Book Title: Jain Lakshanavali Part 3
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 521
________________ स्थापनाक्षर ] कम्मे वा भित्तिकम्मेसु वा दंतकम्मे वा भेंडकम्मेसु वा प्रक्खो वा वराडो वा जे चामण्णे एवमादिया ठवणाए ठविज्जति कदि ति सा सब्बा ठवणकदी णाम । ( षट्खं. ४, १, ५२ -- धव. पु. है, पू. २४८ ) । काष्ठकर्म, चित्रकर्म, पोत (वस्त्र) कर्म, लेप्यकर्म लेण (पर्वत) कर्म, शैल ( पाषाण) कर्म, गृहकर्म, भित्तिकर्म, दन्तकर्म और भेंडकर्म तथा प्रक्ष व वराटक प्रादि अन्य भी जो 'कृति' इस प्रकार से स्थापना द्वारा स्थापित किये जाते हैं वह सब स्थापनाकृति कहलाती है । ११८, जंन-लक्षणावली स्थापनाक्षर - १. एदमिदमक्खरमिदि प्रभेदेण बुद्धीए जा दुविदा लीहादव्वं वा तं ठवणक्खरं णाम । (घव. पु. १३, पु. २६५ ) । २. पुस्तकेषु तत्तद्देशानुरूपतया लिखित संस्थानं स्थापनाक्षरम् । (गो. जी. मं. प्र. व जी. प्र. ३३३ ) । १ 'यह वह अक्षर है' इस प्रकार से बुद्धि के द्वारा प्रभेदरूप से जो स्थापना की जाती है उसे प्रथवा रेखा द्रव्य को स्थापनाक्षर कहा जाता है । २ विभिन्न देशों के अनुसार पुस्तकों में जो प्राकार लिखा जाता है उसका नाम स्थापनाक्षर है । स्थापनाचतुविशति -स्थापनाचतुर्विंशतिश्चतुर्वि शतेः केषांचित्स्थापना ( श्राव. भा. मलय. वृ. १६२, पृ. ५८९ ) । किन्हीं की चतुविशति के रूप से जो स्थापना की जाती है उसे स्थापना चतुविशति कहा जाता है । स्थापना जिन--- X X X ठवणजिणा पुण जिणि पडिमा । (चैत्यव. भाष्य ५१ ) । जिनेन्द्र की प्रतिमानों को स्थापनाजिन कहा जाता है । स्थापनाजीव- १. अक्षनिक्षेपादिषु जीव इति वा मनुष्यजीव इति वा व्यवस्थाप्यमानः स्थापनाजीवः । ( स. सि. १-५; त. वृत्ति श्रुत. १-५ ) । २. यः काष्ठ-पुस्त - चित्रकर्माक्षनिक्षेपादिषु स्थाप्यते जीव इति स स्थापनाजीवो देवताप्रतिकृतिवदिन्द्रो रुद्रः स्कन्द विष्णुरिति । ( त. भा. १-५) । ३. एवं स्थापना जीवाकारा प्रतिकृतिः । × × × य: आकारः कराद्यवयवसन्निवेशः स स्थापनाजीवः । ( त. भा. हरि वू. १-५) । ४. स जीवाकारो Jain Education International [स्थापनानमस्कार रचित सन् स्थापनाजीवोऽभिधीयते । एतदुक्तं भवति - शरीरानुगतस्यात्मनो य श्राकाशे दृष्टः स तत्रापि हस्तादिको दृश्यते इति कृत्वा स्थापनाजीवोSभिधीयते । ( त. भा. सिद्ध. वृ. १-५) । १ प्रक्षनिक्षेप प्रावि में 'यह जीव है या मनुष्यजीव है' इस प्रकार से जिसकी व्यवस्था या अध्यारोप किया जाता है उसे स्थापनाजीव कहते हैं । २ काष्कर्म, पुस्तककर्म, चित्रकर्म और प्रक्षनिक्षेप आदि में इन्द्र, रुद्र, स्कन्द ( कार्तिकेय) प्रथवा विष्णु इस प्रकार की देवता की मूर्ति के समान जो 'जीव है' इस प्रकार से स्थापित किया जाता है उसे स्थापनाजीव कहते हैं । स्थापनाद्रव्य - १ यत् काष्ठ-पुस्त - चित्रकर्माक्षनिक्षेपादिषु स्थाप्यते द्रव्यमिति तत् स्थापनाद्रव्यम्, देवताप्रतिकृतिवदिन्द्रो रुद्रः स्कन्दो विष्णुरिति । ( त. भा. १-५) । २ यत् पुनः स्थाप्यते काष्ठादिषु तत् स्थापनाद्रव्यं विशिष्टाकारमिति । (त. भा. सिद्ध. वृ. १-५) । १ काष्ठकर्म पुस्तकर्म, चित्रकर्म और प्रक्षनिक्षेप आदि में इन्द्रादि देवताओं की मूर्ति के समान 'द्रव्य है' इस प्रकार से जिसकी स्थापना की जाती है वह स्थापनाद्रव्य कहलाता है । स्थापनानन्त - जंतं ठवणाणंतं णाम तं कटुकम्मेसु वा चित्तकम्मे वा पोत्तकम्मेसु वा लेप्पकम्मेसु वा कम्मे वा सेलकम्मेसु वा भित्तिकम्मेसु वा गिहकम्मे वा भेंडकम्मे वा दंतकम्मेसु वा अक्खो वा वराडयो वा जे च अण्णे ठवणाए ठविदा प्रणतमिदि तं सव्वं ठवणाणंत णाम । ( धव. पु. ३, पृ. ११, १२) । काष्ठकर्म, चित्रकर्म, पोतकमं, लेप्यकर्म, लेनकर्म, शैलकर्म, भित्तिकर्म, गृहकर्म, भेण्डकर्म और दन्तकर्म तथा अक्ष व वराटक एवं अन्य भी जो 'अनन्त है' इस प्रकार से स्थापना द्वारा स्थापित किये जाते हैं, उस सबका नाम स्थापनानन्त 1 स्थापनानमस्कार - नमस्कारव्यावृतो जीवस्तस्य कृताञ्जलिपुटस्य यथाभूतेनाकारेणावस्थिता मूर्तिः स्थापनानमस्कारः । ( भ. प्रा. विजयो. ७५३) । जो जीव नमस्कार में प्रवृत्त होकर दोनों हाथों को जोड़कर मस्तक पर रखे हुए है उसकी उस प्रकार For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554