________________
विजात्य सद्भूतव्यवहारनय ]
१०००,
'श्राभरण और वस्त्र प्रादि मेरे हैं। इस प्रकार का व्यवहार ।
जैन - लक्षणावली
विजात्यसद्भूतव्यवहारनय विजात्य सद्भूतव्यवहारो यथा मूर्त मतिज्ञानं यतो मूर्तद्रव्येण जनितम् । ( श्रालापप. पू. १३६ ) ।
मूर्त द्रव्य से उत्पन्न मतिज्ञान को मूर्त कहना, यह विजाति श्रसद्भूतव्यवहारनय का लक्षण है । विजात्युपचरित प्रसद्भूतव्यवहार नयवि जात्युपचरिता सद्भूतव्यवहारो यथा वस्त्राभरण हेमरत्नादि मम । ( श्रालाप बृ. १३६ ) । विजातीय ( श्रचेतन) वस्त्र, श्राभरण, सुवर्ण और रत्न श्रादि को ये मेरे हैं' ऐसा मानना, इसे विजाति उपचरित प्रसद्भूत व्यवहार नय कहा जाता है । विजिगीषु राजात्म- देव द्रव्य - प्रकृतिसंपन्नो नयविक्रमयोरधिष्ठानं विजिगीषुः । ( नीतिवा. २६- २३, पु. ३१८ ) ।
राज्याभिषेक, पूर्वोपार्जित पुण्य कर्म, कोष और श्रमात्य श्रादि रूप प्रकृति इन चार से युक्त होकर जो नीति और पराक्रम का स्थान होता है उसे विजिगीषु कहा जाता है । विजिगीषुकथा - वादि-प्रतिवादिनोः स्वमतस्थापनार्थं जय-पराजयपर्यन्तं परस्परं प्रवर्तमानो वाग्व्यापारो विजिगीषुकथा || ( न्यायदी. पू. ७९ ) । वादी और प्रतिवादी के मध्य में अपने-अपने मत को प्रतिष्ठित करने के लिए जय या पराजय पर्यन्त जो वचन का व्यवहार ( वाद-विवाद ) होता है उसे विजिगीषुकथा कहते हैं ।
विज्ञप्ति - विशेषरूपेण ज्ञायते तर्कितोऽर्थोऽनया इति विज्ञप्ति: । ( धव. पु. १३, पृ. २४३ ) । जिसके द्वारा तर्कसंगत पदार्थ विशेष रूप से जाना जाता है उसे विज्ञप्ति कहते हैं । यह एक प्रवाय मतिज्ञान का पर्यायनाम है । विज्ञान- १. मोह-सन्देह - विपर्यासव्युदासेन ज्ञानं विज्ञानम् । ( नीतिवा. ५-४६, पृ. ५६ ) । २. विविघं स्व-परसम्बन्धि ज्ञानं भासनं यस्य यस्मिन् वा तद्विज्ञानम् । ( न्यायकु . ३, पृ. २६) । ३. विशेषस्य जात्याद्याकारस्य ज्ञानमवबोधनं निश्चयो यस्य तद्विज्ञानम्, विशेषेण वा संशयादिव्यवच्छेदेन ज्ञानमव बोधनं निश्चयो यस्य तद्विज्ञानमिति । ( लघीय. अभय वृ. ३) ।
Jain Education International
[वितर्क
१ श्रध्यवसाय, सन्देह और विपरीतता से रहित जो ज्ञान होता है उसे बिज्ञान कहा जाता है । २ जिस ज्ञान में स्व-परविषयक विविध प्रकार का प्रतिभास होता है उसका नाम विज्ञान है । विट - व्यसनिनां प्रेषणाज्जीवी विटः । (नीतिवा. १४ - २०, पृ. १७३ ) ।
जो व्यसनी जनों को भेजकर प्राजीविका चलाता है उसे विट कहा जाता है ।
विटत्व- १. विटत्वं भण्डिमा प्रधानकाय वाक्प्रयोगः । ( रत्नक. टी. ३-१४) । २. विटत्वं भण्डवचनादिकम् प्रयोग्यवचनम् (कार्तिके. टी. ३३७-३८) । १ अश्लील भाषण करना व शरीर की कुचेष्टा करना, इसका नाम विटत्व है । यह ब्रह्मचर्याणुव्रत का एक प्रतिचार है । विडौषधिऋद्धि-- १. मुत्त-पुरीसो वि पुढं दारुणबहुजीववायसंहरणा । जीए महामुनीगं विप्पोसहिणाम सा रिद्धी ॥ ( ति प ४ - १०७२ ) । २. वि. डुच्चार प्रौषधिर्येषां ते विडौषधिप्राप्ताः । (त. वा. ३, ३६, ३, पृ. २०३ ) । ३. विडुच्चार: शुक्र-मूत्रं चौषधि प्राप्तो येषां ते विडौषधिप्राप्ताः । (चा. सा. पृ. εC) 1
१ जिस ऋद्धि के प्रभाव से महामुनियों का मूत्र और मल भी जीवों के बहुत से रोगों को नष्ट करने वाले होते हैं उसे विडौषधि या विप्रौषधि ऋद्धि कहते हैं ।
वितत - १. तंत्रीकृतवीणा - सुघोषादिसमुद्भवो विततः । ( स. सि. ५ - २४; त. वा. ५, २४, ५; त. श्लो. ५ - २४ ) । २. वितदो णाम भेरी मुदिंग-पटहादिसमुब्भूदो सद्दो । (घव. पु. १३, पृ. २२१) । ३. विततं पटहादिकम् । (पंचा. का. जय. वृ. ७९ ) । ४. विततं वीणादि । (रायप. मलय. वृ. पृ. ९६ ) । ५. तंत्री विहितवीणाद्युद्भवः सुघोषः किन्नरैश्च उल्लपित इत्यादिकं विततः । (त. वृत्ति श्रुत. ५-२४) ।
।
१ तंत्रीकृत होगा और सुघोषा श्रादि से जो शब्द उत्पन्न होता है उसे वितत कहा जाता है। वितर्क - १. वितर्कः श्रुतम् । (त. सू. ६-४३ । २. जम्हा सुदं वितक्कं XXX । (भ. श्री. १८८१) । ३. विशेषेण तर्कण मूहनं वितर्कः, श्रुतज्ञानमित्यर्थः । ( स. सि. ६-४३; त. वा. ९-४३ ।।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org