________________
मान ( कषायविशेष ) ]
मान ( कषायविशेष ) - १. जात्याद्युत्सेकावष्टम्भात् पराप्रणतिर्मान: । (त. वा. ८, ६, ५) । २. स्वगुणकल्पनानिमित्तत्वेऽप्रग [ण ] तिर्मानः । (त. भा. हरि. वृ. ८- २ ) । ३. रोषेण विद्या- तपोजात्यादिमदेन वा ऽन्यस्यावनतिः मानः । (घव. पु. १, पृ. ३४६ ) ; मानो गर्वः स्तब्धमित्येकोऽर्थः । ( घव. पु. ६, पृ. ४१ ); विज्ञानैश्वर्य जाति कुल तपो विद्याजनितो जीवपरिणामः श्रौद्धत्यात्मको मानः । ( चव. पु. १२, पृ. २८३ ) । ४. स्वगुणपरिकल्पनानिमित्तत्वात् श्रप्रणतिर्मानः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ८-२ ) । ५. दुरभिनिवेशामोक्षो यथोक्ता (ध. बि. व श्राद्धगु. 'युक्तोक्ता' - ) ऽग्रहण वा मान: । ( नीतिवा. ४-५, पृ. ४०; ध. बि. मु. वृ. १-१५, पृ. ७; श्रद्धग्. पृ. ८० ) । ६. परुषेष्यं मनो मानो निर्दयः परमर्दनः । स्वोन्नतानत्यहंकारः परासनलक्षणः ॥ (लाचा. सा. ५–१७) । ७. जात्यादिगुणवानहमेवे - त्येवं मननम् श्रवगमनं मन्यते वा ऽनेनेति मानः । ( स्थानां. अभय. वृ. २४८, पृ. १६३) । ८. चतुरसन्दर्भ गर्भीकृत वैदर्भ कवित्वेन प्रादेयनाकर्मोदये सति सकलजनपूज्यतया मातृ-पितृसम्बन्ध कुलजातिविशु
या वा शतसहस्रकोटिभटाभिघान ब्रह्मचर्य व्रतोपाजित निरुपमबलेन च दानादिशुभकर्मोपार्जित संपद्वृद्धिविलासेन अथवा बुद्धि-तपोर्वकुर्वणौषध-रस
लाक्षीणद्धिभिः सप्तभिर्वा कमनीयका मिनीलोचनानन्देन वपुलवण्यरसविरसेण वा श्रात्माहंकारो मानः । (नि. सा. टी. ११२ ) । ६. दुरभिनिवेशा - रोही युक्तोक्ताग्रहणं वा मानः । (योगशा. स्व. विव. १-५६, पृ. १५६-६०; धर्मसं. मान. स्वो. यू. पू. ५) । १०. मानो गर्यो जात्याद्युद्भवममार्दवम् । (शतक. मल. हेम. वृ. ३८; कर्मस्त. गो. वृ. १०, पृ. ८४) । ११. मानो गर्वपरिणामः । ( जीवाजी. मलय. वृ. १३) । १२. मानो जात्यादिसमुस्थोऽहङ्कारः । ( कर्मवि. दे. स्त्री. वृ. १७) । १३. मान: दुरभिनिवेशामोचनं युक्तोक्ताग्रहणं वा ( सम्बो. स. टी. ४) ।
1
६०६, जैन-लक्षणावली
१ जाति आदि के प्राश्रय से दूसरों के प्रति नत्रतापूर्ण प्रवृत्ति न करना, इसका नाम मान है । २ अपने गुणों की कल्पना के निमित्त से नम्रतापूर्ण व्यवहार न करने को मान कहा जाता है । ५ दूषित अभिप्राय (कदाग्रह) को न छोड़ना अथवा यथोक्त
Jain Education International
[मानव
- शिष्ट जनके द्वारा कहे गये वचन को ग्रहण न करना, इसे मान कहते हैं । मानक्रिया - १. मानक्रिया अहंकृतिरूपा । ( गु.
गु. षट्. स्व. वृ. १५) । २. जात्यादिमदे: परहीलनं मानक्रिया । ( धर्मसं. मान. स्वो वृ. ८७, पू. ८२ ) । १ ग्रहंकार रूप क्रिया का नाम मानक्रिया है । मानदोष – १. मानं गवं कृत्वा यद्यात्मनो भिक्षादिकमुत्पादयति तदा मानदोषः । (मूला. वृ. ६, ३४) । २. मानेनान्नार्जनं मानः । ( भावप्रा. टी. εε) 1
१ श्रभिमान को प्रगट करके यदि साधु अपने लिये भिक्षा ( श्राहार) आदि को उत्पन्न करता हैं तो यह उसके लिए मान नामक एक उत्पादनदोष होता है ।
माननिःसृता श्रसत्यभाषा - सा माणणिस्सिया खलु माणाविट्ठो कहेई जं भासं । जह बहुघणवतोऽहं हवा सव्वंपि तव्वयणं || ( भाषार. ४२ ) । मान से युक्त होकर जो वचन बोलता है उसे माननिःसृता श्रसत्यभाषा कहा जाता है। जैसे—मैं बहुत धनवान् हूं, श्रथवा मानी के सभी वचन को माननिःसृता श्रसत्यभाषा समझना चाहिए । मानपिण्ड- देखो मानदोष । १. श्रोच्छाहिश्रो परेण व लद्धिपसंसाहि वा समुत्तइ । श्रवमाणिश्रो परेण य जो एसइ माणपिंडो सो । ( पिण्डनि. ४६५ ) । २. लब्धिप्रशंसोत्तानस्य परेणोत्साहित - स्यावमतस्य वा गृहस्थाभिमानमुत्पादयतो मानपिण्ड: । (योगशा. स्वो विव. १-३८, पृ. १३५; धर्मसं. मान. स्वो वृ. ३- २२, पृ. ४१ ) । ३. प्रशंसितोऽपमानितो वा दातुरभिमानोत्पादनेन यल्लभते स मानपिण्डः । (गु. गु. षट्. स्वो. वृ. २०, पृ. ४६) ।
१ दूसरे साधु यादि के द्वारा उत्साहित करके, लब्धि ( ऋद्धि) व प्रशंसा से गर्वयुक्त करके प्रथवा अपमानित करके जो भोजन को खोजता है उसके मानपिण्ड नाम का यह उत्पादन दोष होता है । मानव - या देयानि मन्यन्ते ये मनोज्ञानलोचनाः । द्वेषा म्लेच्छार्यभेदेन मानवास्ते निवेदिता: । (पंचसं. प्रमित. १-१३९ ) ।
जो मनजनित ज्ञानरूप नेत्रों से युक्त होते हुए हेय
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org