________________
स्थित ]
घटिता प्रतिमा स्थावरा ( दर्शनप्रा. टी. ३५ ) । १ जिनेन्द्रदेव एक हजार ग्राठ लक्षणों प्रोर चौंतीस प्रतियों से संयुक्त होकर जब तक विहार करते हैं उसे स्थावर प्रतिमा कहा गया है । २ व्यवहार में चन्दन, सुवर्ण, महामणि और स्फटिक आदि से निर्मित प्रतिमा को स्थावरप्रतिमा कहते हैं । स्थित - प्रवधूतमात्रं स्थितम् । जो पुरिसो भावागमम्मि बुड्ढयो गिलाणोव्व राणि सणि संचरदि सो तारिससंसकारतो पुरियो तब्भावागमो च स्थित्वा वृत्त: ठिदं णाम । ( धव. पु ६, पृ. २५१-५२ ) ; तत्थ सिणि सगविस वट्टमाणो कदि प्रणियोगो णाम । ( घव. पु. ६, पृ. २६८ ); श्रवधृतमात्र स्थितं नाम । ( धव. पु. १४, पृ. ७) । श्रवधारण किए गये मात्र का नाम स्थित है । जो वृद्ध अथवा रुग्ण मनुष्य के समान भावागम में धीरे-धीरे संचार करता है. उस प्रकार के संस्कार से युक्त उस पुरुष को प्रोर उस भावागम को भी रुक रुक करके प्रवृत्ति होने के कारण स्थित कहा जाता है । यह श्रागम के को प्रर्थाधिकारों में प्रथम है । स्थितकल्प - 'अचेलक्कु' इत्येवंरूपेषु दशसु स्थानेषु ये स्थिताः साधवः तेषां कल्पः स्थितकल्पः । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ११४ ) ।
जो साधु श्रावेलक्य आदि दस स्थानों (कल्पों) में स्थित हैं उनके कल्प को स्थितकल्प कहा जाता है । स्थितश्रुतज्ञान- जेण बारह वि श्रंगाणि श्रवहारिदाणि सो साहू द्विददणाणं होदि । (घव. पु. १४, पृ. ८) ।
जो साधु बारहों अंगों का अवधारण कर चुका है यह साधु स्थितरज्ञान स्वरूप है
स्थिति - १ स्थिति: कालपरिच्छेदः । ( स. सि. १-७) । २. स्थितिः कालावस्थानम् । (उत्तरा चू पृ. २७७ ) । ३ स्थितिः कालकृता व्यवस्था । (त वा. १७) स्वेन तस्य देवायुषः उदयात् तस्मिन् भवे तेन शरीरे स्थानं स्थितिरित्युच्यते । (त. वा. ४, २०); तद्विपरीता स्थितिः । द्रव्यस्य स्वदेशादप्रच्यवनहेतुर्गनिनिवृत्तिरूपा स्थितिरवगन्त
। (त. वा. ५ १७, २ ) । ४. स्वोपात्तायुष उदयात्तस्मिन् भवे तेन शरीरेणावस्थानं स्थितिः । (त. इलो. ४-२० ) । ५. स्थितिरात्मरूपादनपगमः । (त.
Jain Education International
[स्थितिकरण
भा. सिद्ध बु. १-७); तद्विपरीतः (गतिस्त्ररूपविपरीतः ) परिणामः स्थितिः । ( त. भा. सिद्ध. वू. ५-१७ )। ६. कियच्चिरमिति (अनुयोगे) कालकृतावस्थाव्यवस्थापनं स्थितिः । ( न्यायकु. ७५, पृ. ८०२ ) । ७. निकर्षोत्कर्षतः कालनियमः कर्मणां स्थितिः । । (योगशा. स्वो विव. १-१६, पृ. ११४) । ८. कियच्चिरमिति प्रश्ने अनन्तकालमिति कालप्ररूपणं स्थितिः । ( लघीय अभय वृ. ७५, १. ५) । ६. स्थिति कालावधारणम् । (त. वृत्ति श्रुत. १-७); निजायुरुदयात् तद्भवे सार्द्धमेव स्थान स्थितिरुच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ४ - २० ) ।
१ काल के प्रमाण का नाम स्थिति है । २ विवक्षित वस्तु के काल के प्रस्थान को स्थिति कहते हैं । ३ श्रपने द्वारा बांधी गई प्रायु (प्रकृत में देवायु) के उदय से उस भव में उस शरीर के साथ प्रव स्थित रहना, यह श्रायु की स्थिति का लक्षण है । गति के विपरीत अपने देश से च्युत होने का कारण न मिलना यह स्थिति का लक्षण है । ५ अपमे स्वरूप से च्युत न होना, इसे स्थिति कहा जाता है। स्थितिकरण - १. उम्मग्गं गच्छतं सिवमग्गे जो वेदि प्रयाणं । सो ठिदिकरणेण जुदो सम्मादिट्ठी मुणेव्व ॥ ( समयप्रा. २५२ ) । २. बंसण चरणुवभट्ठे जीवे दट्ठूणधम्मबुद्धीए । हिद- मिदमवगूहिय ते विप्पं तत्तोणियत्तेद । (मूला. ५-६५ ) । ३. दर्शनाच्चरणाद्वापि चलतां धर्मवत्सलः । प्रत्यवस्थापनं प्राज्ञ. स्थितिकरणमुच्यते । ( रत्नक. १-१६) । ४. कषायोदयादिषु धर्म । रिभ्रंशकारणेषु उपस्थितेस्वात्मनो धर्माऽप्रच्यवनं परिपालनं स्थितिकरणम् । ( त. वा. ६ - २४ ) । ५. काम-क्रोध- मदादिषु चलयितुमुदितेषु वर्त्मनो न्यायात् । श्रुतमात्मनः परस्य च युक्त्या स्थितिकरणमपि कार्यम् ।। (पु. सि. २८ ) | ६. धम्मादो चलमाणं जो अण्णां संठवेदि धम्मम्मि । अप्पा पि सुदिढयदि ठिदिकरणं होदि तस्सेव ॥ ( कार्तिके. ४२० ) । ७. कषायोदयादिषु धर्मपरिभ्रंशकारणेषूपस्थितेषु स्व- परयोर्ध में [ धर्मा] प्रच्यवन परिपालनं स्थितिकरणम् । (चा. सा. पृ. ३) । ८. निवर्तमानं जिननाथवर्त्मनो निपीड्यमानं विविधैः परीषहैः । विलोक्य यस्तत्र करोति निश्चलं निरुच्यतेऽसौ स्थितिकारकोत्तमः । ( अमित श्रा. ३-७८ ) । 2. अस्थिरः स्थिरः क्रियते सम्यक्त्व चारित्रादिषु स्थिरीकरण
११६४, जैन - लक्षणावली
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org