________________
वर्गणा ]
चोक्तं वर्ग वर्गणा स्पर्द्धकानां त्रयाणां लक्षणम् -- वर्ग: शक्तिसमूहोऽणोः XXX 1 ( समयप्रा. जय. वृ. ५७) ।
१ सबसे जघन्य गुण ( शक्त्यंश) वाले कर्मप्रवेश के अनुभाग को बुद्धिरूप छेदक के द्वारा तब तक खण्डित करना चाहिए जब तक उसका दूसरा खण्ड न हो सके, ऐसे श्रविभागप्रतिच्छेद सब जीवों से अनन्तगुणे होते हैं । उनकी एक राशि का नाम वर्ग है ।
वर्गणा - १. एवं तत्प्रमाणाः सर्वे तथैव परिच्छिन्नाः पंक्तीकृताः वर्गा वर्गणा । (त. वा. २, ५, ४) । २. असंखेज्जलोग मेत्त जोगाविभागपडिच्छेदाण मेया वग्गणा होदित्ति भणिदे जोगाविभागपडिच्छेदेहि सरिसवणिय सव्व जीवपदेसाणं जोगाविभागपडिच्छे दासंभवादो प्रसंखेज्जलोग मेत्ता विभागपडिच्छेदपमा
या वग्गणा होदित्ति घेत्तव्वं । ( धव. पु. १०, पृ. ४४२ ) ; समाणजोगसव्वजीवपदेसा विभागपडिच्छेदाणं च वग्गणा त्ति सण्णा सिद्धा । ( धव. पु. १०, पृ. ४५० ) ; किं च कसायपाहुडपच्छिमक्खंधसुत्तादो च गव्वदे जहा सरिसघणियसव्वजीवपदेसा बग्गणा होदिति । ( धव. पु. १०, पू. ४५१ ) ; वग्गाणं समूहो वग्गणा । ( धव. पु. १२, पू. ६४ ) । ३. वर्गसमूहलक्षणा वर्गणा । ( समयप्रा. प्रमृत. वृ. ५७) । ४. परमाणूहि श्रणंतहि वग्गणसण्णा हु होदि एक्का हु । (गो. जी. २४५ ) । ५. XXX अणूनां ( समूहः ) वर्गणोदिता । ( पञ्चसं प्रमित. १- ४५ ) । ६. वर्गाणां समूहो वर्गणा भण्यते । XXX बहूनां वर्गणोदिता । ( समयप्रा. जय. वृ. ५७) । ७. अनन्तः द्विकवारानन्तमध्यपतितः सिद्धानन्तेकभागमात्रः अभव्यानन्तगुणप्रमाणैश्च परमाणुभिरेका वर्गणा । (गो. जी. म. प्र. व जी. प्र. २४४ ) ।
१ सब जीवों के श्रनन्तवें भाग प्रमाण वर्गों के समूह को वर्गणा कहते हैं । २ श्रसंख्यात लोक प्रमाण योगाविभागप्रतिच्छेदों की एक वर्गणा होती है । वर्गणादेश - वग्गणाणं संभवसामण्णं वग्गणादेसो णाम । ( व. पु. १४, पृ. १३६) । वर्गणाओं के संभवसामान्य का नाम वर्गणादेश है । वर्ण-वण्यंते अलंक्रियते शरीरमनेनेति वर्णः । ( प्रज्ञाप. मलय. वृ. २६३, पृ. ४७३) । जिसके द्वारा शरीर को श्रलंकृत किया जाता
Jain Education International
[ वर्णनामकर्म
उसका नाम वर्ण है । वह श्वेत-पीतादि के भेद से पांच प्रकार का है । वर्णकाल - १. पंचहं वण्णाणं जो खलु वन्नेण कालो वण्णो । सो होइ वण्णकालो वणिज्जइ जो व जं कालं ॥ (श्राव. नि. ७३१) । २. पञ्चानां शुक्लादीनां वर्णानां यः खलु वर्णेन छायया कालको वर्णः, खलु शब्दस्यावधारणत्वात् कालक एव वर्णः, अनेन गौरादेर्नामकृष्णस्य व्यवच्छेदः, स भवति वर्णकाल:, वर्णश्चासौ कालश्च वर्णकालः । × × × वर्ण्यते प्ररूप्यते यो वा कश्चित्पदार्थो यत्कालं स वर्णकालः, वर्णप्रधानः कालो वर्णकालः । ( प्राव. नि. मलय. वृ. ७३१) ।
१ पांच वर्णों का जो वर्ण (छाया) से कालक वर्ण है उसका नाम वर्णकाल है । प्रथवा जिस पदार्थ का जितने काल वर्णन किया जाता है वह वर्णन - काल कहलाता है ।
वर्णकृति - चित्तारयाणमण्णेसि च वण्णुष्पायण कुसलाणं किरियाणिप्पण्णदव्वं णर-तुरयादिबहुसंठाणं वणं णाम । ( व. पु. ६, पृ. २७३ ) । चित्रकार अथवा वर्ण के उत्पादन में कुशल अन्य कलाकारों की क्रिया (प्रयोग) से जो मनुष्य व घोड़े प्रादि के बहुत श्राकार वाले द्रव्य उत्पन्न होते हैं उन्हें वर्णकृति कहा जाता है । वर्णजनन - १. वर्णशब्दः क्वचिद्यशसि तेन श्रहंदादीनां यशोजननम् विदुषां परिषदि अन्येषामविश्ववेदिनां दृष्टेष्टविरुद्धवचनता प्रदर्शनेन निवेद्य तत्संवादिवचनतया महत्ताप्रख्यापनं भगवतां वर्णजननम् । (भ. प्रा. विजयो. ४७ ) । २. वर्णजननं विदुषां परिषदि यशोजननम्, गुणकीर्तनमिति यावत् 1तत्र सुगतादीनां दृष्टेष्टविरुद्धवचनता प्रकाशेन सर्वज्ञत्वं प्रज्ञाप्य तत्संवादिवचनतया महत्त्वप्रख्यापनमर्हतां वर्णजननम् । (भ. प्रा. मूला. ४७ ) । १ 'वर्ण' शब्द कहीं यश का वाचक होता है। तदनुसार गुणकीर्तन का नाम वर्णजनन है। जैसे- विद्वानों की सभा में अल्पज्ञ अन्य बुद्धादिकों के वचनों को प्रत्यक्ष व अनुमानादि से विरुद्ध सिद्ध करके यथाता के कारणभूत अरहन्त के वचन की महिमा को प्रगट करना, यह अरहन्तों का वर्णजनन है । वर्णनामकर्म - १. यद्धेतुको वर्णविभागस्तद्वर्णनाम | ( स. सि. ८-११; त. वा. ८, ११, १०; भ. प्रा.
६८३, जैन - लक्षणावली
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org