________________
भावसम्यक्चारित्र] ८५४, जैन-लक्षणावली
[भावसंवर तपसात्मिका । (उत्तरा. चू. पृ. २३६)। क्रोधी, मानी, मायावी और लोभी इत्यादि पदों को ज्ञान, दर्शन, चारित्र और तपरूप समाधि को भाव-भावसंयोगी पद जानना चाहिए। समाधि कहा जाता है।
भावसंलेखना-यो राग-द्वेष-मोहानां कषायाणां भावसम्यकचारित्र-उपयुक्तस्य क्रियानुष्ठानमा- च सर्वतः । नैसर्गिकद्विषां छेदो भावसंलेखना तु सा ।। गमपूर्वकं भावचारित्रम् । (त. भा. १-४, पृ. ४६)। (त्रि. श. पु. च. १, ६, ४३६)। उपयोग युक्त जीव का जो पागम के अनुसार स्वाभाविक शत्रुस्वरूप राग, द्वेष एवं मोहरूप कषायों क्रिया का अनुष्ठान है उसे भावचरित्र कहा
को नष्ट करना; इसे भावसंलेखना कहते हैं। जाता है।
भावसंवर- १. संसारनिमित्तक्रियानिवृत्तिर्भावभावसम्यक्त्व-देखो भावसम्यग्दर्शन ।
संवरः। (स. सि. ९-१; त. श्लो. ९-१)।
२. संसारनिमित्तक्रियानिवत्तिर्भावसंवरः। आत्मनो भावसम्यग्ज्ञान-भावज्ञानमुपयोगपरिणतिविशेषावस्था । (त. भा. सिद्ध. वृ. १-५, पृ. ४६)।
द्रव्यादिहेतुकभवान्तरावाप्तिः संसारः, तन्निमित्तउपयोग के परिणमन की विशेष अवस्था का नाम
क्रियापरिणामस्य निवृत्तिर्भावसंवर इति व्यपदिश्यते ।
(त. वा. ६, १,८)। ३. क्रियाणां भवहेतूनां निभावज्ञान है।
वृत्तिर्भावसंवरः । (ह. पु. ५८-३००) । ४. भावसंभावसम्यग्दर्शन-१. एते (मिथ्यादर्शनपुद्गलाः)
" वरो गुप्त्यादिपरिणामापन्नो जीवः । (त. भा. सिद्ध. एव विशुद्धा आत्मपरिणामापन्ना भावसम्यग्दर्शनम् ।
वृ.१-५)। ५. रोधस्तत्र कषायाणां कथ्यते भाव(त. भा. सिद्ध. वृ. १-५, पृ. ४६)। २. नय
___ संवरः । (योगसारप्रा. ५-२)। ६. क्रोध-लोभ-भयनिक्षेप-प्रमाणादिभिरधिगमोपायो जीवाजीवादिसक
मोहरोधनं भावसंवरमुशन्ति देहिनाम् । (अमित. लतत्त्वपरिशोधनरूपज्ञानात्मकं भावसम्यक्त्वम् ।
श्रा. ३-६०)। ७. या संसारनिमित्तस्य क्रियाया (धर्मसं. मान. २-२२, पृ. ३५)। ३. केवलं सत्सं
विरतिः स्फुटम् । स भावसंवरस्त विज्ञेयः परमाख्यादिभार्गणास्थानस्तन्निर्णयो भावसम्यक्त्वम् ।
गमात् । (ज्ञाना. ३, पृ. ४५) । ८. चेदणपरिणामो (अध्यात्मो. पृ. १४०)।
जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेदू । सो भावसंवरो खलु १ आत्मपरिणाम को प्राप्त होकर विशुद्धि को प्राप्त
xxx॥ (द्रव्यसं. ३४)। ६. कर्मनिरोधे हुए मिथ्यादर्शनरूप पुद्गलों को भावसम्यग्दर्शन कहा
समर्थो निर्विकल्पात्मोपलब्धिपरिणामो भावसंवरो। जाता है।
(पंचा. का. जय. व. १०८)। १०. भावतस्तु भावसंकोच-१. भावसंकोचस्तु विशुद्धस्य मनसो जीवद्रोण्यामाश्रवत्कर्मजलानामिन्द्रियादिच्छिद्राणां नियोगः । (ललितवि. पृ. ६)। २. भावसङ्कोचनं समित्यादिना निरोधनं संवरः । (स्थाना. अभय. वृ. विशुद्धस्य मनसो व्यापारः। (आव. नि. मलय. वृ. १-१४)। ११. भवहेतुक्रियात्यागः स पुनर्भाव८६०, पृ. ४८७)।
संवरः। (योगशा, ४-८०) । १२. कर्मास्रव१ विशुद्ध मन के व्यापार का नाम भावसंकोच है। निरोधात्मा चिद्भावो भावसंवरः । (भावसं. भावसंक्रम-कोधादिएगभावम्हि ट्टिददव्वस्स भा- वाम. ३८६) । १३. भावसंवरः भवकारवंतरगमणं भावसंकमो। (धव. पु. १६, पृ. ३४०)। णपापक्रियानिरोधः XXX । संसारकारणक्रियाक्रोध आदि किसी एक भाव में स्थित द्रव्य का निरोधलक्षणः भावसंवरः । (त. वृत्ति श्रुत. ६-१)। अन्य भाव को प्राप्त होना, इसका नाम भावसं- १४. येनांशेन कषायाणां निग्रहः स्यात् सुदृष्टिनाम् ।
तेनांशेन प्रयुज्येत संवरो भावसंज्ञकः। (जम्बू, च. भावसंयोगपद-भावसंयोगपदानि क्रोधी मानी १३-१२३)। १५. त्यागो भावास्रवाणां जिनवरमायावी लोभीत्वादीनि । (धव. पु. १,५.७८); गदितः संवरो भावसंज्ञो भेदज्ञानाच्च स स्यात्स्वगेरइनो तिरिक्खो कोही माणी बालो जुवाणो समयवपुषस्तारतम्यः कथंचित् । (अध्यात्मक. ४, इच्चेवमाईणि भावसंजोगपदाणि। (धव. पु. ६, पृ. ६)। १६. भावसंवरस्तु संसारकारणभूताया: १३७)।
क्रियाया आत्मव्यापाररूपायास्त्यागः । (धर्मसं.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org