________________
मन्मनत्व ]
८६२, जैन - लक्षणावली
[मरणभय
से सिद्ध आदि होने वाले मंत्रों का उपदेश देना, तदुच्छेदो मरणम् । तस्य जीवितस्योच्छेदों जीवस्य यह मंत्रोपजीवन नामक एक श्राहारविषयक उत्पादनदोष है ।
मन्मनत्व - देखो मन्मनमूक । मन एव मन्तृ यत्र तन्मन्मनं परस्याप्रतिपादकं वचनम्, तद्योगात् पुरुषोSपि मन्मनस्तस्य भावो मन्मनत्वम् । (योगशा. स्वो. विव. २ - ५३ ) ।
जिस वचन में मन ही मन्ता होता है ऐसे पर के अप्रतिपादक वचन का नाम मन्मन है । इस वचन के योग से पुरुष को भी मन्मन कहा जाता है । इस प्रकार के पुरुष के स्वरूप को मन्मनत्व कहते हैं । यह प्रसत्यभाषण के फलरूप है । मन्मनमूक - यस्य तु ब्रुवतः खञ्च्यमानमिव वचनं स्खलति स मन्मनमूकः । (गु. गु. षट् स्वो वृ. २२) ।
मरणमित्यवसेयम् । (त. वा. ५, २०, ४); स्वायुरिन्द्रिय-वलसंक्षयो मरणम् । स्वपरिणामोपात्तस्यायुषः इन्द्रियाणां बलानां च कारणवशात् संक्षयो मरणम् । (त. वा. ७, २२, १) । ४. मरणं प्राणपरित्यागलक्षणम् । ( श्रा. प्र. टी. ३७८ उपदे. मु. वृ. ३६६ ) ; मरणं प्राणत्यागरूपम् । ( श्रा. प्र. टी. ३६७; प्रज्ञाप. मलय. वृ. १ - १ ) । ५. तस्स ( जीविदस्स) परिसमत्ती मरणं नाम । ( धव. पु. १३, पृ. ३३३ ) । ६. कि मरणं मूर्खत्वम् X Xx (प्रश्नो र मा. १७) । ७. मरणं नाम इन्द्रियादिप्राणेभ्यो विगम श्रात्मनः । (भ. प्रा. विजयो. २१); मरणं नाम उत्पन्नपयायविनाशः, अथवा प्राणपरित्यागो मरणम्, अथवा अनुभूयमानायुः संज्ञकपुद्गल - गलनं मरणम् । (भ. प्रा. विजयो. २५) । ८. मरणं प्राणत्याग: । ( स्थानां. अभय वृ. २, ३, ८५, पृ. ६७) । ६. मरणं प्राणत्यागरूपम् । ( सूर्यप्र. मलय. वृ. २०-१०८, पृ. २६७ ) । १०. मरण च शरीरादिप्रच्युतिः । ( रत्नक. टी. ५-१० ) । ११. अ।युः संज्ञकपुद्गलगलनं मरणम् । मरणमनुभूयमानायु:पुद्गलगलनम् । (भ. प्रा. मूला. २५) । १२. आयु:पुद्गलानां प्रतिसमयं क्षया मरणम् । ( भगवती. दान. वृ. १-१, पृ. ४) । १३. निजपरिणामेन पूर्वभवादुपार्जितमायुः इन्द्रियाणि च बलानि च तेषां कारणवशेन योऽसौ विनाशः संक्षयः तन्मरणमुच्यते । (त. वृत्ति श्रुत. ७-२२) ।
बोलते हुए जिस पुरुष का वचन खींचे जाने के समान स्खलित हुआ करता है, उसे मन्मनमूक कहते हैं ।
१ प्रायु के क्षय से जो प्राणों का वियोग होता है, इसका नाम मरण है । २ श्रपने परिणामों के
अनुसार जिस श्रायु को प्राप्त किया है उसके विनाश के साथ इन्द्रियों व बल का भी जो कारणवंश विनाश होता है उसे मरण कहा जाता है । ४ प्राणों के परित्याग को मरण कहते हैं । मरणभय - १. मरणभयं प्रतीतम् । ( ललितवि. मु. वृ. पृ. ३८ ) । २. प्राणपरित्यागभयं मरणभयम् । (श्राव. भा. हरि. व मलय. वृ. १८४ ) । ३. मृत्युः प्राणात्ययः प्राणाः काय वागिन्द्रियं मनः । निःश्वासोच्छ्वासमायुश्च दशैते वाक्यविस्तरात् ॥ तद्भीतिर्जीवितं भूयान्मा भून्मे मरणं क्वचित् । कदा लेभे न वा देवादित्याधिः स्वे तनुव्यये । (पंचाध्या. २, ५३६ -४०; लाटीसं. ४, ६२-६३ )
ममकार - १. सामर्थ्यादिदं मम भोग्यमित्यात्मपरिणामो ममकारः । ( युक्त्यन. टी. ५२ ) । २. शवदनात्मीयेषु स्वतनुप्रमुखेषु कर्मजनितेषु । श्रात्मीयाभिनिवेशो ममकारो मम यथा देहः ॥ ( तत्वानु १४ ) । ३. कर्मजनितदेह पुत्र कलत्रादौ ममेदमिति ममकारः । (बृ. द्रव्यसंसं. टी. ४१ ) । १ अहंकार परिणाम के सामर्थ्य से 'यह मेरा भोग्य है' इस प्रकार का जो जीव का परिणाम होता है उसे ममकार कहते हैं । २ कर्मोदयजनित अपने शरीर श्रादि श्रात्मभिन्न पदार्थों में जो श्रात्मीयत्व का अभिप्राय रहता है, उसका नाम ममकार है ममत्त्वतः प्रात्तपुद्गल - जे श्रणुराएण पडिग्गहिया ते ममत्ती दो अत्ता पोग्गला । ( धव. पु. १६, पू. ५१५ ) ।
।
जो पुद्गल अनुराग से ग्रहण किये जाते हैं उन्हें ममत्वतः प्रात्त पुद्गल कहा जाता है । यह ग्रहण व परिणाम श्रादि छह प्रकार से आत्मसात् किये जाने वालों में से एक है ।
मरण - देखो मृत्यु । १. भाउक्खयेण मरणं जीवाणं जिणवरेहिं पण्णत्तं । ( समयप्रा. २६६ ) । २. स्वपरिणामोपात्तस्यायुष इन्द्रियाणां बलानां च कारणवशात् संक्षयो मरणम् । ( स. सि. ७-२२ ) : ३.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org