________________
प्रयोगस्पर्द्धक]
७७७, जैन-लक्षणावली
[प्रवचन
प्रौदारिक आदि शरीरों का तथा लाख और लकड़ी (तीर्थ ) यथाऽवस्थितसकलजीवाजीवादिपदार्थप्ररूपकं आदि का बन्ध होता है उसे प्रयोगबन्ध कहते हैं। अत्यन्तानवद्यान्याविज्ञातचरण-करणक्रियाधारं अचि४ जीवों के व्यापार से जो कर्मबन्ध और नोकर्मबन्ध न्त्यशक्तिसमन्विताविसंवाद्यडपकल्पं चतुस्त्रिशदतिश(पालापनबन्ध प्रादि) उत्पन्न होता है उसे प्रयोग- समन्वितपरमगुरुप्रणीतं प्रवचनम् । एतच्च संघः बन्ध कहा जाता है।
प्रथमगणधरो वा। (नन्दी. हरि. व. पृ. ५०) । प्रयोगस्पर्द्धक-होति पोगो जोगो ताणविव- ३. पवयणं सिद्धंतो बारहंगाई, तत्थ भवा देस-महव्वड्ढणाए जो उ रसो। परिबड्ढेई जीवो पयोगफड्डं यिणो असंजदसम्माइट्टियो न पवयणा । (धद. पु. ८, तयं वेंति ॥ (पंचसं. बं. क. ३६)।
पृ. ६०); उच्यते भण्वत कथ्यते इति वचनं शब्दप्रकृष्ट योग का नाम प्रयोग है, योग के स्थानों की कलापः, प्रकृष्टं वचनं प्रवचनम् । (धव. पु. १३, वृद्धि के अनुसार जीवों के द्वारा बांधे जाने वाले कर्म- पृ. २८०); प्रकर्षेण कुतीर्थ्यानालीढतया उच्यन्ते परमाणुओं में स्पर्धक के रूप से जीव जो रस (अनु. जीवादयः पदार्थाः अनेनेति प्रवचनं वर्णपंक्त्यात्मक भाग) को बढ़ाता है, यह प्रयोगस्पर्द्धक कहलाता है। द्वादशाङ्गं अथवा प्रमाणाद्यविरोधेन उच्यतेऽर्षोप्रयोगस्पर्द्धकप्ररूपणा- वैसादृश्याज्जीवप्रदेशानां ऽनेन करणभूतेनेति प्रवचनं द्वादशाङ्गम् भावस्ववीर्यहेतुगृहीतकर्मपुद्गलानां स्नेहप्ररूपणा प्रयोग- श्रुतम् । (धव. पु. १३, पृ. २८३) । स्पर्द्धकप्ररूपणा । प्रकृष्टो वा योगो व्यापारः, तद्धेतु- ४. प्रकर्षेण नामादि-नय-प्रमाण-निर्देशादिभिश्च यत्र गृहीतपुद्गलस्नेहस्य प्ररूपणा प्रयोगस्पर्द्धकप्ररूपणा। जीवादयो व्याख्यातास्तत् प्रवचनम्, जिना रागादि(पंचसं. मलय. वृ. बं. क. १६-उत्थानिका, पृ. सन्तानविजि(वजि ?) तास्तेषामिदं वचनमिति । २१)।
(त. भा. सिद्ध. व. १-२०)। ५. प्रोच्यन्ते जीवाजीवप्रदेशों की विसदशता से अपने वीर्य के निमित्त दयः पदार्था अनेनास्मिन्निति वा प्रवचनं जिनागमः । से ग्रहण किये गये कर्मपुद्गलों के स्नेह ( रस या अन- (भ. प्रा. विजयो. ३२)। ६. प्रकृष्टं वचनं प्रवचभाग) को प्ररूपणा को प्रयोगस्पर्द्धकप्ररूपणा कहते नम्, प्रकृष्टस्य वा वचनं प्रवचनं सिद्धान्तो द्वादशाहैं। अथवा प्रकृष्ट योग के प्राश्रय से ग्रहण किये ङ्गमित्यनर्थान्तरम् । तत्र भवा देश-महाव्रतिनः गये पुद्गलों के स्नेह को प्ररूपणा को प्रयोगस्पर्द्धक- असंयतसम्यग्दष्टयश्च प्रवचनम् । (चा. सा. पृ. प्ररूपणा जानना चाहिए।
२६) । ७. इह प्रवचनं सामान्यं श्रतज्ञानम, सुत्रा प्ररूपणा-अोघादेसेहि गुणेसु जीवसमासेसु पज्ज- तु तद्विशेषौ। उक्तं च-जमिह पगयं पसत्थं पहाणत्तीसु पाणेसु सण्णासु गदीसु इंदिएसु xxx वयणं च पवयणं तं च । सामन्नं सुयनाणं विसेसतो पज्जत्तापज्जत्तविसेसणेहि विरोसिऊण जा जीवपरि- सुत्तमत्थो य ॥ (प्राव. नि. मलय. व. १२६, पृ. क्वा सा परूवणा णाम । (धव, पु. २, पृ. ४११) । १२६); प्रवचनं द्वादशाङ्गं तदुपयोगानन्यत्वात् सलो प्रोध और आदेश की अपेक्षा गुणस्थान, जीवसमास, वा प्रवचनम् । (प्राव. नि. मलय. व. . १६१) । पर्याप्ति, प्राण, संज्ञा, गति-इन्द्रिय आदि चौदह ८. पगय-वयणं ति वा, पहाण-वयणं ति मार्गणा और उपयोग ; इन बीस में पर्याप्त-अपर्याप्त वयणं ति वा पवयणं । पवच्चंति तेण जीवादयो की विशेषता के साथ जो जीवों की परीक्षा की पयत्था इति पवयणं । तर्हि वा अहिगरण-भूए पवदजाती है, इसका नाम प्ररूपणा है।
तीति पवयणं-चउबिहो सङ्घो। पइट्ठवयणं ति वा, प्ररोहण-कर्माणि प्ररोहन्ति अस्मिन्निति प्ररोहणं । तदुवयोगाण पण्णत्तानो संघोत्ति जं भणियं होइ। कार्मणशरीरम् । (धव. पु. १४, पृ. ३२८)। जेण तं सुयं, तम्मि पइट्टियं, अणणं-तदुवोगायो जिसमें कर्म अंकुरित होते हैं उस कार्मण शरीर को ति। तं च सामाइयाइ-बिन्दुसारपज्जवसाणं अंगाणंप्ररोहण कहा जाता है।
गपविट्ठ सव्वं सुयणाणं पवयणं ति । (जीतक. चू. पृ. प्रवचन-१. प्रवचनं श्रुतज्ञानं तदुपयोगानन्यत्वाद्वा २)। सङ्घ इति । (प्राव. नि. हरि. वृ. १७६) । २. तच्च १ श्रुतज्ञान को प्रवचन कहते हैं, तद्विषयक उपयोग
ल. १८
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org