________________
राक्षस ]
शंकया किञ्चिद्धेतोरस्त्यत्र कारणम् ॥ ( लाटीसं ६-१९) ।
१ स्त्री और पुरुष के द्वारा एकान्त में किये गये कार्यविशेष के प्रकाशित करने का नाम रहोऽभ्याख्या या रहोsभ्याख्यान है । यह सत्याणुव्रत का एक प्रतिचार है । ४ रहस का अर्थ एकान्त होता है, एकान्त में जो होता है उसे रहस्य कहा जाता है । उससे अथवा उसके विषय में कहना या श्रारोप लगाना कि ये राजा श्रादि के विरुद्ध मंत्रणा कर रहे थे । यह सत्याणुव्रत को मलिन करने वाला उसका एक प्रतिचार है । राक्षस - १. भीषणरूपविकरणप्रियाः राक्षसा नाम । ( धव. पु. १३, पृ. ३६१) । २. राक्षसा भीमा भीमदर्शनाः कराल - रक्तलम्बोष्ठास्तपनीय विभूषणा नानाभक्तिविलेपनाः । (बृहत्सं. मलय. वृ. ५८ ) । १ जो रुचिपूर्वक भयानक रूप को विक्रिया किया करते हैं वे राक्षस कहलाते हैं । २ जो देखने में भयानक, भयप्रद लाल प्रोठों से सहित और सुवर्णमय भूषणों से युक्त होते हैं उन्हें राक्षस कहा जाता है ।
६५७, जैन-लक्षणावली
राक्षस विवाह १. कन्यायाः प्रसह्यादानाद्राक्षसः । ( नीतिवा. ३१ -१२, पृ. ३७६ ) । २. प्रसह्य कन्यादानाद् राक्षसः । (ध. बि. मु. वृ. १-१२ ) । ३. प्रसह्य कन्याग्रहणाद्राक्षसः । (योगशा. स्वो विव. १–४७) ।
१ बलपूर्वक कन्या के ग्रहण का नाम राक्षस विवाह है ।
राग - १. अभिष्वङ्गलक्षणो रागः । (ध्यानश. हरि. वृ. ८; प्राव. भा. मलय. वृ. २०३, पृ. ५६३) । २. माया लोभ वेदत्रय - हास्य- रतयो रागः । ( धव. पु. १२, पृ. २८३ ) ; माया - लोभ हस्स रदि-तिवेदाणं दव्वकम्मोदयजणिदपरिणामो रागो । ( धव. पु. १४, पृ. ११) । ३. विचित्रचारित्रमोहनीयविपाकप्रत्यये प्रीत्यप्रीती राग-द्वेषौ । (पंचा. का. प्रमृत. वृ. १३१ ) । ४. निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणवीतराग चारित्रप्रच्छादकचारित्रमोहो राग-द्वेषी भण्येते । (बृ. द्रव्यसं. टी. ४८, पृ. १८६) । ५ तस्यैवात्मनो विचित्रचारित्रमोहोदये सति निश्चयवीतरागचारित्ररहितस्य व्यवहारव्रतादिपरिणामरहितस्य इष्टानिष्ट विषये प्रीत्यप्रीतिपरिणामी राग-द्वेषी भण्यते । (पंचा. का.
Jain Education International
[राजपिण्डाग्रहणस्थितिकल्प
जय. बृ. १३१) । ६. रूपाद्याक्षेपजनितः प्रीतिविशेषो रागः । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ७२४, पृ. ३५६) । ७. प्रीतिलक्षणो रागः । ( प्रज्ञाप. मलय. वृ. २६०, पृ. ४५५) ।
१ श्रासक्ति का नाम राग है । २ माया, लोभ, तीन वेद, हास्य और रति इन्हें रागस्वरूप माना जाता है । ४ निर्विकार स्वसंवेदनस्वरूप वीतरागचारित्र के रोधक चारित्रमोह को राग-द्वेष कहते हैं । राजकथा -- १. राज्ञां कथाः नानाप्रजापतिप्रतिबद्धवचनानि, स राजा प्रचण्डः शूरश्चाणक्य निपुणश्चारकुशलो योग-क्षेमोद्यतमतिश्चतुरंगबलो निर्जिताशेषवैरिनिबहो न तस्य पुरतः केनापि स्थीयते इत्येवमादिकं वचनं राजकथा: । ( मूला वृ. ६-८६) । २. राट्रकथा राजकथा, यथा शूरोऽस्मदीयो राजा, सघनचोड: [ - शौण्ड: ] गजपतिगड:, अश्वपतिस्तुरुष्क इत्यादि । (योगशा. स्वो विव. ३-७९) । ३. राज्ञां युद्ध हेतूपन्यासो राजकथाप्रपंच: । (नि. सा. बृ. ६७) । ४. राजकथा शूरोऽस्मदीयो राजा सघनः शौण्ड: गजपतिगौंड : अश्वपतिस्तुरुष्क इत्यादिरूपा । (सा. ध. स्वो टो. ४-२२ ) ।
१ अनेक राजानों से सम्बन्धित वचनालाप का नाम राजकथा है। जैसे - वह राजा पराक्रमी व शूरवीर है, चाणक्य के समान चतुर है, शत्रुपक्ष की गुप्त बात के जानने में कुशल है, योग - श्रप्राप्त राज्यादि की प्राप्ति व क्षेम-प्राप्त के संरक्षण - के विचार में कुशल है, चतुरंग सैन्य से युक्त होकर समस्त शत्रु समूह को जीतने वाला है, तथा उसके सामने कोई भी स्थित नहीं रह सकता है, इत्यादि वार्ता |
राजधर्म - राज्ञो हि दुष्टनिग्रहः शिष्टपरिपालनं च धर्मः । ( नीतिवा. ५ - २) ।
दुष्टों का निग्रह और सज्जनों का परिपालन करना, यह राजा का धर्म होता है । राजपिण्डाग्रहणस्थितिकल्प १. राजशब्देन इक्ष्वाकुप्रभृतिकुले जाताः । राजते प्रकृति रंजयति इति वा राजा राजसदृशो महद्धिको भण्यते, तस्य पिण्ड: तत्स्वामिको राजपिण्डः, तस्य अग्रहणम् । (भ. प्रा. विजयो. ४२१ ) । २. अथ राजशब्देन इक्ष्वाकुप्रभृतिकुले जाताः, राजते प्रकृति रञ्जयतीति वा, राज्ञा सदृशो महद्धिको भण्यते । तत्स्वामिभक्तादिवर्जन
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org