________________
मूर्छा] ९३०, जैन-लक्षणावली
[मूलकरणकृति मूर्छा । (स. सि. ७-१२) । २. बाह्याभ्यन्तरोपषि- मूर्त पदार्थ का मूर्तत्व है। संरक्षणादिव्यापतिर्मूर्छा । बाह्यानां गो-महिष-मणि- मूर्तद्रव्य-भाव- वण्ण-गंध-रस-फासादिनो मुत्ता मुक्तादीनां चेतनाचेतनानाम् अभ्यन्तराणां च रागा- दव्वभावो। (धव. पु. १२, पृ. २)। दीनामुपधीनां संरक्षणार्जन-संस्कारादिलक्षणव्यापृतिः वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श आदि को मूर्तद्रव्यभाव मूर्छति कथ्यते । (त. वा. ७, १७, १)। ३. मूर्छा (प्रचित्त नोमागम मर्तद्रव्यभाव) कहा जाता है। लोभपरिणतिः । (त. भा. हरि. व सिद्ध. वृ. ७, मूर्ति-देखो मूर्त । १. रूपादि-संस्थानपरिणामो १२)। ४. बाह्याभ्यन्तरोपधिसंरक्षणादिव्यापृति- मूर्तिः। (स. सि. ५-५)। २. रूपादिसंस्थानपरि(चा. सा. 'व्यावृत्ति-') मूर्छा । (त. श्लो. ७-१७; णामो मूर्तिः। रूपमादिर्येषां ते इमे रूपादयः । के चा. सा. पृ. ४३)। ५. भावतोऽभिष्वङ्गो मूर्छा। पुनस्ते ? रूप-रस-गन्ध-स्पर्शाः, परिमण्डल-त्रिकोण(त. भा. सिद्ध. वृ. २-२५); मूर्छा प्रकर्षप्राप्ता चतुरस्रायत-चतुरस्रादिराकृतिः संस्थानम्, तैः रूपामोहवद्धिः। (त. भा. सिद्ध. व. ८-१०)। ६. या दिभिः संस्थानैश्च परिणामो मूतिरित्याख्यायते । मुर्छा नामेयं विज्ञातव्यः परिग्रहो ह्येषः । मोहोदया- (त. वा. ५, ५, २)। ३. रूपं मूर्तिरिति गृह्यते, दुदीर्णो मूर्छा तु ममत्वपरिणामः॥ (पु. सि. १११)। रूपादिसंस्थानपरिणामो मूर्तिरिति वचनात् । (त.
# मोहः सदसद्विवेकविनाशः। (स्थानां. श्लो. ५-५) । ४. रूप-गन्ध-रस-स्पर्शव्यवस्था मृतिअभय. व. २, ४, १०६) । ८. मूर्छा मोहवशान्म. रुच्यते। (योगसारप्रा. २-३) । ५. शुद्धात्मनो मेदमहमस्येत्येवमावेशनम्। (अन. घ. ४-१०४)। विलक्षणस्पर्श-रस-गन्ध-वर्णवती मतिः। (ब. द्रव्यसं. ९. उभयप्रकारस्यापि परिग्रहस्य संरक्षणे उपार्जने टी. २७)। ६. प्रसर्वगतद्रव्यपरिमाणं मूतिः । संस्करणे बर्धनादी व्यापारो मनोभिलाषः मूर्छा। (सिद्धिवि. बृ. ८-३४, पृ. ५७८)। ७. रूपादि(त. वृत्ति श्रुत. ७-१७)।
संस्थान विशेषो मूर्तिः। (धर्मसं. मलय. व. ६६)। १ गाय, भैंस, मणि व मोती प्रादि चेतन-प्रचेतन १रूप आदिकों से तथा त्रिकोण-चौकोण प्रादि बाह्य एवं अभ्यन्तर रागादि उपषियों के संरक्षण, संस्थानों (प्राकारों) से जो परिणाम होता है अर्जन और संस्करण प्रादि में व्याप्त रहना, उसका नाम मूर्ति है । ६ असर्वगत (अध्यापक) द्रव्य इसका नाम मी है। ५ इन्द्रियविषयों में जो के परिमाण को मति कहते हैं। ७ रूपादियक्त भावतः प्रासक्ति हुआ करती है उसे मूर्छा कहा प्राकारविशेष को मूर्ति कहा जाता है। जाता है।
मूलकरण-देखो मूलप्रयोगकरण । यदवयववि. मूर्त--१. जे खलु इंदियगेज्झा विसया जीवेहिं हुंति भागविरहितमौदारिकशरीराणां प्रथममभिनिवर्तन ते मुत्ता । (पंचा. का. ६६)। २. स्पर्श-रस-गन्ध- तत् मूलकरणम् । (उत्तरा. नि. शा. वृ. १८८) । वर्णसद्भावस्वभाव मूर्तम् । (पंचा. अमृत. वृ. ६७)। अवयवों के विभाग से रहित जो प्रौदारिक शरीरों ३. रूप-रस-गन्ध-स्पर्शवन्मूर्तम् । (सिद्धिवि. वृ. ११, की प्रथम रचना होती है उसे मूलकरण कहा १, पृ. ६९६) । ४. मूर्तत्वं रूपादिमत्त्वम्, 'रूपादि. जाता है। मयी मूर्तिः' इत्यभिधानात् । (न्यायकु. ६७, पृ. मूलकरणकृति- करणेसु जं पढमं करणं पंच७८७) । ५. श्वेतादिवर्णाधारो मूर्तः। (नि. सा. सरीरप्पयं तं मूलकरणम् । XXX सा च मूलवृ.)। ६. मूर्तत्वं रूपादियुक्तत्वम् । xxx करणकदी ओरालिय-वेगुब्विय-पाहार-तेया-कम्मइयरूपादियुक् मूर्त्तत्वं मूर्ततागुणः । रूपादिसन्निवेषाभि- सरीरभेएण पंचविहा चेव, छट्ठादिसरीराभावादो। व्यङ्ग्यपुद्गलद्रव्यमात्रवृत्तित्वम् । (द्रव्यानु. त. व्या. एदेसि मूलकरणाणं कदी कज्ज संघादणादी तं मूल. ११-५)।
करणकदी णाम, क्रियते कृतिरिति व्युत्पत्तेः । अथवा १ जीव जिन विषयों को इन्द्रियों के द्वारा ग्रहण मूलकरणमेव कृतिः, क्रियते अनया इति व्युत्पत्तेः । कर सकते हैं वे मूर्त कहे जाते हैं। २ स्पर्श, रस, (धव. पु. ६, पृ. ३२५) । गन्ध और वर्ण के सद्भाव रूप स्वभाव वाले पदार्थ करणों में जो पांच शरीर स्वरूप प्रथम करण है को मूर्त कहते हैं। ६ रूपादि से संयुक्त होना, यही उसका नाम मूलकरण है। मूलकरण रूप इन प्रौदा.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org