Book Title: Jain Lakshanavali Part 3
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 487
________________ सामायिक प्रतिमा ] भस्त्रिसंध्यं कृच्छ्रे ऽपि साम्यं सामायिकी भवेत् ॥ ( सा. घ. ७ - १ ) । १०. चतुस्त्रप्रावर्त संयुक्तश्चतुर्न मस्क्रिया ( ? ) सह । द्विनिषद्यो यथाजातो मनो वाक्कायशुद्धिमान् ।। चैत्यभक्त्यादिभिः स्तुयाज्जिनं सन्ध्यात्रयेऽपि च । कालातिक्रमणं मुक्त्वा स स्यात् सामायिकव्रती ॥ ( भावसं वाम. ५३२-३३ ) । ११. मूलोत्तरगुणव्रात पूर्ण: सम्यक्त्वपूतधीः । साम्यं त्रिसंध्यं कष्टेऽपि भजन् सामायिकी भवेत् ॥ कुर्वन् यथोक्तं सन्ध्यासु कृतकर्माऽसमाप्तितः । समाधेर्जातु नापति कुच्छ सामायिकी हि सः । ( धर्मसं श्रा. ८, ५-६ ) । १२. सा च मासत्रयं यावदुभयसन्ध्यं सामायिकं कुर्वतो भवति । नियम-नन्दि-व्रतादिविधिः स एव दण्डकतदभिलापेन इति सामायिक प्रतिमा । ( श्राचारवि. पृ. ५२ ) । १ जो गृहस्थ यथाजात - दिगम्बर वेष में प्रथवा समस्त प्रकार की परिग्रह में निर्ममत्व होकर कायोत्सर्ग से स्थित होता हुप्रा-चार बार तीन तीन श्रावतं व सिर झुका कर प्रणाम करता है तथा श्रादि और अन्त में बैठकर प्रणाम करता है वह सामायिक प्रतिमा का धारक होता है । यह क्रिया तीनों योगों की शुद्धिपूर्वक तीनों सन्ध्याश्रों में - प्रातः (पूर्वाह्न) मध्याह्न और अपराह्न में की जाती है । प्रकारान्तर से इसे कृतिकर्म भी कहा जाता है | देखिए -- धवला पु० ६, पृ० १८६ पर 'दुम्रोणदं [ सामायिक शिक्षाव्रत ११५४, जैन-लक्षणावली नैयायिक, वैशेषिक, लोकायत, सांख्य, मीमांसक और बौद्ध श्रादि दर्शनों के विषयावबोध को सामापिकभावश्रुतप्रन्थ कहते हैं । सामायिक शिक्षाव्रत- देखो सामायिक प्रतिमा | १. समता सर्वभूतेषु संयमः शुभभावनाः । आर्तरौद्रपरित्यागस्तद्धि सामायिकं व्रतम् ॥ ( वरांगच. १५ - १२२ ) । २. एकत्वेन गमनं समयः एकोऽहमात्मेति प्रतिपत्तिद्रव्यार्थादेशात् काय वाङ्मनःकर्मपर्यायार्थानर्पणात्, सर्व सावद्ययोगनिवृत्त्येकनिश्चयनं वा व्रतभेदार्पण त्, समय एवं सामायिक समयः प्रयोजनमस्येति वा । (त. इलो. ७-२१) । ३. राग-द्वेषत्यागान्निखिलद्रव्येषु साम्यमवलम्ब्य । तत्त्वोपलब्धिमूलं बहुशः सामायिक कार्यम् ॥ (पु. सि. १५० ) । ४ प्रत्याख्यानमभेदेन सर्वसावद्यकर्मः । नित्यं नियतकालं वा वृत्तं सामायिकं स्मृतम् ॥ (त. सा. ६-४५ ) । ५. बंधित्ता पज्जक ग्रहवा उड्ढेण उभश्रो ठिच्चा | कालयमाणं किच्चा इंदियवावारवज्जिम्रो होउं ॥ जिणवघणे मग्गमणो सवुडका य अंजलि किच्चा | ससरूवे संलीणो वंदणप्रत्थं विचितंतो ।। किच्चा देस - पमाणं सव्वं सावज्जवज्जिदो होउं । जो कुम्बदि सामइयं सो मुणि सरिसो हवे ताव || (कार्तिके. ३५६-५७ ) । ६. यत्सर्वद्रव्यसन्दर्भे राग-द्वेषव्यपोहनम् । आत्मतत्त्वनिविष्टस्य तत्सामायिकमुच्यते ।। (योगशा. प्रा. ५-४७ ) । ७. त्यक्तार्त-रौद्रयोगो भक्त्या विदधाति निर्मलध्यान: । सामायिकं महात्मा सामायिकसंयतो जीवः ।। ( श्रमित. श्री. ६ - ८६ ) । ८. एकान्ते केशबन्धादिमोक्षं यावन्मुनेरिव । स्वं ध्यातुः तर्वहिंसादित्यागः सामायिकव्रतम् ।। (सा. घ. ५ - २८ ) । ६. सामायिकमथाद्यं स्याच्छिक्षाव्रतमगारिणाम् । आर्त-रौद्रे परित्यज्य त्रिकालं जिनवन्दनात् ॥ ( धर्मश. २१ - १४६ ) । १०. सम् शब्दः एकत्वे एकीभावे वर्तते यथा संगतं घृतं संगतं तैलम्, एकीभूतमित्यर्थः । अयनमयः, सम् एकत्वेन प्रयनं गमनं परिणमनं समयः, समय एव सामायिकम् । स्वार्थे इकण् । अथवा समय: प्रयोजनमस्येति सामायिकम्, प्रयोजनाथ इण् । कोऽर्थः ? देववन्दनायां निःसंक्लेशं सर्वप्राणिसमताचिन्तनम्, सामायिकमित्यर्थ । (त. वृत्ति श्रुत. ७-२१) । १ प्रातं और रौद्र ध्यान को छोड़कर समस्त इत्यादि ; तथा मूलाचार गाथा ७-१०४ २ देवता - जिनदेव श्रावि का स्मरण करते हुए जो सुख दुःख और शत्रु-मित्र श्रादि में एक मध्यस्थ भाव को प्राप्त होता है, इसका नाम सामायिकव्रत ( एक शिक्षाव्रत ) है । ३ जो धीर श्रावक प्रसन्नचित्त होकर बारह प्रावतों से संयुक्त होता हुआ कायोत्सर्गपूर्वक दो नमन और चार प्रणामों को करता है तथा अपने प्रात्मस्वरूप का स्मरण करता हुम्रा जिनप्रतिमा, परम प्रक्षर - 'प्रसिश्रासा' श्रादि मंत्राक्षरों या बीजाक्षरों प्रौर कर्मविपाक का ध्यान करता है उसके सामायिक व्रत होता है । १२ सामायिक प्रतिमा दो सन्ध्याओं में तीन मास तक सामायिक करने वाले के होती है । सामायिकभावश्रुतग्रन्थ नैयायिक-वैशेषिकलोकायत सांख्य-मीमांसक बौद्धादिदर्शन विषयबोध: सामायिकभावश्रुतग्रन्थ: । ( धव. पु. ६, पृ. ३२३ ) । Jain Education International -- For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554