________________
भवविचय धर्मध्यान ]
८३७, जैन - लक्षणावली रिक्खोणीया य जे सत्ता । तम्मि भवे वट्टता भवलोगं तं विश्राणाहि ॥ (श्राव. भा. २०१, पृ. ५६३) । ३. नैरयिक- देव मनुष्यास्ति र्यग्योनिगताश्च ये सत्त्वाः प्राणिनस्तस्मिन् भवे वर्तमाना यदनुभावमनुभवन्ति तं भवलोकं जानीहि भव एव लोको भवलोक इति व्युत्पत्तेः । मलय. वृ. २०१, पृ. ५६३ ) ।
श्राव. भा.
१ नारक, देव, मनुष्य और तिर्यच श्रवस्था को प्राप्त प्राणी जो अपने उस भव में रहते हैं उसे भवलोक जानना चाहिए ।
भवविचय धर्मध्यान - १. प्रेत्यभावो भवोऽमीषां चतुर्गतिषु देहिनाम् । दुःखात्मेत्यादिचिन्ता तु भवादिविचयं पुनः ।। (ह. पुं. ५६-४७ ) । २. भवविचयं सचित्ताचित्त-मिश्र-शीतोष्ण मिश्र - संवृत- विवृत- मिश्रभेदासु योनिषु जरायुजाण्डज-पोतोपपाद- सम्मूर्च्छनजन्मनो जीवस्य भवाद्भवान्तरसंक्रमण इषुगति-पाणिमुक्ता- लांगलिका- गोमूत्रिकाश्चतस्रो गतयो भवन्ति । XXX एवमनादिसंसारे सन्धावतो जीवस्य गुणविशेषानुपलब्धितस्तस्य भवसंक्रमणं निरर्थकमित्येवमादिभवसंक्रमणदोषानुनिन्तनं सप्तमं धर्म्यम् । (चा. सा. पृ. ७८ कार्तिके. टी. ४८२ ) । १ चार गतियों में परिभ्रमण करने वाले प्राणियों का जो परलोकगमन - अन्य श्रन्य जन्म की प्राप्ति रूप भव है - वह दुखरूप है, इस प्रकार के चिन्तन का नाम भवविचय धर्मध्यान है । यह धर्मध्यान के दस भेदों में सातवां है । भवविपाक — भवे नारका दिरूपे स्व-स्वयोग्ये विपाकः फलदानाभिमुखता भवविपाकः । ( पंचसं मलय., वृ. ३ - २४, पृ. १२९ ) । अपने-अपने योग्य नारक आदि भव में जो कर्मगत फल देने की अभिमुखता है उसका नाम भवविपाक है ।
भबविपाकिनी प्रकृतियाँ - १. उचितभवप्राप्तावेव विपाको यासां ता भवविपाकिन्यः । (पंचसं. च. स्वो वृ. ३-४६ ) । २. भवे नारकादिरूपे स्वयोग्ये विपाकः फलदानाभिमुख्यं यासां ता भवविपाकिन्यः । ( कर्मप्र. यशो. वृ. १, पृ. १२) ।
१ जिन कर्मप्रकृतियों का विपाक — फलदानोन्मुखता - उचित भव की प्राप्ति होने पर ही होती है उनको भवविपाकिनी प्रकृतियाँ कहा जाता है ।
Jain Education International
[भवसिद्धिक
भवविमोचक —भवाद् दुःखबहुलकुयोनिलक्षणाद् दुःखितजीवान् काक-शृगाल- पिपीलिका-मक्षिकादीस्तथाविध- कुत्सितसंस्कारात् प्राणव्यपरोपणेन मोचयत्युत्तारयतीति भवविमोचकः पाखण्डिविशेषः । ( उपदे. प. मु. वृ. १८८ ) ।
जो उस प्रकार के कुसंस्कार के वश कौवा, गीदड़, चींटी और मक्खी श्रादि प्राणियों को प्रचुर दुःखों से परिपूर्ण कुयोनि रूप भव से प्राणविघात के द्वारा मुक्त करता है-उनका उद्धार करता है— उसे भवविमोचक कहा जाता है। यह एक पाखण्डी सम्प्रदायविशेष है ।
भवसंसार - देखो भवपरिवर्तन - १. णिरयाउज हण्णादिसु जाव दु उवरिल्लवा [ या ] दु गेवेज्जा | मिच्छत्तसंसिदेण दु बहुसो वि भवट्टिदी भमिदा । ( द्वादशानु. २८ स. सि. २- १० उद्) । २. प्रभेदरत्नत्रयात्मकसमाधिबलेन सिद्धगतौ स्वात्मोपलब्धिलक्षण सिद्धपर्यायरूपेण योऽसावुत्पादो भवस्तं विहाय नारक- तिर्यग्मनुष्यभवेषु तथैव देवभवेषु च निश्चयरत्नधयभावनारहितभोगाकांक्षानिदानपूर्वकद्रव्यतपश्चरणरूप जिनदीक्षाबलेन नवग्रैवेयकपर्यन्तं "सक्को सक्क्कम हिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य। लोयंतिया देवा तत्थ चुदा णिव्वुद्दि जंति ॥ [ मुला. १२-१४२]" इति गाथाकथितपदानि तधागमनिषिद्धान्यपदानि च त्यक्त्वा भवविध्वंसकनिज • शुद्धात्मभावनारहितो भवोत्पादक मिथ्यात्व - रागादि • भावनासहितश्च सन्नयं जीवोऽनन्तवारान् जीवितो मृतश्चेति भवसंसारो ज्ञातव्य: । (बृ. द्रव्यसं. टी. ३५, पृ. ६० ) । ३. दशवर्षसहस्रजघन्यायुः प्रभृतिसमयोत्तरवृद्धिक्रमसमापितोत्कृष्टायुःस्थितिकपर्यायवृत्तिभवसंसारः । (भ. आ. मूला. ४३० ) ।
१ मिथ्यात्व के श्राश्रित होकर जीव जघन्य, नारक श्रायु ( १०००० वर्ष ) से लेकर समयाधिक के क्रम से उपरिम ग्रैवेयक तक जो बहुत प्रकार से समस्त भवों की स्थिति पर्यन्त परिभ्रमण करता है, उसका नाम भवसंसार है । भवसिद्धिक- देखो भव्य । १. भवा भाविनी सिद्धि: मुक्तिर्येषां ते भवसिद्धिका भव्याः । ( समवा. अभय वृ. २, पृ. ७) । २. भविष्यतीति भवा भाविनी सा सिद्धिनिवृतिर्येषां ते भवसिद्धिकाः भव्याः | ( स्थाना. अभय वृ. १-५१) ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org