________________
व्रतारोपणार्ह ]
त्यागलक्षणं व्रतमग्रहीत् ॥ ( जम्बू. च. १२ - ६६) । १ हिंसा, असत्य, चोरी, श्रब्रह्म और परिग्रह, इनसे विरत होने का नाम व्रत है । २ योग्य विषय से जो प्रभिप्रायपूर्वक निवृत्ति होती है उसे व्रत कहते हैं । ४ यही करने योग्य है और इसी प्रकार से करने योग्य है, इस प्रकार से जो अन्य से बुद्धिपूर्वक निवृत्त होना है, इसे व्रत कहा जाता है । व्रतारोपणार्ह - - १. अचलतायां स्थितः उद्देशिकराजपिपरहणोद्यतः गुरुभक्तिवद् विनीतो व्रतारोपणार्हो भवति । उक्तं च- प्राचलक्के य ठिदो उद्देसादी य परिहरदि दोसे । गुरुभत्तिको विणीप्रो होदि वदाणं सदा अरिहो ॥ ( भ. प्रा. विजयो. ४२१) । २. अवेलायां हि स्थित उद्देशिकादिपिण्डत्यागोद्यतो गुरुभक्तिमान् विनीतश्च व्रतारोपणयोग्यः स्यात् । (भ. प्रा. मूला. ४२१) । १ जो प्रलता (निर्वस्त्रता) में स्थित है, उद्देशिक और राजपिण्ड के परित्याग में उद्यत है, गुरुभक्ति को करने वाला है और विनम्र है वह व्रतारोपण के योग्य होता है ।
यः
व्रतिक - १. निरतिक्रमण मणुव्रत चकमपि शीलसप्तकं चापि । धारयते निःशल्यो योऽसौ व्रतिनां मतो व्रतिकः ॥ ( रत्नक. ५- १७ ) । २. पञ्चाणुवय जो घरइ णिम्मलगुणवय तिष्णि । सिक्खा - वयदं चयारि जसु सो बीयउ मणि मणि || ( सावध. ११) । ३. व्रतिको निःशल्यः पञ्चाणुव्रतरात्रिभोजन विरमण - शीलसप्तकं निरतिचारेण पालयति सः भवति । (चा. सा. पृ. ४) । ४. पञ्चाष्णुव्ययधारी गुणवय- सिक्खावएहि संजुत्तो। दिढचित्तो समजुत्तो णाणी वयसावग्रो होदि ॥ ( कार्तिके. (३३० ) । ५. विभूषण नीव दधाति घीरों व्रतानि यः सर्वसुखाकराणि । ग्राकृष्टुमीशानि पवित्रलक्ष्मीं तं वर्णयन्ते व्रतिनं वरिष्ठाः ॥ ( श्रमित. श्रा. ७, ६८) । ६. पंचैव प्रणुव्वयाई गुणव्वयाई होंति पुण प्रतिष्णि । सिक्खावयाणि चत्तारि जाण विदियम्मि ठामि । ( वसु श्रा २०७ ) । ७. सम्पूर्णदृग्मूल
१०४७, जैन-लक्षणावली
गुणो निःशल्यः साम्यकाम्यया । धारयन्नुत्तरगुणानक्षूणान् व्रतिको भवेत् ॥ ( सा. घ. ४ - १ ) । ८. प्रणुव्रतानि पंचैव सप्तशीलगुणैः सह । प्रपालयति नि:शल्यः भवेद् व्रतिको गृही ॥ ( भावसं वाम. ५३१)। ६. सदृग्मूलगुणः साम्बुकाम्यया शल्यवर्जितः । पाल
Jain Education International
[ शकटजीविका
यन्नुतर गुणान् निर्मलान् व्रतिको भवेत् ॥ ( धर्मसं. श्री. ६-१ ) ; पञ्चाणुव्रतपुष्ट्यर्थं पाति यः सप्तशीलकम् । व्यतीचारं दृष्टिः स व्रतिकः श्रावको भवेत् ॥ ( धर्मसं. श्री. ७ - १३० ) । १०. अणुव्रतानि यः पाति शीलसप्तकमप्यसौ । व्रतिकः प्रोच्यते विद्धिः सप्तव्यसनवर्जितः ॥ ( उपासका ३६ ) । ११. उक्ता सहलेखनोपेता द्वादशव्रतभावनाः । एताभिर्वतप्रतिमा पूर्णतां याति सुस्थिता । (लाटीसं. ६-२४६) ।
१ जो माया, मिथ्या और निदान इन तीन शल्यों से रहित होकर निरतिचार पांच प्रणुव्रतों और सात शोलों (३ गुणव्रतों व ४ शिक्षाव्रतों) को धारण करता है वह व्रतिक दूसरी प्रतिमा का धारक होता है ।
व्रती - १. निःशल्यो व्रती । (त. सू. ७-१८ ) | २. व्रतानि प्रसादीनि तदन्तो व्रतिनः । ( स. सि. ६ - १२ ) । ३ व्रताभिसम्बन्धिनो व्रतिनः । व्रतानि XXX अहिंसादीनि तदभिसम्बन्धिनो ये ते व्रतिनः । (त. वा. ६, १२, २) । ४. माया-निदानमिथ्यात्वशत्या भावविशेषतः । अहिंसादिव्रतोपेतो व्रतीति व्यपदिश्यते ।। (त. सा. ४-७८ ) । ५. दुर न्तासारसंसारजनितासातसन्ततेः । यो भीतोऽणुव्रतं याति व्रतिनं तं विदुर्बुधाः । (सुभा. सं. ८३४ ) । ६. यो व्रतानि हृदये महामना निर्मलानि विदधाति सर्वदा । दुर्लभानि भुवने धनानि वा स व्रती व्रतिभिरीरितः सुधीः ॥ ( धर्मसं. श्री. २- ५४) । १ जो श्रहिंसादि व्रतों से सहित होते हैं वे व्रती कहलाते हैं । ४ जो माया, मिथ्या और निदान इन तीन शल्यों से रहित होता हुया श्रहिंसा श्रादि व्रतों से विभूषित होता है उसे व्रती कहा जाता है । शकट -- लोहेण बद्धणेमि तुंब- महाचक्का लोहबद्ध - छुहयपेरंता लोणादीनं गरुग्रमव्वहणक्खमा सयडा णाम । ( धव. पु. १४, पृ. ३८ ) ।
जिसकी धुरा, तुम्ब और विशाल चाक लोहे से सम्बद्ध होते हैं तथा जिसका छुहय पर्यन्त ( ? ) लोहे से बंधा होता है और जो भारी बोझ के ले जाने में समर्थ होती है उसका नाम शकट ( गाड़ी ) है । शकटजीविका - देखो अनोजीविका । शकटानां तदगानां घट्टनं खेटनं तथा । विक्रयश्चेति शकटजीविका परिकीर्तिता ॥ ( त्रि. श. पु. च. ६, ३,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org