________________
मंडली वात]
राम्रो होइ मण्डलिओ । ( ति प १-४६) । २. मण्डलिकश्च तथा स्याच्चतुः सहस्रावनीशपतिः । ( धव. पु. १, पृ. ५७ उद्) । ३. चतुः सहस्रराजस्वामी मण्डलिकः । ( त्रि. सा. वृ. ६८५ ) । १ चार हजार राजानों का जो श्रधिपति होता है वह मण्डलिक या मण्डलीक कहलाता है । मंडलीवात मण्डलाकृतिरामूलात् मण्डलीवात उच्यते । ( लोकप्र. ५ - २५ ) ।
प्रारम्भ से मण्डलाकार में जो वायु उठती है उसे मंडलीबात कहते हैं ।
मंडूकगति - जण मंडयो फिडिता गच्छति से तं मण्डूयगती । (प्रज्ञाप. २०५, पृ. ३२६ ) । मेंढक जो उछल कर जाता है उसे मण्डूकगति कहते हैं ।
६०४, जंन - लक्षणावली
मंदभाव - १ तद्विपरीतो ( बाह्याभ्यन्तर हेत्वनुदीरणवशादनुद्रिक्तः परिणामः ) मंदः । ( स. सि. ६ - ६ ) । २. अनुदीरणप्रत्ययसन्निधानात् उत्पद्यमानोऽनुद्रिक्तः परिणामो मन्दनात् गमनात् मन्द इत्युच्यते । (त. वा. ६, ६, २ ) । ३. मन्दते अल्पो भवति अनुत्कटः संजायते यः परिणामः स मन्द उच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ६-६ ) ।
१ बाह्य और अभ्यन्तर कारणों की श्रनुदीरणा से जो जीव का अनुत्कट परिणाम होता है उसे मंदभाव कहते हैं ।
मागध प्रस्थ - १. चत्तारि चेत्र कुलवा पत्थ पुण मागहो होइ । ( ज्योतिष्क २५ ) । २. चत्वारश्च कुडवा एकत्र पिण्डिता एक प्रस्थो मागधो भवति । (ज्योतिष्क मलय. वृ. २५) ।
१ चार कुडवों का एक मागध प्रस्थ ( मगध देश का एक मापविशेष ) होता है । माडम्बिक - १ माडम्बिक: छिन्नमण्डलाधिपः । ( अनयो. हरि वृ. पृ. १६) । २. यस्य प्रत्यासन्न ग्राम-नगरादिकमपरं नास्ति तत्सर्वतश्छिन्नं जनाश्रयविशेषरूपं मडम्बम् तस्याधिपतिर्माडिम्बिकः । ( जीवाजी. मलय. वृ. १४७ ) ।
२ जिस स्थान के निकट दूसरे गांव व नगरादि -नहीं रहते ऐसे सब श्रोर से छिन्न जनों के श्राश्रयभूत स्थानविशेष का नाम मडम्ब है । इस प्रकार के मडम्ब के स्वामी को माडम्बिक कहा जाता है ।
Jain Education International
[मातृका पदास्तिक
माणवक निधि
देखो नैसर्प व पाण्डनिधि । १. जोहान य उप्पत्ती श्रावरणाणं च पहणाणं च । सव्वा य जुद्धणीई माणवगे दंडणीई । ( जम्बूद्री. ६६, पृ. २५६-५७ ) । २. काल - महाकाल पडू माणव XXX। उडुजोग्गदव्ब भायण- घण्णायुहXXX देंति कालादिया कमसो ॥ ( ति. प. ४, ७३६-४० ) । ३. काल - महाकाल - माणव XXX उडुजोग्गकुसुमदामपहूदि भायणयमाज्हाभरणं । X X X अणुक्रमसो । (त्रि. सा. ८२१-२२) । ४. योधानामायुधानां च सन्नाहानां च संपदः । युद्धनीतिरशेषापि दण्डनीतिश्च माणवात् । (त्रि. श. पु. च. १, ४, ५८१ ) ।
१ जिस निधि में योद्धानों, श्रावरणों ( ढाल व कवच आदि) और अस्त्र-शस्त्रों की उत्पत्ति तथा सब युद्धनीति एवं दण्डनीति कही जाती है यह मानवनिधि कहलाती है । २ माणवनिधि श्रायुधों को दिया करती है ।
माण्डलिक - देखो मंडलिक । माण्डलिक : सामान्यराजाऽल्पद्धिकः । (जीवाजी. मलय. वृ. ३६) । श्रल्प ऋद्धि के धारक साधारण राजा को माण्डलिक कहा जाता है ।
माण्डूकप्लुतयोग- -तत्र माण्डूकप्लुत्या यो जातो योगः स माण्डूकप्लुतः, स च ग्रहेण सह वेदितव्यः । ( सूर्यप्र. मलय. वृ. १२ - ७६, पृ. २३३) ।
मेंढक के उछलने से जो योग निष्पन्न होता है वह मण्डूकप्लुत योग कहलाता है । उक्त योग ग्रह के साथ जानना चाहिए ।
मातृका पदास्तिक - व्यवहारनयानुसारि मातृकापदास्तिकम् 1 XX X सन्मात्रं शुद्धद्रव्यमात्र वा विद्यमानमपि न जातुचिद् व्यवहारक्षमम्, अतः स्थूल कतिपय व्यवहारयोग्य विशेषप्रधानं मातृकापदास्तिकम् । ( त. भा. सिद्ध वृ. ५-३१, पृ. ४०० ) ।
सत् मात्र प्रथवा शुद्ध द्रव्य मात्र विद्यमान रहकर भी कभी व्यवहार में समर्थ नहीं होता, अतः व्यव हार के योग्य कुछ विशेषों की प्रधानतायुक्त मातृकापास्तिक सत् होता है । यह व्यवहारनय का अनुसरण करने वाला है, जब कि द्रव्यास्तिक संग्रहनय का अनुसरण करता है ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org