________________
प्रत्येकशरीरनाम ]
स्कन्धों का उपचय होता है उसका नाम प्रत्येकशरीरद्रव्यवर्गणा है । प्रत्येकशरीरनाम - देखो प्रत्येकनाम । १. शरीरनामकर्मोदयान्निर्वर्त्यमानं शरीरमेकात्मोपभोगकारणं यतो भवति तत्प्रत्येकशरीरनाम । ( स. सि. ८-११; मूला. वृ. १२-१६५ भ. प्रा. मूला. २१२४; गो. क. जी प्र. ३३) । २. पृथक - शरीरनिर्वर्तक प्रत्येकशरीरनाम । ( त. भा. ८-१२ ) । ३. एकात्मोपभोगकारणशरीरता यतस्तत्प्रत्येकशरीरनाम । शरीरनामकर्मोदयात् निर्वर्त्यमानं शरीरमेकात्मोपभोगकारणं यतो भवति तत्प्रत्येकशरीरनामकर्म । एकमेकमात्मानं प्रति प्रत्येकम्, प्रत्येकं शरीरं प्रत्येकशरीरम् । (त. वा. ८, ११, १६ ) । ४. जस्स कम्मस्स उदएण जीवो पत्तेयसरीरो होदि तस्स कम्मस्स पत्तेयसरीरमिदि सण्णा । ( धव. पु, ६, पृ. ६२); जस्स कम्मस्सुदएण एक्कसरीरे एक्को चेव जीवो जीवदि तं कम्मं पत्तेयसरीरणामं । ( धव. पु. १३, पृ. ३६५) । ५. एकात्मोपभोगकारणं शरीरं यतस्तत्प्रत्येकशरीरनाम । ( त श्लो. ८-११ ) । ६. यस्य कर्मण उदयादेकैको जीवः प्रति प्रत्येकैकं शरीरं निर्वर्तयति तत्प्रत्येकनाम । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ८ - १२ ) । ७. स्वप्रदेशैरेकं शरीरमोदारिकवै क्रियिकाहारकान्यतरद्व्याप्तं यदुदयाज्जीवेन तत्प्रत्येकनाम । (पंच. स्वो वृ. ३-६, पृ. ११९) । ८. प्रत्येकनाम यदुदयादेकैकस्य जन्तोरेकैकमौदारिकं वैक्रियं वा शरीरं भवति । ( षष्ठ क. मलय. वृ. ५, पृ. १२६; सप्तति. मलय. वृ. ६, पृ. १५३ ) । ६. यस्योदयात् प्रत्येकं शरीरं भवति, एकैकस्य जीवस्यैकैकं शरीरमित्यर्थः, तत्प्रत्येकनाम । ( कर्मस्त. गो. वृ. १०, पृ. ८७ ) । १०. शरीरनामकर्मोदयेन निष्पाद्यमानं शरीरं एकजीवोपभोगकारणं यदुदयेन भवति तत्प्रत्येकशरीरनाम । (त. बृत्ति श्रुत. ८-११) ।
१ शरीरनामकर्म के उदय से जो शरीर रचा जाता है वह जिस कर्म के उदय से एक जीव के उपभोग का कारण होता है उसे प्रत्येकशरीर नामकर्म कहते हैं । २ जो कर्म पृथक् शरीर की रचना करता है उसे प्रत्येकशरीर नामकर्म कहा जाता है । प्रत्येकशरीरिद्रव्यवर्गणा - अथ केयं प्रत्येकशरीरिद्रव्यवर्गणा नाम ? उच्यते— प्रत्येकशरीरिणां यथा
Jain Education International
७५६, जंन-लक्षणावली
[प्रथम सम्यक्त्व
1
सम्भवमौदारिक- वैक्रियाहारक तैजस-कार्मणेषु शरीरनामकर्मसु ये प्रत्येकं विश्रसापरिणामेनोपचयमापन्नाः सर्वजीवानन्तगुणाः पुद्गलास्ते प्रत्येकशरीरिद्रव्यवर्गणा । ( कर्मप्र. मलय. व यशो. वृ. २०, पृ. ४७ व ५० ) । प्रत्येकशरीर वाले प्राणियों के यथासम्भव प्रौदारिक, वैक्रियिक, श्राहारक, तेजस और कार्मण शरीरनामकर्मों में से प्रत्येक में जो स्वभावतः सब जीवों से श्रनन्तगुणे पुद्गल उपचय को प्राप्त होते हैं उनका नाम प्रत्येकशरीरिद्रव्यवर्गणा है । प्रत्येकाङ्ग (शरीर ) - १. एकमेकस्य यस्याङ्गं प्रत्येकाङ्गः स कथ्यते । ( पंचसं अमित १ - १०५, पृ. १४) । २. एकमेकं प्रति प्रत्येकं पृथक्कायादयः शरीरं येषां ते प्रत्येककायाः । (मूला. वृ. ५-१६) । १ जिस एक जीव का एक शरीर होता है उसे प्रत्येकाङ्ग या प्रत्येककाय कहा जाता है। प्रत्येषण (पच्छिण ) - १. पडिच्छणमेगस्स प्रतिचारकैरभ्यनुज्ञातस्यैकस्य संग्रह आराधकस्य । (भ. प्रा. विजयो. ६९ ) । २. पडिच्छणमिक्कस्स संघानुमतेनैकस्य क्षपकस्य स्वीकार: । (भ. श्री. मूला. ६६ ) | १ परिचर्या करने वाले साधुनों (संघ) के द्वारा श्रनुज्ञात किसी एक आराधक के ग्रहण करने का नाम पडिच्छण (प्रत्येषण ) है । प्रथम असत्य - देखो असत्य ( प्रथम ) । प्रथम मूलगुण - सुहुमादीजीवाणं सव्वेसि सव्वहा सुपणिहाणं । पाणाइवायविरमणमिह पढमो होइ मूलगुणो ॥ ( धर्मसं. हरि ८५८ ) ।
सूक्ष्म व बादर श्रादि सभी जीवों के प्राणविघात से उत्तम अभिप्रायपूर्वक सब प्रकार से — कृत-कारितादिरूप से निवृत्त होना, यह मुनियों का प्रथम मूलगुण ( श्रहिंसा महाव्रत ) है । प्रथमसमयस योगिभवस्थकेवलज्ञान यस्मिन् समये केवलज्ञानमुत्पन्नं तस्मिन् समये तत्प्रथमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानम् । ( श्राव. नि. मलय. वृ. ७८, पृ. ८३) ।
तत्र
जिस समय में केवलज्ञान उत्पन्न हुआ हो उस समय में वह प्रथमसमयस योगिभवस्थकेवलज्ञान
कहलाता है ।
प्रथम सम्यक्त्व - १. एदेसि चेव सव्वकम्माणं जावे अंतोकोडाकोडिट्ठिदि बंधदि तावे पढमसम्मत्तं
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org