________________
व्यवहारनय]
१०४०, जैन-लक्षणावलो
[व्यवहारपल्य
कर्म, स एव पुण्यापुण्यद्वैतम्, पुद्गलपरिणामस्यात्मा २ संग्रहनय के द्वारा ग्रहण किये गये पदार्थों का का तस्योपदाता हाता चेति सोऽशुद्धद्रव्यनिरूपणा- जिसके द्वारा भेद किया जाता है उसे व्यवहारनय त्मको व्यवहारमयः । (प्रव. सा अमत. व. २.६७)। कहते हैं। ८ जो पुदगल द्रव्य का परि ६. Xxx व्यवहारं वर्णयन्त्यभूतार्थम् । (पु. का कर्म है वह पुण्य-पाप रूप दो प्रकार का है, सि. ५)। १०. व्यवहारनयो भिन्नकर्तृ-कर्मादिगो- पुद्गल द्रव्य के परिणाम का कर्ता प्रात्मा उसको चरः ।। (तत्त्वान. २६)। ११. जं संगहेण गहियं ग्रहण करता है और छोड़ता है। इस प्रकार से जो भेयइ प्रत्थं असुद्ध सुद्धं वा। सो ववहारो दुविहो अशुद्ध द्रव्य का निरूपण करता है उसे व्यवहार असुद्ध सुद्धत्थभेय करो ॥ (ल. न च ३७; द्रव्यस्व. कहा जाता है। १८ जो एक वस्तुगत धर्मों के प्र. नयच. २०६) । १२. संग्रहे गृहीतार्थस्य भेद- कथंचित् भेदोपचार को करता है उसका नाम रूपतया वस्तु येन व्यवहियत इति व्यवहारः। व्यवहारनय है। १६ निश्चय का अर्थ सामान्य और (मालापप. पृ. १४६)। १३. व्यवहारनयस्य तु विनिश्चय का अर्थ सामान्याभाव (विशेष) है; स्वरूपमिदम् । तद्यथा--- यथालोकग्राहमेव वस्तु। इस प्रकार जो नय सामान्य के प्रभाव के लिए सब (सूत्रकृ. सू. शी. व. २, ७, ८१, पृ. १८८)। द्रव्यो में प्रवृत्त होता है उसे व्यवहारनय कहते हैं । १४. व्यवहरणं व्य ह्रियते वा स व्यवह्रियते वा तेन यह नियुक्तिकार के द्वारा निर्दिष्ट उस व्यवहारनय विशेषेण वा सामान्यमवह्रियते-निराक्रियतेऽनेनेति के लक्षण का स्पष्टीकरण किया गया है। लोकव्यवहारपरो वा व्यवहारो- विशेषमात्राभ्युप- व्यवहारनयाभास-काल्पनिको भेदस्तदाभासः। गमपरः । (स्थानां. अभय. वृ. १८६)। १५. जो (प्रमेयर. ६-७४)। संगहेण गहिदं विसेस रहिदं पि भेददे सददं । पर- जैसा भेद सम्भव नहीं है उस प्रकार के काल्पनिक माणूपज्जतं बवहारणपो हवे सो हु॥ (काति के. भेद का निरूपण करना, यह व्यवहारनयाभास का २७३)। १६. संग्रहगृहीतार्थानां बिधिपूर्वक मवहरणं लक्षण है। विभाजनं भेदेन प्ररूपणं व्यवहारः। (प्र. क. मा. व्यवहारपरमाणु अट्ठहि तेहि णेया सण्णासणे. ६-७४, पृ. ६७७)। १७. संग्रहगृहीतभेदको व्यव• हि तह य दब्बेहिं । ववहारियपरमाणू णि द्दिवो हारः। (प्रमेयर. ६-७४)। १८. जो सियभेदुव- सव्वदरसीहिं ॥ (ज. दी. प. सं. १३-२१)। यारं घम्माणं कुणइ एगवत्थुस्स । सो ववहारो भणिप्रो xxx ॥ (द्रव्यस्व. प्र. नयच. २६४)। कहा गया है। १६. व्रजति गच्छति, निः प्राधिक्येन, चयनं चयः, व्यवहारपल्य-१. उत्तमभोगखिदीए उप्पण्णविनिश्चयः सामान्यः, विगतो निश्चयः सामान्याभावः, जुगल-रोम-कोडीग्रो । एक्कादिसत्तदिवसावहिम्मि तदर्थं तन्निमित्तम, सामान्याभावायेति भावार्थः। च्छेत्तणं संगहियं ।। अइवटटेहि तेहिं रोमग्गेहि णिxxx व्युत्पत्तिश्चैवम् - व्यवहरणं व्यवहारः, रंतरं पढमं । अच्चंतं णविद्रणं भरियव्वं जाव भमियदि वा विशेषतोऽवहियते-निराक्रियते सामान्य- समं ॥ दड-पमाणंगुलए उस्सेहंगुल जवं च जवं मनेनेति व्यवहारः, विशेषप्रतिपादनपरो व्यवहारनय च । लिक्खं तह कादणं बालग्गं कम्मभमीए । इत्यर्थः। (प्राव. नि, मलय. व. ७५६) । २०. प्रवर-मज्झिम-उत्तमभोगरिवदीयं च बालाम्गाई। संग्रहनयविषयीकृतानां संग्रहनयगृहीतानां संग्रहनय- एक्केक्कमटूधणहदरोमा ववहारपल्लस्स ॥ xx क्षिप्तानामर्थानां विधिपूर्वकमवग्रहणं भेदेन प्ररूपणं - एकेक रोमग्गं वस्ससदे पेलिदम्हि सो पल्लो। व्यवहारः। (त. वृत्ति श्रुत. १-३३)। २१. संग्र- रित्तो होदि स कालो उद्धारणिमित्तववहारो ॥ हेण गृहीतस्यार्थस्य भेदतया वस्तु व्यवह्रियतेऽनेन (ति. प. १, ११६-२२ व १२५) । २. प्रमाणांगुलव्यवहारः क्रियते, व्यवहरणं वा व्यवहारः, संग्रहनय- परिमितयोजनविष्कम्भायामावगाहानि त्रीणि पल्याविषयीकृतानां संग्रहनयगृहीतानां पदार्थानां वस्तूनां नि, कुसूला इत्यर्थः । एकादिसप्तान्ताहोरात्रजाताविधिपूर्वकम् अवहरणं भेदेन प्ररूपणं व्यवहारः । विवालाग्राणि तावच्छिन्नानि यावद् द्वितीयं कर्तरित (कातिके, टी. २७६)।
च्छेदं नाप्नुवन्ति, तादृर्श |मच्छेदैः परिपूर्ण घनीभूतं
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org