu) ke udaya se usa bhava meM usa zarIra ke sAtha prava sthita rahanA, yaha zrAyu kI sthiti kA lakSaNa hai / gati ke viparIta apane deza se cyuta hone kA kAraNa na milanA yaha sthiti kA lakSaNa hai / 5 apame svarUpa se cyuta na honA, ise sthiti kahA jAtA hai| sthitikaraNa - 1. ummaggaM gacchataM sivamagge jo vedi prayANaM / so ThidikaraNeNa judo sammAdiTThI muNevva // ( samayaprA. 252 ) / 2. baMsaNa caraNuvabhaTThe jIve daTThUNadhammabuddhIe / hida- midamavagUhiya te vippaM tattoNiyatteda / (mUlA. 5-65 ) / 3. darzanAccaraNAdvApi calatAM dharmavatsalaH / pratyavasthApanaM prAjJa. sthitikaraNamucyate / ( ratnaka. 1-16) / 4. kaSAyodayAdiSu dharma / ribhraMzakAraNeSu upasthitesvAtmano dharmA'pracyavanaM paripAlanaM sthitikaraNam / ( ta. vA. 6 - 24 ) / 5. kAma-krodha- madAdiSu calayitumuditeSu vartmano nyAyAt / zrutamAtmanaH parasya ca yuktyA sthitikaraNamapi kAryam / / (pu. si. 28 ) | 6. dhammAdo calamANaM jo aNNAM saMThavedi dhammammi / appA pi sudiDhayadi ThidikaraNaM hodi tasseva // ( kArtike. 420 ) / 7. kaSAyodayAdiSu dharmaparibhraMzakAraNeSUpasthiteSu sva- parayordha meM [ dharmA] pracyavana paripAlanaM sthitikaraNam / (cA. sA. pR. 3) / 8. nivartamAnaM jinanAthavartmano nipIDyamAnaM vividhaiH parISahaiH / vilokya yastatra karoti nizcalaM nirucyate'sau sthitikArakottamaH / ( amita zrA. 3-78 ) / 2. asthiraH sthiraH kriyate samyaktva cAritrAdiSu sthirIkaraNa 1164, jaina - lakSaNAvalI
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthitikaraNa | ( samavA. abhaya vR. 154 ) / ratnatraye zithilasya dRDhayanaM hita- mitopadezAdibhiH / ( mUlA: vR. 5-4 ) / 10. zrAtmano'nyasya vA ceto dvignaM parISahaiH / sambodhya tatra taccittasthApana syAt sthitikriyA // (zrAcA. sA. 3-62 ) / 11. tipathAdratnatrayAd bhraSTasya pracyutasya saMsthApanaM hetunaya dRSTAntaiH sthirIkaraNam / ( cAritrabha. TI. 3. pU. 187 ) / 12. deva pramAdavazataH supathazcalantaM svaM dhArayellaghu viveka suhRdbalena / tatpracyutaM paramapi draDhayan bahusvaM syAdvAriSeNavadalaM mahatAM mahArhaH // ( na. dha. 2 - 106 ) / 13. ThidikaraNaM svasya parasya vA samyaktvAdyanyatamAt pracyavamAnasthaM punastatraiva yuktibalAd dRDhamavasthApanam / (bha. grA. mUlA. 45) / 14. darzanAjjJAnato vRttAccalatAM gRhamedhinAm / yatInAM sthApanaM tadvat sthitIkaraNamucyate / ( bhAvasaM vAma. 415 ) / 15. krodha- mAna-mAyAlobhAdiSu dharma vidhvaMsakAraNeSu vidyamAneSvapi dharmAdacyavanaM (kA. TI 'svaparayordha maM pracyavanaparipAlanaM' ) sthitikaraNam / (ta. vRtti zruta. 6-24 kArtike. TI. 326 ) / 16. kaSAya-viSayAdibhirdha maM vidhvaMsakAraNeSu satsvapi dharmapracyavanarakSaNaM sthitikaraNam / ( bhAvaprA. TI. 77 ) 17. susthitIkaraNaM nAma guNaH saddarzanasya yaH / dharmAccyutasya dharme taM nA dharme dharmiNaH (paMcA. 'dharmaNaH ) kSateH || (lATIsaM. 4-261; paMcAdhyA. 2 - 787 ) / zrAyu karma ke pradeza piNDa kA usa rUpa se rahanA, ise sthiti kahate haiM, nAma kA artha pariNAma yA piNDa hai, prakRti zrAdi ke bheda se jo cAra prakAra ke gatijAti zrAdi karma haiM unakA jo sthitirUpa hai use sthitinAma kahate haiM / usake sAtha niSikta prAyu ko sthitinAmanidhattAyu kahA jAtA hai / sthitibandha - 1 tatsvabhAvAdapracyutiH sthitiH / yathA prajA-go-mahiSyAdikSIrANAM mAdhuryasvabhAvAdapracyuti: sthiti: tathA jJAnAvaraNAdInAmarthAnavagamAdisvabhAvAdapracyutiH sthitiH / (sa. si. 8, 3) / 2. tatsvabhAvApracyutiH sthitiH / tasya svabhAvasya pracyutiH sthitirityucyate / yathA prajAgo-mahiSyA dikSIrANAM mAdhuryasvabhAvAdapracyutiH, tathA jJAnAvaraNAdInAmarthAna gamAdisvabhAvAdapracyutiH sthitiH / ( ta vA 8, 3, 5) / 3. karmapudgalarAzeH kartrA parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAnaM sthiti: adhyavasAyanirvartitaH kAlavibhAgaH / XXX tasyaiva vipannamandha-rasAderavinAzitatvenAvasthAnaM sthitiH / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 8-4) / 4. jogavaseNa kammasarUveNa pariNadANaM poggalakkhaMdhANaM kasAyavaseNa jIve egasarUveNAvadvANakAlo ThidI NAma / ( ghava. pu. 6, pR. 146 ) ; chadavvANamappidabhAveNa avadvANaM pravadvANakAraNaM ca dvidI NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 345) / 5 XX X tatsvabhAvasya tathevApracyutiH sthitiH // yathA'jA go-mahiSyAdikSIrANAM sva-svabhAvataH | mAdhuryAdapracyutistadvat karmaNAM prakRtisthitiH // ( ha. pu. 58, 210-11) / 6. svabhAvApracyutiH sthitiH / ( ta ilo 8-3) | 7. sthitibandhastu tasyaivaM pravibhaktastra adhyavasAyavizeSAdeva jaghanya madhyamotkRSTA sthiti nirvartayati jJAnAvaraNAdikasyaiSa sthitibandha: / ( ta. bhA. siddha. vR. 1 - 3 ) / 8. XX X sthitiH kAlAvadhAra 1 jo kumArga meM jAte hue apane ko mokSamArga meM sthApita karatA hai use sthitIkaraNa se yukta samyag dRSTi jAnanA caahie| 3 darzana va cAritra se bhraSTa hote hue prANiyoM ko jo dharmAnurAgiyoM ke dvArA dharma meM pratiSThita kiyA jAtA hai, ise sthitIkaraNa kahA jAtA hai / sthitikSaya- dvitikkhazra NAma dvitikkhateNa vedi jati tti, sabhAvodato jaM bhaNiyaM hoti / ( karmapra. cU. udaya. 4) / sthiti ke kSaya se jo karma kA vedana kiyA jAtA hai, Nam / ( zramita. zrA. 3 - 56 ) / 6 teSAmeva karmaise sthitikSaya kahA jAtA hai| sthitinAma nighattAyu -- sthitiryat sthAtavyaM tena bhAvenAyurdalikasya, seva nAma pariNAmo dharma ityarthaH, sthitinAma, gati jAtyAdikarmaNAM ca prakRtyAdibhedena catuvidhAnAM yaH sthitirUpo bhedastat sthitinAma tena saha nighattamAyuH sthitinAmaniSattAyuriti / rUpeNa pariNatAnAM pudgalAnAM jIvapradezeH saha yavatkAlamavasthitiH sa sthitibandhaH / ( mUlA. vR. 5, 47) / 10. utkarSeNApakarSaNa sthitiryA karmaNAM matA / sthitibandhaH sa vijJeyaH XXX / (jJAnA. 6-48, pR. 101 ) / 11. sthitiH tAsAmevAvasthAnaM jaghanyAdibhedabhinnam, tasthA banyo nivartanaM sthiti - 1165, jaMna -lakSaNAvalI [ sthitibandha
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthitibandha] 1166, jena-lakSaNAvalo sthityAvIcikAmaraNa bandhaH / (sthAnA. abhaya. va. 266; samavA. abhaya. dAtRzuddhoyA sthitvA samapadadvayam / nirAlambaM karava. 4) / 12.xxxavicyutistasmAt / (ana. dvandvabhojanaM sthitibhojanama / / (prAcA. mA. 1.45) / Sa. 2-36); avicyutirapracyavanam / kasmAt ? 1 bhitti prAdi ke prAzraya ke vinA samAna pAMvoM se tasmAd jJAnAvaraNAdilakSaNAdAtmanaH svabhAvAt / khar3e rahakara apane pAdapradezarUpa, utsRSTapatanapradezarUpa keSAm ? karmaNAma / (ana. dha. svo. TI. 2-36) / aura parosane vAle ke sthAnasvarUpa tIna prakAra kI 13.xxx sthitiH kAlAvadhAraNam / / (paMcA- zaddha bhami meM pANipAtra se bhojana ko grahaNa karanA; ghyA. 2-633) / ise sthitibhojana kahA jAtA hai| 1 karma kA apane svabhAva se cyuta na honA, isakA sthitimokSa - pro kaDDidA vi kA DDidA vi aNNanAma sthiti hai| jisa prakAra bakarI, gAya aura paDi sakAmidA aghaTThidIe NijjaridA vi dvidI bhaMsa prAdi ke dUdha kI sthiti apane madharatA rUpa tthidimokkho| (dhava. pU 16, pa. 338) / svAda se cyuta na honA hai usI prakAra jJAnAvara- apakaSita, utkaSita, anya prakRti meM saMkrAmita kI NAdi karmoM kI sthiti padArtha kA jJAna prAdi na hone gaI aura adhaHsthiti se nirjINa bhI sthiti ko denA hai| 3 kartA ke dvArA grahaNa ko gaI karmAzi / sthitimokSa kahA jAtA hai| kA apane prAtmapradezoM meM avasthita rahanA, ise sthitivipariNAmanA-ThidI provaTijammANA vA sthiti kahA jAtA hai| isake kAla kA vibhAga uvvaTTijjamANA vA aNNaMpaDi saMkAmijjamANA vA jIva ke pariNAmAnusAra hotA hai| vipariNAmidA hodi / (dhava. pu 15, pR. 283) / sthitibandhasthAna-badhyata iti bandhaH, sthiti- apavartamAna, udvartamAna athavA anya prakRtiyoM meM reva bandhaH sthitibandha, sthitibandhasya sthAnamaba- saMkramaNa karAI jAne vAlI sthiti vipariNAmita sthAvizeSaH iti yaavt| (dhava. pu. 11, pR. 142); kahalAtI hai| badhdhana inibandha, sthitizcApI bandhazca sthiti- sthitisaMkrama---1. Thiisa kamo ti vuccai mUlattarabandhaH, tamya sthAna vizeSaH sthitibandhasthAnama, pAbA- pagaIu ya jA hi tthiii| ubaTriyAu provaTriyA va dhasthAnamityarthaH / athavA bandhana bandhaH, sthitebaMndhaH pagaI niyA va'NNaM // (karmapra. saM. ka. 28) / sthiti bandhaH, so'smin tiSThatIti sthitibandhasthA- 2. jA TidI prokaDijjadi vA ukkaDDijjadi vA nam / (dhava. pu. 11, pR. 162); sthitayo badhyante aNNapaDi saMkAmijjai vA so tthidisNkmo| ebhiriti karaNe ghajutpatteH karmasthitibandhakAraNa- (kaSAyapA. cU. pR. 310) / 3. prokaDDidA vi TThidI pariNAmAnAM sthitibandha iti vyapadezaH / teSAM sthA- Tidisaka mo, ukkaDDidA vi dvidI TidisaMkamo, aNNanAni avasthAvizeSAH sthitibandhasthAnAni / (dhaba. paDi NIdA vi dvidI TidisaMkamo hodi / (dhava. pu. pu. 11, pR. 205); badhyate iti bandhaH, sthiti- 16, pR. 347) / 4. jA TThiti ubvaTTaNa-provaTTaNazvAmau bandhazca sthitibandhaH, tasya sthAnamavasthAvi- aNNa pagatisaMkamaNapAmoggA sA uvaTTitA Thiti titizeSa sthitibandhasthAnam / (dhava. pu. 11, pR. saMkamo vuccati / (karmapra. cU. saM. ka. 28) / 5. mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM vA sthiteryadutkarSaNaM jo bAMdhA jAtA hai use bandha yA sthitibandha aura usake apakarSaNa vA prakRtyantarasthitI vA nayanaM sa sthitisthAna (vizeSa) ko -prAbAdhA-sthAna ko -sthiti- saMkramaH / (sthAnAM. abhaya.va 266) / bandhastha na kahate haiM / athavA jina pariNAmoM ke dvArA 1mala va uttara prakRtiyoM kI jo sthiti utita yA sthitiyAM bAMdhI jAtI haiM una pariNAmoM kA nAma apatita kI jAtI hai athavA anya prakRti ko prApta sthitibandha hai, unake sthAnoM-avasthAvizeSoM--ko karAI jAtI hai use sthitisaMkrama kahA jAtA hai| sthitibandhasthAna kahA jAtA hai| sthityAvIcikAmaraNa -syAH (sthite:) vIcaya sthitibhojana -1. aMjalipuDeNa ThiccA kuDDAi- iva krameNAvasthitAyA vinAzAdAtmano bhavati sthivivajjaNega samapAyaM / paDisuddhe bhUmitie asaNaM tyAvIcikAmaraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / ThidibhoyaNaM NAma / / (mUlA. 1-34) / 2. strapAtra- samudra kI taraMgoM ke samAna niSekakrama se avasthita
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthiratva 1197, jaina-lakSaNAvalA (sthUlasUkSma usa prAyusthiti kA jo pratyeka samaya meM vinAza hari. va. 182) / 2. eteSveva kSapaNAdiSu sIdatAM hotA hai-eka-eka niSeka krama se nijIrNa hotA hai, tatra vizeSataH sthApanA sthirIkaraNam / (vyava. bhA. ise prAtmA kA sthiti prAvIcimaraNa kahA jAtA hai| malaya. vR. 1-65) / sthiratva - taha ceva eyabAhagacitArahiyaM thirattaNaM 1 dharma se kheda ko prApta hote hue jIvoM ko usI meM neya / (yogavi. 6) / sthApita karanA, ise sthirIkaraNa kahA jAtA hai| sthAnAdi yogoM kA paripAlana karate hue zuddhivizeSa sthUla - 1. tanutvadravya bhAvAcca chedyamAnAnuke prAzraya se bAdhaka cintA se mukta ho jAnA, bandhi yat / tailodaka rasa-kSIra-ghRtAdi sthUlamucyate // isakA nAma sthiratva hai| sthAnAdi 5 yogoM meM se (varAMgaca 26-17) / 2. dravadravyaM jalAdi syAta jo pratyeka ke icchA va pravatti prAdi 4.9 bheda sthUlabhedanidarzanam / (ma. pu. 24-153; jamba. ca. nidiSTa kie gae haiM unameM yaha tIsarA hai| 3-52) / sthiranAmakarma-1. sthirabhAvasya nirvartaka sthiraH 1 jo tela, pAnI, rasa, dUdha aura ghI prAti kRzatA nAma / (sa. si. 8-11 ta. zlo. 8-11, bha. aura patalepana ke kAraNa chede jAne para bhI phira se prA. mUlA. 2124) / 2. sthiratvanirvartakaM sthira sambaddha ho jAte haiM unheM sthUla kahA jAtA hai / nAma / (ta. bhA. 8-12) / 3. sthirabhAvasya niva. sthUla RjusUtranaya - 1. maNavAiyapajjAyo maNaH taka sthiranAma / yaduiyAt duSkaropavAsAditapaskara- su ti sagar3hidIsu vttuNgo| jo bhaNai tAvakAlaM Ne'pi aGgopAGgAnAM sthiratvaM jAyate ttsthirnaam| so thalo hoi riusutto|| (la. nayaca. 39; dravya(ta. vA. 8, 11, 34) / 4 yasyodayAt zarIrA- sva. pra nayaca. 211) / 2. sthUla RjasUtraH- yathA vayavAnAM sthiratA bhavati ziro'sthi-dantAdInAM tat manuSyAdiparyAyastadAyuHpramANakAle tiSThati / (kAtisthiranAma / (ta. bhA. hari. va siddha. va. 8-12; ke. TI. 274) / dhA. pra. TI. 23, prajJApa. malaya. va. 263, pR. 1jo naya apanI sthitiyoM meM rahane vAlI manadhya 474) / 5. jasa kammasa udaeNa rasa-ruhira-meda- prAdi paryAya ko utane kAla taka manuSya kahatA hai majjaTri-mAMsa-sukkANaM thirattamaviNAso agalaNaM vaha sthala RjasUtranaya kahalAtA hai|| hojja taM thiraNAmaM / (dhava. pu. 6, pR. 63); jassa sthUlakAya -xxx iyarA puNa thUlakAyA y|| kammassudaega rasAdINaM sagasarUveNa kettiyaM pi kAla- (kAtike. 127) / mavaTThANaM hodi taM thiraNAma / (dhava. pu. 13, pR. sUkSmakAya jIvoM se bhinna sthUlakAya jIva hote haiM, 365) / 6. yasya karmaNa udayAt rasa-ruvira-meda- arthAt jo jIva pRthivI, jala, agni aura vAyu ke majjAsthi mAMsa-zukrANAM saptadhAtUnAM sthiratvaM bhavati dvArA roke jA sakate haiM ve sthUlakAya kahalAte haiN| tat sthiranAma / (mUlA. vR. 12-165) / 7. yataH sthaladoSa-dekho bAdara aalocnaadoss|| sthirANAM dantAdyavayavAnAM niSpattirbhavati tatsthira- sthUlavadhAdi-sthUlahiMsyAdyAzrayatvAt sthUlAnAmapi nAma / (samavA. abhaya. vR. 42) / 8. sthiratva- durdRzAm / tattvena vA prasiddhatvAvadhAdi sthUlamiSyate / / kAraNaM sthiranAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / (sA. gha. 4-6) / 1 sthiratA ke utpAdaka karma ko sthiranAmakarma jo vadha (hiMsA) prAdi sthala hiMsya--mAre jAne kahate haiN| 3 jisake udaya se duSkara tapa kA prAca- vAle prANiyoM-prAdi (bhASya va moSya prAdi) ke raNa karane para bhI aMga-upAMgoM kI sthiratA rahatI prAzrita haiM adhavA jo sthUla mithyAdRSTiyoM ke yahAM hai use sthiranAmakarma kahA jAtA hai| 4 jisake bhI usa rUpa se prasiddha haiM una bagha prAdi ko sthala udaya se zarIra ke avayavabhUta zira, haDDiyoM aura mAnA jAtA hai| dAMtoM prAdi meM sthiratA hotI hai vaha sthiranAmakarma sthUlasUkSma-1. cakSurviSayamAgamya grahItuM yanna kahalAtA hai| zakyate / chAyAtapa-tamojyotsnaM sthUlasUkSmaM ca tadbhasthirIkaraNa-dekho sthitikaraNa / 1. sthirIkaraNaM vet / / (varAMgaca. 26-18) / 2. sthUlasUkSmA: tu dharmAdviSodatAM satAM tatra sthApanam / (dazavai. ni. pUna yAzchAyA-jyotsnAtapAdayaH / cAkSaSatve'pyasaMhA.
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthUlasteya] 1168, jaina-lakSaNAvalI [snigdha nAmakarma yaMrUpatvAdavighAtakAH // (ma. pu. 24-152; jamba. ghAtikarmANaH kevalinaH snaatkaaH| jJAnAvaraNAdica. 3-51) / ghAtikarmakSayAdAvirbhUtakevalajJAnAdyatizayavibhUtayaH sa1 jo chAyA, prAtapa (dhUpa), andhakAra praura: cAMdanI yogizale zino labdhAspadA: kevalinaH snAtakAH / grAhya hokara bhI grahaNa (ta. vA. 6, 46, 5) / 4. prakSINaghAtikarmANaH nahIM kiye jA sakate haiM unheM sthalasUkSma kahA jAtA snAtakAH kevalIzvarAH // (ha. pu. 64-64) / 5. saha yogena sayogaH trayodazagUNasthAnatino nira. sthUlasteya -sthUlaM caurAdivyapadezanibandhanaM steym| staghAtikarmacatuSTayAH kevalinaH snAtakAH, prakSAlita. (yogazA. svo. viva. 2-65) / sakalaghAtikarmamalapaTalA ityrthH| (ta. bhA. siddha. jisa apaharaNa se cora kahalAte haiM aise parakIya vastu vR. 6-48); snAtakAH syogaayogkevlinH| (ta. ke apaharaNa ko sthUla steya kahA jAtA hai| bhA siddha, vR. 6-46) / 6. jJAnAvaraNAdidhAtikarmasthUlasthUla -- 1. bhUmyadri-vana-jImUta-vimAna-bhava- kSayAdAvirbhUtakevalajJAnAdyatizayavibhatayaH sayoginAdayaH / kRtrimAkRtrimadravyaM sthUlasthUlamudAhRtam // zailezino navalabdhAspadAH kevalinaH snAtakAH / (varAMgaca. 26-16) / 2. sthUlasthUlaH pathivyAdi- (cA. sA. pR. 45) / 7. tIrthakarakevalItarakevali. bhaidyaH skandhaH prakIrtitaH // (ma. pu. 24-15 bhedAd dviprakArA api kevalina: snAtakA: ucyante / jambU..ca. 3-52) / (ta. vRtti zruta. 6-46) / 1. pRthivI, parvata, vana, megha, vimAna aura bhavana 1 jinake ghAtiyA karma naSTa ho cuke haiM aise donoM pAdi jo kRtrima aura prakRtrima dravya haiM unheM sthUla -sayoga va prayoga--kevaliyoM ko snAtaka kahA sthUla kahA gayA hai| jAtA hai| 2 sayoga kevalo aura zailezI avasthA sthairya --- 1. sthairya punaH abhyupgtaaprityaagH| (vaya- ko prApta (prayoga) kevalI snAtaka kahalAte haiN| ke ni. hari. vR. 57) / 2. sthairya tu jinazAsane snigdha-1. bAhyAbhyantarakAraNavazAda snehpryaayaanisspkmptaa| (dhyAnaza. hari.. 32) / 3. stharya virbhAvAta snihyate smeti snigdhH| (sa.si. 5-33) / jinadharma prati calitacittasya parasya sthirasvApAdanaM 2. snehaparyAyAvirbhAvAta snihyate smeti snigdhaH / svayaM vA paratIdhikaddhidarzane'pi jinazAsanaM prati bAhyAbhyantarakAraNavazAta snehaparyAyAvirbhAvAt sninissprkmptaa| (yogazA. svo. viva. 2-16) / hate smeti snigdhaH / (ta. vA. 5, 33, 1) / 3. 1. svIkRta ko na chor3anA, isakA nAma stharya hai| saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNaM snigdhaH / (manu3 jisakA citta dharma ke prati calAyamAna ho rahA hai yoH hari. va. pR. 60; ta. bhA. siddha. vR. 5-23) / aise dUsare ko usameM sthira karanA athavA svayaM 4. snihyati sma. bahirabhyantarakAraNadvayavazAt sneha. mithyAvRSTiyoM kI RSike dekhane para bhI jina- paryAyaprAdurbhAvAcikkaNaH saMjAtaH snigdha ityucyate / zAsana ke prati aDiga rahanA, ise sthairya kahA jAtA (ta. vRtti zruta. 5-33) / hai| yaha samyaktva ke pAMca bhUSaNoM meM prathama hai| 1 bAhya aura abhyantara donoM kAraNoM ke vaza sneha sthaulya---dekho sthUla / sthUlayate pariyati, sthU. paryAya ke prAdurbhUta hone se jo sneha ko prApta ho lyate'sI, sthUlyate'nena, sthUlanamAtra sthUlaH, sthUlasya cukA hai usakA nAma snigdha hai / 3 jo sparza saMyoga bhAvaH karma vA sthaulyam / tiH vA. 5-24) / ke hone para saMyogI padArthoM ke bandha kA kAraNa hotA jo bar3hatA hai. yA jisake dvArA sthUla kiyA jAtA hai hai use smiASa kahate haiN| vaha sthUla kahalAtA hai| sthUla ke bhAva kA ayanA snigdha nAmakarma-evaM sesaphAsANaM pi pratyo kriyA kA nAma sthUla yA sthaulya hai| vattavyo (jassa. kammassa udaeNa sarIrapoggalANaM snAtaka -1. prakSINaghAtikarmANaH kevalino dvi- NiddhabhAvo hodi taM NiddhaM nnaam)| (dhava. pu. 6, pR. vidhA: snaalkaaH| (sa. si. 6-46; ta. zlo. 75) / 8-46) / 2. sayogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH jisa.karma ke udaya se zarIragata pUrvagaloM ke sniAyatA snAtakA iti / (ta. bhaa.1-48)| 3. prakSINa hotI hai use snigdha nAmakarma kahate haiN|
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ sneha-doSa] 1166 jaina-lakSaNAvalI [sparza (eka vizeSa anuyogadvAra) snehadoSa-uDDhe sagraMkavaDDhayabAle ajjAu taha un.) / 5. vargaNAsasUhalakSaNAni spacakAni prnnaahaayo| pAsaMtassa siNeho havejja acaMtiya. xxx athavA karmazakteH krameNa vizeSavRddhiH vinoge // (bha. prA. 363) / - sparddhakalakSaNam / (samayaprA. jaya. vR. 52) / vRddha yatiyoM, apanI goda meM vaSita bAla patiyoM 6. karma pudgalazaktInAM kramavRddhaH kramahAnizca spardhaka aura pranAtha prAyikAnoM ko dekhane vAle samAdhistha tAvaducyate / (ta. vRtti zruta. 1-22) / prAcArya ke prAtyantika viyoga meM sneha ho sakatA hai, 1 zreNi ke prasaMkhyAtaveM bhAga mAtra asaMkhyAta vargayaha apane gaNa meM rahane para doSa hogaa| isa vicAra gAoM ko lekara eka spardhaka hotA hai| se samAdhimaraNa se udyata prAcArya apane gaNa se cale spardhaka (avadhijJAnavizeSa)-sparddhakaM ca nAmAjAte haiN| vadhijJAnaprabha yA gavAkSajAlAdidvAravinirgatapradIpapra. snehapratyayaspardhaka-1. haNimittaM phar3agaM NAma bhAyA iva pratiniyato vicchedavizeSaH / tathA cAha egegarUveNaM var3aDhitANaM vaggaNANaM sa yo|xx jinabhadragaNikSamAzramaNa: svopajJaTIkAyAma-sparddhakaXavibhAgANaM vaggaNANaM aNaMtANatasamudApro phddddgN| mavadhivicchedavizeSa iti / (prajJApa. malaya. va. (karmapra cU. ba. ka. 22) / 2. snehapratyayaM sneha- 317) / nimittam ekaikasnehAvibhAgavRddhAnAM pudgalavargaNAnAM jisa prakAra jharokhe prAdi ke dvAra meM se nikalatI samudAyarUpaM spardhaka snehapratyayaspardhakam / taccaikameva huI dIpaka kI prabhA ke pratiniyataviccheda (avibhAgabhavati / (karmapra. malaya.va. baM. ka. 22) / praticcheda) hote haiM usI prakAra avadhijJAna kI prabhA 2 snehA (cikkaNatA)nimittaka eka-eka snehavibhAga ke jo pratiniyata vicchedavizeSa hote haiM unake se vRddhiMgata pudagala vargaNAnoM ke samUha ko snehapratyaya. samukti rUpa kA nAma sparSaka hai| isakA sambandha spardhaka kahA jAtA hai| spardhaka rUpa se utpanna hone vAle antagata pravadhisneharAga-sneharAgastu viSayAdinimittavikalo zAna se hai| 'vinIteSvapyapatyAdiSu yo bhvti| (prAva. ni. hari. sparzana (indriya)-~1. pAtmanA spRzyate'neneti vR. 618, pR. 388) / sparzanam, spRzatIti sparzanam / (sa. si. 2-16) / viSayAdi ke nimitta vikala hotA humA jo vinaya 2. vIryAntarAya-pratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAMgose rahita bhI putrAdikoM meM rAga hotA hai use sneha- pAMganAmalAbhAvaSTambhAt sparzatyanenAtmeti sparzarAga kahA jAtA hai| yaha prazasta nomAgamabhAva- nm| (ta. vA. 2, 16, 1) / 3. vIryAntarAyarAga ke tIna bhedoM meM tIsarA hai| sparzanendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTaspardhaka-1. phayaparUvaNAe asaMkhejjAyo vagga- mbhAvaspRzatyaneneti sparzanama / (Saka NAmo seDhIe asaMkhejjadibhAgametIyo tamegaM phaTTayaM 237); vIryAntarAya-sparzanendriyAvaraNakSayopazame hodi / (SaTvaM. 4, 2, 4, 182 - dhava. pa 10, sati zeSendriyasarvaghAtisparghakodaye caikendriyajAtipR. 452) / 2. avibhAgaparicchinnakarmapravezarasa- nAmakarmodayavazattitAyAM ca satyAM sparzana mindriyabhAgapracayapaMkteH kramavRddhiH kramahAniH spardhakam / (ta. mAvirbhavati / (ghava. pu. 1, pR. 240) / 4. vIryAvA. 2, 5, 4; ta. zlo. 2-5) / 3. kramavRddhiH ntarAya-matijJAnAvaraNakSayopamAMgopAMganAmalAbhAvaSTakramahAnizca yatra vidyate tatspardhakam / (dhava. pu. 10, mbhabalAdAsmanA spRzyate'neneti sparzanam / (mUlA. pR. 452); egavaggolIe davaTThiyaNayAvalambaNeNa vR. 1-15) / saMgatokhittAsesavaggAe kamavaDhi-kamahANIhi TThida- 2 bIryAntarAya pora pratiniyata indriyAvaraNa ke seDhIe asaMkhejjadibhAgamettavaggaNAhi egaM phaddayaM kSayopazama tathA prAMgopAMga nAmakarma ke lAbha ke hodi| (dhava. pu. 10, pR. 453-54); krameNa prAzraya se jisake dvArA sparza kiyA jAtA hai use spardhate vardhata iti spardhakam / (dhava. pu. 12. pR. sparzana indriya kahate haiN| 65) / 4. vargaNAnAM samUhastu spardhakaM sprdhkaaphaiH| sparzana (eka vizeSa anuyogadvAra)-1. tadeva (paMcasaM, mamita. 1-45; samayaprA. jaya. vR. 52 sparzanaM trikAlagocaram / (sa. si. 1-8) / 2.
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzanakriyA ] 1200, avasthAvizeSasya vaicitryAt trikAlaviSayopazleSanizcayArtha sparzanam / (ta. vA. 1, 8, 5) / 3. tadeva trikAlagocaraM sparzanam / ( nyAyaku. 76, pR. 803; laghIya. prabhaya. vR. 76, pU. 66 ) / 4. kSetra - meva trikAlagocaraM sparzanam / (ta. vRtti zruta. 1 - 8 ) / 2 zravasthAvizeSa kI vicitratA se jIva kA tonoM kAloM meM kahA~ taka jAnA zrAnA sambhava hai, isakA vicAra jisa zranuyogadvAra meM kiyA jAtA hai use sparzana kahA jAtA hai / sparzanakriyA- - dekho jIvasparzana va prajIvasparzana kriyA / 1. pramAdavazAtspRSTavya saJcetanAnubandhaH sparzana kriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 6 ) 1 2. sacetanAnubandho yaH spRSTavye'tipramAdinaH / sA sparzana kriyA jJeyA karmogadAnakAraNam / / (ha. pu. 58-70) / 3. X X X sparze spRSTadhIH sparzanakriyA // ( ta. ilo. 6, 5, 12) / 4. pramAdaparataMtrasya kamanIya kAminIsparzanAnubandhaH sparzanakriyA ( ta vRtti zruta. 6-5) / 1 pramAda ke vaza hokara sparza karane ke yogyacetana-acetana - padArtha ke cintana kI nirantaratA kA nAma sparzanakriyA hai / sparzanAma- 1. yasyodayAtsparza prAdurbhAvastatsparzanAma / ( sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 10 ) 1 2. zradArikAdizarIreSu yasya karmmaNa udayAt kaThinAdiH sparzavizeSaH samupajAyate tat sparza nAmASTa vidham / ( ta. bhA. hari va siddha. vR. 8 - 12 ) / 3. jassa kammakkhaMghassa udaeNa jIvasarIre jAipaDiNiyado pAso uppajjadi tassa kamyakcassa pAsasaNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 55 ) / 4. sparza nasyo. dayAdyasya prAdurbhAvena bhUyate / sparzanAma bhavatyetat pravibhaktamivASTadhA / / ( ha. pu 58 - 256 ) 5. yasya karmaskandhasyodayena jIvazarIre jAtipratiniyataH sparzaH utpadyate tatsparzanAma / (mUlA vR. 12, 14) / 6. yadudayAtsparzotpattistatsparzanAma / (bha. prA. mUlA. 2124 ) / 7 yatpAkena sparza utpadyate sa sparza praSTaprakAro bhavati / (ta. vRtti zruta. 8. yasyodayAt sparzaprAdurbhAvaH tat sparzanAma / ( go . ka. jI. pra33 ) / 1 jisa karma ke udaya se zarIra meM sparza utpanna hotA hai use sparza nAmakarma kahate haiM / 2 jisa karma 8-11) / jaina-lakSaNAvalI [sparzakendriye hAjJAna ke udaya se zradArika Adi zarIroM meM kaThina prAdi sparzavizeSa utpanna hotA hai vaha sparza nAmakarma kahalAtA hai| sparzanendriyanirodha - 1. jIvAjIvasamutthe kakkaDa maugAdizradRbhedajude / phAse suhe ya asuhe phAsaNiroho asaMmoho / ( mUlA 1 - 21 ) / 2. jIvAjIvobhayasparze karkazAdyaSTabhedake / zubhe'zubhetimadhyasthaM manaHsparzAkSanirjayaH // ( zrAcA. sA. 1-32 ) / 1 jo ATha prakAra kA sparza jIva-jIva meM sambhava hai vaha cAhe sukhakara ho athavA duHkhakara, usameM saMmoha - harSa yA viSAda kI prApta na honA; ise sparzana indriya kA nirodha kahA jAtA hai / sparzanendriyavyaJnAvagraha - kakkhaDa maugra garuna - giddha - lukkha-sIduha davvANi phAsiMdiyassa visapro / edesu davvesu saMpatta-phAssidiyasu jaM NAmupajjaditaM phAsi diyavaMjaNoggaho / ( dhava. pu. 13, pR. 225 ) / karkaza Adi ATha prakAra kA sparza sparzana indriya kA viSaya hai, ina dravyoM ke sparzana indriya ko prApta hone para jo jJAna hotA hai use sparzanendriyavyaJjanAvagraha kahate haiN| sparzanendriyavyaJjanAvagrahAvaraNIya - tassa (phAsidiya vaMjaNoggahassa) jamAvArayaM kammaM saM phAsidiyavaMjaNoggahAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 13, pR. 225 ) / sparzanendriyavyaJjanAvagraha ke prAvAraka karma ko sparzanendriyavyaJjanAvagrahAvaraNIya kahate haiM / sparzanendriyArthAvagraha - phAsidiyado ettiyamadvANatariya divvahnijaM NANamuppajjadi phAsavisayaM taM phAsidiya prtyggho| (ghava. pu. 13, pR. 228 ) / sparzana indriya se itane adhvAna kA antara karake sthita dravya ke viSaya meM jo jJAna utpanna hotA hai vaha sparzanendriya prarthAvagraha kahalAtA hai / sparzanendriyArthAvagrahAvaraNIya tassa ( phAsidiyapratthoggahassa) jamAvArayaM kamma taM phArsidiyapratthogahAvaraNIyaM NAma / ( dhaba. pu. 13, pR. 228 ) / sparzanendriyArthAgraha ke zrAvAraka karma ko sparzanendriyArthAvagrahAvaraNIyakarma kahA jAtA hai / sparzanendriyehAjJAna - phArsidieNa NiddhAdikAsamAdAya kimeso mayaNaphAso ki vajjale va phAso ki kumArigiraphAso ki pisidamAsaphAso tti edesu
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzanendriyehAvaraNIya] 1201, jaina-lakSaNAvalI [smRti aNNadamassa ligaNNesaNaM phaapidiygddhiihaa| (dhava. bhAsaM jinadatte sa devadatto ythaa| (parIkSA. 6-8) / pu. 13, pR. 231) / 2. pratasmistaditi parAmarzaH smRtyAbhAsaH / (laghIya. sparzana indriya ke dvArA snigdha prAdi sparza ko grahaNa abhaya. vR. 25, pR. 46) / karake kyA yaha madana sparza hai, kyA vajralepasparza hai, jo 'vaha' nahIM hai usameM jo 'vaha' kA jJAna hotA / kumArigirasparza hai, athavA kyA pizita-mAMsa- hai use smaraNAbhAsa mAnA jAtA hai| jaise-jo sparza hai, isa prakAra inameM se kisI eka ke hetu kA jinadatta devadatta nahIM hai usameM 'vaha devadatta hai', isa pranveSaNa karanA, ise sparzanendriyajanya IhAjJAna kahA prakAra kA jJAna / jAtA hai| smaratIvAbhiniveza-dekho kAmatIvrAbhiniveza va sparzanendriyehAvaraNIya tisse (phAsidiya-IhA- kAmatIvrAbhilASa / smaratIvrAbhinivezaH kAme'timAyAH) aAvArayaM kamma phAsidiyaIhAvaraNIyaM / (dhava. trama grahaH, parityaktAnyasakalavyApArastha tadvyavasAyi. pu. 13, pR 232) / tetyarthaH / (sA. dha. svo. TI. 4-58) / sparzanendriya IhAjJAna ke prAvaraka karma kA nAma kAma ke viSaya meM atizaya prAgraha rakhanA arthAt sparzanendriyehAvaraNIya karma hai| anya samasta vyApAra ko chor3akara kAma meM hI sphoTa - sphUTati prakaTIbhavatyartho'sminniti sphoTa. pravRtta rahanA, ise maratIvrAbhiniveza kahA jAtA hai| zcidAtmA / (nyAyaku. 65, pR. 754) / yaha brahmacaryANuvrata kA eka aticAra hai / jahAM artha prakaTa hotA hai usa cetana prAtmA ko jana smRti-1. pramANamayaMsavAdAt pratyakSAnvayinI dRSTikoNa se sphoTa kahA jA sakatA hai| smRtiH| (pramANasaM. 10) / 2. smRtijJAnaM prAk sphoTajIvikA- 1. phoDikamma udatteNa haleNa paricchinnendriyArthagrAhi mAnasaM / (ta. bhA. hari. va. vA bhUmIphoDaNaM / (prAva. hari. vR. 6-7, pR. 826) / 1-13) / 3. diTTha-sudANubhUdaTThavisayaNANavise sida2. sara.kapAdikhananaM zilAkuTTanakarmabhiH / pRthi- jIvo sadI nnaam| (dhava. pu. 13, pR. 333) / vyArambhasaMbhUtaMrjIvanaM sphoTa nIvikA / / (yogazA. 4. tadityAkArAnubhUta rthaviSayA smRtiH| (pramANapa. 3-106; tri. za. pu. ca. 1, 3, 340), 3. sphoTa- pR. 66) / 5. smaraNaM mmatiH, saiva jJAnaM smRtijJAnama, jIvikA uDAdikarmaNA pRthivIkAyikAdyupamadahetunA tairevendriyayaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat jIvanam / (sA. dha. svo. TI. 5-21) / kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijJAnam, 1 udatta athavA hala se pRthivI ko phor3akara jo atItavastvAlambanameka kartakaM caitanyapariNatisvabhAva prAjIvikA kI jAtI hai use sphoTakarma yA sphoTa- manojJAnamiti yAvat / (ta. bhA. siddha. va. 1-13); jIvikA kahate haiN| 2 tAlAba va kue~ ke khodane smayaMte'neneti smatirmano'bhidhIyate, smatihetutvAda prAdi zilAnoM ko tor3ane athavA cinane Adi vA smRtirmn:| (ta. bhA. siddha. va. 6-31) / ko kriyAnoM ke dvArA AjIvikA karane kA 6. saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smatiH / nAma sphoTajIvikA hai| yaha kriyA pRthivI ke sa devadatto yathA / (parIkSA. 3, 3-4) / 7. jJAnaprArambha se sampanna hotI hai / 3 pRthivIkAyikAdi- vizeSa eva hi saMskAra vizeSaprabhavaH tadityAkArojIvoM ke upamardana kI hetabhata uDAdi kriyA ke dvArA 'nubhatArthaviSayaH smatirityucyate / (nyAyaka. 10, jIvikAka ke rane ko sphoTajIvikA kahA jAtA hai| pR. 406) / 8. tadityAkArAnubhatArthaviSayA smaya-parAparAdhasahanaprAyatvAt smayaH / (ta. bhA. pratIti: smRti: / (pra, ka. mA. 3-4) / 6. kimisiddha. va. 8-10) / daM smaraNaM nAma ? tadityatItAvabhAsI pratyayaH / parata aparAdha ke sahanaprAya hone se smaya hotA (pramANani. pU. 33) / 10. tataH kAlAntare kuuthai| yaha mAna ke paryAyanAmoM ke antargata hai| zcittAdRzArthadarzanAdikAt saMskArasya prabodhe yadsmaraNa- dekho smRti / jJAnamudayate tadevedaM yanmayA prAgupalabdham ityAdirUpA smaraNAbhAsa-1. pratasmistaditi jJAnaM smaraNA- sA smRti: / (prAva. ni. malaya. va. 2, pR. 23): la. 151
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRti] 1202, jana-lakSaNAvalo [syandana smaraNaM smRtiH pUrvAnubhatArthAlambanapratyayaH / (prAva. saM. 6-164) / ni. malaya. va. 12) / 11. taditi svayamanubhatA- 1 sAmAyika ke viSaya meM ekAgratA na rahanA, yaha tItArthagrAhiNI pratIti: smatiH / (ana. gha. svo. sAmAyika kA smRtyanupasthAna nAma kA eka atiTI. 3-4) / 12. dhAraNAbalodbhutA'tItArthaviSayA cAra hai| 4 sAmAyika mujhe karanA hai yA nahIM taditi parAmazinI smRtiH / (laghIya. abhaya. vR. karanA hai, athavA sAmAyika maiM kara cukA hUM yA 3-1, pR. 26) / 13. tadityAkArA prAganubhUta- abhI nahIM kI hai| isa prakAra prabala pramAda ke vastuviSayA smRti: / pathA--sa devadatta iti| kAraNa smRti meM upasthita na rahane para smRtyanupa(nyAyado. pR. 53) / 14. 'tat' iti atItArtha- sthAna nAmaka sAmAyika kA aticAra hotA hai| grAhiNI pratItiH smRtirucyate / (ta. vRtti zruta. smRtyanupasthApana yaha smRtyanupasthAna kA nAmAntara 1-13) / hai| isI prakAra pauSadhavata ke viSaya meM smaraNa na 1 pratyakSa se invaya rakhane vAlI-anabhata padArtha ko rahane para pauSayavata kA bhI ukta nAma kA ativiSaya karane vAlo-smati yathArtha hone se pramANa hai| cAra hotA hai| 2 jo mAnasajJAna pUrva meM jAne gaye indriya ke viSayabhata smRtyanupasthApana--dekho smRtyanuesthAna / padArtha ko grahaNa kiyA karatA hai usakA nAma smRti smRtyantarAdhAna-1. ananusmaraNaM smRtyntraadhaahai| 3 dRSTa, zruta va anabhata padArtha ko viSaya karane nam / (sa. si. 7-30) / 2. ananasmaraNaM smRtyavAle jJAna se jo jIva vizeSatA ko prApta hai use ntarAdhAnam / anusmaraNaM parAmarzanaM pratyavekSaNamityasmRti kahA jAtA hai| 4 jisakA prAkAra 'tat narthAntaram, idamidaM mayA yojanAdibhirabhijJAnaM (vaha)' hai aise anabhata padArtha ke viSaya karane vAle kRtamiti, tadbhAvaH smRtyanta raadhaanm| (ta. vA. jJAna ko smRti kahate haiM / 7, 30, 8) / 3. smRtebhRzo'ntardhAnaM ssRtyantardhAnaM smRtyanupasthAna-1. ana kAya smatya nu sthAnama: kiM mayA parigRhItaM kayA vA maryAdayetyevamanusmaraNa(sa. si. 7-33; ta. zlo. 7-33) / 2. ana kAgraya mityarthaH / (zrA. pra. TI. 283) / 4. pramAda-mohasmRtyanupasthAnam / anaikAgrathamasamAhitamanaskatA vyAsaMgAdibhiH ananusmaraNaM smRtyantarAdhAnam / (ta. smRtynupsthaanmityaakhyaayte| (ta. bA. 7, 33, zlo. 7-30) / 5. idamidaM mayA yojnaadibhirbhi4)| 3. ana kAgrayamasamAhitamanaskatA smRtyanupasthA- jJAnaM kRtamiti, tadabhAvaH smRtyantarAdhAnam / (cA. nam, athavA rAtridiva pramAdikasya saMcintyAnupasthAnaM sA. pR. 8) / 6. smRteryojanazatAdirUpadikparimANasmRtyanupasthAnam / (cA. sA. pR. 11) / 4. smRtau viSayAyA ativyAkulatva-pramAditva-matyapATavAdinAsmaraNe sAmAyikasyA'nupasthApanaM smRtyanupasthApanaM 'ntardhAnaM bhraMzaH / (yogazA. svo. viva. 3-67) / sAmAyika mayA kartavyaM na kartavyamiti vA, sAmA- 7. smRterantaraM vicchittiH smRtyantaram, tasya prAghAnaM yikaM mayA kRtaM na kRtamiti vA pralapramAdAdyadA na vidhAna smRtyantarAdhAnam, ananusmaraNaM yojanAdismarati tadA aticAraH, smRtimUlatvAnprokSasAdhanA- kRtaavvismrnnmityrthH| ta. vRtti zruta. 7-30; nuSThAnasya / (yogazA. svo. viva. 3-116); kAtike. TI. 342) / 8. smRtaM smRtyantarAdhAnaM smRtyanupasthApanaM tadviSayameveti pnycmH| (yogazA. vismRtaM ca puna: smRtam / dUSaNa digvirateH syAda. svo. viva. 3-118) / 5. smRnaranupasthApanaM sAmA- nirNItamiyattayA !! (lATIsaM. 6-121) / yike'naikaagrymityrthH| (sA. dha. svo. TI. 5-33 // 2 digvata meM maiMne itane itane yojana jAne kA niyama 6. smRteranupasthApana vismRtiH, na jJAyate ki mayA kiyA hai, isakA smaraNa na rahanA, yaha digvata kA paThitaM ki vA na paThitam, ekAgratArahitamityarthaH / smRtyantarAdhAna nAma kA aticAra hai| (ta. vRtti zruta. 7-33) ; smRranupasthApanaM visma- syandana --cakkavaTTi vala devANaM caDaNajoggA savvA. raNa smRtyanupasthAnam / (ta. vRtti zruta, 7--34) / uhAvaNNA NimaNa-pavaNavegA acche bhaMge vi cakka7. asti smRtyanupasthApanaM dUSaNaM prakRtasya yat / ghaDaNaguNa apaDihayagamaNA saMdaNA NAma / (pava. nyUna varNa: padairvAkyaH paThyate yatpramAdataH // (lATo- pu. 14, pR. 36) /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAt zabda] 1203, jana-lakSaNAvalI [svakSetraparivartana cakravartI aura baladeva ke car3hane yogya, saba prAvadhoM se vacanaM syaadvaadH| (laghIya. abhaya. vR. 62, pR. paripUrNa evaM gaMbhIra pavanake samAnavegazAlI jo vizeSa 83-84) / jAti ke ratha hote haiM unheM syandana kahA jAtA hai| 1 jo sarvathA ekAnta ko chor3akara kiMvattacidvidhiunake pahiyoM kI racanA isa prakAra kI hotI hai ki kicit va kathaMcit prAdi ke zrAzraya se vastutatva prakSa (dhurA) ke TUTa jAne para bhI unake gamana meM kA vidhAna karatA hai, sAta bhaMgoM va nayoM kI apekSA bAdhA nahIM hotii| karatA hai tathA heya-prAdeya kI vyavasthA karatA hai syAta zabda-.---1. sarvathAniyamatyAgI yathAdRpTama- usakA nAma syAdvAda hai| anekAnta svarUpa prartha ke pekSakaH / sthAcchabdastAvake nyAye xxx // kathana ko syAdvAda kahate haiM / 2 jo saba aMzoM se (svayambha. 18-17) / 2. NiyamaNise haNasIlo paripUrNa--anekAntAtmaka--- vastu kA kathana karatA NipAdaNAdo ya jo ha khalU siddho| so siyasaho hai, aise vacana kA nAma syAdvAda hai| 5 nidizyabhaNiyo jo sAvekkhaM pasAhedi / (dravyasva. pra. mAna dharma se bhinna samasta dharmoM ke sUcaka nayaca. 253) / 'syAt' zabda se yukta bAda ko- abhISTa dharma ke 1 sarvathA sata hI hai yA asata hI hai, eka hI hai yA kathana ko - syAdvAda kahA jAtA hai| anekahI hai tathA bhinna hI hai yA abhinna hI hai, ityAdi syAdvAdazrata-dekho syAdvAda / 1. nayAnAmekaparaspara viruddha dikhana vAle dharmoM meM se sarvathA sat niSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / sampUrNArthavinizcAyi hI hai asat kisI bhI prakAra se sambhava nahIM hai' syAdvAdazratamucyate / / (nyAyAva. 30) / 2. tadAtmakaM ityAdi prakAra se ekAnta pakSa kA nirAkaraNa karatA (syAdvAdAtmakaM) zrutaM syAdvAdazrutam / / (nyAyAva. humA jo jaisA vastu kA svarUpa dekhA gayA hai usakI vR. 30) / apekSA karane vAlA hai-nayavivakSA ke anusAra 1 eka dhama meM caritArtha nayoM kI pravRtti se prAgama---mukhyatA va gauNatA ke anusAra---ubhaya ghoM kI mArga meM jo samparNa padArtha kA nizcaya karAne vAlA vyavasthA karane vAlA hai vaha 'syAt' zabda hai, jise --usake nizcaya kA kAraNabhUta vacana hai-- use jaina nyAya meM mahattvapUrNa sthAna prApta hai| syAdvAdazruta kahA jAtA hai / syAdvAda-dekho syAt zabda / 1. syAdvAdaH sarvathai- svakacaritacara--dekho svacaritacara / kAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH / saptabhaMganayApekSo svakIyavadhU-bandhu-pitrAdisAkSyeNa svakIyA svIheyAdeya vizeSakaH // (prA. mI. 104) / 2. syA- kRtA vadhU / dayA-zauca-kSamA-zIla-satyAdiguNadvAdaH sakalAdezaH Xxx // (laghIya. 62); bhUSitA / (pralaM. ci. 5-61) / anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH / (laghIya. svo. jise bandhujana evaM mAtA-pitA prAdi ko sAkSI meM viva. 62) / 3. kathaJcit kenacit kazcit kuta- svIkAra kiyA jAtA hai tathA jo dayA, zauca, kSamA, zcit kasyacit kvacit / kadAcicceti paryAyAt zIla aura satya Adi guNoM se vibhUSita hotI hai syAdvAdaH saptabhagamat / / (jayadha. 1, pR. 306 ud.| vaha svakIyavadhU (patnI; kahalAtI hai| 4. anekadharmasvabhAvasyArthasya jIvAdeH kathanaM syA- svakRta saMharaNa --- svakRtaM cAraNAnAM vidyAdharANAM dvaadH| Xxx tasya (arthasya) anekAntAtma- cecchAto viziSTasthAnAzrayaNam / (ta. bhA. siddha. katvanirUpaNaM syaadvaadH| (nyAyaku. 62, pR. 686) va. 107 ) / 5. nidizyamAnadharma vyatiriktA zeSadharmAntarasaMsUcakena cAraNa RSi aura vidyAdhara jo svecchA se viziSTa syAtA yukto vAdo'bhipretadharmavacana syAdvAdaH / sthAna kA prAzraya karate haiM, ise svakRta saMharaNa kahA (nyAyAva. va. 30) / 6. sarvathA sadasadekAneka- jAtA hai| nityAnityAdisakalaikAntapratyanIkAnekAntatattvaviSa- svakSetraparivartana-kazcijjIva: sukSmanigodajaghaya: syAdvAdaH (prApta mI. vasu. va 101) / 7. astI- nyAvagAhanenotpannaH svasthiti jIvitvA mRtaH, punaH tyAdisaptabhaGgamayo vAdaH syAdvAdaH / (laghIya. abhaya. pradezottarAvagAhanena utpannaH, evaM dvayAdipradezottara5.51, pR. 74); syAt kathaMcit pratipakSApekSayA krameNa mahAmatsyAvagAhanaparyantAH saMkhyAtaghanAMgUla
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakSetraparivartana 2204, jaMga-lakSaNAvalI svidehaparitApakAriNI kriyA pramitAvagAhanavikalpAH tenaiva jIvena yAvatsvIkRtAH. svajAti-upacarita-asadbhUna vyavahAranayatatsarvaM samuditaM svakSetraparivartanam / (go. jI. jI. daLUNaM paDibiMbaM bhaNadi (dravyasva 'lavadi') hu taM pra. 560) / ceva esa pajjAyo / sajjAi asanbhUpro uvapariyo koI jIva sUkSma nigoda jIva kI jaghanya avagAhanA Ni yajAti pjjaapo|| (la. nayaca. 56; dravyasva. se utpanna hokara apanI sthiti pramANa jIvita rahane pra. nayaca. 227) / ke pazcAt marA aura eka-eka pradeza adhika ke kama pratibiva ko dekhakara 'yaha vahI (mukhAdi rUpa) paryAya se pUrvokta pravagAhanA se utpanna hamA, isI prakAra hai isa prakAra jo kahA jAtA hai, ise svajAtido tIna prAdi uttarottara adhika pradezoM ke krama se paryAya meM-darpaNagala mukha paryAya meM - svajAti paryAya janma ko prahaNa karate hue pahAmatsya kI pravagAhanA -sAkSAt mukhaparyAya - kA prAropaNa karane vAlA paryanta jo saMkhyAta ghanAMgala pramANa pravagAhanA ke prasadbhuta vyavahAra naya kahA jAtA hai| vikalpa haiM unako ukta jIva ne svIkAra kiyaa| svadAramantrabheda ...-dekho sAkAramantrabheda / 1. svaisa sabake samudAya kA nAma svakSetraparivartana hai| dAramantrabhedaM ca svakavizrabdhabhASitAnyakathanaM svakSatrasaMsAra --- lokAkAzalyapadezAsyAtmanaH cetyarthaH / (bA. pra. TI. 263) / 2. svadAre mantrakarmodayavazAta saMharaNa-visarpaNadharmaNaH hInAdhika. bhedaH svadAramantrabheda -svadAramantra (bheda) prakApradezaparimANAvagahitvaM svkssetrsNsaarH| (ta. vA. zanam, svakalavizrabyaviziSTAvasthAmantritAnya katha6, 7, 3; cA. sA. pu. 80) / namityarthaH / (mAva. hari. va. a. 6, pR. 821) / 1apanI patnI ke vizvAsapUrNa kathana ko dUsaroM se jIva lokAkAza ke samAna prasaMkhyAta pravezoM vAlA kahanA, isakA nAma svadAramantrabheda hai| yaha satyAhai, usake karmodaya ke anasAra svabhAvataH ina pradezoM Nuvrata kA eka aticAra hai| meM saMkoca va vistAra hA karatA hai, isa prakAra svadArasantoSavrata-dekho brahmacarya-aNuvrata / 1. hInAdhika pravagAhanA se yukta honA, isakA nAma svakSetrasaMsAra hai| svasR-mAtR-sutAprakhyA dRSTavyAH parayoSitaH / sva. dAraireva santoSaH svadAravratamacyate // (varAMgaca. svaguNastava-1. svatapa-zruta-jAtyAdivarNanaM sva 15-115) / 2. mAyA-bahiNisamAro daTTavvAmo guNastavaH / (prAcA. sA. 8-43) / 2. svakIya parassa mhilaayo| sayadAre saMtoso aNuvvayaM taM tapa-zruta-jAti kulAdivarNanaM svaguNastavanam / bhAva cautthaM tu // (dhammara. 146) / 3. so'sti svadAraprA. TI. 66) / santoSI yo'nystrii-prkttstriyo| na gacchatyaMhaso 1 apane tapa, zruta aura jAti prAdi ke varNana ko bhItyA nAnyargamayati tridhA // (sA.pa. 4-52): svaguNastava kahA jAtA hai| isa prakAra se yadi sAdha svadArasantoSa svadAreSu svabhAryAyAM svadArarvA bhojana prApta karatA hai to vaha svaguNastava nAmaka santoSo mathunasaMjJAvedanAzAntyA deha-manasoH svAsthyAutpAdanadoSa se dUSita hotA hai / pAdanam / (sA. dha. svo. TI. 4-51) / svacaritacara-jo savvasaMgamakko NaNNamaNo appaNaM para striyoM ko bahina, mAtA aura putrI ke samAna sahAveNa / jANadi passadi NiyadaM (ti. pa. 'prAda') dekha kara apanI patnI se hI santoSa karanA, ise so sagacariyaM caradi jiivo|| (paMcA. kA. 158% svadArasantoSa vrata kahA jAtA hai| ti. p.622)| svadehaparitApakAriNI kriyA-svadehaparitApajo jIva samasta parigraha se rahita hotA hA para kAriNI putra-kalatrAdiviyogaduHkhabhArAdyatipIDita. padArthoM kI ora se mana ko haTAkara use eka mAtra syAtmanastADana-zirasphoTanAdilakSaNA / (ta. bhA. mAtmA meM hI sthira karatA hai tathA svabhAva se siddha. bu. 6-6) / sadA prAtmA ko hI jAnatA hai dekhatA hai vaha svaca- putra athavA strI prAdi ke viyoga janita duHkha ke bhAra ritacara-vItarAga parama sAmAyika kA mArAdhana prAdi se pratizaya pIr3ita prANI jo apane ko tAr3ita karane vAlA hotA hai| karatA hai va zirako phor3atA hai, ityAdi svadheha
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ svadravyAdigrAhakadravyArthikanaya ] paritApakAriNI kriyA ke lakSaNa haiM / svadravyAdigrAhakadravyArthikanaya - savvAdicau saMtaM davvaM khugihae jo khu ( dra. 'u' ) / NiyadavvAdisu gAhI so XXX // ( la. nayaca. 25; dravyasva. pra. nayaca. 167 ) / jo svadravya, kSetra, kAla zrora bhAva ina cAra se sat dravya ko apane dravya kSetrAdi cAra meM grahaNa karatA hai use svadravyAdigrAhaka dravyAthikanaya kahate haiM / svapnanimitta 1 vAtAdidosacatto pacchimaratte mayaMka - ravipadi / NiyamhakamalapaviTTha dekkhiya umma suhasaNaM || ghaDa tela bhaMgAdi rAsaha-karabhAdisu prAruNaM / paradesagamaNasabvaM jaM devakhai asuhasaNaM taM // jaM bhAsai dukkhasuhamuhaM kAlatae vi saMjAdaM / taM ciya sauNaNimittaM ciNho mAlo tti dobhedaM / kari-kesariyahudINaM daMsaNamettAdi cinha - [ chiNNa- ] sa uNaM taM / putrAvarasaMbaMdha sau taM mAlasauNoti // ( ti pa 4, 1013-16) / 2. vAta-pitta - zleSmadoSodayarahitasya pazcimarAtribhAge candra-sUrya - gharAdi-samudramukha praveza nasakalamahImaNDalopagUhanAdi zubha - (cA. sA. 'zubhasvapnadarzanAt ' ) ghRta-tailAktAtmIyadehakhara- karabhArUDhA diggamanAdyazubhasvapnadarzanAdAgAmijIvitamaraNa-sukha-duHkhAdyAvirbhAvakaH svapnaH / (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. pR. 6) / 3. chiNNa-mAlA sumiNANaM sarUvaM daTThUNa bhAvikajjAvagamo sumiNaM NAma mahANimittaM / (ghava. pu. 6, pR. 73-74) / 4. yaM svapnaM dRSTvA puruSasyAnyasya vA zubhAzubhaM paricchidyate tatsvapna nimi tam / (mUlA. vR. 6-30 ) / 1 vAta-pittAdi doSoM se rahita hote hue pichalI rAta meM candra va sUrya zrAdi ko apane mukha kamala ke bhItara praveza karate hue svapna meM dekhanA, yaha zubha svapna hai tatha ghI prathavA tela se snAna karanA, gadhA zrathavA UMTa Adi ke Upara savAra honA aura paradeza gamana karanA ityAdi ko jo svapna meM dekhA jAtA hai vaha azubha svapna hai / inako dekha-sunakara jo tInoM kAloM meM sambhava duHkha-sukha zrAdi kI sUcanA kI jAtI hai, ise svapnanimitta kahA jAtA svapnamahAnimitta - dekho svapnanimitta | svapratyayotpAda svanimittastAvadanantAnAmaguru -- laghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthA 1205, jaina-lakSaNAvalo [ svabhAvagati napatitayA vRddhA hAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdo vyayazca / ( sa. si. 5-7; ta. bA. 5, 7, 3) / zrAgama ke pramANa se svIkAra kiye gaye jo zranantAnanta gurulaghu guNa haiM ve chaha sthAna patita vRddhi aura hAni se pravartamAna haiM, unake svabhAva se jo dharmAdharmAdi dravyoM meM utpAna hotA hai vaha svapratyaya utpAda kahalAtA hai / svaprANAtipAtajananI svaprANAtipAtajananI girizikharaprapAta jvalana praveza jalapravezAstrapATanAdikA (prANavyaparopaNalakSaNA ) | ( ta. bhA. siddha. vU. 6-6) / parvata ke zikhara se giranA, zragni meM praveza karanA, jala meM praveza karanA aura prastra ke dvArA vidAraNa karanA, ityAdi ke karane ko svaprANAtipAtajananI kriyA kahA jAtA hai / svabhAva - svenAtmanA bhavanaM svabhAvaH / svenAtmanA asAdhAraNena dharmeNa bhavanaM svabhAva ityucyate / (ta. vA. 7, 12, 2) / apane asAdhAraNa svabhAva se honA, ise svabhAva kahA jAtA hai / - jo svabhAva - pranitya-azuddhadravyArthika- gahai ekkasamae upAya- vayaddhuvattasaMjuttaM / so sambhAvaaNicco azuddhazro pajjayatthI // (la. nayaca. 30; dravyasva. pra. nayaca. 202 ) / jo eka samaya meM utpAda, vyaya aura dhrauvya se saMyukta paryAya ko grahaNa kiyA karatA hai use svabhAva zranitya azuddha paryAyArthika naya kahate haiM / svabhAva-anitya- zuddhaparyAyArthika- sattAgramukkharUve uppAda-vayaM hi givhae jo hu / so du sahAvazraNicco bhaNNai ( dra. 'gAhI' ) khalu suddhapajjAyo // ( la. nayaca. 26 ; dravyasva. pra. nayaca. 201 ) / jo sattA ko mukhya na karake utpAda aura vyaya ko grahaNa kiyA karatA hai use svabhAva anitya- zuddhaparyAyArthika naya kahate haiM / -- svabhAvagati - mAruta pAvaka paramANu siddha jyoti kAdInAM svabhAvagatiH / (ta. vA. 5, 24, 21) / vAyu, agni, paramANu, siddha aura jyotiSI prAdi kI gati svabhAvaprati hotI hai /
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAvajJAna] svabhAvajJAna kevalamidiyara hiyaM sahAvaNANaM tti / (ni. sA. 11) / indriyoM se rahita ( pratIndriya) va asahAya --- prAloka prAdi kisI bAhya nimitta kI prapekSA na karane vAlA - jo kevalajJAna hai use svabhAvajJAna kahA jAtA hai / 1206, jaina- lakSaNAvalo prasahAyaM taM svabhAvadarzana - kevalamidiyarahiyaM prasahAyaM taM sahAvamidi bhaNidaM (ni. sA. 13) | indriyoM se rahita (atIndriya) va asahAya jo kevaladarzana hai use svabhAvadarzana kahA jAtA hai / svabhAva paryAya - 1. kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhaNidA / / ( ni. sA. 15 ) ; graNNa NirAvekkho jo pariNAmo so sahAvapajjAvo / (ni. sA. 28) / 2. gurulaghu vikArAH svabhAvaparyAyAH / te dvAdazadhA SaDvRddhirUpA: SaDhAnirUpA: / ( zrAlApa. pa. pU. 134 ) : 1 karma kI upAdhi se rahita jo bhI paryAyeM haiM ve saba svabhAvaparyAya kahalAtI haiM / 2 gurulaghu guNoM ke chaha prakAra kI hAni va chaha prakAra ko vRddhirUpa vikAroM ko svabhAvaparyAya kahA jAtA hai / svabhAvamArdava - 1. mRdorbhAvaH mArdavam, svabhAvena mArdavaM svabhAvamArdavam, upadezAnapekSam / ( sa. si. 6-18) / 2. upadezAnapekSaM svabhAvamArdavam / mRdorbhAvaH karma va mArdavam, svabhAvena mArdavaM svabhAvamArdavam, upadezAnapekSamityartha: / (ta. vA. 6, 18, 1 ) | 3. upadezAnapekSaM mArdavaM svabhAvamArdavam / (ta. ilo. 6-18) / 1 upadeza kI apekSA na karake jo svabhAva se mRdutA ( saralatA) huA karatI hai use svabhAvamArdava kahA jAtA hai / svabhAvavAda - 1. ko karai kaMTayANaM tikkhattaM miya- vihaMgamAdINaM / vivihattaM tu sahAzro idi savvaM piya sahAproti // ( go . ka. 883) / 2. savvaM sahAvado khalu tikkhattaM kaMTayANa ko karaI / vivihattaM Nara-miya-pasu - vihaMgamANaM sahAvo ya // ( aMgapa 2- 23, pR. 278 ) / 1 kAMToM ko tIkSNatA ko kauna karatA hai, tathA mRga aura pakSiyoM zrAdi kI vividhatA ko kauna karatA hai ? koI bhI nahIM, vaha saba svabhAva se hI hudhA [ svayaMbuddha karatA hai / isa prakAra ke kathana ko svabhAvavAda kahA jAtA hai svabhAva viprakRSTa - 1. svabhAvaviprakRSTA mantrauSadhizakti-cittAdayaH / ( prA. mI. vasu. vR. 5) / 2. sUkSmA: svabhAvaviprakRSTAH paramANvAdayaH / ( nyAyadI. pR. 41 ) / ra maMtra, zrauSadhi, zakti aura citta prAdi svabhAvaviprakRSTa svabhAvataH dUravartI mAne jAte haiM / 2 sUkSma paramANu Adi ko svabhAvaviprakRSTa kahA jAtA hai / svabhAvahIna - svabhAvahInaM yadvastunaH pratyakSAdiprasiddha svabhAvamatiricyAnyathAvacanam / yathA - zIto'gniH, mUrtimadAkAzamityAdiH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 882, pR. 483 ) / vastu ke pratyakSAdi pramANa se siddha svabhAva ko chor3a kara anya prakAra se kathana karane ko svabhAvahIna kahA jAtA hai| jaise -- zragni zItala hai, zrAkAza mUrtika hai, ityAdi / yaha sUtra ke 32 doSoM meM 16vAM hai| stranapUraNa - yena kenacitprakAreNa svabhrapUraNavadudaragartamanagAraH pUrayati svAdunetareNa veti svabhrapUraNamiSyate / (ta. vA. 6, 6, 16) / jisa prakAra gaDDhe ko kaMkar3a, patthara athavA miTTI zrAdi jisa kisI bhI vastu ke dvArA bhara diyA jAtA hai-- usake bharane ke lie zramuka vastu hI honA cAhie, aisI apekSA nahIM rahatI - usI prakAra sAdhu udara rUpa gaDDhe ko nirdoSa kisI bhI bhojana se pUrA karatA hai-vaha svAdiSTa athavA nIrasa zrAdi kA vicAra nahIM karatA isalie sva ( gaDDhe ) ke samAna bhare jAne ke kAraNa usake bhojana ko svabhrapUraNa kahA jAtA hai / sva-manojJa - svasya manojJAH samAna samAcArIkatayA abhirucitAH svamanojJA: / ( sthAnA. abhaya vR. 174) / samAna samAcArI vAle hone se jo zrapane lie rucikara hote haiM ve sva-manojJa kahalAte haiM / svayaM buddha-- svayam AtmanaMva samyagvarabodhiprAptyA buddhA mithyAtva-nidrApagamasambodhena svayaM sambuddhAH / ( lalita. vi. pU. 20 ) / mithyAtvarUpa nidrA ke vinaSTa ho jAne se prApta hue
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMbuddhasiddha) 1207, jaina-lakSaNAvalI [svalakSaNa samIcIna bodha se jo svayaM hI prabaddha hae haiM unheM phala kA varNana karane vAlA hai use svara kahA jAtA svayaMvuddha kahA jAtA hai| hai| yaha 29veM pApazruta ke antargata hai| svayaMbuddhasiddha -svayaM buddhA santo ye siddhAH te svaranimitta - 1. Nara-tiriyANa vicittaM saI svayaMbodhasiddhAH, svayaM buddhA hi bAhyapratyayamantareNa soduNa dukkha-sokvAiM / kAlattayaNippaNNaM jaM jANai budhyante, upadhistu svayaMbuddhAnAM pAtrAdidizadhA, taM saraNimittaM / / (ti. pa 1008) / 2. akSarAsvayaMbuddhAnAM pUrvAdhItazrute'niyamaH, liGgapratipattistu nakSarazubhAzubhazabdazravaNeneSTAniSTaphalAvirbhAvanaM masvayaMbaddhAnAM gurusannidhAvapi bhavati / (yogazA. svo. hAnimittaM svaram / (ta. vA. 3, 36, 3) / viva. 3-124) / 3. khara-piMgalolava-vAyasa-siva-siyAla-Nara-NArIjo svayaM hI prabuddha hokara siddhi ko prApta hue haiM de saraM soUNa lAhAlAha-suha-duka va-jIvida-maraNAdINaM svayaMbaddhasiddha kahalAte haiN| ye bAhya kAraNa ke binA avaSamo sa ramahANimittaM NAma / (dhava. pu. 1, pR. hI bodhi ko prApta hote haiN| 72) / 4. nara nArI-khara-piMgalolaka kapi-vAyasasvayaMbuddhasiddha kevalajJAna--svayaMbuddhAH santo ye zivA-zRgAlAdInAmakSarA'nakSarAtmakazubhAzubhazabdasiddhAsteSAM kevalajJAnaM svayaMbuddhasiddha kevalajJAnam / * zravaNe neSTAniSTaphalAvirbhAvaka: svrH| (cA. sA. xxx svayaMbuddhA bAhya prayatnamantareNaiva budhyante, pR. 64) / 5. yaM svaraM zabdavizeSa zrutvA puruSasyAsvayameva-bAhyaprayatnamantareNava nijajAtismaraNA- nyasya vA zubhAzubhaM jJAyate tatsvaranimittam / (mUlA. dinA baddhAH svayaMbaddhAH / (prAva. ni. malaya. va.78) vR. 6-30) / jo apane jAtismaraNa Adi ke dvArA svayaM prabuddha 1 manuSya va tiyaMcoM ke vicitra zabdoM ko sunakara hokara siddhi ko prApta hue haiM unake kevalajJAna ko tInoM kAloM se sambandhita dukha sukha ko mAna lenA, svayaMbuddhasiddha kevalajJAna kahA jAtA hai| ise svaranimitta kahA jAtA hai| svayaMbhU-1. svayameva bhUtavAniti svayambhUH / (dhava. svaramahAnimitta-dekho svaranimitta / pu. 1, pR. 116-20; pu. 6. ". 221) / 2. saha svarUpAsiddhahetvAbhAsa-svarUpAbhAvanizcaye svajJAnatrayeNAtra tRtIya bhvbhaavinaa| svayaM bhUto yato. rUpAsiddhaH / xxx yathA pariNAmI zabdaH, cAkSu'tastvaM svayaMbhUriti bhASyase / / (ha. pu. 8-207) / SatvAt / (nyAyadI. pR. 100) / 3. svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabaddhayAna- jisa hetu ke svarUpa kA prabhAva nizcita hai use SThAya cAnantacatuSTayarUpatayA bhavatIti svyNbhH| svarUpAsiddhahetvAbhAsa kahA jAtA hai| jaise- zabda (ana. gha. svo. TI. 8-36) / 4. sa svayambhUH pariNAmI hai, kyoMki vaha cakSu indriya kA viSaya svayaM bhUtaM saMjJAnaM yasya kevalam / vizvasya grAhaka hai| yahA~ zabda meM cAkSuSatva kA abhAva nizcita hai, nityaM yugapad darzana tadA // (prAptasva. 22) / kyoMki vaha cakSu kA viSaya na hokara zrotra kA 5. sayaM bhavaNasIlo sayaMbhu / (aMgapa. 2,86.87) / viSaya hai| isIlie yaha svarUpAsiddha hai| 1 jo anya kI apekSA na karake svayaM viziSTa svalakSaNa--1. svalakSaNamasaMkIrNaM samAna savikalpajJAnAdi ko prApta hotA hai use svayaMbha kahA jAtA kam / samarthaM svaguNareka saha-kramavitibhiH / / hai| yaha jIva ke kartA-bhoktA prAdi aneka paryAya (nyAyavi. 1-122); anvayo'nyavyavacchedo vyatinAmoM ke antargata hai| 2 bhagavAna AdinAtha ne apane rekaH svalakSaNam / (nyAyavi. 126) / 2. svaM svapUrva tRtIya bhava meM tIna jJAnoM ko prApta kara liyA rUpa lakSaNaM yasya tat svalakSaNam / (nyAyavi. vi. thA, unhIM tIna jJAnoM ke sAtha ve yahAM svayaM hue the, 1-122) / isI se indra ke dvArA prArthanA meM unheM svayaMbha kahA 1jo saMkara se rahita, samAna, vikalpasahita, samartha gayA hai| aura sahavartI va kramavartI apane guNoM se -- guNasvara-svaraM jIvAjIvAdikAzritasvasvarUpaphalA- paryAyoMse--eka hotA hai vaha svalakSaNa kahalAtA hai| bhidhAyakam / (samavA. abhaya. va. 26) / 2 apanAsvarUpa hI jisakA lakSaNa hai use svalakSaNa jo jIva-ajIva prAdi ke prAdhita apane svarUpa va kahA jAtA hai|
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaliGga 120. jaina-lakSaNAvalI [svasthAnApramatta svaliGga - rajoharaNa-mukhavastrikA- colapaTTakAdi svabhAvaniyatavRttirUpAtmatattvakattvagatatvena vartate svaliGgam / (ta. mA. siddha. va. 10-7) / tadA darzana-jJAna-cAritrasthitatvAt svamekatvena yugarajoharaNa, mukhavastrikA aura colapaTTaka inheM sva- pajjAnan gacchaMzca svasamaya iti / (samayaprA. amRta. liGga mAnA gayA hai| va. 2) / 3. tasyavAnAdimohanIyodayAnuvRttiparasvaliGgasiddha-svaliGgena rajoharaNAdinA dravya- tvamapAsyAtyantazuddhopayogasya sataH samupAttabhAvaliGgena siddhAH svlinggsiddhaaH| (yogazA. svo. kyarUpyatvAnniyataguNa-paryAyatvaM svsmyH| (paMcA. viva. 3-124) / kA. amuta. vR. 155) / pUrvabhAvaprajJApanIya kI apekSA jo rajoharaNAvi 1jIva jaba cAritra, darzana aura jJAna meM sthita dravyaliMga svarUpa svaliMga se siddha hue haiM unheM sva. hotA hai taba use svasamaya jAnanA cAhie / ligasiddha kahA jAtA hai| svasamayavaktavyatA --jamhi satthamhi sasamayo svaliGgasiddhakevalajJAna-svaliMge rajoharaNAdo / ceva vaNijadi parUvijjadi paNNAvijjadi taM satthaM siddhAnAM kevalajJAnaM svaliGgasiddha kevalajJAnam / sasamayavattavyaM, tassa bhAbo sasamayavattavvadA / (prAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 85) / (dhava. pu. 1, pR. 82) / jo jIva rajoharaNAdirUpa svaliMga meM siddha hue haiM jisa zAstra meM svasamaya kI hI prarUpaNA kI jAtI unake kevalajJAna ko svaligasiddha kevalajJAna kahA hai-usakA parijJAna karAyA jAtA hai-use svsjaataa| mayavaktavya kahA jAtA hai| isa svasamayavaktavya ke svavyavasAya-svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya svarUpa kA nAma hI svasabhayavaktavyatA hai| vyavasAya: / (parIkSA. 1-6) / svasthAna-uppaNNapadeso ghara gAmo deso vA satthApramANa meM jo apane abhimukha hokara prakAza hotA nnNxxx| (dhava. pu. 4, pR. 121) / hai, yaha usakA svavyavasAya kahalAtA hai| jisa pradeza-- ghara, grAma athavA deza meM utpanna hunnA svazarIrasaMskAra-1. svamAtmIyama tacca taccha- hai-usakA nAma svasthAna hai| rIraM ca svazarIraM nijazarIram, tasya saMskAra: danta svasthAna-svasthAna-satthANa-satthANaM NAma appa. nakha-kezAdizRMgAra: svshriirsNskaarH| (ta. vatti No upANayare raNe vA sayaNa-NisIyaNa-caMkamaNAzrata. 7-7) / 2. snehAbhya GgAdisnAnAni mAlyaM divAvArajataNacchaNaM / (dhava. pu. 4, pR. 26) / saka-candanAni ca / kuryAdatyarthamAtraM ced brahmAtIcA- jisa apane grAma, nagara athavA jaMgala meM utpanna hamA radoSakRta / / svazarIrasaMskArAkhyo doSo'yaM brahma- hai vahA~ sone, baiThane athavA gamana karane Adi ke cAriNaH / (lATIsaM. 6, 69-70) / vyApAra se yukta hokara rahanA; isakA nAma svara 1 dAMta, nAkhUna aura bAloM prAdi ke zRMgAra karane sthAna-svasthAna hai| ko svazarIrasaMskAra kahA jAtA hai| brahmacaryavrata svasthAnApramatta-1. NaTAsesapamAdo baya-guNasIkI bhAvanAoM meM isake parityAga kA citana kiyA lolimaMDiyo NANI / aNavasamagro akhavayo bhANavasa jAtA hai| 2 tela kA mardana karanA tathA mAlA va NilINo hu apamatto / / (go. jI. 46) / 2. vratacandana prAvi sugandhita dravya kA upayoga karanA, guNa-zIlAnAM paMktibhiralaMkRtaH jJAnI nirantaradehAyaha saba svazarIrasaMskAra kahalAtA hai| smabhedajJAnapariNataH, dhyAnanilInaH mokSahetudharmasvasamaya------ 1. jIvo caritta-dasaNa-NANaddi taM hi dhyAne nilInaH nimagnaH, bahirvyApAramapazyannityarthaH, sasamayaM jANa / (samayaprA. 2) / 2. xxx evaMvidhaH apramattasaMyatI yAvadanupazamaka: akSapakazcasvarUpAdapracyavanAt TotkIrNa citasvabhAvo jIvo upazamaka-kSapakazreNidvayAbhimakho na bhavati tAvatsva. nAma padArthaH sa samayaH, samayata ekatvena yugapajjA- sthAnApramattaH-niratizayApramattaH / (go. jI. ma. pra. nAti gacchati ceti nirukteH / ayaM khalu yadA sakala- 46) / 3. yo naSTAzeSapramAda: vrata-guNa-zIlAvalIsvabhAvabhAsanasamarthavidyAsamutpAdakavivekajyotirud- bhirmaNDitaH samyagjJAnopayogayuktaH dharmadhyAnanilInagamanAt samastaparadravyAt 'pracyutya dRzi-jJapti. manAH apramattasaMyato yAvadupazamazreNyabhimukhaH kSapaka
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasthitika raNa] 1206, jaina-lakSaNAvalI [svAtisaMsthAnanAma zreNya bhimukho vA cATetuM na vartate tAvat sa khalu svahastaprANAtipAtakriyA-svahastena svaprANAn svasthAnApramattaH / (go. jI. jI. pra. 46) / nirvedAdinA, para prANAna va! krodhAdinA atipAtayataH 1 samasta pramAdoM se rahita tathA vrata, gaNa evaM zIla svahastaprANAtipAtakriyA / (sthAnAM. ajaya. va. 60, se suzobhita samyagjJAnI apramattaguNasthAnavartI pR 41) / jIva jaba taka upazama athavA kSapaka zreNi para niveda Adi ke dvArA apane hAtha se apane prANoM ko pArUDha nahIM hotA taba taka dhyAna meM nimagna vaha athavA krodha prAdi ke dvArA dUsare ke prANoM ke naSTa svasthAna-apramatta kahalAtA hai| karane ko svahastaprANAtipAtakriyA kahate haiN| svasthitikaraNa - tatra mohodayodrekAccyutasyAtma- svAGgula-dekho prAtmAgula / sve sve kAle manusthite zcita: / bhUya: saMsthApanaM svasya sthitIkaraNa- vyANAmaDagulaM svAgula matam / mIyate tena mAtmani / / (lATIsaM. 4-267; paMcAdhyA. 763) / tacchatra-bhaGgAra-nagarAdikama / (ha.pra. 7-44) / moha ke tIvra udaya ke vaza prAtmasthiti se ---- ratna- apane apane samaya meM manuSya kA jo aMgula hotA hai trayasvarUpa mokSamArga se - bhraSTa jIva jo apane ko use svAGagala yA prAmmAGagala kahA jAtA hai| punaH usa prAtmasvarUpa meM pratiSThita karatA hai, ise isase chatra, jhArI va nagara prAdi kA pramANa kiyA svasthitikaraNa kahate haiM / yaha samyagdarzana ke aMgabhUta jAtA hai| sthitikaraNa ke do bhedoM meM pahalA hai| svAtisaMsthAnanAma- 1. tadviparIta (nyAmrodhaparisvahastakriyA...' . yA pareNa nivAM kriyAM svayaM maNDalasaMsthAnanAmaviparIta) sannidezakara svAtikaroti sA svhstkriyaa| (sa. si. 6-5; ta. vA. sasthAna nAma balbhIkatulyAkAram / (ta. vA 8, 11, 6, 5, 10) / 2. pareNeva tu nirvA yA svayaM ) / 2. svAtivalmIkaH zAlmalirvA, sya saMsthAkriyate kriyaa| sA svahastatriyA bodhyA pUrvoktAsrava. namiva saMsthAna yasya zarIrasya tatsvAtizarIrasaMsthAvadhinI / / (ha. pu.58-74 / 3. paranivAryakAryasya nam, aho visAlaM uri raNamidi ja uttaM hodi| svayaM karaNamatra yat / sA svahastakriyA'vadyapradhAnA (ghava. pu. 6, pR. 71); svAtilmiIkaH, svAtidhImatAM matA / / (ta. ilo 6, 5, 17) / 4. sva-riva zarIra saMsthAna svAtizarIrasaMsthAnam / etasya hastakriyA abhimAnArUSitacetasA'nyapuruSaprayatna- yata kAraNa karma tasyApyeva saMjJA, kAraNe kAryopanirvatyA yA svahastena kriyate / (ta. bhA. siddha. vR. cArAta / (dhava. pu. 13, pR. 368) / 3. svAti6-6) / 5. karmakarAdikaraNIyAyA: kriyAyAH saMsthAnaM zarIrasya nAbheradhaH kaTi jaMghA-pAdAdyavayavasvayameva karaNaM svkrnnkriyaa| (ta. vRtti zruta. paramANanAmadhikopacayaH / (malA. vR. 12-46) / 4. tasmAt (nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnAta) viparIta1 jo kriyA dUsaroM se karAne yogya hai use svayaM sasthAna vidhAyaka svAti saMsthAnaM valmIkAparanAmakaranA, ise svahastakriyA kahate haiN| 4 abhimAna yama / (ta. vatti zrata. 8-11) / athavA krodha ke vaza hokara anya puruSa ke prayatna se 1 nyAgrodhaparimaNDala saMsthAna se viparIta jo zarIra ko jAne vAlI kriyA ko jaba apane hAtha se kiyA ke avayavoM kI racanA hotI hai use svAtisaMsthAna jAtA hai taba use svahastakriyA kahA jAtA hai| kahate haiN| yaha zarIrAvayavoM kI racanA valmIka ke svahastapAritApanikI -svahastena svadehasya para- prAkAra jaisI hotI hai| isa prakAra kI zarIrAkRti dehasya vA paritApanaM kurvataH svhstpritaapnikii| jisa karma ke udaya se hotI hai use svAtisaMsthAna(sthAnAM. abhaya. 60, pR. 41) / nAmakarma kahA jAtA hai| 3 zarIra meM nAbhi ke apane hAtha se apane hI zarIra ko athavA anya ke nIce kaTi, jaMghA aura pAMva mAdi avayavoM meM jo zarIra ko santapta karanA, ise svahastaparitApaniko paramANuoM kA adhika upacaya hotA hai use svAtikriyA kahA jAtA hai| saMsthAna kahate haiN| la. 152
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhigamahetu ) [ svApa svAdhigamahetu -- svAdhigamaheturjJAnAtmakaH pramANanayavikalpaH / (ta. vA. 1, 6, 4) / sannidhau / yadvA sAmAyikI pATha: svAdhyAyaH sa smRto budhaiH // ( lATIsaM. 7-85) / 16. jJAnabhApramANa aura naya ke vikalparUpa jo jJAnasvarUpa hetu vanAyAmalasatvaparihAraH svAdhyAya ucyate / (ta. hai use svAdhigamahetu kahate haiM / vRtti zruta. 6 - 20 ) / 17 svAdhyAya: suSThu pUrvAparA'virodhena, adhyayanaM paThanaM pAThanam zrAdhyAyaH, suSThu zobhanaM prAdhyAya: svAdhyAyo vA / ( kArtike. TI. 461) / 1 jJAna kI bhAvanA meM zrAlasya na karanA, isakA nAma svAdhyAya hai / 3 dharmakathA ( dharmopadeza ) taka jo krama se vAcanA zrAdi kA zrArAdhana kiyA jAtA hai use svAdhyAya kahate haiM / 1210, jaina - lakSaNAvalI svAdhyAya - 1. jJAnabhAvanA''lasyatyAgaH svAdhyAyaH / ( sa. si. 9-20 ) / 2. prajJAtizayaprazastAdhyavasAyAdyarthaH svAdhyAyaH / prajJAtizayaH prazastAdhyavasAyaH pravacanasthitiH saMzayocchedaH paravAdizaMkAbhAvaH paramasaMvegaH tapovRddhiraticAravizuddhirityeva - mAdyarthaH svAdhyAyo'nuSTheyaH / (ta. vA 6, 20, 6) / 3. yattu khalu vAcanAderAsevanamaMtra bhavati vidhipUrvam / dharmakathAntaM kramazastatsvAdhyAyo viniddiSTaH // ( SoDazaka. 13 - 3 ) / 4. aMgaMgabAhira AgamavAyapucchaNANupe hApariyaTTaNa dhammaka hAmro sajjhAmro NAma / (ghava. pu. 13, pR. 64 ) / 5. prajJAtizaya prazastAdhyavasAyAdyarthaM svAdhyAyaH / X X X svAdhyAyaH paMcadhA prokto vAcanAdiprabhedataH / antaraGgazrutajJAnabhAvanAtmatvatastu saH // ( ta. ilo. 6, 25, 1 ) / 6. suSThu maryAdayA kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA vAssdhyAya: ( yoga. zA. ''dhyayanaM ) svAdhyAya: / (ta. bhA. siddha. vR. 6 - 20; yogazA svo viva. 4 - 60 ) / 7. paratatIrikkho duTThaviyapyANa NAsaNasamattho / tacca viNicchayahedU sajjhAyo bhANasiddhiparo // ( kArtike. 461 ) / 8. anuyoga-guNasthAna mArgaNAsthAna- karmasu / adhyAtmatattvavidyAyAH pAThaH svAdhyAya ucyate // ( upAsakA 115 ) / 6. svAdhyAyastattvajJAnasyAdhyayana madhyApanaM smaraNaM ca / (cA. sA. pR. 22) ; svasmai yo'sau hito'dhyAyaH svAdhyAyaH / (cA. sA. pU. 67 ) / 20. svasmai yo'sau hito'dhyAyaH svAdhyAyo vAcanAdikaH / ( zrAcA. sA. 6-e5) / 11. sa ( svAdhyAyaH ) hi svasmai hito'dhyAyaH samyagvAdhyayanaM zruteH // ( ana dha. 7-82) / 12. zobhano lAbha pUjA-khyAtinirapekSatayA zradhyAyaH pAThaH svAdhyAyaH / (saM. cAritrabha. TI. 5, pU. 188 ) / 13. caturNAmanuyogAnAM jinoktAnAM yathArthataH / zradhyApanamadhItirvA svAdhyAyaH kathyate hi saH // ( bhAvasaM vAma. 566 ) / 14. svAdhyAyo'dhyayanaM svasmai jainasUtrasya yuktitaH / ajJAnapratikUlatvAttapaHsveSa paraM tapaH // ( dharmasaM. zrI. 8, 212 ) / 15. nairantaryeNa yaH pAThaH kriyate sUri svAdhyAyakuzalatA - 1. svAdhyAyaM kRtvA gavyUtidvayaM gatvA gocarakSetravasatiM gatvA tiSThati, yatra viprakRSTo mArgastatra sUtrapauruSyAmartha pauruSyAM vA maMgalaM kRtvA yAti, eva svAdhyAyakuzalatA / (bha. prA. vijayo. 403 ) / 2. svAdhyAyakuzalastu yaH svAdhyAyaM kRtvA gocarakSetravasati ca gatvA tiSThati, yatra viprakRSTo mArgastatra sUtrapauruSyAmartha pauruSyAM [vA ] maMgalaM kRtvA yayati / (bha. zrI. mUlA. 403) / 1 samAdhimaraNa kA icchuka niryApaka ke pranveSaNa meM udyukta hotA huA do kosa jAkara gocarakSetravasati zrAhAra kI suvidhAjanaka sthAna meM Thahara jAtA hai / jahA~ mArga laMbA hotA hai vahAM sUtrapauruSI athavA prarthapauruSI meM maMgala karake jAtA / isa prakAra se svAdhyAyakuzalatA hotI hai / svAnavakAGkSA svAnavakAGkSA jinokteSu kartavyavidhiSu pramAdavazavartitAnAdaraH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / jinaprarUpita kartavya anuSThAnoM ke viSaya meM pramAda ke vaza hokara zranAdara karanA, ise sva- zranavakAMkSAkriyA kahate haiM / svApa - 1. indriyAtmamanomarutAM sUkSmAvasthA svApaH / (nItivA. 25-20, pR. 252 ) / 2. svApa: susvapnadarzivyavasthA / (siddhivi. TI. 1-23, pR. 100 ) ; ko'yaM svApo nAma ? caitanyarahitA middhadazA / ( siddhivi. TI. 6-11, pR. 616 ) / 1 indriya, AtmA, mana aura marut inakI sUkSma zravasthA kA nAma svApa / 2 sundara svapna ko dikhalAne vAlI avasthA ko svApa kahA jAtA hai /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmitva] 1211, jaina-lakSaNAvalI [hatasamutpattika karma svAmitva-1. svAmitvamAdhipatyam / (sa. si. nizcitAtprAktAnubhUtavyAptismaraNasahakRtAddhamAdeH 1-7; ta. vA. 1-7; ta. vRtti zruta. 1-7) / sAdhanAdutpannaM parvatAdI dharmiNyagnyAdeH sAdhyasya jJAnaM 2 ukkassAdicaduNNaM padANaM pApoggajIvaparUvaNaM svArthAnumAnamityarthaH / (nyAyadI. 5.71-72) / jattha kIradi tamaNiyogahAraM sAmittaM NAma / (ghava. svayaM hI nizcita sAdhana se jo sAdhya kA jJAna pu. 10, pR. 16) / 3. kasya ityAdhipatitvakhyApanaM hotA hai use svArthAnamAna kahate haiN| jaise-kisI svAmitvam / (nyAyaku. 76, pa.802) / dUsare ke upadeza ke vinA svayaM nizcita ma hetu se vivakSita vasta ke prAdhipatya kA nAma svAmitva jo parvatAdimeM agni prAdi sAdhya kA jJAna hotA hai| 2 jisa anuyogadvAra meM utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya hai use svArthAnumAna samajhanA caahie| aura prajaghanya ina cAra patroM ke yogya jIvoM kI svAsthya-1. duHkhahetukarmaNAM vinaSTatvAt svAsthyaprarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma svAmitva anu- lakSaNasya sukhasya jIvasya svAbhAvikatvAt / (dhava. pogadvAra hai| pu. 6, pR. 461) / 2. aAtmA jJAtRtayA jJAnaM samyasvAmI-dhArmika: kulAcArAbhijanavizuddhaH pratApa- ktvaM caritaM hi saH / svastho darzana-cAritramohAbhyAvAn nayAnugatavattizca svaamii| (nItivA. 17-1, manapAlataH / / (ta. sA. upasaM. 7) / 3. AtmotthapR. 180) / mAtmanA sAdhyamavyAbAdhamanuttaram / anantaM svAsthyajo dharmAtmA, kulAcAra va abhijana se vizuddha; mAnandamatRSNamapavargajam / / (kSatracU. 7-13) / pratApazAlI aura nIti ke anusAra pravRtti karane 1 duHkha ke kAraNabhUta karmoM ke vinaSTa ho jAne para vAlA hotA hai use svAmI kahA jAtA hai| jo nirbAdha svAbhAvika sukha utpanna hotA hai vahI svAmyadatta-tatra svAmyadattaM tRNopala-kASThAdikaM svAsthya kA lakSaNa hai| tatsvAminA yadadattam / (yogazA. svo. viva. sveda-1. aMgaikadezapracchAdakaM svedaH / (mUlA. va. 1-22) / jo tRNa, pASANa aura lakar3I prAdi usake adhikArI 1-31) / 2. azubhakarmavipAkajanitazarIrAyAsake dvArA nahIM dI gaI hai use svAmyadatta kahA smupjaatpuutigndhsmbndhvaasnaav| sitavAbindusandojAtA hai| haH svedaH / (ni. sA. vR. 6) / svArtha-dekhoM svAsthya / svAsthyaM yadAtyantikameSa 1 zarIra ke eka deza ko AcchAdita karane vAle paMsA svArthaH Xxx / (svayambha. 31) / mala ko (sveda-pasInA) kahate haiM / 2 azubha karma ke udaya se jo zarIra ke dvArA parizrama kiyA puruSoM (jIvoM) kI jo prAtyantika svasthiti haianantacatuSTayasvarUpa prAtmA meM pravasthAna hai jAtA hai usase jo durgandhita jalabinduoM kA prAduvahI unakA svArtha hai| rbhAva hotA hai vaha sveda kahalAtA hai| svArthazrata-AdyaM (bhAvazrataM) vikalpanirUpaNa- svopakAra-1. svopakAraH punnysNcyH| (sa. si. rUpaM svavipratipattinirAkaraNaphalatvAtsvArthama / 7-38; ta. vA. 7, 38, 1) / 2. viziSTaguNa(ana. dha svo. TI. 3-5) / saMcayalakSaNaM svopkaarH| (ta. vatti zruta. 7-38) / apanI vipratipatti (prajJAnatA) kA nirAkaraNa 1dAna ke prAzraya se jo dAtA ke puNya kA saMcaya karane vAlA jo vikalpa nirUpaNa svarUpa jJAna hai hotA hai vaha dAnajanita usakA svopakAra hai / use svArthazruta kahA jAtA hai / hatasamutpattika karma-1. hate samutpattiryeSAM tAni svArthAdhigama-svArthAdhigamo jJAnAtmako mati- hatasamutpattikAni / (jayagha.-kasAyapA. pR. 175 zrutAdirUpaH / (saptabhaM. pR. 1) / tti.)| 2. hate ghAtite samutpattiryasya taduttarasamu. mati-zrutAdirUpa jJAna ko svArthAdhigama kahA jAtA tpattikaM karma aNubhAgasaMtakamme vA jamuvaridaM jaha NNANubhAgasaMtakammaM tassa hadasamuppattiyakammamidi svArthAnumAna-svayameva nizcitAt sAdhanAtsAdhya- saNNA // (jayadha. pra. pR. 322) / 3. hadasamuppattiyajJAnaM svArthAnumAnam / paropadezamanapekSya svayameva kammetti vutte puvillamaNubhAgasaMtakammaM savvaM
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamutpatti satkarmasthAna ] ghAtiguNahINaM kADhUNa dvideNetti vRttaM hodi / ( dhava. pu. 12, pR. 26 ) / 1 zranubhAgasatkarma kA ghAta kara dene para jinako utpatti hotI hai unheM hatasamutpattikakarma kahate haiM / hatasamutpattika satkarmasthAna dekho hatotpattikasthAna / jANi aNubhAgaTTANANi ghAdAdo cetra upajjati, Na baMdhAdo, lANi aNubhAgasaMtakammaTTANANi bhaNNati / tesi cetra hRdasamuttiNANi vidiyA saNNA / ( dhava. pu 12, pR. 216 ) / jo anubhAgasthAna ghAta se hI utpanna hote haiM, bandha se utpanna nahIM hote, unheM anubhAgasatkarmasthAna kahA jAtA hai unakA dUsarA nAma hatasamutpattikasthAna bhI hai| hata hatisamutpatti satkarmasthAna - dekho hatahatotpattikasthAna / hatasya vRtiH hatatiH, tataH samutpattiryeSAM tAni itattisamutpattikAni ! jayadha. - kasAyapA. pR. 175 Ti. ) : ghAtita anubhAga ke ghAta se jina anubhAga satkarmasthAnoM kI utpatti hotI hai unheM hatahatisamutpattikasthAna kahate haiM / hata hatotpattikasthAna - dekho hatahatisamutpattikasthAna / yAni puna sthitighAtena rasaghAtena cAnyathA'nyathAbhavanAdanubhAgasthAnAni jAyante tAni ca hatahatotpattikAnyucyate / hate udvartanApavartanAbhyAM ghAte sati, bhUyo'pi tAt sthitighAtena rasaghAtena ghAtAdutpattiryeSAM tAni hata hatotpattikAni / ( karmapra. malaya. vR. sattA 24) / jo anubhAgasthAna sthiti ke ghAta se aura rasa ( anubhAga ) ke ghAta se anya anya prakAra se pariNata hote haiM unheM hatahatotpattika kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki udvartanA aura apavartanA ke dvArA ghAta ke hone para punarapi sthiti ke ghAta aura rasa ke ghAta se ve utpanna hote haiN| isase unakI yaha hatahatotpattika saMjJA sArthaka hai - hatotpattikasthAna - dekho hatasamutpattikasatkarma - sthAna / tathA udvartanApavartanAkaraNavazato vRddhi hAnibhyAmanyathA'nyathA yAnyanubhAgasthAnAni vaicitryabhAJji bhavanti tAni hatotpattikAnyucyante / hatAt ghAtAt pUrvAvasthAvinAzarUpAdutpattiryeSAM tAni hatotpattikAni / ( karmapra. malaya. vR. sattA. 24) / 1212, jaina-lakSaNAvalI [ hasta udvartanA aura apavartanA karaNoM ke vaza hone vAlI vRddhi aura hAni se anya anya prakAra se pariNata vicitra anubhAgasthAnoM ko hatotpattika kahA jAtA hai| / kAraNa yaha ki ve pUrva avasthA ke vinAzarUpa hata (dhAta) se utpanna hote haiN| isase unakI yaha hatotpattika saMjJA sArthaka hai / hatthisuMDI 1. hatthisuMDI hastihastaprasAraNamiva ekaM pAdaM prasAryAsanam / (bha. zrI. vijayo. 224 ) / 2. harithasuMDi hastihastaprasAraNamiva eka pAda saMkocya tadupari dvitIyaM pAdaM prasAryAsanam / (bha. prA. mUlA. 224) / 2 hAthI kI sUMDa ke samAna eka pAMva ko saMkucita karake va usake Upara dUsare pAMva ko phailAkara sthita honA, ise hatthisuMDI kahA jAtA / yaha kAyakleza tapa ke antargata zrAsana kA eka prakAra 1 hantA - hantA zastrAdinA prANinAM prANApahArakaH / (yogazA. svo viva. 3 -20 ) / jo zastra zrAdi ke dvArA prANiyoM ke prANoM kA apa haraNa kiyA karatA hai use hantA kahA jAtA hai / hari - X Xx hariH duHkhApanodanAt / (lATIsaM. 4- 132 ) / prANiyoM ke duHkhoM kA apaharaNa karane ke kAraNa arahanta ko hari kahA jAtA hai / harSa - nirnimittamanyasya duHkhotpAdanena svasyArthasaMcayeta vA manaHpratiraJjano harSaH / ( nItivA. 4-7 ); tathA ca bhAradvAjaH -- prayojanaM vinA duHkhaM yo dattvAnyasya hRSyati | Atmano'narthasaMde [ do ] haH sa harSaH procyate budhaiH // ( nItivA. TI. 4-7 ) / jo prakAraNa hI dUsare ko duHkha utpanna karake athavA apane artha saMcaya ke dvArA mana ko anuraMjAyamAna kiyA jAtA hai, ise harSa kahate haiM / yaha rAjAnoM ke kAma krodhAdirUpa antaraMga ariSaDvarga meM antima hai / hasta-1- doNi vihRtthI hattho X X X // ( ti pa 1 - 114 ) / 2. dvivitastiH hastaH / (ta. vA. 3, 38, 6) / 3. XX X tadddvayaM ( vitastidvayaM) hastaH XXX // ( ha. pu. 7-45) / 4. hi vitthIhi tahA hatyo puNa hoi NAyabvo // ( jaM. dI. pa. 13 - 32 ) / 5. caturviMzatyaMgulo hasta: / (ta. vRtti zruta. 3- 38 ) /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastagrahaNAntarAya] 1213, jana-lakSaNAvalo [hiraNya 1 do vitastiyoM---caubIsa aMguloM-kA eka hasta cit parajanavikArarUpamavalokya tvAkarNya ca hAsyAhotA hai| bhidhAnanokaSAyasamupajanitamISacchubhamizritamapyazubhahastagrahaNAntarAya--1. xxx kareNa vA karmakAraNaM puruSamakhavikArajanitaM haasykrm| (ni. (kiMci gahaNaM) jaM ca bhUmIe // (malA. 6-80) / sA.va. 62) / 6. hAsyAvirbhAvaphalaM hAsyam / 2. Xxx pANinA punaH / hastagrahaNamAdAne (bha. prA. mUlA. 2065) / 7. hAsyaM varkarAdisvamuktivighno'ntimo muneH // (ana. pa. 5-58) / rUpaM yadudayAdAvirbhavati taddhAsyam / (ta. vRtti zruta. 1 yadi muni AhAra ke samaya pRthivI para se hAtha 8-6) / ke dvArA kucha grahaNa karate haiM to yaha unake lie 1 jisa karma ke udaya se hAsya kA prAvirbhAva hotA karagrahaNa yA hastagrahaNa nAmaka bhojana kA antarAya hai use hAsya nokaSAya kahate haiM / 2 jisake udaya se hotA hai| yaha battIsa bhojanAntarAyoM meM antima hai| jIva ke hAsya kA kAraNabhUta rAga utpanna hotA hai hastapAdAdisaMskAra-1 zobhArtha hasta-pAdAdi- usakA nAma hAsya haiN| 3 jisake udaya se sakAraNa prakSAlanam auSadhavilepanAdirvA saMskAra Adi- yA akAraNa bhI prANI raMgabhUmi meM pAe hue naTa ke zabdena gRhItaH / (bha. prA. vijayo. 63) / 2. zo- samAna ha~satA hai use hAsya nokaSAya kahA jAtA hai / bhArtha prakSAlanamoSavalepanAdikaM ca hasta-pAdAdi- hAsyamohanIya-yadayAta sanimittamanimittaM vA sNskaarH| (bha. prA. malA. 63) / hasati sma hAsayate vA tat hAsyamohanIyam / (prajJApa. 1 sundaratA ke lie hAtha-pAMvoM Adi ko dhonA malaya. va. 263, pa. 466) / athavA auSadha kA lepana prAdi karanA, yaha saba hasta- jisake udaya se sanimitta yA nimitta ha~sA jAtA pAdAdisaMskAra kahalAtA hai| hai vaha hAsya mohanIya karma hai| haMsasamAnaziSya -yathA hasaH kSIramudakamizritamapi hitanogrAgamadravyapejja - vyAdhyupazamanaheturdravyaM udakamapahAya kSIramApibati tathA ziSyo'pi yo hitam / (jayadha. 1, pR. 271) / guroranupayogAdisambhavAn doSAnavadhUya guNAneva vyAdhi kI upazAnti ke kAraNabhUta dravya kA nAma kevalAnAdate sa haMsasamAnaH / (prAva. ni. malaya. va. hitanoprAgamadravyapejja hai| 136, pR. 143) / jisa prajAra haMsa pAnI se mizrita dUdha ko usa pAnI hitapradAnavinaya-pariNAmakAdInAM yat yat yasya se pRthak karake pItA hai usI prakAra jo ziSya guru ke bhavati yogyaM tattu tasya hitaM sUtrato'rthatazca dadAti / anupayoga prAdi se sambhava doSoM ko dUra karake kevala eSa hitapradAnavinayaH / (vyava. bhA. malaya. vR. gaNoM ko hI grahaNa kiyA karatA hai vaha haMsa samAna 10-313) / pariNAmaka prAdikoM meM jo jo jisake yogya hai ziSya kahalAtA hai| usake lie sUtra se va artha se use denA, ise hitahAsya--1. yasyodayAddhAsyAvirbhAvastaddhAsyam |(s. si. 8-6; ta. vA. 8, 9, 4) / 2. hasanaM hAsaH, pradAnavinaya kahA jAtA hai| jassa kammakkhaMdhassa udaeNa hassaNimitto jIvassa hitabhASaNa - mokSapadaprApaNapradhAnaphalaM hitam / rAgo uppajjai tassa kammakkhaMghassa hassotti snnnnaa| (ta. vA. 6, 6, 5) / (dhava. pu. 6, pR. 47); jassa kammassa udaeNa jisa bhASaNa kA pramukha phala mokSa pada kI prApti praNayaviho hAso samuppajjaditaM kammaM hassaM nnaam| rahatA hai use hitabhASaNa kahA jAtA hai / (dhava. pu. 13, pR. 361) / 3. hAsyanokaSAyamo- hiraNya--1. hiraNyaM rUpyAdivyavahAratantram / (sa. hodayAt sanimittamanimittaM vA hasati smayate raGgA- si. 7-26; ta. vA. 7-29) / 2. hiraNyaM rUpyavatIrNanaTavat / (ta. bhA. siddha. va. 8-10) / tAmrAdighaTitadravyavyavahArapravartanam / (kArtike. TI. 4. hasanaM hAso yasya karmaskandhasyodayena hAsyani- 340) / mitto jIvasya rAga utpadyate tasya hAsa iti sNjnyaa| jisake prAdhIna rupayA prAdi kA vyavahAra calatA (mUlA. vR. 12-192) / 5. kvacitkadAcitki- hai use hiraNya kahA jAtA hai| 2 jo cAMdI athavA
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiraNyagarbha] 1214, jana-lakSaNAvalI [hiMsA tAMbe Adi se nimita dravya-sikkoM Adi ke dvArA 6. indriyAdyA daza prANA: prANibhyo'tra pramAdinA / vyavahAra kA pravartaka hotA hai-vaha hiraNya kaha- yathAsambhavameSAM hi hiMsA tu vyaparopaNam // (ha. lAtA hai| pu. 58-127) / 7. prANAnAM parasya ca dravya-bhAvahiraNyagarbha - hiraNyavRSTiriSTAbhUd garbhasthe'pi prANAnAM viyojakA iti hiMsetyucyate / (bha. prA. yatastvayi / hiraNyagarbha ityuccIrvANargIyase tataH // vijayo. 801) / 8. yatkhalu kaSAyayogAtprANAnAM (ha. pu. 8-206) / dravya-bhAvarUpANAm / vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA jaba bhagavAna RSabhadeva garbha meM sthita hue tabhI se bhavati sA hisA / / (pu. si. 43) / 6. dravyaabhISTa suvarNa ratnAdi kI varSA huI, isIlie indroM bhAvasvabhAvAnAM prANAnAM vyaparopaNam / pramattayone unakI stuti karate hue unheM 'hiraNyagarbha' isa gato yatsyAt sA hiMsA samprakIrtitA // (ta. sA. sArthaka nAma se sambodhita kiyaa| 4-74) / 10. ataH zramaNasyAzuddhopayogAvinAhiMsaka-dekho hiMsA / 1. ratto vA duTTo vA mUDho bhAvinI zayanAsana-sthAna-cakramaNAdiSvaprayatA yA vA jaM payuMjadi pogaM / hiMsA vi tattha jAyadi tamA caryA sA khalu tasya sarvakAlameva saMtAnavAhinI so hiMsago hoi // xxx hiMsago idaro chaidAnAntarabhUtA hiMsava / (prava. sA. amRta. vR. (pamatto) // (bha. prA. vijayo. 801) / 2. jo 3--16) / 11. Xxx api tvindriyAdivyAya pamatto puriso tassa ya jogaM paDucca je sttaa| pattyA (hiNsocyte)| tathA coktam -paJcendriyANi vAvajjate niyamA tesi so hiMsapo hoi / je vi na trividhaM balaM ca ucchavAsa-nizvAsamathAnyadAyuH / vAvajjatI niyamA tesi pi hiMsamo so u / sAva- prANA dazaite bhagavadviruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu jjo u pAgeNa savvabhAvo so jamhA / / (mogha. hiMsA // (sUtrakR. sU. zI. va. 2, 5, 7, pR. 122) / ni. 752-53) / 3. pamatto hiMsaka: Xxx / 12. ekendriyAdayaH prANinaH. pramattapariNAmayogAt (sA. dha. 4.-22) / 4. syAttadavyaparope'pi hiMsro prANiprANavyaparopaNaM hiNsaa| (cA. sA.pa. 38) / raagaadisNshritH| (ana. gha. 4-23) / 13. yatsyAtpramAdayogena prANiSu prANahApanam / sA 1 rAga se yukta, dveSa se yukta athavA moha se yakta hiNsaaxxx||(upaaskaa. 318) / 14. tatparyAprANI jo prayoga karatA hai usameM hiMsA hotI hai, yavinAze duHkhotpattiH parazca saMklezaH / yaH sA hiMsA isIlie rakta (rAgI), dviSTa (dveSI) aura maDha sadbhirvarjayitavyA prayatnena // prANI pramAdakalitaH (mohI) jIva hiMsaka hotA hai / 2 pramAda yukta prANabyaparopaNaM yadAdhatte / sA hisA'kathi dakSarbhavapuruSa ke kAyAdi yoga ke prAzraya se cUMki jIva vRkSaniSekajaladhArA // (amita. zrA. 6, 23, niyama se maraNa ko prApta hote haiM, isIlie vaha 24) / 15. pramAdavatA yogena kAya-vAGmanovyApAunakA hiMsaka hotA hai / yadi jIva nahIM bhI marate haiM rAtmanA yatprANibhyaH prANAnAmindriyAdInAM pracyAvanaM to bhI vaha pApayukta upayoga ke rahane se unakA sA hiNsaa| (nyAyavi. viva. 3-4, pR. 256) / niyama se hiMsaka hotA hai| 16. pramattayogAtprANavyaparopaNalakSaNA hiMsA / hiMsA-1.apayattA yA cariyA sayaNAsaNa-ThANa- (praznavyA. abhaya. vR. pR. 342) / 17. du:khamutpadyate caMkamAdIsu / samaNassa savvakAle hiMsA sA saMtatatti jantormanaH saMklizyate'syate / tatparyAyazca yasyAM sA madA / / maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa hiMsA heyA prytntH|| (sA.dha. 4-13) / 18. NicchidA hiNsaa| (prava. sA. 3, 16-17) / sA hiMsA vyaparopyante yata trasa-sthAvarAti 2. hiMsA pUNa jIvavaho xxx / (paumaca. 26-35) / 3. hiMsAdo aviramaNaM vahapariNAmo ya rAgAdyubhUtiH Xxx // (ana. dha. 4-22 va hoi hisA hu| tamhA pamattajoge pANavvavarovo 26) / 16. yataH prANamayo jIvaH pramAdAtprANaNiccaM / (bha. prA. 801) / 4. pramattayogAtprANa- nAzanam / hiMsA tasyAM mahadduHkhaM tasya tadvarjanaM vyaparopaNaM hiNsaa| (ta. sU. 7-13) / 5. hiMsA ttH|| (dharmasaM. zrA. 6-6) / 20. hiMsanaM hiMsA NAma paann-paanniviyogo| (ghava. pu. 14, pR. 86) / pramattayogAtprANavyaparopaNam / (ta. vRtti zruta.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiMsA 1215, jana-lakSaNAvalo [hiMsAnandaraudradhyAna 7-1); ye prANinAM daza prANAsteSAM yathAsaMbhavaM khalAdigahaNaM praNatthadaMDo have turiyo|| (kAtike. vyaparopaNaM viyogakara gaM cintanaM vyaparopaNAbhimakhyaM 347) / 8. himopakAriNAM zastrAdInAM dAnamiti vA hiMsetyucyate / (ta. vRtti zruta. 7-13) / tRtIyaH (anarthadaNDaH) / (yogazA. svo. viva. 21. hiMsA pramattayogaddhi yat prANavyaparopaNam / 3-73) / 6. hiMsAdAnaM viSAstrAdihiMsAGgalakSaNAllakSitA sUtre lakSazaH pUrvasUribhiH / / (lATI- sparzanaM tyajet / pAkAdyarthaM ca nAnyAdi dAkSiNyAsaM. 5-60) / 22. prANacchedo hi sAvadhaM saiva viSaye'payet / / (sA. dha. 5-8) / 10. zastra-pAzahiMsA prakIrtitA // (paMcAdhyA. 2-746); hiMsA vizAlAkSInIlIlohamanaHzilA / carmAdyaM nakhipasyAt saMvidAdInAM gharmANAM hiMsanAccitaH // arthAd kSyAdyA dAnaM hiMsApradAnakam / (dharmasaM. zrA. 7-11) / rAgAdayo hiMsA Xxx I (paMcAdhyA. 2, 753, 11. paraprANidhAtahetUnAM shunk-maarjaar-srp-shyenaa754)| 23. paJcasthAvarajIvAnAM SaSThasyApi dInAM viSa-kuNThAra khaDga-khanitra-jvalana-rajjvAdi sasya c| prANAparopaNaM hiMsA SoDhA sA ceti bandhana-zRkhalAdInAM hiMsopakaraNAnAM yo vikrayaH saMmatA // (jambU. ca. 13-116) / kriyate vyavahArazca kriyate svayaM vA saMgraho vidhIyate 1 sone, baiThane, khar3e hone aura gamana karane Adi tat hiMsApradAnamucyate / (ta. vRtti zruta. 21) / meM jo sAghu kI prayatna se rahita-prasAvadhAnI- 1 pharasA, talavAra, getI-kudAlI prAdi khodane ke pUrvaka-sadA pravRtti hotI hai use hiMsA mAnA gayA upakaraNa, prAga, astra-zastrAdi, rassI, cAbaka aura hai / kAraNa yaha ki cAhe jIva mare athavA jIvita daNDa (lAThI) ityAdi jIvahiMsA ke kAraNabhUta uparahe, kintu prayatnapUrvaka prAcaraNa karane vAle ke karaNoM ko dUsaroM ke lie denA, ise hisAdAna kahA hiMsA nizcita humA karatI hai| 2 jIvavadha kA jAtA hai| nAma hiMsA hai / 3 hiMsA se virata na honA tathA hisAnandaraudradhyAna- dekho hiMsAnubandhI / 1. vadha kA abhiprAya rakhanA, ise hisA kahA jAtA hiMsAyAM raMjanaM tIvra hiMsAnandaM tu nanditam / / (ha. hai| 6, 11 pramAda ke vaza prANI ke indriya pu. 56-22) / 2. vadha-bandhAbhisandhAnamaGgacchedopaAdi dasa prANoM ke viyoga karane ko hiMsA kahate tApane / daNDapAruSyamityAdi hisAnandaH smRto haiN| 8 kaSAya ke yoga se jo dravyarUpa va bhAvarUpa budhaiH / / (ma. pu. 21-45) / 3. hate niSpIDite prANoM kA vinAza hotA hai, ise nizcita hiMsA dhvaste jantujAte kathite / svena cAnyena yo harSastasamajhanA caahie| ddhisAraudramucyate // (jJAnA. 26-4, pR. 262) / hiMsAdAna-dekho hisrapradAna / 1. parazu-kRpANa- 4. SaDvighe jIvamAraNArambhe kRtAbhiprAyazcaturtha khanitra-jvalanAyudha-zRMgizRMkhalAdInAm / vadha- raudram / (mUlA. vR. 5-166) / 5. hiMsAnandamahetUnAM dAnaM hiMsAdAnaM bruvanti budhAH // (ratnaka. sAtakAraNagaNahisArucirdehinAm / bhedaccheda-bidA. 3-31) / . viSa-kaNTaka-zastrAgni-rajju-kazA. raNAsuharaNairanyazca tairdAruNaH / (prAcA. sA. 10, daNDAdihiMsopakaraNapradAnaM hiMsApradAnam / (sa. si. 20) / 6. hiMsAyAM jIvavadhAdo jIvAnAM vandhana7-21; ta. vA. 7, 21, 21) / 3. viSa kaNTaka- tarjana-tADana-pIDana - paradArAtikramaNAdilakSaNAyAma, zastrAgni-rajju-daNDa-kaSAdinaH / dAnaM hiMsApradAnaM parapIDAyAM saMrambha-samArambhArambhalakSaNAyAma, pAnahi hisopakaraNasya vai / (ha. pu. 58-151) / ndaH harSaH, tena yuktaH sahita: parapIDAyAm atyarthaM 4. viSa-zastrAdipradAnalakSaNaM hiMsApradAnam / (ta. saMkalpAdhyavasAnaM tIvakaSAyAnuraMjanama, idaM hiNsaashlo.7-21)| 5. asi-dhanu-viSa-huta zana-lAGgala- nandAkhyaM raudrdhyaanm| jantupIDane dRSTe zrute smRte karavAla-kArmukAdInAm / vitaraNamapakaraNAnAM hiMsA- yo harSaH hisAnandaH pareSAM dhAdicitane hiMsAnandaH / yAH pariharedyatnAt // (pu. si. 144) / 6. viSa- (kAtike. TI. 475) / zastrAgni-rajju - kazA - daNDAdihiMsopakaraNapradAna 1 hiMsA meM atizaya anurAga rakhanA, ise hiMsAhiMsApradAnam / (cA. sA. 5.10) / 7. majjAra- nandaraudradhyAna kahA jAtA hai| 2 vadha-bandhana kA pahadidharaNaM pAuhalohAdivikkaNaM jaM ca / lakkhA. abhiprAya rakhanA, prANI ke aMgoM kA chedana karanA,
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ hisAnubandhI] 1216 jaina-lakSaNAvalI hIyamAna avadhi unheM santApa denA aura kaThora daNDa denA, ityAdi nyUnAbhyAM dadAti adhikAbhyAM gRhNAti hInAdhika. hisAnandaraudradhyAna ke lakSaNa haiN| mAnonmAnamucyate / ta. vRtti zruta. 7-27) / 6. ketuM hisAnubandhI-dekho hiMsAnandaraudradhyAna / hiMsA mAnAdhikaM mAnaM vikretuM nyUnamAtrakam / honAdhika mA. sattvAnAM bagha-bandhanAdibhiHprakAraiH pIDAma anubadhnAti nonmAnanAmAtIcArasaMjJakaH / / (laattiisN.6-54)| satatapravRttaM karotItyevazIlaM yatpraNidhAnaM hiMsAnu- prastha (eka dhAnya kA mApavizeSa) Adi mAna aura bandho vA yatrAsti taddhisAnubandhi raudradhyAnamiti / tarAja prAdi unmAna kahalAte haiN| hIna mAna-unmAna (sthAnA. abhaya. va. 247) / ke prASaya se dUsare ko denA tathA adhika mAna badha-bandhana prAdi vividha upAyoM se prANiyoM ko unmAna ke prAzraya se dUsare se lenA, isa prakAra kI pIDA pahuMcAne rUpa hiMsA meM svabhAvataH nirantara ghokhAdehI kA nAma honAdhika mAnonmAna hai| yaha pravRtta rahanA, ise hiMsAnubandhI raudradhyAna kahate haiN| pracauryANavata kA eka pratIcAra hai| athavA jahAM bhI hiMsA kA sambandha rahatA hai use hIyamAna avadhi---- 1. aparo'vadhiH paricchannohiMsAnabandhI raudradhyAna kahA jAtA hai| pAdAnasantatya gnizikhAvatsamyagdarzanAdiguNahAnisaMklehiMsApradAna-dekho hiMsAdAna / zapariNAma ddhiyogAdyaparimANa utpannastato hIyate hiMsopakAridAna --dekho hiMsAdAna / zrA aGa gulasyAsaMkhyeyabhAgAt / (sa. si. 1-22; hinapradAna-hisrasya khaDgAdeH pradAnam anyasyArpaNa ta. vA. 1, 22, 4) / 2. kiNhapakkhacaMdamaMDalaM niSprayojanameveti hiMsrapradAnam / (propapA. abhaya. va jamohiNANamuppaNNaM saMta vADDha avaTThANehi vR. 40, pR. 101) / viNA hAyamANaM ceva hodUNa gacchadi jAva dUsare ke lie niSprayojana hiMsAjanaka khar3A Adi NissesaM viNaTaTha ti taM hAyamANaM nnaam| (dhava. pu. kA denA, ise hisrapradAna anarthadaNDa kahA jAtA hai| 13, pR. 263) / 3. hIyamAno'vadhi: zuddhe hIyahInadoSa-.--1. granthArtha-kAla-pramANa rahitAM vandanAM mAnatvato mataH / saddezAvadhirevAtra hAne saddhAvayaH karoti tasya hInadoSaH / (mUlA. vasu. va. siddhitaH // (ta. zlo. 1, 22, 14) / 4. tatra 7-106) / 2. hInaM nyUnAdhika Xxx // tathAvidhasAmagrayabhAvata: pUrvAvasthAto hAnimapagacchana (ana. dha. 8-106) / hiiymaank:| uktaM ca hIyamANayaM puvAvatthAto 1 grantha, artha aura kAla pramANa se rahita vandanA ke ahoho hassamANati / hoyamAnaka: pUrvAvasthAtokarane para hIna doSa hotA hai| yaha vandanA ke 32 'dhodho hAnimupagacchannabhidhIyate / (prajJApa. malaya, doSoM ke antargata hai| vR. 317, pR 538-39) / 5. yatkRSNapakSacandrahInAdhikamAnonmAna-1. prasthAdi mAnam, tulA- maNDalamiva svakSayaparyantaM hIyate tat hIyamAnam / dyunmAnam, etena nyUnenAnyasmai deyamadhikenAtmano (go. jI ma. pra. va jI. pra. 372) / 6. kazcidagrAhyamityevamAdikUTaprayogo hInAdhikamAnonmAnam / vadhiH samyagdarzanAdiguNahAnyA''rta-raudrapariNAma(sa. si. 7-27; ta. vA. 7, 27, 4; cA. sA. vRddhisaMyogAt yAvatparimANa utpannastasmAd hIyate pR. 6) / 2. kUTaprastha-tulAdibhiH kraya-vikrayaprayogo agulasyAsaMkhyeyabhAgo yAvat niytendhnsnttishonaadhikmaanonmaanH| (ta. vA. 7, 27, 4) / lagna vahnijvAlAvata / (ta. vatti zrata.1-22) 3. nyUnena mAnAdinA'nyasmai dadAti, adhikenAtmano 1 uttarottara hAni ko prApta hone vAlI upAdAnagRhNAtItyevamAdikUTaprayogo hInAdhikamAnonmAna- santati - indhana ko paramparA se.- jisa prakAra agni mityarthaH / (sA. dha. svo. TI. 4-50) / 4. mAnaM uttarottara hAni ko prApta hotI hai usI prakAra hi prasthAdi, unmAnaM tulAdi, tacca hInAdhikaM hIne- samyagdarzanAdi guNoM kI hAni aura sakleza pariNAma nAnyasmai dadAti adhikena svayaM gRhNAtIti / (ratna- kI vRddhi ke yoga se jo avadhijJAna jisa pramANa ka. TI. 3-12) / 5. prastha: catuseramAnam, tat meM utpanna huA thA usase uttarottara hAni ko kASThAdinA ghaTita mAnamucyate, unmAnaM tu tulA- hI prApta hotA jAtA hai vaha hoyamAna avadhijJAna mAnam, mAnaM conmAnaM ca mAnonmAnam etAbhyAM kahalAtA hai|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ hIlitadoSa] 1217, jaina-lakSaNAvalI [hetuvicaya holitadoSa-1. vacanenAcAryAdInAM paribhavaM duravaboSa bhI artha kA dUsare ke hRdaya meM praveza karA kRtvA yaH karoti vandanAM tasya hiilitdossH| denA, isakA nAma hRdayanAhitva hai| yaha 35 vaca(mUlA. vR. 7-108) / 2. hIlitaM he gaNin nAtizayoM meM 13vAM hai / vAcaka kiM bhavatA banditenetyAdinA avajAnato -1. sAdhyArthAsambhavAbhAvaniyamanizcayaMkavandanam / (yogazA. svo. viva. 3-130) / 3.X lakSaNo hetuH|(prmaannsN. svo. viva. 21) / 2. anyaxx anyeSAmupahAsAdi helitam / (ana. pa. thAnupapannatvaM hetorekalakSaNam / (siddhivi. 5-23, 8-106) / pR. 361) / 3. hetuH sAdhyAvinAbhAvi liGgam, 1 jo vacana dvArA prAcArya prAdi kA tiraskAra anythaanupptyeklkssnnoplkssitH| (ghava. pu. 13, karake vandanA karatA hai usake holita nAma kA pR. 287) / 4. sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito vandanAdoSa hotA hai| ise helita doSa bhI kahA hetuH / (parIkSA. 3-10) / 5. anyathAnupapattijAtA hai| 2 he gaNin vAcaka, prApako vandanA se nirNIto hetuH / (siddhivi. vR. 6-32, pR. 430) / kyA lAbha hai ? isa prakAra se apamAna karate hue 6. sAdhye satyeva bhavati sAdhyAbhAve ca na bhavatyevaM vandanA karanA, yaha eka holita nAma kA vandanA, sAdhyadharmAnvaya-vyatirekalakSaNo hetuH| (prAva. ni. doSa hai| - malaya. 7.86, pR. 101) / 7. sAdhyAvinAbhAvihaNDakasaMsthAna-1. sarvAGgopAGgAnAM huNDasaMsthita- sAdhanavacanaM hetuH / yathA-dhUmavattvAnyathAnupapatte tvAt huNDasaMsthAnanAma / (ta. vA. 8, 11, 8) / iti, tathaiva dhUmavattvopapattaH iti vaa| (nyAyado. 2. visamapAsANabhariyadaigro vva vissado visamaM p.76)| huMDaM, huMDassa sarIraM huMDasarIraM, tassa saMThANamiva 1 sAdhya artha kI prasambhAvanA meM jisake prabhAva ke saMThANaM jassa taM huMDazarIrasaMThANaM NAma / jassa niyama kA nizcaya hotA hai vaha hetu kahalAtA hai| kammassudaeNa pubuttapaMcasaMThANehito vadiritta. 6 jo sAdhya ke rahate hue hI hotA hai aura usake maNNasaMThANa muppajjai ekkattIsabhedabhiNNaM taM huMDa- prabhAva meM nahIM hotA hai, isa prakAra jisakA sAdhya saMThANasaNNidaM hodi tti nnaadv| (dhava. pu.6, pa. ke sAtha pranvaya-vyatireka rahatA hai use hetu kahA 72); viSamapASANabhUta dRtivat samantato viSamaM jAtA hai| huNDam, huNDaM ca tat zarIrasaMsthAnaM huNDazarIrasaMsthA- hetuvAda-hinoti gamayati paricchinattyarthamAtmAnaM nam / etasya kAraNakarmaNo'pyeSeva saMjJA / (dhava. pu. ceti pramANapaJcakaM vA hetuH, sa ucyate kathyate 13, pR. 369) / 3. huMDasaMsthAnaM sarvazarIrAvayavAnAM aneneti hetuvAdaH zrutajJAnam / (dhava. pu. 13, pR. bIbhatsatA paramANUnAM nyUnAdhikatA sarvalakSaNAsaMpUrNatA 287) / c| (mUlA. vR. 12-46) / 4. yatra tu sarve'pyavaya- jo artha aura prAtmA kA jJAna karAtA hai use hetu vAH pramANalakSaNaparibhraSTAstad huNDasaMsthAnam / kahA jAtA hai, athavA pratyakSAdi pAMca pramANoM ko (prajJApa. malaya. vu. 268, pR. 412) / 5. ava- hetu samajhanA caahie| isa hetu kA jisake dvArA cchinnAvayavaM huNDasaMsthAnaM nAma / (ta. vRtti zruta. nirUpaNa kiyA jAtA hai usakA nAma hetuvAda hai 8-11) / jo zrutajJAna svarUpa hai| 1 jisake udaya se zarIra ke saba aMga-upAMga hetuvicaya--1. tarkAnusAriNaH puMsaH syAdvAdapravirUpa (beDaula) prAkAra meM avasthita hote haiM use kriyAzrayAt / sanmArgazrayaNadhyAnaM yaddhetuvicayaM tu huNDasaMsthAna nAmakarma kahate haiN| 4 jahAM zarIra ke tat // (ha. pu. 56-50) / 2. hetuvicayasaba hI avayava pramANa lakSaNa se rahita hote haiM use mAgamavipratipatto naya (kArti. 'nagamAdinaya') huNDasaMsthAna kahate haiN| vizeSaguNa-pradhAnabhAvopanayadurdharSasyAdvAdaprati (kArti. hRdayagrAhitva-hRdayagrAhitvaM durgamasyApyarthasya para. 'syAdvAdazaktiprati') kriyA'valambinastarkAnusArihRdayapravezakaraNam / (rAyapa. malaya. va. pU. 16) / ruceH puruSasya svasamayaguNa-parasamayadoSavizeSapari la. 153
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetuvicaya] 1218, jaina-lakSaNAvalI [hasva cchedena yatra guNaprakarSastatrAbhinivezaH zreyAniti 1 jo anyathAnupapannatva (pravinAbhAva) se rahita hote syAdvAdatIrthakarapravacane pUrvAparAvirodhahetuparigrahaNa- hue dUsare ekAntavAdiyoM ke dvArA heturUpa se kalpita sAmarthyena samavasthAnaguNAnucintanaM hetuvicayaM dazamaM haiM ve hetvAbhAsa kahalAte haiN| 2 jinameM hetu kA dharmyam / (cA. sA. pR. 60; kAtike. TI. 482) / lakSaNa to ghaTita nahIM hotA hai, para hetu ke samAna 1 tarka (UhApoha) kA prAzraya lene vAle puruSa pratIta hote haiM unheM hetvAbhAsa kahA jAtA hai / ke dvArA sthAvAvaprakriyA-anekAntavAda ke Azraya helitadoSa-dekho hIlitadoSa / se-samIcIna mArga (mokSamArga) ke prAzrayaNa hotA-adhyAtmAgnau dayA-mantraiH samyakkarmasamikA jo vicAra kiyA jAtA hai vaha hetu- ccayam / yo juhoti sa hotA syAnna bAhyAgnivicaya dharmadhyAna kahalAtA hai| yaha prAdhyAtmika meghakaH // (upAsakA. 881) / dharmadhyAna ke apAyavicayAdi dasa bhedoM meM antima jo pradhyAtmarUpa agni meM dayArUpa mantroM ke dvArA bhalIbhAMti karmarUpa havya sAmagrI kA homa karatA hetvAbhAsa-1. anyathAnupapannatvarahitA ye viDa. hai vaha vAstava meM hotA hai, bAhya agni meM samidhA mbitAH // hetutvena parasteSAM hetvaabhaastvmiikssyte| kA homa karane vAlA yathArtha meM hotA nahIM hai| (nyAyavi. 2, 174-75, pR. 210) / 2. hetu- hrasva-ekamAtro hrasvaH / (dhava. pu. 13, pR. lakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnA hetvAbhAsAH / 240) / (nyAyavI. pR. 69-100) / eka mAtrA vAle varNa ko hrasva kahA jAtA hai| EME -TAHSI
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina lakSaNAvalI : isa grantha ke saMyojaka sva0 zrAcArya jugalakizora jI mukhtAra san 1938 meM kiye gaye saMkalpa ke phala svarUpa prAja 40 varSa pAThakoM ke sammukha hai / tasva-jijJAsunoM aura anusandhAna karane vAloM ke mukhtAra sAhaba ko eka bahuta upayukta smArikA hai / digambara va zvetAmbara sabhI jaina sampradAyoM ke 400 se adhika prAkRta va saMskRta granthoM kA adhyayana karake isa prAmANika pAribhASika zabdakoza kI racanA usa mahAn blaktitva kI lagana aura niSThA kA hI phala hai, jisake binA isa abhISTa lakSya kA pUrNa honA zakya thA / pazcAt yaha grantha pUrNa hokara lie yaha anamola nidhi sva0
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1220, jaina-lakSaNAvalI sva0 mukhtAra sAhaba kA janma 20 disambara 1877 ko sarasAvA, jilA sahAranapura, uttara pradeza meM huA thA / san 1936 meM unhoMne "vIra sevA mandira" kI sva0 mukhtAra sAhaba ne tathA anya samakAlIna vidvAnoM ne jaina prakAzita granthoM kI khoja kI tathA prAcIna pANDulipiyoM ke kI nIMva DAlI / sthApanA ko / isa saMsthA ke mAdhyama se vAGmaya ke aneka durlabha, aparicita aura samyak parIkSaNa-paryAlocana aura sampAdana patra kA prakAzana mukhtAra sAhaba ne "anekAnta" nAma se jisa zodha prArambha kiyA thA vaha 'vora sevA mandira' ke mukha patra ke rUpa meM aba bhI cala rahA hai| anusandhAna ke kSetra meM isa patra ne jo zodhasAmagrI vidvat samAja ke sAmane prastuta kI, usase aneka naye tathya udghATita hue aura anusandhAna kArya ko naI dizA-dRSTi prApta huI / mukhtAra sAhaba kA sampUrNa jIvana jaina sAhitya aura samAja ke lie samarpita huaa| mukhtAra kA kArya to unhoMne kevala eka alpa kAla ke lie hI kiyaa| jaina samAja ke usa punarjAgaraNa ke yuga meM mukhtAra sAhaba ne samAja sudhAra kA bIr3A uThAyA aura sAmAjika krAnti ko sudRr3ha zAstrIya zrAdhAra die / varSoM taka mukhtAra sAhaba ne "jaina gajaTa" tathA "jaina hitaiSI" ke sampAdana kA kArya kiyA / unake dvArA racita 'merI bhAvanA' to eka aisI abhUtapUrva racanA hai jo jaina samAja ne sthAyI rUpa se apanA lI hai aura usake dvArA AcArya sadA-sadA jana-jana ke mAnasa para sthApita raheMge / aitihAsika anusandhAna, prAcAryoM kA samaya nirNaya, prAcIna pANDulipiyoM kA samyak parIkSaNa tathA vizleSaNa karane kI unakI pradbhuta kSamatA thii| unake pramANa akATya hote the / unakI sAhitya sevA ardhazatAbdI se bhI adhika ke dIrghakAla meM vyApta hai / ve jIvana ke antima kSaNa taka adhyayana aura anusandhAna ke kArya meM lage rahe / anta meM vaha anavarata svAdhyAyI, pratibhA sampanna, bahuzruta, vidvAna 22 disambara, 1968 ko svargArohI hue / 1-1-1676
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________