________________
प्रमोदभावना] ७७५, जैन-लक्षणावली
[प्रयोगक्रिया पूजाजनितः सर्वेन्द्रियाभिव्यक्तो मनःप्रहर्ष इति । . परिनिमित्तको भावः । (नीतिवा. ६-२६, पृ. ७५)। (त. भा. ७-६) । ४. वदनप्रसादादिभिरभिव्यज्य- . ३. परार्थेऽन्यकृते यो भावश्चित्तं मयास्यैतदवश्यं मानान्तर्भक्तिरागः प्रमोदः । वदनप्रसादेन नयनप्रह- करणीयमिति स प्रयत्नः । तथा च व(ग)र्ग:लादनेन रोमान्चोद्भवेन स्तुत्यभीक्षणसंज्ञासंकीर्तना- परस्य करणीये यश्चित्तं निश्चित्य धार्यते । प्रयत्नः दिभिश्च अभिव्यज्यमानान्तर्भक्तिरागः प्रकर्षेण मोदः स च विज्ञेयो गर्गस्य वचनं यथा ॥. (नीतिवा. टी. प्रमोद इत्युच्यते । (त. वा. ७, ११, २)। ५. पर- ६-२६)। .. सुखतुष्टिर्मुदिता xxx ॥ (षोडश. ४-१५)। १ कर्मविशिष्ट प्रात्मा के प्रदेशों के हलन-चलन को ६. मुदिता नाम यतिगुणचिन्ता-यतयो हि विनीता प्रयत्न कहते हैं । ३. मुझे यह अवश्य करना है, इस विरागा विभया विमाना विरोषा विलोभा इत्या- प्रकार दूसरे के द्वारा किये गये परार्थ में जो चित्त दिकाः। (भ. प्रा. विजयो. १६६६)। ७. तपोगु- दिया जाता है उसका नाम प्रयत्न है। णाधिके पंसि प्रश्रयाश्रय निर्भरः । जायमानो मनो- प्रयत- चतुरशीतिः प्रयुताङ्गशतसहस्राणि एक रागः प्रमोदो विदुषां मतः ॥ (उपासका. ३३६)। प्रयतम् । (जीवाजी. मलय. वृ. ३, २, १७८, पृ. ८. तपःश्रुत-यमोद्युक्तः चेतसां ज्ञान-चक्षुषाम् । ३४५)। विजिताक्ष-कषायाणा . स्वतत्त्वाभ्यासशालिनाम् ॥ चौरासी लाख प्रयुतांगों का एक प्रयुत होता है । जगत्त्रयचमत्कारिचरणाधिष्ठितात्मनाम् । तद्गुणेषु
गषु प्रयुतान-चतुरशीतिरयुतशतसहस्राणि एकं प्रयुप्रमोदो यः सद्भिः सा मुदिता मता ।। (ज्ञाना. २७,
ताङ्गम् । (जीवाजी, मलय. वृ. ३, २, १७८, पृ. ११-१२, पृ. २७३)। ६. प्रमोदनं प्रमोदो वदन
३४५)। प्रसादादिभिर्गुणाधिकेष्वभिव्यज्यमानान्तर्भक्तिरनुरा
चौरासी लाख अयुतों का एक प्रयुताङ्ग होता है । गः । (योगशा. स्वो. विव. ४-११६, पृ. ३३५); अपास्ताशेषदोषाणां वस्तुतत्त्वावलोकिनाम् । गुणेषु
प्रयोग-मण-वचि-कायजोगा पनोप्रो। (धव. पु. पक्षपातो यः स प्रमोदः प्रकीर्तितः । (योगशा. ४,
१२, पृ. २८६)।
मन, वचन और काय योगों को प्रयोग कहा जाता ११६, पृ. ३३६)। १०. मनोनयन-वदनप्रसन्नतया विक्रियमाणोऽन्तर्भक्तिरागः प्रमोद इत्युच्यते । (त.
है। यह ज्ञानावरण की वेदना के कारणों में से
एक है। वृत्ति श्रुत. ७-११) ११. नमन-प्रसादादिभिर्गुणाधिकेष्वभिव्यज्यमानान्तर्भक्तिरनरागः प्रमोदः । (धर्मसं. प्रयोगकरण-१. प्रयोगः जीवव्यापारः, तद्धेतकं यशो. टि. ३, पृ. २)।
करणं प्रयोगकरणम्। (उत्तरा. नि. शा, व. १८५, १ मुनिजनों के गुणों के चिन्तन को प्रमोदभावना पृ. १६५) । २. तत्र प्रयोगो नाम जीवव्यापारः, कहते हैं। २ मुख की प्रसन्नता आदि के द्वारा अन्त- तेन यद् विनिर्माप्यते सजीवमजीवं वा तत् प्रयोगरंग भक्तिरूप अनुराग का प्रगट होना, यह प्रमोद- करणम् । उक्तं च-होइ पयोगो जीवव्वावारो तेण भावना कहलाती है। ३ जो गुणों में अधिक हैं, जं विणिम्मायं । सज्जीवमजीवं वा पयोगकरणं तयं ऐसे व्रती जनों में प्रमोद का विचार करना चाहिए। बहुहा ॥ (प्राव. भा. मलय. वृ. १५५, पृ. ५५६)। प्रमोद का अभिप्राय है विनय का प्रयोग, जो साधु- २ जीव के व्यापार को प्रयोग कहते हैं, उस प्रयोग जन सम्यक्त्व, ज्ञान, चारित्र व तप में अधिक हैं के द्वारा जो सजीव और अजीव का निर्माण किया उनको वन्दना, स्तुति, प्रशंसा और वैयावृत्त्य प्रादि जाता है उसे प्रयोगकरण कहा जाता है। के प्राश्रय से स्वयं, दूसरों के द्वारा या दोनों के प्रयोगक्रिया-१. गमनागमनादिप्र(त. वा. 'गमनद्वारा की गई पूजा से सब इन्द्रियों के द्वारा अन्तः- प्र')वर्तनं कायादिभिः प्रयोगक्रिया। (स. सि. करण का हर्ष प्रगट होना, इसे प्रमोदभावना कहा ६-५; त. वा. ६, ५, ७) । २. कायाज्ञादिस [भि] जाता है।
रन्येषां गमनादिप्रवर्तनम् । सा प्रयोगक्रिया वेद्या प्रयत्न-१. कर्मविशिष्टात्मप्रदेशपरिस्पन्दः प्रयत्नः। प्रायोऽसंयमवधिनी ।। (ह.पु. ५८-६३)। ३. प्रयो(सिद्धिवि.व. ७-२७, पृ. ५००)। २. प्रयत्नः गत्रिया विचित्र: कायादिव्यापारो वचनादिः। (त.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org