________________
मनविनय] ८८०, जैन-लक्षणावली
[मनःपर्यय स्वो. ३.७६)।
विचारों को मन में स्थान देना, इसका नाम मन१ मनोवर्गणा की परिणतिस्वरूप द्रव्य-इन्द्रिय को संयम है। २ द्रोह, अभिमान और ईर्ष्या प्रादि
हते हैं। वह समस्त प्रात्मप्रदेशों में रहता दर्गगों से दूर रहकर धर्मध्यान प्रादि में प्रवत्त है तथा पर पदार्थ के प्रकासन में अतिशय साधक होना, इसे मनसंयम कहा जाता है। होने से प्रात्मा का करण है। २ जिसके प्राश्रय से मनःपर्यय--१. वीर्यान्तराय-मनःपर्ययज्ञानावरणस्मृति, प्रत्यभिज्ञान, ऊहापोह और शिक्षालाप क्षयोपशाङ्गोपाङ्गनामलाभावष्टम्भादात्मनः परकीयक्रिया का ग्रहण होता है उसे मन कहते हैं। मन:सम्बन्धेन लब्यवत्तिरुपयोगो मनःपर्ययः । (स. ४ जिसकी सहायता से सब अर्थों का ग्रहण होता सि. १-२३)। २. परमनसि स्थितमर्थ मनमा है-चक्षरादि इन्द्रियों के समान केवल नियत परविद्य मन्त्रिमहितगणम्। ऋजु-विपुलमतिविकल्प रूपादि का ही ज्ञान नहीं होता है--उसका नाम स्तौमि मन:पर्ययज्ञानम् ॥ (बृ. श्रुतम. २८, पृ. मन है।
१८१)। ३. मणपज्जवणाणं पुण जणमणपरचिति-१. इदाणि मणविण मो-प्रायरिया- अत्थपागडणं । माणसखित्तनिबद्धं गुणपच्चइयं ईणं उवरि अकुसलो मणो निरुभियन्वो कुसलमण. चरित्तवयो। (नन्दी. गा. ५७, पृ. १०२; प्राव. उदीरणं च कायव्वं । (दशवै. च. प. २७) । २. जं नि. ७६धर्मसं. हरि. व. ८२६)। ४. तं मणदुप्परिणामामो मणं णियत्ताविऊण सुहजोए। ठा- पज्जवणाणं, जेण वियाणाइ सन्निजीवाणं । दट्ठ विज्जइ सो विणो जिणेहि माणस्सियो भणियो॥ मणिज्जभावे, मणदव्वे माणसं भावं ॥ जाणइ य (वसु. श्रा. ३२६)।
पिहुजणो वि हु फुडमागारेहि माणसं भावं । एमेव १ प्राचार्य आदि के ऊपर-उनके विषय में- य तस्सुवमा मणदव्वपगासिये अत्थे । (वृहत्क. अपवित्र मन को रोकना व पवित्र मन को प्रेरित भा. ३५-३६)। ५. पज्जवणं पज्जयणं पज्जायो करना, इसका नाम मनविनय है। अभिप्राय यह वा मणम्मि मणसो वा । तस्स व पज्जायादिन्नाणं है कि प्राचार्य प्रादि पूज्य पुरुषों के सम्बन्ध में मणपज्जवं नाणं ॥ (विशेषा. ८३)। ६. परि घृणित विचार न करके उत्तम विचार रखना, यह सव्वतोभावेण गमणं पज्जवणं पज्जबो मणसि मणसो मनविनय कहलाता है। २ मन को दुष्ट परिणामों वा पज्जवो २, एस एव णाणं मणपज्जवणाणं, तथा से हटाकर शुभ योग में जो स्थापित किया जाता पज्जयणं पज्जयो मणसि मणसो वा पज्जयः मन:है उसे मनविनय या मनोविनय कहा जाता है। पर्यायः, स एव णाणं मणपज्जवणाणं, तथा प्रायो मनशद्धि --मनःशुद्धिरात रौद्रवर्जनम् । (सा. ध. पावणं लाभो इत्यनर्थान्तरं, सव्वनो आयो पज्जाम्रो स्वो. टी. ५-४५)।
मणसि मणसो वा पज्जायो मणपज्जायो स एव आर्त और रौद्र ध्यानों के छोड़ने से मनशद्धि होती णाणं मणपज्जवणाणं, मण सि मणसो वा पज्जवा
तेस वा णाणं मणोपज्जवणाणं, तथा मणसि मणसो मनसंयम-१. मणोसंजमो णाम अकूशलमण- वा पज्जवा पज्जाया वा तेसिं तेसु वा णाणं मणनिरोहो कुसलमण उदीरणं वा। (दशवै. चू. पृ. पज्जवणाणं-- गमणपरावत्तीगो लोगो भेदादयो २१) । २. मन:संयमोऽभिद्रोहाऽभिमानेादिनिब. वहपरावत्ता । मणपज्जवंमि णाणे निरुत्तवण्णत्यमेवेत्तिः, धर्मध्यानादिषु च प्रवृत्तिः । (त. भा. सिद्ध. ति । (नन्दी चू. पृ. ११) । ७. अवन अवः, अवनं वृ. ६-६) । ३. मनसोऽभिद्रोहाभिमानेादिभ्यो गमनं वेदनमिति पर्यायाः, परिः सर्वतोभावे, पयवनं निवृत्तिर्वमध्यानादिषु च प्रवृत्तिर्मन:संयमः । (योग- पर्यव:-सर्वतः परिच्छेदनमिति भाव:, xxx शा. स्वो. विव. ४-६३)। ४ मनमो द्रोहेाभि- मनसि ग्राह्ये मनसो वा ग्राह्यस्य सम्बन्धी पर्यवो मानादिगे निवृत्तिधर्मध्यानादिषु च प्रवृत्तिर्मन:- मनःपर्यवो मनःपर्यवश्चासौ ज्ञानं च मनःपर्यवज्ञानम्, संयमः । (धर्मसं. मानवि. ४६, पृ. १२६)। अथवा Xxx अयनं प्रयः, अयनं गमनं वेदन१ अकुशल मन का निरोध करना-अपवित्र मिति पर्यायाः, परिः सर्वतोभावे, पर्ययनं पर्यय: विचारों को उत्पन्न न होने देना--तथा पवित्र सर्वतः परिच्छेदनमिति भावः । xxx मनसि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org