________________
विपाक ]
भव इत्याख्यायते । (त. वा. ८, २१, १ ) । ३. कम्माणमुदश्रो उदीरणा वा विवागो णाम । ( घव. पु. १४, पृ. १० ) । ४. विपचनं विपाकः शुभाशुभकर्मपरिणामः । (समवा. श्रभय. वृ. १४६ ) । १ कषाय की तीव्रता और मंदता श्रादि भावों को विशेषता के अनुसार जो कर्म की अनुभागशक्ति में विशेषता होती है उसका नाम विपाक है । अथवा द्रव्य, क्षेत्र, काल, भव और भाव रूप निमित्तों के भेद से जो कर्मों के अनुभाग ( फलदानशक्ति ) में विश्वरूपता ( विविधता ) होती है उसे विपाक कहा जाता है ।
विपाकजा निर्जरा - १. कालेण उवाएण य पच्चं - ति जधा वणफ्फदिफलाणि । तध कालेण उवाएण य पच्चति कदाणि कम्याणि ।। ( मूला. ५ - ४९ ) । २. तत्र चतुर्गतावने कजातिविशेषाव घूर्णिते संसारमहार्णवे चिरं परिभ्रमतः शुभाशुभस्य कर्मणः क्रमेण परिपाककाल प्राप्तस्यानुभवोदयावलिस्रोतोऽनुप्रविष्टस्यारब्धफलस्य या निवृत्तिः सा विपाकजा निर्जरा । ( स. सि. ८-२३) । ३. तत्र चतुर्गतावने कजातिविशेषावचूर्णिते संसार - महार्णवे चिरं परिभ्रमतः शुभाशुभस्य कर्मण श्रदयिक भावोदीरितस्य क्रमेण विपाककालप्राप्तस्य यस्य यथा सदसद्वेद्यतान्यतरविकल्पबद्धस्य तस्य तेन प्रकारेण वेद्यमानस्य यथानुभवोदयावलिस्रोतोऽनुप्रविष्टस्यारब्धफलस्य स्थितिक्षयादुदयागतपरिभुक्तस्य या निवृत्तिः सा विपाकजा निर्जरा । (त. वा. ८, २३, २) । ४. संसारे भ्रमतो जन्तोः प्रारब्धफलकर्मणः । क्रमेणैव निवृत्तिर्या नि
सो विपाकजा (ह. पु. ५८-२९४) । ५. अनादिबन्धनोपाधिविपाकवशवर्तिनः । कर्मा रब्धफलं यत्र क्षीयते सा विपाकजा ।। (त. सा. ७-३) । ६. कालेण उवाएण य पच्चंति जहा वणफ्फइ फलाई । तह कालेण तवेण य पच्चंति कयाई कम्माइं ॥ ( भावसं. दे. ४५ ) । ७ XXX प्राप्तकाला विपाकजा || ( श्राचा. सा. २ -२३) | ८. द्विधाsकामा सकामा च निर्जरा कर्मणामपि । फलानामिव यत्पाकः कालेनोपक्रमेण च ॥ ( श्रन. घ. २- ४३ ) ; तत्र कामा कालपक्व कर्मनिर्जरणलक्षणा, सैव विपाकजाsनौपक्रमिकी चोच्यते ॥ ( मन. घ. स्बो. टी. २-४३ ) । ६. स्वकालेन दत्तफलानां कर्मणां गलनं विपाकजा निर्जरा । ( भ. प्रा. मूला. १८-४० ) ।
Jain Education International
१००७, जैन- लक्षणावली
[विपाकप्रत्ययिकजीवभावबन्ध
१ जिस प्रकार समय के अनुसार ग्राम आदि फल परिपाक को प्राप्त होते हैं उसी प्रकार पूर्वबद्ध कर्म अपनी स्थिति के पूर्ण होने पर जो पकते हैं-उदय में प्राप्त होकर फल देते हैं- उसे विपाकजा निर्जरा कहा जाता है । विपाकप्रत्ययिक अजीवभावबन्ध - जो सो विवागपच्चइप्रोग्रजीवभावबंधो णाम तस्स इमो णिद्देसोपोगपरिणदा वण्णा, पश्रोगपरिणदा सद्दापयोगपरिणदा गंधा पश्रोगपरिणदा रसा पोगपरिणदा फासा पोगपरिणदा गदी पनोगपरिणदा श्रोगाहणा पोगपरिणदा संठाणा पोगपरिणदा खंधा पनोगपरिणदा खंधदेसा पत्रोगपरिणदा खंघपदेसा जे चामण्णे एवमादिया पग्रोगपरिणदसंजुत्ता भावा सो सब्बो विवागपच्चइनो प्रजीवभावबंधो णाम । ( षट्खं. ५, ६, २१ – घव. पु. १४, पृ. २३) । प्रयोग से परिणत वर्ण, शब्द, गन्ध, रस, स्पर्श, गति, श्रवगाहना, संस्थान, स्कन्ध, स्कन्धदेश, स्कन्धप्रदेश तथा श्रौर भी जो इसी प्रकार के प्रयोगपरिणत संयुक्त भाव हैं. इस सबका नाम विपाकप्रत्ययिक अजीवभावबन्ध है । विपाकप्रत्ययिक जीवभावबन्ध - जो सो विपागपच्चइयो जीवभावबंधो णाम तस्स इमो णिसो -- देवे त्ति मणुस्से त्ति वा तिरिक्खेत्ति वा रइए त्ति वा इत्थिवेदेति वा पुरिसवेदेत्ति वा णवंसयवेदेत्ति वा कोहवेदे त्ति वा माणवेदेत्ति वा मायवेदेत्ति वा लोहवेदेत्ति वा रागवेदेत्ति वा दोसवेदेति वा मोहवेदे त्ति वा किण्हलेस्से त्ति वा णीललेस्से त्ति वा काउलेस्से त्ति वा तेउलेस्से त्ति वा पम्मलेस्से त्ति वा सुक्कलेस्से त्ति वा प्रसंजदेत्ति वा अविरत्ति वा अण्णाणे त्ति वा मिच्छादिट्टित्ति वा जे चामण्णे एवमादिया कम्मोदयपच्चइया उदयविवागणिप्पण्णा भावा सो सव्वो विवागपच्चश्रो जीवभावबंधो णाम । ( षट्खं. ५, ६, १५; धव. पु. १४, पृ. १०-११ ) ।
देव, मनुष्य, तियंच, नारक, स्त्रीवेद, पुरुषवेद, नपुंस कवेद, क्रोधवेद, मानवेद, माघावेद, लोभवेद, रागवेद, द्वेषवेद, मोहवेद, कृष्णलेश्या नोललेश्या, कापोतलेश्या, पीतलेश्या, पद्मलेश्या, शुक्ललेश्या, प्रसंयत, अविरत, प्रज्ञान, मिथ्यादृष्टि तथा और भी जो इसी प्रकार के उदयविपाक से उत्पन्न कर्मोदय
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org