________________
मनोश (आर्तध्यान )
ज्ञस्य विषयस्य विप्रयोगे संप्रयुयुक्षां प्रति या परिध्यातिः स्मृतिसमन्वाहार - शब्दचोदिता श्रसावप्यात ध्यानमिति निश्चीयते । (त. वा. ६, ३१, १) । ७. मनोज्ञविप्रयोगस्य यच्चानुत्पत्तिचिन्तनम् । ( ह. पु. ५६ - ८ ) ; पशु-पुत्र - कलत्रादि मनोज्ञं सुखसाधनम् । बाह्यं स्याद्धन-धान्यादि सचेतनमचेतनम् ॥ आध्यात्मिकं च पित्तादिसाम्यादारोग्यमांगिकम् । मानसं सौमनस्यादि रत्यशोकाभयादिकम् । विप्रयोगश्च मे मा भूदैहिकामुत्रकस्य तु । मनोज्ञस्येति संकल्पस्तृतीयं चार्तमुच्यते ॥ ( ह. पु. ५६, १४-१६) । ८. प्रियस्य मनोज्ञस्य विप्रयोगो विश्लेषस्तस्मिन् सति तत्संप्रयोगाय पुनः पुनचिन्ताप्रबन्धः, सा मे प्रिया कथं प्रयोगिनी स्यादिति प्रबन्धेन चिन्तनमार्तध्यानमप्रशस्तम् । ( त. श्लो. ६-३१) ।
१ श्रमनोज्ञ से विपरीत मनोज्ञ पदार्थ का वियोग होने पर उसके संयोग के लिए जो अतिशय चिन्ता होती है उसे मनोज्ञविषयक प्रार्तध्यान कहते हैं । २ मनोज्ञ इन्द्रियविषयों का संयोग होने पर उनसे सम्बद्ध हुआ प्राणी जो उनके श्रवियोग का - सदा उनके संयोग के बने रहने का — निरन्तर चिन्तन करता है, यह मनोज्ञविषयक श्रार्तध्यान का लक्षण है । मनोज्ञवैयावृत्त्य - प्रायरिएहि सम्मदाणं गिहत्या दिवखाभिहाणं वा जं कीरदे तं मणुष्णवेज्जावच्चं णाम । ( धव. पु. १३, पृ. ६३ ) । जो प्राचार्यों को सम्मत हैं अथवा जो दीक्षा के श्रभिमुख हुए गृहस्थ हैं उनकी जो सेवा-शुश्रूषा की जाती है उसे मनोज्ञवैयावृत्य कहते हैं । मनोदुष्टदोष -- देखो मनः प्रदुष्टवन्दन । १. मनसाचार्यादीनां दुष्टो भूत्वा यो वन्दनां करोति तस्य मनोदुष्टदोषः संक्लेशयुक्तेन मनसा यद्वा वन्दनाकरणम् । (मूला. वृ. ७-१०७) । २. मनोदुष्टं
८८६, जैन - लक्षणावली
कृतिर्गुर्वाद्युपरि चेतसि ।। (अन. घ. ८-१०१ ) । १ जो श्राचार्यादिकों के प्रति मन से द्वेष युक्त होकर अथवा संक्लेश युक्त मन से वन्दना करता है वह वन्दनाविषयक मनोदुष्ट नामक दोष का भागी होता है । मनोदुष्प्रणिधान - १. प्रणिधानं प्रयोगः परिणाम
ल. १२२
Jain Education International
[ मनोबल ऋद्धि
इत्यनर्थान्तरम् । दुष्टु पापं प्रणिधानं दुष्प्रणिधानम्, अन्यथा वा प्रणिधानं दुष्प्रणिधानम् । तत्र X X × मनसोऽनपितत्वं चेत्यन्यथाप्रणिधानम् । (त. वा. ७, ३३, २) । २. क्रोध लोभाभिद्रोहाभिमानेर्ष्यादिकार्यव्यासङ्गजातसम्भ्रमो दुष्प्रणिधत्ते मन इति मनोदुष्प्रणिधानम् । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ७-२८ ) । ३. मनसोऽनपितत्वं मनोदुः प्रणिधानम् । (चा. सा. पृ. ११) । ४. क्रोध लोभ-द्रोहाऽभिमानेर्ष्यादयः कार्यव्यासङ्गसम्भ्रमश्च मनोदुष्प्रणिधानम् । (योगशा. स्वो विष. ३-११६; सा. घ. स्वो. टी. ५-३३; धर्मसं. मान. स्वो वृ. ५५, पृ. ११४) । ५. सामायिकादितोऽन्यत्र मनोवृत्तिर्यदा भवेत् । मनोदुष्प्रणिधानाख्यो दोषोऽतीचारसंज्ञकः । (लाटीसं. ६-११०) ।
१ पापपरिपूर्ण प्रवृत्ति प्रथवा श्रन्यथा प्रवर्तन का नाम दुष्प्रणिधान है । मन को सामायिक में संलग्न न करना अथवा अन्य विषयों में लगाना, यह सामायिक को दूषित करने वाला उसका एक मनोदुष्प्रणिधान नाम का प्रतिचार है । २ क्रोध, लोभ, द्रोह, अभिमान, ईर्ष्या और कार्य की व्यस्तता से उत्पन्न हुआ क्षोभ मन को जो दुष्प्रवृत्त करता है, इसका नाम मनोदुष्प्रणिधान है । मनोद्रव्यवर्गणा - १. मणदव्ववग्गणा णाम का ? मणदव्ववग्गणा चउव्विहस्स मणस्स गणं पवतदि । सच्चमणस्स मोसमणस्स सच्च- मोसमणस्स
सच्च मोसमणस्स जाणि दव्वाणि घेत्तूण सच्चमणत्ताए मोसमणत्ताए सच्च- मोसमणत्ताए प्रसच्चमोसमणत्ताए परिणामेण परिणमंति जीवा ताणि दव्वाणि मणदव्ववग्गणा णाम । ( षट्ख. ५, ६, ७४-७५१ - पु. १४, पृ. ५५१ - ५५२ ) । २. एदीए वग्गणाए दव्वमणणिव्वत्तणं कीरदे । (जीए दव्वमणणिव्वत्तणं कीरदे सा मणदव्ववग्गणा णाम ) | ( धव. पु. १४, पु. ६२ ) । १ जिस वर्गणा के द्वारा सत्य, असत्य, सत्य-असत्य और असत्यमृषा इस चार प्रकार के मन की रचना की जाती है उसे मनोद्रव्यवगंणा कहते हैं । मनोबल ऋद्धि - १. सुदणाणावरणाए पगडीए वीरियंतरायाए । उक्कत्सक्ख उवसमे मुहुत्तमेत्तं - तरम्मि सयलसुदं । चितइ जाणइ जीए सा रिद्धी
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org