________________
मानुष ]
न्यत्वं हीनाधिकत्वम् — होनमानेन ददाति अधिकमानेन गृह्णाति । (योगशा. स्वो विव. ३-१२, पृ. ५५४)।
कुडव, पल और हस्त प्रादि मान कहलाते हैं । उनको भिन्न रखना - -हीन ( कम ) मान से देना और अधिक मान से लेना, इसका नाम मानान्यत्व है । यह प्रचर्यव्रत को दूषित करने काला एक प्रतिचार है ।
मणेण णिउणा
पृ. ३६२ ) ।
मानुष- - १. मण्णंति जदो णिच्वं जदो टू जे जीवा । मणउक्कडा य जम्हा तम्हा ते माणुसा भणिया । ( प्रा. पंचसं. १-६२ ) । २. अथवा मनमा निपुणाः मनसा उत्कटा इति वा मनुष्याः । ( व. पु. १, पृ. २०२ - २०३ ); मण्णंति जदो णिच्च मणेण णिउणा मणुक्कडा जह्मा । मणुउब्भवा य सब्वे तह्मा ते माणुसा भणिया । ( घव पु. १, पृ. २०३ उद्; गो. जी. १४६ ) ; मनसा उत्कटाः मानुषाः । ( धव. पु. १३, १ जो जीव मन से निपुण होकर सदा पदार्थों को मानते हैं-जानते हैं - तथा मन से उत्कट ( प्रखर ) होते हैं उन्हें मानूस (मनुष्य) कहा जाता है । मानुषोत्तर शैल - १. प्रव्भन्तरम्मि भागे टंकुक्किण्णो बहिम्मि कमहीणो । सुर-खेयरमणहरणो श्रणाइणिणो सुवण्णणिहो । ( ति प ४ -२७५१) । २ ते टंकच्छिण्णो बाहि कमवड्ढि हाणि कणयणिहो । दिणिग्गमपहचोद्दस गुहाजुदो माणुसुत्तरगो । (त्रि. सा. ३७ ) । १ पुष्कर द्वीप के मध्यगत जो सुवर्ण सदृश पर्वत अभ्यन्तर भाग में टांकी से उकेरे गये के समान (भित्ति के समान हानि-वृद्धि से रहित ) तथा बाह्य भाग में क्रम से ऊपर होन होता गया है, उसका नाम मानुषोत्तर है और वह अनादि विधन है ।
६०८, जैन-लक्षणावली
माया - १. चारित्रमोहकर्मविशेषस्योदयादाि भूतात्मनः कुटिलभावो माया निकृतिः । ( स. सि. ६-१६) । २. चारित्रमोहोदयात् कुटिलभावो माया 1 चारित्रमोहकर्मोदयाविर्भूत आत्मनः कुटिल स्वभादो मायेति व्यपदिश्यते । (त. वा. ६, १६, १ ) ; परातिसन्धानतयोपहितकौटिल्यप्रणिधिर्माया प्रत्यासन्नवंशपर्वोपचितमूलमेष - मोमूत्रिका लेखनीसदृशी चतुविधा । (त.
प्रायः
Jain Education International,
[मायाक्रिया
वा. ८, ६, ५) ३ मिमीते परानिति माया । ( त. भा. हरि. वृ. ७ - १३ ) ; परातिसन्धाननिमित्तः छद्मप्रयोगो माया । ( त. भा. हरि वृ. ८-२ ) | ४. निकृतिर्वञ्चना मायाकषायः । ( घव. पु. १, पृ. ३४९ ) ; माया निकृतिर्वञ्चना अनृजुत्वमिति पर्यायशब्दाः | ( धव. पु. ६, पृ. ४१ ) । स्वहृदयप्रच्छादनार्थमनुष्ठानं माया । ( धव. पु. १२, पृ. २८३) । ५. पचरा - [ श्रपरा ] भिसन्धाननिमित्तश्छप्रयोगो माया । ( त. भा. सिद्ध वृ. ८-२) । ६. मानं हिंसनं वञ्चनं इत्यर्थो मीयते वाऽनयेति माया | (स्थानां. अभय वृ. २४८, पृ. १६३) । ७. माया वञ्चनाद्यात्मिका जीवपरिणतिः । ( शतक. मल. हेम. वृ. ३८ ) 1 ८. माया स्वप्नेन्द्रजालादि: । ( श्री. मी. वसु. वृ. ८४) । ६. नानाप्रतारणोपायैर्वचनाकुलिता मतिः । माया विनयविश्वासाऽऽभासचेतोहराकृतिः ॥ ( प्राचा. सा. ५, १८) । १०. माया निकृतिरूपा । (जीवाजी. मलय. बृ. १३) । ११. माया वञ्चन - प्रतिकुञ्चनाद्यात्मिका परिणतिः । ( कर्मस्त. गो. वृ. १०, पृ. ८४) । १२. माया परवञ्चनाद्यात्मिका । ( कर्मवि. दे. स्वो वृ. १७) ।
१ चारित्रमोहनीय के भेदभूत मायाकषाय के उदय से जो जीव के कुटिल परिणाम उत्पन्न होता है उसे माया कहते हैं, दूसरे शब्द से उसे निकृति भी कहा जाता है । ३ दूसरे के ठगने का कारणभूत जो कुटिलतापूर्ण प्रयोग है उसका नाम माया है । मायाक्रिया - देखो मायाप्रत्यया क्रिया । १. ज्ञानदर्शनादिषु निकृतिर्वञ्चनं मायाक्रिया । ( स. सि. ६–५, त वा. ६, ५, ११) । २. दुर्वक्तृकवचो ज्ञानादी सा मायादि (?) किया परा ।। (त. श्लो. ६, ५, २४) । ३. मायाक्रिया तु मोक्षसाधनेषु ज्ञानादिषु मायाप्रधानस्य प्रवृत्तिः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ६-६ ) । ४. चित्तकौटिल्यप्रधाना मायाक्रिया | ( गु. गु. षट्. स्वो वृ. १५) । ५. ज्ञान-दर्शनचारित्र तपस्सु तद्वत्सु पुरुषेषु च मायावचनं वंचना - करणं मायाक्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ६ - ५ ) | ६. कौटिल्येनान्यद्विचिन्त्य वाचाऽन्यदभिधायान्यदाचर्यते यत्सा मायाक्रिया । (धर्मसं. मान. स्वो वृ. ३-८७, पृ. ८२) ।
१ ज्ञान दर्शनादि के विषय में कुटिलता का परिणाम
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org