________________
बीजपद ]
यह अपने लिए अथवा संयत जनों के सुखपूर्वक स्वाध्यायादि के निमित्त किये जाने वाले वसति सम्बन्धी परिकर्म के अन्तर्गत है ।
बीजपद - बीजमिव बीजम्, जहा बीजं मूलंकुर-पत्तपोरक्खंद - पसव- तुस - कुसुम खीर तंदुलादीणमाहारं तहा दुबालसंगत्थाहारं जं पदं तं बीजतुल्लत्तादो बीजं । (धव. पु. ६, पृ. ५६ ) ; संखित्तसद्द रयणम - णंतत्थावगमहेदुभूदाणेगलिंगसंगयं बीजपदं णाम । ( धव. पृ. ६, पृ. १२७ ) । जिस प्रकार बीज मूल, अंकुर, पत्र पोर, स्कन्ध, फूल, तुष, कुसुम, क्षीर और तन्दुल श्रादि का आधार होता है उसी प्रकार जो पर्दाद्वादशांग के अर्थ का आधार है उसे बीज के समान होने से बीजपद कहा जाता है ।
बीजबुद्धि - १. गोइंदिय-सुदणाणावरणं वीरिनंतरायाए । तिविहाणं पगदीणं उक्कस्सख उवसमविसिस्स ।। संखेज्जसरुवाणं सद्दाणं तत्थ लिंगसंजुत्तं । एक्कं चिय बीजपदं लद्धूण परोपदेसेणं ॥ तम्मि पदे आधारे सयलसुदं चितिऊण गेहेदि । कस्स वि महेसिणो जा बुद्धी सा बीजबुद्धि त्ति ॥ ( ति. प. ४, ९७५- ७७) । २. बीजबुद्धित्वं पद प्रकरणोद्दे शाध्याय-प्राभृत-वस्तु-पूर्वाङ्गानुसारित्वम् । ( त. भा. १०-७, पृ. ३१६ ) । ३. जो प्रत्थपएणत्थं प्रणुसरई स बीजबुद्धी उ ।। (विशेषा. ८०३; प्रव. सा. १५०३ ) । ४. सुकृष्ट-सुमथीकृते क्षेत्रे सारवति कालादिसहायापेक्षं बीजमेकमुप्तं यथानेकबीजकोटिप्रदं भवति तथा नोइन्द्रियावरण- श्रुतावरण- वीर्यान्तरायक्षयोपशमप्रकर्षे संत एकबीजपदग्रहणादनेकपदार्थप्रतिपत्तिर्बीजबुद्धिः । (त. वा. ३, ३६, ३) । ५. बीजमिव बीजं - जहा बीजं मूलंकुर-पत्र-पोरक्खंद- पसव- तुस- कुसुम - खीर तंदुलादीणमाहारं तहा दुवालसंगत्थाहारं जं पदं तं बीजतुल्लत्तादो बीजं, बीजपदविसयमदिणाणं पि बीजं कज्जे कारणोवयारादो । संखेज्जसद्द - प्रणतत्थडिबद्धणंतलिंगेहि सह बीजपदं जाणंती बीजबुद्धित्ति भणिदं होदि । ( धव. पु. ६, पु. ५६ ) ; बीजपदपरिच्छेदकारिणी बीजबुद्धि त्ति । ( धव. पु. ६, पृ. ५७ ); बीजपदसरूवावगमो बीजबुद्धी । ( धव. पु. ६, पृ. ५६ ) । ६. बीजबुद्धित्वं स्वल्पमपि दर्शितं वस्तु अनेकप्रकारेण गमयति । तद्यथा - पदेन प्रदर्शितेन प्रकरणेनोद्देशकादिना सर्वमर्थं ग्रन्थं चानु
Jain Education International
[ बीजमान
1
धावति । ( त. भा. सिद्ध. वृ. १० - ७, पृ. ३१७ ) । ७. सुकृष्टवसुमती - [ष्ट- सुमथी - ] कृते क्षेत्रे सारवति कालादिसहायापेक्षं बीजमेकमुप्तं यथाऽनेककोटिबीजप्रदं भवति तथा नोइन्द्रिय- श्रुतावरण - वीर्यान्तरायक्षयोपशमप्रकर्षे सति संख्येयशब्दस्यानन्तार्थप्रतिबद्धस्यानन्तलिङ्गः सहैकपदस्य ग्रहणादनेकार्थप्रतिपत्तिबजबुद्धि: । (चा. सा. पृ. ६५-६६ ) । ८. सर्वश्रुतमध्ये एकं बीजं प्रधानाक्षरादिकं सम्प्राप्य सर्वमवबुध्यन्ते बीजबुद्धयः । (मूला. वृ. ६-६६ ) । ६. बीजमिव विविधार्थाधिगमरूपमहातरुजननाद् बुद्धिर्येषां ते तथा ( बीजबुद्धयः) । ( श्रपपा. प्रभय.. वृ. १५, पृ. २८ ) । १०. विशिष्टक्षेत्रे कालादिसाहाय्यमेकमप्युप्तं बीजमनेकबीजप्रदं भवति यथा तथैकबीजपदग्रहणादनेकपदार्थ प्रतिपत्तिर्यस्यां बुद्धी सा बीजबुद्धि: । ( श्रुतभ. टी. ३, पृ. १६६ - ७०) । ११. ज्ञानावरणादिक्षयोपशमातिशयप्रतिलम्भादेकार्थबीजश्रवणे सति अनेकार्थबीजानां प्रतिपत्तारो बीजबृद्धय: । (योगशा. स्वो विव. १ - ८ ) । १२. या पुनरेकमर्थपदं तधाविधमनुस्मृत्य शेषमश्रुतमपि यथावस्थितं प्रभूतमर्थमवगाहते सा बीजबुद्धिः । ( प्रज्ञाप.. मलय. वृ. २७३, पृ. ४२४; नन्दी. मलय. वृ. १७, पू. १०६) । १३. येषां पुनर्बुद्धिः एकमर्थपदं तथाविधमनुमृत्य शेषमश्रुतमपि यथावस्थितं प्रभूतमर्थ - पदमवगाहते ते बीजबुद्धयः । ( आव. नि. मलय. वू. ७५ ) । १४. एकबीजाक्षरात् शेषशास्त्रज्ञानं बीजबुद्धि: । (त. वृत्ति श्रुत. ३-३६) ।
१ नोइन्द्रियमतिज्ञानावरण, श्रुतज्ञानावरण और: वीर्यान्तराय इन तीन प्रकृतियों के उत्कृष्ट क्षयोपशम से युक्त किसी महर्षि की जो बुद्धि संख्यात शब्दों में लिंगयुक्त एक ही बीजपद को दूसरे के उपदेश से प्राप्त करके उसके श्राश्रय से जो समस्त श्रुत को विचारपूर्वक ग्रहण करती है उसे बीजबुद्धि ऋद्धि कहा जाता है । २ दिखलाये गये पद, प्रकरण, उद्देश और अध्याय श्रादि के श्राश्रय से जो बुद्धि समस्त अर्थ का अनुसरण किया करती है उसका नाम बीजबुद्धि ऋद्धि है । बीजमान -- कुडवादि बीजमानम् । (त. वा. ३, ३८, ३) ।
-२२, जैन - लक्षणावली
कुडव, प्रस्थ एवं श्राढक आदि बीजमान कहे जाते हैं, क्योंकि उनसे धान्य मापा जाता है ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org