________________
प्रत्येकबुद्ध]
७५८, जैन-लक्षणावली [प्रत्येकशरीरद्रव्यवर्गणा एक औदारिक आदि शरीर होता है उसका नाम बुद्धाः। (भ. पा. मूला. ३४)। प्रत्येकनामकर्म है।
१ जिस ऋद्धि के प्रभाव से जीव गुरु के उपदेश के प्रत्येकबुद्ध-देखो प्रत्येकबुद्धिऋद्धि । १. पत्तेय- विना कर्मों के उपशम से ज्ञान और तप में प्रतिबुद्धा पत्तेयं बाह्यं वृषभादिकारणमभिसमीक्ष्य शय को प्राप्त करता है, वह प्रत्येकबुद्धिऋद्धि बुद्धा: प्रत्येकबुद्धाः, बहिःप्रत्ययं प्रतिबुद्धानां च कहलाती है। २ परोपदेश के विना अपनी शक्ति पत्तेयं णियमा विहारो जम्हा तम्हा य ते पत्तेयबुद्धा, विशेष से ही जो ज्ञान और संयम में निपुणता प्राप्त जधा करकंडुमादतो। (नन्दी. चू. पृ. १६)। होती है इसका नाम प्रत्येक बुद्धि ऋद्धि है। २. प्रत्येकमेकमात्मानं प्रति केनचिन्निमित्तेन सजात- प्रत्येकशरीर-देखो प्रत्येकाङ्ग व प्रत्येकजीव । जातिस्मरणात् बल्कलचीरिप्रभृतयः करकण्ड्वाद- १. प्रत्येकं पृथक् शरीरं येषां ते प्रत्येकशरीराः खदियश्च प्रत्येकबुद्धाः। (त. भा. सिद्ध. वृ. १०-७, पृ. रादयो वनस्पतयः । (धव. पु. १, पृ. २३८); एक३१०)। ३. प्रत्येकबुद्धास्तु बाह्यप्रत्ययेन वृषभा- मेकं प्रति प्रत्येकम्, प्रत्येकं शरीरं येषां ते प्रत्येकदिना (बुध्यन्ते) करकण्ड्वादिवत् । (योगशा. स्वो. शरीराः। (धव. पु. ३, पृ. ३३१); जेण जीवेण विव. ३-१२४, पृ. २३१)। ४. प्रत्येकबुद्धास्तु एक्केण चेव एक्कसरीरट्ठिएण सुह-दुःखमणुभवेदव्वबाह्यप्रत्ययमपेक्ष्य-प्रत्येक बाह्यवृषभादिकं कार- मिदि कम्ममुवज्जिदं सो जीवो पत्तेयसरीरो। X णमभिसमीक्ष्य-बुद्धाः प्रत्येकबुद्धा इति व्युत्पत्तेः । xx अहवा पत्तेयसरीरणामकम्मोदयवंतो वणप्फ(प्रज्ञाप. मलय. वृ.७, पृ. १६)।
दिकाइया पत्तयसरीरा । (धव. पु. ३, पृ. ३३३); १ प्रत्येक अर्थात् बैल आदिरूप बाह्य कारण को एक्कस्सेव जीवस्स जं सरीरं तं पत्तेयसरीरं, तं जेसि] देखकर जो प्रबोध को प्राप्त होते हैं वे प्रत्येकबुद्ध जीवाणं अत्थि ते पत्तेयसरीरा णाम । xxx कहलाते हैं। जैसे--करकण्ड आदि।
अथवा पत्तेयं पुधभूदं सरीरं जेसिं ते पत्तेयसरीरा । प्रत्येकबुद्धसिद्ध–देखो प्रत्येकबुद्ध । प्रत्येकबुद्धाः (धव. पु. १४, पृ. २२५)। २. एक जीवं प्रतिगतं. सन्तो ये सिद्धाः ते प्रत्येकवुद्धसिद्धाः । (नन्दी. हरि. यच्छरीरं प्रत्येकशरीरनामकर्मोदयात् तत्प्रत्येकं तदेव वृ. पृ. ५०); योगशा. स्वो. विव. ३-१२४, पृ. प्रत्येककम् । XXX शीर्यत इति शरीरं देहःX २३१; प्रज्ञाप. मलय. वृ. ७, पृ. १६)। ___XX । (स्थाना. अभय. वृ. १७, पृ. १८) । प्रत्येकबुद्ध होते हुए जो सिद्धि (मुक्ति) को प्राप्त १ जिन जीवों का पृथक् शरीर होता है वे प्रत्येकहुए हैं वे प्रत्येकबुद्धसिद्ध कहलाते हैं।
शरीर कहलाते हैं। जैसे—-खैर आदि वनस्पति ।
जिस एक जीव ने 'एक ही शरीर में स्थित रहकर सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं प्रत्येकवद्ध सिद्धकेवलज्ञानम । सुख-दुःख का अनुभवन करना चाहिए' इस प्रकार के (प्राव. नि. मलय. वृ. ७८, पृ. ८४) ।
कर्म को उपाजित किया है उसे प्रत्येकशरीरजीव प्रत्येकबद्ध होकर सिद्ध होने वाले जीवों के केवल- कहते है। ज्ञान को प्रत्येकबुद्धसिद्धकेवलज्ञान कहते हैं। प्रत्येकशरीरद्रव्यवर्गणा- देखो प्रत्येकशरीरिप्रत्येकबुद्धि-ऋद्धि--१. कम्माण उवसमेण य गुरू- द्रव्यवर्गणा । १. एक्कस्स जीवस्स एक्कम्हि देहे वदेसं विणा वि पावेदि। सण्णाण-तवप्पगमं जीए उवचिदकम्म-णोकम्मक्खंधो पत्तेयशरीरदव्ववग्गणा पत्तेयबुद्धी सा ॥ (ति. प. ४-१०२२) । २. परोप- णाम । (धव. पु. १४, पृ. ६५) । २. पत्तेयशरीरदेशमन्तरेण स्वशक्तिविशेषादेव ज्ञान-संयमविधाननि- दव्ववग्गणा णाम पत्तेयसरीराणं उरालादीणं उरापुणत्वं प्रत्येकबुद्धता। (त. वा. ३, ३६, ३, पृ. लिय-वेउव्वित-आहारग-तेय-कम्मतिगेसु विस्ससापरि२०२; चा. सा. पृ. ६)। ३. श्रुतज्ञानावरण- णामोपचिता पोग्गला एक्केकमि सरीरकम्मपदेसे क्षयोपशमात् परोपदेशमन्तरेणाधिगतज्ञानातिशयाः सव्वजीवाणं अणंतगुणप्रोवचितातो तारो पत्तेयसरीप्रत्येकबुद्धाः। (भ. प्रा. विजयो. ३४) । ४. एकं रदव्ववग्गणातो वुच्चंति । (कर्मप्र. चू. २०, पृ. केवलं परोपदेशनिरपेक्षं श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशम- ४२)। विशेष प्रतीत्य बद्धाः संप्राप्तज्ञानातिशयाः प्रत्येक- १एक जीव के एक शरीर में जो कर्म व नोकर्मरूप
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org