________________
संचारगति] ११२३, जन-लक्षणावली
[संज्ञासंज्ञा निन्दापूर्ण वचन कहना, इसे संघावर्णवाद कहा २ व्यञ्जनावग्रह के पश्चात् जो विशिष्ट मतिज्ञान जाता है।
होता है उसे संज्ञा कहते हैं। ३ जिस शब्दसमूह के संचारगति-सुरा-सौवीरकादीनां संचारगतिः । द्वारा पर्थ का प्रतिपादन किया जाता है उसे संज्ञा (त. वा. ५, २४, २६)।
कहा जाता है । ४ शिक्षा, क्रिया पालाप के ग्रहण सुरा व सौवीर आदि को जो गति होती है वह को संज्ञा माना गया है। ५ 'यह वही है' इस प्रकार संचारगति कहलाती है।
का जो ज्ञान होता है उसका नाम संज्ञा है। यह संज्ञा-१. हिताहितप्राप्ति-परिहारयोर्गुण-दोषवि- प्रत्यभिज्ञान का पर्याय नाम है। ६ ईहा, अपोह चारणात्मिका संज्ञा । इदं हितमिदमहितम, अस्य और विमर्शरूप ज्ञान को संज्ञा कहते हैं। ७ नोप्राप्ती परिहारे चायं गुणोऽयं दोष इति विचारणा- इन्द्रियावरण के क्षयोपशम और उससे होने वाले त्मिका संज्ञेत्युच्यते । (त. वा. २, २४, २)। ज्ञान को संज्ञा कहा जाता है। जीव संज्ञी इसी के २. संज्ञानं संज्ञा, व्यञ्जनावग्रहोत्तरकालभावी मति. पाश्रय से होता है । ८ असाता देदनीय और मोहविशेषः । (प्राव. नि. हरि. व. १२)। ३. सम्य- नीय कर्म के उदय से जो जीव की प्राहार के ग्रह. रज्ञायते अनया इति संज्ञा। (घव. पू. १३, प. णादिरूप परिणति होती है उसका नाम संज्ञा है। २४४): जेण सहकलावेण प्रत्थो पडिवज्जाविज्जदि संज्ञाक्षर-१. अक्खरस्स संठाणागिई, सेत्तं सन्नसो सहकलामो सण्णा णाम । (धव. पू. १३, प. क्खरं । (नन्दी. सू. ३८, पृ. १८७)। २. संठाण३३३)। ४. सा (संज्ञा) हि शिक्षा-क्रियालापग्रहणं मगाराई अप्पाभिप्पायतो व जं जस्स । (बृहत्क. मुनिभिर्मता । (त. इलो. २, २४, १)। ५. तदे- ४४) । ३. संज्ञाक्षरं तत्र अक्षराकारविशेषः । यथा वेदमित्याकारं ज्ञानं संज्ञा, प्रत्यभिज्ञा तादशमेवेद- घटिकासंस्थानो घकारः। (माव. नि. हरि. व. मित्याकारं वा विज्ञानं संज्ञोच्यते। (प्रमाणप. प. १९) । ४. संज्ञानं संज्ञा संज्ञायते व अनयेति संज्ञा, ६९) । ६. ईहापोह-विमर्शरूपा संज्ञा। (सूत्रकृ. सू. तन्निबन्धनमक्षरं संज्ञाक्षरम् । (नन्दी. हरि. व. पृ. शी. वृ. २, ४, ६६, प. ११४)। ७. णोइंदिय- ७६)। ५. संज्ञाज्ञानं नाम यतैरेवेन्द्रियैरनुभूतमर्थ आवरणखोवसमं तज्जबोहणं सण्णा। (गो. जी. प्राक् पुनर्विलोक्य स एवायं यमहमद्राक्षं पूर्वाले इति ६६०) ८. संज्ञा प्रसातवेदनीय-मोहनीयकर्मोदय- संज्ञाज्ञानम् । (त. भा. सिद्ध. व. १-१४) । सम्पाद्या आहाराभिलाषादिरूपश्चेतनाविशेषाः । १ अक्षर की जो संस्थानाकृति है उसे संज्ञाक्षर (समवा. अभय. बृ. ४) । ६. संज्ञानं संज्ञा व्यञ्ज- कहते हैं। नावग्रहोत्तरकालभावी मतिविशेषः, आहार-भयाद्य- संज्ञाज्ञान-देखो संज्ञा । पाधिका वा चेतना संज्ञा, अभिधानं वा संज्ञा। संज्ञाद्रव्यकरण-अयमत्र भावार्थः ----कटनिवर्तक(स्थानां. अभय. वृ. ३०)। १०. संज्ञा मुख- मयोमयचित्रसंस्थानं पाइल्लकादि तथा रूतपूणिका. नयन-भ्रूविकारागुल्याच्छोटनादिका अर्थसूचिका- निर्वर्तक शलाकाशल्यकाङ्गरुहादि संज्ञाद्रव्यकरणम्, श्चेप्टाः। (योगशा. स्वो. विव. १-४२) । ११. अन्वर्थोपपत्तेः संज्ञाविशिष्टंद्रव्यस्य करणं संज्ञाद्रव्य. संज्ञानं संज्ञा व्यञ्जनार्थावग्रहोत्तरकालो मतिविशेषः। करणम् । (प्राव. भा. मलय. वृ. १५३, पृ. ५५८)। (प्राव. नि. मलय. व. १२) । १२. तदेवेदं तत्सदशं चटाई के निर्वर्तक लोहमय चित्रसंस्थान पाइल्ल. तद्विलक्षणं तत्प्रतियोगीत्यादि प्रत्यभिज्ञानं संज्ञा। कादिकरण को तथा रूतपूणिका के निर्वर्तक शलाका (अन. घ. स्वो. टी. ३-४)! १३. संज्ञा शिक्षा प्रादि करण को संज्ञाद्रव्यकरण कहा जाता है। क्रियालापोपदेशग्राहित्वम् । (सा. ध. स्वो. टी. संज्ञासंज्ञा--१. अष्टावुत्संज्ञासंज्ञास्संहताः संज्ञा१-६) । १४. आहारादिवांछारूपाः संज्ञाः। (गो. संज्ञका । (त. वा. ३, ३८, ६)। २. ताभि-(प्रवजी. जी. प्र. १५२) । १५. तदेवेदं तत्सदृशं चेति संज्ञासंज्ञाभि-) रष्टाभिरप्युक्ता संज्ञासंज्ञादिका x प्रत्यभिज्ञानं संज्ञा कथ्यते । (त. वृत्ति श्रुत. १-१३)। xx (ह. पु. ७-३८) । १ हित को प्राप्ति और अहित के परिहार में जो १ समुदित पाठ उत्संज्ञासंज्ञानों को एक संज्ञासंज्ञा गुण-दोष का विचार होता है, इसका नाम संज्ञा है। होती है।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org