________________
ब्रह्मचर्य महाव्रत ]
का धारक होता है । ब्रह्मचर्य महाव्रत - १. प्रबंभचरियं घोरं पमायं दुरहिट्टियं । नायरंति मुणी लोए भेप्राययणवज्जि - णो । मूलमेयमहम्मस्स महादोससमुस्सयं । तम्हा मेहुणग्गं णिग्गंथा वज्जयंति णं ।। (दशवै. सू. ६, १५-१६, पृ. १ε७–६८ ) । २. तुरियं प्रबंभविरई X XX ॥ ( चारित्रप्रा . २६) । ३. दट्ठूण इत्थिरूवं वांछाभावं वित्तदे तासु । मेहुणसण्णविवज्जि यपरिणामो ग्रहव तुरीयवदं । (नि. सा. ५६ ) । ४. मादु- सुदा भगिणीवय दट्ठूणित्थित्तियं च पडिरूवं । इत्थिकहादिणियत्ती तिलोयपुज्जं हवे बंभं ॥ ( मूला. १ - ८ ) ; प्रच्चित्तदेव माणुस - तिरिक्खिजादं च मेहुणं चधा । तिविहेण तं ण सेवदि णिच्च पि मुणी हि पदमणो ॥ ( मूला. ५ - ६५ ) । ५. अहावरे चउत्थे भन्ते महत्वए मेहुणाओ वेरमणं सव्वं भन्ते मेहुणं पच्चक्खामि से दिव्वं वा माणुसं वा तिरिक्खजोणियं वा नेव सयं मेहुणं सेविज्जा नेवनहि मेहुणं सेवावेज्जा मेहुणं सेवन्तेवि अन्ने न समजाणामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारणं न करेमि न कारवेमि करतंपि अन्नं न समणुजाणामि तस्स भन्ते पडिक्कमामि निन्दामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥ ( पाक्षिकसू. पृ. २३) । ६. X X X सव्वाश्रो मेहुणा वेरमणं । ( समवा. ५ ) । ७. स्त्री-पुंसंगपरित्यागः कृतानुमतकारितः । ब्रह्मचर्यमिति प्रोक्तं चतुर्थं तु महाव्रतम् ॥ ( ह. पु. २ - १२० ) । ८. श्रहिंसादिगुणबृंहणाद् ब्रह्म, न ब्रह्म ब्रह्म, तिर्यङ्मनुष्य- देवाऽचेतनभेदाच्चतुविधस्त्रीभ्यो मातृ-सुता-भगिनीभावनया मनोवाक्कायप्रत्येक कृत-कारितानुमोदितभेदेन नवविधाद् विरतिश्चतुर्थव्रतम् । (चा. सा. पृ. ४२ ) । ९ विन्दति परमं ब्रह्म यत्समालम्ब्य योगिनः । तद् व्रतं ब्रह्मचर्यं स्याद् धीर-धौरेयगोचरम् ।। (ज्ञाना. १, पृ. १३३ ) । १०. रागलोककथात्यागः सर्वस्त्रीस्थापनादिषु । माताऽनुजा तनूजेति मत्या ब्रह्मव्रतं मतम् ॥ ( श्राचा. सा. १-१६ ) ; तेनानुमथितं चेतो यत्तद् ब्रह्मव्रतं स्मृतम् । व्रतव्रातलतामूलं मूलं स्वर्गापवर्गयोः । ( श्राचा. सा. ५ - ५७ ) । ११. दिव्यमानुष - तैरश्च मैथुनेभ्यो निवर्तनम् । त्रिविधं त्रिविधेनैव तद् ब्रह्मव्रतमीरितम् ॥ ( धर्मसं. मान. ३-४३) ।
[ब्राह्मण
स्त्रियों को क्रम से माता, पुत्री और बहिन के समान मानकर स्त्री सम्बन्धी कथा श्रादि से निवृत्त होना -- रागादि के वश होकर उनका स्पर्श श्रादि न करना; यह ब्रह्मचर्य महाव्रत कहलाता है । उक्त सचेतन स्त्रियों के ही समान चित्रादिरूप श्रचेतन, स्त्रियों के विषय में भी समझना चाहिए । प्रचेतन देव, मनुष्य और तिथंच इन चार से उत्पन्न होने के कारण मैथुन चार प्रकार का है । ब्रह्मचर्य महाव्रत का धारक मुनि उक्त चारों प्रकार के मैथुन का सेवन मन, वचन व काय से कभी भी नहीं करता है । ५ मैं देव, मनुष्य व तियंच सम्बन्धी सब मैथुनका त्याग करता हूं; न उसका मैं स्वयं सेवन करूंगा, न अन्य जनों से कराऊंगा, और न सेवन करने वालों की अनुमोदना करूंगा; मन, वचन, काय व कृत, कारित, अनुमोदना इन नौ प्रकार से जीवन पर्यंत त्याग करता हूं तथा इसके लिए प्रतिक्रमण, निन्दा व गर्हा करता हूं; इस प्रकार से परित्यक्त मैथुन का नाम चतुर्थ ( ब्रह्मचर्य) महाव्रत है । ब्रह्मर्षि - १. ब्रह्मर्षयो बुद्धयौषधिऋद्धियुक्ताः कीर्त्यन्ते । (चा. सा. पृ. २२) । २. बुद्धघोषद्धसम्पन्नो ब्रह्मर्षिरि भाषितः । ( धर्मसं. श्री. २८७) ।
१ जो बुद्धि और श्रौषधि ऋद्धियों से युक्त होते है वे ब्रह्म कहलाते हैं ।
Jain Education International
८२६, जैन-लक्षणावली
ब्रह्मा प्राणिनां हितवेदोक्तं ( ? ) नैष्ठिकः संगवर्जितः । सर्वभाषश्चतुर्वक्त्री ब्रह्मासा कामव जितः ॥ ( प्राप्तस्व. ३५ ) ।
जो प्राणियों को हितकर उपदेश देता है, तत्त्व पर निष्ठा रखता है, परिग्रह से रहित है, सब भाषाओं में उपदेश देने वाला है तथा चतुर्मुख है— परमौदारिक शरीर के कारण जिसका मुख सब श्रोर देखा जाता है, ऐसे सर्वज्ञ जिन को ब्रह्मा कहा जाता है ।
ब्राह्मण – १. विरए सव्वपावकम्मेहिं पिज्ज- दोस कलह० अब्भक्खाण० पेसुन्न० परपरिवाय० अरति रइ० माया मोस० मिच्छादंसणसल्लविरए समिए सहिए सया जए नो कुज्झे नो माणी माहूणे ति वच्चे । (सूत्रकृ. सू. १, १६, १, पृ. २७१) । २. जो लोए बंभणो वृत्तो अग्गी वा महिओ जहा । सदा
४ 'वृद्धा, बाला और युवती इन तीन प्रकार की कुसलसंदिट्ठ, तं वयं बूम माहणं ॥ जो न सज्जइ
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org