Book Title: Jain Lakshanavali Part 3
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 371
________________ व्यवच्छिन्न क्रियाप्रतिपाती ] का वनान्तर श्रादि जिनका श्राश्रयभूत है वे व्यन्तर कहलाते हैं। प्रथवा जिनका मनुष्यों से अन्तर नहीं है उनका नाम व्यन्तर है । व्यपहार - देखो संव्यवहारदोष । १. यत्यर्थं संभ्रमाच्चेल पात्रादेरसमीक्ष्य यत् । समाकर्षणमान्नातं व्यपहार इति श्रुते । ( श्राचा. सा. ८-४९) । २. यद्यतीनां संभ्रमादादरतया चेल-पात्रादेरसमीक्ष्या कर्षणं स श्रागमें व्यवहार उच्यते । ( भाव प्रा. ६६ ) । १ यति के लिए शीघ्रतावश जो वस्त्र व पात्र श्रादि को खींचा जाता है, इसे श्रागम में भोजन सम्बन्धी व्यवहारदोष कहा गया है । व्यय - १. तथा पूर्व भावविगमनं व्ययः, यथा घटोत्पत्तौ पिण्डाकृते: । ( स. सि. ५-३० त. इलो. ५-३० ) । २. तथा पूर्वभावविगमो व्ययनं व्ययः । तेन प्रकारेण तथा, स्वजात्य परित्यागेनेत्यर्थः पूर्वभावविगमो व्ययनं व्यय इति कथ्यते, यथा घटोत्पत्तौ पिण्डाकृते: । (त. वा. ५, ३०, २) । ३. X X X भूत्वा चाभवनं व्ययः । ( म. पु. २४, ११० ) । ४. स्वजातेरविरोधेन द्रव्यस्य द्विविवस्य हि । विगमः पूर्वभावस्य व्यय इत्यभिधीयते ॥ (त. सा. ३-७ ) । ५. पूर्व भावस्य व्ययनं विघटनं विगमनं विनशनं व्ययः । (त. वृत्ति श्रुत. ५-३० ) । ६. अपि च व्यपोऽपि न सतो व्ययोऽप्यवस्थाव्ययः सतस्तस्य । प्रध्वंसाभावः स च परिणामित्वात्सतोऽप्यवश्यं स्यात् । (पंचाध्या, १ - २०२ ) । १ पूर्व पर्याय के विनाश का नाम व्यय है । व्यवच्छिन्नत्रियाप्रतिपाती 1- देखो समुच्छिन्न क्रियानिवर्ती । १०३८, जैम-लक्षणावली व्यवसाय - १. व्यवसीयते निश्चीयते श्रन्वेषितोर्थोऽनेनेति व्यवसाय: । ( धव. पु. १३, पृ. २४३ ) । २ व्यवसाय: अनुष्ठानोत्साह इति । (समबा. अभय. व. १४१ ) । १ जिसके द्वारा अन्वेषित पदार्थ का निश्चय किया जाता है, वह व्यवसाय कहलाता है । यह श्रवाय ज्ञान का नामान्तर है । २ अनुष्ठेय के अनुष्ठान में उत्साह रखने का नाम व्यवसाय है । व्यवस्थापद - जस्स जम्हि प्रवद्वाणं तस्स तं पदम् द्वाणमिदि वृत्तं होदि । जहा सिद्धिखेत्तं सिद्धाणं पदं श्रथालावो प्रत्थावगमस्त पदं । ( धव. पु. १०, पृ. १८ ) । Jain Education International [ व्यवहारकाल जो जहां प्रवस्थित रहता है वह उसका पद या स्थान कहलाता है । प्रकृत में व्यवस्थापद से स्थितिस्थान को ग्रहण किया गया है। जैसे सिद्धों का सिद्धि क्षेत्र पद तथा प्रर्थावबोध का पद प्रर्थालाप । व्यवहार - १. व्यवहारोऽर्थाभिधानप्रत्ययात्मकः । संग्रहनयाक्षिप्तानामर्थानां विधिपूर्वकमवहरणं भेदनं व्यवहारः । ( धव. पु. १, पृ. ८४ ) । २. व्यवह्नि यते यत् यस्य प्रायश्चित्तमाभवति स तद्दानविषयीक्रियते अनेनेति व्यवहारः । ( व्यव. भा. पी. मलय. वृ. २, पृ. ३); विधिना उप्यते ह्रियते च येन स व्यवहारः । ( व्यव. भा. मलय. वृ. पी. ५, पृ. ५) । २ जो जिसका प्रायश्चित्त है वह जिसके द्वारा उस प्रायश्चित्त के देने का विषयभूत किया जाता है उसका नाम व्यवहार है । व्यवहारकाल - १. समग्र य णाली तदो दिवा रत्ती । च्छरो त्ति कालो परायत्तो ॥ (पंचा. का. २५; धव. पु. ४, पृ. ३१७ उद्) । २. समयावलिकोच्छ्वास: प्राणस्तोकलवादिकः । व्यवहारस्तु विज्ञेयः कालः कालज्ञवणितः ॥ (ह. पु. ७-१६) । ३. कालोऽन्यो व्यवहारात्मा मुख्यकालव्यपाश्रयः । परत्वापरत्वसंसूच्यो वर्णित: सर्वदर्शिभिः ॥ वर्तितो द्रव्यकालेन वर्तनालक्षणेन यः कालः पूर्वपरीभूतो व्यवहाराय कल्प्यते ॥ समयावलिकोच्छ्वासना लिकादिप्रभेदतः । ज्योतिश्चक्रभ्रमायत्तं कालचक्रं विदुबुधाः ॥ ( म. पु. ३, १०-१२ ) । ४. तत्र क्रमानुपाती समयाख्यः पर्यायो व्यवहारकालः । × × × व्यवहारकालो जीव- पुद्गल परिणामेन निश्चीयते । X X X तत्र क्षणभङ्गी व्यवहारकालः । (पंचा. का. अमृत वृ. १०० ) । ५. जीवाण पुग्गलाणं जे सुहमा बादराय पजाया । तीदाणागदभूदा सो ववहारो हवे कालो ॥ कार्तिके. २२० ) । ६. व्यवहारकाल: परमार्थ कालवर्तनया लब्धकालव्यपदेशः परिणामादिलक्षण: । (चा. सा. पृ. ८१) । ७. दव्वपरिवट्टरूवो जो सो कालो हवेइ ववहारो । परिणामादीलक्खो XX X ॥ ( द्रव्यसं. २१) । ८. जीवपुद्गलयोः परिवर्ती नव-जीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति द्रव्यपर्यायारूपो व्यवहारकालः । (बृ. द्रव्यसं. २१) । ६. सं च मन्दगतिपुद्गलपरमाणुव्यज्यमानः यो For Private & Personal Use Only णिमिसो कट्ठा कला मास उडु प्रयण संव www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554