________________
युगसंवत्सर ]
स्कन्धयोरारोपितं वर्तते तद्वत् योगोऽपि यः प्रतिभाति सः युगनद्ध इत्युच्यते । ( सूर्यप्र. मजय. वृ. १२-७८, पृ. २३३) ।
जिस प्रकार बैलों के कन्धों पर युग (जुना) प्रारोमें पित रहता है उसी प्रकार पांच वर्षात्मक युग जो योग प्रतिभात होता है उसे युगनद्ध योग कहते हैं। यह दस प्रकार के योग में सातवां है । युगसंवत्सर - युगं पंचवर्षात्मकम्, तत्पूरक: संवसरो युगसंवत्सरः । ( सूर्यप्र. मलय. वू. १०, २०, ५४) ।
पांच वर्ष स्वरूप युग के पूरक वर्ष को युगसंवत्सर कहते हैं ।
युग्म - जुम्मं सममिदि एयट्टो । ( धव. पु. १०, पृ. २२) ।
युग्म और सम ये समानार्थक शब्द हैं। अभिप्राय यह कि सम संख्या व सम द्रव्य को युग्म समझना चाहिए ।
युति - दव्वक्खेत्त-काल-भावेहि जीवादिदव्वाणं मेलणं जुडी णाम । XXX सामीप्यं संयोगो वा युतिः । ( धव. पु. १३, पृ. ३४८ ) । द्रव्य, क्षेत्र, काल प्रोर भाव से जो जीवादि द्रव्यों का मिलाप है उसे युति कहते हैं । समीपता श्रथवा संयोग का नाम युति है ।
युवती - १. जोजेदि णरं दुक्खेण तेण जुवदीय जोसा य ।। (भ. प्रा. ९७६) । २. नरं दुःखेन योजयतीति युवतिर्योषा च । (भ. प्रा. मूला. ९७e ) 1 १ जो मनुष्य को दुःख से योजित किया करती है उसे युवति व योषा कहा जाता है । युवराज - १. युवराजो द्वितीयस्थानवर्ती । ( व्यव. भा. मलय. वृ. पी. द्वि. वि. ३३); श्रावस्सयाई काउंसो पुव्बाई तु निरवसेसाइं । प्रत्थाणी मज्झगतो पेच्छइ कज्जाई जुवराया ॥ ( व्यव. भा. तृ. वि. पू. १२९) । २. यो नाम प्रातरुत्थाय पूर्वाणि प्रथमानि आवश्यकानि शरीर चिन्ता देवतार्चनादीनि निरवशे षाणि कृत्वा श्रास्थानिकामध्यगतः सन् कार्याणि प्रेक्षते चिन्तयति स युवराजः । ( व्यव. भा. मलय. वृ.तृ. वि. पू. १२९ ) 1
राजा के बाद दूसरा स्थान युवराजका होता है, अर्थात् जो सवेरे उठकर शरीर की चिन्ता व देवपूजा आदि समस्त कार्यों को करता है और तत्पश्चात् सभा
Jain Education International
६४८, जैन-लक्षणावली
[ योग स्थान में बैठकर कार्यों को देखता है वह युवराज कहलाता है ।
यूका - १. अष्टी लिक्षा संहताः एका यूका भवति । (त. वा. ३, ३८, ६) । २. ताभि: ( लिक्षाभिः ) यूका तथाष्टाभिः XXX। ( ह. पु. ७-४० ) । १ माठ लिक्षाओं (लीखों) की एक यूका होती है । यूष - यूषो मुद्ग-तण्डुल-जीरक- कडुभाण्डादिरसः । ( सूर्यप्र. मलय. वू. २०, १०६ ) ।
मूंग, चावल और जीरा श्रादि के रस को यूष (जूष ) कहते हैं ।
योग - १. विवरीयाभिणिवेसं परिचत्ता जेण्हकहियतच्चेसु । जो जुंजदि अप्पाणं णियभावो सो हवे जोगो ॥ (नि. सा. १३९ ) । २. XXX जोगो मण - वयण-कायसंभूदो। (पंचा. का. १४८ ) । ३. काय वाङ्मनःकर्म योगः । (त. सु. ६- १ ) । ४. योगो वाङ्मनस- काय वर्गणानिमित्त श्रात्मप्रदेशपरिस्पन्द: । ( स. सि. २ - २५ ) ; आत्मप्रदेशपरिस्पन्दो योग: । (स. सि. ६- १ ) ; योगः समाधिः, सम्यक्प्रणिधानमित्यर्थः । ( स. सि. ६-१२ ) ; योग: कायवाङ्मनः कर्मलक्षणः । ( स. सि. ६-४४ ) । ५. एवं त्यक्त्वा बहिर्वाचं त्यजेदन्तरशेषतः । एष योगः समासेन प्रदीपः परमात्मनः ।। ( समाधि १७ ) । ६. मणसा वाया कारण वा वि जुत्तस्स विरिय-परिपरिणामो | जीवस्सप्पणिश्रोगो जोगो त्ति जिणेहि णिद्दिट्ठो ॥ ( प्रा. पंचसं. १-८८; धव. पु. १, पृ. १४० उद्) । ७. योग श्रात्मप्रदेशपरिस्पन्दः । कायादिवर्गणानिमित्त श्रात्मप्रदेशपरिस्पन्दः योग इत्याख्यायते । (त. वा. २, २५, ५); निरवद्यक्रियाविशेषानुष्ठानं योगः । निरवद्यस्य क्रियाविशेषस्यानुष्ठानं स योगः समाधिः, सम्यक्प्रणिधानमित्यर्थः । (त. वा. ६, १२, ८) । ८. योग: व्यापारः पञ्चाग्न्याद्यनुष्ठानलक्षण: । ( त. भा. हरि वृ. ६-१३) । ६. युज्यन्त इति योगा: मनोवाक्कायव्यापारलक्षणाः । (ध्यानश. हरि. वृ. १ ) ; योगा: तत्त्वतः श्रदारिकादिशरीरसंयोगसमुत्था आत्मपरिणामविशेषव्यापारा: । (ध्यानश. हरि. वृ. ३ ) । १०. युज्यत इति योगः । XX X अथवा आत्मप्रवृत्तेः कर्मादाननिबन्धनवीर्योत्पादो योगः । श्रथवा श्रात्मप्रदेशानां सङ्कोच - विकोचो योगः । धव. पु. १, पू. १४० ) ; वाङ्मनः काय वर्गणानिमित्तः प्रात्म
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org