________________
प्रतिपात]
७४२, जैन-लक्षणावली
[प्रतिपृच्छा
तत्प्रथमतयाऽभिनिबोधिकं प्रतिपद्यन्ते, प्रथमसमय त्थिपुहुत्तं वा रयणि वा रयणिपुहुत्तं वा कुच्छि वा एव । (प्राव. नि. १४, पृ. १६)।
कुच्छिपुहुत्तं वा धणुं वा धणुपुहुत्तं वा गाउग्रं वा जो प्राभिनिबोधिक ज्ञान को लब्धि-उपयोग स्थिति गाउअपहत्तं वा जोग्रणं वा जोग्रणपूहत्तं वा जोअणसयं की अपेक्षा सर्वप्रथम ग्रहण करते हैं वे प्रथम समय वा जोअणसयपुहत्तं वा जोअणसहस्सं वा जोग्रणसहमें ही प्रतिपद्यमान होते हैं, शेष समयों में तो वे स्सपृहत्तं वा जोअणलक्खं वा जोअणलक्खपुहुत्तं वा पूर्वप्रतिपन्न ही होते हैं।।
उक्कोसेणं लोगं वा पासित्ता णं पडिवइज्जा, से तं प्रतिपात-१. प्रतिपतनं प्रतिपातः । (स. सि. पडिवाइ अोहिनाणं । (नन्दी. सू. १४, पृ. ६६)। १-१४)। २. प्रतिपतनं प्रतिपातः। उपशान्त- २. प्रतिपतनशीलानि प्रतिपातीनि IXXX तथा कषायस्य चारित्रमोहोद्रेकात प्रच्युतसंयमशिखरस्य प्रतिपतत्येव प्रतिपाति । (प्राव. नि. हरि. ७.६१)। प्रतिपातो भवति । (त. वा. १-२४) । ३. प्रतिपातः ३. प्रतिपाति प्रतिपतनशीलं प्रतिपाति, कथंचिदापादिसम्यक्त्व-चारित्राभ्यां प्रच्युत्य मिथ्यात्वासंयमयोः ता जात्यमणिप्रभाजालवदिति गर्भार्थः । (नन्दी. हरि. प्राप्तिः प्रतिपातः । (गो. जी. मं. प्र. व जी. प्र. व. पु. ३१); यदवधिज्ञानं जघन्येन सर्वस्तोकतया३७५) । ४. प्रतिपातो बहिरन्तरंगकारणवशेन संय- ऽङ्गुलस्यासंख्येयभागमात्रं वा, उत्कर्षेण सर्वप्रचुरतया मात्प्रच्यवः । (ल. सा. टी. १८८)। ५. संयमात्प्र- यावल्लोकं दृष्ट्वा लोकमुपलभ्य तथाविधक्षयोपशमच्यवनं प्रतिपात: । (त. वत्ति श्रुत.१-२४)। जन्यत्वात प्रतिपतेत, न भवेदित्यर्थः, तदेतत् प्रतिपा२ चारित्रमोह के उदय से उपशान्तकषाय संयत का त्यवधिज्ञानमिति । (नन्दी. हरि. वृ. पृ. ३६) । जो संयम से पतन होता है, यह प्रतिपात कह- ४. प्रतिपतनशीलः प्रतिपाती, य उत्पन्न: सन् क्षयोपलाता है।
शमानुरूपं कियत्कालं स्थित्वा प्रदीप इव सामस्त्येनप्रतिपातसाम्परायिक-उवसमसेढीदो पडिवद- विध्वंसमुपयाति । xxx प्रतिपातं तु निर्मूलमाणो सुहुमसांपराइयो पडिवादसांपराइयो त्ति मेककालं बिध्वंसमुपगच्छत् अभिधीयते । (प्रज्ञाप. उच्चदे । (जयध. १, पृ. ३४५)।
मलय. वृ. ३१७, पृ. ५३८-३९; नन्दी. सू. मलय. जो सूक्ष्मसांपरायिक संयत उपशमश्रेणी से गिर रहा वृ. १०, पृ. ८२) । ५. यत्पुनः प्रदीप इव है उसे प्रतिपातसांपरायिक कहा जाता है। निर्मूलमेककालमपगच्छति तत्प्रतिपातीति । (कर्मवि. प्रतिपातस्थान-पडिवादट्ठाणं णाम[जहा]जम्हि दे. स्वो. वृ. ८) । ६. तद्युतः (प्रतिपातयुतः) प्रतिठाणे मिच्छत्तं वा असंजमसम्मत्तं वा संजमासंजमं वा पाती। (गो. जी. मं. प्र. व जी. प्र. ३७५) । गच्छइ तं पडिवादट्ठाणं । (कसायपा. चू. पृ. ६७२; ७. उत्पत्त्यनन्तरं निर्मूलनश्वरं प्रतिपाति । (जैनत. धव. पु. ६, पृ. २८३)।
पृ. ११८)। संयत जीव जिस स्थान में मिथ्यात्व, असंयमसम्य- १जो अवधिज्ञान जघन्य से अंगल के असंख्यातवें क्त्व अथवा संयमासंयम को प्राप्त होता है उसका भाग और उत्कर्ष से लोक को जानकर पतन को नाम प्रतिपातस्थान है।
प्राप्त होने वाला है उसे प्रतिपाति अवधिज्ञान कहा प्रतिपाति-प्रतिपत्तितुं शीलं यस्य तत् प्रतिपाति ।। जाता है। ४ अपने क्षयोपशम के अनुरूप उत्पन्न (धव. पु. १३, पृ. ८३)।
हुमा जो अवधिज्ञान कुछ काल तक स्थिर रह करके अधःपतन ही जिस ज्ञान या ध्यान का स्वभाव हो दोपक के समान निर्मूल विनाश को प्राप्त हो जाता वह प्रतिपाति कहलाता है।
है उसे प्रतिपाति अवधिज्ञान कहते हैं। प्रतिपाति अवधिज्ञान-१. से किं पडिवाइ प्रोहि- प्रतिपृच्छा--१. जं किंचि महाकजं करणीयं णाणं ? पडिवाइ अोहिनाणं जहण्णेणं अंगूलस्स असं- पुच्छिऊण गुरुयादी। पुणरवि पुच्छदि साहू तं खिज्जयभागं वा संखिज्जयभागं वा बालग्गं वा जाणसु होदि पडिपुच्छा ।। (मूला. ४-१३६) । बालग्गपुहुत्तं वा लिक्खं वा लिक्खपुहुत्तं वा जूनं वा २.xxxपुवनिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा । (प्राव. जयपुहत्तं वा जवं वा जवपुहत्तं वा अंगुलं वा अंगुल- नि. ६६७)। ३. अनवगतार्थादौ गुरु प्रति प्रश्नः प्रति पुहुत्तं वा पायं वा पायपुहुत्तं वा विहत्थि वा विह- प्रश्नः । (अनुयो. हरि. वृ.पृ. १०); सकृदाचार्ये
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org