Book Title: Jain Lakshanavali Part 3
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 462
________________ संयम] ११२६, जैन-लक्षणावली [संयोग हार दण्डच्चाएण इंदियजएण । परिणममानस्स पुणो त्तोपलक्षणोपशमे सति प्रत्याख्यान-संज्वलनाष्टसंजमधम्मो हवे णियमा ॥ (द्वादशानु. ७६)। कस्योदये सति नोकषायनवकस्य यथासंभवोदये च २. धर्मोपबहणार्थ समितिषु वर्तमानस्य प्राणेन्द्रिय- सति संयमासंयमः संजायते । (त. वृत्ति श्रुत. २-५)। परिहारस्संयमः । (स. सि. ६-६)। ३. समितिषु १ स्थूल प्राणातिपातादि (हिंसादि) से निवृत्तिरूप प्रवर्तमानस्य प्राणीन्द्रियपरिहारः संयमः। ईर्या- परिणति को संयमासंयम कहा जाता है। ४ चार समित्यादिषु वर्तमानस्य मुनेस्तत्परिपालनार्थः प्राणी. स्थावरों के विघातका और दस प्रकार के त्रस न्द्रियपरिहार: संयम इत्युच्यते । (त. वा, ६-६, जीवों के रक्षण का जो परिणाम होता है उसे १४)। ४. समितिषु प्रवर्तमानस्य प्राणीन्द्रियपरिहारः संयमासंयम कहते हैं। संयमः । (त. श्लो. ६-६)। ५. इन्द्रियार्थेषु संयुक्तद्रव्यसंयोग-तत्थ संजुत्तदव्वसंजोगो णाम वैराग्यं प्राणिन वधवर्जनम । समिती वर्तमानस्य जो पुव्वसंजत्त एव अण्णण दब्वेण सह संयुज्जते । मनेर्भवति संयमः।। (त. सा. ६-१८)। ६. जो (उत्तरा. च. पृ. १५)। जीवरक्खणपरो गमणागमणादिसव्वकम्मेसु । तण- पर्व संयक्त हो जो द्रव्य अन्य द्रव्य के साथ संयोग छेदं पि ण इच्छदि संजमभावो हवे तस्स ।। (काति को प्राप्त होता है, इसे संयुक्तद्रव्यसंयोग कहते हैं । के. ३९९)। १ जो जीव व्रतों व समितियों के पालने, दण्डों के संयुक्ताधिकरण-- १. संयुक्ताधिकरणम्--अधिछोड़ने और इन्द्रियों के जीतने रूप से परिणत क्रियते नरकादिष्वनेनेत्यधिकरणं वास्युदूखल-शिलाहोता है उसके नियम से संयमधर्म होता है। २ धर्म पुत्रक-गोधूम-यन्त्रादिसंयुक्तम् अर्थक्रियाकरणयोग्यम्, के बढ़ाने के लिए समितियों में प्रवर्तमान साधन संयुक्त च तदधिकरणं चेति समासः । (प्राव. हरि. जो प्राणविधात व इन्द्रियविषयों का पा वृ.अ. ६, पृ ८३१) । २. संयुक्ताधिकरणम् - अधिक्रियते नरकादिष्वनेनेत्यधिकरणं वास्यूदखलहोता है, इसे संया कहते हैं। संयमविराधना-श्वादयश्च तिष्ठन्तो मार्जार शिलारपुत्रक-गोधूमयंत्रकादिषु संयुक्तमर्थक्रियाकरण योग्यम्, संयुक्तं च तदधिकरणं चेति समासः । मूषिकादिकमुपहन्युरिति संयमविराधना । (व्यव. भा. मलय. वृ. ४-२५)। (श्रा. प्र. टी. २६१)। ३. अधिक्रियते दुर्गतावाकुत्ता प्रादि रहते हुए बिल्ली व चूहों आदि का त्माऽनेनेत्यधिकरणमुदूखलादि, संयुक्तम् उदूखलेन घात करते हैं, इस प्रकार के विचार से संयम की मुशलम्, हलेन फालः, शकटेन युगम्, धनुषा शराः, विराधना होती है। एवमेकमधिकरणमधिकरणान्तरेण सयुक्तं संयुसंयमस्थान-संयमस्थानं संयमाध्यवसाय विशेषाः । क्ताधिकरणम्, तस्य भावस्तत्वम् । (योगशा. स्वो. विव. ३-११५)। (उत्तरा. चू. पृ. २४०)। संयम के लिए जो उत्तरोत्तर प्रयास किया जाता ३ जिसके द्वारा जीव दुर्गति में अधिकृत किया है, इसे संयमस्थान कहते हैं। जाता है उसे अधिकरण कहते हैं, संयुक्त जैसेसंयमासंयम --१. संयमासंयमः स्थलप्राणातिपा. उदूखल (प्रोखली) से संयुक्त मूसल, हल से संयुक्त तादिनिवृत्तिरूपः । (त. भा. हरि. व. ६-१३)। फाल, गाड़ी से संयुक्त युग और धनुष से संयुक्त २. स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तिः अणुव्रत-गुणवत- वाण; इस प्रकार एक अधिकरण जो दूसरे अधिशिक्षाव्रतविकल्पा । (त. भा. सिद्ध. ६-१३)। करण से संयुक्त होता है, इसे संयुक्ताधिकरण कहा ३. विरताविरतत्वेन संयमासंयमः स्मृतः । (त. सा. जाता है । यह अनर्थदण्डव्रत का एक अतिचार है। २-८५)। ४. चतुःस्थावरविध्वंसी दशधात्रस रक्ष- संयोग-१. पुधप्पसिद्धाणं मेलण संजोगो। (धव. कः । सम्पद्यते परीणामः संयमासंयमोऽस्ति सः ॥ पु. १५, पृ. २४)। २. नैरन्तर्येणावयबप्राप्तिमात्र (पंचसं. अमित. १-२४६)। ५. अनन्तानुबन्ध्य- संयोगः । (त. भा. सिद्ध. वृ. ५-२६)। प्रत्याख्यानकषायाष्टकस्य उदयस्य क्षये सति तत्स- १ पृथग्भूत पदार्थों के मेल का नाम संयोग है। ल. १४२ Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554