________________
बालबालमरण]
बालबालमरण - सर्वतो न्यूनो बालबालस्तस्य मरणं बालबालमरणम् । (भ. प्रा. विजयो. २६) । जो व्यवहारपाण्डित्य, सम्यक्त्वपाण्डित्य, ज्ञानपाण्डित्य और चारित्रपाण्डित्य इन सबसे रहित होता है उसे बालबाल और उसके मरण को बालबालमरण कहा जाता है ।
बालमरण – १. बालमरणम् प्रसंजममरणमित्यर्थः । (उत्तरा चू. पृ. १२८ ) । २. बाला इव बालाः अविरताः, तेषां मरणं बालमरणम् । ( समवा. प्रभय. वृ. १७) ।
१ असंयमी के मरण को बालमरण कहते हैं । बाहिर - देखो बाह्य ।
बाह्य – बाहिरो नाम प्रत्ताणं मोत्तूण जो सो लोगो सो बाहिरो भइ । ( दशवं. चू. पृ. २८४) । अपने को छोड़कर जो अन्य जन हैं उन्हें बाह्य ( बाहिर) कहा जाता है। उनके तिरस्कार का प्रकृत में (सू. ८ - ३० ) निषेध किया गया है । बाह्य श्रनात्मभूतहेतु प्रदीपादिरनात्मभूतः । (त. वा. २, ८, १ ) । उपयोग के हेतुभूत, जो अपने से प्रसम्बद्ध दीपक श्रादि हैं, वे बाह्य अनात्मभूत हेतु माने जाते हैं । बाह्य श्रात्मभूतहेतु- - तत्रात्मना सम्बन्धमापन्नविशिष्टनामकर्मोपात्तपरिच्छिन्न स्थान- परिमाणनिर्माणरचक्षुरादिकरणग्राम श्रात्मभूतः । (त. वा. २, ८, १) ।
विशिष्ट नामकर्म के उदय से नियत स्थान थोर प्रमाणसे युक्त जो आत्मासे सम्बद्ध चक्षु प्रावि इन्द्रियों का समुदाय है वह उपयोग का बाह्य प्रात्मभूत हेतु है ।
८१६, जेन-लक्षणावली
--
Jain Education International
बाह्य उपकरण - १. बाह्य मक्षिपत्र -पक्ष्मद्वयादि । ( स. सि. २ - १७; त. वा. २, १७, ६) । २. बाह्योपकरणं त्वक्षिपक्ष्मपत्रद्वयादिकम् । (त. सा. २ - १३ ) । ३. तत्र बाह्यमुपकरणं शुक्ल- कृष्णगोलकादीन्द्रियोपकारकं पक्ष्मपटल - कर्णपालिकादिरूपं बाह्यमुपकरणम् । (त. वृत्ति श्रुत. २ - १७) ।
१ प्रांखों के पलक व रोम आदि बाह्य उपकरण ( निर्वृत्ति के उपकारक ) माने गये हैं । बाह्य उपधि - १. अनुपात्तं वास्तु-धन-धान्यादि बाह्योपधि: । (स.सि. ६ - २६ ) । २. आत्मनाऽनुपात्तस्य एकत्वमनापन्नस्य वस्तुनस्त्यागो बाह्योपधि
[ बाह्य तप
व्युत्सर्गोऽवगन्तव्यः । (त. वा. ६, २६, ३) । ३. स्वयमात्मनाऽनुपात्तोऽर्थो बाह्योपधिः । (त. सुखबो. वृ. ε-२६) ।
१ जो गृह और धन-धान्यादि श्रात्मा के साथ एकता को प्राप्त नहीं है उन्हें बाह्य उपधि कहा जाता है।
बाह्य उपधिव्युत्सर्ग- – १. बाह्यो (व्युत्सर्गो) द्वादशरूपकस्योपधे: । ( त. भा. ६ - २६ ) । २. धनुपात्तवस्तुत्यागो बाह्योपधिव्युत्सर्गः । आत्मनानुपातस्य एकत्वमनापन्नस्य वस्तुनस्त्यागो बाह्योपधिव्युत्सर्गोऽवगन्तव्यः । (त. वा. ६, २६, ३) | ३. श्रनुपात्तवस्तुत्यागो बाह्योपधिव्युत्सर्गः । (त. श्लो. ६ - २६ ) । ४. बाह्यस्य तावद् द्वादशरूपकस्योपधेः पात्र - तद्बन्ध - पात्र स्थापनादीनि द्वादशरूपाण्यस्येति द्वादशरूपकः । ( त. भा. सिद्ध वृ. ६ - २६ ) 1 ५. बाह्यान्तरोपधित्यागाद् व्युत्सर्गो द्विविधो भवेत् ॥ क्षेत्रादिरुपधिर्बाह्यः क्रोधादिरपरः पुनः ॥ (त. सा. ७-२६) । ६. आत्मना अनुपात्तस्य एकत्वमनापन्नस्य आहारादेस्त्यागो बाह्योपधिव्युत्सर्गः । (चा. सा. पृ. ६८ कार्तिके. टी. ४६९ ) ।
१ पात्रादिरूप बारह रूपों वाली उपधि के त्याग को बाह्य व्युत्सर्ग कहा जाता है । २ जो वस्तु अपने साथ एकता को प्राप्त नहीं है उसके त्याग को बाह्य उपधिव्युत्सर्ग कहते हैं ।
बाह्य चारित्राचार - देखो चारित्राचार । पञ्चमहाव्रत - पञ्चसमिति - त्रिगुप्तिनिर्ग्रन्थरूपो बाह्य चा+ रित्राचारः । (परमा वृ. १-७) ।
पांच महाव्रतों, पांच समितियों और तीन गुप्तियोंरूप निर्ग्रन्थ ( मुनि) के स्वरूप को बाह्य चारित्राचार कहा जाता है ।
बाह्य ज्ञानाचार - देखो ज्ञानाचार । काल-विनयाद्यष्टभेदो बाह्यज्ञानाचार: । (परमा वृ. १-७) काल व विनयादिरूप प्राठ प्रकार के ज्ञानविषयक प्राचार को बाह्य ज्ञानाचार कहते हैं । बाह्य तप - १. सो णाम बाहिरतवो जेण मणो दुक्कडं ण उट्ठेदि । जेण य सद्धा जायदि जेण य जोगा ण हीयते ॥ (मूला. ५-१६१; भ. मा. २३६ ) । २. बाह्यद्रव्यापेक्षत्वात् परप्रत्यक्षत्वाच्च बाह्यत्वम् । ( स. सि. ९-१९ ) । ३. बाद्रव्यापेक्षत्वादु बाह्यत्वम् । बाह्यमशनादिद्रव्यमपेक्ष्य क्रियत
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org