________________
प्रत्याख्यान] ७५४, जैन-लक्षणावली
[प्रत्याख्यान प्रत्याख्यान-१. णाणं सव्वे भावे पच्चक्खादि य (मूला. वृ. १-२७) । १३. यन्नाम-स्थापनादीनामपरेत्ति णादूण । तम्हा पच्चक्खाणं गाणं णियमा योग्यपरिवर्जनम् । त्रिशुद्धयाऽनागते काले तत्प्रत्यामुणेदब्वं ॥ (समयप्रा. ३६); कम्मं जं सुहमसुहं ख्यानमीरितम् ।। (प्राचा. सा. १-३८)। १४. प्रजम्हि य भावेण बज्झदि भविस्सं । तत्तो णियत्तदे त्याख्यानं आ मर्यादया सर्व विरतिरूपम् xxx। जो सो पच्चक्खाणं हवे चेदा ।। (समयप्रा. ४०४)। (स्थाना. अभय. व. २४६, पृ. १८३)। १५. प्रत्या२. मोत्तण सयलजप्पमणागयसूहमसूहवारणं किच्चा। ख्यानं सर्वविरतिरूपम xxx। (शतक. मल. अप्पाणं जो झायदि पच्चक्खाणं हवे तस्स ॥ (नि. हेम. वृ. ३८)। १६. प्रति प्रवृत्तिप्रतिकूलतया, आ सा. ६५)। ३. णामादीणं छण्णं अजोगपरिवज्जणं मर्यादया, ख्यानं प्रकथनं प्रत्याख्यानम् । (योगशा. तियरणेण । पच्चक्खाणं णेयं अणागयं चागमे काले॥ स्वो. विव. ३-१३०, पृ. २५१)। १७. तथा परि(मला. १-२७) । ४. आगन्तुकदोषाणां प्रत्याख्यानं हरणीयं वस्तु प्रति आख्यानं--गुरुसाक्षिकनिवृत्तितु वर्ण्यतेऽपोहः । (ह. पु. ३४-१४६)। ५. प्रत्या- कथनं । (प्राव. नि. मलय. वृ. ८६४)। १८. प्रत्याख्यानं यत्र मूलगुणा उत्तरगुणाश्च धारणीया इत्यय- ख्यानं सर्वविरत्याख्यं Xxx1 (कर्मस्त. गो. मर्थः ख्याप्यते तत्प्रत्याख्यानम् । (त. भा. हरि. ७. .६, पृ. ८४)। १६. प्रत्याख्यानं त्रिविधाहार१-२०)। ६. प्रत्याख्यानं सर्वविरतिलक्षणम् - परित्यागः । (अन. ध. स्वो. टी. २-६८; भ. प्रा. xx। (प्राव. नि. हरि. व मलय. वु. ११०; मूला. ७०); प्रत्याख्यानं भाविकर्मणां शुभाशुभकर्मप्र. यशो. १, पृ. ४); परिहरिणीयं वस्तु वस्तु कर्मविपाकानामात्मनोऽत्यन्तभेदेनोपलम्भनम् । (अन. प्रति पाख्यानं प्रत्याख्यानम् । (प्राव. नि. हरि. वृ. घ. स्वो. टी. ८-६४)। २०. सर्वसावद्यविरतिः ८६४)। ७. प्रत्याख्यानं संयमः । (धव. पु. ६, पृ. प्रत्याख्यानमिहोच्यते । (कर्मवि. दे. स्वो. व. १७, ४३); पच्चक्खाणं संजमो महव्वयाई ति एयट्ठो। उद्.)। २१. प्रत्याख्यानं सकलसंयमः । (गो. जी. (धव. पु. ६, पृ. ४४); महव्वयाणं विणासण-मला- म. प्र. व जी. प्र. २८३) । २२. आगामिदोषनि-*.. रोहणकारणाणि जहा ण होसति तहा करेमि त्ति राकरणं प्रत्याख्यानम् । (भावप्रा. टी. ७७)। मणेणालोचिय चउरासी दिलक्खवदसुद्धिपडिग्गहो १ज्ञान सब भावों को जानकर-प्रात्मस्वरूप से पच्चक्खाणं णाम । (धव. पु. ८, पृ. ८५); पच्च- भिन्न समझकर उनका प्रत्याख्यान (परित्याग) क्खाणं महन्वयाणि । (धव. पु. १३, पृ. ३६०)। करता है, इसी से ज्ञान को ही नियम से प्रत्याख्यान ८. सगंगट्रियदोसाणं दव्व-खेत्त-काल-भावविसयाणं जानना चाहिए। शुभाशुभ कमों के बन्धक मिथ्यापरिच्चायो पच्चक्खाणं णाम । (जयध. १, पृ. त्वादि भावों से निवृत्त होने वाला प्रात्मा ही ११५)। ६. प्रत्याख्यानं नाम अनागतकालविषयां निश्चय से प्रत्याख्यान कहलाता है। ३ नाम, स्थाक्रियां न करिष्यामीति संकल्पः । (भ. प्रा. विजयो. पना, द्रव्य, क्षेत्र, काल, और भाव के भेद से छह ११६)। १०. आगाम्यागोनिमित्तानां भावानां प्रकार के अयोग्य का-पाप के कारणों काप्रतिषेधनम् । प्रत्याख्यानं समादिष्टं विविक्तात्मवि- वर्तमान व भविष्यकाल की अपेक्षा मन-वचन-काय लोकिनः ॥ (योगसारप्रा. अमित. ५-५१) । ११. से जो परित्याग किया जाता है, इसका नाम प्रत्याप्रत्याख्यानमनागतदोषापोहनमिति । (चा. सा. पृ. ख्यान है। ४ प्रागन्तुक दोषों का जो परित्याग २६)। १२. प्रत्याख्यानमयोग्यद्रव्यपरिहारः, तपो- किया जाता है, इसे प्रत्याख्यान कहा जाता है। निमित्तं योग्यद्रव्यस्य वा परिहारः। (मूला. व. ५ जिस अंगबाह्य श्रुत में 'मूलगुणों और उत्तर१-२२); नाम-स्थापना-द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावानां गुणों को धारण करना चाहिए' यह अर्थ कहा जाता षण्णाम् अनागतानां त्रिकरणैर्य देतत्परिवर्जनम्, आगते है उसका नाम प्रत्बाख्यान श्रुत (अंगबाह्य श्रुत का चोपस्थिते च यदेतद्दोषपरिवर्जनं तत्प्रत्याख्यानं ज्ञात- एक भेद) है । ७ संयम अथवा महाव्रतों को प्रत्याव्यम् । xxx अनागते वर्तमाने च काले द्रव्या- ख्यान कहते हैं। १६. तीन प्रकार के प्राहार का दिदोषपरिहरणं प्रत्याख्यानम् Xxx। तपोऽथं परित्याग करना, इसका नाम प्रत्यास्यान है। यह निरवद्यस्यापि द्रव्यादेः परित्यागः प्रत्याख्यानम् । प्रत्याख्यान भक्तप्रत्याख्यानमरण को स्वीकार करने
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org