Book Title: Fakkika Ratna Manjusha
Author(s): Kanaklal Thakur
Publisher: Harikrishna Nibandh Bhawan Benaras
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009875/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho zrutajJAnama" graMtha jIrNoddhAra 149 'phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 : dravyasahAyaka : pa.pU. yoganiSTha A. zrI kesarasUrIzvarajI ma.sA. samudAyanA pa.pU. A. zrI hemaprabhasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAvartinI pU. pravartinI sAdhvIjI zrI nemazrIjI ma.sA.nA ziSyA pUjya sAdhvIjI zrI maMjulAzrIjI ma.sA nA ziSyA pUjya vAriSeNAzrIjI ma.sA.nA ziSyA sA. vajasenAzrIjInA 51 varSanA dIkSA paryAyanI anumodanArthe nema-maMjula-vAri-vadhU jaina svAdhyAya maMdIra, sAbaramatI ArAdhaka zrAvikAonA jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNapArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 2213 2543 (rahe.) 27505720 saMvata 2068 I.sa. 2012 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra 810 saMyojaka - zAha bAbulAla saremala zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. (mo.) 8427585804 () 2213 2543 (8-mela) ahoshrut.bs@gmail.com aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) - seTa naM-1 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pusta: vebasATa 52thI upl st6nalos FN Aze. kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pRSTha | 001 | zrI naMdIsUtra avcuurii| pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA / pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH | pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM | pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. 007 aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 | zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 zilparatnam bhAga-1 ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 011 | prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 012 kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 013 prAsAdamamjarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 015 zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 016 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 017 | dIpArNava uttarArdha | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 018 jinaprAsAda mArtaDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA | 498 019 jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 020 hIraza haina zyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 226 022 dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 | zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 009 010 162 | 302 352 120 88 110 454 640 023 452 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 214 414 192 824 288 520 578 278 2521 324 302 038. 196 190 26 | tattvoparNasiMhaH zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya | 027 | vitavAlA | zrI sudarzanAcArya zAstrI 028 jIrAva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI | 02 | vevAstu pramAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 030 zilparatnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI 031 prAsAda maMDana paM. bhagavAnadAsa jaina 032 | zrI siddhahema vRtti vRdanyAsa adhyAya- pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. 033 | zrI siddhahema vRhadravRtti vRdanyAsa adhyAya-ra pU. bhAvasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-3 034 | (8). pU. bhAvasUrinI ma.sA. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 035 | (3) pU. bhAvaLyasUri ma.sA. 036 | zrI siddhahema vR66vRtti vRdanyAsa madhyAya-1 | pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. | 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA tilakamaznarI bhAga-1 | pU. lAvaNyasUrijI 039 | tilakamaznarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI 040 tilakamaznarI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI 041 sakhasandhAna mahAkAvyama pU. vijayaamRtasUrizvarajI 042 saptabhaDImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI 043 nyAyAvatAra satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvAloka | zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 04s | sAmAnyaniryukti guDhArthatatkAlIka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 | saptabhInayapradIpa bAlabodhinI vivRtti pU. lAvaNyasUrijI vyutpattivAda zAstrArthakalA TakA zrIveNImAdhava zAstrI 048 | nayopadeza bhAga-1 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI 049 nayopadeza bhAga-2 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI 050 nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI 051 syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI 052 dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 | bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya saM. pU. akSayavijayajI 202. 480 228 _60 218 190 138 047 296 210 274 286 216 532 113 112 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra 160 164 saMyojaka - zAha bAbulAla saremala zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanAra, sAbaramatI, mahAvA6-05. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com mahI zrutajJAnam jtha ddhAra - saMvata 2056 (. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustA vebasAITa 52thI up SIGnatI rI zAze. krama pustakanuM nAma bhASA tta-215112-saMpaES pRSTha | 055 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 saM pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 lAratIya zrama saMskRti sanemana 4. pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasari 202 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri 48 0608na saMgIta rAgamAlA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 306 | 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) zrI rasikalAla eca. kApaDIA 322 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sadarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI pu. meghavijayajI gaNi 516 064 | viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnama | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarInuvAda | gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 moharAjAparAjayam | saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 072 janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 | meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 0748 sAmudinAM yatho 44. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI | 376 428 070 308 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 238 194 192 254 260. 75 jaina citra kalpadruma bhAga-1 076 jaina citra kalpadruma bhAga-2 077 saMgIta nATya rUpAvalI 78 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 079 zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 08 | bRhad zilpa zAstra bhAga-2 082 bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083 AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 | kalyANa kAraka 085 | vivAno vana voza 086] kathA ratna koza bhAga-1 | kathA ratna koza bhAga-2 238 260 | guja. | zrI sArAmAM navA guja. | zrI sarAmAruM navAva guja. | zrI viyA sArAmArUM navAva | guja. | zrI sArAmArUM navAva guja. | zrI manasulatAna muramana, guja. | zrI nAgannAtha maMvAramAM guja. | zrI navInnAtha maMgArAma guja. | zrI jagannAtha aMbArAma guja. . 3ntisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zAstrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarana tozI guja. | zrI levalAsa nIvarIna pa. meghavijayajIgaNi | pU.yazovijayajI, pU. puNyavijayajI mArA zrI vinayarzanasUrinI 114 910 436 336 230 088 | hastasagnIvanama 322 089/ endracaturvizatikA samati tarka mahArNavAvatArikA _114 090 | 560 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 hindI | munzArAma 316 224 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/ TIkAkAra bhASA | saMpAdaka / prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA | 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 94 | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 95 | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI saM. veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA | 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 | siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4,5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI | 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA | aravinda dhAmaNiyA | 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA | 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi | nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118| prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA | 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA | 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala | 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala | 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam jinavijayajI jaina satya saMzodhaka 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 saM./hi 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 754 84 194 171 90 310 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA/ saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. | sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba | sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. | hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra | kuMvarajI ANaMdajI | guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. braja. bI. dAsa banArasa 133 | karaNa prakAza brahmadeva saM./aM. sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa | guja.. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa | guja. gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140| jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. | zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhAsvati | zatAnaMda mArachatA saM./hi eca.bI. gaptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI / jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha | vizvezvaraprasAda dvivedI / saM. brIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 prA./saM. 320 286 272 142 260 232 160 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thethethethethethethe zrIharikRSNanibandhamaNimAlAyAH SaSTho (6) maNiH / 'amethethethethethethethethethethethethethethe, phakkikAratnamaJjUSA siddhAntakaumudIsthapativyAkhyAnarUpA / prakAzaka:-- zrIharikRSNanibandhabhavanam banArasa - siTI | ( sarvAdhikAraH prakAzakAdhInaH ) vidyAvilAsa yantrAlaye mudritam / Aho! Shrutgyanam Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DODDSDEESESEE zrIgokulezvaraprItyai tadIyajananotsave / zrIharikRSNadAsena sadAnandAbhilASiNA || vikramIya - yugavasunavendumitazaradi sutAre sthApitamiha zubhasahasi zukku inatithiguruvAre / zrIharikRSNanibandhabhavanamiti maNimAlAyAH budhajana vinodamatimaGgaladAyAH // SESSSSSSSSSS manthanAya raghuvaMza mahAkAvyam - sudhAnAmnivyAkhyA sahitam / pratyeka zloka meM kramazaH avataraNa-zloka, saJjIvanI - anvayaH - "sudhAvyAkhyA"koza:- samAsAdi-vyAkaraNa vAcyaparivartana- tAtparyArthaH- hindIbhASArthaH tathA jahAM tahAM paurANakIya kathAyeM - upayukta TippaNIyAM-saMkSiptakathAyeM Adi upayukta viSaya diye haiM tathA grantha samApti meM parIkSopayogi praznapatra bhI diye gaye haiM Aja taka itanI uttama parIkSopayogi TIkAyeM tathA mallinAtha kRta saJjIvinI TIkA sahita kA raghuvaMza anyatra nahIM chapA / 1 se 5 sarga kA mUlya lAgata mAtra 1 | ) uparokta "sudhAvyAkhyA" sahita raghuvaMza 1 se 4 sarga kA mUlya 11) tathA 6 se 10 sarga kA mUlya 1 // ) pRthak 2 saMskaraNa bhI milatA hai / kirAtArjunIyam - sudhAnAmnivyAkhyA sahitam / sarva prathama pAtra - paricaya - saMkSiptakathA tathA pratyeka zloka meM kramazaH avataraNazloka-mallinAthITIkA - anvayaH - " sudhAvyAkhyA" - koza: - samAsAdi - vyAkaraNa - vAcya - parivartana - tAtparyArthaH- bhASArtha:-jahAM tahAM upayukta TIppaNIyAM- zikSAsaGgraha - tathA parIkSopayogi praznapatra bhI diye gaye haiM Aja taka kirAta 1 se 3 sarga kA itanI uttama parIkSopayogi TIkAyeM tathA mallinAthI TIkA sahita kA saMskaraNa dUsarA anyatra kahIM nahIM chapA / 1 se 3 sarga kA mUlya lAgata mAtra III) prAptisthAnam zrIharikRSNanibandhabhavanam banArasa siTI / Aho! Shrutgyanam Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SRI HARIKRISNA NIBANDHA MANI MALA NO. 6. THE PHAKKIKARATNA MANJUSA (BEAING A COMMENTARY ON THE PANKTI OF SIDDHANTA KAUMUD] ) By VYAKARANA KAVYATIRTHA MAITHIL PANDIT S'RI KANAKALAL THAKUR Fourth Edition] (PART I) --- PUBLISHED BY S'ri Hari Krishna Nibandha Bhawal BENARES. [ALL RIGHTS RESERVED BY THE PUBLISHER] Aho! Shrutgyanam [ 1932 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSApAThya-pustaka- sUcIpatram | (1) saralatrikoNamiti - cApIyatrikoNagaNite - savizeSavAsanAsahite - dviyukapadasiddhAnta - laghurikthAdi - navInasiddhAntapraznAdisahite (2) nIlAmbarIyagolIyarekhAgaNitam - nUtanavAsanayA, golabodhena casamanvitam (3) muhUrtacintAmaNiH- pIyUSadhArAsahita :- nUtanagaNitaviSayopapatyAdi TippaNIsahitaH (4) muhUrtacintAmaNiH - pramitAkSarAsahitaH - navInagaNita viSayopapattyAdi TippaNIsahitaH (9) nAhridattapaJcaviMzatikA (10) pratibhAbodhakam - saMskRtaTIkA sahitam (11) mUlarAmAyaNam - anvaya- vyAkhyA - samAsa - vyAkaraNa - vAcya parivartanakoza- sArArtha - bhASArtha - praznAdisahitam (5) bRhajjAtakam - bhaTTotpalIyaTIkAsahitam navInagaNitaviSayopapattyAdi TippaNasahitam (6) tAjikanIlakaNThI - vizvanAthIyaTIkodAharaNasahitA - gaNitaviSayopapacyA diTippaNIvibhUSitA (7) zizubodhaH - savizeSaTippaNIsahitaH (8) rekhAgaNitasyaikAdaza- dvAdazAdhyAyau - jyotirvidvare - zrIkRSNadattazarmakRta TIkA sahitau savizeSaTippaNI samalaMkRtau ru0 A0 (26) rasamaJjarI - mahAkavibhAnudattamizraviracitA / paM0 zrIbadrInAthazarmakRta- surabhivyAkhyAvibhUSitA / ! I I ! IT ITI (12) mudrArAkSasanATakam-bhAvabodhinITIkA - vistRtasamAlocanAsahitam (13) zizupAlavadhaM saTIkam - AditaH sargadvayAtmakam (14) zizupAlavadhaM saTAkam - AditaH sargatrayAtmakam (15) phakkikAratnamaJjUSA - ( strIpratyayAnto bhAgaH ) (16) phakkikAratnamaJjUSA - kArakAdikRdantAnto bhAgaH (17) ubhayAbhAvAdivAraka pariSkAra : - ( saTIka ) (18) vaiyAkaraNabhUSaNasAraH - saralATIkA sahitaH (19) nyAyakusumAJjaliH - haridAsoTIkA TippaNIyutaH (20) nyAyadarzanam - vizvanAthavRtti - TippaNIvivRttiyutam (21) vAlmIkirAmAyaNa sundarakANDam - ( rezamI guTakA ) (22) zramarakozaH -- anekArthadhvanimaJjarI - dvirupako zaikAkSarakauzaizca sahitaH (23) bagalAmukhI stotram . (24) lIlAvatI - paM0 muralIdhara ThakkarakRta - lIlAvatI - vAsanA - pariziSTapraznAdisahitA / . (25) kArikAvalI - paM0 sUryanArAyaNazuklaracita - mayUkhodbhAsitasiddhAntamuktAvalIsahitA / ( pratyakSakhaNDa ) (27) zrutabodha: - zrIsItArAmajhAkRtayA AzubodhinIsamAkhyavyAkhyayA, tatkRta saMkSiptacchando gaNitAdinA ca sahitaH / 016 210 210 0-12 2-0 2-0 0-12 2-0 0-8 1 -0 1-0 0-5 0-1 2-6 0-10 1-4 3-0 zrIharikRSNanibandhabhavanam - banArasa-siTI / Aho! Shrutgyanam Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -zrIharikRSNAtibandhamaNimALAyA: SaSTho (6) maNiH / phakikAratnamaJjUSA siddhaantkaumudiisthpngkivyaakhyaanruupaa| mudgalapura ( muGgara ) maNDalAntargata mahamadAgrAmavAstavyena gaNapati. TakkurAtmajaikanAthaThakkurAtmajena vyAkaraNakAvyatIrthena ThakkuropanAmaka paNDitazrIkanakalAlazarmaNA maithilena racitA tenaiva saMzodhitA ca / (strIpratyayAntA prathamo bhAgaH ) prakAzaka: zrIharikRSNanibandhabhavanam, banArasa sittii| caturthAvRttiH] [1988 rAjazAsanAnusAreNa sarve'dhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH / Aho! Shrutgyanam Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH munitrayamiti taduktIriti viSayazcAdhikArazva nanu saMjJAceti ai uNityAdi mAhezvarANIti eSAmantyA ita sUtrekArazceti hakArAdiSvakAra0 halantyamiti / pratyAhAreSvita Adirantyei Aye iti arvAGiti atantramiti keti saMjJAprakaraNe | phakkikAratnamaJjUSAyAH prathamabhAgasya viSayAnukramaNikA | iti sthAnAM, yerA zatacakram prakriyAdazAyAM asya cASTAdhyAya tripAdyAmapIti atrANa pareNa ai aujiti nAmjhalau paribhASAprakaraNe | aSTAbhya auzityAdau zrasandhau / sthAnata Anta0 iti dhakArasya farafaepAccatvAri suyupAsya iti pRSTham paM0 1 11 2 3 3 16 4 2 L 11 4 13 5 6 m m 6 6 10 14 6 18 6 24 25 wwwww 6 6 6 7 6 6 6 7 7 8 8 17 26 7 a 26 30 32 8 9 23 2 9 26 10 10 10 12 10 21 viSayaH dhAza iti nanu cAhata Adityo vAnta ityatra chakArAdvA tanimittasyaiva kAni santi tatrAntaratamyAditi purastAditi arthavadgrahaNa iha pUrvAntavadbhAvena upasargeNaiva dhAtorAkSepe avi kim Rti savarNe atIti nivRttamiti vyavasthitavibhA0 atha prakRti bhAvaH nityamiti kimiti nanu 'ava spho0' svavidhisAma0 cakAro na karttavyaH vatkimiti rAmakRSNAvamU0 catvasyAsiddhatvA0 arthagrahaNam halsandhau / ToH kim sthAnaprayatnAbhyAM kathaM tarhi madodagrAH atrAghoSasya padasyeti kim kurvantItyatra saMskarttA Aho! Shrutgyanam pRSThan paM 10 29 11 5 11 9 11 13 11 19 12 12 32 12 26 13 3 13 14 12 14 19 14 29 15 10 15 26 16 16 20 16 24 16 31 17 2 17 6 17 23 18 4 18 8 18 17 20 1 20 13 21 19 21 21 22 22 16 28 2 8 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| pRSTham 24 24 25 2 27 viSayaH pRSTham paM0 vyutpatti pakSe'pratyayaH khyAjAdeze na yena nAprAptI dIrghasyAyaM tuk 23 22 visgNsndhau| apratyayasya |km 23 27 ekAdezazAstra kRtvothaiH kim sAmarthyamiha kaskAdiSviti kaskAdiSu bhAskaraH svaadisndhau| svaujasamauDiti jaztvApavAdaH yatvasyApavAdaH utvaM prati rutvaM nA0 zivo'rvyaH aplutAtkim asandhiH sautraH 28 azi kim 28 pade kim asupi kim aNaH kim pUrvagrahaNamanuttara manorathaH akoH kim 31 27 anasamAse kim ajanta pullingge| arthavaditi 32 10 pUrvasUtreNaita siddha prAtipadikagrahaNe rutvavisargoM purastAditi sambuddhyAkSika egrahaNaM kim padavyavAye'pIti bhavAmi, bhaviSyAmiti 37 3 vidhiritikim pratyaye kim 38 10 / viSayaH sannipAteti vahuvacane kim 39 14 jhali kim nanu sArdhamAtrA supi kim jaztvamiti sasya dvitvapakSe supicetidI? iNkoH kim vivRtA'ghoSasya Adeza pratyayayoH tadantasyApIti tena paramasarvatreti anekAlatvAtsA ubhazabdodvitva0 tasyeha pAThastu na ca kapratyayeneSTa ubhayazabdasya dvivacanaM nA0 tasmAjasyayajAdezasya bahubrIhau cikIrSite saMjJopasarjanIbhUtAstu mahAsaMjJAkaraNena samudAyasyaivAya niSedhaH nacaivaM tadantavidhinA suT0 padAGgAdhikAre tasya ca0 nirdizyamAnasyAdezA bha0 ekadezavikRtamananyavat vRttikRteti iha pUrvasmAdapIti pUrvatrAsiddhaneti tasya doSa iti prabhRtigrahaNaM prakArArtham yadyapyauDi dhAtoH kim zeSaH kim hastau kim , vAtapramye yUkim / mAtre dIrghAtkim / niSkauzAmbiH 52 20 prathamahala kim 53 3 8 Wwwwwwwww 6mm RCCWWW Aho ! Shrutgyanam Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTam paM0 63 10 64 64 23 64 27 vissyaanukrmnnikaa| viSayaH pRSTam paM0 viSayaH zobhana: sakhA susakheti 53 32 astrItitviti AGgatvAttadantasyA0 53 35 pradhIzabdasyeti samudAyasya sakhirUpatvA0 kathaM tarhi, hesuca paramaH sakhA yasyeti ArambhasAmarthyAdeva gauNatve'pIti ajntkliive| anityatvAditi nanu ato'miti gauNatve tu netIti ehasvAditi halmAtra vastutastu priyatrayANAm TelRptatvAditi dviparyyantAnAM kim sannipAtaparibhASayA iha paratvAdATA aDyantatvAnna sulopaH paratvAjarasi kRte kumArIti vastutastu prabhRtigraha. dhAtunA saMyogasya vi0 paddanna ityatra hi kathaM tarhi durdhiyo vRzci0 atra sannipAtapari0 ko luptaM na sthAnivat na lumatetyasyAnityaH dIrghasyApi grahaNAt pravRttinibhittaikye sUtre naptrAdigrahaNa vastutastu prarINAm paratvAttRjvagAve halantapulliGge kR ta ityanayoranukaraNo upadeze kim nanu inA saha vartate ekAco dhAtoriti nanu se zabdAjasi jhalIti nivRttim zasA sAhacaryAt vyapadezivagAvena oto Niditi nanu dhugityAdeH teneha na he bhAno chandasyeva pivariti ajntstriilingge| AdityadhikArAt ehasvAditi numbidhisAmarthyAt vRddhireci, ramAye he anaDDanniti ekAdezasya pUrvA albidhitvena diGnAmAnyantarAle nanu NatvApekSayA yottareti gauNatve tu nuT bahuvrIhigrahaNaM spa0 nanu kamalazabdAt asyuktA ye DalakAH 20 SatvaM kamalSu yatkecidAhuH 60 23 akacsahitasyA0 yadyapi jarasAdezasya 29 nityatvAnDo guNadIrghotvAnA0 azbacanaM sA0 striyAmityasya trica0 nalopaH rAjeti svamolakA lusatvenAta 8 nacAllopaH sthAnika rAdezAtpUrvaviprati0 nacAllopasya sthAnika dvairatve satyAviti 63 1 yoga bibhAgasAma. bibhakto liGgaviziSTA063 2 yattu vRtrana ityA0 999.99 Vvvv 2 v 0 0 0 0 0 0 0 & Aho! Shrutgyanam Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| pRSTham paM. 72 25 viSayaH iha dIdhe karttavye iAta yakArasya ne ata eva jJApakAdantyasya anajaH kim A Aditi zatAni sahasrANIti aSTabhya iti vaktavye iha pUrvasmAdapIti nirupapadAdhujeH iha sRjiyajyoH parimRDiti rADiti padAntopa0 natu tvaM strI ahaM strI maparyantasya kim iha zeSe lopo'ntya AdyaH zeSe lopa bhAvinaH suTo ni0 samasyamAne apadAdau kim sthagrahaNAt neha yuSmatputro bra. ekativAkyam yuktagrahaNAditi paramparAsambandhe iha yuSmadasmadorA0 sarvadA rakSa devana aca iti lopaviSaye AntaratamyAt antyabAdhe iti pakSe tu adayaDiti viSvagdevayoH kim apratyayagrahaNaM kim tirazca iti paraM nityaM ca numaM dhAtoracyatvantasya ugidacAmiti sUtre kutvasyA'siddhatvAt SatvA'pavAdatvAt pratyekamiti vyAkhyA0 viSayaH pRSTham paM0 numgrahaNaM numsthA0 takSirakSibhyAMNyantAbhyAmiti antaraGgo'pIDAgamaH sAntamahata ityatra asya sambuddhau hlntstriilite| nipAtanAddalopa0 kinnantatvAtkutvena dyauriti catastra iti sarvAvaditi amUbhiriti halantanapuMsakaliGge datvamiti uttarapadatve ceti ratvarutvayorasi0 tadantasyApi rutva0 iha halyAdilope tasyA'siddhatvAt0 asRjaH padAnte ku0 yadvA vrazceti sUtre allopasya sthAniba0 gavAkzabdasya naceha cayodvi0 acAkSibhUtAnIti nityAtparAdapi numaH avyye| yasmAtsarvA vibhaktiriti kRyomAnta0 atha vihitavizeSa. yadyapyavyayasaMjJAyAM AgrahaNavyarthama0 liGgatyAdi striiprtyye| ajAdyukti So ajAdibhiH strItva0 zudrAcAmahatpUrvA vana iti sAmAnyagra0 pratyayagrahaNe yasmAtsa. 82 2 91 Aho! Shrutgyanam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH paJca, catasraH pUrvasya kim / parasya mAbhU0 AtaH kim / sAMkAzya0 tadantavidhinaiva siddhau bhavAgrahaNamupa0 eSAdvA etayostvati bahuvrIherbhASita0 zaiSike kapi tu ayameva strIpratyayeSu usarjanatvAnneti vakSyamANetyatra tAcchIlikeso anapatyAdhikAra0 taddhitAntatvAtprAti0 pitvasAmarthyAt sarvatra lohitAdIti TApUGISorapavAdaH parimANAntAtu kSetre kim nanu dvau puruSa nanu lAghavAta nanu Udhaso 0 striyAM kim avyayagrahaNA'nanu0 nanu saMjJAzabdAnAM mAmakagrahaNaM niya0 garbhiNyAM jIvadbhartRkAyAM nanu patna anupasarjanasyetIho 0 atha vRSalakSya patnIti viSayAnukramaNikA / viSayas pUrvasya kimiti kulizabdo hasvamadhyo yeNyA ca zalalyA pizaGgAdupasaMkhyAnam chandasi me pRSTham 92 paM0 7 93 93 10 94 94 94 12 94 14 94 21 94 28 96 6 97 97 24 97 34 98 10 98 23 60 98 32 99 99 13 100 10 100 12 100 21 100 27 100 34 101 101 7 7 101 15 101 30 101 32 102 6 102 23 iti avadAtazabdastu ghAvante dvayova nanu pitAmahItyAdirUpa0 nanu utsAdibhyo amatre hi strIviSaH gajavAcI nAgazabdaH voto guNavacanAta yattu bhASye utaH kim aktinnarthAtkim kathaM brahmANIta cinna, dhanakrIteti asvAGgapUrvapadAdvA upasarjanAtkim adravanmUrttima0 AdyayorbalakSaNa iti oSThAdInAmpaJcA0 iti zabdaH prakAre AkRtigrahaNA rajvAdipadAsA0 upacArAditi sahete acchando' nRrayorvRddhizva liGgaviziSTapari anupasarjanAdi0 sarvavidha pustalaprAptisthAnam zrIharikRSNanibandha bhavanam, banArasa siTI | Aho! Shrutgyanam paM0 102 32 103 6 103 9 103 21 103 25 103 34 104 2 104 3 7 104 104 11 104 22 104 34 105 6 105 26 106 2 pRSTham 106 12 106 21 107 1 107 13 107 29 108 7 108 16 108 19 108 29 109 18 109 28 109 32 110 110 3 110 9 110 13 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIdurgAmAdhavagaNezA vijayantetarAm * shriivijyte| phkikaartnmnyjuussaa| vizvanAthaM praNamyAtha dhyAtvA gurupadAmbujam / phakkikAratnamaJjUSA kriyate chAtrahetave // 1 // atha saMjJAprakaraNam / granthAdau granthamadhye granthAnte camaGgalamAcaraNIyamiti ziSTAcArAta 'maGgalAdIni mahAlamadhyAni maGgAlAntAni ca zAstrANi prathante, vIrapuruSakANyAyuSmatpuruSANi ca bhavantyaH dhyetArazca siddhArthA yathA syuH' ityAdibhASyaprAmANyAcca maGgalamavazyaM kartavyamityavadhArya pratyavAyaprazamanAya smucitRssiynmskaarruupmngglmaarcyti-munitrymiti| yena vinA yadanupapannaM tattenaivAkSipyata, iti nyAyAt pIno'yaM devadatto divA na bhukta ityatra yathA-bhojanambinA pInatvAnupapattyA rAtribhojanAkSepastathaiva prakRte viracyata iti karmapratyayAntakriyApadasya kartArambinA'nupapattyA mayA bhaTTojidIkSiteneti satIyA kartapadasyAkSepaH / ata eva bhaTTojidIkSitakRtirityAdiH zlokaH saMgacchate / tathA ca-mayA bhahojidIkSiteneyaM vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI viracyate vividhaguNaviziSTA kriyatA ityrthH| kiM kRtvA munitrayaM namaskRtya taduktIH paribhAvya ca tiraskRtya vicAyetyarthI vA / bhaTantIti bhaTTAstAnujetuM zIlamasyeti bhaTTojiratrapRSodarAditvenodo dakAralo jitA. toH kipa tugabhAvavAgamazAstrasyAnityatvAt / kiMca chaH zambhustasmAjjAtaH ujo gaNezo. varo vA so'syAstIti ujI bhaTTazvAsAvujI ceti bhaTTojI dIkSaNaM dIkSA dIkSa dhAtoH go. zva hala' ityapratyayaH / dIkSA saMjAtA'syeti dIkSitaH 'tadasya saMjAtaM tArakAdibhya itajA itisatreNetara bhojIcAsau dIkSitazcetivigrahastena / vyAkriyante vyutpAdyante zabdA aneneti vyAkaraNaM vyApUrvakakRdhAtoH 'karaNAdhikaraNayozca' itikaraNe lyuT tasya sthAne yavoranAre ityanAdezaH / vyAkaraNamadhIyate vidanti vA vaiyAkaraNA iti vigrahe 'tadadhIte tadvedaH ityAni "nayvAbhyAmU' ityaadinaijaagmH| asedhIditi siddhaH siddho niSpanno'nto nirNayo yeSAMka siddhAntAH, yadvA vAdiprativAdibhyAM nirNItatvenAkSeparahitA arthAH siddhAntAH, vaiyAkaraNa Aho! Shrutgyanam Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakikAratnamaJjUSAyAm siddhAntA vaiyAkaraNasiddhAntAH / modanaM mud (mud harSe) bhAve 'sampadAdibhyazca' iti kvip ko pRthivyAM mudAnando yasmAdasau kumuccandrastasyeyaM kaumudI / 'tasyedam' ityaNa / 'TiD. DhANa' iti GIp / vaiyAkaraNasiddhantAnAM kaumudIva candrikevetyarthaH // nanu (1) namaH svasti' ityanena namaHzabdayoge caturthIvidhAnena munitrayaM namaskRtyetyanupapannamiti cenna / (2) 'upapadavibhaktaH kArakavibhaktirbalIyasI' iti paribhASayA dvitIyAyA evaM prAbalyabodhanena tadupapatteH / padamAzrityotpannA vibhaktirupapadavibhaktiH / kriyAmAzri. tyotpannA vibhaktiH kArakavibhaktiH / utkRSTaniSThaM yatsvaniSThApakRSTatvabodhanaM tadanukUlo vyApArI namazzabdArthaH // taduktIriti / munitrayANAmuktIrityarthaH / paribhAvyeti-vicAryetyarthaH / dhAtU. nAmanekArthatvAt / atra jJApakaM 'parau bhuvo'vajJAne' ityatrAvajJAnagrahaNameva, tathAhi sarvatra parisamabhivyAhAre bhUdhAtoravajJAnArthasyaiva sambhavAd vyAvAbhAvena vyarthamavajJAnagrahaNaM jJApayati dhAtUnAmanekArthatvamiti jJApite tu tasminnatheM bhUdhAtoravajJAnAtiriktArthasyApi sambhavAdanyasminnatheM pratyayavyAvRttyarthamavajJAnagrahaNasya sArthakyamiti bhAvaH / 'anAdaraH paribhavaH parIbhAvastiraskriyA' iti kozapramANena parisamabhivyAhAre bhUdhAtostiraskArArthatvAtparibhAvyetyasya tiraskRtyetyarthAbhyupagame taduktIritsya prAcAmuktIstiraskRtyetyartho vyAkhyeyaH / uktakozasya tatroktAnupUrvIviziSTe evaM zaktigrAhakatvena ghanantAdyantasyaivAnAdurArthabodhakatvAdiha vicArArthakatve na kApi bAdhA dRSTipathe pathikAyate iti kecit // . iyaM kaumudI siddhAntabhUtasakalArthaprakAzajaniketyarthaH / grantharUpAyA asyAH kaumu dyA arthaprakAzakatvadharmeNa candrikayA sAmyamiti bhAvaH, iyamiti pratyakSaviSayakenedamA nirdezo (3)bhAvino'pi vastuno buddhayA viSayIkaraNAt // .. mantAro vedazAstrArthatatvAvagantAro munayaH mandhAtoH 'manerucva' iti makArAtparAkAra. zrIgaNezAya namaH / (1) *namaHsvastIti / 'namAsvastisvAhAsvadhA'lavaSaDyogAca' iti sUtrasvarUpam / (2) *upapadavibhaktariti / iyaM paribhASA vAcanikyeva natu jJApakasAdhyA 'tatra ca dIyate' iti suutrbhaassykaiyttyostthaivoplmbhaat| nanu kRdhAtvarthaphalAnvayavivakSAyAM dvitIyAyA, namaH zabdArthAnvayavivakSAyAM caturthyAzca, pra. vRttyA bhinnaviSayAduktaparibhASayA dvitIyAprAbalyabodhanamasaGgantamiti cenna / namaH zabdasya nipAtatvena dyotakatayA dyotakavAcakasamabhivyAhAre vinigamanAviraheNa viSayatAyAmubhayapra. yojyatvasya siddhAntatayA namaHpadaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakatvena tAtparyaviSayIbhUtAtprAtipadikAccaturthIti sUtrArthena kRdhAtvarthaphale'nvayavivakSAyAmubhayoH prAptyA tatsaGga. teriti bhAvaH / naca namaskRtyetyasya samastatvena jahatsvArthAyAM namaHpadaparyAptaprayojakatAnirUpitaviSayatAyA abhAvAcaturthyaprasaktyA tadavastha evoktadoSa iti vAcyam / 'jahatsvArthA tu tatraivaDhiyantra virodhinI'ityuktyAkhDheogArthavirodhitva eva jahatsvArthopagamAdityalam / (3) *bhAvina iti / yathA bhAvighaTaviSaye'yaM ghaTo bhaviSyatIti vyavahArastatheyamiti nirdezaH / satkAryavAdasiddhAntAzrayaNAdveyamiti nirdeza iti bhAvaH / upamAnakaumudIgataliisyAropAdgranthe strIliMganirdezo'pyupapadyata eva / buddhisattAsamAviSTasya zAbdabodhaviSayatvamiti siddhAnta iti bhaavH| Aho! Shrutgyanam Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzAprakaraNam / syokAra in pratyayazca / yo'vayavA yasyeti trayaM trizabdAt 'saMkhyAyA avayave taya! iti tayapa 'dvitribhyAM tayasyAyajvA' ityayac munInAM trayaM munitrayamiti vigrahaH // viSayazcAdhikArazca sambandhazca prayojanam / vinA'nubandhaM granthAdau maGgalaM naiva zasyate, ityabhiyuktoktavaiyAkaraNetyAdinA(1)'nubandhacatuSTayasya granthAdAvAvazyakatvaM pradarzayati / tacca viSayaprayojanAdhikArisambandharUpambodhyam / tathA ca vaiyAkaraNasiddhAntajJAnaM viSayaH / 'rakSohAgamaladhvasandehA, ityAdibhASyoktameva prayojanam (traivarNika satyadhItakAvyakozAdiH) tajijJAsaradhikArI, pratipAdyapratipAdakabhAvaH saMbandha iti sUcitam // (2)nanu 'saMjJA ca paribhASA ca' ityAdiSaDvidhasUtralakSaNasya vRddhairvyavahRtatvAt 'aiuNa'. ityAdInAM kathaM sUtratvamupapanna miti cenna / eSAmakArAdikramabodhakatve'pi pratyAhAravidhAyakena 'Adirantyena sahetA' ityanenaikavAkyatvAt saMjJAsUtratve bAdhakAbhAvena tadupapatteH, tathAhiAdirakArAdirantyenetA sadRzena NakArAdinA sahoccAryamANa AdyantAkSiptAnAM saMjJeti bhA. vaH / evaM pratyAhAravidhAyakoktasUtreNa sahakavAkyatayA 'svaujasamauityAdInAmapi suvAdi saMjJAsUtratvaM svAdividhAyakatvaJca bodhyam // vastutastu pUrvoktayukyA saMjJAsUtratvavyavasthApane paribhASAsutrANAmapi vidhyekavAkyatayA vidhisUtratvApattirato'kAraH sAdhurityevaMkrameNa sAdhutvavidhAnAdvidhitvameva yuktamiti mizrAH // 'aiuNa' ityAdicaturyu sUtreSu (3)sandhikAyyaM na bhavati (4) saMhitAyA avivakSa. NAt / akArAdivarNebhyaH (5)kArapratyayaH kutoneti nA''zayam / bAhulakAt / nanu kathamakArAdivaNebhyo na vibhaktiriti cenna / (6) anukaraNatvAtsautratvAcceti dik // (1) *anubandhacatuSTayasyeti / granthAdhyayanapravRttiprayojakajJAnaviSayatvamanubandhasAmAnyalakSaNam / (2) *nanu saMjJA ceti* / 'saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / 'atidezo'dhi. kArazca SaDvidhaM sUtralakSaNam / iti svarUpam / (3) sandhikAryamiti / akArekArayorguNastasyA'yAdezaH RkArasya yaN / ekArasyA'y / aikArasyA''yurUpasandhikAryamityarthaH / (4) *saMhitAyo avivakSaNAditi / nanu 'saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / 'nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // ityuktyA supticayarUpavAkya eva saMhitAyA vivakSAdhInatvapratItyA prakRte suptiGcayarUpavAkyAbhAvAtkathamavivakSeti ceducyate-yatra kAra. kAnvitakriyAyAH pratItistatreva tAdRzavAkyatvAGgIkAraH / prakRte tu zaktapadasamudAyasya vA. kyapadena grahaNam / yathA gavityayamAhetyasya vAkyatvAtsamAsagrahaNaM nirvaya'tvopapattiH / nacai. tAzavAkyatvasya vAkye tu setyatra grahaNe cakraturityatra kadAcidyaNarahitaH prayogo'pi syAdi-- ti vAcyam / saMhitaikapade ityanena tatra saMhitAyA nityatvabodhanAditi / (5) *kArapratyaya iti / 'varNAtkAra' ityaneneti bhAvaH / *bAhulakAditi / 'rogA. khyAyAM Nvula bahulam' ityto'nuvRttbhulgrhnnsaamrthyaadityrthH| (6) *anukaraNatvAditi / anukAryAnukaraNayorabhedavivakSAyAmanukaraNazaktyA'rthabodhakasvarUpA'rthavattvAbhAvenA'prAtipadikatvAditi bhAvaH / * sautratvAcceti / anukAryAnakaraNayo davivakSAyAmanukaraNazabdasya zaktyA'rthabodhakatvarUpA'rthavattvena prAtipadikatvAdvi. bhaktyanutpattiriti bhAvaH / Aho ! Shrutgyanam Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAraznamaJjUSAyAm - nanu caturdazasUtryAmakSarasamAmnAya iti vyavahArAnupapattirAmnAyasamAmnAyazabdau veda eva prasiddhau vedazvAnAdirasyAzca pANinikRtatvena sAditvAdityata Aha-mAhezvarANIti / mahezvarAdAgatAnIti tadarthaH / mahezvaraprasAdAlavAnIti phalitam / na mahezvareNa kRtAni nApi pANininA kRtAni kintvAnupUrvikA zrutirevaiSeti dhyeyam / evaJcAsyAH zrutitveno katryavahAropapattiH sulabheti bodhyam / atra pramANaM- 'yenAkSarasamAmnAyamadhigamya mahezvarAt / kRtsnaM vyAkaraNaM proktaM tasmai pANinaye nama iti zikSAvacanam / ata eva 'vRttAvasAne naTarAjarAjo nanAda DhakkAM nava paJca [14] vAram' | 'uddhartukAmaH sanakAdisiddhAnetadvima zivasUtrajAlam' iti saMgacchate / 'atra sarvatra sUtreSu antyaM varNacaturdazam 'dhAtvarthaM samupAdiSTaM pANinyAdISTasiddhaye // iti zikSAvacanamiti dika // - 'aiuN' ityAdi caturdazasUtraghaTakA'ntyavarNairNakArAdibhiraNAdisaMjJopapattaye AhaeSAmantyA ita iti // nanu 'uraN raparaH' ityatra laparatvasiddhyarthaM rapratyAhAropapattirAvazyakI sA ca 'laN sUtrasthAkArasyetsaMjJAM vinA na sambhavatIti tatsiddhiprakAraM pradarzayati-laNasUtre 'kArazveti / atra pramANaJca 'tulyAsya' sUtrasthaM ' kvacidanantyenApi pratyAhAra iti kaiyaTIyavyAkhyAnazAli 'laparatvaM vakSyAmi iti bhASyameva / 'ato lAntasya' ityatra pANinikRtalakArovAraNenAnityo'yaM pratyAhAraH / anyathA pratyAhAreNaiva nirvAhAsatra lakAroccAraNaM spaSTameva vyathaM syAt / praphulUta ityatra 'radAbhyAm' ityanena niSThAtakArasya natvAbhAvo. 'nityatvaphalam bodhyamiti prAJcaH // atra navyAstu 'laNU' sUtrasthAkAro nAnunAsikaH, pratyAhAreNaiva nirvAhe pANinikRtasya 'a tolAnta' ityatra lakAroccAraNasya vaiyarthyApatteH / arddhamAnAlAghavAya pratyAhAreNaiva vyavahArasya samucitatvAdyaNpratyAhArAzrayaNasya vaiyarthyApatezca 1 'AcArAdapradhAnatvAllopazca balavattaraH' iti bhASyoktatRtIyahetoravyApakatvApattezva / tathAhi, anubandhAH pratyAhArajanyabodhaviSayatvAbhAvavantaH lopazAstrIyoddezyatAvacchedakAkrAntatvAt / prathamaH pakSa dvitIyaH sAdhyastRtIyo hetuH, pakSatAvacchedena sAdhye hetoH pakSatAvacchedakavyApakatvaniyamaH prakRte 'laN' sUtrAkArasyAnubandhatvena pakSatvasatve'pi pUrvoktasAdhyatvAt halpratyAhArasiddheH prAgacpadArthAsiddhayopadeze 'jityasya bAkyArthAbhAvena tasyetsaMjJAlopayorabhAvAlo parUpahetorasatvena tasyAvyApakatvApattiH tayorabhAve bhASyakRtA pratyAhAre (1) jAtigrahaNapakSasyaiva siddhAntitatvena halpratyAhAre laNityakArapravezAttasya hallvena (2) ( 1 ) *jAtigrahaNapakSasyaiveti / nanu halpratyAhArasiddhaH prAk upadeze'jityasya vAkyArthabodhAbhAve'pyaNpratyAhArakAle laNityakArasyetsaMjJAlopAbhyAmapahArasambhavenAkSarasamAmnAyikAnAmeva grAhakazAstre'Nupadena grahaNena sA'nunAsikAkArasyA'naNtvAttena dIrghakhyAnunAsikasya na grahaNasambhava ityAzaGkAmuttarayati - jAtigrahaNapakSasyaiveti / ( 2 ) *mA mAMtrAyasveti / mAm AnU trAyasveti padatrayam / atrA''niti aniteH vibantasya sambuddhau rUpam / jAtigrahaNapakSAzrayaNena dIrghatvAnunAsikatva samAnAdhikaraNAcatvAvacchinnasya halvAdiha doSaH / Aho! Shrutgyanam Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzAprakaraNam / mAmAMstrAyasvetyatrAnunAsikapakSe'nusvArApattiH (1)so'stItyAdau sulopAdhApattizca syAt / tasmAdaprAmANikantasyAnunAsikatvam RlavarNayoH sAvardhyAt 'uraNa raparaH' ityatra lakAragrahaNamAvazyakameveti vadantIti dik // nanu 'hayavara ityAdAvakAroccAraNena tasya halatvaprasaGgApatyA pUrvoktasya mA mAMstrAyasve. tyatrAnusvArApattirUpasya so'stItyAdau sulopAdyApattirUpasya ca dUSaNasya durvAratvamityata Aha-hakArAdiSvakAra uccAraNArtha iti / ayambhAva:-'na punarantareNAcaM vyanjana. syoccAraNamapi bhavati' iti bhASyAttasyoccAraNArthatvameva, na grahaNArthatvamiti, eSA hyAcAryyasya zailI lakSyate yattulyajAtIyAMstulyajAtIyeSapadizati aco'kSu halohalsviti pratyAhAre'nubandhAnAM kathamajgrahaNeSu neti vArtikabhASyAcca tasyoccAraNArthatvameveti dik // nanu vAkyArthabodhe padArthajJAnasya kAraNatvamapekSitamevaJca 'hlntym| ityasya vAkyArthabodhe hal padArthajJAnamAvazyakaM tacca 'Adirantyena sahetA' ityasya vAkyArthabodhamantarA na saMbhavatIti halantyasUtrasya vAkyArthabodhe Adirantyenetyasya vAkyArthabodho'pekSitaH, evamA. dirantyenetyasya vAkyArthabodhe itpadArthajJAnamAvazyakaM tacca halantyasUtravAkyArthabodhAdhIna. mityubhayorvAkyArthabodhe ubhayasUtravAkyArthabodhasyApekSitatvena parasparApekSitatvarUpAnyonyA. zrayasya prAdurbhAvAdekasyApi vAyArthabodho na syAdanyonyAzrayANi kAryANi na prakalpante yathA--'nau vi baddhA netaratrANAya bhavati' iti bhASyAdityAvRtyA tampariharati-halantyamiti / AvRtyobhayahalantyasUtrasya kalpanAt pUrvatra sambandhasAmAnye SaSThyA samAse hala sUtrasyAntyaM yattaditsaMjJamityarthaH / paratra rAhoH zira itivadabhede SaSThyA samAse halrUpAntyamityarthaH / evaJca pUrvahalantyasUtravAkyArthabodhasya jAtatvenetpadArthajJAnasya sulabhatvAdAdirantyenetyasya vAkyArthabodhe jAte halapadArthaprasiddhau dvitIyahalantyasUtravAkyArthabodhe kasyApyapekSAvirahAta nAnyonyAzrayazaGkAkalaGkalezo'pIti bhAvaH / AvRttau 'na vibhatau' iti sUtrameva pramANamanyathA halantyamityasya vAkyArthA'niSpatyetvApravRttau niSedho vyartha eveti dik // ___nanu raTlAnAmiti vaktavye ralayoriti mUloktirna yuktA TakArasyApi madhyavartitvAdi. tyAha-pratyAhArevitAM na grahaNamiti / anubandhAnAM tatra grahaNAbhAve 'anunAsika' iti nirdeza eva jJApakaH / tathA hi-kakArasyApyacpratyAhAramadhyagatatvena tatvAttasminnikA. rasya yaNi nirdezAsaGgatiH jJApite tUktA) kakArasyActvAbhAvena yaNo'prAptyA nirdezaH supapannaH / nakAra vidhAnasAmarthyAdhaNo'prAptiriti vAcyam / zAstrasya sAkSAdvAdhakalpanA pekSayA pratyAhAre'nubandhAnAM na grahaNamityatraivetvavidhAnasya jJApakatve lAghavAt / na ca (1) nanUktasthalIyadoSavAraNAya hasvatvaniranunAsikatvasamAnAdhikaraNActvajAtyava. cchiAsyaiva haltvamAstAmityata Aha-so'stIti / naca 'etattado. iti sUtrArambhasAma. dikArasya halatvAbhAvajJApanAnna doSaH / anyathA eSa viSNuH sa zambhurityAdau halaH paratvena halakSyAdisUtreNaiva lopasiddhaH sUtravaivarthyasya spaSTatvAditi vAcyam / uktasUtrArambhasAmA. laNasUtrA'kArasyaivA'nunAsikatvAprAmANyajJApane lAghavAditi bhAvaH / Aho ! Shrutgyanam Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- tatra 'iko'savaNe zAkatyasya' itiprakRtibhAvena noktadoSodaya iti vAcyam / tasya vaikalpikatvena doSasya duritvAt / pratyAhAre'nubandhAnAM grahaNanneti jJApanAtprAk kakAre'. ctvasya sattvena tasmin bhasaMjJApravRttezca / na ca yaNaM bAdhitvA paratvAt 'yasyeti ca' itIkAralope yaNo'prAptyA nirdezAdyaNabhAvaH siddha iti zekharoktaM kathaM saMgatamiti vAcyam / ikArasyAci pare yadyatprApnoti tatsarvasyopalakSakatve tasya tAtparyAditi dik // nanu 'pratyAhAre'nubandhAnAM kathamajgrahaNeSu grahaNanna' iti vArtike pratyAhArazabdasya varNasamAmnAye prasiddhayA pratyAhAreSvitAmityanupapanna mityAha-zrAdirantyeneti / vArtike tAdarthyAttAcchabdyambodhyam / evaJca pratyAhiyante varNA ekatrIkriyante yatrAsau pratyAhAra iti yogarUDhibalAtkRtrimanyAyAccaitasyaiva grahaNamiti bhAvaH // pAye iti / atra 'nipAtA AdhudAttA' ityanena nipAtasyA''kArasyAyudAttatvam / yacchabdasya tu prAtipadikaM phiTa tasyAnta udAtta ityarthakena 'phiSo'nta udAtta' ityanenAs. ntodAttatvam / jasaH suptvAt 'anudAttau suppitau' ityanenA'nudAttatvam / ekArasya udAtena sahaikAdeza udAtta ityarthakena, 'ekAdeza udAttenodAtta' ityanenodAttatvam // arvAGiti / abhimukhavAcyavyutpannaM prAtipadikamidam 'phiSo'nta udAttaH' ityanena tasyAnta udAttaH, prathamasya yasminpade yasyodAttaH svarito vA vidhIyate tamekamacaM varja. yitvA zeSaM tatpadamanudAttAckaM syAdityarthakena, 'anudAttaM padamekavarjam' ityanenAnudAttatvam / antamaJcatItyarthe kRduttarapadaprakRtisvareNAntodAttatvam // atantramiti / svazAstrasketitarUpeNa nArthabodhajanakamityarthaH / kintvarddhamAtrArUpArthabodhajanakamiti bodhyam / evaJca dIrghAdAvapyarddhamAtrAyA evodAttatvamiti naageshaaH| dIkSitAsta-'ekAkSarasamAveze pUrvayoH svaritaH svaraH / tasyodAttatarodAttAdarddhamAtrArddhameva vA' / iti pramANabalena dIrgha'pyarddhasyaivodAttatvamityabhyupagacchanti udAttAnadAsayorekasminsamAveze svarito bhavati tasyodAtApekSayodAttatarArddhamAtrA'rddha mevodAttamvetyukta. kArikA'rthAt / / hasvasvaritodAharaNam-kveti / atra 'kimo't' ityat' 'kvAti' iti kvAdeze 'tisvaritam' iti svaritaH, va iti / 'anudAttaM sarvamapAdAdau' ityanena va ityasyApadAdau vidyamAnasyAnudAttatvam / dIrghasvaritodAharaNam-rathAnAmiti, yerA iti / 'svarito vA'nudAtte padAdau' ityanenaikArasya svaritatvam / nanu 'nodAttasvaritodayam' ityanena niSedhe kathamekArasyoktasUtreNa svaritatvamiti cenna (1)(anantarasyeti) nyAyava. lena 'udAttAdanudAttasya svarita' ityasyaiva tena niSedhakaraNAt // svaritaparamudAharati-zatacakramiti / aherityarthe'hyaH vRtrasyetyarthaH / nAtra guNa. zzanIyaH 'chandasi vA vacanaM prANau caGyupadhAyA' iti vacanasya jAgarUkatvAt 'udAtta. svaritayoH' ityanena svaritatvam 'udAttayaNo halpUrvAt' ityanena na saH chAndasatvAt ya. cchabdasya 'phiSo'nta udAtta' ityanenAntodAttatvaM tadekAdezasya vA svaritatvamiti dik // (1) anantarasyeti / anantarasya vidhirvAbhavati pratiSedho veti nyAyasvarUpam / Aho! Shrutgyanam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMjJAprakaraNam / usickamityAdau saMvRtasya hasvAkArasya vivRtena dIrghAkAreNa saha prayatnabhedAt 'akaH savarNai dIrghaH' iti dIrgho na syAdityata Aha-prakriyAdazAyAM tu vivRtameve - ti / sAdhanAvasthAyAM tasya vivRtatvaM pratijJeyamiti tadarthaH / evaJca tatra dIrghasiddhiH salabheti bhAvaH / svasya prayoge saMvRtamityatra pramANamAha-zra a iti / 'pa sulu'iti' vibhaktyorluka AyoskAro vivRtaH parazca saMvRtaH prayatnabhedAttatra sandhineti bodhyam // nanu a a iti sUtreNAkArasya saMvRtatvavidhAne daNDADhakamityAdau kathaM dIrgha ityAhaasya cASTAdhyAyImityAdi / uktasUtrasya saMpUrNASTAdhyAyyAmantimatvenA siddhatvAduktaprayoge dIrghasiddhiriti bhAvaH // no pUrvatrAsiddhamityasyAdhikAratve phalamAha - tripAdyAmapIti / asya traipAdikazAkhANAmAdibhUtasyAdhikAratvaM vinA svottaradezagamanAsambhavena tripAdyAmapi pUrvaM prati parazAstramasiddhamityarthAlAbhAtpUrvapadena sApAdikasyaiva grahaNena godhuGmAnityatra paratvAtkRteSu jaztvAnunAsikeSu bhaSbhAvAnApattiH, adhikAratve tuktArthalAbhena parayorapi jaztvAnunAsi kayorbhaSbhAvadRSTyA'siddhatvAtpUrvaM bhaSbhAve tatastAvitISTasiddhiH / vastutastu ghatve kRte 'jhayaH' iti vatvApattirdoSo bodhyaH / naca paratvAjjaztvAnunAsikatvayoH kRtayorna vatvaprAptiriti vAcyam / 'vipratiSedhe param' ityasya yathoddezatvena tripAdyAmapravRttyA pUrvamuktakAdvayasyAprAptyA vatvasyaiva pravRtteriti bhAvaH // anena zAstrAsiddhatvameva vidhIyate na kAryyAsiddhatvam / tathAsati am iti na siddhayet / tathAhi -- aTu a au itisthitau paratvAtkRtasya mutvasya sApAdikakAryya dRSTyA siddhatvespi devadattahantRhRtanyAyenAkArAbhAvena pararUpAdyanApatteH zAstrAsiddhatve noktadoSaH, anta raGgatvAtprAkU pravRtte zAstra evAnenAsiddhatvabodhanAtpUrvaM pararUpe tato vRddhau tato mutye ca rUpasiddhiriti dik // nanu aNpratyAhArasya pUrveNakAreNa paraNakAreNa copapattisambhavAdaNuditsUtre pareNa pUrveNa voktapratyAhAragrahaNamitisandehaprAdurbhAve siddhAntamAha - zratrANapareNa ekAreNeti / 'Rta ut' ityatra taparakaraNamuktArthe jJApakambodhyam / tathA hi- pUrvaNakAreNoktapratyAhArAGgIkAre RkArasyANtvAbhAvAdaNuditsUtreNa savarNagrAhakatA'prasaktau tadvyAvRtyarthaM tatra kRtaM tapara karaNaM vyarthaM saduktArthe jJApakam / pareNa tadabhyupagame tu RkArasyANtvena grAhakazAstrapravRttyA prApta savarNagrahaNavyAvRttaye taparakaraNasya sArthakyamiti tadAzayaH // vastutastu noktasUtraghaTakaRta ityatra taparakaraNamuktArthe jJApakam tasya taparasUtreNa lakAragrahaNArthamAvazyakatvAt / etraJca 'urRt' ityatratyataparakaraNasyoktArthe jJApakatvaM bodhyam / tathAhi - curAdiNyantAtkRta saMzabdane ityasmAddhAtorluGi acIkRtadityatra dIrghaRkArasthAne hrasva RkAra eva yathA syAdityetadarthaM tatra taparakaraNaM kriyate, atra pUrvaNakAreNA'NgrahaNe tu uddezyena vidheyena ca RkArasyA'bhinnatvena bhinnakAlalyA'grahaNAnna tasya sthAnitvasya na vA''dezatvasya prasaktiriti vyarthameva tat jJApite tUttArthe RkArasyA'NtvAdgrAhakazAstreNa savarNatvabodhanAdIrghAdezApattiriti tadvyAvRtyarthaM taparakaraNaM svAMze caritArthamiti bhAvaH // " nanu kaNThatAlusyAninorvivRtaprayatravatozcaikA raikArayorevaM kaNThauSThasthAninovinRtaprayatna Aho! Shrutgyanam Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikA ratnamaJjUSAyAm- adraaukAraukArayostulyatvena 'tulyAsya prayatnaM savarNam' ityanena parasparaM sAvaNyaM syAdityAha - ai auaujiti sUtrArambhasAmarthyAditi / uktavarNadvayasya mithaH savarNatve ekAreNaikArasyaivamo kAreNaukArasya grahaNe siddhe pRthagaiaujiti sUtraM vyathaM sattayoH savarNAbhAvatvaM jJApayatIti tadAzayaH / 'eco'yavAyAvaH' ityatra pratyAhArArthamuktasUtrasya cAritArthyamiti nAzaGkanIyam 'eDo'yavAyAva' itinyAse 'sthAne'ntaratama' ityanenaiva nirvAhasambhavAt / naca 'vRddhirAdaic' ityatra pratyAhArAya taditi vAcyam / atrApyerityeva paThitavyaM tatra guNasUtre ca mithaH savarNa saMjJAvAdinaye caturNA grahaNena doSAbhAvAt / na ca ( 1 ) 'nayvAbhyAm' ityatra (2)tadarthaM ( 3 ) taditi vAcyam / atrApyai au iti svarUpeNa pAThakaraNenaiva nirvAhAdityuktasUtrasyoktArthe jJApakatvaM susthameva / ( 4 ) vivRtataravivR ttattameti prayatnadvayeorecazca bhedapratipAdane tu noktasUtrasya vaiyarthyamiti dik // nanu kaNThasthAnitvena vivRtaprayatnavatvena ca tulyatvAdakArahakArayoH savarNasaMjJAyAM vizvapAbhirityAdau hakArasavarNAkArasya hoTa' iti DhatvaM kuto neti cenmaivam / nAjjhalAviti sAvarNyapratiSedhAt / nacAtrAcpadena hrasvasyaivAkArasya grahaNaM varNasamAmnAye hi sva evAkAraH paThitaH, dIrghAderapAThena grahaNaM na syAt / nacAcUpade grahaNakazAstrapravRtyA dIrghAdonAM grahaNena na niSedhAnupapattiriti vAcyam / ( 5 ) prathamaM varNAnAmupadeza ityAdi nAjjhalA vitisUtrabhASyoktavAkyAparisamAptinyAyAt / 'aNudit' sUtravAkyArtha bodhasya 'nAjjhalAvityataH prAganiSpatteriti dIrghAkArahakArayoH sAvarNyaniSedho na syAditi vA cyam / 'nAjjhalAvi' tyatrAcaH prAgAkArasya prazliSTatvAdAkArasahitAjjhaloH savarNasaMjJAni - dhAditi bhAvaH / prazleSe pramANaM 'kAlasamayavelAsa' itisUtrameva / anyathA''kArasya hakArasavarNatvenetvAt 'Adezapratyayayori' ti patvApatyA nirdezAsaGgatiH / nanvevamapi he yi - yAso he pipAso iti bhASyaprayogAnupapattiruktarItyA patvApatteriti cenna / uktabhASyaprayogaprAmANyena tatra plutA''kArasyApi prazleSeNa tasyApi hakAreNa savarNatvaniSedhAt / ISadvivRtamuSNAM vivRtaM svarANAmiti rItyA sAvarNyabhAvamupapAdya 'nAjjhalAvi' ti sUtraM pratyAcakhyau bhASyakAra iti dik // iti saMjJAprakaraNam / ( 1 ) *nayvAbhyAmiti / 'nayvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvau tu tAbhyAmaic' iti sUtrasvarUpam / (2) tadarthamiti / aicpratyAhArArthamityarthaH / (3) *taditi / ai aujitisUtramityarthaH / ( 4 ) *vivRtatareti / eDo vivRtataraprayatnavatvamaicazca vivRtatamaprayatnavasvamityevaM rU. peNa tayoH prayatnabhedAtsAvarNyabhAvopapattau tadarthamai aujiti sUtravaiyarthyadvArA tayoH sAvaya. bhAvasAdhanaprayAso na karaNIyaH syAditi bhAvaH / 1 (5) *prathamamiti / pUrvaM varNAnAmupadezastaduttaramitsaMjJA taduttaramAdirantyeneti pratyAhArasiddhistaduttarakAlA savarNasaMjJA taduttarakAlamaNuditi etena sarveNa samuditena anyatra savarNAnAM grahaNambhavati na svasminnApi svAMge nacAtrekAraH zakAraM gRhNAtItyetsarvamAdipadena bodhyam / Aho! Shrutgyanam Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrathAcsandhiprakaraNam / atha paribhASAprakaraNam / nanu 'AdeH parasya' iti paragrahaNaghaTitasUtrakaraNe yogavibhAgAGgIkAre ca gauravabAhulyena 'tasmAdityuttarasyAderi' tyeva nyAsaH karaNIya iti zaGkotthitau samAdhatte - aSTAbhya zrazityAdAviti / ayamabhiprAyaH, paragrahaNayogavibhAgAkaraNalAghavAyoktanyAsAbhyupazabdAsi Atve aSTA as iti sthitau 'anekAla zidi' tyanena 'AdeH parasya ' ityasya paratvAdvAdhAjApatyAderevAdezApatyA vibhaktisakArasya rutve visarge ca kRte'STAvitISTarUpasya siddhirna syAt / rAddhAnte 'AdeH parasye' tyapekSayA anekAlU zidityasya paratvAdanena tasya bAdhe jasa auzAdeze rUpamiSTaM siddhyatIti / nacoktanyAsasya 'anekA zidi' - tyataH prAk pAThe noktadoSodghoSa iti vAcyam / 'tasmAdityuttarasye' tivat 'AdeH parasye' tyasyApyAgamaviSaye pravRtyA 'AjaserasRgi tyanenAkArasyAlagAgame parasakAresya saMyogAntalope pUrvasya rutve visarge ca devAsaH brAhmaNAsa ityasiddheH / naca tatra 'asaTI' ti nyAse na doSa iti vAcyam 'azvakSIravRSalavaNAnAmi' tyanenAkhaDApattyA'zvasyatItyasya siddhyanApatteH / nacAtra kyaco'vidhAne na doSa iti vAcyam / tathA sati 'kyaci ce' tyanenetvasya durvAratvAt / na ca 'kyacyagi' tinyAse noktadoSa iti vAcyam / bahulAghavAbhAvAditi saMkSepaH // iti paribhASAprakaraNam / athAcsandhiprakaraNam / nanu vyaktipakSe uccArita eva zabdaH pratyAyako nAnuccArita ityaNuditsUtrabhASyokteH varNasamAmnAye hasvAnAmeva pAThAdikapadopasthApyekArAdibhirdIrghAdInAmagrahaNAtdhI upAsya ityAdau 'iko yaNaci' iti yaNAdezo na syAdataH pratyAhAragrahaNeSu tadvAcyavAcye nirUr3hA lakSaNA bodhyA / pratyAhAravAcyAkArAdivAcye dIrghAdau lakSaNeti tadarthaH / atra pramANam ' doghIjjasi ca' 'lvAdibhya' ityAdinirdeza eva / evacekapadena SaTSaSTergrahaNaM yaNpadena ca saptAnAmiti na yathAsaMkhya sambhavaH / naca lakSyArthabodhAtprAgbhAvinaM zakyArthabodhamA - dAya yathAsaMkhyamastviti vAcyam / RkAralRRkArayormithaH savarNatvena tAbhyAM pratyekaM triMzadupasthitau varNasthAne rephasya RvarNasthAne lakArasya ca prasaGgApatteryathAsaMkhyasUtreNa nirvAho nAsti, kintu 'sthAne'ntaratama' iti sUtreNaivetyAzayenAha - sthAnata zrAntaditi / jAtipakSe yathAsaMkhyasUtreNApi nivArha iti spaSTaM 'sthAne'ntaratama' ityatra bhASye / (1) bhAvyamAnaparibhASayA yaNA savarNagrahaNA'prasaktyA'nunAsikasthAne niranunAsika eva yaNiti bodhyam / aNuditsUtreNa jAtipakSeNa guNAnAmabhedakatvena ca prAptasyApi savarNa (1) * bhAvyamAneti / bhAvyamAnena savarNAnAM na grahaNamiti paribhASAsvarUpam / aNuditsutre'pratyaya ityanena sAmarthyAtsUtraprAptaM jAtipakSeNa prAptaM guNAbhedakatvena ca prAptaM savarNagrahaNaM vidhIyamAnena na bhavatItyarthaH / apratyaya iti pratiSedha imAM paribhASAM jJApayati / jyAda Iyasa ityevAntaryato dIrghe siddhe jyAditi dIrghoccAraNamapi jJApayatIti bodhyam / Aho! Shrutgyanam Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm--- grahaNasyoktaparibhASayA niSedhakaraNAd 'guNA abhedakA' iti pakSe'pi na yaNA savarNagrahaNamiti dik // nanu sadhI upAsya ityatra yaNAdeze kRte 'anacica' iti dhakArasya dvitvanna syAdyakA* rasya sthAnivattvenAparatvAdanacIti niSedhapravRttariti cenna / analvidhAviti sthAnivattva. niSedhAt / tathA hi-analvidhAvityasya dvividho'rthaH-altvavyApyadharmAvacchinnasthAnitAnirUpitAdezatAvaddhammikAropaprakArIbhUtadharmAvacchinnoddezyatAnirUpakavidhau sthAnivatva. nnetyeko navyamatasiddhaH / sthAnyavayavAlvRttI yo'ltvavyApyo dharmastadAzrayavidhau na sthAnivaditi dvitIyaH prAcInasammataH / naca 'acaH parasminniti sthAnivatve'paratvasya tAdavasthyena kathaM dvitvamiti vAcyam / 'na padAnta' sUtreNa dhakArasya dvivaMcane karttavye sthAnivatvasya niSedhakaraNAdityAzayenAha-iti dhakArasya dvitvamiti / nanu sakAravisargANAM dvitve kRte'dhikarUpasya sambhavAcatvArIti kathanamayuktamiti cenna / dhakArayakArayodvitvavikalpAJcatvArIti granthakarturAzayAdityAha-dvitvavikalpAzcatvAri rUpA. NIti / nacAntaraGgAdvitvadRSTayA bahiraGgayaNo'siddhatvena dvitvaM durlabhamiti vAcyam / antaraGgaparibhASAyAstripAdyAmapravRttaH / naca kAryakAlapakSe tripAdyAmapi tatpravRttiriti vAcyam / ekatarapakSeNa lakSyasiddhau pakSAntaramadalambya doSadAnasya bhASye kvaapydRsstttvaat| ata eva bhASye dadhyatretyudAharaNaM 'yaNo mayo dve vAcye' ityasya dattamityAhuH prAJcaH / antaraGga paribhASAyA 'vAha U' iti sUtrasthoTgrahaNajJApakasiddhatvAtsapAdasaptAdhyAyIstha. tvena tadRSTayA tripAdyA asiddhatvena nAtra kAryakAlapakSe'pi tatpravRttiH / ata eva 'tasya doSaH saMyogAdIti vArtikasya sAphalyam / anyathA'ntaraGgasaMyogAdilopadRSTayA bahiraGgayaNAderasiddhatvenaiva cakrI atretyAdisiddhau vAttikaM spaSTameva niSphalaM syAditi navyAH // suddhyupAsya iti / nanu 'iko'savaNe zAkalyasyeti prakRtibhAve kathaM ? yaNi ti cenna / 'na samAse' ityanena samAse taniSedhAt / naca nityasamAsa evaM taniSedha iti vAcyam / bhASyakRtA nityagrahaNasya pratyAkhyAtatvAt yathottaraM munInAM prAmANyAt / nanu dhyAyateH samprasAraNena sudhI zabdasya niSpannatvAt 'samprasAraNAca' iti pUrvarUpApattyA sarvathA yaNo durlabhatvameva tatreti cenna / samprasAraNapUrvatve samAnAGgagrahaNamiti vArtikena tadaprAptaH samprasAraNasthAnikAdezasyAsamprasAraNatvAJceti bhAvaH / nanu 'na bhUsadhiyoH' iti niSedhasya jAgarUkatvAtsaddhyupAsya ityatra kathamiko yaNa cItyasya pravRttiriti cenna / antaraGgatvena pratyaye parata evoktnissedhprvRtteH| (1)( ana. rasyeti nyAyena 'eranekAca' 'o:supI' tyanayoreva niSedhakaraNAceti dika-dhAtraMza iti / atra 'dIrghAdAcAryANAmi' tyanena takArasya dvitvam / yattUktasUtre AcAryagraha. Nasya pUjArthakatvAnnitya eva niSedha evaJca dvitvanneti tanna / pUjArthatAyAH prAmANikairanutatvAt / 'triprabhRtiSu zAkaTAyanasye tpatra zAkaTAyanagraha gasyApi pUjArthakatvApattezca / naceSTApattiH / saMskatteti trisakAraparakaiyaTaharadattAdigranthavirodhAt / ata eva 'AtvA ratha (1)*anantarasyeti / anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho veti nyAyasvarUpam / Aho ! Shrutgyanam Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAcsandhiprakaraNam / miti mantre takArasya dvitvavaikalpikatvamudAhRtambhASye / evaJca dhAtraMza ityatra dvitvanna bhavatIti kasyaciduktiratIvAsaMgateti bodhyam / naca niSedhavikalpe vidhivikalpo bhavatItyasya phalitatvAdanaci ceti sUtreNaiva sarvatra dvitvasiddhau vyathaM sUtratrayopAdAnamiti vA cyam / matabhedaprAptavyavasthAsUcanArthamAvazyakatvAditi dik // nanu vA hatajagdhayoriti vyartha dvitvasya 'anaci cetyanenaiva siddhatvAditi cenna / putrasya dvitvaM ktAnte ceddhatajagdhayorevAkroza eveti niyamArthamAvazyakatvAta / tatphalantu pu. travittItyAdau dvitvAbhAvarUpambodhyam / naca putrahatItyAdau hatazabdaparatvAbhAvena dvitvaM na syAditi vAcyam / (1)liGgaviziSTaparibhASayA hatazabdaparatvena dvitvapravRttariti bhAvaH // Adityo devateti / aditerAdityasya vA'patyamAdityaH AdityazabdAhevatAtheM 'dityadityAdityapatyuttarapadApaNya' iti NyapratyayaH 'yasyeti ce' tyakAralope 'halo yamAmi' ti yalope AdityamityekayakAraM rUpaM sidhyatIti bhAvaH // __ nanu gamyUtirityAdau 'lopaHzAkalyasye' tyanena 'hali sarveSAmi' tyanena vA valopaH syAdityAha-vAnta ityatreti / ayambhAvaH, luptanirdiSTo vakAra iti bhASyAtsUtre 'lopo vyorcalI' ti lopena va kAraH prazliSyate tasya prakliSTa luna vakArasya vAttike'nuvRtyA yuti zabde pare zrUyamANavakArAnta AdezaH syAditi tadarthaH smpnnH| evaJca noktaprayoge vakAra. lopaprasaktiH / naca gavyaM nAvyamityAdau valopAbhAvAya sUtre'pi prazleSalyAvazyakatvamiti vAcyam / tatra yakAre pUrvasya bhatvAtpadatvAbhAvena sutarAM lopAprAptaH / naca gavyamicchati gavyatItyAdau lopAbhAvArthamantu sUtre prazleSa iti vAcyam / 'na: kye' iti niyamena tatra padatvAsambhavAt , evaM tarhi vAti ke etra prazleSaphalamityAzayenAha-chakArAdveti / naca 'lopo vyori ti sUtre vakArasya bhASyatA pratyArupAtatvAllopAprAptyA prazleSo nAva. zyaka iti vAcyam / valopasya laukikodAharaNaviSayatvannAstIti bhASyAbhiprAyavarNanenA. doSAt / ata eva 'iko guNeti' sUtre 'atolAnte' tyatra luptanirdiSTo vakAra iti bhASyoktaM santamiti / nacaivaM gavyUtau vakAroccAraNasya caritArthatvena viSNave ityatra (2)vakAralopaH kuto neti cenmaivam / chandasi dRSTasyaivAnuvidhAnena gavyatirityatra lopA. prAptyA tatroccAraNasAmarthyAdeva lopAprAptaH / adhvaparimANe'pi gavya nau na valopastasya saMjJAzabdatvena saMjJAtvabhaGgApatteH / saMjJAtvabhaGgabhiyaiva raghunAtheti saMjJAzabde nityamapi Natvanna bhavatIti bhAvaH // nanu (3)lavyamityAdau 'vAntoyI' tyanenaiva vAntAdeze siddhe 'dhaatostnimittsyaithe| (1) liGgaviziSTaparibhASayeti / prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam iti paribhASAsvarUpam / sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa vo prAtipadikabodhakazabdagrahaNe sati liGgabodhakapratyayaviziSTasyApi tena grahaNaM bodhyam / apinA kevalasyApIti tadarthaH / samAnAdhikaraNAdhikArasthe kumArazrama gAdibhiriti sUtre strIliGgamagAdibhizva kumArIzabdasyaiva sAmAnAdhikaraNyaM natu kumArazabdasyeti vyartha: zramaNAdizabdo jJApakaH / (2) *vakAreti* / 'tasya lopa' iti sUtreNa / / (3) *lavyamiti* / lunAteraco yat / sArvadhAtukArddhadhAtukayoriti guNaH / AdipadenAs vazyalAvyamityasya saMgrahaH / atra lunAteH 'orAvazyake' iti Nyat / Aho! Shrutgyanam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmti sUtraM vyarthamityabhiprAyeNa zaGkate-tanimittasyaiveti kimiti / avayavadvArA samudAye praznaH / arthAtsUtrameva kimarthamiti praSTurAzayaH, samAdhatte, bhoyata iti / ApUrvakA. dvenaH karmaNi laTi yaki saMprasAraNe pUrvarUpe AGA sahAdUguNe ca rUpasiddhiH / atra dhAtori. tyasyAbhAve 'vAntoyoti vAntAdeze rUpAsiddhiH / dhAtorityasya sattve tu na vAntAdezaprAptiH yAdau pratyaye pare dhAtorecazcedvAntAdezastahi yAdipratyayanimittasyaiva dhAtoreca iti niyamena tadvayAvRttaH / nanvantaraGgavAntAdezadRSTayA bahiraGgaguNasyAsiddhatvena vAntAdezAprAptyA nAvazyaka tatsUtramityAha-auyata iti / venaH karmaNi laGi yaki samprasAraNe pUrvarUpe ADAgame 'ATazca' iti vRddhau rUpasiddhiH / atra vAntAdeze tadasiddhiriti kartavyameva sUtramiti bhAvaH // nanu zabdazAstre pakSadvayaM padasaMskArapakSo vAkyasaMskArapakSazca / tatra parasparanirapekSANi padAni saMskriyante yatrAsau padasaMskArapakSaH bAhulakAdadhikaraNe ghaJ / evaM vAkyAtmaptiGa. ntacayarUpAduddhatya padAni saMskriyante yatrAsau vAkyasaMskArapakSaH / uktaJca bhASye vAkyA duddhatya padAnyanvAkhyAyanta iti, tathA ca-padasaMskArapakSe kAni santItyanayoH pRthaniSpa. natvAt 'acaH parasminni' tyasyAprAptyA yaNaH zaGkA nodayate / vAkyasaMskArapakSe tu kAni santIti vAkye prakriyAkrameNa pUrva kim zabdastaduttaraM jas tato'sdhAtustaduttaraM jhIti kimaH kAdeze jasaH zyAdeze numi dIyaM ca kAnItyasya siddhiH, as dhAtoH 'inasorallopa' ityallope 'jho'nta' iti jherantAdeze santItyasya siddhiH| evaJca sthAnibhUtAdakArAtpUrvatvena dRSTasyekArasya yaNi kartavye'caH parasminniti sthAnivatvenAkArasya sadbhAvAdastyeva yaNaH prasaktiH / nacAtra pakSe'pi vinigamakAbhAvAtpUrva santItyeva saMsAdhya pazcAtkAnItyasya saMsAdhane ikArasyAcaH pUrvatvena iSTatvAbhAvAtsthAnivatvAprasaktyA noktadoSa iti vAcyam / pUrvopasthitanimittarUpAntaraGgatvamAdAyAntaraGgANAM pUrva pravRttiriti kAnItyasyaiva prAka sAdhanAduktadoSasya tAdavasthyAdityAzayenAha-kAni santItyAdi / 'na padAnta' sutreNa padAntavidhau sthAnivatvaniSedhAnna yaNApattirUpoktadoSa iti bhAvaH / / nanu 'uraNa rapara' ityasyAdguNa ityanena sahaikavAkyatvenAnvayAdavarNAhakAre'ci pare pUrvaparayoH sthAne prasajyamAna eva guNo'kAro paro bhavatItyarthe sthAnyAdezayorAntaratamyA. bhAvAdaparatvAprasaktau kRSNaddhirityAdi na siddhayedata Aha-tatrAntaratamyoditi / arityamya rephaziraskasya rephadvArA RkAreNa sthAnasAmyAditi tadarthaH / etayognAntaryAmevAntaryamiti bhASyAca sAmyambodhyam / naca kRSNaddhirityAdau pUrvaparayoH sthAnitvena RkArasyaiva sthAnitvAbhAvAdraparatvaM na syAditi vAcyam / pUrvaparayoriti dvivacananirdezena sahitayoravayavavoreva sthAnitvAt / uktaM hi bhASye yo hi ubhayoH sthAne bhavati labhate'. sAvanyatarato vyapadezamiti / ata eva dvayoH sthAninovAdezau mAbhUtAmityekagrahaNaM kRtam / vastutastu guNarUpavidheyagataikatvasaMkhyAvivakSaNAtpUrvaparayorubhayorekavAkyatayaiva vidheyAnvayAdanayoH pUlayoH kaTaM kurvityAdAvivobhayasambandhyekavidheyasya pratIterekagrahaNaM spaSTArtha. mityanyat / naca ralaparANAmAdezAnAmvidhAne sUtraM vyarthamiti vAcyam / 'Apa jnypdhaamiit| 'bhRmAmidi' tyAdau doSApattevAratvAditi dik // Aho ! Shrutgyanam Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acsandhiprakaraNam / , nanu ava ehIti sthitau pUrvAntavadbhAvenA''tvAt 'omADozva' 'etyedhatyUThama'eGi pararUpamiH tyeteSu prApteSu vRddhadhakatvAdeGi pararUpamityasya tayA bAdhe bAdhyasAmAnyacintAzrayaNAdomADozcetyasyApi bAdhaH syAdityAha-purastAditi / (purastAdapavAdA anantarAnvidhInvAdhante nottarAni ) ti nyAyAkAraH / avazyaM svaparasminvAdhanIye prathamopasthitAnantaravAdhena cAritAyeM pazcAdupasthitasya parasya vAdhe mAnAbhAvaH, AkAMkSAyA nivRttevipratiSedhazAstravAdhe bIjAbhAvAccetyenasya bIjam / prAgavattino'pavAdA avyavahitottarattino vidhInvAdhante na vyavahitatrtina iti tadarthaH / tathA ca prakRte etyedhatyUsvityanena eGi pararUpamityasyaiva vAdho na tvomAlozcetyasyeti vRdherbAdhakasvAdeGi pararUpamityasya vAdhena labdhAvakAzAyAstasyAH sAmarthyavirahAtpareNa(1) pararUpeNa bAdhAditi bhAvaH / ___nanu prauDha ityatreva proDhavAnityatrApyUDhazabdaparatvAvRddhiH syAdityAzaMkya samAdhatearthavadrahaNe nA'narthakasyati / zAbdikanaye vRttiviSaye samudAyazaktyaGgIkAreNa bhUtakAlikavahanakartRrUpArthasyoDhavAniti samudAyavRttitvAdUDhavata ekadezasyoDhasyArthavAcakatvAbhAvAnna tasminvRddhi rvakSyamANajJApakajJApitayA'rthavatparibhASayA'rthavadUDhazabdAvayave'ci pare tadvidhAnAditi bhAvaH / 'brazcetiH sUne rAjeH pRthaka bhrAjigrahaNamantra jJApakam / tathA hi paribhA. pA'bhAve'rthavadanarthakobhayavidharAjazabdasya grahaNe bAdhakAbhAvAd bhrAjau rAjerapi sattvena rAjigrahaNenaiva bhrAjerapi Satvasiddhau vyartha bhrAjigrahaNamarthavatparibhASAM jJApayatIti / na ca zrAjigrahaNasattve phaNAdirAjinA sAhacaryeNa phaNAdereva bhrAjegrahaNAtSatvaM siddhyati tadabhAve rAjinA phaNAdestadatiriktasya ca bhrAjatergrahaNApattau SatvaM syAditi phagAdeojergrahaNAya sadatiriktasya tasyAgrahaNAya ca bhrAjigrahaNasyAvazyakatvena tasya jJApakatvamayuktamiti vAcyam / 'brazcAdisutre' rAz2a iti pAThakaraNAkArAnubandhakasya rAjoSatvavidhAnalAhacaryAduktAnubandhakasyaiva phagAdeojatergrahaNAtpatve tadatiriktabhrAjeH prAk RkAramanuvadhya RbhrAja iti pAThena 'bhrAjabhAseti' vikalpasya vAcikatvAkArasyAtmanepadamAtraphalakatvena tatsthAne'kAramanubadhya bhrAja iti pAThena vA rAjinA tasyAgrahaNAtkutve ca vibhrATa vibhrAgiti rupadvayasAdhutvasya sulabhatvena bhrAjigrAhaNajJApakatvasya yuktatvAditi kecit / vastutastu brazcAdisAhacayyeNa dhAtusaMjJakarAjebrahaNena na bhrAjaghaTakarAjo grahaNaM tasya dhAtusaMjJakatvA. bhAvAt sAhacaryaparibhASAyA anityatve'pi RkArAnubandhakasya rAjatehaNena bhrAjaghaTakarAjazabdasyoktAnubandhakatvAbhAvAdAjinA'sya grahaNaM na syAhakArasya samudAyAnubandhatvAt evaJca bhrAjigrahaNasyAvazyakatve paribhASAyAM kiM jJApakamiti cedatra, bhASyatatvavidaH, upa. sthitArthasya zabdaM prati vizeSaNatvenAnvayasambhave tattyAge mAnAbhAvo'syA jJApakaH kiJca "svaM rUpamiH ti sUtre svazabdenA''tmIyavAcinA'rtho gRhyate rUpazabdena svarUpaM tena tadubhayaM zabdasya saMjJIti sUtrArthaH sampannaH tatrArtho na bizeSyastatra zAstrIyakAryA'sambhavAkintu zabdasya vizeSaNam evaJcArthaviziSTaH zabdaH saMjJIti phalitaM tenA'rthavatparibhASA siddhati bhASye spaSTamiti dik // (1) pararupeNeti* / omAGozcetisUtravihitenetyarthaH / 2 pha0 ra0 Aho! Shrutgyanam Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm nanu parazruteranyatra cAritArthena pra RcchatItyatra vRddhau kRtAyAM raparatve ca kRte pUrvAntavadbhAvena rephasya padAntatvAzrayaNAttasya 'kharavasAnayoriti visargaH syAdityata Ahaiha pUrvAntavadbhAvena padAntarephasya na visarga iti / atra pramANamAha ubhayaviti / ayambhAvaH, yadyekAdezasthale rephasya padAntatvAzrayaNena bisargaH syAttadA ubhayathakSvityAdAvapi tadApatyA nirdezAsaGgatisyAdityetannirdezAduktasthale rephasya tattvAzrayaNena visargo na bhavatIti kalpanAduktaprayoge na kApyanupapattiriti / na coktanirdeze guNasya padadvayasambandhivarNadvayA''zritatvAdvahiraGgatvenA'siddhatvAdrephAbhAvena visargo neti vAcyam / visargasyApi rephaSakArAtmakavarNadvayAzritatvena bahiraGgatvAt / na ca guNasya paranimittakatvarUpavahiraGgatvasatvA dvisarga dRSTyA'siddhatvena rephAbhAvAnna visarga iti vAcyam / uktarUpavahiraGgatvasyo bhayostulyatvAditi / vastutastu nAtra (1) bahiraGgaparibhASApravRttiH sambhAvanIyA tripAdIsthe'ntaraMge karttavye kAryyakAlapakSe'pyuktaparibhASAyA apravRtteH / ata eva 'uraN rapara' iti sUtre nArkuTo nArkalpirityAdau rephasya visargAbhAvAya (rephasya pUrvAntabacce visarjanIyapratiSedho vaktavya ) ityapUrvavacanamaGgIcakAra bhagavAJcchropataJjaliH, anyathA bahiraGga paribhASayA visargadRSTyA vRddherasiddhatvena visargAprAptyA bhagavatA'GgIkRtamapUrvavacanamasaMgataM syAditi dik // 14 nanu ( yena vinA yadanupapannaM tattenAkSipyate ) yathAsskRtiH padArtha iti naye ghaTamAnayetyAdau jAte mUrttatvAdAnayanAsambhavena jAtyA vyakterAkSepastathopasargasaMjJA kriyAmbinA nopapadyate ityupasargeNa kriyAkSepaH, kriyA ca dhAtvarthastasyAzcAkSepo na sambhavatIti tadvAcino dhAtorevAkSepAtsiddhe dhAtAviti vyarthamevetyAzayena zaGkate - upasargeNaiveti / punarvRddhIti / yogavibhAgasAmarthyAvRddhireva na kadAcidapi vRddhayabhAva iti bhAvaH / nacopasargeNAkSipte'pi dhAtau pragata RddhaH prarddha: ityatra prasyopasargatvAdRddhasya RkArAdidhAtuniSpannatvAcca prAptavRddhivAraNAyopasargatAprayojakadhAtutvalAbhArthaM dhAtugrahaNasyAvazyakatvena tasya kathaM punarvRddhividhAnArthatvamiti vAcyam / prazabdasya gamanirUpitopasargatve'pi RkArAdidhAtunirUpitopasargatvAbhAvAd vRddhyaprAptyA dhAtugrahaNasyoktArthatvAkSateH / ukta hi yatkriyAyuktAH prAdayastaM pratyeva gatyupasargasaMjJe bhavata iti / na ca lAghavAdupasarga parda tiraskRtya tatsthAne gaterityevAstviti vAcyam / 'acchagatyarthavadeSviti gatisaMjJatvAdacchacrcchatItyAdau vRddhayApatteriti dik // nanu nAjjhalA vityajjhaloH sAvarNyaniSedhAdakaH savarNasyAca eva prasiddhatvena savarNe' cyeva dIrghapravRttAvacIti vyarthamevetyabhiprAyeNa zaGkate - zraci kimiti / pUrva varNAnAmupa (1) *bahiraGgaparibhASeti / ( asiddhaM bahiraGgamantaraMge ) iti paribhASAsvarUpam / antaraGge kartavye jAtaM tatkAlaprAptikaM ca bahiraGgamasiddhamityarthaH / vAha UTh etatsUtrasthoTgra haNajJApiteyaM paribhASA, itthaM hi jJApanaprakAraH, UThgrahaNAbhAve samprasAraNamAtravidhAnena laghupadhaguNe vRddhirecIti vRddhau vizvoha ityAdisiddhAvUTha grahaNaM vyarthaM satparibhASAM jJApayati * jJApitAyAmasyAM tu laghUpadhaguNadRSTyA samprasAraNasyAsiddhatvAllaghUpadhaguNAprAptyA vRcyabhAvena rUpAsiddheH svAMze caritArthamUTagrahaNamiti bodhyam / Aho! Shrutgyanam Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acsandhiprakaraNam / deza ityAdibhASyoktarItyA 'tulyAsyaprayatnaM savarNam' 'nAjjha lAvi tyetAbhyAM prAk grahaNa. kazAstrasyAsidhyA nAjjhalAvityasya vAkyArthavodhAvasare'cpadena varNasamAmnAyasthAnAM hasvAnAmeva grahaNAtteSAmeva savarNasaMjJAniSedhena dIrghANAM halbhiH sAvarNya syAdevetyAzaye. nAha-kumArI zete / iti bhAvaH .. nanu 'aka: savarNe dIrgha' ityanena Rla etayordvimAtrikayovidhAnenopapattau vArtikadvayaM vyarthamiti cenna / dIrghazabdena vidhIyamAnApekSayA vAttikadvayena vihitasya vilakSaNatvAt / kintadvailakSaNyamiti darzayati--Adyasya madhye dvau repho tayorekA mAtrA'bhitojbhakteraparA mAtrA, evaM dvitIyasya madhye dvau lakArau tayorekA mAtrA'bhito'jbhakteraparA mAtrA itthambhU. tayoH RlavarNayorakaH savaNe dIrgha ityanenopapatyabhAvAdvArtikadvayamAvazyakamityata AhaRti savaNe R veti / naca vAttikadvayasyAvazyakatve'pi saMjJAzabdasyArddhamAtrikatvAti savarNa lopo vetinyAsenaiva siddhau RkAravidhAna niSphalamiti vAcyam / lopena prayoga. siddhAvapi vArtikadvayavihitavidheyayoraniSpatyA RkAravidhAnasya sAphalyAt / tulyAsya. sUtrasthabhASye tu sUtreNaiva RkAradvayasya sthAne rephadvayavattArUpaguNakRtAntayryeNa kadAcidrephaDa. yagarbhasya, vivRtatvAntaryeNa kadAcidvivRtasya, lakAre lakAravattAntayyeNa kadAcidvila. kArasya, kadAcidvivRtatvasAmyena rephavattAsAmyena ca tAzasya RkArasya ca vidhAnena vikalpaphalamAzritya vAttikadvayaM prtyaackhyau| vArtikadvayavihitavidheyayoracatvaM tu aiuNa. sUtrAnantaraM pAThAdvodhyamityalam / abhito'jbhakariti / 'e oGa' sUtre bhASye yathA mAtRNAmityAdau gatvAdyupapattaye'GgIkriyamANe varNakadezA varNagrahaNena gRhyante iti pakSe khaTvAbhirmAlAbhiH vAcA taratItyAdau prAptAH tugai-s-dvayajlakSaNaSThana: 'dIrghAditi tuvidhAnasAmarthya-taparakaragalAmarthya-naudvayaca iti sUtrasthanaugrahaNasAcairabhedena pratibhAsamAneSu avayavasazasvatantravarNAzrayakAryAbhAvajJApanena vAritAH tathA prAtarmatamityatra 'rorIti lopasya tadalakAra ityatra 'torlI' tyasya ca zaGkAsamAdhAnakaraNena yattadrephAtparaM bhaktiriti 'hayavasTa' sUtrasthabhASyeNa ca vAttikadvayavidheyayoH aluvarNayorabhito'jabhAgasya samucita. tvamiti bhAvaH // nanu avaGa sphoTAyanasyetyatra (1)dhArApravAhanyAyenAtItyasya sambandha Ahosvit maNDUkaplutyA'cItyasyeti zaGkA samAdhatte-pratIti nivRtta miti / itthaM hi samAdhAtu. rAzayaH, 'plutapragRhyA' ityatra nityagrahaNaM kimarthamindre cetyArambhasAmarthyAdeva nityatvalA. bhAditi bhASyoktameva maNDUkAnuvRttau jJApakam / anyathA gavendra ityAdAvatparatvAbhAvAdavaDo'prAptyA tadartha sUtrasyAvazyakatvAdArambhasAmarthyAnityatvalAbha iti bhagavadunissaMgatA (1) *dhArApravAheti / yathA'vicchinnena dhArA bahati tathA'vicchinnena yatkiJcitsU. trasthapadAnAmuttarottaraM sUtrAntareSu sambandho bhavati / iyameva dhArApravAhanyAyenAnuvRttiri. tyabhidhIyate / yathA maNDUkA uplutyotplutya gacchanti tathA sUtrasthapadAnyapi vyavadhAnenottarottaraM sUtrAntareSu sambaddhAni bhavanti / maNDUkotplutau madhye kiyatsthAnaM parityajyottarasthAnena sambandho bhavati / tathA sUtrasthapadAnAM madhye kiyatsUtraM parityajyottarasUtrasambandhI bhavati / iyameva maNDUkaplutinyAyenAnuvRttirityabhidhIyate / Aho ! Shrutgyanam Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 phakkikAraznamaJjUSAyAm - syAt / maNDUkAnuvRttisvIkAre tu pUrvasUtreNaiva tatrAvasiddhAvindrecetyasya vaiyathna tatsAmarthyAnnityatvalAbhasambhavAnnityamiti kimiti tadukteH sAmaJjasyameveti / ettaduttarantu harI etAvityAdAvayameva prakRtibhAvo yathA syAditi mUle eva sphuramastIti dik // 1 nanu go agramityAdAviva gavAkSa ityatrApi prakRtibhAvo dubara ityata AhavyavasthitavibhASayati / vigatA'vasthA vikalparUpA jAtA'syAmiti vyavasthitA sA arat vibhASA ceti vyavasthitavibhASA tathA naimittikapravRtyetyarthaH / vibhASArUpe vikalpe sAmAnyena vidhiniSedharUpAMzadvayamupasthitam / prakRte vizeSavidhirUpA vyavasthitA, kvacinniSe. dharUpA vyavasthitA, yathA kvacinna pApe'bhiniveza ityAdi tadudAharaNaM mUle eva vakSyati / devaarat galo grAha itiyoge ca sadvidhiH / mithastena vibhASyante gavAkSaH saMsitavratastena prANyavayave neti zarachorityatra bhASye spaSTamiti na gavAkSa ityatroktadoSaH 'agnItpreSaNe parasya ceti sUtreNAgnIdagnInvihara ityatra prAptaptavAraNAya tatra vArtikakRtAkRtasya bahulagrahaNasya pratyAkhyAnAya bhASyakRtA kRtena vibhASA pRSThaprativacane herityatra vibhASeti yogavibhAgena vibhASetyasya vyavasthitavibhASAtvadhvananAt / naca vyavasthitavibhASayaivendra freeras: siddhAvindre ceti vyarthamiti vAcyam / bhASyoktAtiriktAnAM vyavasthitavibhApANAmaprAmANikatvabodhanAya tasya sakhAditi bhAvaH // nanu 'nAntaH pAdamavyapare' itthameva sUtraM lAghavAdvidheyam etasmAnnakArAnuvRcyA gozakadasya yatprApnoti tanneti 'sarvvatra vibhASA goH' ityasyArthakaraNe'pi na kazciddoSa iti cenna / tathA sati 'lutapragRhyA aci nityamityatrApi nakArAnuvRttyA'ci pare plutapragRhyayoreva niSedhena doSasya durvvAritvAt / evaJca prakRtyAntaH pAdamavyapare' ityeva sUtrapAThaH samucita ityata Aha- zratha prakRti bhAva iti / mbhAvaH, nanu 'pluta - pragRhyA aci nityamityetaddhaTakaLutAdipadArthajJAnAya tatsaMjJAvidhAyakasUtrAnantaramevoktasUtrapAThasya samucitatvAttathA'karaNena prAcInapaThitendve ca nityamityatra nityagrahaNasya prAmAdikatvajJApanAnnityasyAnuvRttyabhAve'pi vAgrahaNanivRtyaiva nityatvalAbhAtpluta-pragRhyA ityatra nityagrahaNaM vyarthamityata Ata- - nityamiti kimiti / ayafreegrahaNAbhAve harI IzAvityatra labdhAvakAzasya plutapragRhyA aci nityamityasya cakri atretyatra sAvakAzena 'iko'savaNeM zAkalyasya hrasvazcetyanena harI etAvityAdAbhayoH prAptau vipratiSedhena paratvAdvAdhe vikalparUpo doSaH syAt / kRte tu nityagrahaNe noktadoSaH nityagrahaNasAmarthyAtparasyApIko savarNa ityasya pluta-pragRhyA ityanena vAdhAditi / naca prakRtibhAvadRSTyA plutatvAsiddhatvena kathaM prakRtibhAva iti vAcyam / prakRtibhAvavidhAnasAmarthyAttasya siddhatvakalpanAditi dik // nanu 'ava sphoTAyanasyetyato'cItyanuvRtyaiva siddhe 'pluta pragRhyA aci nityami tyatrAcIti vyarthamiti cenna / tasya sAmarthyAtpratyAsatyA yasminnaci pluta-pragRhyayoH prakRtibhAvastadajnimittakAyryasyaiva tenAbhAva ityarthajJApanena sAphalyAt / tena jAnu Ga asya rujatItyAdAvu nipAtasya pragRhyatve'pi jAnU asya rujatItyatra savarNadIrgha rUpasandhibhavatyevetyalam / Aho! Shrutgyanam Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acasandhiprakaraNam / 17 nanu cakAreNa prakRtibhAvo'nukRSyate tasya ca hasvavidhAnasAmadhyenaiva siddhirityata mAha-hasvavidhisAmarthyAdeveti / naca hasva-yaNovidhAnasAmarthyAdvikalpasiddhirUpapha. lasya satvena hasvavidheH saphalatvAnmUloktamasaGgatamiti vAcyam (1) apadAntAdau yaNazcAritAyena sAmarthya birahAdubhayovidhAnasAmAdvikalpAsidhyA hasvabidheyarthyasya spaSTa. svena tasmAtprakRtibhAvasiddhiH mulabhaiveti bhAvaH // cakAro na kartavya iti / itthaM hi tatkhaNDanaprakAra:-prakRtibhAvasya cakAreNAnukadaNe'pi tasya cAnukRSTatvena cAnukRSTaM nottaraneti paribhASAyA 'Rtyaka' ityatra sambandhAbhAvAtta - dartha hasbavidhAnasyAvazyakatvamiti tenaiva prakRtibhAvasiddhau tadanukarSaNArthazcakAro vyartha eveti / 'avyaye yathAbhipretAkhyAne ktvANamulAvitiH sutre NamulgrahaNamevoktaparibhASAyAM jJApaka bodhyam / tathA hi paribhASA'sattve ktvA cetyeva sUtramastu cakAreNa 'svAdumi Namulityato Namulo'nukarSaNAdeva siddhau tatsUtrasthaM NamulgrahaNaM vyartha sajjJApayati cAnukRSTaM nottaratreti / jJApitAyAmasyAM tu uttaratra tiryacyapavarga' ityAdau NamulaH sambandho na syAttasya cAnukRSTatvAditi tadarthaM NamulgrahaNamAvazyakamiti tasya svAMze cAritArthyaM jAtamiti bhAvaH / bhASye sthitamiti / prakRtasUtrasthabhASye pUrvokto bhAvaH sthita iti tadarthaH / __nanu hasvAbhAvapakSe prakRtibhAvAya cakArasyAvazyakatvena cakrI atra cakri atra cakrayatreti rUpatrayasiddhiriti cenna / cakArasya samuccAyakatve tatpratyAkhyAnaparabhASyavirodhAt / saMhitAyA avivakSayaiva tvaduktarUpasya niSpattezca / cakrayatretyatra na 'skoH saMyogAdyoriNata lopaprAptiH 'acaH parasminniti yaNaH sthAnivatvAt / na ca ( pUrvatrAsiddhe na sthAni. vadi )ti shyH| tasya doSaH saMyogAdilopalavaNatveSviti taniSedhAt / nanu Rtyaka iti pRthak pAThAkaraNarUpalAghavAdako'savarNe zAkalyasyetyeva sUtramastviti vAcyam / hotR RkAro brahmapirityAdau savarNArthamanigarthaJca tasya pRthak pAThAvazyakatvAdityalam // nanu apluta ityukte plutasyAdhyAhAra AvazyakastathA ca pluto'pluto bhavatItyarthenaiva sindhau vatkaraNaM vyarthamityAzayena zaMkate-vakimiti / itthaM hi samAdhAturAzayaH, vadgrahaNasace candravanmukhamityAdau mukhe candragatA''hlAdakatvavatplute'plutagatasandhyAdirUpakAryamatidizyate na tu plutasya nivRttiH kriyate'tidezAnAM svabhAvAt tathA ca agnI itI. tyAdAvanIti preSaNe parasya cetyetadvihitaplutAzrayaH prakRtibhAvaH prApnoti paraJca plutasyAsiddhatvAdIdUdedvivacanamityanena kRte pragRhyatve tadAzraye prakRtibhAve'pi plutaH zrUyeta vadgra. haNAbhAve pluto naiva zrayeta plutasyAplutatvavidhAnAdato vadgrahaNamAvazyakamiti / na ca satyapi vadagrahaNe prasajyapratiSedhAzrayaNAtplutavannetyarthasyaiva sambhava iti vAcyam / tadA. zrayaNe gauravAt / nacAplutavadityatra paryudAse'mI itotyAdau pragRhyAzrayaM prakRtibhAvaM bAdhitvA paratvAdaplutavadbhAve dIrdhAdikaM syAditi vAcyam / iti zabdasApekSAplutavadrAvApekSayA varNamAtrApekSaprakRtibhAvasyAntaraGgatvAt / nacAplutavadityasya plutakAyyaM netyevArthaH kuto neti vAcyam / zabdamaryAdayA tadalAbhAt zabdataH plute'pluta sAdRzyavidhA. jasyaiva lAbhAt / naca bhASye plutakArya netyarthasyaiva darzanAtkathaM tadviruddhArthasvIkAra iti (1) *apadAntAdAviti / gauyyau~ ityAdAvityarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- vAcyam / tasya phalitArthAbhiprAyakatvAditi dik // nanu klIve strIliGge vA amU AsAte ityatra mutvasyAsiddhatvAdekArAntatvena IdUdevi. bacanamityanenaiva pragRhyatve siddhe'dasomAdityasya tadudAharaNamayuktamityAzaMkya samAdhatterAmakRSNAvam prAsAte iti / ayambhAvaH, klIva-strIliGganyoH pragRhyatve siddhe'pi puliGgena tena pragRhyatvasiddhirmutvasyAsiddhatvena tatraukArAntatvAt / adasomAdityetatprati na mutvasyAddhitvam ArambhasAmarthyAditi / nanu 'maya ujo vo veti vatvavidhAnasya prakRtibhAvabAdhanAnusvArakhyAvRttirUpaphaladvayasya sattvAtprakRte kimityAkAMkSAyAmAha-vatvasyAsiddhatvAnnAnusvAra iti / 'maya ujo vo ve'tyasya caipAdikatvAdanusvAradRSTayA'siddhatvena halparatvAbhAvAdanusvArAprAptiH / (1) anyathA iko yaNacItyasyAnantaramasya pAThena yaNo'nuvRttyaiva siddhe vatva vidhAnasya vaiya. rthya syAt / vastutastu na tripAdyAM pAThasyAnusvArAbhAvaH phalaM kintu vatvasyAsiddhatvAdukArarUpe'ci pare pratyaGavAste / pratyaGavakarodityAdau musiddhirUpaM tat , anusvAravAraNantu (2)sannipAtaparibhASayaiva siddhamiti bhAvaH // nanu 'IdUtau saptamI'tyevaM lAghavAtsUtramastu saptamyAH pratyayatvena (3)pratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhAnAdIdUdantaM yatsaptamyantaM tatpragRhmasaMjJamityarthenaiva somo gaurI adhizrita ityAdI pratyayalakSaNena saptamyantatvAt pragRhyatve siddhe'rthagrahaNaM vyarthamityAzayena zaMkatearthagrahaNaM kimiti / itthaM samAdhAturAzayaH, arthagrahaNAbhAce (4)saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAstItyanayA paribhASayA tadantavidhiniSedhAdIdedUdvivacanamitivadIdUdantA yA saptamItyarthApattAvekAdezasya parAdivadbhAvAtsaptamItvena yayI Aste ityAdAveva pragRhmasaMjJA syAtsomo gaurI adhizrita ityAdau saptamyA lukApahAreNAbhAvAtsA na syAditi tadarthamAvazyakamarthagrahaNamiti / naca yayItyAderanabhidhAnAtkiJcakArAMze cAritAyeMpyUkArAMze vaiyarthyasya sadbhAvena sUtrArambhasAmarthyAt IdUtau saptamI pragRhyam adasa eca dviva vanamiti laghubhUtanyAsenaiva nirvAhe gurubhUtanyAsarakaragAcca saMjJAvidhAvityasyA apravRttau tadantavidhisatve (1) *anyatheti / vatvavidhAnasya prakRtibhAvamAtravAdhanArthatve / (2) sannipAtaparibhASayeti / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti pari. bhASAsvarUpam / dvayoH sambandhaH sannipAtastallakSaNajAyamAno vidhiH svAtiriktasambandha. vighAtakazAstrenimittaM bhavatItyarthaH / prakate kimu uktamityanayoH ukArAvyavahitottaratva. rUpo'javyavahitapUrvatvarUpazca sambandha evaM sannipAtastallakSaNajAyamAno vatvavidhiH svA. tirikta sambandhavidhotake'nurUbAre nimittaM na syAditthamanusvAravAraNamavadheyam / / (3) *pratyayagrahaNeti / pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNam iti paribhASAsvarUpam / pratyayagrahaNe zAstre pratyayabodhaka padaM vizeSyAntarAsattve tadAdivizeSya. mAdAya tadantopasthApakamiti tadarthaH / (4) saMjJA vidhAviti / saMjJAvidhAyakazAstre pratyayabodhaka padaM tadantabodhakaM netyarthaH / su. ptiGantaM padamityatrAntagrahaNamasyAM jJApakam / tathA hi, supastizca pratyayatvAtpratyayagrahaNaparibhASayA tadAdipadopasthApane tadantavidhinA mUloktArthalAbhe vyarthamantagrahaNaM paribhASAM jJApayati / Aho ! Shrutgyanam Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halsandhiprakaraNam / 19 IdUdantaM yatsaptamyantamityartha somo gaurI adhizrita ityatra pragRhyatve siddha vyarthamevArthagrahaNa miti vAcyam / tasya sAmarthyAtsaptamyarthamAtrabodhakatve evedadantasya saMjJA yathA syAnna tadadhikArthabodhakatve ityarthajJApanena sAphalyAt / tena vApyAmazvo vApyazva ityatra na pragR. hyasaMjJA / atra vApIzabdasya vApIniSThAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAzrayabodhakatvena saptamya. rthamAtravRttitvAbhAvAdityevAha mUle-vRttAvAntaropasaMkrAnte mAbhaditi / tathA cAyaM niSkarSaH kRttaddhitasamAsaikazeSasanAdyantadhAturUpAyAM vRttAvavayavArthAnvitasamudAyArthIpasarjane sati pragRhmasaMjJA mA bhUditi / tatra samAsavRttimudAharati-vApyazva iti / atra supsupetyanena saMjJAyAmityanena vA samAsaH / samarthaH padavidhiriti sUtrAt vRttau viziSTavi. SayakazaktayakopasthitijanakatvarUpa ekArthIbhAvaH svIkriyate sa ca rAjapuruSa itivRttAveva na tu vAkye rAjJaH puruSa ityatra, vAkye pRthagarthAni padAni vRttAvekAryAnIti samarthasUtrabhASyAt / evaJca vApyazva ityAdau avayavArthasambalitasamudAyena vApyadhikaraNakadravyarUpArtha evaM samucita iti / arthagrahaNasAmarthyAta AdheyArasRSTAdhArabodhakatvaM samabhivyAhRtapadAntarA. ninvayitvenopasthitiviSayatvarUpaM vA saptamyarthaparyavasannatvaM bodhyti| vApyazva ityatrAdheye'zvarUpa dravye saptamyarthasyAdhArasya saMsRSTatvena pragRhyasaMjJA na bhavati somo gaurI adhizrita ityatrAdheye some saptamyarthasyAdhikaraNarUpasyAsaMsRSTatvena bhavatyeva pragRhyasaMjJA / na ca kArakANAM kriyAnvayasiddhAntAta adhizrayaNakriyAyAM gaurIpadabodhyAdhikaraNatvasya vizeSaNatvenAnvayAdAdhArasya kuto nAdheyasaMsRSTatvamiti vAcyam / samudAyArthamantarA yasyAvayavA. rthasya nopasthitistasyaivAtroktalakSaNakoTipraviSTaikArthIbhAvaviSayatvAt / atra tu avayavArthasya pArthakyenApyupasthitirityadoSAdityalam / 'alpAntaramiti sautraprayogeNa (siddhamanactvAditi bAttikaprayogeNa "kathamanactvamiti bhASyaprayogeNa ca vRttighaTakAcpade pa. dAntakAryyasya tatsannidhAnena zcutvasya cAbhAvakalpanAdacsandhirityatra na kutvAdyAzaGkAka. laGkalezo'pIti bhAvaH // ityacsandhiprakaraNam // atha halsandhiprakaraNam / nanu (1) parasparAnvitArthakapadAnAM sahaiva pravRttinivRttizca bhavatItyarthikAyA (2) ekayoganirdiSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiriti paribhASAyAH sadbhAvena 'na padAntAToranAmiAtyasmAtprAvartinaHSTunA STurityataSToranuvRttyA padAntAtpakAra-TavargAtparayoH stoH STuneMtyarthe'pi padAntaSakAramya jaztvena DakArasyaiva sambhavAttataH parasya STutvaniSedhasyeSTa. (1) *parasparAnvitArthakapadAnAmiti / svaprayojyaviSayatayA sAkSAtparamparayA vA nirUpitA yA viSayatA tatprayojakAnAM padAnAM yugapatpravRttinivRttI bhavata ityarthaH / (2) *ekayogeti / atra jJApakaM tu IdUdedviracanamityatra IdityetanmAtrAnuvRtyaiva siddhAvakArAnanuvRtyartha kriyamANam adaso mAdityatra mAdgahaNameva, jJApitAyAntvasyAM tatrai. kArAnuvRttinirAsAya mAdgrahaNaM caritArtham / liGasicAvityataH sigrahaNAnuvRttdaiva siddhau hanaH sica ityatra sigrahaNaJca jJApakaM bodhyam / Aho ! Shrutgyanam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 . phakkikAratnamaJjUSAyAm-- tvAdatiprasaGgAbhAvena sUtre Toriti vyarthamevetyAzayena zaite-ToH kimiti / naivaM sarvatreti samAdhatte-sapiSTamamiti / atra 'hasvAttAdau taddhite' ityanena vihitasya SatvasyAsiddhatvena jaztvApravRttau padAntaSakArAdapi STutvaniSedhApatterAvazyakameva sUtre ToLhaNamiti tadAzayaH / yadA (1)kvacidekadezo'pyanuvartate itiparibhASayA STunetyekadezasya TorityasyaivAnuvRtyA kiJca netyasamastameva tasmAdapi TorevAnuvRttyA padAntAbargAditya. rthasyaiva lAbhAtsarpiSTamamityAdau na doSa ityucyate tadA mAstu TorgrahaNamiti dik // nanu sthAne'ntaratama' 'uraNa rapara' iti saMhitApAThastatra prathamAntapAThapakSe AdezasyAntaratamo yaH sthAnI tatraiva SaSThI upasaMhartavyA yatraiva SaSThI tatraivAdeza iti sUtrArthena prakR. tiniyamyate tathA ca sthAninAmantaratama Adezo bhavatItyarthasya phalitatvAt (2)yatrAne. kavidhamAntayyaM tatra sthAnata AntayaM balIya iti paribhASayA'nyAntaryApekSayA sthAna kRtAntaryasya balavattvabodhanena caturmukha ityAdau mUrddhasthAnajanyarephasthAne'nyA'dezApekSayA mUrddhasthAnajanyatvasamAnAdhikaraNanAsikAsthAnajanyatvena sAdRzyAttAdRzaNakArarUpo'nunAsikaH syAdityAzahAM saptamyantapAThena nirAcaSTe-sthAnapayatnAbhyAmiti / ayambhAvaH, saptamyanta pAThapakSe AdezAnAM ye'ntaratamAstatra SaSThI yatra SaSThI tatrAdezA bhavantIti sUtrAtheM / nAdezo niyamyate tathA ca AdezAnAmantaratame sthAnini sati Adezo bhavatItyarthasya pha. litatvena tAlvAdisthAnajanyatvasamAnAdhikaraNanAsikAsthAnajanyatvavatAM jamaGaNanAnAmA. dezabhUtAnAmanunAsikAnAM vidheH sthAnaprayatnobhayAntaratamyena sparza SaNNAm etanmurArirityAdo caritArthatayA caturmukha ityatra sthAnamAtreNAntaryavati rephe na pravRttiH / naca saptamyanta. pAThapakSe AdezAnAM yaNAmarddhamAtrikatvena teSAM mAtrAdvayanyUnakAlikatvarUpAntaratamyena sthA. nino'pi mAtrikahasvasyaiva samucitatvAttatra yaNazcaritArthatayA dIrgha yaNAdezAprAptyA saptamyantapAThasya bhASyakRtA dUSitatvena caturmukha ityatroktadoSastadavastha eveti vAcyam / 'anu. svArasya yayi parasavarNaH ityataH parasavarNa ghaTakasavarNapadApakarSaNena savarNo'nunAsiko bhavatItyatheM rephasya sAvAbhAvAdanunAsikAprApteH rephoSmaNAM savarNA na santIti bhASyAt / (1) *kacideketi / ekayoganirdiSTAnAM kacidekadezo'pyanuvartate iti paribhASAsva. rUpam / atra jJApakaM tu dAmahAyanAntAcceti sUtre saMkhyAderiti vaktavyamitivArtikapratyA. khyAnaparabhASyameva, tatra saMkhyA'vyayAderDI bityata ekadezasyApi saMkhyAderityanuvRtyA pratyA. khyAtaM vArtikam , etatparibhASA'sattve'vyayasyAnanuvRttaye saMkhyAderityasyApyananuvRtteH pratyA. khyAnamasaGgataM syAditi / (2) *yatrAnekavidhamAntaryamiti / sthAnArthaguNapramANakRtA''ntaryamadhye sthAnakRtAntaryasyaiva valavattvamityarthabodhikeyaM paribhASA / itthamasyAH siddhiprakAraH, sthAnentaratama iti sutre antaratama ityekaM bAkyaM pUrvaM paThanIyaM sthAne ityaparaM tatra pUrvasminvAkve sthAne ityanu. varnate prasaGga iti tasyArthaH, tathA ca prasaGge sati sadRzatamo bhavatItyarthaH / dvitIya sthAne iti vAkye pUrvavAkyAdanuvRttaM sthAne iti antaratama iti ca padadvayamanuvartate / sUtrasthaM sthAne iti sthAnenetyarthakam tathA ca prasaGge sati sthAnena sthAnaghaTitadharmeNa sadRzatamo bhavatItyarthaH / pUrvavAkyenaiva sthAnaghaTitadharmeNa sahazasyApi vidhAnasambhavAdUvyarthamidaM dvitIyavAkyaM sthAnenaiva sadRzatamo bhavatIti niyamArtha tathA ca phalitaiveyaM paribhASA yatrAnekavidhamAntaryamiti / Aho ! Shrutgyanam Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halsandhiprakaraNam / ata eva svarnayati prAtarnayatItyAdau nAnunAsikaH / nacaivamapi vyaktipakSe pratilakSyaM lakSaNopaplavAGgIkArAt caturmukha etallakSyaviSayasya yaro'nunAsike'nunAsiko vetyasyAcAritArthyAttatratyoktadoSastadavastha eveti vAcyam / lakSyAnurodhAjjAtipakSAzrayaNena lakSyatva. jAteraikyAdetallakSyaviSayakasyApyuktasUtrasya caritArthatvenAdoSAt / vastutastu vyaktipakSe'pi naiva doSaH tAdRzabyakto caritArthasyoktazAstrasyaitadUvyaktiviSayatvenAnupaplavAditi / / ___nanu kakudmanta ityatra pratyaye bhASAyAmityanena kuto nAnunAsika ityabhiprAyeNa za. ite-kathantIti / samAdhAnamAha-dakAranipAtanAditi / ayambhAvaH, tatrAnunAsikasyeSTatve prakriyAlAghavAya guNe'nunAsikaviziSTa evaM paThitavye prakRtipratyayaviziSTapATha. sAmarthyAttadabhAvakalpanena nAnunAsikaH / kiJca yaci bhanvasau matvatheM itisaMhitApAThe ta. kArAtprAk catvena dakAraprazleSAdbhatvena padatvAbhAvAdanunAsikasya na prAptiH padAntasyaiva yarastenAnunAsikatvavidhAnAditi / tasAviti dvivacanopapattistu tasayordvandvottaraM dakAreNa sahetaretarayogAdvodhyA / dakAreNa samAhAradvandvottaraM sakAreNa sahetaretarayogena tatra dvivacanaM nopapAdanIyaM sakArasyAlpActaratvena tasya pUrvanipAtApatte rityalam // ___ nanu ud sthAnamityatra 'tasmAdityuttarasyetyetadbAdhakena 'AdeH parasyetyanena sakAra. sthAne propteSu 'udaHsthAstambhoH pUrvasyaitadvihitadakArasavaNeSu ta-tha-deSu yugapadekasthAnikA. nekAdezAsambhavAtteSAmmadhye ka ihAdezaH syAditi sandehotthitau samAdhAnamAha-atrAgho. Sasyeti / ayambhAvaH / sakAra-thakArayordantasthAnajanyatvena vivAra-zvAsA-ghoSa-mahAprANaprayatnavatvena ca sAdRzyAt 'sthAne'ntaratama' ityanena sakArasthAne thakAra evAdezo jAtaH tasya 'jharo jharIti lope dakArasya 'khari ceti catvaM utthAnamiti sidhyati / lopAbhAvapakSe na thasya catvam / tasya catvadRSTyA'siddhatvAt / evaJca thakAradvayaghaTitamuktarUpambodhyam / (1) halo yamAmiti sUtroktabhASyasammatASTAdhyAyIpAThe tu thasyAsiddhatvAbhAvena catvambha. vatyeva / ata eva (utpUrvaskande roge upasaMkhyAnam utkando roga) iti bhASyaM saMgacchate / na coktasUtrIyabhASyarItyA thasya siddhatvakalpanAJcopapAdane lopAbhAvapakSe tu thakArasyaiva zravaNamityAdimUloktasyAsaGgatirUpadoSaprAdurbhAva iti vAcyam / prAcAmanurodhena taditya. doSAt / na ca 'jhalo jhalI' tyanena salope uktaprayogasiddhau sUtramidaM vyarthamiti vAcyam / jhalAdau pratyaye tena lopa ityarthajJApanena tasya cAritArthyAditi // nanu 'mo'nusvAra ityasya makArasyAnusvAraH syAjjhalItyarthenaiva hari bande ityAdAva. nusvAra siddhAvalaM padagrahaNenetyAzayena zaGkate-padasyeti kimiti / ayambhAvaH, tatra sUtre padagrahaNAbhAve'padAntamakArasyApyanusvArApattiratastadgrahaNamAvazyakam / nacApadAnta. makArasyApyanenaivAnusvArasyeSTatve yazAMsItyAdAvapi tenaiva tatsiddhau 'nazvApadAntasya jhalI, tyasya sAmarthyAdapadAntamasya cedanusvArastahi jhalyeveti niyamArthakatvenoktasthalIyadoSa. vyAvRttau vyarthameva padagrahaNamiti vAcyam / tasya 'nazca' 'zi tumityadAvuttaratrArthatvena (1) *halo yamAmiti / etatsUtroktabhASyasammatapAThakramastu-anusvArasya yayi, vA padA, toli, udaHsthA, jhayo ho, zazchoTi, etatpaTasUtryanantaraM jhalAM jaz abhyAse carca, kha. rica, vAvasAne, aNo'pragRhyasyeti / Aho! Shrutgyanam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- sAphalyAditi // ____ nanu kurvantItyatra 'raSAbhyAmi'tyanena NatvaM kuto netyAzaMkya samAdhatte-kurvantItya. treti / kRmo laTi tatsthAne jho, 'tanAdikRbhya urityanena upratyaye 'sArvadhAtukArdhadhAtukayorityanena guNe 'ata utsArvadhAtuke' ityanenodAdeze 'jho'nta' ityanena jherantAdeze yaNAdeze ca kRte prAptasyoktaNatvavidhAyakazAstrasya 'nazvApadAntasyetyetaddRSTayA siddhatvA. tpUrva kRte'nusvAre tasya 'anusvArasya yayItyanena nakAre parasavarNe tasya gatvadRSTayA'siddhatvAnnakArAbhAvena na NatvaprAptiAreti bhAvaH // sam skartetyatra 'samaH suTI ti samo makArasya rutve 'atrAnunAsikaH pUrvasyeti pAkSi. kA'nunAsike, tadabhAve 'anunAsikAtpara' iti anusvAre ca kRte 'kharavasAnayoriti visarge tasya (saMpukAnAmiti satve sa~sskartA sasskartA iti sakAradvayaghaTitaM rUpadvayam "samo vA lopameke' iti bhASyeNa sakArasya pAkSike lope tasyApi rUprakaraNasthatvenA'nusvArA'nu nAsikAbhyAmekasakAraghaTitaM rUpadvayaM sa~skartA, saMskarteti / naca lopapakSa evaM dvitvena dvi. sakArakarUpasiddhAvalaM samaH suTItyanenetyata Aha-trisakArakamapIti / sakAratrayaghaTitarUpasiddhyarthamAvazyakantaditi bhAvaH / na ca skoriti salopaH kuto neti vAcyam / "samo vA lopameka" etadvihitasalopasyAsiddhatvena tasya saMyogAditvAbhAvAt / nanu anusvArasyAnactvena tataH parasya sakArasya dvitvAsambhavAdanusvArapakSe kathaM trisakArakarUpa. siddhirityata Aha-anusvAravisargetyAdi / dvitvapakSe azegavAhAnAmaTsUpasaMkhyAnaM zarSa ceti (1)hayavasTsUtrabhASyokteranusvArasyApyactvAttataH parasya sakArasya dvitve saMskartA saMsskarteti trisakArakaM rUpaM siddhayati / na cAnusvArAdInAmacatve hari smaret hariH kartA rAmaH pAtu ityAdau (2)yaNAdyApattiriti vAcyam / yaNAdidRSTayA visargAdInAM tripAdI. sthatvenAsiddhatvAditi bhAvaH / anunAsikapakSe trINi / trINi cAnusvArapakSe / evaM kRtvA SaDpANi / anunAsikapakSe rUpatrayaghaTakakakArasya 'zaraH khaya' iti dvitve SaT / anusvArapakSe cAnusvArasya kakArasya ca dvitve dvAdaza itthaM kRtvA'STAdaza rUpANi / eSAM takArasya 'aco rahAbhyAmiti dvitve (yaNo mayo dve) iti bacanAntareNa ca dvitve ekataM dvitaM tritamiti catuSpaJcAzadrUpANi / 'aNo'pragRhyasyeti vaikalpikAnunAsikavidhAnAdaSTottAzatarU. pANi bodhyAnItyalam // vyutpattipakSe'pratyayasyeti SatvaparyudAsAditi / ayambhAvaH pum kokila iti sthitau 'pumaH khayyampare' ityanena rutve uktasUtradvayena anunAsike'nusvAre ca visarge vyutpattipakSe 'pUjo dumsunnityauNAdikasUtreNa niSpattyA prakRtipratyayavibhAgajJAnAdapratyaya. syetiparyudAsAdidudupadhasyetyasyAprAptyA ka payoH prAptau (saMpuMkAnAmi)ti satvam / (1) yatkartRketi / vizeSazAstroddezyavizeSadharmAvacchinnavRttisAmAnyadharmAvacchino. dezyakazAstrasya vizeSazAstreNa vAdha iti phalitam / utsargazAstrAprAptiyogye'cAritArthya pavAdazAstrasya bAdhakatve bIjam / zAstraM svIyoddezyatAvacchedakavyApakadharmAvacchinnoddezyatAkasya zAstrasya bAdhakamiti tato'pi phalitam / (2) tacceti / pratyayatvaJcetyarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visargasandhiprakaraNam / avyutpattipakSe prakRti-pratyayavibhAgajJAnAbhAvAduktaparyudAsAprAptyA'nunAsikapakSe idudupa. dhasyeti prAptaSatvamanusvArapakSe ca tena vyavadhAnAdudupadhatvAbhAvAtSatvAprAptyA prAptIka pau ca bAdhitvA satvameveti / pu~skokila iti siddhayatIti / / nanu cakSiko lyuTi "khuzAdisyamAdeza' iti prakRtasUtrasthabhASyAt 'cakSiGaH khyAla, ityanena khuzAlAdeze 'zasya yovetyanena zalya yatve tasyAsiddhaprakaraNasthaNatvavidhAyakazA. strAnantarapAThena 'pumaH khayyampare' ityetadRSTayA'siddhatvAdamparakatvAbhAvenoktasUtrAprAptyA na ratvamityAzayenAha-khyAAdeze na, puMkhyAnamiti / naca (varjanA'rthezanayozce) ti niSedhAtkathamAdeza iti vAcyam / ( bahulantaNNyannabadhakagAtravicakSaNAjirAdyartheSvi) ti vArtikasthabahulagrahaNAduktaniSedhApravRttyA''dezasya saulabhyAditi bhAvaH // yena nAprAptAviti / yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya vAdhako bhavatIti nyAyAkAraH (1)yatkartRkAvazyaprAptau yasya vidherArambhaH sa tasya bAdhaka iti tadarthaH / tathA ca, visarjanIyasya sa etatkartRkAvazyaprAptI 'kupvoH ka 'pau cetyetasya vidheyarambhAttasyaivAnena bAdho na tu zarpare visarjanIya ityasya tadviSaye etatkartRkAvazyaprApterabhA. vAt / naca kharavasAnayorityetadvihitavisargasya kupvoH ka pau cetyetadRSTayAsiddha. tvAttasya satvameva zarpare visarjanIya ityetadvihitavisargasya tuka po durvArAviti vAcyam / zarpara iti sutrasya kupvorityatrAnuvRttyA zarparayoH kupvoH ka payorapavAdo visargasya visarga iti vAkyabhedena vyAkhyAnenAdoSAt / tena vAsaH kSaumamityAdau visarga eva na satvamiti dik|| nanu ubhayanideze paJcamInirdezo valIyAniti paribhASayA tasminnityataH tasmAdi. tyuttarasyetyasya prAbalyabodhanAttadupasthityA dIrghAditi paJcamyA che iti saptamyAH SaSThIpra. kalpanena dIrghAtparIbhUtasya chasya tugityarthe chasya tugAgame cha kAropari cakArazravaNApattirdu. varityAzahA samAdhatte-dIrghasyAyaM tugiti / uktarItyA chakArasya tugAgame senA 8rAcchAyeti nirdezAsaGgatiH syAdata uktajJApakAdvayAkhyAnAcca dIrvAditi SaSThayatheM paJcamI evaJca dIrghasyaiva tuga bhavati na tu chasyeti noktadoSa iti bhAvaH // __ iti halasandhiprakaraNam // atha visargasandhiprakaraNam / apratyayastha kimiti / tadabhAve'gniH karotItyAdau pratyayasambandhivisargasya Sa. tvApattiratastadgrahaNamAvazyakam / naca visarge pratyayatvaM sthAnivadbhAvena labhyaM(2) tacca na sambhavati sthAnivatsUtradRSTyA visargavidhAyakasya tripAdIsthatvenAsiddhatayA padAntatvAbhA (1) hayavareti / tatra hi bhASye ime ayogabAhA nakvacidupadizyante zrUyante ca / teSAM kAryAtha upadezaH krttvyH| ke punarayogavAhAH visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyAnusvA. rayamAH / eSAM kopadezaH karttavya ityuktvA ayogavAhAnAmityAdhuktam / / (2) *yaNAdyApattiriti / yaNAdyApattirityatrAdipadena savarNadIrghA bodhyH| Aho! Shrutgyanam Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmvAtpratyayatvAbhAvAcca visargapatvayorbhAvAbhAvayorupapAdanasyAzakyatvAdapratyayagrahaNapyokta. pratyudAharaNadAnamayuktamiti vAcyam / apratyayagrahaNasAmarthyAdvativaTitAtidezAnAM triga. dyAmapi pravRttiriti jJApanena sthAnivatsUtrasya tripAdyAM pravRtyA pratyayatvasya sulabhatvena pratyudAharaNadAnasya yuktatvAditi tatra SatvavyAvRttaye'pratyayagrahaNamAvazyakamiti / na ca dAdhAtoDurapratyayena niSpannatvAt duHkarotItyAdau pratyayasambandhivisargasya SatvAbhAvA. yApratyayagrahaNasya sAphalyAjjJApakatvamayuktamiti vAcyam / tathA sati dvirvacanAdigrahamA syaivoktArthe jJApakatvAditi bhAvaH / nanu 'idudupadhasyetyanena mAtuH kRpetyatra SatvaM syAdityAzajhya samAdhatte-ekAdezazAstranimittakasyeti / ekAdezazAstraM 'Rta uditi tannimittakasya visargasya na SatvamityarthaH / pramANaJcAtra kaskAdikagaNe bhrAtuSputrazabdasya pAThaH / anyathA'nenaiva patve siddhe tatroktazabdapAThasya baiyarthya syAt / naca Rta udityanena kRte ekAdeze rapatve ca mAturityasya niSpannatvAdekAdezanimittakatvaM rephasyaiva na tu visargasyeti kathaM niSedha iti vAcyam / ekAdezanimittanimittakasya na Satvamiti tadarthenAdoSAt / naca Satvatukorasi. ddha'ityasya satvena Satve kartavye ekAdezasyAsiddhatvAnna Satvamiti vAcyam / (padAntapa. dAdyorevaikAdezo'siddho nAnyatre ) ti vArtikenoktadoSAbhAvAt / (1) anyathA zakahUvityatra patvaM na syAt 'patvatukorityanena patve kartavye samprasAraNAceti pUrvarUpaikAdezasyAsiddhatvenA'kAreNa vyavadhAnAt / uktavAttikodAharaNantu ko'sivat so'sivaditi bhAvaH // nanu sujantadvi-trizabdasAhacayyaNa sujantasyaiva catuzzabdasya grahaNAttasyaiva patvavaikalpi. katvena catuSkapAla ityatratyacatuzzabdasya sujantatvAbhAvena doSAbhAvAtkRtvo'rthagrahaNaM vyartha. mityata Aha-kRtvo'rthe kimiti / samAdhAnamAha-catuSkapAla iti / ayambhAvaH dhyartha sajJApayati kRtvo'rthagrahaNaM (2) sAhavaryaparibhASA'nityeti / evaJca sujantAti. riktasyApi catuzzadasya vaikalpikaSatvApattiratastadgrahaNamAvazyakamiti / 'dodhIvevITAmi' tyatra dhAtusAha-pyAgamasyeTo grahaNamuktaparibhASA'nityatvaphalaM bodhyamiti dik // nanu 'isasoH somrthe| atra sUtre sAmathyaM padenaikArthIbhAvasya grahaNAtsarpiSkarotItyAdau tadabhAvAduktasUtrApravRttAvidudupadhasyeti nityameva SatvaM paramasarpiH kuNDiketyAdAvekArthI. bhAvarUpasamAse'pyetatpravRttyA baikalpikaSatvaJca syAdityata Aha-sAmarthyamiha vyape. kSeti / ihaiva na tvanyatreti tadarthaH / "pUrvayoge sAmarthya vyapekSArUpam na cAtra vyapekSA sAmarthyamityuttarasUtre bhASyoktaH / naca paramasarpiH kuNDiketyAdau nityaM samAsa iti SatvApattiriti vAcyam / anuttarapadasthasyeti niSedhAt / vyapekSA ca pRthagarthAnAM padAnA. mArkAkSAdivazAdyaH parasparasambandhaH sA / svArthaparyyavasAyinAM padAnAmekArthopasthitijanakatvamekArthIbhAvarUpasArthyam / vyapekSArUpasAmarthyagrahaNe nitya samAse'tra sUtre (1) anyatheti / uktavArtikAnaGgIkAre / (2) *sAhacaryaparibhASeti* / sahacaritAsahacaritayoH sahacaritasyaiva grahaNamiti tatsva rUpam / Aho! Shrutgyanam Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdisandhiprakaraNam / samAsagrahaNameva pramANam / anyathA sAmarthyagrahaNAnuvartanAdekArthIbhAvasya samAsarUpatvena samAsalAbhe tadgraDaNaM vyarthameveti dik // ___ nanu 'ataH kRkamI'tyanenaiva satvasiddhau kaskAdiSu sarpiSkuNDikAzabdATho vyartha ityata Aha-kaskAdiSviti / vyapekSAvirahe'pIti / Anaya sarpiH kuNDikA tiSThatvityAdau / vyapekSAyAmiti / idaM sarpiH kuNDikAyA ityAdau / yattu uttarapadasthatve'pi paramasarpiH kuNDikAyA ityatratyaSatvArthaH kaskAdiSupATha ityAhustanna / nityaM samAsa itya. trAnuttarapadagrahaNavaiyApatteH / avyutpattipakSe idudupadhasyetyanena siddhezca, "prAtipadikavijJA. nAca bhagavataH pANineH siddhamiti bhASyeNAvyutpattipakSasyaivAGgIkArAdetasminpakSe'pi na doSa itibhAvaH / nanu ataH kRkamItyatra taparakaraNena bhAskara ityatra satvaM na syAdata Aha-kaskAdiSu bhAskara iti / iti visargasandhiH / __ atha svAdisandhiprakaraNam / nanu 'svaujasamauDi'tyatra musthAne rureva vidheyaH sarvatra sakArasthAne rutvasyaiva vidhAnena prakriyAgauravAt / tasmAt jisityeva sUtraM nyAyyamiti yattadayuktamiti dhvanayannAhasvaujasamauDiti supratyaye kRte zivas arghya iti sthita iti / ayambhAvaH, tathA sati utvavidhAnasya zivo'ya' ityAdau cAritArthaM yazo'netyAdAvutvaM prati rutvasyAliddhatvena yazo'tretyAdyasiddhayApattiriti bhaavH| (1) nanu 'svaujasamauDiratyana susthAne rureva vidheyaH / sarvatra sakArasthAne rutvasyaiva vidhAnena prakriyAgauravAt / nacaivaM 'sapi ce'tyasya sthAne 'rupiceti sUtrasya karttavyatApatto rAma ityAdau dIrghApattiriti vAcyam / 'pathimathyabhukSAmAt' ityanena dorghA kAravidhAnasAmathrthana 'pratyayaH' 'parazce' tyAdinirdezena ca prathamaikavacane dI? neti jJApanenAdoSAt / evaJca 'vauMjasimtyeva sUtraM nyAyyamiti yattadayuktamiti dhvanayannAha-svaujasamauDiti supratyaye kate zivasa arghya iti sthita iti / ayametadabhiprAya:, (2)tathAsati (3) utvavidhA nasya ruvidhAnavAdimate zivo'rcya ityAdau cAritArthe yazo'nna payo'netyAdAvutvaM prati ratva. syAsiddhatvAdutvAbhAvenoktaprayogAsiddhirApadyeta / navA'plutAdUgrahaNasAmaryAdutve kartavye rutvasyAsiddhatvAbhAvakalpanAnnoktaprayogAliddhiH, itarathA (4) ehi muzrota 3 atra snA. hItyAdAbutvadRSTyA rutvasyAsiddhatvenotvAprAptyA plutAkArAtparIbhUtasya rorutvAbhAvAya (1) *nanviti ida saMkSepataH pUrvaM vyAkhyAtamapi punarvizadarUpeNa vyAkhyAyate / (2) *tathAsatIti* / rupratyayasyAGgIkAre satItyarthaH / (3) *utvavidhAnasyeti / ayambhAvaH, zivo'rthya ityAdau rupratyayasya sApAdikatvenotvadRSTyA nAsiddhatvamiti na doSaH, yazo'tretyAdau tu supratyayasya 'svamornapuMsakAditi luka prakRtisakArasya 'sasajuSoruri ti rutve tasya ca pAdikatvAdutvadRSTayA'siddhatvenotvAnA pattidoSo bodhyaH / (4) ehIti / suzrotasa iti kasyacitsaMjJA 'dUrAddhUte ceti plutaH / 3pha0 ra0 Aho ! Shrutgyanam Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmkRtasyAplutAdgrahaNasya spaSTameva vaiyarthyamiti vAcyam (1)devadattA 3 gato grAmAna kimi tyAdau 'anantyasyApi praznAkhyAnayoH' etadvihitaplutaviSaye plutAkArAtparasya pratyaya. bhUtasya rorutvAbhAvAya tasya cAritAthyana jJApakatvAsambhavAt / nacAta ityatra taparakaraNa. sAmarthyAduktakalpanAnnoktadoSaH, anyathA devA atretyAdau jasaH sakArasya rutve tasyotvadRSTayA'siddhatvena dIrghAkArAtparasya rorabhAvAdevotvavyAvRttau tadartha taparakaraNaM niSprayojana miti vAcyam / vizvapA atrenyAdau dIrghAtparasya pratyayabhUtasya rorutvavyAvRttaye taparakaraNasyAvazyakatvAt / na ca rUparAtrirathantaredhviti vArtikArambhasAmarthyAduktArthaH kalpya. tAmevaJca noktadoSaH, anyathA rutvasyAsiddhatvAdutvAprAptyA vArtikalya sattve'sattve vA aho rUpamityAderanupapatyA spaSTameva tadvayarthamiti vAcyam / ahaH-ahobhyAmityAdau nalopaha. TyA ratbarutvayorasiddhatvAtprAptanalopavyAvRtyartha kRtAyAmahanniti sUtrAvRttau jJApakatvena cAritArthyAt / sAmarthyaviraheNa (2)iha jJApakatvasya vaktuzamakyatayA ahan zabdAtparasya rorutve kartavye nAsiddhiriti vizeSApekSajJApanena vArtikasya caritArthatve pramANAbhAvAtsA. mAnyApekSajJApanasya vaktumazakyatayA vA tatratyo doSastadavastha eva tasmAdarvAcInAbhipretanyAso nAGgIkArya iti / yattu ata ityatra taparakaraNAdevetyArabhya cintyamidamityAhuH kecidityantaM, tanna / taparakaraNasya pUrvapradarzitaprayoge cAritArthyAt yacca etu jAta3 ratra snAsi kimityAdAvaplutAdgrahaNaM caritArtha, tadapi na / jJAdhAtorjana dhAtorvA tRci 'jJAjanoja ti jAdezasya 'janasanakhanA sanjhalori tyAtvasya cAprAptyoktaprayogasya sarvathA'nu. papatteH / pUrvasUtreNa ziti jAdezasya, uttarasUtreNa jhalAdau sani jhalAko kiti cAtvasya va vidhAnenoktanimittAbhAvAt / yadyapi janadhAtoH ktapratyaye jAtazabdasya niSpattistathApi rephaghaTita uktaprayogo'sAdhureva, plutazravaNAdutvAprAptyA yatvayalopayorduritvAt / evaJca jAta3 anetyeva sAdhurityalam // ___ nanu yatra yatra padAntasakArastatra sarvatra jaztvaprAptau rutvavidhAnaM vyarthameva syAdityAza. yenAha-jaztvApavAda iti / bAdhyavizeSacintAzrayaNe (yena nAprApri) nyAyena ruta jaztvasya bAdhakamiti bhAvaH / bAdhyasAmAnyacintAzrayaNe tu zreyAnityAdau saMyogAntalo. pAnApattiH / tathAhi, jaztvazAstradRSTyA rutvazAstrasyAsiddhatvAbhAvAya rutvazAsne pUrvatrA. siddhamityasyAnupasthitau rutvasya siddhatvAtparatvAtsaMyogAntalopaM bAdhitvA rutve yaNaH pra. tiSedhodajhalantatvAcca saMyogAntalopAprAptyA tadanApattiH / ataH pUrvapakSa eva yuktaH, atra ca pakSe, na tatra saMyogAntalopAnApattiH / rutvazAstre pUrvanAsiddhamityupasthite pUrva prati paramasiddhamiti tena bodhanAdrutvazAstrApekSayA saMyogAntalopasya pUrvatvAdetadRSTyA rutvasyAsiddhatvena prAguktalopasyaiva pravRtteH / sasajuSorurityatropasthitapUrvatrAsiddhamityatra pUrvapadena jaztvabhinnasya grahaNenApi siddhau sarvathA tatra tadanupasthitau maNDUkAnuvRttau ca bIjAbhAva ityuttarAzayaH // (1) *devadatteti / nedaM jasirUpaM kintu prathamaikacana eva--dIrghAkArazravaNantu. plutyeti bodhyam / (2) *iheti / utvaM prati rutyanAsiddhamityatretyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdisandhiprakaraNam / 27 nanu utvadRSTyA yatvasyAsiddhatvena kRte'pyutve tasya sthAnivadbhAvAdrutvabuddhayA yatvaM syAdityAha-yatvasyApavAda iti / ayambhAvaH, tadaprAptiyogye'cAritArthaM sati kRte ca tasmiJcAritArthyamiti takranyAyamUlaka (yena nAprApti) nyAyasya bAdhavIjam / tathA ca utsargazAstrasya bho bhago agho ityasyAprAptiyogyasthale'cAritAyeMnotvena yatvasya tena nyAyena bAdhe na punaryatvaprAptiH / sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAyetyatra yathA takradAnena dadhidAnabAdhe na punardadhidAnaM tadvaditi dik // ___nanu utvavidhAyakazAstrasya sApAdikatvena tadRSTyA rutvasyAsiddhatvAdutvaM na syAdityata Aha-utvaM prati rutvaM nAsiddha rutvamanUdyotvavidheH sAmAditi / yadyevaM tahi utvavidhAnaM vyarthameva syAditi sAmarthyAdasiddhatvAbhAvakalpanAnna doSa iti bhAvaH / naca tripAdyAM 'roH supI' tapasyAgre 'ata urati' iti sUtrapAThenaivAsiddhatvAbhAvo. papattAvalametena sAmarthyAzrayaNaprayAseneti vAcyam / tathA sati, utvasyAsiddhatvena guNaprasa kyA zivo'rcya ityAdyasiddhathApatteH / manoratha ityatra rorIti lopApattezceti dik / / zivo'ya' iti / nanu ziva u aW iti sthitau prApta 'AdguNa' iti guNaM bA. dhitvA prApte 'prathamayoriti pUrvasavarNadIrgha pazcAttasya 'nAdicI' tyanena bAdhe'pi (1)(bhra. TAvasara)nyAyasya jAgarUkatvAtpunarguNoM na syAditi cenna / 'to sat! 'bhidyoddhayo nade? ityAdini zenoktanyAyasyAtrAnAzrayaNena guNapravRttaH mulabhatvAt / (devadattahantRhata)nyA. yasya tu nAtra pravRttiH / devadatte hate sati taddhanturhanane na punardevadattojjIvanamityuktanyAyArthAt / devadattahananaprasaktayajJadattahanane svastyeva devadattojjIvanam , prakRte na hananasthAnI. yA vRddhihantuH pUrvasavarNadIrghasya lakSye pravRttiH, kintu hananodyamasajAtIyaM prasaktimAtraM prasa. ktasya bAdhe bAdhyojjIvane na bAdhakamiti bhAvaH // __ nanu ataH parasya ro rutvaM syAdaplute'tItyarthakena 'ato roraplute, ithataiva sUtre zivo'rcya ityAdAvutvasiddhau vyarthamevAplutAdgrahaNamityAzayena zaGkate-aplutAtkimi ti| samAdhatte-ehi suzrota3 atra snAhIti / ayambhAvaH, tadabhAve uktaprayoge plutAkArAtparasyApi rorutvApattiratastadgrahaNam / nacAta ityatra taparakaraNAt 'taparastatkAlasye' tyanena taparasamakAlikahasvasyaiva grahaNAtplutasyAgrahaNena tasmAtparasya rorataH paratvAbhAvAdeva tatrotvavyAvRttAvaplutAdgrahaNaM sarvathA vyarthameveti bAcyam / utvadRSTyA plutasyAsiddhasvAdataH paratvasya sadbhAvena prAptotvavyAvRttaye tasya sArthakyAt / nanu plutasyotvadRSTyA'siddhatvenAtaH paratvasya sadbhAvAtkRte'pyaplutAdgrahaNena tatrotvApa. ttistadavasthaivetyata Aha-aplutAditi vizeSaNe tu tatsAmarthyAnnAsiddhatvamiti / sati tu tasmin pratiyogitvena plutasyAzrayaNasAmarthyAdasiddhatvaM neti tadarthaH / tatsatve''pyasiddhatve sarvathA tadvaiyarthya syAditi bhAvaH / nacAta ityatra taparakaraNasAmarthyAdevokta. sthalIyoktadoSoddhArasambhavAttadartha kRtamaplutAgrahaNaM vyarthameveti vAcyam / devA atretyA. dau dordhAkArAtparasya roruttvavAraNAya taparakaraNasya caritArthatyena sAmarthya virahAttAzakalpanAyAstena kartumazakyatayA tadarthamAvazyakatvena tasya sAphalyAt / tasmAdaplutAditya (1) *bhraSTAvasareti* / yasyAvasaro bhraSTaH sa punarna pravartate iti nyAyasvarUpam / Aho! Shrutgyanam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikArasnamaJjUSAyAmnenaivoktakalpanA kartuM zakyate na taparakaraNeneti tadgrahagamAvazyakaM sati tasmin sAmarthyAnAsiddha tvamiti na tatra doSaH, agrahaNe tu plutasyotvaM pratyasiddhatvAtsyAdeva doSa iti niSkarSaH / navAplutAdgrahaNajJApitasyotve plutalyAsiddhatvannetyasyAbhyupagame 'dUrAdbhUte ce' ti plutasya guroranRta' iti plutasya cotvadRSTyA siddhatvena paratvAtplute pUrvatra rorapluta. paratvAbhAvAtparatra cAplutAtparatvAbhAvAta 'ato rori tyasyAprAptyA payasyaTati payAdadAtItyarthaM Agaccha he payo'38 Agaccha he payo3detyAdAbutvAnApattiriti vAcyam / eka. padasthavarNadvayApekSamantaraGgamutvaM prati vAkyasampAdakapadAntarApekSabahiraGgAplutasyAsiddhatvenA. tvopapatteH / antaraGgatvAtprAgutve tataH plute ca noktadoSAvakAzaH, anyathA zaDAdaloyoktaH rItyA tatrotvaM naiva syAditi bhAvaH / nacoktaparibhASAyAssApAdikatvenaitadRSTyA traipAdikasya plutasyAsiddhatvAtkathaM tatpravRttiriti vAcyam / svadRSTyA vidyamAnasya paraM pratyavidyamAnatvapratipAdanavat paribhASAdRSTyA plutasyA'siddhatvepi tayA tadasiddhatvapratipAdanapya katuM zakyatvAt / na ca tripAdyAM tatpravRttau (neya tripAdyAM pravartata) iti siddhAnta. virodha iti vAcyam / pAdikA'ntaraGgasyAsiddhatve tu pratipAdyAbhAvAtpratipAdanAsambhavena tadapravRttaH / yatrAntaraGgazAstraM sApAdikaM traipAdikaM ca bahiraGgazAstraM tatrAntaraNa zAstre paribhASA pravartate / paribhASAdRSTyA tasya siddhatvena pratipAdyasya satvAt / yatratva. ntaraGgazAstraM traipAdikaM tatrAntaraGgazAstre paribhASA na prvrtte| tAdRzA'ntaraGgazAstrasyAsida. tvena prtipaadyaabhaavaadityuttraashyH| nanu pratiyogitvena plutasyAzrayaNasAmAt (1)u. bhayavidhAsiddhatvasya bAdho'stviti cenna / AzrayaNasAmana tu (yena nAprApti) nyAyena pratyakSatvAtpUrvatrAsiddhatvasyaiva bAdho na tvantaraGgaparibhASayA bodhyAsiddhatvasyApi mAnAbhA. vAt / naboktaparibhASayA prAgutve tataH plute ca muzrota 3 ityatraivotvApattipradarzanasyaivau. cityena payo'3T payo3detyAdI tayA tadanApattipradarzanamanucitamiti vAcyam / tatrAntaragatvAtplutasyaiva pravRtyotvAprAptyA tdnaaptterihprdrshnsyaivaucityaat| tathA hi, ekamAtrasApekSatvena pluto'ntaraGgaH, bhinnavAkyasthAkArasApekSatvAdutvaM bahiraGgamityalam // asandhiH sautra iti / sUtre kRtaH sautraH 'kRtalabdhakrItakuzalaH' ityaNa / bhago aghozabdayorokArasyAkArasya ca pUrvarUpAtmakaH sandhiH sautratvAnneti tadarthaH / bhos bhagos adhos iti sAntAnAM vA rAntAnAmanukaraNe tu yatva-yalopayorduritvAttatrAsandhiAyya eveti bhAvaH / naca sAntA'nukaraNenaiva yatva-yalopAbhyAM sandhyabhAvopapattAvalaM rAntAnukaraNe. neti vAcyam / vibhASA bhavadbhagavadaghavatAmoccAvasyeti vArtikaniSpannAnAM bhavadAdiprakR. tikArnA bho zabdAdInAmapi grahaNAya rAntAnukaraNasyAvazyakatvAditi bodhyam // nanu visarga-yatvayoH prAptayoryatvasya visargadRSTyA'siddhatvena sa eva syAnnatu yatva. miti tadvayAvRttyarthamazagrahaNaM vyarthamevetyamipretya zaite-zi kimiti / tannirAcaSTedevAH santIti / ayambhAvaH, azagrahaNAbhAve avarNapUrvakaroH satvena tatra yatvApattiratastat sati ca tasminnazparatvAtvAbhAvAnna tadApattiH / naca yatvasyAsiddhatvena visarga evaM na taditi na doSa iti vAcyam / yatvasya visargadRSTyA'siddhatvena tallAbhe'pi tasya (1) *ubhayeti / pUrvatrAsiddhatvasya paribhASAbodhyA'siddhyatvasya cetyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdisandhiprakaraNam / 29 sthAnivatvabuddhayA yatvapravRttau doSasya durvAratvAt / naca visarge'tidezena stvAnayanAsambhavo rephasyaiva visargasthAnitvAt / evaM ca ratvasyaivAtidezastathAcA'nalvidhAvi. tyasya sthAnisambandhyatmAtravRttidhammazriyoddezyatAkavidhau na sthAnivattvamityarthe visargasthAnisambandhyalUrephamAtravRttiratvadharmAzrayo ddezyakayatvavidheH karttavyasvena sthAnivastraniSe. dhAna doSa iti vAcyam / roriti samudAyarUpasyAzrayaNena rutvasyAtmAtravRttitvAdana livadhAviti niSedhApravRtyA sthAnivatvasya sulabhatvena doSasya tAdavasthyAt / visargasthAninirephe ratva-ratvobhayadharmasya satvAdatidezena yathecchayA'tideSTuM zakyatvAdbhutvAtideze karttavye niSedhApravRttirityuttarAzaya iti ( 1 ) prAJcaH / ( 2 ) nanvAstu svavRtyattvavyApyadharmAvacchi na sthAnitA nirUpita | dezatAvaddhammikAzepaprakArIbhUtadharmAvacchinnoddezyatA ke kAyyeM na sthAnivatvamityarthaH tathA ca svapadena sthAnI gRhyate sa ca rephastadvRttIyo'stvavyApyo dharmaH sa ca ratvaM tadavacchinnA sthAnitA rephaniSThA tannirUpitAdezatAvAn visargaH sa dharmI yasya etAdRzo ya AropaprakArIbhUto dharmaH sa ca ratvaM rutvaJca tadavacchinno repho ruzabdazca tanniSThoddezyatA nirupitavidheyatAzraye yatvarUpe kArye karttavye sthAnivattvaniSedhAddevAH santItyAdau doSAbhAvenA'syA'zgrahaNapratyudAharaNatvAsambhavAt chandaH payaHsvityAdAvuktadoSasya spaSTatvAdetadeva tatpratyudAharaNambodhyam / tatra hi 'zeHpi' iti visargasya sthAnI ruzabdastadravRttirutvasya razabde'pi satvAdaltvavyApyadhammaMtvAbhAvena rutvAvacchinna sthAnitAyA altvavyApyadharmAvacchinnatvAbhAvena niSedhApravRttAvatidezena rutvabuddhyA tatvApatterdurvAstayA pratyudAharaNatvopapattiriti tadbhAvaH / yadi ca roH pItyatrApi raH SaSThyantasyAnuvRttau zeryo rephastasya visarga ityarthe satvAvacchinnasthAnitAyA alUtvavyApyadharmAvacchinnatvenoktaniSedhapravRttyoktasthalIyadoSavyAvRttistahiM ( 3 ) adRSTArthaM mazgrahaNamityAhuH / na ca pariSkRtArthasvIkAre ' grahosliTI'tyatra dIrghazabdenA'covidhAnAt 'acazceti paribhASopasthitAviTo'codIrgha ityarthe actvAvacchinnasthAnitAyA altvavyApyadharmAvacchinnatvena tAdRzasthAnitArUpitAdezatAvAn agrIdityantrAgrahIs it iti sthitau sakArAtpUrvA dIrgha IkArastaddharmikAropa. prakArIbhUto dharma itvaM tadabacchinnoddezyatA nirUpittavidheyatAzrayatvaM salopasyetyanalvidhAviti niSedhAditvasyAnatidezena salopAnupapattyA'grahIditi na siddhyediti vAcyam / (4) tatrApi abhinetvAvacchinnasyaiva sthAnitvAttAdRzadharmasyA ltvavyApyatvAbhAvena ni. dhApravRttyA sthAnivaceneTtvA''nayanAtsalope tadupapatteH / nacoktArthasvIre he rAmetyAdau sambuddhyavayavasya halaH sasya lope tadvRtti saptvasyAladharmmatvAtsthA nittvaniSedhe kathaM padatvamiti vAcyam / (5) AnumAnikAdezasya rAmetyasya sthAnivattvAtsubantatvasya tatprayu ( 1 ) prAJca iti / dIkSitAdayaH / ( 2 ) *navyAstviti nAgezaprabhRtayaH / ( 3 ) *adRSTArthamiti / adRSTo'rthaH prayojanaM yasya tat adRSTArtham pArAyaNAdau puNyajananaprayojanakamityarthaH / ( 4 ) *tatrApIti / graho'liTItyatrApItyarthaH / (5) * AnumAniketi / AnumAnika anumAnAnikaH / evaM cAnumAnikasthAnyA Aho! Shrutgyanam Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- ktakAryasya vA labhena tadupapatteriti dik // ___ nanu unaH padatvasyAvyabhicaritatvena pade iti tadvizeSaNaM vyarthamityata Aha-pade kimiti / taduttasyati-tantrayutamiti / itthaM tadAzayaH, pade ityasyAgrahaNe tantraya (1)utamiti sthitau uja paratvAdyalopApattiratastadgrahaNaM sati ca tasmin uparatve'pi tasya padatvAnna tadApattiH / naca lakSaNapratipadoktaparibhASayA cAdipaThitapratipadoktasyaivA'tra sUtre ughograhaNena samprasAraNaniSpannasya lAkSaNikasya tasyAgrahaNAttatratyoktadoSavyAvRttau vyarthameva tadvizeSaNamiti vAcyam / uttarArthatvena tasya cAritAthyAMta / tathAhi, 'Gmo isvAdacI' tyatra 'uni ca pade' ityataH pade grahaNamanuvartya hasvAtparo yo um tadantaM yatpadaM tasmAtparasyAjAdeH padasya GamuDiti vyAkhyAnena paramadaNDinAvityAdau na Gamud Avitya. sya padatvAbhAvAditi prAJcaH / vastutastu pade grahaNasyottarasUtre'pi nopayogaH / tatra padasyetyanuvRttyaiva nirvAhAt / tadanuvRttau hasvAtparo yo Gam tadantaM yatpadaM tasmAtparasyAco Gamu. Dityarthe uttarapave ceti pratyayalakSaNaniSedhAtparamadaNDinityasyAntarvativibhaktyA padatvAsambhavAnDamantapadAtparasyAco'bhAvenaiva DamuTo'prasaktarityuttarAzayaH / yadi mASakumbhavApene. tyAdau 'padavyavAye'pIti niSedha ityucyeta tahi tatra prAptamunivRttaye prAcInavyAkhyonameva zaraNam iti yuktameva padegrahaNamuttarArthamiti kathanam / nanu 'hali sarveSAm' ityatra padegrahaNamanuvartya halAdau pade ityarthalAbhe vRkSavabhyAmityAdau na nityavalopaH / kintu 'lopaH zAkalyasyeti vaikalpika eva sa iti padegrahaNasya prayojanamastIti cenna / hali sarveSAmityatra vakArasyAnanuvRtyA'nena lopAprAptyA vaikalpika eva lope padegrahaNasya niSprayojanavAdityalam // ___ nanu 'ro'sapi' ityatrApigrahaNA'bhAve tasya supyapi pravRtyApattAvahansUtrasya vaiyathyena sAmarthyAduktasUtrasya supi na pravRttiriti kalpanAdasupyeva tatpravRttau vyarthameva tadgraha. NamityabhiprAyakaH pUrvapakSaH prAdurbhavati-asupi kimiti / taM samAdhatte-ahobhyAmiti / ayambhAvaH, (2)tathA sati, ahaH, ahobhyAmityAdau nakArasya rephAdeze tasya nalopadRSTayA'siddhatvena prAptanalopavyAvRttyarthamAvRtterAvazyakatvena tadarthamahansUtrasyAvazyaka. tvAdanenoktakalpanAyAH kartumazakyatvena ro'supItyasya supyapi pravRttAvuktaprayogAsiddhayApa. ttirityAvazyakameva sUtre tadgrahaNamityalam // __nanu sUtre dIrghapadazravaNAt 'acazceti paribhASopasthitAvaca eva dIrghavidhAnAsiddhau vyarthamevANgrahaNamityata Aha-zraNaH kimiti / pratyudAharati-tRDhaH vRDhaH iti / dezabhAvaH zabdAnityatvavAraNAya svIkRtaH / etatsvarUpantu tadabuddhiprasaMge etabuddhiH ka. tavyeti / prakRte he rAma iti vuddhiH kartavyeti / ___ athavA he rAmas ityuccAraNaprasaMge uktAnuzAsanavalAt he rAma ityuccAraNIyam / athavA he rAmas ityasya sthAne he rAma ityAdezaH, etadrupa AnumAnikasthAnyAdezabhAvaH / tathA ca rAmetyAdezasya sthAnI rAmas iti tadvRttisubantatvasya sthAnivadbhAvenAdeze sulabhatayA pada. tvaM nirAvAdhameveti bhaavH| (1) *utamitIti / vejaH ktapratyaye samprasAraNe rUpaM sidhyati / (2) *tathA satIti / asupItyasyAbhAve'hanasUtraviSaye ro'supoti sUtre pravRtte stiityrthH| Aho! Shrutgyanam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdisandhiprakaraNam / tRhU vRha dhAtubhyAM ktapratyaye udittvena veTkatvAt 'yasya vibhASA' iti niSTAyA iniSedhe Dhatva-dhatva STatva-DhalopeSu kRteSu niSpanne uktaprayoge RkArasyAntvena dIrghApattiratastadgrahaNaM kRtaM kRte ca tasmin RkArasyANatvAbhAvAnnoktApattiH / na ca paraNakAreNA'No grahaNe satyapi khasmin tatratyoktadoSastadavastha eveti vAcyam / atra pUrveNaivANagrahaNasya siddhAntitatvA. t / anyathoktarItthaiva siddhau spaSTamevANagrahaNasya vaiyaryamiti bhAvaH // ___ nanu 'ThUlopa' ityatra saptamIzravaNAttasminniti paribhASopasthityaiva pUrvasyetyarthalAbhAdiSTasiddhau sUtre pUrvasyeti vyarthamevesyAzaGkA samAdhatte-pUrvagrahaNamanuttarapade'pi pUrvamAtrasya dIrghArthamiti / pUrvagrahaNAsattve 'aluguttarapade' ityata uttarapadopasthitI ThUlopanimittayoruttarapadasthaDharephayoH parayoH pUrvasyA'No dIrgha ityarthe ajarghA, lIDa ityAdau dIrghAnApattiH, uttarapadasthaDharephaparakatvAbhAvAduttarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvAt / nacANagrahaNasAmarthyAdeva tatra dIrghavyAvRtyarthatvena tasya caritArthatvAt / na ca sUtrArambhasAma. *deva dIrgho'stviti cenna / nIraktaM dUraktaM mityAdau tasya sAvakAzatvAt / na ca DhalopAdepaipAdikatvenAsiddhatvAddIrghA'prAprayA tatra sUtrasAvakAzatvapradarzanamasaGgatamiti vAcyam / sutrArambhasAmarthyAdevAsiddhatvasya bAdhena dIrghapravRttimulabhatayA sAvakAzatvapradarzanasya yukta. tvAt / ityAvazyakena pUrvagrahaNena sAmarthyAduttarapadAnupasthitau na kazcihoSa iti bhAvaH // manoratha iti / manas ratha iti sthitau sakArasya rutve kRte prAptayorutva-lopayorma. dhye kaH syAditi sandehasya jAtatvAdAha-vipratiSedhe paraM kAryamiti / karmavyatihAre vidyamAnAdvipratipUrvakAtsedhaterghami niSpannasya vipratiSedhazabdasya parasparavirodharUpo'. rthaH / (1)nityAntaraGgApavAdabhinno'sya viSaya ityabhipretyoktArthakavipratiSedhazabdasya paryyavasitamAha-(2)tulyabalavirodha iti / tasmin sati paraM kAryamiti tena bodhite devo hasatItyAdau sAvakAzasya 'hazice tyasya punA ramate ityAdau labdhAvakAzena 'rorI ti lopena paratvAdvAce prApte 'pUrvatrAsiddhamityanenotvadRSTayA lopasyAsiddhatvabodhanAsiddhAsiddhayorasamAnabalavattvena vipratiSedhazAstrAprabRtyA bAdhakAmAvAdutvameveti tatsiddhiH, taduktaM, pUrvatrAsiddhe nAsti vipratiSedho'bhAvAduttarasyeti / purvatrAsiddhamityatrazAstrAsiddha. tvamuta kAryAsiddhatvamiti tatraiva nirUpitamiti tata evA'vaseyamiti bhAvaH // nanu sAkackayoretattadoH zabdAntaratvena tadviSaye sUtrA'prAptyA'tiprasaGgAbhAvAdakoriti vyarthamityabhipretya zaGkate-akoH kimiti / samAdhatte-eSako rudra iti / akorityanenaiva sAmarthyAt ( tanmadhyapatita ) nyAyasya jJApanAdakaviziSTayostayoretattacchabdAbhyAM grahaNAttatra prAptahalopavyAvRtyarthantadAvazyakamiti bhAvaH // nanu namo'bhAvo'rthastatra pratiyoginastacchabdasya vizeSaNatvena pUrvapadArthasyA'bhAvarUpasya prAdhAnyAduttarapadArthasyoktavizeSaNasyAprAdhAnyenopasarjanatvAt 'tyadAdAnAma' ityasyApravRtyA halDyAdilopasya durvAratayA nansamAse tacchabdAtparasya sorlopavyAvRtyarthama (1) nityAntaraGgati* / nityasyAvazyakatayA'ntaraGgasya jJApakatvAdinA'pavAdasya vacanaprAmANyAdvAdhakatve nizcite tadbhinno'sya viSaya ityAha nityetyAdi / (2) *tulyabaleti / svAMze svAMze labdhAvakAzayorekatra yugapatprAptirUpaH saH / Aho ! Shrutgyanam Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 phakkikAratnamaJjUSAyAm--- nasamAsagrahaNaM vaparthamityabhiprAyakaH sandeho jAgarti-anasamAse kimiti / etad. grahaNenaiva sAmarthyAnnasamAse uttarapadArthasya prAdhAnyamiti jJApanAnyadAdyatvasya pravRttyA halGyAdilopAprAptau tacchabdAtparasya sorlopavAraNArthamanabhsamAsagrahaNamAvazyakamitthaM manasi nidhAya sandeha vyAvarttayati-prasaH ziva iti / matpuruSe uttara padArthapradhAnatvAkalpanAt atau sta ityatra dvivacanasya, atvaM bhavasItyAdau puruSavyavasthAyAzca nopapattiH / uktakalpanAdeva, uttarapadArthapradhAnastatpuruSa iti pravAdaH saGgacchate iti bhAvaH // iti phakkikAratnamaJjUSAyAM svAdisandhiH / / __ iti paJcasandhiprakaraNam // athA'jantapulliGgaprakaraNam / arthavaditi / atra sUtre'rthavatvam etatsaMjJAphalabhUtavibhaktItarasamabhivyAhArAnapekSa. yA loke'rthaviSayakabodhajanakatvamiti navyAH / / prAcInAstu-arthavatsUtre sarvaprasiddhasAdhAraNaM vRttimattvamevArthavattvam / ayamAzayaH, vRttijJAnAdhInopasthitiprayojyabodhajanakatvena tAtparyaviSayatvam / ata evaM rAmAdighaTaka. rephAdebodhAjanane'pi rAmAdezca prAtipadikatvopapattiH / nanu paryudAsenA'rthavattvalAbhe'rthavadana. haNaM vyarthamiti cenna / uttarArthatvAt / na cehakaraNaM vyartha miti vAcyam / iha kiJcitrapo iti nyAyenA'rthavatvenaiva sAdRzyagrahaNe pramANAnveSaNaprayAsaklezanivRttirUpaphalena sAphalyAt / pratyayevativyAptivAraNaM tu apratyayapadAvRttyottarasUtraghaTakataddhitagrahaNabodhitayA suvyaktameva / nacaitadeva gauravaM dUSaNamiti vAcyam / navInoktArthavattvalakSaNapariSkAraprakAraprayAsabAhulyApekSayA'sya laghutvAt / uttarasUtre ekArthI bhAvaparyAptyadhikaraNatvamevArthavatvamityAhuH // nanu pAcaka aupagava ityAdau pratyayAntatvena pratyayAntaparyudAsena niSedhAtpUrvasUtreNa prAtipadikatvAprasaktau tadarthamuttarasUtre kRttaddhitohaNAvazyakatve'pi samAse rAjapuruSa ityAdau (2)pratyayagrahaNaparibhASayA Gasantasyaiva svantasyaiva ca pratyayAntatadAditvabodhanAtsamudAyasya pratyayAntatadAdibhinnatvena pUrveNaiva tatsiddhau samAsagrahaNaM vyartham / naca rAjJaH kumArI rAjakumArItyAdAvantaraGgatvena halGayAdilope'nupasarjanastrI pratyaye tadAdiniyamAbhAvAdarthAdatadAdAvapi tadAditvAropAdrAjan Gas kumArItyasya pratyayAntatadAditvAtpUrvasUtreNa prAtipadikatvasiddhayA tadarthaM samAsagrahaNaM vidhyarthamiti vAcyam (2)antaraGgAnapi vidhInva. (1) *pratyayagrahaNaparibhASayeti / pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNamiti paribhASAsvarUpam / yasmAtpratyayavidhiritisUtre yasmAtpratyayavidhistadAdItyeko yogaH pratyaye ityaparo yogH| gRhyamANe upatiSThate iti zeSaH / tathAca pratyaye gRhyamANe yasmAtpratyayavidhistadAdItyupatiSThate iti tadAdyantasiddhiH / tadantAMzasiddhistu vizeSyAntarAsattve zabdarUpavizeSyamAdAya yena vidhirityanenaiva / ata evoktaparibhASA labhyate iti bodhyam / (2) *antaraGgAnapIti / pratyayottarapadayozceti sUtramasyAM jJApaka tathA hi, tvatkRtamityAdau lugapekSayA'ntaraGgatvAdvibhaktinimisakena tvamAvekavacane ityanenaiva tvAdezasiddhAvu. Aho! Shrutgyanam Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / 33 hiraGgo lugbAdhate ) iti paribhASayA zrayamANasapA samAse rAjan Gas kumArI ityasyApratyayAntatadAditvena pUrvasUtreNaiva prAtipadikatvasiddhau samAsagrahaNavaiyarthyasya tAdavasthyAt / zakti-lakSaNA vyaJjanA'nyatamatvenArthabodhajanakatvamarthavanvamiti svIkArAcchazaGgamityAdau tadabhAvAtprAtipadikatvAprAptau tadartha samAsagrahaNaM vidhyarthamiti vAcyam / tatrApi bauddhA. rthazaktisvIkArAtsaMjJAsiddheya'thameva samAsagrahaNamityata Aha-pUrvasUtreNaiva siddhe samAsa. grahaNaM niyamArthamiti / pUrvabhAgaH padamiti / svAtantryeNa prayogArthivatpadamiti tada. rthaH / tena gavityayamAhetyAdyanukaraNazabde go ityasyAsubantatve'pi svAtantryeNa prayogArhArthavattva rUpapadatvasatvAnniyamaphalopapattiH / iti zabdaparatvAbhAve apizabdabalena tatparatve ca 'anukaraNaJcAniti parami' tyanenAnukaraNatvabodhanAttasyApi svAtantryeNa prayogArhatvAt / pUrvabhAga: padamiti uttarastu pratyayo netyasyApyupalakSaNam / tena janmavAnityAdau prAtipadikatvasiddhiH anyathA 'svAdiSvi' tyanena pUrvabhAgasya padatvAtsA na syAnniyamena tavyAvRtteH / naca tatra taddhitagrahaNasAmarthyAdeva prAtipadikatvopapattiriti vAcyam / tasya bhAnava ityAdau cAritArthyAt tatra pUrvabhAgasya bhatvaM na tu padatvam / nacaivamayamiyAnityAdisamudAyasya prAtipadikatvaM syAdeva pUrvabhAgasya padatvepyuttarasya pratyayatvAdanena niyamena vArayitumazakyatvAditi spaSTaM manoramAyAm / vastutastu pUrva ityanenAkSiptaH paropi svAtantryeNa prayogAharthivAneva gRhyate tena putrakAmyAdau na doSa iti bhAvaH / nanu jJApakasya svAMze cAri. tAyaM phalamanyatretyasya prasiddhatvAtsamAsagrahaNasya jJApakatvAM na syAduktajJApanottaraM tasya svAMze cAritArthyAbhAvAditi cenna / ( yAvatA binA nopapattistAvatsarva jJApayatI ) ti nyAyena pUrvasUtre pUrvabhAgapadaghaTitasaMghAtAtiriktArthavata eva grahaNamiti saMkocena samAse vAkye ca pUrvasUtreNa prAtipadikasaMjJAyA aprAptau samAse saMjJAsiddhaye samAsagrahaNasya svAMze cAritA rthyAt / yatra sajAtetyAdimUlokto na niyamAkAraH kintu sAjAtyapradarzanamAtram / tadAkA. rastu vyarthIbhUtazAstrIyoddezyatAvacchedakavyApakamvaiyarthyaprayojakazAstrIyoddezyatAvacchedakavyApyaM yadrupaM tadpAvacchinnAtiriktatvena vaiyarthyaprayojakazAstrIyoddezyatAvacchedakAvacchinne saMkoca ityeva tathA ca prakRte, vyarthIbhUtasamAsagrahaNarUpazAstrIyoddezyatAvacchedakasamAsasaMjJakArthavatvavyApyaM yadUpaM pUrvabhAgapadaghaTitasaMghAtatvaM tadrUpAvacchinnAtiriktatvena vaiyarthya prayojakazAstrIyoddezyatAvacchedakAvacchinne'rthavati saMkoca iti dik / namu ramA gaurItyAdau (1)(prAtipadikagrahaNa) iti paribhASayaiva prAtipadikapadena DyAvantasyApi grahaNAlvAdisiddhau 'DyApprAtipadikAditi sutre DyAgrahaNaM vyarthamityAzayena zaGkate-prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApItyAdi / itthaM hi samAdhA. turabhiprAyaH, uktasUtre DyAgrahaNAbhAve, AryazabdAhApaH prAgantaraGgatvAtkani tataSTApi sarapratyaye pare tvAdezavidhAnArthamuktasUtraM vyartha satparibhASAM jJApayati / tava putrastvatputra ityAdau tavamamAdivAdhanAthaM jJApakIbhUtoktasUtraraya cAritArthaM tu anAnuvRttasya maparyantagrahaNasyaiva jJApakatvaM bodhyam / utsargasamAnadezA apavAdA iti nyAyena maparyantasyaivAdezasiddhau vyarthA satI maparyantAnuvRttiH paribhASAjJApiketi bhAvaH / (1) *prAtipadikAhaNeti / prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti svarUpam / Aho! Shrutgyanam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 phakkikAratnamaJjUSAyAm-- AryaketyavasthAyAmAtsthAnikAkArAbhAvAt 'udIcAmi'tyasyAprAptau 'pratyayastheti ni. tyamitve Ayiketyekameva rUpam / evaM lohitazabdAnDIpaH prAgantaraGgatvAtkani tataSTAki lohitaketyavasthAyAM topadhatvAbhAvena 'varNAdanudAttAttopadhAtto na' ityasyAprAptau 'pratyayastheti nityamitve' lohitiketyekameva rUpannatu ArthiyakA AryakA lohinikA lohitiketi yAbgrahaNamAvazyakam , kRte DyAbagrahaNe tu tatsAmarthyAttAbhyAM prA na taddhitotpattirityarthajJApanena DyAbantAdeva taddhitotpattAbuktarUpasiddhiriti / sUtre DyAgrahaNaM strIpratyayamAtropalakSaNamarthAtstrIpratyayamAtraM taddhitotpatteH prAgbhavatIti phalitam tena brahmabandhUtarA yuvatitaretyAdeH siddhiH, anyathA strIpratyayAtprAva taddhitotpattAbuktapra. yogopapattirna syAt / (1) atra vayovAcake vaikalpikajAtitvasya svIkArAjAtezceti niSedhena na puMvattvam / taddhito'pi vyAkhyAnAtsamAsAntattipratyayAdyatirikta evaM gRhyate tena yuvatiH, bahugomatketi siddham / anyathA tipratyayAtkapazca prADDIpi yUnastiH bahagomatiketi syAditi prAJcaH / nAgezastu atyantasvArthikAnAM subutpatteH pUrvamevotpatti. maGgIkRtya (lohitAlliGgabAdhanambe) ti vAttikena lohinikA lohitiketirUpadvayampratipA. dya Arthiyaketyekameva rUpamuktavAn / nAgezoktiriyamayuktA yuktA veti svayamUhanIyA / vastutastu svArthadravyaliMgasaMkhyAkAraketi paJcavidhaprAtipadikArthaprayuktakAryANAM kramaniyamaH prathamaM zabdapravRttinimittattvena jAtibodhaH, tato dhammitvena pradhAnatvAlliGgAdibhirapekSita. tvAcca vyaktibodhaH, tataH svamAnApekSatvAlliGgabodhaH, tato vijAtIyakriyApekSa kArakApekSa. yAsajAtIyapadArthApekSasaMkhyAyAH prathamamupasthitatvena saMkhyAbodhaH tataH kArakarUpavibhaktyarthA. pekSayA kArakabodhaH tato liGgAkAryottarameva taddhitotpattiriti kecit / udIcAmityAra. mbhasAmarthyAnnoktaphalasiddhiH / Ayyeva pratikRtetyarthe Ayyiketyatra 'iveti pratikRtAviti kanaH prAk TApi tatra sUtrasya cAritArthyAdityalam // nanu rAmazabdAtsau tasya rutve rAma ru itisthitau 'upadeze'janunAsika idityeta. dRSTyA rutvasyAsiddhatvAdukArasyetsaMjJAlopayorabhAvena, sthAnivatvasya tripAdyAmapravRtyA rephAntasya 'suptiGantamiti padatvAbhAvena ca visargo na syAditi cenna / na mane ityatra netiyogaM vibhajyosiddhanneti vyAkhyAnAdrutvasyoktasUnadRSTyA'siddhatvAbhAvAdakArasyetve lope ca rephasya sthAnivattvena visargasya sulabhatvAdityAzayenAha-rutvavi. sagAvAta / 'sasajuSoruriti satve 'kharavasAnayoriti visarge ca rAma iti siddhamiti bhAvaH // nanu 'ato guNe / ityasya sakaladIrghabAdhakatvena rAma ityAdau 'prathamayoriti pUrvasavadI? na syAdityAzaDakyA'pavAdaviSayabAdhyavizeSacintApakSamUlanyAyena samAdhatte-parastAditi / (2)purastAdapavAdA anantarAnvidhInbAdhante nottarAni) ti nyAyA. (1) *atreti* / yuvatitaretyatretyarthaH / (2) *purastAditi / avazyaM svaparasminvAdhanoye prathamopasthitAnantarabAdhena cArita tAyeM pazcAdupasthitasya tataH parasya bAdhe mAnAbhAvaH, AkAMkSAyA nivRttevipratiSedhazAstrabAdhe mAnAbhAvAceti paribhASAyAM bIjam / Aho ! Shrutgyanam Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / kAraH / prAvarttino'pavAdA anantarAn sannikRSTAn vidhIneva bAdhante nottarAn anantarApekSayA vyavahitAniti tadarthaH / tathA ca 'atoguNe' iti sUtraM savarNadIrghamevabAdhate nanu pUrvasavarNadIrghamiti na doSa iti bhAvaH, ayaM nyAyo 'nAdivI' tIjgrahaNena jJApitaH, tathAhi rAmanityAdau niSedhAbhAvAya sUtre tadgrahaNam pararUpeNa dIrghabAve hi tadvaiyathyaM spaSTameveti dik // nanu (yena binA yadanupapannaM tattenAkSiSyate ) yathA pono'yaM devadatto divA na bhuGkte ityAdau pInatvAnupapattyA rAtribhojanasyAkSepastadvadadaGgaM binA sambuddhyanupapattyA tayA tasyAkSepastathA ca ( yena yasyAkSepastasya tatraivAnvayaH ) iti nyAyAdaGgasya sambuddhivizeSagatvameva nyAyyam / (1) zrutAnumitayoH zrutasambandho balIyAni ) ti nyAyAt eDhasvayorhala vizeSaNatvameva nyAyyam / tathAhi aGgAtparA yA sambuddhistadavayavo yo il sa ca lupyate eDsvAbhyAM paribhratazcediti sUtrArthaH samucitastambihAyA'nyathA sUtrArthavarNanamanucitamityAha-sambuddhyAkSiptasyeti / ayamAzayaH, tathA sati he kataradityatrA'GgAtparIbhUtAyA aditisambuddheravayavasya halastakArarUpasya lopa Apadyeta, ato lakSyAnurodhAt ( zrutAnumitayoH zrutasambandho balIyAn ) itinyAyaM tiraskRtya, eDsvayoranumitasyA'vyaGgasya vizeSaNatvamabhyupeyam / evaJca hasvAntAGgAtparatvAbhAvena na tatra sambuddhilopaH / nacAGgAtparA yA sambuddhistadavayavo yo hal sa ca lupyate sA ca sambuddhirevAbhyAM parIbhUtA cedityarthe aditi sambuddheha svAtparatvAbhAvenaiva tatratyAtivyAptidoSavyAvRttisahrasvayoranumitAGgavizeSaNatve kimphalamityata Aha- he kuleti / uktArthasvIkArevAvyAptidoSApattiH, tathAhi, atra 'svamornapuMsakAdityataH prAk paratvAt 'ato'mi' ti soramAdeze 'ami pUrva' iti pUrvarUpatve ubhayata AzrayaNe'ntAdivadbhAvA'pravRttyA tadabhyupagame'pi sambuddhayoH paurvApayryavyavahArAsambhavena tAdrUpasyA'tideSTumazakyatvena ca sambuddheH hrasvAntAGgAtparatvAbhAvAttallopo na syAt / ato'nyAkSiptasyA'pyanyatrAnvayaH, arthAde hrasvayoraGgavizeSaNatvamaGgIkAryaM tathA sati mUloktArthasampannatvena lopopapattiH sulabhA / nava ( 2 ) ( ekadezavikRtamananyavat ) iti nyAyena makAre sambuddhitvAnayanAttasya kuletyakArAntAGgAtparatyena na lopA'nupapattiriti vAcyam / arddhavikAre'rddhAdhikavikAre ca satpravRttyanaGgIkArAt / uktaparimANaniSThatvAdekavacanasaMjJA-sambuddhisaMjJayoruktanyAyena labdhumaza kyatvAcca / na ca makArasya sthAnivacena tatra sambuddhilAM sulabhamiti vAcyam / tasyAdezatvAbhAvAt / na ca siddhAnte, sambuddhitvasya sakAramAtra niSTatvena sthAnibhUtAlpatvAdanaliva dhAvitiniSeghapravRtyA sthAnivatvAbhAvenA'maH sambuddhitvAbhAvena kathammAre sam tvamiti vAcyam / saMjJAyAH zabdavRttitvAdekavacanasaMjJAyAstadupasthApye jAyamAnatvena 35 (1) zrutAnumitayoriti / zrutenaiva sambandho nAnumitena prakaraNAdiprAptenetyarthaH / prakaraNAditaH zrutervalavattvAt iti bhAvaH / ( 2 ) * ekadezavikRtamiti / prAgdIvyata iti sUtrabhASyoktirevAsyA jJApikA / tatra hi dAvyatizabdakadazadIvyacchandAnukaraNamidamityabhidhAya kimarthaM vikRtanirdeza etadeva jJApayatyAcAryo bhavatyeSA paribhASA ekadezavikRtamananyavadityuktamiti / lokanyAyasiddho'pyayaM nyAyaH- yathA chinnapucche zuni catvavyavahArastathA bikRtAvayaveSvavikRtatvavyavahAraH / ekadezavikRtaM yattad anyavanna bhavatItyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakvikAratnamaJjUSAyAmviziSTe sattvAtsambuddhisaMjJAyAmitsaMjJokAraviziSTasyavoddezyatvena tasyA'lvidhitvAbhAvAtsthAnivatvenA'mi sambuddhitvalAbhena makAre tadavayavatvasyAkSatatvAditi praanycH| ___ navyAstu-sambuddhiH pratyaya, iti (1)(pratyayagrahaNa) paribhASayA tadAdipadopasthitiH saceha yogyatayA paJcamyantastambizeSyabhUtamAdAya tatra vizeSaNIbhUtAbhyAmeDahasvAbhyAM yena vidhirityanena tadantavidhau eGantatadAdehasvAntatadAdezca parasya sambuddheravayavasya halo lopa ityarthe na kutrApyavyAptyativyAptidoSa iti vadanti / khaNDayanti ca prAcInAbhimatamaGgA. kSepaM, tathAhi, pIno'yaM devadatto divA na bhuMkte ityAdau divAbhojanAbhAvAdanupapannasya pInatvasyopapattaye yathA rAtribhojanAkSepa upayogI na tathA prakRte'GgAkSepaH sambuddheriti phalAbhAvAnna (2)tayA tasyAkSepaH samucitaH / kiJca sambuddhayutpattAvaGgasyApekSitatve'pi tajjJAne tadanapekSitatvena zAstre tadAkSepe mAnAbhAvaH / aGgAkSepAmAbAdeva 'aGgasyeti sUtresa sthAne pratyaya ityadhikAraH kArya iti pakSe prAkarodityAdAbupasargAtpUrbamaDAdiH syAdiH zaGkAyAM pratyayagrahagapraribhASayA samAhitaM bhASyakRtA natvaGgAkSepeNeti dik // nanu guNa-sambuddhilopayoH prAptayoH paranimittApekSAdguNAtprAgantaraGgatvena sambuddhilope tataH pratyayalakSaNena sambuddhiparatvAdguNe rUpasiddhiH / se prabhRtInAmanabhidhAnAnna doSaH, satyabhidhAne egrahaNenaiva siddhau pratyAhArAzrayaNaM vyarthamityabhiprAyeNa zaMkate-eGagrahaNaM kimiti / samAdhatte-he hare, he viSNo iti / itthamAzayaH, atra hi, paratvAnnitya. tvAccetyatra cakAreNAnavakAzatbasaMgrahaH tathA ca anavakAzatvAtpUrva guNe kRte sambuddhilopo na syAdata egrahaNam / nacaiGgrahaNasatve(3)(sannipAta) paribhASayA kathaM lopa iti vAcya . m / guNAtsambuddheriti vaktavye eG hasvagrahaNasAmarthyAduktaparibhASAyA apravRttikalpanAt / ata eva he lakSmi ityAdau sambuddhilopaH / mUloktaM paratvAditi samAdhAnamabhyuccayaH tato' 'pi balavato nityatvAditi samAdhAnasya satvAt / idamapi samAdhAnamayuktam antarar3A. tvena kRtAyAzaGkAyA nityatvena samAdhAnasyAsaMgatestato'pyantaraGgasyaiva (4)balIyastvAdityalam // nanu (6)paryANaddhamityatropasargAdasamAse'pIti Natve siddhe sUtre AgrahaNaM vyarthami. tyata Aha-padavyavAye'pIti / numgrahaNamanusvAropalakSaNArthamiti / tena tuMhaNaM vRMhaNamityAdau NatvasiddhiH / prenvanamityAdau na Natvam / anusvArAvyavAyAttadaprAptaH numgrahaNasyAnusvAropalakSakatve hi tadvaya vadhAne eva NatvaM yathA syAnna tu tadavyavadhAna iti bhAvaH / ayogavAhAnAmiti / avidyamAno varNasamAmnAye yogo yeSAnte'yo. gaaH| bAhayanti prayogaM nirvAhayanti ye te vAhAH ayogAzca te vAhAH ayogavAhAH (1)*pratyayagrahaNeti / pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNamiti paribhASAsvarUpam / (2) *tayeti / sambudyetyarthaH / (3)*sannipAteti* / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti paribhASAsvarUpam / (4) *balIyastvAditi / taduktaM pUrvaparanityAntara GgApavAdAnAmuttarottaraM valIya iti / (5) *paryANamiti* / pari AG pUrvAt Naha dhAtoH / ktapratyaye rUpam / Aho! Shrutgyanam Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / 37 anupadiSTatve upadiSTairagRhItatve ca sati zrUyamANA ityarthaH, te cAnusvAravisarga jinhA mulIyopadhmAnIyayamAsteSAmaTsUpadezAduraH keNetyAdau visargavyavadhAne NatvasiddhiH / bhavAmi bhaviSyAmIti / bhUghAto leTi luTi ca rUpam / tadAdigrahaNAbhAve'trAto dIrgho yajIti dIrgho na syAt / bhavateH zamiporvidhAnena tasmin bhU ityasyaivAGgatvAttastra cAdantatvAbhAvAtsutrA prApteH / na ca sUtrArambhasAmarthyAttatra dIrgha iti vAcyam / cikIrSAmItyAdau tasya sAvakAzatvAditi tatra dIrghAya tadAdigrahaNamAvazyakam evaM karomItyAdau gugArthamapi tadAdigrahaNamiti bhAvaH / " vidhiriti kim / (1) strI iyatIti / ayambhAvaH, idamzabdAdvatupi tasya ghatve 'AyaneyItyanena tasyeyAdeze iyaditi 'idaM kimo rIkkI' ti idama IzAdeze tasya yasyeti lope ugatvAnGIpi iyatIti siddham tasya strIzabdasamabhivyAhAre strI iyatItyasthAyAM vidhigrahaNAbhAve yasmAtpratyayaH parastasmintadaGgasaMjJamityarthe iyatpratyayasya strIzabdAtparatvena tasmin strIzabdasyAGgasaMjJAyAM striyA ityaneneyaDApattiH kRte vidhigrahaNe iyat pratyaye pare strIzabdasya nAGgatvaM strIzabdAdiyato'vidhAnAt ato vidhigrahaNaM karttavyam / naca kRte'pi vidhigrahaNe strIrUpasyA'GgasyeyaG syAdajAdau pratyaya ityarthe strIzabdasya sunirUpitA'GgatvaviziSTatvAduktApattestAdavasthyameveti vAcyam / pratyAsatyA'jAdipratyaya nirUpitAGgatvaviziSTasya strIzabdasyeyaGityarthaM noktApatterayogAt / na ca yasyeti lopasyAbhIyatvenAsiddhatvAnna tatreyaGApattirUpadoSa iti vAcyam / 'yasyeti ceti lopApekSayA 'triyA' ityasyAdhiser arabdasyApekSatvAtsamAnAzrayatvAbhAvenAsiddhatvAprApteH / samAnAzrayatvaJca asiddhatvAzrayazAstra sambandhinimittasamuddAyAnyUnAnatiriktAzrayakatvam / naca 'vAmzo' rityuttarasUtra sAhacaryyAtyA iti sUtrasyApi ajAdiSyeva pravRtyA na doSa iti vAcyam / sUtrA'ntarasAhacaryyasya bhASye kvApyadRSTatvena doSasya tAdavasthyAta / (2) kiJca bhaktItyAdau 'ato dIrghA yatrI'ti dIrghApattirdurbArA zrami pare bhazabdasyAGgasaMjJatvAt / na ca tatra 'bhUkhabostiGI'tyatastiGo'nuvRcyA'dantAGgasya dIrghaH syAttiGi sArvadhAtuka ityarthe inamaH sArvadhAtukatve'pi tiGtvAbhAvAddIrghA'prAptyA na kazciddoSa iti vAcyam / ( 3 ) tathA sati 'jJAnorje 'tisUtrasthabhASyavirodhasya durvvAratvAt / tatra hi jabidhAne'pi ato dIrgho yanIti dIrgheNa jAnAtItyAderupapattau dIrghavidhAnaM vyarthaM sajjJApayati (4) (aGgavRtau punarvRttA (1) strIti / styAyate Ti DisvAhilope TitvAnDIpi ca rUpam / (2) kizceti* / sUtrAntarasAhacaryagrahaNasya bhASyAdRSTatve'pi yathA kathaJci sadabhyupagame doSAbhAvAdvidhigrahaNamakiJcitkaramityabhipretya doSAntaramAha (3) *tathAsatIti / uktadIrghavidhAyake tiGaH sambandhe satItyarthaH / (4) aGgavRttAviti / aGga aGgAdhikAre vRttaM niSpannaM yatkAryaM tasminsati / punaranyasyA''GgakAryasya vRttau pravRttAvavidhAnaM bhavati iti tadarthaH / eSA ca paribhASA | jAdeze dIrghavidhAnena jJApitA, tatprakArazca mUla eva spaSTIkRtaH / jyAdAdIyasa ityAdvidhAnenApi jJApitA tatprakArazcettham / jyAdadIyasa ityevAstu sUtram Iyasa IkAralopenAkRtsArvaM iti dIrgheNa ca siddhe vyarthamA dvidhAnaM paribhASAjJApakam / jyAyaH zabdANNyantAtkvipi Nilopa-yalopayoH, punastasmANNijantAtkipi puki niSpannAt jyApazabdAdIyasuni jyApAyAniti siyarthamAdvi 4 pha0ra0 Aho! Shrutgyanam Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmvavidhiri) tItyuktam / tatra tiDo'nuvRttau spaSTa eva bhASyavirodhaH / kiJca bhanaktItyAdau doSavyAvRttAvapi, abhanagamanagityatra doSo durvAra evaM akaci pare'GgasaMjJAyAm 'allopo'na' hati lopprvRtteH| nacAllopo'no nAke iti nyAsakaraNena doSAbhAvAdvidhigrahaNaM viphalameveti bAcyam / vAri au ityatreko'cIti numvAraNArthatvena tasya sAphalyAt / tathA hi,azabda. sya au vibhaktau vRddhirecIti vRddhau, au iti rUpam tasya vArizabdasamabhivyAhAre vAri au ityatra parAdivadbhAvena tatra saptvAt pratyayatvAcca tasminvArItyasyA'GgasaMjJAyA numaH prAptiri. ti / naceko'cItyatra supaH sambandhenaiva siddhau vibhaktigrahaNasyA'natidiSTavibhaktigrahaNArthatvena prakRte'tathAtvAnna doSa iti vAcyam / sarvatrAnekAnekakalpanApekSayA vidhigrahaNakaraNasyaiva laghIyastvAditi dik // pratyaye kim / pratyayaviziSTasya tato'pyadhikasya vA mA bhUditi / ayambhAvaH, pratyayagrahaNAbhAve tadviziSTasyA'Ggatvena rAmAbhyAmityAdau dIrvAnApattistasyAGgatve'pyadantatvAbhAvena yanAdisuvanimittaparakatvAbhAvena ca sUtrA'prApteH / navAgAvayavasyAto dIrgha ityarthe sUtraprAptyA dIrghasaulabhyena na kazciduktasthalIyo doSa iti vAcyam / rAjJaH puruSo rAjapuruSa ityAdau 'na lumate ti niSedhena pUrvapade pratyayalakSaNenA'ntarvativibhaktyA'padatvAt 'na lopa' sUtreNa padAntanakArasyaiva lopavidhAnena nalopA'nupapatteH, ataH pratyayagrahaNamAvazyaka sati ca tasmin na tatroktadoSaH, aGgAkSiptapratyaye parataH kArye karttavya evoktaniSedhapravRttAviha viziSTe padatvasya karttavyatvenA'tathAtvAnniSedhApravRtyoktarItyA padatvasya sulabhatvAt / naca (1) na lumatA tasminniti nyAsakaraNenaiva doSabAraNasambhave tadartha pratyayagrahaNakaraNaniSphalameveti vAcyam / 'uradi' tyetadvihitA'tvasya pratyayanimittakatvAbhAvena 'acaH parasminityasyA'pravRtyA'kAre samprasAraNatvAlAbhena 'na samprasAraNe samprasAraNamiti niSedhA. pravRttau bajrazcetyatra bakArasya samprasAraNApatteH / kRte pratyayagrahaNe tu uradatvasyA'GgAkSi. ptapratyayanimittakatvena sthAnivatvenA'kAre samprasAraNatvAnna samprasAraNa iti niSedhapravRtterna doSaH / naca samprasAraNapadasya tatsthAnike lAkSaNikatvAnna doSa iti vAcyam / devadatta modanamapAkSIdityAdau devadattAdizabdottarasupaM nimittIkRtya luparyantasyAGgatvAttasya luhuparatvena devAtpUrvamapyaDApattaH, aGgasaMjJAyAM pratyayanimittakatvAbhAvena luGAdinirupitAGgasyetyarthasya durlabhatvAditi pratyayagrahaNamAvazyakameveti dik / / sannipAteti / (sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya) iti paribhASAsvarUpam / sannipAtaH saMzleSaH lakSaNaM nimittaM yasya sa sannipAtalakSaNo vidhiH sannipAtaM yo vihanti sa tadvighAtastasyAnimittambhavatItyarthaH / sannipAtaM nimittIkRtya jAyamAno vidhiH svAtiri. ktasambandhavighAtake zAstre nimittaM neti phalitam / upajIvyavirodho na nyAyya ityetanmUlikeyaM paribhASA / yathA piturutpannaH putraH pitaraM na hanti, tadvadupajIvakavidhiH svopajIvya. dhAnasya cAritArthyamiti nAbhidheyam / jJApakaparabhASyaprAmANyAdetadanabhidhAnAt / Nilopalya sthAnivattvAdAto'prAptezceti bodhyam / (1) *na lumatA tasminniti / lumatA zabdena lupne tasmin (pratyaye ) parato yatpUsya kArya tanneti tadarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / vidhervighAtako na bhavati, evaJca prakRte rAmAyetyatrA'kArAntasannipAtena jAyamAno yAdezo dIrdhe nimittIbhUyA'kArAntasannipAtavighAtakA na syAtparibhASAvirodhAditthaM dIrghAbhAvamAzakya tadanityatvena samAdhatte-kaSTAyeti / na ca rAmAyetyatra yatrAditvasApekSadIrvAdezasya bahiraGgatvAdasiddhatvena sannipAtavidhAtAbhAvAduktaparibhASA'pravRttAvanityatvAbhyupagamo viphala iti vAcyam / (1) paribhASayA dIrghasyAsiddhatvabodhanena sannipAtavighAtAbhAve'pi vAstavikatadvighAtastha jAyamAnatayA sannipAtaparibhASApravRtterduritvAt / kiJca bahiraGga paribhASayA'ntaraGge kartavye bahiraGgAsiddhatvasyaiva bodhanaM kriyate na tu bahiraGgazAstre pravRtte tadasi. ddhatvapratipAdanamapIti sannipAtavighAtasya paribhASA dIrghasyA'siddhatvapratipAdanadvArA dUrIkartumazakyatayA vighAtasya spaSTatvena sannipAtaparibhASApravRroranityatvaM vinA vAraNopAyasyA dRSTatvAt / nacA'nityatAprayojakanirdezasya 'akRtsArvadhAtukayoriti dIghaNaivopapattI tatra jJApakatvaM tasya kathamiti vAcyam / tasyApi sannipAtaparibhASayA'pravRttaH / anityatve tu sarva sUpapannamiti bhAvaH / (2)kiJcoktadIrghavidhAyakazAstrasyA'kRditi paryudAsenAsupyeva pravRttiriti dik // __bahubacane kimiti / itthametadabhiprAyaH, 'bahubacane jhalyedi tyatra bahubacanagrahaNAbhAve rAma ityAdau netvApattirdoSaH / 'pratyayaH parazcetyAdinirdezena 'idude sambuddherai' tAvataiva sUtreNa siddha hasvagrahaNena ca sAvetvanna bhavatIti kalpanAt / na ca tadabhAve rAmasyetyazroktadoSo durvAra eveti vAcyam / 'TAGasiGasAminAtsyA' ityanena isaH sthAne'syaM vidhAya pararUpe kRte rUpasiddhAvadoSAt / nacoktasUtreNa Daso'syavidhAne idamzabdAnGasi niSpannasya asyeti rUpasya siddhirna syAddhalAditvAbhAvena halilopApravRttariti vAcyam / 'Api lopa' itinyAsena 'Tausoranaka' iti nyAsena ca viSayavibhAgAduktalopopapattau rUpa. siddhaH / na ca rAmAbhyAmityatraitvaM durvAramiti vAcyam / mupi cetyasyArambhasAmarthyAdevoktadoSasya nivRttaH / nacoktasUtrasya rAmAyetyatra dIrghavidhAnena sAphalyAtsAmAdityuktiratI. vAsaMgateti vAcyam / 'DerayA iti sUtrakaraNAdakAroccAraNasAmathyena pararUpasya bAdhAddIdhaiMgai voktaprayogasyopapattau sUtravaiyarthyasya spaSTatayA sAmarthyAdityuktaH susaGgateH / evaJca bahuvacanagrahaNAbhAve kutrApyadoSAnnAdaraNIyantaditi praSTurAkRtam / rAmeSvityAdAvetvavidhAnasya caritArthatayA rAmAbhyAmityAdAviva rAmebhya ityAdAvapyetvaM vAdhitvA dIrghApattiratastatkaraNamA. vazyakaM kRte ca tasmina sAmarthyAdetvameva na dIrgha iti na kApi zAkalaGkakaNiketi saMkSepaH // nanu 'bahuvacane jhalyedityatra jhalgrahaNAkaraNe 'uto vRddhiluki halI'tyato halItyasyAnuvRttyA bahuvacane halAdAveva tenaitvavidhAnAtprathamAbahuvacane rAmA ityAdau doSAbhAvena jhalgrahaNamanAvazyakameveti zaGkotthitau samAdhatte-jhali kim / rAmANAmiti / ayambhAvaH, jhalagrahaNAbhAve halAdau bahubacane supyetvamityarthe rAmANAmityatraitvApatti ratastadAva. (1) *paribhASayeti / antaraGgaparibhASayetyarthaH / / (2)*kiJceti / nanu kSIyAjIyAdityAdAvapi sannipAtaparibhASAvirodhAdIrghAprA. ptyA satravaiyana sAmarthyAtparibhASAvAdhenAkRditi dIdheNaiva nirdezopapattAvanityatve nAso jJApaka ityarucerAha-kiJceti / Aho ! Shrutgyanam Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 phakkikArasnamaJjUSAyAmzyakam / na ca sannipAtaparibhASAvirodhAnna tatroktApattiriti vAcyam / balagrahaNasAmarthyAdetvaviSaye sannipAtaparibhASA'pravRttikalpanena tatra tadApattestAdavasthyAt / atastannivatyartha jhalgrahaNaM karttavyameva kRte ca tasminna doSo nakArasya jhalatvAbhAvAt / etve sannipAta paribhASA'pravRttereva, 'adaH sarveSAmityAdinirdezasaGgatirityalam nanu sArdhamAtrAlAghavAya 'bahubacane jhalokaH ityevAstu sUtramiti cenna / tathA sati 'o. si ce tyatreko'nuttyA osi pare AkArasyegAgamaH syAdityarthe jJAnacorityAdau iko'ci vibhaktAviti numApatteH / nacAntaraGgatvAt 'AdguNa' ityanena guNe jAte igantatvAbhAvAdeva numo'prAptiriti vAcyam / (1)( vArNAdAGga balIyaH ) iti nyAyena prAGa numa eva pravRtteH / na ca samAnanimittakatvarUpasamAnAzrayatve evoktanyAyapravRttyaGgIkArAtprakRte num . guNavidhAyakayorasamAnanimittakatvenoktanyAyasyAviSayatvenA'pravRtyA'ntaraGgatvAdguNe numoDa prAptyA na doSa iti vAcyam / AGga-vArNayoH samAnakAyyitve eva tatpravRttaH siddhAntitatvAdihobhayossamAnakAyitvAnnyAyapravRttyA doSasya tAdavasthyAt / prAk pradarzito nyAyapravRttiviSayo naiva samIcInaH, tathA sati dIrgha-vRddhayorasamAnanimittakatvena nyAyAs pravRtyA iyAya, iyeSetyAderasiddhayApatteH / siddhAnte tu dvitve kRte'ntaraGgAsavarNadIrghasya nyAyenaiva bAdhAvRddhau rUpaM siddhayatIti bhAvaH / 'bahubacane jhalIT' iti nyAse tu bahubacane jhalIti saptamyA acaritArthatvAjjhalAdau bahubacane sapi ata idityarthe 'Adyantau TakitAvi tyanena TitkAryasyA''dyavayavatvavidhAnAdakArAtprAgiTi rAmebhyo rAmeSvityAdyasiddhayApatteH / nava yattadetebhya' ityAdinirdezAtsaptamInirdiSTapadAnAM SaSThyantatvakalpanamata iti SaSTayantasya ca paJcamyantatvaM saptamInirdezazca (2) ( yasminvidhiri ) ti paribhASApravRtti. (1) *vArNAdAGgamiti / varNanimittakakAryAdaGganimittakakArya valavadbhavatItyarthaH tathA ca varNatvavyApyadharmAvacchinnodezyakakAryAdaGgatvAvacchinnoddezyaka kArya balavaditi phalitam / atra jJApakaM tu abhyAsasyA'savaNe'tratyA'savarNagrahaNameva, tathAhi paribhASA'padabhAve IyatarityAdAvantaraGgana savarNadI_NeyaGo vAdhAduktarUpasiddhau vyarthamasavarNagrahaNaM paribhASAM jJApayati / apavAdatvAtprApteyaGavyAvRtyarthamasavaNagrahaNasya caritArthatve jJApakatvaM na sambhavIti nA''zakyam / tasya yena nAprAptinyAyeneyItyAdisakalalakSyaprAdhayaNapavAdatvasyaiva nirNayAt / iti praanycH|| navyamate tu abhyAsasyA'savaNe iti sampUrNasUtramevAsyAM jJApakam iyAya, iyeSetyAdAvi. yavidhAnArthaM sutrasyAvazyakatve jJApakatvamasambhavIti nAzaGkyam / tatra sunasattve'pi pUrva. pravRttaguNavRddhyodvivacane'cIti rUpAtidezenApahArAdvitve kRte punaH prAptaguNavRddhodhana vidhAyA'ntaraGgatvAtsavarNadIrghApatteH / iti vyarthIbhUtaM sUtraM paribhASAM jJApayati jJApitAyAM tu tasyAM savarNadIrghApekSayA guNavRddhyoreva prAvalyAtsUtraM sArthakamiti bhAvaH / (2) yasminniti* yasminvidhistadAdAvalgrahaNe iti paribhASAsvarUpam / yasminna: lpahaNe vizeSaNIbhUte yo vidhirArabhyate sa tadalAdau bodhyaH / almAtravRttiviSayatAprayojake saptamyante vizeSaNatAprayojake pade yo bidhiH sa tadalAdo boddhavya iti yAvat / iyaM pari. bhASA vAcanikyeva natu jJApakasAdhyA bhASye vacanarUpeNaivaiSA paThitA natvatra jJApakamupanyasta. miti bhAvaH / jJApakajijJAsA ceducyate anna na lyapIti sUtraM jJApakam / tathAhi paribhASA sattve pradAyetyAdo tadantavidhau halantakitpratyayaparatvAbhAvAdevetvAprAptyA tayAvRtyarthamuktasUtraM vyathaM satparibhASAjJApakam / Aho! Shrutgyanam Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / z sampAdakatvAccaritArthastathA ca jhalAdernahuvacanasya supa iDAgama ityarthe na doSastatreti vAcyam / tathA sati ebhya ityAdau hali lopAnApatteH / gaGge ityAdau sambuddhilopAnApattezca / 'sambuddhau ce'tyatreTo'nuvRcyA tena tadvidhAnAttasya guNe tasya ca paJcamIsamAsena sthAnivadbhAvAt 'eDasvAdi' tyasyAprAptervyavadhAnAt 'halyAci' tyasyAprAptezcetyalaM pallavitena // 1 supi kim / pacadhvamiti / ayambhAvaH, upigrahaNAbhAtre pacantramityatra zalAdibahuvacane dhvami pare etvApattiH / naca 'bahubacane sabhyediti nyAse na tatra doSa iti vAcyam / tathA sati(1) saGgasIrannityatra sakArAdibahubacane tadApatteH / na ca bhAdisAha - caryeNa sakArAdibahubacanasyApi suppratyayasyaiva grahaNAduktaprayoge doSAbhAvAdvyarthameva tadgrahaNamiti vAcyam / paTvI, mRhItyAdau guNA'bhAvAya 'gheoDitI' tyatrAnuvRtyarthatvena tasya sAphalyAt / naca DIpaH sthAne TIp iti nyAsena noktasthale kazciddoSa iti vAcyam / sarvatrAnekAneka kalpanApekSayA sapigrahaNakaraNa eva lAghavAditi dik // jastvamiti / ayambhAva: ( 2 ) ( yena nAprApti ) nyAyena avasAne vidhIyamAnasya cartvasya padAntajaztvApavAdatvAtprAgeva carvaM tato jaztvamiti / jaztvottaraM carbopanyAsastu na yukta uktayukteH / ata eva jaztvamiti pratIkamupAdAya bAdhitveti zeSa ityuktaM nAgezena na tu jaztvottaraM carvvamuktamiti saMkSepaH // janu rAmasyetyatra 'anaJci cetyanena sakArasya dvitve tasya 'khariceti ca takArazravaNApattisyAdityAzaGkAM nirAkaroti- -sasya dvitvapakSe khariceti cartva'pyAntaratamyAtsasya sa eva na tu takAro'lpaprANatayA prayatnabhedAditi / sakArasyoktasUtreNa carhe'pi 'sthAne'ntaratama' ityatratyatamagrahaNAtsthAnaprayatnAbhyAmantaratame naivAdezena bhAvyamiti bodhanAddantasthAnajanyatvasamAnAdhikaraNa-vivRtatvarUpA''bhyantaraprayatnavatvasamAnAdhikaraNa - mahAprANarUpabAhya prayatnavataH sakArasya sthAne tAdRzaH sakAra evAss dezI jAto natu takArastasya sakAreNa samAna sthAnikatve'pi spRSTarUpA''bhyantaraprayatnacatayA alpaprANarUpabAhyaprayatnavattayA ca tena bhedAditi bhAvaH / sthAnaprayatnAbhyAmA''ntaratamyasyA''zrayaNe pramANamAha- zrata eva saH sIti tAdeza Arabhyata iti / ubhAbhyAmA''ntaratamyasyA'nAzrayaNe khariceti carcenaiva (3) vatsyatItyAdisiddhau 'saH syArddhadhAtuke' ityasya vaiyarthyaM syAditi tadbhAvaH / nacoktasUtrasattve vatsyatItyAdau ( cayo dvitIye ) ti vArttikena dvitIyAdeze pakSe thakAraghaTitaM rUpaM siddhyati tannedAnIM syAt khariceti carkhasyoktavArttikadRSTyA'siddhatvenA''dezAprApteriti tadarthamuktasUtrasyAvazyakatvena jJApaka kathamiti vAcyam / 'namune' ityatra neti yogavibhAgena kvacidasiddhatvanneti (1) *saGgasIranniti* sampUrvakodgama dhAtoH 'samo gamRcchimyAmi' tyAtmane pade AzIrliTi bahubacane rUpam / 1 (2) *yena nAprAptIti / yena nAprAdhe yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavatIti nyAyasvarUpam / ( 3 ) *vatsyatIti vas dhAtorhRTi rUpam / Aho! Shrutgyanam Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 phakkikAratnamaJjUSAyAmkalpanAtkhariceti carve'pi thakAraghaTitarUpasiddhau bAdhakAbhAvAtsUtravaiyarthyasya spaSTatayokArthe jJApakatvasambhavAdityalam // __ nanu rAmazabdAdAmi tasya nuDAgame rAma nAmiti sthitau 'nAmIti' sUtrApekSayA 'picetyasya paratvena dIrdhe'pi nAmA'vyavahitapUrvatvaviziSTA'jantatvarUpoddezyatvasavAta (1)( parjanyavallakSaNapravRttiH ) itinyAyena nAmItyasya pravRttisambhavena kRtAkRtaprasaGgitva. rUpanityatvasya sadbhAvAdanenaiva dIrgho na tu tena paratvApekSayA nityatvasya balavatvAta, evaJca mUloktazaDAsamAdhAnaprayAso viphala iti cenna / (2)(zabdAntarasya prApnuvanvidhiranityaH) iti nyAyena nAmItyasya nityatvavighAtAt / na ca ( ekadezavikRtamananyavat ) ityanena na tasya nityatvahAniriti vAcyam / tasya nyAyasya ( zabdAntarasye ) tinyAyaviSaye pravRtteranaGgIkArAta / anyathA'sya nyAyasya sarvathA vaiyApatteriti bhAvaH / naca nAmazabdamuccAryya dIrghavidhAnAtpratipadoktatvena nAmItyasyaiva prAk pravRttiriti vAcyam / pratipadoktasyApi niravakAzatve satyeva valavattvAdasyA'tathAtvena prAkpravRtterasambhavAt / na ca nAmItyasyA'ntaraGgatvAttathA pravRttirastviti vAcyam / ubhayo mtva-muptvanimittakatvenA'ntaraGgatva-vahiraGgatveSu kasyApyalAbhena paratvAtmapi cetyeva dIrghasiddhau 'nAmI'ti sUtropanyAso na yukta ityAzaGkya samAdhatte-supi cetidI? yadyapi parastathApI. tyAdi / asyAyambhAvaH, sannipAtaparibhASAvirodhAtsapi ceti sutrasya neha pravRttiH / nAmItyasya pravRttau tu noktaparibhASAvirodhaH, bhArambhasAmarthyAt / supi cetyasya tu na sAmarthyam , rAmAbhyAmityAdau tasya sAvakAzatvAt , nAmItyasya tu kutrA'pyavakAzAbhA. vAdArambhasAmarthAtparibhASAbAdha iti / na ca katInAmityatra 'hasvanadyApo nuDi' tyataH paratvAt 'SaTcaturvyazceti nuTi dIrdhe'pi SaTtvasya satvAtsannipAtavidhAtAbhAvenoktaparibhASA'prAptyA nAmItyasya cAritArthyamiti vAcyam / naTekamudAharaNaM yogArambha prayojayatIti nyAyena 'kate mI'tyeva siddha sAmAnyasUtravaiyarthyasya spaSTatvAditi // kecittu, ArambhasAmarthyAdityasya 'na tisUcatasUtra iti niSedhArambhasAmAdityAzayaM varNayanti, teSAmayamabhiprAyaH, yadi nAmi sUtraviSaye'pi sannipAtaparibhASA pravattata tadA tayaiva tisRNAmityatrApi dIrghavyAvRttisiddhau niSedhakaraNasya spaSTameva vaiyarthya syAt / (3)etadArambhasAmarthyAduktaparibhASAyA(4) stadviSaye'pravRttikalpane tu tisRNAmityatra nAmItyanena prAptadIrghavyAvRtyartha niSedhazAstrasya svAMze cAritArthya jAtamiti dik // nanu 'Adeza-pratyayayo rityantreNakoragrahaNe prAtipadikAtparIbhUto ya AdezarUpaH pratya. yAvayavazca sakArastasya mUrddhanyAdeza ityarthe prathamaikavacane rAma ityatrApi sostadApattiH, (1) parjanyavaditi parjanyo yathA jale sthale ca varSati tathA lakSaNamapi pavRttazA'pravRttazAca prayoge pravartata iti tadarthaH / (2) *zabdAntarasyeti* eSA ca paribhASA 'zadeH zita' iti sUtrabhASye spaSTA vacanarUpeNa paThitetyarthaH / tatra hi nyavizatetyatra vikaraNe kRte vikaraNAntasyAzT akRte vikaraNe dhAtumAtrasyA'T ityaDanitya ityuktam / / (3) etaditi na tisa catastriti niSedhArambhasAmAdityarthaH / (4) tadviSaya iti* nAmIti dIrghaviSaye ityaryaH Aho! Shrutgyanam Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / tatsatve tu na tatroktApattilezo'pi soriNa-kubhyAM paratvAbhAvAdevaJca rAma ityeva pratyudAhartavya rAmasyeti pratyudAharaNannAnandasandohajanakamiti cenna / SatvavidhAyakazAstrasya rutvavisargoM pratyasiddhatvenaivoktaprayogIyadoSavyAvRttau prathamaikavacanasya pratyudAharaNAyogyatvAtSaTyekavacanasyaiva tadyogyatvamityAzayenA''zaMkya samAdhatte-iNakoH kim / romasyeti / atra, SatvazAstre tadagrahaNe tadApattiH syAditi tadgrahaNam / na ca 'TAGasI' ti sUtreNa vyavidhAnasyaiva samucitatve sakAroccAraNasAmarthyAdeva tatra doSAbhAvAdiNako. haNaM mAstu / evaJca rAmasyetyatra sakArocAraNasAmarthenaiva tadabhAvAvyarthameveNakorgrahaNa. miti vAcyam / vizvapAsvityAdau SatvavyAvRttyartha tasyA''vazyakatvAt / evaJcedameva pratyudAharaNambodhyam / naca puviti vaktazye sabiti sakArocAraNasAmarthyAnna tatra doSa iti vAcyam / liTsa, dhutsvityAdau 'DaH si dhuDityanena dhuTo vidhAnAya sakAroccAraNasyA''vazyakatvena Suviti vaktumazakyatayA vizvapAsvityAdAvuktadoSasya duruddharatvAt / etadarthamAvazyakameva tadgrahaNamiti bhAvaH // vivRtA'ghoSasyeti / vivRtatvarUpA''bhyantaraprayatnavato'ghoSarUpabAhyaprayatnavatazca sa. kArasya sthAne uktaprayatnadvayavAneva SakAre iti tadarthaH / vibRtasya sasya tAdRza evaM Sa etAvanmAtrokto RkAre'tiprasaGgastasyApi vivRtaM svarANAmityuktarItyA vivRtaprayatnavatvA. dato'ghoSa ityuktam / aghoSasyetyucyamAne ThakAre'tiprasaGgaH syAditi vivRtamityuktam / tAdvaza eva Sa iti / tAdRzaH Sa evAdezo bhavati nAnya iti tadarthaH / na ca dadhiseca ityAdau, subutpatteH prAk samAse prAptaSatvavyAvRtyarthaM padAdAdiH padAdiriti paJcamIsamA. sasya bhASye uktatvAdrAmeSvityatrApi svAdiSviti rAmetyasya padatvena 'sAtpadAdyoriti niSedhaH syAt / naca Satvameva tadA vyarthamiti vAcyam / kariSyatItyAdau tasya sAvakAza. tvAditi vAcyam / svAdiSviti padasaMjJAmAzrityoktaniSedho na pravarttata iti sAtigrahaNena jJApanAnniSedhApravRtterityalam // ____ nanu 'iNakorityadhikArasUtrasyaiva vidhisUtratvAbhyupagame iNa-kubhyo parasya sasya mUrddhanyAdeza ityarthe sarvatra Satvasiddhau kutrA'pi doSAbhAvAd vyarthameva sUtramidamityAzayenAzaite-Adeza-pratyayayoH kimiti / uttarayati-supI:-supisAviti / ayamAzayaH, ratva-visargavidhAyakazAstradvayadRSTayA SatvasyAsiddhatvAdeva pUrvatra SatvavyAvRttisiddhiriti dvitIyaM pratyudAhRtam / tatra sUtrAbhAve SatvApattirdurvAreti tadAvazyakam / na ca 'zAsivasi. ghasInAmityetadArambhasAmarthyAt dhAtoH sakArasya SatvaM cedeteSAmeveti niyamAzrayaNena na tatra tadApattiriti vyarthameva tadgrahaNamiti vAcyam / bahulakSyAnurodhena prakRte viparItaniya. mabAdhanArthamAdeza-pratyayayorgrahaNasyAvazyakatvAditi saMkSepaH // nanu 'sarvAdInIti sUtre pramANAbhAvena zabdasvarUpAdhyAhArasya kattumazakyatvAttadita. ravizeSyavAcakapadAbhAvAcca tadantavidhyabhAve sarvAdyantasya sarvanAmasaMjJA'prAptau tAM sAdhayi. tumAha-tadantasyApIyaM sNvti| atra pramANamAha-dvandve ceti / ayambhAvaH, samudAyasyaivAyaM niSedho nAvayavAnAmityagre vakSyati, evaJca samudAye saMjJAyAstadantavidhi vi. nA prAptyabhAvAvyartha niSedhasUtraM jJApayati sarvAdyantasyApi sarvanAmasaMjJA bhavatIti / na ca Aho ! Shrutgyanam Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 phakikAratnamaJjUSAyAm-- tadantavidhirvizeSyavAcakapadAbhAvAdbhavitunnArhati, ataH zabdasvarUpAdhyAhAra AvazyakaH sati ca tasmin tadantavidhau sarvAdyantasya sarvanAmatve niSedhasUtrasya svAMze cAritArthya paramasarvasmai ityAdilakSyasiddhizceti sarvamupapanna miti / na ca bhazca ubhau ceti dvandve guNe kRte obhAvityatra parAdivadbhAvena prAptaparvanAmasaMjJAniSedhArthamuktasUtrasyAvazyakatvena jJApaka. tvaM kathamiti vAcyam / tadantavidhijJApakatAparabhASyaprAmANyenokaprayogAnabhidhAnAt / na ca tadantavidherabhAve'pi varNAzrametarANAmityatrAvayavasya sarvanAmasaMjJako na bhavatItyartha niSedhArtha sUtramAvazyakamiti vAcyam / avayavamAtreNa kutlAvivakSAyA abhAvena sarvanAmaprakRtikamavantAttadarthagatakutsAvivakSAyAmakajityarthakasya (avyaya-sarvanAmnAmakaji ) tyasyA. prAptariti dik // ___ nanu padAdhikAryaGgAdhikAri ca kAyyaM sUtropAttasya sUtropAttAntasya ca bhavatItyarthakasya ( padAGgAdhikAre tasya tadantasya ce ) tyasya sattvAttadantavidhimvinaiva paramasa smai ityAdisiddhau tadantasaMjJAyAH kimphalamityAha-tena paramasarvatreti traliti / paramasatyasya gaNe pAThAbhAvAtsarvanAmasaMjJakatvAbhAvena balAdyutpattina syAt tadantavidhau tu sarvAdyantasyApi tattvena mulabha eva lAdiriti bhAvaH / na cAtra prAtipadikAdityasyA'nu. vRttyA sarvanAmnastadvizeSaNatvena tadantavidhisiddhau jJApakAdinA punastadAzrayaNaprayAso vi. phala eveti vAcyam / samAsapratyayavidhau pratiSedha iti taniSedhena jJApanamUlakatadantavidhyAzrayaNasyAvazyakatvAt / na ca paramasarvatretyatrAvayavaniSThasarvanAmatvena sutrutpattitaH prAgeva balAdisiddhAvalametena tadarthaprayAseneti vAcyam / sarvanAmaprakRtikaThabantAt tralAdayo bhavantIti tadvidhAyakasUtrArthe paramasati samudAyasyaiva subantatvAt 'dvandve ceti prathamArthe sapta. mIti samudAya eva saMjJAniSedhaparyavasAnaM nA'vayave, anyathA vargAzrametarANAmityAdau 8DApattiH sarvArthavAcakasarvAdyantatvena samudAyasya saMjJAsaulabhyAt / avayavasya saMjJAniSedhe. 'pi samudAyasya sarvArthavAcakasarvAdyantatvena mulabhaiva saMjJeti dik // __nanu 'anekAla-zitsarvasye tyetaTakazidgraNena jJApitayA (1)( nA'nubandhakRttamanekA . ltvamiti paribhASayA tR ityatrAnubandhakRtAnekAltvAbhAvabodhanavatprakRte zyAdezasyApi tayA tathA bodhanena muuloktmtiivaasmnyjsm| sarvAdezena binA zitvasyAsambhavena zitvA. tsarvAdeza ityapi vaktumazakyamiti cenna / itsaMjJAvastramanuvandhatvamiti prAcInAbhimatA. nubandhatvAGgIkAreNa prakRte zakArasya tattvAbhAvAduktaparibhASA'pravRttyA'nekAltvasyAkSatatvena muloktasya samanjasatvAdityAzayenAha-anekAltvAtsarvAdeza iti / ayambhAvaH, yathA tipaH sthAne DA-galau sarvAdezau bhavataH, AdezavidhAnottaramatidezena pratyayatvamAzri. tya DakAra-NakArayoritsaMjJA pravartate na tu tataH prAk pratyayatvAbhAvenetvavidheraprAptaH, tadA. nImitsaMjJakatvAbhAvena (nA'nubandhakRtamanekAltvami )tiparibhASA'pravRttyA'nekAltvasyA. (1) *nAnubandhakRtamiti / atra zidgrahaNaM jJApakaM tathA hi paribhASA'bhAve'nubandha. kRtAnekAlatvasya grahaNAdanekAlatvAdeva sarvAdezasiddhau vyartha zidgrahaNaM paribhASAM jJApayati, jJApitAyAmasyAM tu anuvanghakRtAnekAlatvasyAgrahaNAtsarvAdazAya zidUgrahaNaM svAMze caritArthamiti bhaavH| Aho! Shrutgyanam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / 5. kSatatvAt / tathehApi vidhAnAt prAganekAlatvasya satvAt, arvaNastR ityAdau tu vidhAnA. tyAgevetsaMjJApravRttyA RkArasyA'nubandhatvena tadrahitasya takAramAtrasyA'nekAlatvAbhAvAnna. sarvAdeza iti praashvH| navyAstu, itsaMjJAyogyatvamanubandhatvamityabhyupagacchanti tanmate zakArasyetsaMjJAyo. gyatvenA'nubandhatvAtparibhASayA'nekAltvAbhAvabodhanAnmUloktAsaGgatyA zittvAtsarvAdeza ityevocitam, itsaMjJAyogyazakAravatvamevatanmate zitvamityalam / nanu ubhazabdasya nityadvivacanAntatve 'ubhAdudAtto nityam' ubhazabdasya sarvanAmatve ko'rtha iti sUtrakAra-bhASyakAraprayogavirodha iti cenna / arthaparasyaivoktazabdasya nityadvivacanAntatvaM na tu svarUpA'nukaraNaparasya tasyetyabhyupagaterityAzayenAha mUle-ubhazabdo dvitvaviziSTasya vAcaka iti / ubhazcAsau zabdazceti vigrahaH, atra zabdetyasya pUrvanipAto nA'zaGkanIyaH, vyApya-vyApakayomadhye vyApyasyaiva pUrvanipAto na tu zabdetyasyeti bhAvaH / svArtha-dravya-liGga-saMkhyA-kAraketi paJcavidhaprAtipadikArthasya siddhAntasiddhatvene dvitvaviziSTasya vAcaka ityasya dvitvasaMkhyAprakArakasaMkhyeyavizeSyakAbhidhAyItyarthaH / nanu paJcabidhaprAtipadikArthasya siddhAntitatvAtprakRtyaiva sakalArthabodhasyopapattau vibhaktaH, 'dvaye. kayodvivacanaikavacane' ityAdezca nairarthakyApattiriti cenna / vibhakteotakatvena sUtrasya ca niyamArthatvena sArthakyAdityAzayenAha-ata eveti / dvitvaviziSTetyasya prakRtArthatvAdeyetyarthaH, ananvitArthakavibhaktikalpanApekSayA'nuvAdakavibhaktareva nyAyyatvAdAha-nityaM dvivaca. nAnta iti / dvivacanAnta eveti tadarthaH / ___ nanu smAyAdisarvanAmakAryANAmekavacane vahuvacane ca vidhAnadarzanAdubhazabdasya gaNe pATho viphala eva, na ca sarvanAmnastRtIyA ceti sUtreNa ubhAmyAM hetubhyAm , ubhayohe. tvoriti SaSThI tRtIyA ca tatphalamiti vAcyam / (nimitta-kAraNa-hetuSu sarvAsAM prAyadanimiti 'hetAviti sUtrabhASyoktavArtikenaiva tayorgatArthatvAt / na coktavArtikasya 'sa. rvanAmnastRtIyA ceti sUtre vArtikakRtA paThitatvena tasya sarvanAmna eva sarvavibhaktiprApakatvaM na tvanyasyeti vAcyam / bhASye hetAviti sUtre tadvArtikasya paThitatvAta / evaJcotarItyA gaNapAThaphalasya siddhatvAdihobhazabdapATho vyartha evetyAzaMkya samAdhatte-tasyeha pAThastu ubhakAvityakajartha iti / gaNapAThena tasya sarvanAmatvAt (avyaya-sarvanAmnA. makaji ) ti bhAvaH / nanu kapratyayenApISTarUpasya siddhau gaNe'kajartha ubhazabdasya pATho vyarthaH, na cAkaci kRte svare vizeSa iti vAcyam / pratyayasvara-citsvarAbhyAmantodAttasyaiva satvenA'vize. SAt / aci kapratyaye vA kRte'ntodAttasvarasyaiva vidhAnamiti na kazcidvizeSa iti bhaavH| na ca subantAttaddhitotpattiriti siddhAntAdakaci tatprayuktamantodAttatvamubhakAbhyAmityAdau subantasya, ke tu prakRtestaditi spaSTa evaM vizeSa iti vAcyam / taddhitavidhau prAtipadikAdityadhikArAttasyaiva prakRtitvenA'vizeSAt / prAtipadikamevA'kacaH prakRtiH, sa cA'kac (avyaya-sarvanAmnAmi ) tinyAyavalena subantAtparo bhavatItyanyadetat , ( okAra-sakAra-bhakArAdau supi sarvanAmnaSTeH prAgakaji ) ti nyAyena yuSmadasmad viSaye tu subantasyaivA. Aho! Shrutgyanam Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- 'kacaH prakRtitvaM tasyaiva TeH prAgakajityavaseyam / nacA'kaci (1)(tanmadhyapAtata) nyAye. nobhazabdagrahaNena tasya grahaNAdubhakAvavayavo yasyetyarthe 'ubhAdadAtto nityam' ityapavi ubhakaya iti rUpaM, kapratyaye tu tAdRzaM rUpanneti vizeSa iti vAcyam / kazcedAnI kA'kacovi. zeSa iti 'sarvAdInIti sutrasthabhASyaprAmANyena tAzarUpAnabhidhAnena vizeSAbhAvAdityA. zayenA''zakate-na ca kapratyayeneSTasiddhiriti / samAdhatte-dvivacanaparatvA'mA. veneti / TeH pUrvamakaco jAyamAnatayA( tanmadhyapatita)nyAyenobhagrahaNenAkaviziSTasya gra. haNAdubhazabdasyAkacA na dvivacanaparatvavighAtaH, kapratyayasya tu prAtipadikAtparatra jAyamAnatayA vyavadhAyakatvena tasya dvivacanaparatvavighAtakatvaM spaSTameva, evaJca yathA ubhazabdA. svAthai trali tasi ca pare'yac bhavati tathA prakRte kapratyaye'pi sa syAditi samAdhAturabhi. prAyaH / dRSTAnte'yacaH prasaGga pradarzayati-'ubhAdudAtto nityamiti sutraM vibhajyate, tatra u. bhAdudAtta ityeko yogaH, atra yoge'svaritatvena 'dvi-tribhyAmityato vetyasya nA'nuvRttiH, tataH avayavavRtteH saMkhyAvAcina ubhayazabdAdavayavinyarthe'yac syAt , ubhayo maNiH, tato 'nityam' ubhazabdAvRttiviSaye svArthe nityamayac syAditi ubhayata ubhayatreti siddham / nanu vRttiviSaye svArthe nityamayac bhavatItyasyoktatvena kRte'pyakaci durvAra evA'yajiti cenna / yogavibhAgasyeSTasiddhayarthatvena 'ubhau sAbhyAsasye ti nirdezena ca yatra na dvivacanazra. vaNaM tatraivA'yac na tu vRttiviSaye iti tadAzayAt / na ca dvivacanaparatvAbhAve'yac neSTa ityatra kimpramANamiti vAcyam / vakSyamANavArtikasyaiva pramANatvAt / ityAha-ubhayo 'nyatreti / svArthikA'yajanta ubhayaH so'nyatra dvivacanaparatvAbhAve prayujyate na tu dviva. cane / yatrobhazabdAdutpanna dvivacanasya lukA nA'pahArastato'nyatrAyajiti vArtikArthaH / itthaM kRtvA'kajarthaH sarvAdigaNe ubhazabdapAThaH sthitaH, bhASye tu pratyAkhyAta ubhazabda. pAThaH, (svArthikAH pratyayAH prakRtito'viziSTA bhavantI)ti ke'pyantareNa dvivacanaM dvivacanaparatvasatvAdayaco'pravRtteH / ata eva ubhayorubhau ubhobhAvityAdau nAyac bal tasizca vibhaktyantasya svArthe vihita iti tattatkArakazaktipradhAnAveveti tayodvitvasaMkhyAprakArakasaMkhyeyavizeSyakabodhakatvarUpaM dvivacanaM neti, ubhayazabdenobhazabdagrahaNavadvAttike kRtrimAka trimayorubhayordvavacanayorgrahaNamityalam // * (ubhayo'nyatre)ti vArtikasyobhayo maNirubhaye devamanuSyA ityekavacana-bahuvacanayoreva bhASyodAharaNAdubhayazabdasya taddhitazceti lakSaNena prAptA'vyayasaMjJAvAraNAya (tasilAdayaH) iti parigaNanAccobhayazabdasya dvivacane rUpasyA'nabhidhAnamityato nAstyubhayazabdasya dvivacanamiti kaiyaTaH / udAharaNamanAdaraNIyamiti bhApyoktavacanena pacatirUpam , pacatikalpamityAdAvaThayayatvavAraNAya parigaNanasya cAritArthyAdasya dvivacane rUpAbhAve vinigamakAbhA (1) *tanmadhyapatiteti / (tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate) iti svarUpam / 'nedamadasorakoriti sUtre'koriti niSedho'syA jJApakaH / tathA hi, etadabhAve'viziSTe. damadazzabdatvAbhAvAdeva tAbhyAmuttarasya bhisa aistvAprAptyA tayAvRttyarthamakoriti niSevo vyarthaH sannuttamartha jJApayati, jJApite tvasminnatheM kaviziSTayoridamadasoridamadAzabdAbhyAM grahaNAttaduttarasya bhisa aistvavAraNArthamuktaniSedhazcaritArtha iti bhAvaH / Aho! Shrutgyanam Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / vAdastIti haradatta iti bhAvaH // nanu ubhayazabdAjJjasi ubhaya jasiti sthitau tayapusthAnikA'yajAdezasya sthAnivatvena tasya tayappratyayAntatvAt 'prathamacarameti vikalpa saMjJA durvAretyata Aha-tasmA jasyayajAdezasyeti / ayambhAvaH vikalpasaMjJAyA vibhaktisApekSatvena bahiraGgatvam, nityasaMjJAyAstu tannirapekSatvenA'ntaraGgatvAnnityasaMjJAyA eva pravRttiriti na doSaH / na ca nityasaMjJAyAH sarvArthabodhakatvarUpArthasya nimittatvena bahiraGgatvamiti vAcyam tAdRzArthasyobhayatrApi nimittatvAt / arthakRtabahiraGgatvasyAnAzrayaNAcceti prAJcaH / navyAstu bhASye'yacaH pratyayAntaratvena sthAnivatvaM durlabham / kiJca 'prathamacarame' ti vikalpavidhAyakazAstrasya pakSe'bhAvabodhakatvena niSedhe tAtparyyAt (1) (niSedhAzca balIyAMsaH ) iti paribhA yA vikalpa saMjJAyA eva prAptiH kiJca yugapatprAptyasambhavAt (antaraGga balIyaH ) ityasya neha viSayaH, saMjJAnAmanyo'nyaM bAdhyabAdhakabhAvo nAstIti prAtipadikasaMjJA samakAlameva sarvanAmasaMjJApravRttiH / ata eva sarvanAmno vihitatvena zIbhAvopapattiH / kiJcAntaraGgaparibhASA'pi samAdhAnamasamaJjasam / antaraGge kRte bahiraGgAsiddhatvabodhanasyA'nayA kartumazakyatvAt / tasmAdatroktarItyA yathodezapakSAyaNasyaivaucityAdityAdityAhuriti dik // nanu 'na bahuvrIhAvi' ti sUtre bahumrIhAvityatra viSayasaptamI tena bahuvrIhiviSaye ityarthastatphalitamAha - bahuvrIhau cikIrSita iti / viSayasaptamyAzrayaNe kimphalamityAhatvakaM pitA yasyeti / ayamAzayaH, bahuvIhau sarvanAmasaMjJA netyarthasvIkAre yuSmad pitR svityalaukika vigrahavAkye samAsAtprAgantaraGgatvAdakaci samAse kRte sarvanAmasaMjJA niSedhe kRte'pi jAtasyAskaco nivRttirna syAdyathA'tibhavakAnityatra, tathA sati srupo luki maparNyantasya 'pratyayottarapadayozce 'ti tvAdeze 'naghRtazceti samAsAtkapi tvakatpitRka ityApadyeta, na cA'kRtavyUha paribhASayA samAsottaraM sarvanAmasaMjJAniSedhena nimittavighAtasya jAyamAnatvAtprAgevAkac na syAtkiJca jAtasyApi tasyA'nayA nivRttisyAditi vAcyam tasya anityatvAdasattvAccoktApattedurvAstvAt / viSayasaptamyA uktArthasvIkAre tu yuSmad ityavasthAyAmeva bahubrIhaizvikIrSitatvAtsarga nAmasaMjJAniSedhenA'kaco'pravRtyA kappratyaye yuSmat pitR sviti sthitau samAsAdikAyeM kRte tvatkapitRka ityAdisiddhiH phalam / bhASyakArastu, akac svarau tu kartavyau pratyaGgaH muktasaMzayamityuktastvakalpitR komakapitRka ityeva rUpe iSTApatti kRtvA pratyAcakhyAvetatsUtram / nanu sUtrakAra-bhASyakAramatena niSedha-vidhirUpatvAdvikalpasyaivaucityena pratyAkhyAnamayuktamityAzaGakya samAdhate -- yatho * ntaraM munInAM prAmANyamiti / sUtrakArApekSayA vArtikakArasyaitadapekSayA bhASyakArasya prAmANyam evaJca prakRte bhASyakAroktaprakAra eva jyAyAniti bodhyam / atra pramANaJca, 'dhinvikRNvyora ce 'ti sUtre'kAravidhAnameva, tathA hi tatra lopasyAnuvRttau valopavidhAne naiva 'na dhAtulopa Addha 'dhAtuke' ityanena niSedhAt guNAbhAvena dhinotItyAdisiddhAvakAra 47 ( 1 ) niSedhAzca valIyAMsa iti / antaraGgAdupajIvyAdapi balavanta ityarthaH / vidhyunmUlanAya prabRtirasyA vIjam / etatparibhASAsatvAdeva dvandve ca vibhASA jasIli caritArtham / Aho! Shrutgyanam Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakvikAratnamaJjUSAyAmvidhAnaM vyartha sajjJApayati-yathottaraM munInAmiti / jJApite ca tasmin , uktaniSevasU. trasya bhASyakRtA pratyAkhyAtatvena guNAbhAvArtha tatrA'kAravidhAnasyAvazyakatvena svAMze cA. ritArthya jAtamiti dik // ___ nanu sarvanAmasaMjJAvidhAnamavizeSAtsarvatra syAdata Aha-(saMjJopasarjanIbhUtAstu na sarvAdayaH) saMjJAbhUtA upasarjanIbhRtAzca ye santi te sarvanAmasaMjJakA na bhavantItyarthaH / yathA, kasyacitsarva iti nAma tasya catuthyekavacane prakRtavArtikena sarvanAmasaMjJAniSedhAtsmai. kAryyasyAbhAvena sarvAya dehItyeva natu sarvasmai, evamupasarjanatve, yathA, samatikrAnto'tisanastasya catuthyekavacane uktarItyA smAyAdikAryAbhAvAdatisarvAyetyevetyalam // uktavArtikapratyAkhyAnaprakAramAha-mahAsaMjJAkaraNena tadanuguNAnAmeva gaNe sanivezAditi / ayambhAvaH, (ladhvakSaraM hi sajJAkaraNami)ti bhASyega Ti-ghu-bhasaMjJAvat sa iti sarva iti vA'lpAkSarasaMjJAkaraNAdeveSTasiddhau sarvanAmeti mahAsaMjJAkaraNasAmarthyAdanvarthabhiyaM saMjJeti vijJAyate sarvoSAM nAma sarvanAmeti, tathA ca, svapravRttinimittasamAnAdhikaraNakRtsnadharmAzrayavAcakatvarUpasarvArthavAcakatvaviziSTAnAmeva gaNe pAThAteSAmeva sUtre'nukaraNatvAvazyakatvena saMjJAvidhAnamitareSAM gaNe'pAThAdanukaraNatvAsambhavena na teSAM saMjJA vidhAnam evaJca saMjJopasarjanIbhUtAnAM gaNe pAThAbhAvAdasarvanAmatvena smAyAdeH saMjJAkAryasyA'DAderanta. gaNakAryasya cA'prasaktyA tadvayAvRtyarthamuktavArtikaM niSprayojanameveti dik / / nanu 'akacasvarau tu karttavyau pratyaGgaM muktasaMzayamiti bhASyoktyA prakaraNaviSayasmaraNAdetatprakaraNasthasaptamInAM prathamArthakatvaM, tathA ca, 'dvandve cetyatra prathamArthe saptamI dvandvaH sarvanAmasaMjJako na bhavatIti tadarthaH, tatra dvandvazabdasya samudAye zaktyA samudAyasyaiva saMjJA. niSedho nA'vayavasya / nacAsyaiva tanniSedho'stu samudAyasya mAstviti vAcyam / tathA sati vakSyamANadoSApattaH / tathA hi avayavamAtrasya saMjJAniSedhe tu sarvArthavAcakasarvAdyantatvena samudAyasya saMjJAyAM bAdhakAbhAvAttena varNAzrametarANAmityatra suDApattiH, avayavasya niSedheDa pi sarvArthavAcakasarvAdhantatvasyAnapAyena tatprAptaH sulabhatvAt / na ca vyapadezivadAvAdavayavasya dvandve vidyamAnatvAtsamudAyasya ca niSedho bhavatviti vAcyam / satyevamavayatrasya niSedhe phalAbhAvAt / evaJca pUrvoktaprakAra evaM yukta ityAzayenAha-samudAyasyaivAyaM niSedha iti // nanu samudAyasyaiva saMjJAniSedhasyoktatvAdavayavasya taniSedhAbhAvAttasya tattvena sarvanAmAntAGgAtparasyAmaH suDityarthe prakRte suTo durvAstvamityabhiprAyeNAzaGkate-jacavaM tadanta. vidhinA suTaprasaGga iti / sarvanAmno vihitasyAmaH saDiti tadvidhAyakazAstrasya vyAkhyAnakaraNena prakRte AmaH samudAyavihitatvAdavayavamAtrAtsarvanAmno'vihitatvena nokkApattilezopIti bhAvaH / nacA'vayavasya sarvanAmatvAdakajApasirduriti vAcyam avayavamAtreNa kutsArthApratItau tadaprAptariti dika / / nanu jarAzabdasya jarasAdezavidhAnena mirjarazabdasya na syAdityata Aha-(1)padA. (1) padAdhikArIyamaGgAdhikArIyaJca kArya tasya sUtropAsasajAtIyasya tadantasya sUtro. pAsajAtIyAntasya ca bhvtiityrthH| Aho! Shrutgyanam Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / GgAdhikAre tasya ca tadantasya ceti / padamaGgaJca vizeSye vizeSaNena ca tadantavidhirityetatsiddhamidam / nanvevaM nirjarasamudAyasyaivAdezApattirityata Aha (1) nirdizyamAna syAdezA bhavantIti // 49. nanu sUtre jarAzabdopAdAnAnnirjaraghaTaka jarazabdasya jarAzabdatvAbhAvAdAdezo na syAdityata Aha - eka deza vikRtamananyavaditi // vRttikRteti / vRttikRtA - yatkeSAJcinmatamuktaM nirjarasin nirjarasAditi teSAmayamAzayaH, 'vipratiSedhe para miti sUtre parazabda iSTavAcI, tatkAryyaJca pUrvavipratiSedhena vibhaktyAdezaH, bhASyakRtA'syaiva siddhAntitatvAt, tathA hi, 'jarAyA jarasanyatarasyAmiti sUtre bhASye'jarAMsItyatra num - jarasoH prAptayorvipratiSedhena jaramityuktaM tadvibhaktyAdezasyeSTakAyryatve satyeva saGgacchate, anyathA bhavadvItyA zIbhAvAtprAgeva jarasaH pravRttau tadAnIM sarvanAmasthAnAbhAvAnnumo'prAptyA tena saha vipratiSedhavicArasya bhagavatA kRtasya spaSTaivAsaGgatiH syAt mannaye tu jarasaH prAk zIbhAve jAte tasya sarvanAmasthAnatvena numaH prasaktAvanena jaraso vipratiSedhavicAro bhASyakRtkRtaH saGgata eva, evaJca prakRte vibhaktyAdeza - jarasAdezayoH prAptau pUrva pUrvavipratiSedhena vibhaktyAdeze kRte tata esi karttavye aiskaraNasya, adAdeze karttavye AtkaraNasya ca (2)( sannipAta ) paribhASA'nityatve vinigamakatvAttadapravRttau jarasi nirjara sin nirjarasAditirUpaM nirbAdhameveti, tanmatAnuyAyino'pyevamevAhuH, parametadbhASyaviruddham, tathA hi, bhAvyakRtA ' bahubacane jhalyeta' 'osi ca' 'ADi ca' 'ApaH sambuddhau ce 'ti krameNa sutrapAThamaGgIkRtyAssfs pare etvamityarthena rAmeNa, akAroccAraNasAmarthyAtpararUpasya bAdhe dIrgheNa rAmAditi copapAdyA''ti dIrvoccAraNamine ikAroccAraNaJca pratyAkhyAtam / uktarUpayeSTatve tu atijarairiti bhavitavyaM sannipAtaparibhASayeti bhASyAt pratyAkhyAnaparabhASyAcca virodhaH syAt / taduktaM phalaikye pratyAkhyAnaM sambhavati na tu phalabheda iti, prAgvibhaktyA deze ikAroccAraNasace nirjarasin idAnIM nirjareNa, evamAti dIrghoccAraNasadbhAve nirjarasAt adhunA nirjarasaditi phalabhedAtpratyAkhyAnAsambhavena virodhasya spaSTatvAdupekSyaM tanmatamiti bhAvaH / naca nakAroccAraNapratyAkhyAne anenetyatra hali lopApattirdurvAreti vAcyam / 'Tausoranaka' 'Api lopa' iti sUtrakaraNenoktApatterabhAvAt / kiJca, 'anAvyaka' iti sUtre a iti napuMsakanirdezAta nakAre Api ca pare anAdeza ityarthe viziSya nakAre'nAdezavidhAnasAmarthyAduktalopasya vAdhAditi dik // nanu ( 3 ) pratyaiSipannityAdau pararUpasya sthAnivadbhAvAdakAvyavadhAnadvArA jusabhAvAyAssvazyakena 'acaH parasminnityatra pUrvavidhAvityasyAssvRcyA labdhena paJcamIsa (1) *niddizyamAnasyeti / atra SaSThIsthAne yogeti sUtraM pramANam / tathA hi, 'SaSThIsthAne yogeti sUtramAvartate tatra dvitIyasyAyamarthaH, SaSThItyasya pratyayagrahaNaparibhASayA SaSThyantamityarthaH, nirdizyamAnamitipadasyAdhyAhAraH, tathA ca SaSThayantaM nirdizyamAnaM sthAnanirU. pitasambandhena yujyate sUtre nirdizyamAnasyoccAryamANasya SaSThyantasya kAryAsambhavena tatsajAtIyaM gRhyate, ataH siddhaM nirdizyamAnasyeti / (2) sannipAteti / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti paribhASasvarUpam / (3) *pratyaiSiSanniti / pratipUrvakA diSerNyantAlluGi prathamapuruSavaDuvacane rUpam / 5 pha0ra0 Aho! Shrutgyanam Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmmAsena doSNa ityatrAkAralopasya sthAnivadbhAvena vyavadhAnAnnakArasya SakArA'vyavahitotta. ratvAbhAbena gatvaM na syAdityAzaGkaya samAdhatte-iha pUrvasmAdapIti / uktarItyA sthAnivattvAdakAravyavadhAne tu 'aTakupvAG numityanena tatra Natvamiti bodhyam / kiJca (1)pravigaNayyeti bhASyodAharaNasiddhave paJcamIsamAsasyA'nityatvAbhyupagame tu 'raSA. bhyAmityanenaiva gatvaM mulabhamiti na kazcidoSaH, tadanityatve ca pUrvoktamASyodAharaNameva mAnam , anyathA'llopasya sthAnivatvenA'kArakhyabadhAnAlaghupUrvakatvA'bhAvena 'lyapi laghupu. diti NerayAdezo na syAt, ata eva he gaurityatra vRddheH sthAnivatvena sambuddhilopo netyabhiprAyeNAha-iti pakSe viti / anityatvasUcaka eva tu zabdaH prayukta iti bhaavH| pUrvatrAsiddheneti / atidezazAstradRSTayA traipAdikazAstrasyAsiddhatvAnnyAyasiddho'. yam / tatphalantu vatighaTitAnAmatidezAntarANAM tripAdyAmapi pravRttirUpam / teSAntatra pravRttisvIkarAdeva, amI, kSIrapeNetyAdau mItva-Natve bhavataH, anyathA'tidezadRSTayA mItvaNatvayopAdikatvenA'siddhatvAttau na syAtAm / atraikArasyAdaHzabdasambandhitvaM pe ityasyai kAjuttarapadatvavAntavadbhAvAdhInamiti bhAvaH // , tasya doSa iti / vAcanikamevedannatu jJApakasiddham / na ca 'na mune' iti sUtre ne iti yogavibhAgena jJApitamastu tadvAcanikakathanamayuktamiti vAcyam / bhASye yogavi. bhAgasyAdarzanena jJApakasiddhatvasyAsambhavAt / ata eva vArtikakRtA siddhakANDamArabdhaM 'na lopaH sabiti sUtrakRtA kRtam / asyodAharaNAni ca, cakrayatra-nigAlyate-mASavapanotyA dIni bodhyAnIti dik / / / nanu bhASye kakucca dozceti dvandve prAtipadikatvena au bibhaktau paddanniAti sutreNa, Abityasya zasAditvAbhAvAdadoSannAdezo na syAdata Aha-prabhRtigrahaNaM prakArArthaH miti / prakAro bhedazAdRzyaM, tacca, sAdhAraNadharmasambandhaprayojyaM, sAdhAraNadharmattvaJcopa. mAnopameyobhayavRtti, upamAnatvaJca sAdhAraNadharmavatveneSaditaraparicchedakatvam , upameyatvama. pyevameva, tathA ca, sAdhAraNadharmasya suptvasya svAdau zasAdau ca vRttitvAttenaiva sAdRzyagrahaNanna tu zabdatveneti bodhyam / muptvena sAdRzyagrahaNe kakudoSaNIti bhASyaprayoga eka mAnam , tathA hi, zasprabhRtiSvityucyate'zasprabhRtiSvapi dRzyate kakuddoSaNI yAcate mahA deva ityuktambhASye, tena suptvenaiva sAdRzyagrahaNe bhASyakRttAtparyyam / ata eva 'hRdayasya halleSayadaNlAseSu' 'vA zokaSyaprogeSviAti sUtradvayaM saGgacchate, anyathA, zabdatvena sAdRzyagrahaNenaiva hallekhaH, hRcchoka ityAdyupapattAbuktasUtradvayasya vaiyathyaM syAt / na ca suptvena sAdRzyagrahaNe svAdAvapi sarvatra padAdyAdezApattiriti vAcyam / suprabhRtiSvityasya vaktavya. tve zazaprabhRtiSvati kathanAtvacidevA'nyatra tadvidhAnAt / evaJcAvityasya svarUpeNa zama. bhinnatvaM suptvena tatsAdRzyaJca, tatastasminpare doSannAdeze kakuddoSaNoti siddham / phalaJca, padAkhrizcaraNo'striyAM svAntaM hunmAnasaM mana ityAdau / 'na lumate tyasyA'nityatvAtpratyaya. lakSaNenA'ntarvattivibhaktyA supparatvena pAdazabdasya padAdezo hRdayasya hRdbhAvazca sUpapanna iti dik // (1) *pravigaNayyeti / pra-vipUrvakAgaNayateH tko lyapi rUpam / Aho! Shrutgyanam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / nanu viznapAzabdasya prathamA-dvitIyayodvivacane prAptapUrvasavarNadIrghasya 'nAdicI tyanenaniSedhAjasi satyapi tasminnadoSAcceSTarUpasiddhau 'dIrghAjjasi ceti sUtraM vyarthamityAzaGkya samAdhatte-yadyapyauli nAdicItyeva siddhimiti / ayambhAvaH, uktasUtrAbhAve gau. yyauM gaurya ityAdau nAdicItyasya prAptyA niSedhAbhAvAtpUrvasavarNatve'niSTarUpApattiriti ta. niSedhArthamAvazyakaM dIrghAjasi ceti sUtramiti / na ca 'yasyAkhyau nadI' 'svAdibhyaH ityA. dinirdezAdipratyAhArA'cpratyAhArayoreva nirUDalakSagAGgAkArAdIrghasyAntvAbhAvena gauryAvityAdau pUrvasavarNadIrghA'prasaktyA niSedhasUtraM vyarthameveti vAcyam / etaniSevasAmarthyAdevega bhinnapratyAhAreSvapyuktalakSaNAsvIkArAt / ata eva, zasi gaurIrityAdau pUrvasavarNadIrghasiddhiH, anyathoktarItyA na syAt / kecittu 'prathamayoH pUrvasavarNadIrgha' ityasyA'nantaraM dIrghAcchasyeva pUrvasavarNadIrgha ityarthakadIrghAcchasItyeva sUtrakaraNAccakArAkaraNena netyasyAnanuvartanena ca lAghavamitmAhuH / kecicca zasi sUrvasavarNadIrghazcedI/deveti biparItaniyamavAraNAya nanye' 'kAnAneDite' ityAdyanusandhAne jJAnagauravAdyathoktanyAsa evaM yuktiyukta iti vada. ntIti dik // nanu 'AtaH' ityeva sUtramastu lopAnuvRttAvAkArAntaM yadaMgaM bhaM tasya lopa ityarthe vi. zvapa ityAdisiddhau dhAtoriti vyarthamityAzayena zaGkate-dhAtoH kimiti / samAdhattehAhAniti / avyutpanna midam , hAhAhUhUzcaivamAdyA ityamaroktaH / atrA''kAralopeneSTaprayogAnApattiriti tadarthamAvazyaka dhAtugrahaNaM tasya satce dhAtutvAbhAvAnna tatrA''kAralopaH / nacA'sya heti kaSTaM jahAtIti vyutpatyA kriyAzabdatvAllopasyeSTatve pratyudAharaNadAnamayukta. miti vAcyam / tathA sati sAnityasyaiva pratyudAharaNatvAt / akAro vAsudevastena saha vartanta iti sAstAn sAniti tadupapatteriti prAJcaH / navyAstu-tavaH znaH' ityAdisautraprayogopapattaye vArtikakRtopanyastasya ( Ato nApaH ) iti vArttikasya 'Ato dhAtori tyatrA''ta iti yogavibhAgenoktasautraprayogopapatti vidhAya bhagavatA pratyAkhyAnakaraNAduktapratyudAharaNaprayogasyAbhidhAne tu lopastheSTApattireva / na caivaM vyAvAbhAbena sUtre dhAtugrahaNameva tadA vyarthamiti vAcyam / AbantanivRttyarthaM ta. syA''vazyakatvena sArthakyAt / nacA''kArAntebhya AcAravipi tadantAtkartRvipi tatra lo. pArthamastu dhAtorgrahaNamiti vAcyam / tAdRzaprayogasyA'nabhidhAnAdityalam // ___nanu nityastrIliGgayordIrghadUdantayoH 'yUstryAkhyau nadI' tyanena nadItvavidhAnaM, dIpeMdU. dantayoH strIliGganyo svedudantayoH Diti 'hasvazce tyanena vaikalpikantadvidhAnaM prakRte'pi yU-hasvapadayoranuvartanAtsAmAnyatastatra ghisaMjJAvidhAnAdiSTarUpopapattau zeSagrahaNaM vyarthamitya. bhiprAyeNa zaGkate-zeSaH kimiti / uttarayati-matyai iti / ayamabhiprAya:-atra nadI saMjJApakSe ghitvAt 'ANanadyAH ityATi guNA'vAdezayoneSTarUpasiddhiriti samAdhAturabhiprAyaH, vastutastu pulliMge napuMsake ca sAvakAzAyA ghisaMjJAyAH paratvAdapavAdatvAcca nadIsaMjJayA vAdhena tadaprAptau zeSagrahaNaM vyartha, naca gavAM patyai striya ityAdau nadI saMjJAyAssAvakAzatvAdapabAdatvAsambhavena ghitvasya tayA bAdhAnApattau prAptadoSavyAvRtyartha zeSagrahaNamAvazyakamiti vA. cyam / naTekamudAharaNaM yogArambhaM prayojayatIti bhASyAta patiH striyAmityanenaivoktapra. Aho! Shrutgyanam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikArasnamaJjUSAyAmyogasiddhau sAmAnyasUtrasya vaiyarsenA'pavAdatvAbAdhe tadvaiyarthyasya spaSTatvAt ityoza. yenAha -ekasaMzAdhikArAssidde zeSagrahaNaM spaSTArthamiti / adhikArazca 'kaDArAH karmadhArayaH' ityetadavadhika etatparyantamevAdhikArasya buddhiviSayatvAt / nacaivaM puruSa-para. smaipadasaMjJayorekana samAvezAnApattiranApattizca guru-nadIsaMjJayorlaghu-ghisaMjJayozcaikatra samAve. zasyeti vAcyam / pUrvatra 'Naluttamo veti jJApakAdeva tadupapatteH / paratra varNasya laghu-guru. saMjJe tadantasya ca ghi-nadI saMjJe iti bhinnA'vadhikatvena samAvezAdityalam // hasvau kim / vAtapramye / hasvagrahaNAkaraNe yU ityanuvRttau dIrghayoreva ghitvavidhA nAddhasvayoraprAptyA mUloktapratyudAharaNAsaGgatiH / na ca 'zeSo dhyasakhI' tyatrA'sakhIti pa. yuMdAsakaraNAt 'patiH samAsa eve' tyasyArambhasAmarthyAcca hasvayoreva vitvaM na dIrghayoriti na doSa iti vAcyam / icchAkyajantAtsakhIyateH kvipi niSpanne sakhIH, patIrityatra ghi. svAbhAvAya tayozcAritArthyAt / na ca 'accagheH' ityAdyArambhasAmarthyAdhasvayoreva tatsyAditi vAcyam / anekakaSTakalpanA'pekSayA hasvagrahaNakaraNasyaiva laghIyastvAditi bhAvaH / / nanu 'Diti hrasvazce' tyato'nuvRttena hasvagrahaNenaiva samIhitarUpopapattau prakRtasUtre yUgra haNamanAvazyakamevetyata Aha-yU kim / mAtra iti / ayambhAvaH, yUgrahaNAbhAve uktapra. yoge vitvena guNApattyA neSTarUpasiddhiriti tatra ghitvAbhAvArthamAvazyaka tat / na ca 'Rto. DI' tyArambhasAmarthyAdRdantebhyo guNazcenDAveveti niyamAzrayaNAtprakRte doSAbhAvena pari. cchetRvAcimAtRzabdasya tRtIyaikavacane vitve nAtvA''pacyA mAtretyeva pratyudAharaNaM yukta miti vAcyam / uktaguNavidhAyakazAstrasya yUgrahaNA'nuvRttAveva tAtparyyagrAhakatvAdityalamativistareNa // dIrghAtkim / niSkauzAmbiH / atikhaTva iti / asyAyambhAvaH, kauzAmvyA niSkrAntaH, khaTvAmatikrAnta iti vigrahe pUrvana (nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA ) itya. nena, paratra ca ( atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA) ityanena samAse 'gostriyoriti ha. sve uktaprayogadvayasiddhiH / atra dIrghAdityasyAgrahaNe sthAnivattvena DyantatvAttataH parasya sorlopApattiH / na ca samastasya DyAvantatvAbhAvena na tatra doSaH / na ca svIpratyaye na tadAdiniyama iti vAcyam / anupasarjane tadabhAve'pyupasarjane tatsatve bAdhakAbhAvAt / anyathA'tikArISagandhyAputra ityatra vyaGantapUrvapadalakSaNasaMprasaraNApatterduritvAditi vAcyam / uttarapadasya yAbantatvena sostataH paratvena dIrghagrahaNA'bhAve mulopasya darnivA. ratvAt / na ca dhyAgrahaNasya vihitavizeSaNatvAbhyupagame na tatroktApattile zo'pIti vA. cyam / tasya vihitavizeSaNatvAnaGgIkAreNa doSasya tAdasthyAt / na ca DyAbagrahaNasya paravizeSaNatve Atmano gaGgAmicchati taGgIyati tataH vipi, alope yaloSe ca gaGgIritya. trekAre sthAnivadbhAvAdAvantatvena dIrghatvasya svAzrayatvena ca mulopApattiH / na cAllo. pasya sthAnivatvena sorApaH paratvAbhAvAnna doSa iti vAcyam ( ko luptaM na sthAnivadi ) ti sthAnitvaniSedhAditi vAcyam / DI I A Abiti prazleSeNa dIrghagrahaNasya pratyA. khyAtatvAdihA''rUpasyA''po'bhAvenoktApatterayogAditi dika / nanu 'halyAviti sUtre pUrvahalgrahaNAbhAve'pi dIrghAbhUtAnyAbantAtparasya sorlopa Aho ! Shrutgyanam Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / 53. ityarthenaiva sakaleSTasiddhiH, na ca tadabhAve liTU ghugityAdau slopAnApattiriti vAcyam / tatra 'saMyogAntasya lopa' ityanenaiva tadupapatteH evaJca vyarthameva tadgrahaNamityAzayenA''zate prathamahalU kimiti / samAdhatte - rAjeti / ayambhAvaH, atra saMyogAntalopasyAsiddhatvena nalopAnApattAbuktarUpA'siddhiriti tadgrahaNamAvazyakaM tasmin sati prakRtasUtreNa sulope'sya nalopadRSTyA'siddhatvA'bhAvena nalope rUpasiddhiriti / na ca 'na Disambuddhayoriti sUtrasthasambuddhigrahaNena nalope karttavye saMyogAntalopasyAsiddhatvAbhAvajJApanAnna doSaH, anyathA sambuddhau herAjannityatrApyuktalopasyAsiddhatvena nalopA'prAptyA tadarthaM kRtasya sambuddhigrahaNasya spaSTameva vaiyarthyamiti vAcyam / klIve he brahmannityatra 'svamornapuMsakAditi solu ki taddRSTyA nalopasya siddhatvena prAptanalopavyAvRttyarthaM sambuddhigrahaNasyA''vazyakatvena sArthakyAt / na ca ( sambuddhau napuMsakAnAM nalopo vA vAcyaH ) iti . itivArtikenaivoktaprayogasiddhau sambuddhigrahaNasya yuktameva jJApakatvamiti vAcyam / tathA sati gomAnityatrApi nalopApatteH / na ca jJApakasAjAtyAduktajJApanasya sambuddhiviSayaka - tvAbhyupagamena niyamAnA''krAntatvAtsaMyogAntalopasyAsiddhatvA'bhAvA'bhAvena noktadopasya sambhava iti vAcyam / lakSyA'nurodhena sAmAnyA'pekSasya jJApanasya sambhave vizeSApekSasya tasya tyAjyatvAt / evaJca sAmAnyA'pekSaniyamena na rAjetyatra nalopA'nupapattiH / na caivaM gomAnityatrApi nalopo durbAra eveti vAcyam / jJApakasAjAtyena yatra nakAravibhaktyorAnantayyaM tadviSayako'yanniyama ityabhyupagamena prakRte takAvyavadhAnAnnakAravibhaktyoMvAnantaryyA'bhAvenA'ddoSAt / evaJca punarvyarthameva halgrahaNamiti ceducyate, tadabhAve'bhinotretyanna saMyogAntalopasyAsiddhatvena 'sipi dazceti rutvAnApattiH, sati tu tasminnanena lope'sya rutvadRSTyA siddhatvAnna tadanupapattiH / na ca rorutve karttavye na saMyogAntalopo 'siddha ityarthakena ( saMyogAntalopo'siddha ityarthakena ( saMyogAntalopo rorutve ) iti vArttikenaivA'bhino'tretyatra saMyogAntalopasyAsiddhatvAbhAvena doSA'bhAvAdavyarthantaditi vAcyam / avibharbhavAn, ajAgarbhavAnityatra nalopAnupapattivAraNAya tadAvazyakatvAt / tasmAdAvazyakaM halgrahaNam / taduktam saMyogAntasya lope hi nalopAssdirna siddhyati / rAtu tenaiva lopaH syAddhalastasmAdvidhIyate // iti / na ca rAtsasyeti sUtre takArasyA'pi prazleSeNa tatra lopopapattAva kiJcitkara. meva tadgrahaNamiti vAcyam ! prazlaSe pramANA'bhAvena tadupapattyarthaM tasya sAphalyAt / prazlepA'bhyupagame avavarttadityatra talopApattezceti dik / / nanu zobhanaH sakheti vigrahe 'rAjAhaH sakhibhya' iti raci sakha ityevaM rUpasya lakSaNasammatatve susakheti rUpollekhasya kathaM saMgatiriti cenmaivam / 'na pUjanAditi niSemena cospravRtterityata Ahaha - zobhanaH sakhA susakheti / evamatizayitaH sakhA'tisakhetyatrApi Tavo'pravRttiriti bodhyam // nanu 'asA' vityAdau sakhizabdasya grahaNAttasyaivA'naGAdikAyyaM syAnna tu usa khizabdasya tatra tasyA'grahaNAdityAzaGkaya samAdhatte zrAGgatvAttadantasyA'pyanaGiti / Aho! Shrutgyanam Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakikAratnamaJjUSAyAm-- anaDAdikAryasyA'GgAdhikArIyatvenA'GgasyetyadhikAreNa taM prati sakhizabdasya vizeSaNatvAt 'yena vidhistadantasye ti tadantavidhau sakhizabdAntasyAnaDityarthe susakhizabde'pyanakAdi kAryasya saulabhyameveti bhAvaH / nacaivaM sakhizabdasyaivA'naDAdikAyaM na syAtkevalasya tasya sakhizabdAntatvA'bhAvAditi bAcyam / kevale tasmin vyapadezivadbhAvena tattatkAyaM. pravRtte rityalam // nanu 'zeSo'dhyasakhItisUtre'samarthasamAsAdidoSabhiyA prasajyapratiSedhIyasya namo' grahaNena paryudAsasya grahaNottasya ca sadRzagrAhitvena sakhisAdRzyaca samudAyasya nAstItyabhiprAyeNA''caSTe-samudAyasya sakhirUpatvAbhAvAdityAdi / etasyA itthamAzayaM varNayati nAgezaH, tathA hi asakhItyasya sakhibhinnAvayavayoridutodhitvamiti varNasaMjJApakSe'rthaH, sakhibhinnAvayavau yAvikArokArau tadantayopitvamiti tadantasaMjJApale cArthaH, / tathA ca samudAyasya supakhItyasya sakhibhinnatvAtsalabhaiva ghisaMjJA / bhASyakRnmate tu prakRte ghisaMjJA naiva labhyate sakhizabdasya tadavayave lakSaNayA sakhyavayavabhinnayoridutosta. yorvA dhitvamityarthe susakhighaTakekArasya sakhyavayavatvena tadbhinnatvAbhAvAtsutrA'pravRtte riti dik / / nanu paramazcAsau sakhA ceti vigrahe pUjArthasyA'gamyamAnatvena na pUjanAditi niSedhA' pravRtyA 'rAjAhaH sakhibhyA iti Taca duri ityAzaGkaya samAdhatte-paramaH sakhA yasye. ti vigraha iti / tatpuruSe TacaH pravRttirayantu bahuvrIhiriti nokkApattileza iti bhAvaH // nanu paramaH sakhA yasyeti bahubrIhI prAcInamatasiddhasyetarapadArthaniSThavizeSyatAnirupita. prakAratAprayojakatvarUpagauNatvasya sattvAt (1)(gauNamukhya) nyAyapravRnyA kathamanahAdi kAryapravRttiriti sandehasya prAdurbhAve tAmbarayati-gauNatve'pIti / yathA gauNe'pi paramA 'sthyAdizabde bhavatyanakAdistadvadihApIti bhAvaH / na ca zaMkAdalIyoktanyAyasya bAdhaka. rUpasya sasvAdanakAdikAryanna syAditi vAcyam / prakRte vakSyamANagauNatvAbhAvAduktanyA. yApravRttaH / aprasiddhatva-gauNalAkSaNikatvobhayavidhasyaiva gauNatvasyAbhyupagamAt / kiJcokta. nyAyasya padakAryaviSayakatvena strItvAnimittakatve sati suvibhaksyanimittakatvarUpapadakArya. tvAbhAvAttadapravRttezca / prAcInoktaM lakSaNaM tUpasarjanasya na tu gauNatvasyeti na tAzagauNa. tvasyeha grahaNamityalam // nanu 'sakhyazisvIti bhASAyAmiti DISante'pi sakhIzabde (2)(liGgaviziSTa) pari. bhASayA sakhizabdakAryyasyA'naDAderApatterityata Aha-anisyatvAditi / anityatve pramANaJca, (zaktilAGgalAkuzatomarayaSTighaTaghaTI grahaNebdhi)ti vArtike ghaTazabdAtpRthak ghaTIgrahaNameveti / (1) *gauNa-mukhyeti gauNa-mukhyayormukhya kAryasaMpratyaya iti tatsvarUpam / gauNamukhya. yorathayormadhye mukhya evAthai kAryasaMpratyayaH, mukhyArthabodhaka 'eva zabde kAryapravRttirityarthaH / arthavadgrahaNaparibhASAyA viziSTarUpopAdAna evaM pravRtyA tadaGgatvenAsyA api tatraiva pravRtti racitetyevaM bIjam / (2) liGgaviziSTeti prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti paribhASA svarUpam / Aho ! Shrutgyanam Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / nanu bAdhakAmAvAdavizeSeNopasarjane'pi trayAdezaH syAdityata Aha-gauNatve tu netIti / nopasarjana iti tadarthaH, / 'Ami sarvanAmna' ityasya yathA'nupasarjane eva pravR. ttistatsAhacaryAdasyApi tatraiveti bhAvaH / nanu sAhacaryasyAsArvatrikatvaM sUtrAntarasya sAhacaryAzrayaNe dRDhatarapramANaJca nAstItyarucerAha-vastutastu priyatrayANAmiti / na ca gauNamukhyanyAyasya tu jAgarU katvAtkathamatra trayAdeza iti vAcyam / aprasiddhatva-gauNalAkSaNikatvarUpAnyatararUpagauNa. svAbhAvAttadapravRtteH / ata eva bArtikakRtopasarjanAnAM sarvanAmatvaniSedha ArabdhaH / anyathoktanyAyenaivopasarjanAnAM sarvanAmatvaniSedhasiddhau taniSedhavacanasya vArtikakRtA kRtasya spaSTameva vaiyarthya syAt / kiJca tasya padakAryaviSayakatvenAtra tatvAbhAvAdapravRttarityalam / / nanu yuSmadasmadovizeSavihitairAtva-yatva-lopaidheina kimaH kAdezavidhAnena cA'tvA prAptyA doSA'bhAvAdviparyantagrahaNaM vyarthamityabhiprAyeNa zaDate-dviparyantAnAM ki. miti / samAdhatte-bhavAniti / ayambhAvaH, bhavatsa iti sthitau takArasyA'tve 'ato guNa' iti pararUpe 'ugidacAmiti numi sarvanAmasthAne cA'sambuddhAviti dIghe 'halyAbiti mulope 'nalopaH prAtipadikAntasye ti nalope bhaveti rUpApattiH / kiJca cinuNante zamI zaminAvityAdau numo'bhAvAya jhalgrahaNasyA'pakarSaNAdugijbhalantasyaiva numvidhAnena prakRte sthAnivattvenogittve'pi jhalantatvA'bhAvAnnumo'prAptyA rUpAsiddhiH, atastadAvazyaka sati ca tasminna tatprAptiriti na kazcidoSaH / nanu tyadAditaH prAgeva bhavacchabdasya pATha. karaNAnna prAgapradarzitalakSyAsiddhirityata Aha-bhavantAviti / tyadAditaH pUrva bhavacchabda. sya pAThe (tyadAdInAM mithaH sahoktau yatparaM tacchiSyate ) ityanena bhavacchabdasya zeSA. pattirdurvA raiveti dvipaya'ntagrahaNaM karttavyameveti dik / / __ nanu bahuzreyasIzabdAnDau tasyA''mi bahuzreyasI Amiti sthitau 'hasvanadyApo nuDi'ti nuDApattirduriti zaGkA samAdhatte-iha paratvAditi / ATa-nuToH prAptayoH paratvAdATA nuTo bAdhena na nuT / nacA''TA nuTo bAdhe'pi bAdhake pravRtte bAdhyasya nuTaH prAptyA sa syAditi vAcyam / (1)(sakRdragati) nyAyena bAdhe punarvAdhyApravRtteH / nacA'pavAdo gadIrgha. tvasyeti 'dIrgho'kita' iti sUtrasthabhASyAdAgamA''dezayorapi bAdhya-bAdhakabhAvA'bhyupagamena niravakAzenA''mA''To vAdhe punarATo'prAptyA nuTA sahA''To vipratiSedhavicArAsaGgatiH sarvathaiveti vAcyam / niravakAzarUpApavAdazAstrapravRtyuttaramutsargazAstrapravRttau bAdhakA'bhAve. noktadoSA'navakAzAditi bhAvaH / / nanu 'lakSemuT ce tyauNAdika I pratyaye lakSmIzabdasya niSpannatvAnna 'hallyAvi' tya (1)*sakRddhatIti / sakRdtau vipratiSedhe yadvAdhitaM tadvAdhitameveti tatsvarUpam / vipra. tiSedhe sati sakRt yadvAdhitaM tat gatau prAptau satyAmapi vAdhitameva na punaH pravartata ityarthaH / ubhayarUpeNa pUrvazAra saMkoca iti yAvat / tatra kaciccaritArthayorekasminyugapadubhayoH kAryayorasambhavena bAdhakAbhAvAtparyAyeNa tRjAdivacchAstradvayaprasaGge niyamArtha vipratiSedhasUtramiti skRdrtinyaaysiddhiH| Aho ! Shrutgyanam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- syA'prAptirityAzayenAha-aDyantatvAnna sulopaH, atilakSmIriti / (kRdikA. rAdaktinaH ) iti DISi tu mulopa iSTa eva ata eva, lakSmI lakSmIharipriyetyupapannamityalam kumArIti / nanvatra kyaco'kArasya sthAnivadbhAvAdacparakatvena yaNApattirdurA, na ca padAntavidhau taniSedha iti bAcyam / 'naH kye' ityanena nAntasyaiva padatvavidhAnAdihA. tathAtvena niSedhA'pravRtteH / na ca ( ko luptaM na sthAnivadi ) tyanena sthAnivattvaniSedhAnna yaNApattiriti vAcyam / sakhyurgomAn padatvaJca ko luptamiti darzanAdityabhiyuktavyavahA. rabalenaiteSveSa kau luptanna sthAnivadityasya pravRtteriti cenna / lunirityAdibhASyodAharaNopa.. pattyarthamanyatrA'pyuktaniSedhapravRttyaGgIkArAditi bhAvaH / / ___ nanu 'aci nu dhAtviAti sUtrAdanuvRttasya dhAtupadasyA''vRttyobhayovizeSaNatvamaGga sya saMyogasya ca tatra saMyogavizeSaNatve phalamAha-dhAtunA saMyogasya vizeSaNAditi tasyAGgavizeSaNatvaphalantu hariM, harI harInityAdisiddhiH, anyathA'Ggasya dhAtvavayavasaMyogapUrvabhinnebarNAntatvena pradhyaM pradhya ityAdAviva pUrvarUpaM pUrvasavarNadIrghava vAdhitvA yaNApatti syAt / yadi cA'saMyogapUrvasyetyasya dhAtvavayavasaMyogabhinnapUrva ityarthastadbhinnasya ca dhAtvavayavasyaiva grahaNaM tadA noktasthale doSaH, ata eva ca udiyAvityAdau na doSa iti bhAvaH / / ___ nanu gatikAraketarapUrvapadakasyaiva yaNo niSedhAttatpUrvapadasya sUktakAryyasyeSTatvena dudhiyo vRzcikabhiya ityAdau gati kArakapUrvatvena kuto na yaNityAzaite-kathantIti / samA. dhatte-duHsthitA dhIryeSAmiti / durityasya duHzabdopAttaduSTatvasyetyarthaH / dhIzabda pratItyasya dhIzabdArtha pratItyarthaH / yatakriyAyuktA ityasya yasya dhAtorvAcyayA kriyayA yuktA ityarthaH / evaJca yaddhAtuvAcyakriyayA yuktAH prAdayastaddhAtuvAcyakriyAmpratyeva teSAM gatitvamiti phalitam / tathA ca prakRte durityasya sthitikriyAmpratyeva gatitvena dhIzabdA. prati tattvAbhAvAna pUrvatra yaNApattiH / evaM buddhi kRtamapAdAnatvamAdAya "dhruvamapAye'pAdA. namityanenaiveSTasiddhimAsAdya 'bhItrA'rthAnAmi tyasya bhASyakRtA pratyakhyAtatvenA'saccAttA zA'pAdAnatvA'vivakSaNena kArakapUrvatvAbhAvAtparatrA'pi noktA''pattiH, tatra sambandhasAmAnye SaSThayA samAsaH, athavA bRzcikasambandhinI bhIH vRzcikabhIrityuttarapadalopasamAso bodhya iti bhAvaH / / nanu sakhAyamicchati sakhIyati tataH vipi 'ato lopaH' ityallope 'lopo vyocalI ti yalope ca sakhIrityasya siddhiH, na ca yalopasya sthAnivatvena sa na syAditi vAcyam / yalope tannidhAt / na ca 'verapRkte' ityanena vipi lope balparatvAbhAvena yalopa eva kathamiti vAcyam / uktasUtravihitalopAtprAgbalilopasyaiveSTatvAt / nacA'llopasya sthAnivatvAdacparatvena eranekAca' iti yaNAdezo durvAraH, nacA'ntarvatinyA vibhaktyA sakhizabdasya padatbena 'na padAnte ti sUtreNa padAntavidhau yaNi kartavye sthAnivatvaniSedhAnoktApatti. lezo'pIti bAcyam / 'naH kye' iti niyamena kyaci nAntasyaiva padatvAdihoktaniSedhAs. pravRtyA sthAnivatvasya durvAstayoktApattestAdavasthyAt parapadasthA'jAdezasyaiva tena sthA. nivatvaniSedhAcca / na co'ntaraGgaparibhASayA'ntaraGge yaNi karttavye vibapekSatvena bahiraGgakya Aho ! Shrutgyanam Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapuliMgaprakaraNam / sambandhiyalopalyA'siddhatvena sthAnivattvaniSedhamantarA'pyuktadoSo na syAditi vAcyam / uktaparibhASAyA bhanityatvena doSasya duruddharatvodityata Aha-kau luptaM na sthAnivaditi / luptamiti napuMsake bhAve ktaH lopa ityarthaH / gomatyateH kvipi gomAniti bhA. vyaktiretadapi kvacitsvIkarttavyam / sArvatrikantu ko bidhiM prati na sthAnivadityeveti dika ___ nanu 'khyatyAditi sutre prayogasthasya vikRtasyA'nukaraNenA'vizeSAddhasva-dIrghayorubha. yorgrahaNamityAzayenAha-dIrghasyApi grahaNAkhyatyAdityutvamiti / lunirityAdeH lvAdibhyazca paco va: 'zuSaH kaH' 'prastyo'nyatarasyAmityetaiH sUtrai vihiteSu natva-vatva-katva-matveSa tataH kyaci 'allope yalopeca siddhiH / / nanu vyutpattipakSe tRnnantatvAttRjantatvAdvA dIghe siddhe natrAdigrahaNaM vyarthamityata Aha-sUtre naptrAdigrahaNaM niyamArthamiti / tathA cArya niyamaH, uNAdiniSpannAnAM tRntRcpratyayAntAnAM saMjJAzabdAnAM dIrghazcennaptrAdInAmeveti, tenA'nyeSAmuNAdiniSpannAnAM saMjJAzabdAnAM pitRmAtRprabhRtInAM neti, neSTAdInAmapyuNAdiniSpannatvAdirUpahetoH sattvena dIrghasiddhiH / avyutpattipakSe tu naptrAdigrahaNasya vidhyarthatvameva, atra pakSe pitR mAtRprabhRtI. nAmatra sUtre pAThA'bhAvAdeva dIrghazAnirAzaH / nanu udgAtRzabdasyauNAdikatRpratyayAntatve. 'pi niyamena vyAvRtyA dIrtho na syAdityAzaya samAdhatte-bhASyaprayogAditi / u. gAtAra iti samarthasUtrasthabhASyaprayogAdityarthaH, evaJcogAtRzabdasyoNAdiSu niSpattiraprA. mANiketi bhAvaH / kecittu udgAtRzabdasyauNAdikatvamaGgIkRtya bhASyaprayogabalenaiva dIrghamabhilaSyantIti tanna, bhASyakRtA'nyaprayogasyodAharaNatvena dAne'pyasya bhASyaprayogatvAbhAvAditi dik // ___ nanu kroSTu Amiti sthitau nuT-tRjvadAvayoH prAptayoH 'vipratiSedhe paraM kAryamiti sUtravalena tRjeva syAt / na ca tRjapekSayA nuTo nityatvAdeSa eva syAditi vAcyam / kRte tRjvagAve ( sannipAta ) paribhASayA nuTo'prAptyA tasya nityatvA'bhAvAt / evaJca paratvAtpAkSikatRjApattirdurvA raivetyAzayenA''zaGkate-paratvAttajvadbhAve prApta iti / samAdhatte-(numacireti) numa-cira-tRjvadrAvAnbAdhitvA pUrvavipratiSedhena nuDeva bhavatIti ta. darthaH / nuTA numAdibAdhasya phalAni vArINAm , tisRNAm , kroSTra nAmityAdau numrabhAvatRjvadAvA'bhAvarUpANi bodhyAni / na ca 'acira RtaH' ityasyApavAdatvena bAdhyatAmA. nyacintA'zrayaNe svaviSaye prAptasya sarvasyA'pi bAdhakatvam ata eva guNadIrghotvAnAmaebAda iti saMgacchate / evaJca vizeSA'padezena nuTo'pi bAdhAdutsargA'pavAdayorasamAnabalavatvena vipratiSedhavicAro'saMgata iti vAcyam / etadaMze 'na tisR' iti jJApakabalena nuTa na tu vipratiSedheneti tRvatsUtre bhASyokteH / evantarhi num tRjvadUbhyAmityeva suvacamiti bhaavH| ___ nanu dIrgha RkArAntadIrghaTakArAntayoH prAyaH prayogA'bhAvAdanukaraNa zabdaM nirUpayatikR tR ityanayoranukaraNe viti / 'yattadetebhyaH parimANe itisUtre etebhya ityatra tyadAdyatvakaraNAdanukaraNasya prakRtivattvamityetatsidamAha-prakRtivadanukaraNamiti / anukaraNasya zabdamAtroccAraNe tAtparyyaviSayatvAdanukAryazabdasvarUpamAvovakatvam / prakRtyA'nukAryeNa tulyaM vartate iti tadarthaH / tatraivaikazeSA'darzanAtkSiya ityAdau dhAtvanukaraNe Aho ! Shrutgyanam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikA ratnamaJjUSAyAm - vibhaktikaraNAcca vaikalpikatvamityata Aha- vaikalpikA'tidezAditi / (1) anukaraNasyA'nukAryyazabdarUpArthenArthavattvAtprAtipadikatvena tataH subutpattiH sulabhA / nacaivaM 'bhU sattAyAmityAdAvapi vibhaktyApattiriti vAcyam / etannidezAdeva kvacidanukaraNAdvibhaktyanutpatterapi svIkArAt / 'jhalAM jaz jhasI' tyAdau jayatvAbhAvavadga vityayamAdetyatra vAntasyaivAnukaraNAdanukArya svarUpasyAbikRtatvAya na balopa ityalam // nanu ina saha vartate iti vigrahe 'tena saheti tulyayoge' iti bahubrIhau 'vopasarjanasye'tyanena sahasya sabhAve 'AdguNa:' iti guNe se iti siddhyati 'atraikAdezasya pUrvAntavAdavyayatvena supo luk durvAra iti cenna / avyayamiti mahAsaMjJAyA anvarthatvAdupasarjane'vyayatvA'bhAvenA'doSAt / na caivamapi saha i iti sthitAvantaraGgatvAdguNe ekAdezasya parAdivadbhAve sahazabdAbhAvAtpUrvAntavadbhAve tu sahazabdasyottarapadatvA'bhAvAdubhayata AzrayaNe'ntAdivadbhAvasyA'niSTatvAcca sahazabdasya sAdeza eva na syAtkiJca sAdezAtprAgantaraGgatvAdguNe tataH sAdeze'dantatvasyaiva sambhavAdekArAntatvA'bhAvena nokkApattilezo'pIti vAcyam / 'nendrasya parasyetyuttarapadavRddhipratiSedhena prAk pUrvottarapadanimittakaM kAryyaM tata ekAdeza iti sAmAnyA'pekSajJApanAdekAdezAtprAk sAdeze taduttaramekAdeze pUrvapradarzitA''pattestAdavasthyAt / evaJca prAguktasamAdhAnenaiva doSavyAvRttirityavaseyam / / nanu se zabdAjjasi se asiti sthitAvekArasya pUrvAntavadbhAvena padAntatvAdayAdezaM bAdhitvA 'eDa: padAntAdati' iti pUrvarUpA''pattiriti cenna / asya 'thAsaH se' 'IzaH se' atratya sezabdA'nukaraNatvAdekArasya padAntatvA'bhAvenoktApatterabhAvAditi bhAvaH / / pR ag okArAntAntaddhitasya zaso'sambhavAtpa eva tasya sambhava ityAzayenAha - zasA (2) sAhacaryyAditi / kaiyaTastu taddhitasyApi saH satvAttenA'pi sAhacarya. grahaNasya karttuM zakyatvena zasA sAhacaryyAdamaH supa eva grahaNe kiM vinigamakamiti sandihyAcItyadhikArAdajAdizasaH sUpa eva sambhavo na tu taddhitasyeti tadAzayamabhihitavAn, tena, acinavam, asRnavamityAdAvamipare nAtvApattirdoSaH / cinoteH, sunotezva laDi, madhye oot marrsthAnikasya mipaH 'tasthasthamipAmityamAdeze uvaDi coktaprayogadvayopapattiriti bhAvaH / / nanu go amiti sthitAvamaH sarvanAmasthAnatvena 'goto niditi dvidbhAve, AtvAtprAkparatvAdavRddhiH syAditi cenna / anatrakAzenA''tvena vRddherbAdhAdityata Aha-1 - zroto ( 1 ) *anukaraNasyeti / / anukArthyAnukaraNayorbhede'nukaraNena bodhArthaM zaktaH svIkarttavya. tvAcchaktimattvarUpArthavattvenaiva sarvamupapannam / ata eva 'bhuvo bugi' tyAdeH saGgatiH / tayorabhede tu, anukAryanirUpitazaktyaivA'nukaraNenA'pi bodho bhavatItyanukaraNasya zaktimattvarUpArthavattvA'bhAvenA'prAtipadikatvAnna vibhaktyutpattiH, ata eva bhR sattAyAmityAdi saGgatamiti tadAzayaH // (2) * sAhacaryAditi / sahacaritAsahacaritayomadhye sahacaritasyaiva grahaNamiti paribhASayetyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantapulliGgaprakaraNam / Niditi vAcyamiti / goto Nidityatra gakArasyA'vivakSitatvena labdhamidam , tena citragurityatra nAtadoSaH, aGgA'dhikAre tadantavidheH sattvena gozabdAntAtparasya sarvanAma sthAnasya NihadbhAva ityatheM prakRte sthAnivatvAdgozabdAntatvena doSaH spaSTa eva, uktavaca. nA'GgIkAre tu citragurityAdAvokArAntatvA'bhAvAdalvidhau sthAnivattvaniSedhAca na doSa iti prAJcaH / navyAstu-'goto Niditi sUtre bhASye gakArasya pratyAkhyAnAduktavacanasyA'sa. mbhavaH / nacaivaM citragurityAdau doSasya tAdavasthyamiti vAcyam / goH pUrvaNitvA''tvasva. reSu sthAnivatvapratiSedhena gozabdA'bhAvenaivA'doSAt / na ca he citrago ityAdau doSa eveti vAcyam / (1)(lakSaNapratipadokta) paribhASayaivA'tratyadoSasya vyaavRttH| nacoktasUtraghaTaka. gakArasya vivakSitatvena gozabdAtparasya sarvanAmasthAnasyaiva NidvadbhAvavidhAnena prakRte'tathA. tvena sudyauriti na syAditi vAcyam / (dyoH sarvanAmasthAne NitvaM vaktavyamiti au. to'mzasoriti sUtrabhASyoktavArtikenaiva nirvAhAdityAhuriti dik / / / __ nanu uktarItyA labdhe ( oto Niditi vacane) vihitavizeSaNA'bhyupagame okArA. ntAdvihitasya sarvanAmasthAnasya NidvadbhAva iti vyAkhyAnAnnA'lakSyadoSa ityata Ahateneha na he bhAno iti / nanvatra 'sambuddhau zAkalyasyeti sUtrArambhasAmarthyAna NivaddhA. vApattirityata Ai-he bhAnava iti / ityajantAH pulliMGgAH / / athA'jantastrIliGgaprakaraNam / nanu sambuddhau pratipadoktatvena zIghropasthitikatvAddhalyAdilopAtprAgevaitve tatra dIrghA''kAraprazleSeNa sthAnivattvA'prAptyA tena lopA'prAptAvanenaiva lopasambhava ityata AhaeGa-hasvAditi / na ca (2)(sannipAta)paribhASAvalAtsambuddhinnimittIkRtya jAyamAna. syaitvasya sambuddhilopanimittakatvA'bhAvena lopo na syAditi vAcyam / tasyA (3)bhanityatvenA'trA'pravRttyA sambuddhilope bAdhA'bhAvAditi bhAvaH / / nanu ramAya ityAdau yatkenaciduktaM 'ATazceti vRddhi riti tanna yAT-syAToSTakArasva samudAyA'nubandhatvATTakAretsaMjJakA''zabdA'bhAvAduktasUtrapravRttyasambhavAdityata Aha-'va. ddhireci' ramAyai iti| nanu Avantasya gaNe pAThA'bhAbAdasarvanAmatvena sarvAsAmityAdau muNa na syAdityA. (1) *lakSaNapratipadoktati / lakSaNa pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti tatsva. rUpam / lAkSaNika pratipadoktazabdayormadhye tattacchabdAnuvAdavihitarUpapradoktasyaiva grahaNaM zIghopasthitikatvAnatu lAkSaNikasya, tasya lakSaNAnusandhAnapUrvakatvena vilambopasthitikatvAt zIghropasthitikatvaM vilambopasthitikatvaJcaitatparibhASAvIjam / 'bhuvazva mahAnyAhateriti sUtre mahAvyAhRtigrahaNAdanityA ceyam / / (2) *sannipAteti / sanipAtalakSaNo bidhiranimittaM tadvighAtasyeti svarUpam / upa. jIvyavirodho na nyAyya iti nyaaymuulaissaa| (3) *anityatveneti / anityatve pramANaJca, kaSTIya kramaNe, na yAsayorityAdinideza eveti bodhyam / Aho ! Shrutgyanam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakvikAratnamaJjUSAyAm''zaGkaya samAdhatte-ekAdezasya pUrvA'ntavattvena grahaNAditi / ekAdezapUrvasthAni. ghaTitasamudAyavRttisarvanAmatvasyaikAdezaviziSTe'tidezenA''bantasya sarvetyasya sarvanAmatvA. mulabha eva saDiti bhAbaH / evaM sarvasyAmityatrA'pi bodhyam / nacoktarItyA''vantasya sarvanAmatve'pyekAdezaniSpannasyA''ptvAbhAvAdAbantatvameva na syAt / ata eva, khaTve. tyAdau parAdivadbhAvenA''stvamAzrityA''vantatvAddhalDyAbiti sorlopaH prakRte ubhayata A. zrayaNe'ntAdivatvA'bhAvAtparAdivadbhAvenA''bantatvamAnetumazakyamiti vAcyam / ubhayata AzrayaNe nAntAdivadityasya siddhAntibhASyasammatatvAbhAvAtparAdivadbhAvenAptvAzrayaNAdAbantatvasya sulabhatayA sarva sUpapannamityalam / / nanu tattacchabdA'nuvAdena vihitatvarUpapratipadoktatvasya samAse satvAcchIghropasthiti katvena tasyaiva grahaNaM, dvitIyasya tu bilambopasthitikatvAdagrahaNaM na syAdityAha-'diGa nAmA'nyantarAle iti (2)pratipadokkadikasamAsasya grahaNAnneheti / / yottareti / yattacchabdAbhyAmuddezya-vidheyatvapratItyA yottarAtvaprakArakajJAnabizeSyA sA prasiddha pUrvA yasyA iti tadarthaH / tathA ca, guNavAcakatvAduttarAzabdasya pUrvanipAto bodhyaH / / . nanu uktapradipadoktasamAsasya badubIhItvAdeva bahabIhilAbhe sUtre tadgrahaNaM vyarthami. tyAzaGkAyAmAha-bahubrIhigrahaNaM spaSTArthamiti // nanu 'ambArthanaghoha svaH' iti sUtrabhASye'mbAthaM dvayakSaraM yadIti pAThena dvayakA'mcA. rthakasyaiva hasva iti niyamamAzritya ( DalakavatAM hrasvo nesyasya pratyAkhyAtatvAtphalabhe. dA'bhAvAya sAmAnyato'pi vArtikamasaMyuktaviSayakam , anyathA, vArtikasattve'kke'lle pratyAkhyAne akka, alla, iti phalabhedaH spaSTa evetyAzayenAha-asaMyuktA ye DalakA. stadvatAM hasvo neti / dvayakSaraM yadItyasyA''GgatvAdvayakSarAmvArthakAntasyA'pi hasva ityarthe jagadamvetyAdau na hasvA'nApattiriti dik // yatkecidAhudloktarItyA jarasAdezAtprAk vibhaktyAdezasyeSTatvenA''dau zyAdezaM vi. dhAyenAtorikAradIrvoccAraNasAmarthyAjjarasi karttavye sannipAtaparibhASAyA apravRttyA jara. sAdeze jarasItirUpamiti tadviruddham , uktaparibhASA'nityatvajJApakapratyAkhyAnaparabhASyA. diti teSAmuktinirmUlikaiveti bhAvaH / / ___ nanu jarasAdeza-vibhaktyAdezayoryugapatprAptau paratvAjjarasi tasya sthAnivadbhAvenAssba. ntatvamAzritya 'auGa Apa:' ityAdimUloktapaJcasUtrIvihitaistaistaiH kAyyairbhavitavyantathA nas-niza-pRtsvapItItthaM sandihyAha-yadyapi jarasAdezasyeti / atrAlvidhau sthAnivadbhAvApravRttyA''bantatvA'bhAvAnnoktakAryANi bhavantIti / nacAptvamalamAtravRtti nahyAbantatvantatheti prakRte'tidezAdantyasyA''zrayaNe uktaniSedhA'pravRtyA sthAnivatvasya durbAratvAduktadoSastadavastha eveti vAcyam / sakalApavaTitasUtreSu A Aviti prazleSAdA. rUpasyaivA''po grahaNAdihA'tidezenA''rUpatvA''lAbhenA'kSateriti bhAvaH / halGyAdisUtreDa (1) *pratipadoktadiksamAsasya grahaNAditi / lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasraiva grahaNamiti paribhASayeti bhAvaH / Aho! Shrutgyanam Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantastrIliGgaprakaraNam / pyevamA''rUpasyA''pa IrUpasya Dotyasya prazleSeNa grahaNAdatikhaTvo niSkauzAmbirityAdeH siddhimmatvA dIrghagrahaNaM pratyAkhyAtam / na ca prazleSeNA''rUpasyA''po grahaNe'pyatikhaTavA. yetyatra zrayamANA'kAre'tidezenA''ptvamAnIya yADA bhAvyamiti vAcyam / 'yADApa' iti sUtrasyA''paH sAmAnAdhikaraNyA'nurAdhenA'dhikRtamaGgasyeti paI paJcamyantatayA vipariNamya upasarjanastrIpratyaye tadAdiniyamena pratyayagrahaNaparibhASayA tadAdipadamupasthApya, Abantata. dAdyabhinnAdaGgAtparasya Dito yATa syAdityarthe yadAbantatadAdi khaTveti na tadaGga yadaGgama. tikhaTveti na tadAbantatadAdiriti sUtrA'prAptyA yATo'prApteriti bhAvaH / pratyayagrahaNapari. bhASayA''bantasya grahaNe tenA'GgAvizeSaNAdvitIyatadantavidhAnAJcAbantAntaM padaGgamityarthes tikhaTvAyetyatra tadavasthaiva yADApattiriti vAcyam / aGgasya vizeSaNatvenA'GgAbhinaM yadAbantatadAdi tataH parasyetyarthasyaiva sambhavenoktApatterayogAt / na ca strIpratyayamAne zAstrIyopasarjanatvAbhAvAtkathamatra tadAdividhiriti vAcyam / zAstrIyopasarjanatvA'bhAvepi lauki kopasarjanatvasya sattvAt asyaiva ca grahaNAspUrvoktasya tasya strIpratyayamAtre'sambhavAt / na ca strIpratyayAnte zAstrIyopasarjanatvamastIti vAcyam / tatra tatsatve'pi tena pratyayagrahaNaparibhASayA tadAdiniyamA'prasaktaH / laukikopasarjanatvaJca svAntapAtazaktinirUpakAs rthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnirUpitastrItvaniSThA'vacchedakatAprayojakatvam , itthametatsa. manvayaprakAraH, tathA hi, svapadena strIpratyayasya grahaNaM tadantamatikhaTveti tatparyAptA zaktiH strItvaviziSTakhaTvAkarmakA'tikramaNakartRtvAvacchinna nirUpitA tannirUpako 'rthaH strItvaviziSTa. khaTvAkarmakA'tikramaNakartRtvarUpastaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA atikhaTvaniSThA tanni. rUSitastrItvaniSThA'vacchedakatAprayojakatvaM strIpratyayasyAstIti lakSaNasamanvayaH / (1)navyAstu-AkArasya lAkSaNikatvena khaTvAyai ityAdau na yADiti spaSTambhASye / na ca sUtrasya nizAyai ityAdau cAritArthena khaTvAya ityatra yAT na syAditi vAcyam / lakSaNapravRttaM vinA yasya rUpasya na saMbhavastasyaiva lAkSaNikasya lakSaNapratipadoktaparibhASAviSayatvAditi vadantItyalam // guNa-dI?-tvAnAmapavAda iti / ayambhAvaH, asti hi zAstre pakSadvayam bA. dhyavizeSacintA bAdhyasAmAnyacintA, ceti, tatra madviSaye ye ye prAptAsteSAmanyatamo bAdhya ityAdyapakSasvarUpam , madviSaye yadyatprAptaM tatsarva bAdhyamiti dvitIyapakSasvarUpam / prakRte dvitIyapakSA''zrayaNe tasya (2) ( madhye'pavAdAH ) iti nyAyena dIrghotvayorevA'pavAdatvaM syAnna tu guNasyeti nAsyehA''zrayaNam , asya ca pakSadvayasya jAti-vyaktipakSavallakSyA'nurodhA dvayavasthA / na ca rAdezasya priyatityAdau sAvakAzatvAdapavAdatvaM kathamiti vAcyam / yaNAgatArthatvAt / evaJca rAdezena tisrastiSThantItyatra 'jasi ceti guNasya, tistraH pazyantItyatra 'prathamayoriti pUrvasavarNadIrghasya, priyatisraH svamityatra 'Rta udityutvasya bAdhahatyalam // (1) *navyAstviti / shekhrkaaraaH| (2) *madhye'pabAdA iti / madhye'pavAdAH pUrvAnvidhInbAdhante nottarAn iti ttsvruupm| madhyavartino'pavAdAH pUrvopasthitAn vidhIneva vAdhante na tu pazcAdupasthitAn vidhInityarthaH / pUrvopasthitabAdhena nairAkAMkSyamasyA vIjam / 6 pha0 ra0 Aho ! Shrutgyanam Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 phakkikAratnamaJjUSAyAm-- nanu striyAmityasya sAmIpyAdaGga-tricaturozca vizeSaNatvasambhavastabAGgAvizeSaNatve striyAM vartamAnaM yat trizabdAntaM catuHzabdAntaJcAGgaM tadavayavayonirdizyamAnayoH tri-catuzzabdayostisa-catasnAdeza ityarthe priyAstrayastrINi vA yasyeti vigrahe priyatrirityatra trizabdA. ntAGgasya striyAM vartamAnatvena tisrAdezApattiH, tricaturovizeSaNatve tUktavigrahe tayoH striyAM vartamAnatvAbhAvAnnoktApattiH / pramANaJcAtra (zrutA'numitayoH zrutasambandho balavAni)ti nyAya evetyAzayenAha-striyAmityasya tricaturovizeSaNatvAnneheti // nanu priyAstisro yasya tatkulamiti vigrahe trizabdasya striyAM vidyamAnatvena tisrAdeze priyatrIti rUpanna syAdityata Aha-svamolu kA luptatveneti / ayambhAvaH, pri. yatrizabdAtparasya soH svamornapuMsakAditi luki tasya na lumatA'Ggasyeti niSedhAtpra. tyayalakSaNA'bhAvena vibhaktiparatvA'bhAvAnna tilAdeza iti, uktaniSedhasutrasyA'nityatve tu pratyayalakSaNena vibhaktiparatvAttisrAdeze priyatiniti rUpaM saMbhavatyeva, etadanityatve pramANantu 'iko'ci vibhaktAvi' tyatrA'cigrahaNameva, tathA hi, ajAdibhinna vibhaktiparato numo' bhAvAya sUtre tadgrahaNaM paraJca bhyAM-bhyasAdiSu satyapi numi 'nalopaH prAtipadikAntasyeti nalope vikRtarUpA'bhAvAvyarthamacigrahaNaM jJApayati na lumatA'Ggasyeti sUtramanityamiti / na ca 'na Di-saddhambuyoriti niSedhena sambuddhau nalopA'sambhavAttatra numApattivyAvRtyarthamacItyasyA''vazyakatvamiti bAcyam / sambuddhe kA luptatvena vibhaktiparakatvA'bhAvAdeva tatra numo'pravRttaH / na ca tatrA'pi pratyayalakSaNena vibhaktiparatvasambhavAtprAptanumcyAvRtyartha tadAvazyakamiti vAcyam / na lumatA'GgasyetyasyA'nityatva vinA pratyayalakSaNA'pravRtta / navottarArthatvena jJApakatvantasya na syAditi vAcyam / tathA sati lAghavAttasyaiva kartavye iha karaNe vaiyarthyasya spaSTatvena jJApakatvasya yuktatvAt / evaJcAsyoktaniSedhazAstrasyAnityatva. jJApanAtsambudvau numvyAvRtyarthamAvazyakatvena svAMze cAritArthyamiti bhAvaH / na cAnityatvasya sambuddhiguNamAtraviSayakatve kathaM prakRte nirvAha iti vAcyam / lakSyA'nurodhAtka cidanyatrApi tadabhyupagameneSTasiddheH / ata eva kaiyaTenA'pi mUloktarUpadvayamaGgIkRtamiti dik / rAdezAtpUrvavipratiSedhena numiti / priyatisRNI priyatisRNIti bhASyodAharaNa. mevA'tra pramANam / atha vA 'na tisR catastri'ti jJApakAtsAmAnyato nA''gamaviSaye rAdeza. pravRttiH, ata eva priyatisRNAmityatra naTa, anyathA, rAdeze hrasvAntatvA'bhAvAtsa na syAdi ti bhAvaH / / nanu dvizabdAdauvibhaktisamabhivyAhAre dvi au iti sthitau 'tyadAdInAmaH' ityatve TApi auGa ApaH' iti zyAdeze guNe dve iti siddhayati, atra ( sannipAta ) paribhASayA vibhaktisannipAtena jAyamAnasyA'tvasya TApadvArA vibhaktividhAte nimittatvA'bhAvena TApo'a'vRtyA neSTarUpasya siddhiriti cenna / 'na yAsayoriti nirdezenoktaparibhASAyA apra. vRttaH / nacA'ntaraGgaparibhASayA'ntaraGgaTApdRSTayA bahiraGgA'siddhatvAhAba na syAditi vAcyam / asyA apyuktanirdezenaivAnityatvAt / na ca ( aGgavRtta) paribhASayA TA neti vAcyam / 'dvayorekasya nirdhAraNe' ityatraitvanirdezena tadanityatvenApravRtteH / evaJca bAdha. Aho! Shrutgyanam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrajantastrIliGgaprakaraNam / kAbhAvAduktarItyA rUpasiddhirityAzayenAha - dveratve satyAbiti / vibhaktau liGgaviziSTA'grahaNamiti / bibhaktinimittake kAyeM karttavye liGgabodhakapratyaya viziSTasya grahaNanneti tadarthaH / atra ( 1 ) ghaTaghaTI grahaNena liGgaviziSTaparibhASA - nityatvameva mUlamiti bhAvaH // 63 na hrasvavAkye'pyastrItyasya sambandhAt trizabdAvayavabhinna svevarNAntasya nadI saMjJetyartha kathamatitriyai ityatra nadIsaMjJAprAptirityAzayenAha - strIti tviti / atra hetumAha - tatsambaddhasyaivA'nuvRtteriti / iyavasthAnisambaddhasyaivA'nuvRtterityarthaH / astrItyatra na prasajyapratiSedho vAkyabhedAdyApatteH / nanu iyaGuvaGsthAnAvityanenA'pi hasvasya niSedhaH kuto netyAzaGkaya samAdhatte - dIrghasyaivA'yaM niSedho na tu hrasvasyeti / tatra hrasvapadA'bhAvAditi bhAvaH // pradhIzabdasyeti / vRttikArAdInAmmate pradhIzabdasya nadIsaMjJAvidhau padAntaraM vinApi khiyAM vartamAnatvaM nityastrItvam / ata eva, Adhyai pradhyai brAhmaNyai iti (2) bhAyaM saGgacchate / anyathA kaiyaToktanityakhotvAbhAvAttadasaGgataM syAt / ataH strIviSayAveva yU nityamiti bhASye evakAro bhinnakramaH, nityamevetyasya padAntaraM vinApItyarthaH / ukabhASyaprayoge na bahubrIhiH kabApatteH, kintu AdhyAyati prakRSTaM dhyAyatIti vyutpattiH, asyAJca vyutpattau liGgAntarA'nabhidhAyakatvA'sambhavena nityastrItvA'bhAvAduktabhASyaprayogAnupapattiH, evaJcoktavyutpattikasya pradhIzabdasya lakSmIzabdavadeva rUpam, vRttikArAdyunityastrItvAditi bhAvaH / vastutastUktabhASyaprayoge bahubrohireva kantu na vRtteH prAg yasya nadItvaM taduttarapadakAdeva kapo vidhAnAt RtsAhacaryAta / tatazca nityapadasya svArasikA'rthatyAge'tiviprakRSTA'rthaparatve pramANA'bhAvena liGgAntarA'nabhidhAyakatvaM nityastrItvamityeva yuktamiti kaiyaTamatam / asmina mate nityastrItvA'bhAvena puMbadeva rUpamityalam // nanu bhrUzabdasyovasthAnitvena samudAyasyA'pi tatsthAnitvAt 'neyavaGiti niSedhena nadItvAprAptyA sambodhane hasvatvanna syAdityabhiprAyeNA''zaGkate - kathaM tahi, he subhru iti / samAdhatte - pramAda eveti / anavadhAnarUpa eva pramAdaH / sa ca kAvyepuSTikaratvena guNa eveti bahavaH (3) ( naghaTitamanityami ) ti paribhASayA niSedhazAstrA'nityatvabodhanAnnAtra kazciddoSa iti kecit // nanu 'raSAbhyAM noNaH samAnapade' ityato NakArAnuvRtyaiva siddhau ekAjuttarapadeza ityatra NagrahaNaM vyartham / na ca 'vA bhAva - karaNayori' tyasmAdvAgrahaNA'nanuvRtyarthamastu taditi vAcyam / ArambhasAmarthyAdeva nityatvasiddheH / anyathA 'prAtipadikAntanumtribhaktiSu ce'tye (1) (zakti-lAGgalAs-Gkuza tomara-yaSTi-ghaTa ghaTIgrahaNeSUpasaMkhyAnami ) ti vArttike ghaTazaudAdeva liGgaviziSTaparibhASayA ghaTIzabdasyApi grahaNasiddhau pRthakkRtaM ghaTIgrahaNamevoktaparibhAIsnityatvasAdhakamiti niSkarSa: / pADa (2)*bhASyamiti / Adhyai pradhyai brAhmaNyai, ityatra nadIsaMjJA niSedhamAzaMkya yatra nadIkAzraye'Gge bAghakAsbAdhiteyaGAdisthitistatraiva niSedha iti samAdhAnaparabhASyamityarthaH // (3) *naJghaTitamiti / eSA ca paribhASA bhASye na dRzyate / Aho! Shrutgyanam Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikArasnamaJjUSAyAmva siddhau tasya spaSTameva vaiyathyaM syAdityAzaya samAdhatte-prArambhasAmarthyAdeva nityatvasiddhau NagrahaNaM spaSTArthayiti // ___'na tisRcataniti nAmi dIrghatvapratiSedhajJApakena DobabhAvopapattau svasrAdigaNe tisR.catamroH pATho viphala eveti 'kRnmejanta' ityatra kaiyaTaH / ityajantAH strIliGgAH // athA'jantanapuMsakaliGgaprakaraNam / nanu 'mato'mityatra lAghavAya mityeva cheda iti cenna / tathA sati jJAnamityatra '. pi ceti dIrghApatteH / na ca (sannipAta) paribhASayaiva tatra dIrghavyAvRttidvitIyakavacane ca 'AdeH parasyeti AderAdeze'ntyamakArasya saMyogAntalope rUpamiSTaM siddhayatyeti vAcyam / satyevaM he jJAnetyAdau sambuddhilopA'nApattaH / pratyayalopena makAranimittakaprakRtipratyayasanipAtavighAtasya jAyamAnatvAt / parana saMyogAntasya jhala eva lopa iti vyAkhyAnena lopA'nApatteH / ato nA'tra miticchedaH kintvamityeva, amiti chedasya sUtrakArA'bhi. prAyaviSayatvAdeva, jJAnetyAdau malopA'rtha hekataradityatra sambuddhayalopAthaMJcAGgAkSepa-vyadhi. karaNAnvaya-halpadAnuvRttaya AsthitA bhASye na tu miti cheda ukta iti bhASyaviruddha kalpanA nAbhyupagantavyeti dik // ___ nanu he jJAna su iti sthitau paratvAtsambuddhilopaM bAdhitvA soramAdeze 'ami pUrva' iti pUrvarUpatve ca jAte sambuddheha svA'ntAGgAtparatvA'bhAvena lopo na syAditi cenna / pUrvA'ntabadbhAvenaikAdezaviziSTe'GgatvasattvAt / na caivamapi pUrvarUpatvenA'mo'kArasyA'pahArA. sambuddharaGgAtparatvA'sambhavena lopo na syAditi vAcyam / amo'kArasyA'pahAre'pyuktarItyA tadviziSTe'GgAtvasattvAdhrasvAntAGgAtparo yaH sambuddhayavayavo halityarthakaraNena samburiGgAtparatvA'bhAve'pi tadavayavasya halo makArasya tathAtvena lopasya sulabhatvAdityAzaye. nA''ha-ehasvAditi halmAtralopa iti // ___ nanu aDAdezasthAne'dAdezena dAdezenA'pi vA hekataradityasyopapattau DitkaraNamvyarthamityAzaMkya samAdhatte-TelaptatvAditi / ayambhAvaH, adAdeze 'prathamayoriti pUrvasadadIrghA''pattiH, dAdeze tu hasvAtparatvena 'eDa-hasvAditi sambuddhilopApattizca syAditi DitkaraNamAvazyakaM kRte tu tasminprakRtyakArasya lope na dIrgha-lopayorApattiriti dika // nanu ajarazabdAtsapratyaye tasyA'mAdeze'jara amite sthitAvajAdiparatvAjarasAdezaH syAditi sandehe samAdhAnamAha-sannipAtaparibhASayA na jarasiti / AkArAntasanipAtena jAyamAnasyA'mAdezasya jarasA''dezadvAroktasannipAtavighAtakatvannocitamupajIvya. virodhAt jarasAdezena spaSTa eva sannipAtavidhAta iti bhAvaH // ___ nanu ajarazabdAjasi tasya zyAdeze'jara i iti sthitau num-jarasAdezayoH prAptI katarasya pravRttiriti sandehasya jAyamAnatvAdAha-paratvAjasi kRte jhalantasvA namiti / 'vipratiSedhaH sUtre parezabdasyeSTavAcitvamiSTakAryatvaJca pUrvavipratiSedhena vibha ktyAdezasyaivetyetatsarva nirjarazabde prAgupapAditamevetyalamatra tadupapAdaneneti dik // vastutastu prabhRtigrayaNaM prakArArthamiti / ayambhAvaH, 'padanna' iti sUtre prabhRtigrahaNaM prakArArtham , prakArazca bhedasAdRzyam , sAdRzyaJca, tadbhinnatve sati tadgata. Aho ! Shrutgyanam Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajantanapuMsakaliGgaprakaraNam / bhUyodharmavattvam / tathA ca, zasAdibhinne zasAdisadRze pratyaye padAcAdeza itya. rthaH sampannaH / zasAdisAdRzyaM suptvenaiva grAhyaM na tu padatvena tathA sati 'hRdayasya hRlleSe' tyAde baiyarthyApatteH / zasAdiparatvaJca 'na lumate'tyasyA'nityatvAdvodhyam / evaM vyAkhyAnena mAMsapacanyA ukhAyA iti bhASyaprayoge usaparatvena mAsazabdasya mAMsityAdezopapattiH mulbhaiveti| na ca lumpedavazyamaH kRtye tuGkAmamanasorapi / samo vA hitatayomIsasya paciyuD-ghoH // ityanenaiva siddhAvalaM prakArArthaprabhRtigrahaNeneti vAcyam / lyuDanta uttarapade tena vidhAnAdayasmayAdigaNe pAThena 'ayasmAyAdIni chandasi' iti bhasaMjJayA padasaMjJAbAdhena pacana. syottarapadatvA'bhAvAttadapravRtteriti dik // nanu 'padanna' iti sUtre 'zIrSa zchandasI' tyatazchandograhaNA'nuvRttyA chandasyeva padAdyAdezaprAptau loke padAdyAdezaH kathamiti cenna / mAdizzaradbhirdurodarantavetyasya siddhayartha 'a. pobhiri'tyatra ( mAsazchandasI) ti vArtikena chandograhaNA'nuvRtyAvazyakatvAdanatyachando. grahaNAnuvarttanenaiva paddanna ityatrApi chandasi vidhAnalAbhe tatra zIrSa zchandasItya'tonuvRttaM cha. ndo grahaNaM vyartha sajjJApayati loke'pi kvacitpadAdhAdezA bhavantIti jJApanena siddharityAzayena paMktimimAmavatArayati-padanna ityatra hi chandasItyanuvartitaM tathApItyAdi / nanu zriyaM pAti yatkulamiti vigrahe zrIpazabdAccaturthe kavacane yi kArasyetve lope ca 'Dera' iti yAdeze 'supi ceti dIrgha zrIpAyeti siddhayati / atra yakAre pUrvasya bhatvAt 'Ato dhAtoH' ityAkAralopaH kuto neti cenna / sannipAtaparibhASAvirodhAt / tathA hi, atvajAtIyamupajIvya jAyamAnasya yAdezasya bhasaMjJAdvArA tajAtIyA''kAravighAtanimittatvaM na syAdupajIvyavirodhAt / upajIvyavirodho na nyAyya ityuktatvAt / na ca rAmAyetyatra mupi ceti dIrghArthamuktaparibhASA'nityatvA'bhyupagamAdihA'pi tadaprabRttireva syAditi vA. cyam / kaSTAyeti nirdezena doghe tadapravRttAvapi lope tadapravRttervaktumazakyatvAdityabhiprAye. NAha-atra sannipAtaparibhASayA pAto dhAtorityAkAralopo neti // nanu vArizabdAtsambuddhayekavacane sau tasya 'eG-hasvAditi lope tasya pratyaya lakSagena prakRteH paratvAt 'hasvasya guNaH' iti prAptaguNasya nalumatAGgasyeti niSeve hevArItyeva na tu he vAre iti tathA ca, he po he pu iti bhASyodAharaNAsaGgatyApattirdureti pUrvapakSaprA. durbhAve samAdhane -na lumatetyasyA'nityatvAditi / ayambhAva:, asyA'nityatve 'i. ko'ci vibhaktAviztyatrAcigrahaNameva jJApakam tathA hi, halAdau numabhAvAyaiva sUtre tadgrahaNa saca numabhAvastagrahaNaM vinA'pyupapannaH, halAdo satyapi numi lopena tavyAvRtteH |n ca sambuddhau 'na Di.sambuddhayoriti niSedhena nalopAbhAvAnnakArazravaNApattivAraNArthamacItyasyA. vazyakatvena jJApakatvanna sambhavatIti vAcyam / na lumateti niSedhasya jAgarUkatvAtpratyaya. lakSaNA'bhAvena vibhaktiparatvA'bhAvAdeva tatra numo'prAptyA tadvayAvRttyarthaM kRtasyA'cItyasya vaiyayana jJApakatvasya musthatvAt / na cottarA'rthatvena tasya jJApakatvAsambhava eveti vAcyam / lAghavAttatraiva kartumucitatveneha karaNe vaiyarthyasya spaSTatvAta / evaJcoktaniSedhasUtrasyA'. Aho! Shrutgyanam Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakikAratnamaJjUSAyAm-- nityatve'cigrahaNasya jJApakatvaM yuktameva / tathA ca, anityatvapakSe tadapravRtyA pratyayalakSaNena sambuddhiparatvAdguNe he vAre ityapi sAdhu satyevaM prayAsamantareNaivoktabhASyaprayogopapattirityalaM pallavitena // nanu bhASitapuMsketyasya bhASitaH pumAnyena zabdenetyarthakaraNe'nAdizabde tatsatve'pi pIluzabdenA'pi puMso bhASitatvAttatra puMvadbhAvAtiprasaGgo durvArastasmAdbhASitaH pumAnyasmi. npravRttinimittarUpe'rthe iti bahubrIhiH / pratyAsatyA bhASaNakriyayA svakaraNatvenAkSiptazabdazca kAbena samAnA'nupUrvIkaH samAnArthazca gRhyate, tato'AditvAdaci bhASitapuMska iti, ta. sphalitamAha-pravRttinimittaikye iti / tatvaJca vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitIyaprakAratAzrayatvam ekasminpravRttinimitte bhASitapuMskasya zabdasya puMvadbhAva iti tadarthaH / yasya zabdasya puMnapuMsakayorekapravRttinimittaM tasya puMvatvamiti paryyavasito'. rthH| tathA ca, anAdizabdasya puMsi klIve cA''ropitA''ditvaM pravRttinimittimekameveti bhavatyeva puMvattvam / pIluzabdasya tu bRkSe vRkSatvavyApyajAtiH pravRttinimittaM phale phalatva. vyApyajAtiH pravRttinimittamityubhayakajAtestattvA'bhAvena na puMvattvamityabhipretyAhapIlune atra na puMvat pravRttinimittabhedAditi // nanu pari Amiti sthitAvacaparatvena prAptanumaM bAdhitvA (numacire)ti nuTi tato halparatvAta ( ekadezavikRta ) nyAyena rAyo halotyAtve prarANAmiti mAdhavaH / asyAyambhAvaH, nuNa nimittIbhUtahasvIyasannipAto dIrdhaNA'vazyaM vinAzya iti sannipAtaparibhASAyA aviSayatvenA'pravRtyA''tve bAdhakA'bhAvAdyuktamevoktarUpaM sAmAnyato nuviSaye uktaparibhASAyA apravRtteriti tadbhAvaH / nacaivaM rAmANAmityatra nAmItyanena nunimittahasvasannipAtavighAtasyAvazyaM jAyamAnatvAduktaparibhASA'viSayatvena sapi ceti dIrgha kathamuktaparibhApApravRttiriti vAcyam / nAmIti dIgheNa nityatvAt sapi ceti dIrghasya bAdhenA'prabRtyA''vazyakatvenoktaparibhASayaiva tadapravRttikalpanAditi / parametadAzayaH 'bhAnnalopA ityatra pASThabhASya kaiyaTavirodhAdupekSyaH, tatra hi namaH zakArocAraNA'bhAve nAnnalopa iti nyAse yajJAnAmityatra dIrgha-nalopayoH prAptau paratvAnnalopa ityuktmbhaassye| sAmAnyApekSajJApane tu nalopApekSayA sapi ceti dIrghasya paratvAdasyaiva pravRttau tadasaGgataM syAditi nAmiti dIghe karttavya evoktaparibhASA'nityatvaM nAnyatretyaruceH, 'kaSTAyeti nidezenA'nityAyAH sannipAtaparibhASAyAH supi ceti dIrgha'pravRttikalpane'pi sAmAnyato dIghe'pravRttikalpanAyA na kimapi vinigamakamityarucezcAha-vastutastu, prarINAmiti / ityajantA napuMsaka. liGgAH / / atha halantapuMlliGgaprakaraNam / nanu 'dAderdhAtorghaH' hatyatra bhASye dhugityatra DhatvamAzaMkyA'pavAdatvena samAdhAya, atha. vA evaM vakSyAmi hoDho'dAderiti tato dhAtorgha iti dAderiti vartate neti nivRttimityu.. ktam / evaJcA'dAdidhAtuhakArasya DhatvavidhAnenaiva dAdidhAtuhakArasya ghatvasiddhau bhASyakR. tA'nuvRttasya dAdipadasyottarayoge phalAntarA'bhAvena sAmarthyAhAdipadamaupadezikadAditvavadupalakSakamityabhiprAyeNa phalitA'rthamAha-upadeze iti / na ca dAdibhinnadhAtuhakArasya Aho ! Shrutgyanam Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapulliGgaprakaraNam / Dhatvamityarthakasya hoDhogdA deritinyAsasyA'bhyupagame ghuDityAdau dAditvena tadbhinnatvAbhA vADhatvAnApattiriti vAcyam / 'vA gRhamuddeti sUtre vAgrahaNasya samuccayArthakatvena DhasyA'nuvRttau tadvidhAnenAsdoSAt / nacaivamapi dAditvena dAmaliDityatra Dhatvanna syAhAdibhinnadhAtuha syaiva tadvidhAnAditi vAcyam / uttarayoge dAdipadasyopadezikadAditvavata eva grahaNena pUyoge'pyarthA'dhikArAnurodhAttAdRzasyaivA'dA dighaTakadAdipadasya grahaNena tadupapatteH / ukta. vyAkhyAnalabdhopadezapadagrahaNena kimphalamityAha -- upadeze kimiti / (1) avyAptyativyA sidoSavyAvRttyarthamAvazyakamupadezapadasU / tathA hi, adhogityatrAsDAgame dAditvA' bhAvAdvatvaM netyavyAptiH, dAmaliDityatra dAditvena ghatvaM syAdityativyAptiriti bhAvaH // 67 nanu sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyamanyAyyamiti siddhAntaH, tathA ca lAgha. bAtsAmAnAdhikaraNyAnvayasyA'bhyupagame ekAjUpo yo dhAturjhapantastadavayavasya vazo bhaSityarthaM garddha bityAdau bha bhAvo na syAttasyA'nekActvAditi vaiyadhikaraNyAnvaya eva yukta ityAzayenAha - ekAco dhAtoriti // jhalItinivRttam / sdhvorgrahaNasAmarthyAditi // na ca dhugbhyAM dhuvityAdau bhAbhAvArtha jhalItyasyAvazyakatvena mUloktamasamIcInamiti vAcyam / padAnte ityeva tatra tadupapatteH / na ca bubuddhidhye ityatra bhaSbhAvanivRttyarthaM dhvamo jhalIti vizeSaNasyAssvazyakatvena nivRttamityuktirasaMgateti vAcyam / ido dhvamavayavasvA'bhAve'pi bhaSbhAvanimitta - vazabdAnavayavattvAdekAc-dhvazabdayoriTA vyavadhAnena svata eva bhaSbhAvA'prAptyA doSAsbhAvena jhalItivizeSaNasyAnAvazyakatvena mUloktasya susaMgateriti bhAvaH / herghatve dhAtvavayavamekAjUpaM dru iti ughiti ca tatrA''dyo na jhaSanto'ntye navaz ghiti tu nA'vayava iti bhaSbhAvo na syAdityata Aha - (2) vyapadezivadbhAveneti / ekasminnasahAye vyapadezinA mukhyavyavahAravatA tulyo mukhyo vyapadezo vyavahAro bhavatIti tadarthaH / nanu dhurityAdeH prAtipadikatvAddhAtutvA'bhAvena tatkArya bhaSmAvo na syAditi cenna / 'atvasantasya cAdhAtoriti sUtre'dhAtoriti niSedhasAmarthyenA'pradhAnakriyAvAcakasyApi dhAtutvabodhanena tadupapatteH / na ca ( 3 ) ( dhAtorucyamAnaM kAryyaM tatpratyaye ) iti paribhA yA dhAtuzabdamuccArya vihitapratyaye eva tatkAryyavidhAnAdihA'tathAtvena dhAtukAna syAditi vAcyam | bhaSbhAvasya dhAtukAryyasya padAntanimittatvena pratyayanimittatvA'mA. vAduktaparibhASA'pravRtteH / pratyaye pare dhAtorucyamAnaM kAyyaM dhAtuzabdamuccArya vihitapratyaye eva bhavatIti paribhASA'rtha iti bhAvaH / ata eva 'nachanya prazAniti sutre'prazA. nUgrahaNaM caritArtham, anyathA 'mo no dhAtori' tyatrApyukta paribhASApravRttau natvAprAptyA rutvAsambhavena taddhyAvRtyarthantadgrahaNaM vyarthameva syAt / na coktaparibhASApravRttau sudhiyAvi 1 ( 1 ) *avyAptIti / lakSye lakSaNA'gamanamavyAptiH / alakSye lakSaNagamanamativyAptiH / ( 2 ) *vyapade zivaditi / vyapadezivadbhAvo'prAtipadikeneti paribhASAsvarUpam / pUvadiniratyekayoga eva kartavye pRthagyogakaraNamasyA jJApakam / 1 ( 3 ) dhAtoriti / dhAtorucyamAnaM yatkAryaM tat dhAtuvihite pratyaye bhavatItyarthaH / atra bhrauNahatye tatvavidhAnamasyA jJApakam / Aho! Shrutgyanam Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- tyAdAviyaG na syAdAvityasya dhAtusaMzabdanena vihitapratyayatvAbhAvAditi vAdhyam / vastuta iyo'GgasyaivocyamAnatvena dhAtorabhAvenoktaparibhASA'pravRtteriti bhAvaH // nanu 'vahazceti sUtre 'chandasi sahaH' ityatazchandograhaNA'nuvRttyA vaherapi chandasyeva vividhAnena loke vizvavAhazabdasya kathaM prayoga ityata Aha-chandasyeva rivariti pakSe tu NijantAdvijiti / NijantAdvizvazabdapUrvakA dvAhevici Nilope loke'pi vizva. vAhazabdaprayoga upapanna iti bhAvaH / nacAGga-bhasaMjJA''kSiptapratyayena vAho vizeSaNAdajAdipratyayaparakA'vyavahitapUrvasya vAhaHsamprasAraNamityarthe Nilopasya sthAnivatvena vyavadhAnA samprasAraNaM na syAditi vAcyam / vicaH vipopalakSakatvena ko luptaM na sthAnivaditi sthAnivattvaniSedhenA'doSAt / na coktasthAnivattvaniSedhavacanasya saMkucitaviSayatvena ko vidhi prati na sthAnivadityasya' vipazabdena vihitavidhAveva pravRttyabhyupagamena vacyAdi. bhyo vihite kiti saMprasAraNamiti 'vaciThapItyasya vyAkhyAnena gijantAtvipo'vihitatvena niSedhA'prAptyA sthAnivattvasya durvAratvAdvayavadhAnena samprasAraNaM na syAditi vAcyam / 'vibhASA pUrvAheti sutre bhASye praSTauha AgataM praSThavADrUpyamiti laukikavigrahavAkye praSTauha iti prayogadarzanena loke'pi kvaciNviriti kalpanenoktApatterayogAditi dik // nanu sAmAnyavihitasya vyApakaviSayatAkasyA''mo'pekSayA numovizeSavihitatvena vyA. pyaviSayakatvAttakranyAyamulakena(1) (yena nAprApti) nyAyena numA''mo bAdhe punarAmo' prAptyA'naDvAniti, evaM sambodhane numA'mo bAdhena he anaDvanniti ca nopapadyatetyAzaya samAdhatte-AdityadhikArAditi / 'AcchInadyo mityatastadanuvartanAdanaduhazabdAs. ntyAvarNAtparo numityarthe'ma upajIvyatvAnna tataH prAnumaH prAptiriti na kazciddoSaH, upa. jIvyopajIkayovarbAdhyabAdhakabhAvo na bhavati, yathA piturutpannaH putraH pitaraM na hanyAt evaM pitA putraM na hanyAditi bhAvaH // ___ nanu anaDvAnityatra nakArasya datvaM kuto netyAzaMkya samAdhatte-numvidhisAma rthyAdvasutraMsviti datvaM neti / vidhAnasAmarthyAdavikRtenaiva numA sarvatra bhavitavyanna tu vikRtena, anyathA vidhAnasya nairarthakyApatteH / nakArasya datve'vazyameva numo vikRtatvApattiriti na datvamiti bhAvaH / na ca vidhAnasAmarthyAnumo ratvavAraNe'naDvAMstatretyatrAs pi rutvAnApattiriti vAcyam / tatropadezavaiyA'bhAvAt / yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate yasya tu vidhenimittaM nAsau vAdhyate iti / datvaM prati numbidheranarthakatvena numA datvabAdho jAtaH, rutvaM prati numo nimittatvena na tena rutvabAdha iti bhAvaH // he anar3avanniti / nanvatra sambuddhilope'vazya prApte'ma ArambhAdamo'pavAdatvAdanena sambuddhilopabAdhenaitadviSaye sambuddhilopo na syAt / na ca viSayabhede bAdhya-vAdhakabhAvA'bhAvena noktadoSa iti vAcyam / viSayabhede'pyacirAdezasya nuDapavAdatvamiti saptame bhASye zar3itatvAditi cenna / pratyayalopavidhAyakazAstraiH pratyayA'nutpatterevA'nvAkhyAnenA'pavAdatvasyaivAsambhavAditi bhAvaH / / (1) *yena neti / yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavatIti nyAya. svruupm| Aho ! Shrutgyanam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapulliGgaprakaraNam / nanu mudyaurityatra sthAnivatvena sohelaH paratvAddhalDyAbiti lopo durvAra iti sandeI nivartayati-alvidhitvena sthAnivabhAvAddhayAviti sulopo neti / a. vidhAvityatra pakhamIsamAsasyA''zrayaNAdalaH parasya vidhau na sthAnivadityartho sthAnivatva. niSedhAnna doSa iti bhAvaH / / nanu NatvApekSayA dvitvasya paratvena pUrva dvitve tato gatve NatvaM dvitvamiti mRloktamayuktamiti cenna / 'pUrvatrA'siddhimi' tyanena pUrvatra kartavye parasyA'siddhatvabodhanANNatvahaTyA dvitvasyA'siddhatvena prAk gatvasyaiva pravRtteH na ca (1)pUrvatrAsiddhIyamadvitve iti paribhASayA dvitvaminne kArye kartavye uktazAstrapravRttenirNItatvena prakRte dvitvasyaiva karttavyavAttadapravRttau paratvAdvitve prAk pradarzitadoSasya tAdavasthyameveti vAcyam / saMyyantetyatra triyakArakarUpasiddhayarthamAvazyakena (dvitve paresavarNatvaM siddhaM vaktavyam) iti vArtikenoktapa. ribhASAyA varNadvitve pravRttikalpanAt , anyathA dvitvaM pratyuktaparibhASayA pUrvavetyasyA'. prAsau parasavarNasya siddhatvena dvitve kRte bhASyoktaprayogopapattAyuktavArtikaM spaSTameva vyartha syAdevaJca dvitve karttavye'pi pUrvatrA'siddhamityasya pravRttau dvitvasyAsiddhatvena Natvasyaiva pravRttAvuktadoSA'bhAvAt / na ca vAk vAkk iti bhASyodAharaNopapattaye varNadvitve'pyukta. paribhASApravRttirAvazyakI anyathA pUrvavetyanena catvAtprAggasyaiva dvitve'ntyasya catveM pUrvatra gazravaNApattiH / na ca kharicetyanena pUrbagasya catvena tatsiddhiriti vAcyam / avasAna. carvasyAsiddhatvena kharparatvA'bhAvAcA'prAptyA gshrvnnaa''pttedurvaastvaat| na ca kasya dvitve'pyavasAne carvasyA'siddhatvAdkAre jhazi pare pUrvasya jaztve uktarItyaiva cA'bhAvAdgazravaNaM durvAramiti vAcyam / 'na mune' itivatpUrvatrA'siddhIyamityasya dvitve kRte'pi pratyAsatyA dvitvA''zrayasya kArye kartavye'siddhatvannetyarthe'vasAnacavasyA'siddhatvA'bhAvena jhazaparatvA'bhAvAtpUrvakakArasya jaztvA'nApattyA gazravaNA'pattirUpadoSasya vilayApatteH / evaJca prakRtagranthasya kathaM saMgatiriti cenna / dvitve kartavye'nyadasiddhanna dvitvantvasiddhameve. tyuktaparibhASA'rthakaraNena dvitvAtprAGgatve tato dvitve tatsaGgateriti bhAvaH / / nanu 'SaT-caturvyazceti sUtre (2) (gauNamukhya ) nyAyena mukhyArthavAcakacatuzabda. syaiva grahaNAtpriyacatur zabdasya gauNatvenA'grahaNAnnuNa na syAdityAzayenA''ha-gauNatve tu nuTa neSyata iti / kecittu sUtre bahubacananirdezasAmarthyAdvahutvArthakasyaiva catuzabdasya grahaNAdekatvAdyarthavAcakasya tasyA'grahaNena nuNa neti vadanti tanna, bahuvacananirdezasya lAgha. vArthatvena tasmAduktakalpanAyAH karttamazakyatvAdityalam / / nanu kamalazabdAttatkaroti tadA''caSTe iti Nici, iSTavadbhAvena Tilope tataH kartari vipi Ne raniTI ti Nilope tataH prAtipadikatvena sorutpattau tasya 'halDyAviti lope kamaliti siddhayati, atra acaH parasminnityatra paJcamIsamAsAzrayaNAdallopa-NilopayoH sthA (1)pUrvatrAsiddhIyamiti*-dvitvabhinne pUrvatra kartavye paramasiddhamityarthaH / pUrvatrAsiddhamityadhikArabhavaM zAstramasyA liGgam / atra ca siddhatvAsiddhatvayoH phale vizeSastatraivAsyAH pravRttiriti bodhym| (2) *gauNamukhyeti / gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyaya iti tatsvarUpam / Aho ! Shrutgyanam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikA ratnamaJjUSAyAm- nivaccena soIlparatvA'bhAvAllopo na syAditi cenna / pUrvatrA'siddhe tanniSedhenAsdoSAditi bhAvaH / vastutastu " na hi padAntAH pare'NaH santi, nanu cAyamasti kartR hi laNasUtrasthabhASyAt 'bho - bhago' iti sUtrasthabhAvyasyaikadezyuktitvena vRkSav kamalityAderanabhidhAnamevocitamiti dik / / E0 nanu kamalazabdAtsaptamIbahubacane sapi pUrvoktarItyA allopa - Nilopayo: sthAnivatvena vyavadhAnAtpatvA'nA''pattiriti cenna / pUrvatrA'siddhe na sthAnivaditi tanniSedhena tadupapatterityAzayenA''ha - SatvaM kamaliSvati // nanu 'tyadAdInAmaH' ityasmAcyadAderityanuvartya tyadAdInAmimaH aH syAdityarthenaive. gest 'kimaH kaH' ityatra kakAroccAraNaM viphalam / na ca tyadAdiprayuktakAryyasya dvipantAnAmeveSTatvena kimastadvahitatvAdiSTaprayogo nopapadyeteti vAcyam / dveH prAkU kimaH pAThenaivopapatteH / na ca ima ityasya SaSThInirdiSTatvAdalo'ntyaparibhASopasthitAvantyasyAdezA pattiriti vAcyam / nAnarthake'lo'ntya vidhirityanena tanniSedhAt / na ca dveH prAkU kisaH pAThAbhyupagame sa ca kazcetyekazeSe kimaH zeSApattiriti vAcyam / sAkackAdezavidhAnaparabhASyaprAmANyenaikazeSe tyadAdInAM dvipayryantAnAmiti niyamasya bAdhAt tAdRzaprayogAna bhidhAnAcca / na ca 'kutihori tyAdyarthaM kimaH kakAroccAraNamanyathemaH kAdeze kadvayazra vApattiriti vAcyam / tatrApyutihoriti nyAsenaiva nirvAhAt / na ca 'kvAtI' tyartha' kakAroccAraNamanyathoktadoSA''pattiriti vAcyam / tatra vAtItinyAsenaivAdoSAt / evaJca vyarthameva kakAroccAraNamityAzaGkAM samAdhatte -- zrakacasahitasyA'pyayamAdeza iti / vyarthaM kakAroccAraNaM jJApayati sAkackasya kimaH kAdeza iti, anyathAskavi ziSTasya tasyema Adeze kaka ityApadyeta tathA nyAse tu sAkackasyA'pi tasya ( 1 ) ( tanmamadhyapatita ) nyAyena kimzabdatvAtsulabha evAdeza iti bhAvaH / na ca bhindhakItyatrADakaci ghitvaM na prApnoti nirdizyamAnaparibhASayetyAzaGkyA'ntaraGgatvAddhitve tato'kajiti bhASyAtsAkackasya nirdizyamAnatvA'bhAvAdyathAnyAse'pi kathamAdeza iti vAcyam / kimaH ka ityasyAssvRtyA ekenA'kajrahitasya dvitIyena sAkackasyAdeza iti kaiyaToktasa mAdhAnenA''dezasya saulabhyAditi bhAvaH | vastutastu akaci ghitvaM na prApnotIti bhASyasya aRcarakSakaM dhitvaM na prApnoti, niddizyamAnaparibhASayA sampUrNasya syAdityAzayaH, ata eva 'anA'vyaka' ityatrAskoriti caritArtham, anyathA tanmadhyapatitanyAyagRhItasyA nirdizyamAnatvenaivAdezA'prAptau tasya spaSTameva vaiyarthyamityalam // nanu ida e iti sthitau smAyA''dezAtparatvAdanAdeze (2) (sakRdbhuti) nyAyena punaH smAyAdezo na syAdityAzaGkya samAdhatte - nityatvAnGaH smai iti / ( 3 ) kRtA'kRtaprasaGgino vidhernityatvena smAyAdezasyAnA'deze kRte'kRte ca prAptyA nityatvAdanAdezaM bAdhitvA smAyAdeza eva jAtaH / na cAnAdezasyApyuktarUpanityatvasya satvAdayameva kutto (1) *tanmadhyapatiteti / tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti tatsvarUpam / (2) *kRtIti / sakRdvatau vipratiSedhe yadvAdhitaM tadvAdhitameveti svarUpam / (3) *kRtAkRteti / taduktaM kaccitkRtAkRtaprasaGgamAtreNApi nisyateti / Aho! Shrutgyanam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 halantapulliMGgaprakaraNam / neti vAcyam / lakSyA'nurodhena bAdhakA'bAdhitakRtAkRtaprasaGgitvarUpanityatvasyA'bhyupaga. mAt / 'anA'pyaka' ityasya 'hali lopa' ityanena bAdhenA'tathAtvAditi bhAvaH / / nanu anudAttatvavidhAnenaiva tyadAdyatve hali lopenA''bhyAmityAdi samIhitarUpopapattAvalamavidhAnenetyAzaMkya samAdhatte-azuvacanaM sAkackA'rthamiti / zittvAdakaviziSTasyA''deza iti bhAvaH / na ca 'tyadAdInAma' ityetadvihitA'kArasyA'kAravi. dhAnasAmarthyAdeva sarvAdezatvasiddhau zitkaraNaM byarthameveti bAcyam / akAravidhAnasAmarthyAsarvAdezavatsapi ceti dIrvA'bhAvasyApi jJApanasambhavAt / evaJca spaSTArthamevA'zagrahaNami. ti bhAvaH / kecittu anudAttatvArthamevA'kAravidhAnamiti sandehavyAvRtyarthamazagrahaNamiti vadanti / vastutastu ana iti prazleSAdakAradvayavidhAnasAmarthyAtsarvA''dezatvasiddhAvazna huNaM vyarthameveti bodhyam / / nalopaH, rAjeti / nanu rAjAnityasya pratyayalakSaNena subantatvAtpadatve'pi tenaiba pratyayalakSaNena pratyayAntatvAdapratyaya iti niSedhena prAtipadikatvA'bhAvAnnalopo na syAprAtipadikarsajJakaM yatpadaM tadantanakArasyaiva lopavidhAnAditi cenna / apratyaya ityatra paryu. dAsAtpratyayAntabhinnasya pratyayAntasazasya prAtipadikatvamityarthe yathodezapakSe prAkRtAM prAtipadikasaMjJAmAdAya nalopopapatteH / na ca kAryakAlapakSe tAdavasthyamevoktadoSasyeti vAcyam / vyavasthitapakSadvayamadhye ekatarapakSeNa lakSyasiddhAvitarapakSeNa doSadAnasya bhASye kA'pyanupanyAsAt / na cA'pratyaya ityatra prasajyapratiSedhA''zrayaNe pratyAyAntasya prAtipa. dikatvA'vidhAnAdatra pakSe lopenaiva jAtanivRtterapi vaktuM zasyatvenoktadoSo durvAra eveti vA. cyam / 'na Di sambudvayoriti niSedhasAmarthyAtpratyayalakSaNena pratyayAntatvamAdAya na niSe. dhapravRttiriti jJApanenA'doSAditi bhAvaH / / nanu rAjaJchabdAcchazi 'lazakveti zasyettve 'yacibhamiti bhatve 'allopo'naH' itya. llope rAjan asityavasthAyAma 'acaH parasminnityatra paJcamIsamAsA'zrayaNAdallopasya sthA. nivatvena vyavadhAnAccutvA'prAtau rAjJa iti na siddhayodityata Aha-nacAllopaH sthA. nivaditi / pUrvatrA'siddhe na sthAnivaditi sthAnivattvaniSedhAnna cutvA'nA''pattiriti bhAvaH / na ca SaSThA'dhyAyastha 'vAha aThiti sUtrasthograhaNena jJApitayA'ntaraGga paribhASa yA'ntaraGge zrutve kartavye bahiraGgA'lopasyA'siddhatvabodhanAtpUrvoktasya zrutvA'nA''pattirU. padoSasya tAdavAsthyameveti vAcyam / yathoddezapakSe uktaparibhASAmprati zrutva vidhAyakazA. khasyA'siddhatvAdantaraGgazAstrA'bhAvena pratipAdyA'bhAvAtparibhASA'pravRttaH, tathA ca zcutne kasyA'pi vyavadhAnarUpapratibandhakasyA'sattvAduktaprayogopapattiH sulabhaiva / na ca kAryakAlapakSe vidhizAstrapradeze kAryAthaM paribhASA'pakarSaNAdasyA uktazAstradezasthatvAdimAmpratyantaraGgazAstrAsiddhatvA'bhAvena paribhASApravRttau bAdhakA'bhAvAtpUrvoktadoSastadavastha eveti vAcyam / ekatarapakSeNa lakSyasiddhau pakSA'ntaramavalamvya doSadAnasya bhASye kAyanA''zra. yaNAt / vastutastu kAryakAlapakSe'pyuktaparibhASA'pravRtteruktatvAceti dik // nuna pratidivan zabdAcchasi zasyetve bhatve allope pratidivana as iti sthitau paJca. mIsamAsA'zrayaNAdacaH parasminniti sthAnivatvAdikArasyopadhAtvA''bhAvAddhali ceti dI. Aho ! Shrutgyanam Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 phavikAratnamaJjUSAyAmrdhA'prAptau pratidIna itISTarUpasya siddhirna syAditi sandehe jAte samAdhAnamAha-nacA'. llopasya sthAnivattvamiti / 'na padAnta' sUtreNa dIrghavidhau kartavye sthAnivattvaniSedhAddIghe issttpryogsiddhiH|n cA'ntaraGgaparibhASayA'ntaraGga dIrgha kartavye vahiraGgA'llopasyA'siddhatvena pUrvoktadoSalya tAdavasthyamiti vAcyam / yathoddezapakSe pASThImuktaparibhASAmprati dIrghasyA'. siddhatvAdantaraGgA'bhAvena pratipAdyasyA'satvAtparibhASAyA aprApteriti bhAvaH // nanu vRtraghna ityatra (1)(anantarasye)ti nyAyena 'atpUrvasye' tasya 'hanteri tyetadvAdhakatbena nirNItatvAt 'ekAjuttarapade' ityanena prAptaNatvavAraNA'sambhavANNatvaM durvAramevetyAzaGkAyAmAha-yogavibhAgasamAditi / hanteratpUrvasyetyekenaiva yogena Natvasiddhau pRtha. gyogakaraNasAmarthyAduktanyAyaM bAdhitvA'tpUrvasyetyanenA'tra pravRttiyogyaNatvavidhAyakazAstramAtrasya bAdhAnna gatvam / nacA'kArasya lope'tpUrvatvA'bhAvAtkathaM niSedha iti vAcyam / pUrvasmAdvidhiriti paJcamIsamAsA''zrayaNAtsthAnivatvena niSedhAprAptaH sulabhatvAt / nacA'llo. pasya sthAnivatvena kutvaM kathamiti vAcyam / nakAre pare kutvavidhAnasAmarthyAdallopasya sthAnivattvA'bhAvabodhanAditi bhAvaH // yattu vRtraghna ityAdau vaikalpikaM NatvaM mAdhavenoktamiti / asyA'yamabhiprAyaH, bhasaMjJAyAmallopelvidhitvena sthAnivatvA'bhAvAduttarapadasyA'nactvAt 'ekAjuttarapade ityasyA'prAptyA 'prAtipadikAntanumbibhaktiSu ce' tyasya pravRttau ruupdvymiti-tdbhaapyviruddhmiti| (kuvyabAye hAdeze NatvapratiSedho vaktavyaH ) kimprayojanaM vRtrahanA, srughnaH, prAdhAni, hanteratpUrvasyetyatpUrvagrahaNaM na karttavyambhavatIti bhASya uktam bhASyavArti. kayorNatvA'bhAve tAtparyeNa Natve tu spaSTa eva virodha iti bhAvaH / na ca sUtrasatve pradhanA. ghana ityatra NatvaM tadasattve tanna syAditi vAcyam / atpUrvagrahaNasya hasthAnikakavargA'bhA. vabaddhanterupalakSaNatvenA'doSAt / ata eva yogavibhAgamUlakavAttike pratyAkhyAte'pi phala. bhedo neti dik // ___ nanu maghavanzabdAtsau 'maghavA bahulamiti makArasya trAdeze 'ugicAmiti nami 'halyAbiti salope 'saMyogAntasyeti takAralope maghavanniti sthitau saMyogAntalopasyA'siddhatvena nAntatvA'bhAvAdI? na syAdityAzaMkya samAdhatte-iha dIrgha kartavye iti / maghavA bahulametatsUtrasthabahulagrahaNena dIrghe kartavye saMyogAntalopo nAsiddha iti kalpanAduktadoSA'vakAzo neti samAdhAturabhiprAyaH / bahulagrahaNasyA'nekArthakatvena viparItaniyamasyApi sambhavAttena muloktaniyama eva kalpanIya hatyatra pramANaM darzayitumAhatathA ca zvannukSannityAdi / ayambhAvaH, uktasUtreNa mahadhAtoH kanpratyayA'bugA''gama. ghakAranipAtanena maghavA maghavAnAvityAdi, dhanArthakamadhazabdAnmatupi makArasya vakArA''. deze 'atvasantasyeti dIrghA maghavAn maghavantAvityAdi ca dvividharUpamitthaM saMsAdhya 'maya. vA vahulamiAti sUtraM kaiyaTaH pratyAkhyAtavAn / evaJca bahulagrahaNenA'siddhAtvA'kalpanAdArambhe maghavan pratyAkhyAne maghavAniti phalabhedasya spaSTatvena pratyAkhyAnAsaGgatiH syAta, "phalaikye pratyAkhyAnaM sambhavati na tu phalabheda" iti bhASyAt / tathA ca bahulagrahaNena (1) anantarasyeti / anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho veti nyAyasvarUpam / Aho ! Shrutgyanam Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapuMlliGgaprakaraNam / tathA kalpanIyaM yathA phalabhedo na syAta ata eva (1)arvaNastR-maghonazceti zlokavArtikaM saGgacchate / anena ca madhavanazabdasya loke'nabhidhAnaM bodhyam / bahulagrahaNena tathAkalpA nAyAM pramANAntaraM kabiprayogaM darzayitumAha-havirya kssitiityaadi| nanu 'haH samprasAraNamityataH samprasAraNapadA'nuvRtyaiva siddhAvetatsUtrasthasamprasAraNapadasya sAmarthyAtsamprasAraNamAtraniSedhakatvena dUrasthasyA'pi 'zvayuvetyasya 'vyatho liTI'. tyasya ca niSedhaH / na ca 'na samprasAraNe samprasAraNamityataH samprasAraNapadasya vyatho liTItyatrA'nuvRttyA vyathi-vyadhiprabhRtidhAtau caritArthatvena yUna ityatra prAkRtasya savarNadIrgharUpaikAdezasyA'caH parasminniti sthAnivatvAdukAreNa vyavadhAnAtsamprasAraNaparatvAs. bhAvena niSedho na syAditi vAcyam / vyatho'bhyAsasya samprasAraNaM syAnna tu yakArasyetyathakena "vyatho liTi na ya' iti nyAsenaiva siddhau samprasAraNagrahaNasya yana ityatra yakArasya samprasAraNaniSedhakatvenaiva cAritArthyasya vaktavyatvena vyavadhAne'pyetanniSedhapravRttarIkA. rAt 'yanastiriti nirdezAcetyA''zayenAha-iti yakArasya netvamiti / na ca kA. yaMkAlapakSe zvayuvetyatropasthitasyegyaNaH samprasAraNamityasya padaikavAkyatayA'nvaye bhasaMjJAnimattisya yaNAnvayana yakArA-dhajAdi-kapratyayAvadhi-svAdya-sarvanAmasthAnaparakA'byava. hitapUrvatvaviziSTasya yaNaH samprasAraNamityarthe (2) (yena nAbyavadhAna) nyAyena pUrvasya sa. mprasAraNA'prAptyA vyarthameva sUtramidamiti bAcyam / uktapakSe'pi saMjJAsUtrANAM vAkyabhedenaiva sambandhasyoktatvena samprasAraNavidhAyakeSu yaNa ityasyA'satvena nimittasya yaNA'na. nvayenA'doSAt / atraitanniSedhazAstramapi jJApakaM bodhyam / nanu yUna ityatra sakRtpravRttyaivobhayoH samprasAraNe jAte niSedho vyarthaH, kiJcokArasya dIrgha kRte'nalvidhAviti niSedhena sthAnivatvA'prAptyA samprasAraNaparatvena niSedhazAstra. prAptireva na, kiJca ( lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate ) iti nyAyena vakArasya samprasAraNavi. dhAnena caritArthasya zvayuvetyasya punaraprAptibodhanena niSedhazAstraM sarvathA vyarthamevetyAzakya samAdhatte-ata eva zApakAdantyasya yaNaH pUrva samprasAraNamiti / etasmAdeva jJApakAdIrghasyA'pi sthAnivattvena samprasAraNaparatve niSedhaH sulabhaH, etadArambhasAmarthyAdacaH parasminniti sthAdivattvena na vyavadhAnazaGkAlezo'pi / na ca (3)lakSye lakSaNa) nyAyena pUrvasyA'prApto vyarthamevaitanniSedhazAstramiti vAcyam / kAryAzrayavarNabhedena lakSyabhedAduktanyAyasyA'viSayatvenA'pravRttyA tasyA''bazyakatvAt / yamuddizya pUrva pravRttistamuddizyaiva punaH pravRttau tannyAyaviSayatvAditi mAvaH // nanu anamaH kimityasya sUtre'sAvitipayyuMdAsena sAvaprAptAvanati pratyudAharaNamanu(1) arvaNastRmaghonazceti / arvaNastRmaghonazca na ziSyaM chAndasaM hi tat / matuvvanyovidhAnAJca chandasyubhayadarzanAt // iti zlokavArtikasvarUpam / (2) yena nAvyavadhAneti / yena nA'vyavadhAna tena vyavahite'pi iti svarUpam / (3) lakSye lakSaNanyAyeneti / lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate iti nyaayaakaarH| 7 pha0ra0 Aho ! Shrutgyanam Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 phakkikAratnamaJjUSAyAmpapannamiti cenna / tasya yajvanzabdasadRzonarvan zabdo vyAvartya ityatra tAtparyAdityA. zayenAha-anaJaH kim / anarveti // nanu 'pathimathyabhukSAmAditi sune Adityatra niranunAsikA''kAroccAraNe'pi taparasu. trasthA'naNIva vidhIyamAne'pi pravRttyabhyupagamena savarNagrahaNAnakArasyA''ntaratamyAdanunAsi. kaH syAt / na cataparastatkAlasyetyatrANuditsUtrAdapratyayapadA'nuvRttyAvidhIyamAna eva tatpra. vRtyA na kazcidghoSa iti vAcyam / tatrA'pratyayapadA'nuvRttau vinigamanAviraheNa doSasya tAdavasthyAdityAzakya samAdhatte-zrA prAditi prazleSeti / atra prazleSeNA''kAradvayavidhAnAtsarvA''dezatvaM nA''zanIyam , vizeSya-vizeSaNabhAvenA'nvayAdanekAltvA'bhAvAt / prazleSeNa zuddhAyA evA''vyaktavidhAnA'nunAsikaH / na ca ( bhAvyamAnena sava nAM grahaNaM ne)ti paribhASayA savarNagrahaNaniSedhAdoSA'bhAvena prazleSo nAvazyaka iti vAcyam / bhAvyamAno'Na savarNAn na gRhAtItyeva pAThAdato'NtvA'bhAvA niSedhA'prAptyA savarNagrahaNasya durvAratvena tadvayAvRttaye prazleSasyA''vazyakatvAditi prAzvaH / vastutastu bhASye'NarahitAyA evoktaparibhASayAH pAThenA'syA guNA'bhedakatvena jAtipakSeNA'NuditsU. treNa taparasUtreNa ca prAptasavarNagrahaNasya niSedhakatvenA'doSAt / anunAsikA''kAravidhAna. syaiveSTatve prakriyAlAghavAya tathaivoccAraNIye niranunAsikA''kAravidhAnena zuddhA''vyaktareva vidhAnamityuktatvAcceti bhAvaH // zatAni sahasrANIti / nanu zatAnItyanupapannaM viMzatyAdyAH sadaikatve ityanuzAsa. nAditi cenna / ekazeSeNA'nekazatabodhatAtparyyakatvAt / na ca kRte numi nAntatvena SaTa. svAdvibhaktalagiti vAcyam / sarvanAmasaMsthAnasannipAtena kRtasya numastatsannipAtavidhAtakalugupapAdakatvena SaTssaMjJAyA api sarvanAmasthAnasannipAtabighAtakatvena ( sannipAta ) paribhASayA tadanimittatvabodhanAt / kumbhakArebhyo nagarakArebhya ityatrA'vyayasaMjJAvAraNa. parabhASyaprAmANyAtparamparAsannipAtavighAtake'pyuktaparibhASAprabRttisvIkArAditi bhAvaH // nanu 'rAyo halI'tyato halItyasyA'pakarSAddhalAdAvAtvavidhAnenASTAvityatrA''tvanna syAdityata Aha-aSTabhya iti vaktavya iti / Atvasya lakSaNavazasampannatve hi vaikalpikatvena lAghavAddhasvaghaTita eva nidRSTavye kRtA'tvA'nukaraNaM jJApayati kvacidajAdAva. pyAtvamiti bhAvaH / dIrghAntAdaSTanaH parA'sarvanAmasthAnavibhaktirudAttetyarthake 'aSTano dIrghAditi sUtre dIrdhagrahaNaM jJApayati vaikalpikamidamAtvamiti, tathA hi, dIrghA'ntAdevA'STanaH parasyA asarvanAmasthAnavibhakterudAttatvAya dIrghagrahaNam tiSThati, Atvasya nityatve tu dIrghagrahaNA'bhAve'pi hasvAntAdaSTanaH parasyA uktabibhakterudAttatvA'prAptyA dIrghagrahaNaM spaSTameva vyartha syAditi dik // nanu priyASTan zabdAcchasi zasyettve lope ca kRte bhatve'llope priyASTan as iti sthitau TakArayoge nakArasya TutvaM kuto netyata Aha-iha pUrvasmAdapIti / 'acaH parasminniti sUtre pUrvavidhAvityatra pUrvasmAdvidhiH pUrvavidhiriti paJcamIsamAsA''zrayaNAda. llopasya sthAnivadbhAvAdakAreNa vyavadhAnAt STutvanneti / na ca ( pUrvatrA'siddhe na sthAniva. di) ti sthAnivattvaniSedhAduktadoSastadavastha eveti vAcyam / saMyogAdilopa-latva Aho! Shrutgyanam Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapuMlliGgaprakaraNam / 75 NatveSu vidhiSu karttavyeSUktavacanasya ne pravRttirityarthakena ( tasya doSaH saMyogAdilopalatva-gatveSu ) iti vAttikena Natve kartavye tadapravRttidhodhanenAdoSAt / na ca tasya doSa iti vAttike pratipadoktaNakArasyaiva grahaNaM na tu lAkSaNikasya STutvaniSpannasyeti vAcyam / tatra tAzaNakAragrahaNe pramANA'bhAvAt / mUrddhanyapadAnuvarttanenaiva siddhau raSAbhyAmityatra. tyaNakArasya bhASyakRtA pratyAkhyAtatvena pratipadoktatvA'lAbhAcceti bhAvaH / nanu reSAbhyAmityetadArambhasAmarthyAtpaJcamIsamAsasyA'nityatvena sthAnivatvA'bhAvAtSTutvApattiduraive. tyata Aha-kAryakAlapakSa iti / kAryeNa hetunA kAlyate svasannidhiM prApyate iti kAryakAlapakSazabdArthaH / atra pakSe svapradeze vidhizAstreNa kAryahetorapakRSTAyAH pRthageva vAkyArthabodho bhavati na tu vidhizAstreNa saheti vivekaH / evaJca prakRte STutvavidhAyakazA. streNA'ntaraGgaparibhASA'pakarSaNAttayA tasyA'ntaraGgatvabodhanena tatra kartavye tadapekSayA bahiraGgasyA'llopasyA'siddhatvAna STatvamiti dik // - nanu 'yujerasamAse' ityanenA'samAsa eva numo vidhAnena sopapade 'coH kuriti kutve. naiva siddhatvAtvini kvipi ca na ko'pi vizeSa ityata Aha-nirupapadAdhujeH ki. niti // nanu sRjizojhalyamakitI ti sUtre "rajjusaDabhyAmiti bhASyaprayogAtkAmya sUtre "upayarakAmyatI"ti prayogAcca 'kinpratyayasya kuH' iti kutvannetyAzayenA''haiha sRji-yajyoH kusvanneti klIve vakSyata iti / __parimRDiti / nanvatra 'mRjervRddhiriti kuto na vRddhiriti cenna / uktasUtreNa dhAtu vihitapratyaye pare vRddhavidhAnena (dhAtorucyamAnaM kAyaM tatpratyaye ) iti paribhASayA'tra mugnimittakavRddheraprApteH / na ca kvino dhAtovihitatvena tannimittikA bRddhiduraiveti vAcyam / Diti ceti niSedhAttannimittikAyA api vRddharaprApteriti dik // ___ nanu 'vizvasya va rAToH' ityanena vasazabde rATzabde ca pare dIrghavidhAnAdetadRSTyA SatvAdInAmasiddhatvAdAzabdaparatvA'bhAvena dI? na syAdityata Aha-rADiti padA. ntopalakSaNamiti / rADityasya padAntopalakSakatvena padAntarAjazabde pare dIrgha ityasya phalitatvAnna kA'pyanupapattiriti bhAvaH / na coktasUtreNa vamazabde dIrghavidhAnAdAdityavi. zvavasava ityamaravaloke kuto na dIrgha iti vaacym| tatra sUtre 'nareH saMjJAyAmityataH saMjJA. padA'karSaNena saMjJAyAmeva tadvidhAnAdityam // nanu tvaM strI ahaM strI ityatra maparyantasya tvAhAdezayoH kRtayorlopena dakAranivRttI tva am , aha amityavasthAyAM paramapi pUrvarUpaM bAdhitvA'paranimittakatvenA'ntaraGgatvATTApa syAt / na ca yuSmadasmadoraliGgatvAstriyAM vihitasya TApo'prAptireveti vAcyam (zizI-luga-numvidhibhyo yuSmadasmadovibhaktayA''dezAH pUrvavipratiSedhene ) tivAtikaprAmANyena tayolliGgavatvapratIteriti cenna / zeSa iti SaSThayarthe saptamI tathA ca maryantAccheSa. syA'dazabdasya lopa ityarthe'da ityasya lopenA'dantatvA'bhAvAduktA''patterayogAt / a. nyathA, Atva-yatvayorapavAdatvena tannimittetaravibhaktAveva lopaprasako zeSagrahaNasya vaiyA. ''pattarita bhAvaH / vastutastu antyalopapakSa eva siddhAntaH, ata eva nacA''dezo halA. Aho ! Shrutgyanam Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phaktikArasnamaJjUSAyAm dirastIti 'yuSmadasmadoranAdeze' hati sUtrasthabhASyoktiH saGgacchate / etenA'bhyamAdezasyaiva nyAyyatvamuktam / tathA ca prakRte TAvApattistadavasthaiveti ceducyate, antaraGga paribhASayA TApaH prAgantaraGgatvAdato guNe ityasyaiva pravRttiriti na tadApattiriti dik // nanu yuSmacchabdAdasmacchabdAcca prathamA-dvitIyayodvivacane au tasya ke prthmyorm| ityami 'yuvA''vau dvivacane' iti krameNa yuvA''vA''deze yuvAm AvAmityanayormaparya. ntA'dhikAraM vinA'pi siddhau vyarthamevA'dhikArasUtramityA''zayenA''zakUte-maparyantasya kimiti / samAdhatte-sAkacakasya mA bhUditi / adhikArasUtrA'bhA. ve'kaviziSTasyApi yuSmado'smadazvA''deze yuvakAmA''vakAmityanayorna siddhirityAss. vazyakaM taditi bhAvaH / nanu okAra-prakAra-bhakArAdau mapi sarvanAmnaSTeH prAgakaja. nyatra tu bhubantasya TeH prAgityasya tvayaketyAdisiddhaye bakSyamANatvAdihAkicaH prAgAdeze tataH subantasya TeH pUrvakamaci kRte prayogadvayapiddhiH sulabhaiveti nedamadhikArasUtrasya prayojanamityarucerAha-vyA, myeti / atroktA'dhikArasUtrA'bhAve samudAyasyA''deze 'yo'cI tyanenA'kArasya yatve neSTaprayogasiddhirityA''vazyakantaditi bhAvaH / nanvatrA'pyajAdau vibhaktAvakArasyaitvamityartha kena 'acye' iti nyAsenaivoktaprayogopapattau vyartha meva tadi. tyruceraah-yuvkaabhyaam| prAvakAbhyAmiti / atroktaniyamabalenA'ntaraGgatvAtsarvanAmnaSTeH prAgakaci tatazcA''deze noktaprayogasiddhiriti tadA''vazyakamiti dik / / nanu antyalopapakSe jaso'mAdeze'pi tasya sthAnivadbhAvena jamavuddhayA 'jasaH zIti zyAdezo durvAra ityA''zakate-iha zeSe lopo'ntyalopa iti pakSe jasaH zo prApta iti / samAdhatte-aGgakAyeM kRte purnAGgakAryamiti na bhavatIti / ayambhAvaH, (aGgavRtte punarbattAvavidhiH ) iti paribhASAsvarUpam / aGge'GgAdhikAre vRttaM niSpannaM ya. kAyaM tasminsati punaranyasyAGgakAryyasya bRttau pravRttAvavidhAnaM bhavatItyarthaH, tathA ca, aGgA'dhikAravRtte kAvye'mi sati punaranyasyAGgAdhikAravRttakAryyasya zyAdezasya na vidhA. namiti na doSaH / iyaM paribhASA 'jyAdAdIyasA ityAdvidhAnena jJApitA, anyathekAralopena 'akRtsArvadhAtukayoriti dIgheNa ca jyAyAniti siddhAvAdvidhAnaM spaSTameva vyartha syAt / nanu 'dvayoriztyAdinirdezenoktaparibhASAyA anityatvAtkiJcA'Ggoddezyaka kAryannetyarthakaraNAduktaparibhASA'pravRtteH / kiJcA'syA lakSyasiddhayarthambhASye kApyanAzrayaNAca zyA''dezA''pattistadavasthaivetyata Aha- u-prthmyoriti| -prathamayoram zaso neti saMhitApATha iti bhAvaH, nAtassaMyogAntalope jhalgrahaNA'nuvRttyA'pi doSaH / vastutastu, na prazleSeNA'pi nirvAhastasya bhASye'darzanAdevaJca ( sannipAta ) paribhASayaivoktA''pattivAraNamiti na kazcidoSa iti dik // nanu 'bhyaso bhyamiti sUtre bhASye bhyam abhyambA''deza iti sandehe yadi bhyamAssdezastadA 'zeSe lopa' ityantalope etvaM prApnoti, athA'bhyamA''dezaH zeSe lopaSTilopa ha. tyantasyodAttanivRttisvaraH prApnotItyuktvA yathecchasi tathAstvityuktantadAha-prAdhaH zeSe lopasyA'ntyalopatva ebeti / atra pakSe naitvamAzaGkanoyam, aGgavRttaparibhASayaiva tadvAraNAt / asyA anityatve tu sannipAtaparibhASayaivatvaM vAraNIyam / abhyamA''dezastu Tilo. Aho ! Shrutgyanam Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hlntpuNllinggprkrnnm| papakSe-antyalopapakSe ca sAdhuna tu kazciddoSaH / nacA'ntyalopapakSe'kArocAraNasAmarthyAtpararUpaM bAdhitvA savarNadIrghA''pattiriti vAcyam / akAroccAraNasyaitvanivRttyA cAritArthena sAmarthya virahAtpararUpA'bAdhena paratvAdasyaiva pravRtta / nacA'GgavRttaparibhASayaiva dIrghavyAvRttA. vabhyamityatrA'kAroccAraNaM vyarthamiti vAcyam / tasyoktaparibhASA'nityatvajJApanArthatvena sAphalyAt / nacA'ntyalopapakSe 'ekA'deza udAttenodAtta' ityanena yuSmabhyamityatra yuSmottarA'kArasyodAttatvaM TilopapakSe tu, abhyamo'nudAttatvena yuSmottarA'kArasyA'nudAttatvamiti phalabheda iti vAcyam / yatrAnudAtte baNe pare udAtto lupyate sa barNa udAtta ityarthakena 'anudAttasya ca yatrodAttalopa' ityanena tasyodAttatvasyaiva vidhAnena phalabhedA'bhAvAditi dik // nanu AkamA''dezAtpUrvamanAdezatvena yatvasya prAptyA zeSe lopa' ityasya yatvani. mittetaranimittA'pekSitatvenA'ntyalopA'prAptAvavarNAntatvA'bhAvAtsaDAgamA'prasaktayA sAma iti samaTakanirdezo vyarthaH sutrA'saMgatizcetyA''zaMkya samAdhatte-bhAvinaH suTo nivR. tyartha sasuTakanirdeza iti / Akami zeSe lope kRte'kArAntatvAtprAptasyetyarthaH / ayambhAvaH, yathA''rddhadhAtukaviSaye 'astebhUri tyanena bhUprayogo'steraprayogo vodhyate, evaM sAmaH prasaGge Akamityanena suDAmoratyantamaprayogo bodhyate, yadyapi Am dazAyAM sAma iti sthAnino'sattvena prakRtA'dezA'prAptyA yatve'ntyalopA'prAptau suTo'sambhavena sarvathA sAma iti sthAnisvarUyA'siddhireva tathApi bhAvinaM suTa nivartayituM samuTakanidezasAma AdAmyeva sAmtvA''ropeNoktasthAnisvarUpasya siddhatvAdAdezapravRttau sthAnivatvena sAmtva. syaivA''nayanAnnatvA''mtvasyeti na suDAgamA''pattiriti / yattu sAma ityatra tantreNAss. mo'pi satvAttasya pUrvamAkami tato'ntyalope'kArAntatvAtsaTi tasyA'pyAkami na kA'vya. nupapattiriti kecittanna / tantrA''nAzrayaNe gauravAt / kecicca 'Ama Akamityeva siddhe sakAroccAraNaM vyarthamiti sandehe paGktimimAmavatArayanti-bhAvinaH suTo nivRttyarthamiti / AkamaH sthAnivadbhAvAdAmbuddhau prAptamTo vyAvRtyarthamuktanizaH, sAma AkamAdeze tu sthAnivAvena sAmtvameva nA''mtvamiti na kazcidoSaH / vastutaH, 'Amo DAka. miti nyAse AmaH sthAne DAkamvidhAnADDitvAhilopeneSTasiddhAvalametadA''yAseneti / nanvA''kami dIrghoccAraNamyarthamakAroccAraNasAmarthyena pararUpasya bAdhAditi cenna / akA. roccAraNasyaitvanivRtyA caritArthatvAdityalam // 'yuvAvau dvivacane 'tvamAvekavacane' iti sUtradvaye'pi dvivacanaikavacanazabdayorarthaparatvaM na tu pratyayaparatvamiti tatphalaM pradarzayati-samasyamAna ityAdinA / dvaya katvavAcinIti / dvitvaikatvaviziSTavAcinItyarthaH samAsArtha iti / mukhyavizeSyamityarthaH / anyasaMkhyazceti / yuSmadAdyarthagatasaMkhvetarasaMkhyAyuktazcedityarthaH // nanu 'yuSmadasmadoH SaSThI-caturthI ti sUtre'padAdAvityadhikAro vyarthaH padAtparayoryuSmada. smadoH SaSTyAdiviziSTayorvAnAvityA''dezau sta ityarthenaiva siddharityAzayena zaGkateapadAdA kimiti / samAdhatte-vederazeSairiti / uktasUtre'padAdAvityasyA'bhAve'tra pUrvA'ntavadbhAvenaikA''dezasya pUrvapadatvAdekadezavikRtanyAyena smAnityasya dvitIyA'ntA'sma. Aho! Shrutgyanam Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 phakkikAratnamaJjUSAyAm-- cchabdatvAdAdezaH syAt tatsatve tu noktadoSo'pAdAdAvavidyamAnatvAditi bhAvaH / Adeze sati na kRSNaH sarvadA'vatviti pAdAditvA'patyopajIvyavirodhAnAdeza iti kecita smAnityasyA'pAdAdau vidyamAnatvAdAdezaH, satyAdeze'pAdAditvasya vidhAtaH pAdAditvasya cA''pattiriti spaSTa evopajIvyavirodha iti dik // :: nanUktarItyA SaSThayAghantAnAmevAdezA bhaviSyanti sthagrahaNaM vyarthamiti sndehaadaahsthgrhnnaacchymaannvibhktikyoreveti| atra sthazabdo'hAnau vartate yathA samaye tiSTha mugrIva ! mA vAlipathamanvagAH / nAyaM saGkucitaH panthA yena vAlI hato gataH // iti rAmAyaNazloke samayaM mA hAsIrityarthaka: sthAdhAturiti // sthagrahaNasya phalamAha-neha yuSmaputro bravItIti / atra vibhaktarazravaNAnnA''dezaH pratyayalakSaNenA'pi nAdezApattiH / anena vibhaktibuddhAvapi vastutastadabhAvAt / sthagrahaNasAmarthyAdvastutastatsatve evA''dezavidhAnAditi bhAvaH / ekatiGa vAkyamiti / tipadena tiGantaM gRhyate / eka tihantaM yasyeti bahuvrIhiH / ekatiGantaghaTitaM vAkyamityarthaH / tena pacatItyetanmAtrasya na vAkyatvam / idaM svazAstre kAryopayogyekavAkyatva. lakSaNaM, tena na pazya mRgo dhAvatItyAdAvavyAptiH vastatastu ekatiGantArthaniSThamukhyavizedhyatAkabodhajanakaM vAkyamiti tallakSaNam / ata eva pazya mRgo dhAvati pacati bhavatItyAdezcaikavAkyatvasiddhiH / ata eva 'tiGatiGaH' ityatrAtiDiti paryudAsasya sArthakyam / laukikavAkyatvaJca-muptiGantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitetyamareNoktam / tatra vA zabdazcedarthe, kArakA'nvitakriyA cedvodhyeti zeSaH, tathA ca kArakA'nvitakriyAbodhakasubantacayastathA tiGantacayastathA saptiGantacayazca vAkyamityartha ityalam // nanu 'tulyAthai ratulopamAbhyAmi' tyAdivat 'naca bAhAhaivaiH' iti tRtIyAnirdezenaiva siddhau yuktagrahaNaM vyarthamityata Aha-yuktagrahaNamiti / sAkSAdyoga iti / yuSmada. smadarthagatasamuccayAdidyotakatve ityarthaH / paramparAsambandheti / svArthAzrayAnvayyanva. yitvAdirUpe ityarthaH / yatra yuSmadasmadarthagatAn samuccayAdIn cAdayo dyotayanti tadA cAdibhiH sahArthadvArA yuSmadasmadoH sAkSAdyogastatrA'yaM niSedhaH yatraitAdRzo yogo na tatra nAyaM niSedha iti bhAvaH // paramparAsambandhe'pyayaM niSedha iti / na ca vAhAhaiva yukta iti sUtrasthayuktagrahagasAmarthyAjjJApyate sAkSAdyoga evA'yaM niSedho na tu paramparAsambandhe'pIti, pazyAthai rityatra tu yuktagrahaNA'bhAvenoktajJApa'nAsambhavAtparamparAsambandhe'pyetanniSedhapravRttiriti bhAvaH // iha yupmadasmadorAdezastiGantanighAta AmantritanighAtazca neti / agne / tava devAsmAnpAhItyAdau sambodhanapadasyA''mantritasaMjJA vidhAnenA'vidyamAnavadbhAvAtpadA. tparatvA'bhAvena na yuSmadasmadorAdezaH / evamagne ! nayetyAdau 'tiGatiGaH' iti tiGantanighAto na / agne ! indra, agne ! varuNetyAdau ca 'Amantritasya ca' ityAmantrita nighAto neti vivekaH / / : nanu sarvadA rakSa deva ! na ityatra deveti sambodhanasyA''mantritasaMjJAvidhAnAdavidyamAna. Aho ! Shrutgyanam Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantapuMlliGgaprakaraNam / 76 vadbhAvena padAtparatvAbhAvAdasmado nasAdezo na syAdityAzaMkya samAdhatte - sarvadA rakSa deva ! na ityatra tviti / uktarItyA devetyasyA'vidyamAnavadbhAve'pi rakSaH zabdamAzrityAssdezo bodhya iti bhAvaH / evaM imaM me gaGge ! yamune ! iti mantre sambodhanapadAnAmavi dyamAnavadbhAvenA''dezA'prAptyA me zabdA''zrayaNAdAdeza iti dik // nanu prati ac as iti sthitau yaNa - lopayoH prAptau bahibhUta nimittakatvena bahiraGga lopAspekSayA'ntaraGgatvAdyaNA''dezaH syAdityAzaGkya samAdhatte - zraca iti lopaviSaye'ntaraGgo'pIti / ayambhAvaH, bahiraGgazAstreNA'ntaraGgazAstranimittavinAze pazcA sambhAvite pUrvamantaraGgazAstraM na pravarttate ityathikayA ( 1 ) ( akRtavyUha ) paribhA payA'ntaraGgasya yaNo'prAptyA lope dIrghe ca kRte iSTarUpasiddhiH / navoktaparibhASAyA bhASye. saccAduktadoSastadavastha eveti vAcyam / etadabhAve lupsAGakAra - nakAre'Jcatau pare'ntaraGgazAstrasya na pravRttirityarthakena ( cau pratyaGgasya pratiSedho vaktavyaH ) iti bhASyoktavArtikenaivoktadoSAyogAditi dik // antaratamyAditi / sUtre upade hasva-dIrghayoH samAhAradvandve ghyantatvAddhavasya pUrvanipAte sabarNadIrgha napuMsakahasvatvam / tenobhayorgrahaNamiti prAJcaH / vastuto naitadyuktam usa Us iti dvandve salope dhyantatvAddhasvasya pUrvanipAte napuMsaka hasva - savarNadIrghayoH prAptau dIrghasya zabdA'ntaraprAptyA'nityatvena nityatvAdaparanimittakatvenAntaraGgatvAcca svatve tataH savarNadIrghatve u iti rUpA'nupapatteH / ata eva 'ukAlojjhasvadorghaplutaH ' ityatra ukAla vRti na kRtam / tasmAta 'diva ut' 'Rta udi'tyatra ca taparakaraNena jJApitayA ( bhAvyamAno'pyukAraH savarNAn gRhNAti ) iti paribhASayA siddhiyA || 1 nanu 'yaGaH samprasAraNamityatra bhASye ( anantyavikAre 'ntya sadezasye ) ti paribhASA paThitA / antyasadezA-'nantyasadezayorekaprayoge yugapatprAptAvantyasadezasyaiva bhavatIti tadarthaH / anantyavikAra iti tatra liGgam / tAmarthataH paThati zranyayavAdha iti / anyathA 'jona' ityAdi zAstraM netetyAdAveva pravartteta na tu namatItyAdAviti bhAvaH / antyasya bAdhe kAryAprAptAvityarthaH - antyasadezasyeti / antyena samAno dezo yasyesyaryaH / tattvaJca, antyavarNa - tadvarNayAritarAvyavadhAnam / tathA ca calIklRpyate ityAdA RkArAntargatare phasyottarAjbhAgena vyavadhAnAdantyasadezatvA'bhAvena naitatparibhASApravRttiH / (2) ata eva na samprasAraNe samprasAraNamiti sUtrodAharaNasya viddha ityAderanayA paribhA yA na siddhiH (3) ata evoktaniSedhasUtraM saphalamanyathA ( 4 ) viddha ityatra tatparibhASayai ( 1 ) * akRtavyUheti / akRtavyUhAH pANinIyAH iti paribhASAsvarUpam / atra jJApakaM samarthAnAM prathamAdveti sUtre samarthAnAmiti, tathA hi kRtadIrghebhyaH sUtthitAdibhyaH pratyathotpattyarthameva tadUgrahaNaM paribhASA'satve tu antaraGgatvAddIrghe : kRta eva pratyayotpattiriti vyarthaM tadgrahaNaM paribhASAM jJApayatIti / ( 1 ) *calIklRpyata iti* / antyasadezatvalakSaNe itarAvyavadhAnanivezasya phalamidam / (2) *ata eveti / itarAvyavadhAnanivezAdevetyarthaH / (3) *ata eveti / anayA tadudAharaNA'siddhe revetyarthaH / ( 4 ) *viddha iti / vyadhU dhAtoH ktapratyaye grahijyeti samprasAraNe rUpam / . Aho! Shrutgyanam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm-- vA'ntyasadezasya yakArasyaiva kAryaprAptau vakArasyA'prAptyA tanniSedhArtha vyarthamevoktasUtra. miti / na ca naitasyAH paribhASAyAH prayojanAnIti na samprasAraNa iti sUtrasthabhASyA detatparibhASAyA abhAvabodhanAttatsvIkAre tu bhASyavirodho dura iti vAcyam / eta. tsUtrasAdhyAni viddha ityAdInyudAharaNAni naitatparibhASAprayojanAnItyuktasUtrasthabhASyAs. bhiprAyavarNanena virodhaparihArAditi bhAvaH / / nanu 'adaso'se dudomaH' iti sUtre'serityasya yasya yakArasya sthAne aH so'sista. syAseriti vyAkhyAnAtyadAdInAmatvaviSaya eva mutvaprAtirityAzayenA''ha-iti pate tu adadrayaGiti: atra tantreNA'rthadvaye sUtratAtparya tatra lakSyA'nurodhAdvayavasthA / atra pramANamAha-uktazca, adaso'dreritpAdi / latvavaditi / yathA calIklapyate ityatra 'kRpo rola' ityanena rIgRkArayorubhayorlatvaM bhavati tathaivetyarthaH / atrAdamuyajiti rUpavAdimataM yuktam , uktarItyA latve (antyabAdhe'ntyasadezasye) tyasyA'pravRttAvapoha tadapravRttI vinigamakA'bhAvAt / ata eva, prakRtasUtre bhASye ( adaso no'dreri) tivArtikapratyA. khyAnAyA'thavA'seriti pakSa pratipAdya yadyevamamumuDiti na siddhyati adadyADiti prApno. ti / adamuyaDiti bhavitavyam , anantyavikAra'ntyasadezasyetyuktam / ati prApnotI tyuktyA ca tatra mutvAghaTitarUpe'sammatiH pradazitA / iti bhavitavyamityanena pRthamutvamiti pakSasammatyabhAvo darzitaH / iti bhavitavyamityuktyA ca tatra zabde'prayuktatvaM sUcitamityalam // viSvagdevayoH kimiti / cakArasyA'pyupalakSaNamidam, cena sarvanAmnaH parAmarzAt / tathA ca sUtre tayoragrahaNe'nyazabdasyApi TerachAdezA''pattAvazvAcIti na syAdityAzayena pratyudAharati-azvAcIti // nanu uttarapadAdhikArAdaJcurUpe uttarapade viSvaga-devazabdayopTeradrayA''deza ityarthe viSva. gaJcanamityAdivyAvRttau dhyarthamevA'pratyayagrahaNamityAzayenA''zakate-apratyayagrahaNaM ki. miti / samAdhatte-viSvagaJcanamiti / ayambhAvaH, vyarthamapratyayagrahaNaM jJApayati dhAtu. grahaNe tadAdividhiriti / tenA'JcAdAvAvuttarapade'drayAdeza ityarthe viSvagaJcanamityatrAss. dezA''pattirityA''vazyakamapratyayagrahaNaM svAMze caritArtha jAtam / jJApanaphalaJca 'ataH kRkamI ti sUtre tadAdividhau karotyAdAvuttarapade sattvasiddhityita Aha-tenA'yaskAra ityAdi / anyathA, ataH kR ityatra 'nityaM samAsa' ityato'nuvRttena samAsagrahaNenottara. padA''kSepe'pi kRdhAturUpe uttarapade ityarthA''pattAvayaskRdityAdAveva satvaM syAnatvayaskAra ityAdAviti dik // tirazca iti / nanvatra zcutve kartavye'llopasya sthAnittvenA'kAreNa vyavadhAnAt zcutvaM na syAditi cenna / pUrvatrA'siddhIye tanniSedhAditi bhAvaH / nanu vipratiSedhazAstrabalena pUrvasmAtparaM balavat , tato'pi nityaM kRtA'kRtaprasaGgitvAt , tathA ca, dhImatsa iti sthitau num-dIrghayoH prAptau paratvAnnityatvAcca dIrgha bAdhitvA numi kRte dI? na syAdupadhAtvA'bhAvAdityAzaGkA samAdhatte-paraM nityaM ca numaM bAdhitvA vacanasAmayAMdAdau dIrgha iti / vAkyArthabodhakAle virodhA'bhAvAdupadhApadasambandhe Aho! Shrutgyanam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hlntpuNllinggprkrnnm| kRte sAmarthyAtpUrva dIrghapravRttireva kalpyata iti bhAvaH / . nanu ( ekAnubandhakagrahaNe na dvayanubandhakagrahaNami )ti paribhASayA'tupadena matupo'grahagAddhImAnityAdau 'atvasantasyeti dI? na syAt / na ca sUtrA''rambhasAmarthyAdIrghaH syAdeveti vAcyam / anunAsikokAraviziSTe bhavatuzande sUtrasya cAritArthyAditi cenna / pakArasya samudAyA'nubandhatve'pyatumAtrasya dvayanubandhA'bhAvAta / atu iti luptaSaSThayantaM pRthak padaM tathAcA'dhAtorityasantasyaiva vizeSaNaM natvatvantasya, tu zabdAdityabhiprAyeNAhadhAtorapyatvantasya dIrgha iti // nanu 'ugidacAmiti sUtredhAtorityasya sattvena dhAtornumo'prAptyA kyajantAdigo. macchabdasya dhAtutvA'bhAvAnnumnasyAdityata Aha-ugidacAmiti sUtre'jAhaNaM niyamArthamiti / ayamAzayaH, aJcaterugitvAdeva numi siddhe'grahaNasAmaryAdAtozce. dugitkArya vaJcatereveti niyamAdanyadhAtornumo'prAptyA tavyAvRttyartha kRtamadhAtugrahaNaM vyartha sajjJApayati adhAtubhUtapUrvasyApinumbhavatIti tena gomataH samprati dhAtutvA'bhAve. pi bhUtapUrvadhAtutvamAdAya numsiddhiriti / na ca pUjA'rthakasya numneti niyamasampAdanA. yA'Jcatezcenalopina eveti niyamakaraNAdagrahaNasya cAritAyeMnokA'the jJApakatvanna sambhavatIti vAcyam / acAmityatra nalopasyA'vivakSitatvena sAmAnyA'pekSaniyamasyaivauci. tyAt / agrahaNakRtasya dhAtozcedugitkAryamiti niyamasya phalaM tu ukhAsnat, parNadhvadi. tyAdau num-DIporabhAvarUpamiti dika // nanu tAdRz iti sthitau nizAdizabde RtvigAdizabde ca caritArthayo 'rghazcetiH kinpratyayasyeti sUtrayoH paratvAtivanpratyayasyeti kutvazAstre prApte pUrvatrA'siddhamityanena SatvavidhAyakazAstradRSTayA kutva vidhAyakazAstrasyA'siddhatvapratipAdanAtSatvamevetyA''zayenAhakutvasyA'siddhatvAdmazceti Sa iti / / nanu kinpratyayasya kurityasya sthAne kuH kvinyata iti nyAsena dRSTa ityadhyAhAreNa ca bahuvrIhiphalopapattau tadartha kRtasya pratyayagrahaNasyAnyapadArthIze vIpsAgarbhabahubrIhilAmA. rthatvena pratilakSya lakSaNopaplavAttAzAdikinantaviSayasya lakSaNasya kutvavidhAyakasyA'. caritArthatvena SatvA'pavAdatvAtkRtvamevetyabhipretyAha-SatvA'pabAdatvAtkutbeneti / khakAra iti / aghoSa-mahAprANasAmyAditi bhAvaH / kaiyaTa iti / kvinpratyayasya kurityetatsUtrasthakaiyaTa ityarthaH / jaztvaM prati kutvasyAsiddhatvAditi / na ca kutva. sya jaztvasyA'vyapavAdatvena kathaM muloktasaGgatiriti vAcyam / kutvasya zasthAnikajastva. syaivA'pavAdatvaM na tu khakArasthAnikasyA''pItyadoSAt / vastutastu pratyayagrahaNasya bahu. bIhimAtraphalakatvasyaiva bhASyakRtoktatvAccintyamidam / tasmAd RtvigityAdhaMze caritArthasya kutvasya na jaztvApavAdatvaM yuktamiti tanmata iti vadatA sUcitamityalam / / nanu 'numvisarjanIya-zarvyavAye'pIti sUtreNa numAdivyavahitasakArasya SatvavidhAnA. nnisvetyatra num-zabhyAM vyavahitapratyayabhUtasakArasthAnikaSatvasya duratvAttanivRttyartha kRtasya (niseHpratiSedho vaktavya ) iti vArtikasya pratyAkhyAnaM vidhAya, yogavibhAgAsiddham , tadyathA numvyavAye zarvyavAye iti sa hi yogavibhAgaH karttavyo na karttavyo Aho ! Shrutgyanam Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 phakkikAratnamaJjUSAyAm-- nyavAyazabdasya pratyeka parisamAptatvAtpratyekavyavadhAna eva SatvaM natvanekavyavadhAna iti bhASyakRtoktatvAtroktasthale SatvA''pattirUpadoSa ityetadevAha-pratyekamiti vyAkhyAnAdanekavyavadhAne na SatvaM nissveti / / nanu sapaSotyAdau SatvaprAptikAle numo'satvAtpatvA'rtha numgrahaNasyA'nusvAropala. kSaNA'rthatvamityavazyA'zrayaNAdanusvArasya zatvenaiva gatArthatvAnnumgrahaNaM niSphalameveti cenna / anusvArabyavadhAne SatvaM cennumsthAnikA'nusvAreNaiva vyabadhAna iti niyamArthatvena sAphalyAt / ata eva masthAnikA'nusvAravyavadhAne puMsvityAdau na SatvA''pattirityAss. zayenAha-numgrahaNaM numsthAnikA'nusvAropalakSaNArthamiti / __ takSi-rakSibhyAM eyantAbhyAmiti / NijantAt takSadhAto-rakSadhAtozca vippratyayaH kvipaH sarvApahAraH pratyayalakSaNena tasmin Nilope kRdantatvAtprAtipadikatve takSa cha ra ma iti sthitau skoH saMyogAdyorante ceti na saMyogAdilopaprAptiH, acaH parasmi. npUrvavidhAvityanena kvipi luptasya NicaH sthAnivadbhAvena NicA vyavadhAnena jhalaparakatvA. bhAvAt / na ca pUrvatrAsiddhe na sthAnivadityanena Nilopasya sthAnivadbhAvaniSedhAnna saMyo. gAdilopAnupapattiriti vAcyam / saMyogAdilopa latva NatveSu pUrvatrAsiddhe na sthAnivadityasyApravRttyoktalopAnupapanestAdavasthyAdevaJca saMyogAntalopa eva bhavatIti bhAvaH / nanu padasaMskArapakSe sedvam asiti sthitau pUrvopasthitanimittakatvenA'ntaraGgatvAdiTi na saMprasAraNaprAptirityata Aha-antaraGgo'pIDAgamaH samprasAraNaviSaye na prava. rtata iti / ayambhAvaH, iTo nimittasya balAditvasya samprasAraNena vinAzamAvitvAta ( akRtavyUha ) paribhASayA na pUrvamiTaH prAptiriti praanycH| navyAsta, padAvadhike'nvAkhyAne sedvas asiti sthitAviT samprasAraNayoH prAptau pratipadvidhitvena zIghropasthiti. katvAtpUrva samprasAraNe balAditvA'bhAvAdiTo'prAptyA seduSa ityAdisiddhAvuktaparibhASA niSphalaiva / lakSyAnurodhAtpadA'vadhikA'nvAkhyAnapakSa evA'tretyAhuriti dik / / sAntamahata ityA sAntasaMyogo'pi prAtipadikasyaiva gRhyate na tu dhAtoH, mahacchabdasAhacaryAditi / na ca mahatyateH kvipi mahato'pi dhAtutvasya sambhavA. tkathametatsAhacaryAttathA grahaNamiti vAcyam / kvipi kRte mahato dhAtutve'pi tasyopade. zikadhAtutvA'sambhavena sAhacaryAdaupadezikadhAtubhinnasAntasaMyogasya grahaNamityAzayAt / nanu 'anaG sAvityasya sthAne soDeMtinyAsenaiva siddhAvanavidhAnasAmarthyAtkva. cidanyato'pyana bhavatIti jJApanAduzanazabdasya sambuddhau tatsiddhiriti prAJcastatphalitamAha-asya sambuddhAvityAdi / vastutastUktanyAsA'bhyupagame purudasetyatra so dezeTilope sAntamahata iti dIrghA''pattiH / na ca ( saMjJApUrvako vidhiranityaH iti paribhApayA ( aGgavRtta ) paribhASayA vA noktApattiriti vAcyam / ubhayorekasyA api bhASye. 'nA''zrayaNAt evaJca vArtikamidamapUrvameveti bhAvaH // iti halantAH pulliGgAH // Aho! Shrutgyanam Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantanapuMsakaliGgaprakaraNam / atha halantastrIliGgaprakaraNam / nipAtanoddalIpaSatva iti / pUrvapadAntasya lopo dhAtoH sasya SatvamityarthaH / na ca 'Adeza-pratyayayArityanenaiva Satve siddhe nipAtanAtpatvavidhAnamanAvazyakamiti vAcyam / padAdAdiH padAdiriti paJcamIsamAsapakSe 'sAtpadAdyorityanena tanniSedhAditi bhAvaH // kvinantatvAtkutvena hasya gha iti / kaipaTAdimate Satvasyeva DhatvasyApi kutvena bAdhAditi tadAzayaH / uSNigabccitinirdezAtkutvasya jaztvenA'siddhatvaM svarItyA tu -da-ga-kA iti bodhyam // dyauriti / 'diva auta' ityautve yaNi rUpam / nacA'ntaraGga paribhASayA'ntaraMge yaNi kartavye bahiraGgasyautvasyA'siddhatvAdaparatvA''bhAvAdyagAdezA na syAditi vAcyam / maniSThA''nantayyaMnimittake kAyya kartavye na bahiraGgatvaprayuktA'siddhatvasya prAptiri. tyarthikayA (1)nA'jAnantayye bahiSTvapraklaptiH ) iti paribhASayoktAribhASAbAvenA. 'pravRttaH / evaJca yaNadRSTyautvasyA'siddhatvAbhAbAnoktarUpopapattau kimapi pratibandhakamiti bhAvaH // catastra iti / nanu 'caturanaduhorAmudAtaH' ityanena kuto nA''miti cenna / 'vipra. tiSedha' sUtreNA''mo'pekSayA catasrA''dezasya paratvabodhanena paratvAdAmaM bAdhitvA cata. snA''dezasyaiva gravRttaH / na ca kRte catastrA''deze kuto nA''miti vAcyam / (sadga tau vipratiSedhe yadbAdhitaM tadbAdhitameva ) ityanayA paribhASayA punarAmo'prApteriti bhAvaH / sarvAvaditi / nanvatra puMvadbhAvaH kuto neti cenna / sarvAzabdatvavaditi tadarthAt / zabdaparasya kadApi sarvanAmatvA'bhAvAtmarvanAmno vRttimA vagAva ityasya na pravR. ttiriti bhAvaH // amUbhiriti / adantatvA'bhAvAdetvA'bhAvena 'eta IdityasyA'pravRttau mutvame. veti bhAvaH // iti halantAH strIliGgAH // atha halantanapuMsakaliGgaprakaraNam / datvamiti / nanu 'vasutraM sthiti sUtre'naDuzabdasyaivopAdAnAtsvanaduhazabdasya datvaM na syAditi cenna / tasyA'GgAdhikArasthatvena tadante'pi pravRtteH / evamAGgatvAdAmo'pi tadante pravRttiriti bodhyamiti bhAvaH // (1) *nAjAnantarya iti / tatra Satva-tukorasiddha iti sUtrasthaM turagrahaNaM jJApakam , tathA hi paribhASAsatve adhItya pretyetyAdau samAsottaraM lyapravRtyA pUrva samAse jAte tatra saMhitAyA nityatvAdalyavutpattiparyantamapyasaMhitayA'vasthAnAsambhavAdekAdeze lyapi tugapekSayA padadvayasambadhivarNadvayApekSekAdezasya vahiraGgatvenAsiddhatvAttuksiddhau sUtrasthaM tugdhahaNe vyarthaM satparibhASAM jJApayatIti / Aho ! Shrutgyanam Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phavikAratnamaJjUSAyAmnanu rAjapuruSa ityatra yathA pratyayalakSaNena pUrvapadasya padatvAvalopAdikAyyaM bhavati tadvadvimaladivItyatrApi pratyayalakSaNenA'ntatinImbibhaktimAzrityottarapadasya diva ityasya padatvena 'diva udi' tyuttvaM syAdityAzaGkAyAmAha-uttarapadatve ceti / ( uttarapa. datve cA'padodividhau pratiSedhaH ) iti vAttikasvarUpam / tatrottareti luptaSaSThyantaM pRtha. padam / tacca lakSaNayottarapadaparam / prakRtijanyabodhe prakArIbhUto bhAva iti niyamena pada. tva ityasya padasaMjJAyAmityarthaH prAcInamate, navyamate tu padatvaprayukta kArya ityarthaH / tathA ca, uttarapadasya padatvaprayukta kArye kartavye lumatA lupte pratyayalakSaNanneti prathamakhaNDA. rthaH / tena vimaladivItyAdAvutvaM, paramavAcetyAdau kutvaM, sadhiyAvityAdau zAkalahasvatvaJca na / kimavizeSeNA'yaM niSedho netyAha-apadAdividhAviti / na padAdividhirapadAdi. vidhiH, padAdividhizcA'tra pratipadoktatvAtsAtpadAdyorityeva, padAdividhau tvayaM niSedho na pravartata iti dvitIyakhaNDA'rthaH / etatphalaM pRcchati-apadAdividhau kimiti / etadaMzA'satve dadhisecAvityAdau secarUpottarapadasya padatvaprayuktakAyyasya kutvasya karta. vyatvAnniSedhapravRttyA pratyayalakSaNapratiSedhena padatvA'bhAvAtsAtpadAdyoriti niSedhA'prAptyA SatvA''pattistadaMzasattve tu SatvarUpapadAdividheH karttavyatvAduktaniSedhA'pravRtyA pratyayalakSaNena padatvasya sulabhatvAtsAtpadAdyorityasya pravRtyA na tadApattiriti tatphalamiti bhAvaH / padAdividhizca sAtpadAdyorityevetyuktantatphalaM paramavudhAvityAdau bhaSbhAvo neti / ayaM niSedha uttarapadasya kAyitva eva pravartata iti / (1)ata eva mASakumbhavApenetyatra 'pada. vyavAye'pI ti SatvaniSedhaH siddhayati / (2) anyathA paSThItatpuruSIyakumbhetyuttarapadasya pada. ve karttavye pratyayalakSaNapratiSedhAttasya padatvA'bhAvAduktaniSedho durlabhaH syAt / kAryitvani. veze tu tAdRzakumbharUpottarapadasya padatvaprayuktakAryyasyA'karttavyatvAniSedhAprAptyA pratyaya. lakSaNena tasya padatvena niSedhaH mulabha eva / na ca kAyyitvaniveze pUrvadaNDipriya iti tri. padabahuvrIhAvavA'ntaratatpurUSIyottarapadasya daNDinaH padatvaprayuktanalopA''dikAryyasya karta. vyatvAnniSedhapravRttyA pratyayalakSaNapratiSedhena padatvAbhAvAcalopA''dikAyaM na syAditi vAcyam / uttarapadazabdena madhyamapadatvA'nAkrAntottarapadasya grahaNena daNDino madhyamapadatvA''krAntatvAniSedhA'yogena padatvAttatprayuktakAryyasya mulabhatvAditi dika // nanu ahaH, ahobhyAmityAdau ro'pi' 'ahana' ityanayoracAritAyeMnA'pavAdarUpatvAnnalopasUtrasya vAdha eveti cenna / nalopottaramuktasUtradvayasya cAritAyeMnA'pavAdatvA. 'sambhavAt / asambhave satyevA'pavAdatvam sambhavatItyuktatvAt / evaJca nalopadRSTayA stva-rutvayorasiddhatvAnnalopo durvAra evetyAzayenAha-ratva-rutvayorasiddhatvAnnalope prApta iti / na ca nalope jAte hakArottarA''kArasya ratve ratve vA kRte vizeSA'bhAvAda. nyataravidhAnenaivopapattAbubhayoratva-rutvayovidhAnasAmarthyAnnakArasya lopo na syAditi vAcyam / sambuddhau 'naGi sambuddhayoriti nalopapratiSedhenA''hargacchetyAdAvutvA'bhAvena dIrghAho nidAghetyAdAtvasampAdanena cobhayozcAritAthyena sAmarthyavirahAvalopavAne mAnA (1) *ata eveti / uttarapadasya kAyitva eva niSedhapravRtterevetyarthaH / (2) *anyatheti* / kAyitvanivezA'bhAve ityarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halantanapuMsakaliGgaprakaraNam / 'bhAvAt / na ca nakAroccAraNasAmarthyalabdhena nakArAntA'nukaraNena nAntasyA'hanazabdasya ritivyAkhyAnAnnalopo na syAditi vAcyam / dIrghAho nidAghetyAdau pravRtyA bhyAmAdau vyAvRttyA ca nakAroccAraNasya caritArthatvena sAmarthya virahAduktavyAkhyAnA'sambhavena nalopabAdhakatvA'sambhavAditi bhAvaH / zrAvRtyeti / ahan sutrasyA''vRttyA sUtradvayasya jAyamAnatvAdekena rutvavidhAnamapareNa nalopabAdha iti bhAvaH / AvRttI (rUparA. trira-thantareSu rutvaM vAcyam )hati vArtikameva pramANamanyathA nalope'kArasya rephA''dezenaiva siddhau vArtikamidaM vyartha meveti / na ca sambuddhiviSaye 'na Di sambuddhayoriti niSedhena nalopA'bhAvAttatrA'sya cAritArthyena jJApakatvaM na sambhavatIti vAcyam / "satyapi sambhave bAdhanaM bhavatIti bhASyeNa sambuddhiviSaye'pi nalopasya prAptimAtreNa rasva-rutvayo (yana nAprApti) nyAyena tadapavAdatvAduktavArtikasya vaiyarthena jJApakatvasambhavAt / ata eva, "apavAdo runalopaM bAdhiSyata' ityuktambhASye iti dik // nanu ahansUtre padAdhikArAttaM pratyahanzabdasya vizeSaNatvena 'yena vidhirityanena tadantavidhAvahanzabdA'ntasyA'pi rurityatheM do_hanzabde'pi rutvamityata Aha-tadantasyA'pi rutva-ratva iti / na ca (1)(grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAsti ) iti paribhASayA tadantavidhiniSedhAtkathayatra tadantabidhiriti vAcyam / uktaparibhASAyAH pratyayavidhiviSayakatvenA'trA'pravRtteH / na ca tadante'pi rutvavidhAnAdorghA'hAvityAdAvaSya, ntarvativibhattayA padatvAdtvA''pattiriti vAcyam / uttarapadatve ceti niSedhenA'padatvAdatA''pattezyogAditi bhAvaH // iha halGyAdilopa iti| dIrghAnimittasya sohalGyAdisUtreNa pazcAdvinAzasambhavAta (kRtavyUha) paribhASayA dIrghAtprAk halDyAdilopa eveti bhAvaH / vastutastu solApe'pi pratyayalakSaNena muddhayA dIrghanimittasya sovinAzA'bhAvAduktaparibhASA'pravRttestasyA ani. tyatvAdasavAJca paratvAddIrgha eva, ata eva paratvAdupadhAdIrgha ityuktiH saGgacchata ityalam // tasyA'siddhatvAnnAntalakSaNa upadhAdIrgha iti / nanu rutvAtprAk paratvAddIrghapra. vRttau kathaM muloktasaGgatiriti cenna / (akRtavyUha) paribhASayA tataH pUrva dordhA'pravRttaH / na ca tasyA asatvAduktA''pattistadavasthaiveti vAcyam / uktaparibhASA'satvA'bhyupagame ha. lyAdi lopAtprAka paratvAddIrghasyaiva prabRttAvetatpaMktyasaMgateH spaSTatvAditi bhAvaH / / . asRjaH padAnte kutvamiti / ayambhAvaH, asRjazabdasya padAntaviSaye kutvaM bhavati / yadyapIha kviSpratyayo na tu kvin tathApi kutvameva, 'kvinpratyayasya kurityatra vighanyataH kuriti vaktavye pratyayagrahaNasAmathryenA'tra vIpsAgabahuvrIhilAbhastathA ca yasmA. (1) *grahaNavateti / grahaNavatprAtipadikaprayojyaM tadantakarmakaM grahaNaM neti tadarthaH / grahaNavatprAtipadikaprayojyaM tadante vidhAnanna bhavatIti yaavt| atra jJApakaM sapUrvAcceti sUtrameva, tathA hi pUrvAdinirityatra tadantavivinA pUrvazabdAntAdinirityarthe sapUrvAdapi parbaza. bdAdinipratyayopapattau pRthak sapUrvAcceti sUtraM vyartha satparibhASAM jJApayati, jJApitAyAma. syAM tu paribhASayA tadantavidhiniSedhAtsapUrvAtpUrvazabdAt pUrvAdinirityanena pratyayAnupapattI tadartha sapUrvAcceti sUtraM svAMze caritArthamiti bhAvaH / 8 pha0ra0 Aho ! Shrutgyanam Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakikAratnamaJjUSAyAm kaavym|| ghasmAtkvin dRSTastasya tasya kutvaM bhavatIti phalitA'rthaH, atazca sragityatra sRjeH kvino. vidhAnAdasRtgivatra vippratyaye'pi kutva prApteH / nacaivaM vizvasaDityatrA'pi kutvA''pattiriti vAcyam / 'sRjizojhalyamakiti' itisUtre rajjusRDbhyAmiti bhASyaprabogAdavyayapUrvapade kutvA'bhAvabodhanAdukta prayogIyA''pattyasambhavAt / uktabhASyaprayogeNA'vyayapUrvapade kutvaM ca bodhyate ityapi voyyam / nanu SatvavidhAyakasutre sRja-mRja-yajeti viziSya grahaNAtSatvasya tutvA'pavAdatvAtSatvasyaiva prApti natu kutvasyetyarucerAha-yadvA brazceti sUtra iti / anena padA'nte SatvaM vidhIyate, SatvaM tu kRtvA'NvAdaH, tenA'sRjaH kviSpratyayA'ntasya Satvamevo. citam sragiti tu RtvigityAdinA nipAtanAdvodhyaH / ayamabhiprAyaH, nipAtanaM nAma anyAdRze prayoge prApte'nyAdRzaprayogakaraNam / nipAtanenA'pabAdazAstrA'pravRttimAnaM bodhyate / kutvaM tu sUtreNaiveti vodhyam / asRgiti tu asyaterauNA''dikena rinpratyayena bodhyam // nanu vebhidyateH kvipi alope yalope ca kRte vebhiditi rUpam, tasmAjasi tasya zau tasya sarvanAmasthAnatvena tasmiJjhalantalakSaNo num durbAra iti cenna / allopasya sthAnivattvenA. 'jhalantatvAdityAzayenAha-allopasya sthAnivatvAdajhalantatvAnna numiti / nacA. jantalakSaNo numeva kuto neti vAcyam / ajantarukSaNe numi kartavye sthAnivattvA'prAptaH / svavidhau sthAnivadbhAvo na bhavatIti bhASyoktaH / na ca ( kvau luptaM na sthAnivat ) iti sthAnivatvaniSedhAjjhalantalakSaNanumA''pattistadavasthaiveti vAcyam / uktaniSedhavacanasyA'sArvatrikatvenehA'pravRttaH kvau vidhi prati na sthAnivadityeva sArvatrikamiti bhAvaH // jAyante nava sau, tathA'mi ca nava, aa bhisabhyasAM saGgame SaTasaMkhyAni, tathaiva supyatha jasi, trINyeya tadvacchasi / catvAryAnyavacaHsa, kasya bibudhAH zabdasya rUpANi tajjAnantu pratibhA'sti cennigadituM pANmAsiko'trA'vadhiH / iti prAcInasya tAkikasya prazne tadanusAreNaiva zlokadvayenottaramAha--(1)gavAkaH zabdasyeti / / nana gavAkazabdasya saptamIbahubacane supi 'khari ceti catvena kakAre tasya ( cayo dvi tIyA ) ityanena khakAre SaDpANi syuriti cenna / cavasyA'siddhatvenoktavAtikA'pravRtte. rityAzayenAha-na ceha cayo dvitIyA iti pakSa ityAdi / kupakSe tu jaztvaSThA kuko'siddhatvAja ztvA'prAptyA dvitIyA''deze rUpatrayavRddhirbhavatyeveti bhAvaH / azvAtibhUtAnIti / saptaviMzatyadhikA paJcazatItyarthaH / tathA hi, sau navAnAmantyasya 'anaci ceti dvitve aSTAdaza / auDi caturNA madhye pUjArthAnAM trayANAM advitve gavAkzAbdasya rUpANi kliive'rcaa-gtibhedtH| asandhyavarvarUpainagAdhikazataM matam // svamsupasu nava SaD bhAdau SaTke syustrINi jazzazoH / catvAri zeSe dazake rUpANIti vibhAvaya / / iti zlokadvayam / Aho ! Shrutgyanam Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zravyayaprakaraNam / sapta / jazi advitve'No'pragRhyasyetyanunAsikatve ca dvaadsh| saGkalanayA saptatriMzat / evaM dvitIyAyAmapi bibhaktau saptatriMzat / tathA ca saGkalanayA catuH saptatiH / TAvibhakto caturNA madhye pUjAthAMnAM trayANAM advitve sapta / teSAM ca saptAnAmanunAsikavikalpe catu. daza / saGalanayA'STAzItiH / bhyAmi SaTama rUpeSu bhakArAtpUrvasya dvitve kRte dvAdaza / teSA. mapi ( yaNo maya ) iti yadvitve caturviMzatiH / teSAmapi makArasya dvitve'STacatvAriMzat / saGalanayA patriMzadadhikazatam / bhisi caturvizatiH / bhakArAtpUrvasya visargasya dvitve saMka. lanayA SaSThyuttarazatam / ke-Gasi Gasa-os-Am-Di-os eteSu akAra-visarga-makArANAM dvitve, aNo'pragRhyasyetyanunAsike ca yathA sambhavamaSTAdIni rUpANi / bhyAM bhyasoH, anaci ca, yaNo mayo dve vAcye iti dvitve, aSTacatvAriMzat / sapi pUrvoktayathAsaMbhavakAyeM SaDa. dhikanavati rUpANIti svayamUhanIyamiti / / ____nanu muSThu Apo yasmin sarasi iti vigrahe svapzabdAjasi prAptayornumdIrghayormadhye yadyapi paratvAnnityatvAcca numa eva prAptistathApi pratipadoktatvAnnumaM vAdhitvA dIrghasyaiva pravRttirityAzayenAha-nityAtparAdapi numaH prAgityAdi / "pratipadoktatvaM niravakA. zatve satyeva bAdhaprayojakamiti bhASyAnniravakAzarUpapratipadoktatvapakSe dIrghasyA'tathAtvena numeva na tu dIrgha iti bodhyam // pipaThiSItyatra numabhAvopapAdanaprakAro vebhidItyatra pradarzita evetyalamatra tatpradarzaneneti dik / / iti halantA napuMsakaliGgAH / athA'vyayaprakaraNam / yasmAtsarvA vibhaktiriti / bacanatrayAtmikA vibhaktiriti tadarthaH / nopapadyata iti / kintvekavacanA''tmikaiva vibhaktirutpadyata ityarthaH / nanu svAdividhAyakazAstrasya 'dvaye kayodvivacanaikavacane' ityAdisaMkhyAbodhakai; 'prAtipadikA'rthaliGgaparimANetyAdikArakabodhakaizca sahakabAkyatayA supAM vidhAnamiti pakSe'vyayA'rthe saMkhyAkArakayorabhAvAdvibhaktayanutpattyaikavacanotpatterapyasambhavaH / nacAvyayAdvibhaktyanutpattau 'avyayAdAp supaH' ityasyaiva vaiyarthyamiti vAcyam / uktajJApakA''zrayaNAdavyayAdvibhaktyutpattikalpane tu sarvAsAmapi vibhaktyutpattisambhavAt / kiJca(1) vihitAnAM niyama iti pakSe'pi sarveSu pratipadikArthakarmAdyartheSu prathamAdivibhaktInAM vidhIyatvAt (2) pradhAnapratyayAnurodhena (1) vihitAnAmiti / nanu 'svaujasi' tyAdisAmAnyasUtreNa vihitArnA sarvAsAM vibhaktInAM karmaNi dvitIyetyAdi sUtreNa niyamaH kriyate iti pakSe taddhitazvA'sarvaviyatirityasyopapattirbhaviSyatItyata Aha-kiJca vihitAnAM iti pakSe'pIti // (2) *pradhAneti / nanvekasmAtprAtipadikAtsarveSAM pratyayAnAM vidhAnamevAnupapanna pratyayavidhau nirdiSTaparibhASayA prAtipadikA'vyavadhAnenaivatpattirbhavati avyavadhAnaJcaikatraiva sambhavati na tu sarvatreti cenna / prakRtibhedakalpanena tattatprakRtiparatvasya tatra tatra pratyaye saMbha. vAdityata Aha-*pradhAnapratyayA'nurodhenetyAdi / / Aho ! Shrutgyanam Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikArasnamaJjUSAyAmguNabhUtaprakRtibhedakalpanAtsarvavibhaktyutpattau lopenaiva jAtasya nivRttiH tannivRttau ca kalpitasya guNabhUtaprakRtibhedasvarUpasya svata eva nivRttAvekavacanasyA'pyasambhavAt / niyamo dvividho'rthaniyamaH pratyayaniyamazca / tatra prakRtArthA'pekSasAmAnyA'pekSabhedena pratyayaniyamo. 'pi dvividhaH / tatra (1)karmA'dyarthayogyaprAtipadikAcced vibhaktistadA dvitIyaiva / karmA dirahite kAdiyogyaprAtipadikA'rthe prAtipadikAtprathamaivetyAdirarthaniyamaH / asminpaze vibhaktInAm (2)aniyatatvAdavyayebhyaH sarvAsAM saptAnAmapi vibhaktInAM lAbhaH / karmA. dyarthayogyaprAtipadikAccedvitIyA tadA karmaNyeva na tu karaNAdau / kAdiyogye kamrmAdirahitaprAtipadikArthe eva prathamA na tu karmAdau / saMkhyAvadarthayogyaprAtipadikAdekatvA. ''dAvevaikavacanAdi na tu dvitvAdAvityAdiH prkRtaarthaapekssniymH| asminnapi pakSe vibha. ktInAmaniyatatvenA'vyayebhyaH sarvavibhaktilAbhaH / atha prAtipadikAcce dvitIyA tadA karma. Nyeva nAnyatra prAtipadikAccetprathamA tadA mAtragrahaNAtparyudAsanyAyena karmAdiyogye tadrahitaprAtipadikArtha evetyAdiH sAmAnyApekSaH pratyayaniyamastadA nAvyayebhyo vibhaktyu. tpattiriti cenna / vibhaktividhAvuddezyatAvacchedakA'vacchinnAdekavacanamityartha kena 'ekavaca. namityetAvataiva sUtreNA'bhISTasiddhAvekagrahaNena sAmarthyAdekatvavatyapi bhavatyekavacanamiti jJApyate / na caivaM dvitva-bahutvayorapye kavacanA''patiriti vAcyam / tatra dvivacana-bahuvaca. nayostadvAdhakatvAt / evaJcAliGgA-saMkhyebhyo'vyayebhyazcaikavacanasya sulabhatvAt / dvivacanA. ''dividhAyakayoDhi-bahugrahaNasAmarthyAdekatvA'bhAve'pyekavacanapravRttiriti bhAvaH / dvitva bahutvayordvivacana bahuvacanayorvidhAnAdarthAdekavacanamityetadvacanaM vinA'pi dvitvAdyabhAve kAMdAvekavacanasya siddhatvena sAmarthyAduktavacanasyA'prAptaprApaNArthatvena karmAdyabhAve'pi pravRttyA vinigamanAvirahAtsarvavibhaktayekavacanamavyayebhya iti bodhyam / ata eva 'avyayAdApnupa' ityatra pratyAhAragrahaNaM caritArtha tRtIyA-saptamyoriti ca caritArthamityalam / / kRdyau mAnta iti / mAnta iti na kRdantavizeSaNaM kintvejanta eva, anyathA zrutyA mAntatvAtpratyayalakSaNena kRdantatvAccAnena sUtreNaivA'vyayatve siddha gaNe prazAmazabdapAThasya vaiyA''patteH / ata eva, pratAmau lavamAcakSANau laurityatra naa'vyytvaa'tiprsnggH| na ca kRdantasyaijantavizeSaNatve Adhaye heAdhe ityatra guNe kumbhakArebhya ityatraitve ca kRte kRta ejantatvAdavyayasaMjJA durvArA / nacA'vyayasaMjJAyA antaraGgatvena tadRSTyA bahiraGgaguNAss. derasiddhatvAnnoktA''pattiriti vAcyam / saMjJAyAH kAryA'rthatvena saMjJAkAryasya bahiraGgatvena saMjJAyA api bahiraGgatvAduktA''pattestAdavasthyAt / na ca liGgasaMkhyAdyananvayina evAs. vyayasaMjJAvidhAnAduktaprayogArNA liGgasaMkhyAdyanvayitvena nA'vyayasaMjJApattiriti vAcyam / avyayIbhAvAdAviva liGgasaMkhyAdyanvayitve'pyApatte riti vAcyam / sannipAtaparibhASayAs vyysNjnyaabaadhaat| na ca luka eva sannipAtavighAtakatvAdavyayasaMjJAyAstadavighAtakatvena (1) *karmAdyarthayogyeti / karmaNi dvitIyaveti niyamena yatra karmAdisambhavastatraivAsnyAsAM vibhaktInAM nivRttisampAdanAtpratyAsatyA karmAdyarthayogyatvasya lAbhaH // (2) *aniyatatvAditi / avyayAnAM karmAdyarthayogyatvA'bhAvena tattadarthavibhaktyantaravyavacchedena niyatatattadvibhaktInAmaniyamAdityarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striiprtyyprkrnnm| 86 paribhASayAstadvAdhakatvaM na syAditi vAcyam / anayA sannipAtavighAtakazAstrasyeva sanni. pAtavighAtakazAstrapravRttinimittAtidezasaMjJAnAmapi nivRtterabhyupagantavyatvAt / sAkSAtparamparayA vA svasannipAtavighAtakasya svayamanimittAmati paribhASA'rthaH / paramparayA sanni. pAtavidhAte paribhASA'pravRtyabhyupagame tu upAdAstetyatra kitvaa''ptyetvaapttiH| evi. SayasannipAtanimittakAtbIyaijviSayatvarUpasannipAtavighAtasya 'Diti cetyasya paribhASayA nivRttAvapi kitvasya paribhASayA'nivRttariti bhAvaH / / nanu uccairatikrAntAvatyuccaisAvityAdau ucccairityavyayAtparasya supo luG mAbhUditi hetovihitavizeSaNamityata Aha-atha vihitavizeSaNAnneheti / aGgasaMjJAyA vihita. tvAMzapravezena vihitapratyayanirUpitAGgavizeSaNAdityarthaH / Apa -subhyAmAkSiptasyA'Ggasya pratyAsatyA'vyayarUpasyaiva grahaNamiti tadAzayaH / tena kumbhakArebhya ityAdau sannipAtapari. bhASayA'vyayasaMjJAnivRttidvArA lugnivRttiparabhASyeNa na virodhaH / nanu vihitavizeSaNe'pyeSa doSaH, avyayayasaMjJAvidhau prayojanaM sarvanAmA'vyayasaMjJAyAmiti bhASyAttadantavidhisattvenA. 'tyuccaim iti samudAyasyA'pyuktasaMjJAyA durvAstvAditi cenna / avyayamiti mahAsaMjJAkara. NasAmarthyAlliGgasaMkhyAdyanvayayogyasyaiva saMjJAvidhAneneha samudAyasya tadasattvAdityata AhayadyapyavyayasaMjJAyAM tadantavidhirasti tathApi na gauNa iti / svarAdInAmitara. vizeSaNatvarUpagauNatvasattve tadannasya liGgasaMkhyAdyanvaye bAdhakAmAvAditi bhAvaH / vastu tastu atra pradhAnA'pradhAnanyAyena sarvanAmasaMjJAsAhacaryeNa ca prasiddhAntaraGgApadAntarA'napekSA dapasarjanIbhUtasyaiva liGgasaMkhyAdyanvayino'rthasya grahaNAnna samudAyasya nA'pyavayabasya saMjJA, ata eva sarvanAmamaMjJAsUtrasthopasarjanapratiSedhA'nuvRtyA'tyuccaisAvityAdAvavyayattA'bhAvaM pratipAdyopasarjanapratiSedhapratyAkhyAnaprakAreNevehA'pi tatpratyAkhyAnamuktambhASye / evaJcA. 'vyayAtparatvasyA'pyabhAvAdvihitavizeSaNamAkSepazca vyartha eveti / nacoccairau, uccairA. bhyAmityAdAkavyayasaMjJAvAraNAya tadastviti vAcyam / tAdRzaprayogA'nabhidhAnA. diti dik / / nanu avyayAnAmaliGgatvena TApazca striyAM vidhAnAdavyayAdavihitatvena vyarthamAigrahaNa. mityAha-zrAvagrahaNaM vyarthamaliGgatvAditi // nanu idaM sadRzaM triSviti viruddhamata Aha-liGgetyAdi / yathopakramopasaMhArAbhyAM brahmapratipAdikAyA apyasyAH zruterbhASyaprAmANyAdatropasaMhArastathA liGgAdyabhAvaparatA'pIti bhAvaH / tatra vibhakti-vacanazabdau kAraka-saMkhyA'bhAvaparau na tu pratyayaparau tathA satyanya. tarabaiyApatteH // // iti phakkikAratnamaJjUSAyAmavyayaprakaraNam // atha strIpratyayaprakaraNam // nanu pratyayavidhau tadantavidhiniSedhApabAdabhUtena ( ugidvarNagrahaNavarjam ) ityanena tada. ntalAbhAdakArAntazabdavAcyastrItve dyotye TAbityarthe'jAdInAmapyakArAntatvasyA'vyabhica. ritatvAdata iyataiva siddha vyarthamajAdigrahaNaM tatrA'kArAntazabdagrahaNamveti pUrvapakSasya jAya. Aho ! Shrutgyanam Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakikAratnamaJjUSAyAmmAnatvAduttaramAha-ajAdyuktiIMSo DIpazca vAdhanAyeti / ajAderuktirajAdAvukti. riti cArthaH ( yena nAprApti ) nyAyena bAdhyasAmAnyacintAzrayaNAdyathAkramaM jaatilkssnnvyolkssnnpraaptyorddii-ddiiporbaadhH| tathA hi ajAdigrahaNAbhAve athavA tatrA'kArAntagrahaNA'bhAve ca na kruJcAdihalantazabdeSu TAbanApattiH / kruJcAnAlabheta uSNiha-kakubhau deva. vizAvityAdiprayogeNa teSAmapyakArAntatvAdeva tadupapatteH / evaJca tadabhAve ajatvajAti. viziSTA strItyarthake'jetyatra 'jAterastrIviSayAdayopadhAditi DISApattiH, prathamavayoviziSTA strItyarthake bAletyatra ca 'vayasi prathama' iti DIvApattizca durbArA / na ca TAveva kuto neti vAcyam / TAbapekSayA jAtilakSaNaDISo vayolakSaNaDopazca paratvAt / atastadvayAvRttyarthama. jAdigrahaNaM kRte ca tasmin sAmarthyAtparasyApyuktaDISo GIpazca bAdhena TApi na kazciddoSaH / 'striyAmityadhikArAt 'strItve dyotye TAviti sUtrArthaH, tatra strItvaJca pratyAsatyA'jAdi. vAcyameva / vAgAdizabdeSu pratyayaM vinApi strItvabodhanena pratyayavAcyamityasya vaktumazakyatvAt / 'hasvo napuMsake prAtipadikasya svamornapuMsakAdityAdi sUtrasvarasAca / ata eva vyAvakrozItyatra karmavyatihAre Nac tripAmiti Naci 'Naca striyAmi' tyani ca DIpa siddhiH, na ca ( prakRti-pratyayArthayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyam ) iti vyutpatteH sathAt strItvasya pradhAnatvena prakRtivAcyatvaM na syAditi vAcyam / uktavyutpatteryatra pratyayasya vAcakatvaM tadviSayakatvenehApravRtterityalam // ___ nanu pratyayavidhau paJcamyA yuktatayA paJcamInirdezamaGgIkRtya tapya prAtipadikAdityanena sAmAnAdhikaraNyena tadantavidhAbajAdyantaprAtipadikebhyaSTAvityartha eva yuktastaM vihAya SaSThayantatayA vyAkhyAnenA'jAdInAM strItvavizeSaNatayA mUloktArthopagamo viphala eveti cedata Aha-ajAdibhiH strItvasya vizeSaNAnnehati / pazcAjIti / paJcAnAmajAnAM samAhAra ityarthe 'taddhitArthottarapadasamAhAre ceti samAse vibhaktayoluMki 'saMkhyApUrvo dviguriti dvigusaMjJAyAm akArAntottarapado dviguH striyAmiSTaH ) iti strItve 'dvigoH' iti sUtreNa DASi paJcAjIti siddhayati, ajAdInAM strItvAbhAve ajAdibhyaSTAp strItve dyotye ityaye pazcAjazabdAnDIpaM bAdhitvA TApa syAt / na ca paJcAjazabdo nA'jAdigaNe paThitaH, paTitazcA'jazabdo nahi tadarthagarta strItvamasti yena tataSTApa syAditi samudAyAda. vayavAca TApo'prasaktireveti vAcyam / amahatpUrvagrahaNenA'nupasarjanAdhikAreNa ca tadantavidhijJApanenA'jAdyantebhyaSTAvityathai TApprasakterduritvAt / na caivamapi striyAmiti zruta. tvAdevAjAdivizeSaNaM syAt tatazcoktA''pattyasambhave SaSTyantatayA byAkhyAnamanupayuktameve. ti vAcyam / anupasarjanAdhikAreNa tadantagrahaNasyeva striyAmityasya tadantavizeSaNatAyA api jJApanAt / ata evA'tisatvarItyAdisiddhiH iha tu SaSThayantatayA vyAkhyAnasAma rthyAdeva gRhyamANavizeSaNatvam, paJcAjazabdavAcyasyA'jazabdavAcyatve'pyajAdimAnavAcyA tvasya vivakSitatvAnneha TAbiti bhAvaH // zUdrA cA'mahatpUrvA jAtiriti / atra zuddhA cetyeko yogaH, amahatpUrvA jAti. rityaparo yogaH, tatra pUrvayoge jAterityanukarSAt zUdrazabdaSTApaM labhate jAtizcedvAcyeti vA. cyo'rthaH, strItvaM tu pratyAsattyA zUdazabdArthasamavetameva gRhyate, tathA ca, zUdrazabdArthasamavete Aho! Shrutgyanam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / strItve dyotye jAtivAcakAcchUdrazabdADApapratyayaH syAditi phalitA'rthaH, tathA ca paJcAnAM zUdANAM samAhAraH paJcazadrI, atra samAhAraniSThastrItvasya zUdazabdArthasamavetatvAbhAvAnna TApa , zUdrasya strI zUdrItyatra tu jAtivAcakatvAbhAvAnna TApa jAtimAtrapravRttinimittaka. syaiva jAtivAcakatvAt, iha tu zadazabdasambandhitvaM pravRttinimittaM na tu zadratvam na ceha zUdrazabdasya sambandhini lakSaNayA bodhakasya lAkSaNikatvarUpagauNatayA (1)(gauNa. mukhya) nyAyena TApo vAraNamiti vAcyam / padakArya evoktanyAyapravRtteH / vibhaktinimittakatve sati strItvA'nimittakatvaM hi padakAryatvam , TApaH strItvanimittakatvena tattvAyogAt // amahatpUrvA jAtiriti dvitIyayogasya mahatpUrvakazzUdrazabdaSTApaM na labhate jAtizce. dvAcyetyarthaH / mahAzudrIti / AbhIrajAtivAcakAnmahAzUdrazabdAduktayogena TApo niSedhAjAtilakSaNe DISi siddhayatIti phalam / nanu AbhIrajAtivAcakamahAzaghaTakara dazabdo nAbhIrajAtivAcako nApi tadarthagataM strItvamiti zUdrazabdAnmahAzUdazabdAcca prApakAbhAvAhApo'prasaktyA viphala eva niSedha iti cenna / strIpratyaye tadantavidhirbhavatItyarthajJApanena zUdazabdAntAhAbityarthe mahAzUdrazabdAtprAptasya TApo niSedhena sAphalyAt / nanvevamapi(2) (arthavadgrahaNa) paribhASayA'rthavacchadazabdAntAdeva TApa syAt iha tu mahAzUdrazabdo'rthavA. catu tadavayavaH zUdazabda iti punastadavasthameva TApo'prasaktyA niSedhavaiyarthyamiti cenna / zadratvA''ropeNa mahAzUdrazabdasyA''bhIre prayogAcchUdazabdasyA'rthavatvA'napAyAt / pratipA. ditnycaitcchekhre| na ca mahAzadazabdasya jAtivAcakatvA'vyabhicAreNottarayoge jAtiriti vyartham / mahatI kAkretyarthe tu samAsAtprAgebA'ntaraGgatvAdyApi mahAzadretyeveti vAcyam / mRgakSIra-kukkuTANDamityatreva pUrva strItvasyA'vivakSayA TApo'prasaktyA zabdazabdasya maha. cchabdena samAse niSpannasya mahAzUdazabdasya jAtivAcakatvAbhAvena niSedhA'prAptyA mahAzUdretyeva bhavati, jAtigrahaNAbhAve TApo niSedhAjAtilakSaNaDISi uktarUpAnupapatteH / na ca jAtivAcakatvA'bhAve DoSo'pyasaMbhava iti vAcyam / zUdrazabdasya jAtivAcakatvena tadantAnDISo durvAstvAditi bhAvaH // nanu 'vano ra ca' iti sUtre bana iti niranubandhakasya grahaNena ( tadanubandhakagrahaNe nA'tadanubandhakagrahaNami ) ti paribhASAyA apravRttirityAzayenAha-vana iti sAmA. nygrhnnbhiti| nanu 'vano re cetyanena vannantaprAtipadikAnDIbAdividhAne'pyatidhIvarItyAdau vannanta. tvAbhAvAnDIp na syAdityata Ai-pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNamiti / etasiddhiprakArazcettham , tathA hi yasmAtpratyayavidhistadAdi pratyaye iti yogavibhAgaH, gRhyamANe, upatiSThate, iti ca zeSaH, tathA cA'yamarthaH-pratyaye gRhyamANe yasmAtpratyayavidhistadAdItyupatiSThate iti tadAdyazasiddhiH, tadantAMzasya siddhistu vannanteti vizeSaNaM prAtipadikamiti vizeSyaJcAdAya yena vidhirityAnenaiveti, devadattazcikIrSatI. (1) *gauNamukhyeti / (gauNa-mukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH ) iti tatsvarUpam / (2) *arthavagrahaNeti / (arthavagrahaNe nAnarthakasya grahaNamiti paribhASAsvarUpam Aho ! Shrutgyanam Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm- 12 tyAdau devadattAdeH sannantatvaprayuktakAryyAbhAva etatphalambodhyam / na ca ( grahaNavate ) ti niSedhAtkathamaha tadantavidhiriti vAcyam / anupasarjanAdhikArA'mahatpUrvagrahaNAbhyAmiha prakaraNe tadantavidherjJApanAta / vana ityasya prAtipadikatvAbhAvena niSedhAyogAcacetyalam // nanu ( anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA ) iti nyAyena 'na SaT svastrAdibhyaH' ityanenA'vyavahitaGIpa eva niSedhaH syAnnatu DIpa-TAporiti cenna / striyAM yatprAptaM tanneti vyAkhyAnenobhayoniSedhAdityAzayenAha - paJca catastra ityAdi / ayambhAvaH, paJcetyatra nalope tasya SaTsaMjJAM pratyasiddhatvAnnAntatvena SaTsaMjJAyAM 'na SaT - svAdibhya iti niSedhe na TAbiti, idamasiddhatvopavarNanaM kAryyaM kAlapakSa eva na tu yathoduddezapate atra ca pakSe paJcanniti nAntaM jAyamAnaSaTtvasyaikadezavikRtanyAyenA'dante'pi sulabhatvAt / naco. ktanyAyasya sthAnivatsUtre upasaMkhyAnAdalvidhau pravRttirna syAditi vAcyam / paTutvasyA. 'ldharmmatvA'bhAvAttadAzrayavidhInAmapi tattvAbhAvena niSedhA'prAdatyA nyAyapravRttau bAdhakA'bhAvAt / nacA'ntaraGgaparibhASayaivA'ntaraMge TApi karttavye bahiraGganalopasyAsiddhatvena nAntatvAtSaTtvena niSedhopapattau mUloktaprayAsasya vaiphalyamiti vAcyam / paribhASAyAM saMjJAkRtabahiraGgatvA'nAzrayaNena tadapravRttyA mUloktaprayAsasya sAphalyAt / na ca 'na lopaH susvareti sUtre saMjJApadena visaMjJAgrahaNAttAM prati nalopA'siddhatvena 'dvandve ghI'tyasyAprA vinigamanAvirahAtparyAyeNobhayoH pUrvaprayoge dattadaNDinau daNDidattAviti bhASyodAharaNopapattiH, na ca 'dvandve ghI'ti pUrvapadatve nalope ca sati ghitvaM ghitve ca pUrvaprayoga iti parasparApekSArUpAnyonyAzrayadoSApattiriti vAcyam / yasya pUrvapadatve ghitvaM bhAvi tatpUrva prayojyamiti tatsUtrArthakaraNAdanyo'nyAzrayApatterabhAvAt / tathA ca tatra visaMjJAyA eva grahaNe SaTsaMjJAM prati nalopAsiddhatvA'nApattau SaTtvAbhAvAnniSedhA'prAptyoktadoSastadavastha eveti bAcyam / niSedhazAstrasya striyAM yatprApnoti tanneti bhASyasiddhAntabhUtArthAzrayaNabalena bhUtapUrvaSaTtvamAdAya niSedhenA'doSAditi dik // nanu 'pratyayasthAtkAditi sUtre pUrvasyetyasyAbhAve paJcamI - saptamIbhyAM nirdezAt 'tasmAdityuttarasya' tasminniti nirdiSTe pUrvasye' 'tyanayoH prAptau (1) (ubhayanirdeze paJcamInirdezo balIyAn ) anayA ' tasmAditi paribhASopasthityA pratyayasthakakArAdivyavahitaparasyA'kArasyetvamityarthe kaTuketyatra kaTuka A iti sthitAvantaraGgatvAtprAptamapi sava dIrgha (2) (vArNAdAGgaM balIyaH) ityanayA paribhASayA ( 3 ) ( yenA nAprApti ) nyAyena apavAdatvAcca bAdhitvetvApattiratastadAvazyakam / na ca sarvikA kAriketyAdAveva parasyetvA ( 1 ) *ubhaya nirdeza iti / paJcamInirdezasyA'navakAzatvamasyAH pravRttau vIjam / ubhayanirdezasya cAritAyeM'pi paJcamInirdezasya paratvaJcaitatpravRttau bIjam / ( 2 ) *vANAMdAGgamiti / varNatvA'vacchinnoddezyakakAryApekSayA'GgoddezyakakAryasya valavatvamityarthaH / ( 3 ) *yena nAprAzIti / (yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya vAdhako bhavatI ) ti tatsvarUpam / Aho! Shrutgyanam Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / pattivAraNAya tadAvazyakatve kaTuketi pratyudAharaNopanyAso na yukta iti vAcyam / ihA. 'diti taparakaraNAdagrahaNAca tasmAditi paribhASAbAdhe'pi na sarvathA vAdhaH, parAMzabAdhenaivo. papattAvavyavahitAMzabAdhe mAnAbhAvastathAca pratyayasthakakArA'vyavahitasyA'ta itvamityarthe pUrva-parayoH prAptau pUrvasyaivetyarthasyA'nunAsika ityAdinirdezenopapattau sarviketyAdAvadoSAt evaJca yukta eva kaTuketi pratyudAharaNopanyAsa ityAzayenAha-pUrvasya kim / parasya mAbhUtkaTaketi / kecittu 'pratyayasye kI ti nyAsamaGgIkRtya pUrvasyeti khaNDayanti, teSA. mayamAzayaH, tathA nyAse saptamInidezAttasminnitIti paribhASopasthitau pratyayasthakakArAdavyavahitapUrvasyA'ta iditya) parasyA'kArasyetvA'prAptau kaTuketyatra doSAbhAvAdalanta. dgrahaNeneti // prAtaH kima / sAMkAzyiketi / nanu strIbodhakA kArasyetvamiti 'udIcAmiti sUtrasyArthe'kArasya strIpratyayAvayavatve'pyastrIbodhakatvena na tatretvApattiriti cenna / saGkAzena nirvRttaM nagaraM sAMkAzbam 'saMkAzAdibhyo NyaH' ityanena Nyapratyaye tatra bhaveti vigrahe 'dhanvayopadhAditi buji tasyA'kAdeze sAMkAzyiketyatra strIpratyayA'vayavA'kArasyetvamiti sUtrasyA'rthakaraNe doSasya tAdavasthyAt / na ca sthAne grahaNasya sadbhAvAdavayavaSaSTyabhAvena na doSa iti vAcyam / bhASyakRtA tasya pratyAkhyAtatvAt / na ca sAkSAdvidheyAvizeSaNe caritArthAnAM paribhASANAM vidheyavizeSaNavizeSaNe na pravRttirityarthaka (1) (vidhau paribhASopatiSThate nA'nuvAde) ityetatparibhASAjJApanArtha sthAnegrahaNasyA''vazyakatvena kathaM bhASyakRtA tatpratyAkhyAtabhiti vAcyam / etatparibhASAyA api bhASye'darzanAt / etasyA asattvAdeva 'uraNa raparaH' ityatra 'udAttayaNo halpUrvAdi' tyatra ca sthAnArthalAbhaH (2) anyathA tayA 'SaSTI sthAne yogA' ityasyA apravRttibodhanAttatra sthAnArthalAbho na syAt / na ca (3) (pratipadokta) paribhASayA striyAM vihitasya strIpratyayasyaiva grahaNAt (4) bhavArthavihitasya strIpratyayasya striyAmavihitatvenA'grahaNAnna doSa iti vAcyam / sUtre vizeSyarUpeNa strIpratyayasyAnudhAraNAduktaparibhASAyA apravRtteH / pratipadoktatvaJca yasminpade paribhASA pravartanIyA tatpadavRttyAnupurvyavacchinnasAkSAdvidheyatoddezyatA'nyataraviSayatAprayojakatadaghaTitazAstratvamityalam // nanu sUtre nampUrvANAmityasya sattve napUrvANAM bhastrai-SA'-jA-jJA-dvA-svetyeteSAmAta (1) *vidhAviti* / paribhASANAmavazyaprAptaparamparAdhikaparamparayA vidheyopakArakatvaM na bhavatItyarthaH / paribhASAyAH pradhAnIbhUtavidheyopakArake sampAdanIye yAvatI paramparA'va. zyaprAdhA tato'dhikaparamparA yatra zAstre vidheyopakArake tatra zAstre paribhASA na pravartate iti yAvat / (2) *anyatheti / etatparibhASAsadAve ityarthaH / (3 ) *pratipadokteti / ( lakSaNa-pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti) pari. bhASAsvarUpam / (4 , *bhavArthati / tatra bhaveti vigrahe jAto vuN pratyayaH striyamAheti tasya strIpratyayatvaM parannAsau strayadhikAre vihita iti bhAvaH / Aho ! Shrutgyanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAm- idityarthasya bhastrAdyantAnAmeSAmAta idityetatphalitatvena ca (1) (padAGgA'dhikAre tasya ca tadantasya ce ) ti tadantavidhinaiva lAbhAnna pUrbANAmiti vyarthamityAzayenAha - tadantavidhinaiva siddhau pUrvANAmapIti spaSTArthamiti / nanu sUtre bhastrAzabdasyetvArthaM grahaNantaccAnupasarjanAduktazabdAduttarasUtreNaiva siddhamitIha vyarthantadgrahaNamityata Aha - bhastrAgrahaNamupasarjanArthamiti / evaJcAnupasarjane AdAcAryANAmityAtvambhavatyeva / nacAnenoktasUtrasya bAdhe kathantenA''tvamiti vAcyam / upasarjane'sya cAritAthyeMna bAdhe mAnAbhAvAt / zranyasyeti / anupasarjanasyetyarthaH / uttarasUtreNeti / 'abhASitapuMskAcce 'tyanenetyarthaH // nanu na etadRSTha ityavasthAyAmakaci kRte vA tataH pUrvameva nabhUtatpuruSasamAse kRte tato'kaci ( antaraGgAnapi vidhInbahiraGgo lugbAdhate ) iti nyAyenAntaraGgAtyadAdyatvAtprAk vibhaktyorluki punarviziSTatvapi tyadAdyatve pararUpatve ca kRte TApi, aneSaketi sidUdhyati / atra TApaH sRpaH paratvAdarUpa iti pratiSedhAnnetvamityata Aha - eSA dvA etayostu pUrvayornetvamityAdi // nanu 'abhASitapuMskAcce' tyasya na bhASitaH pumAnyena zabdena so'bhASitapuMskastasmAdvihitAsssthAnikasyApta ityarthastatra vihitavizeSaNasya phalamAha - - bahuvrIherbhASitapuMskatvAttato bihitasya nityamiti / ayambhAvaH, avidyamAnA khaTvA yasyA iti vigrahe 'zeSAdvibhASeti samAsAntakapo vaikalpikatvena tadabhAvapakSe 'gostriyorupasarjanasyetyupasarjanahrasve'khaTvazabdAdvApi supi ajJAtAdau ke sabluki 'keNaH' iti sve punaSTApi abhASitapuMskAdvihitA''kArasthAnikA'kArasyA'bhAvAdeva tadvikalpAprAptau pratyayastheti nityamevetvam / paravizeSaNatvA'bhyupagame tu AtsthAnikAskArasyA'bhASitapuMskakhaTvazabdAtparatvena vaikalpiketvA''pattirUpadoSaH syAdeveti // zaSike kapi tu vikalpa eveti / ayambhAvaH, na khaTvA sviti sthitau kapi bluki pratyayalakSaNena bhAgadvayasya subantatvAtsamAsasaMjJAyAM 'samAsAntA' iti zAstrabalena kabantasyaiva samAsatvAduparjanastrIpratyayAntasamAsarUpaprAtipadikAbhAvAt 'gostriyoriti svatvAbhAvena 'Na' iti prAptahasvatvasya 'na kapI'ti niSedhena ' Apo'nyatarasyAmiti hrasve kapaH prAgvarttikhaTvazabdAtparasyA''po'bhASitapuMskAdvihitatvena tatsthAnikA'kArasya vaikalpiketve'khavikA, akhaTvaketi, hasvA'bhAve tu akhaTvAketi trividhaM rUpaM nirbAdhamevetyalam // zrayameva strIpratyayeSu tadantavidhiM jJApayatIti / nanvayamevetyanupapannaM zUdrA cA mahatpUrvA jAtirityetadUghaTakA'mahatpUrvagrahaNasyA'pIha tadantavidhijJApakatvAditi cenna / evazabdasyA'pyarthakatvenA'doSAt / zaMkhaH pANDurevetyasya yathA zaMkhaH pANDurapItyarthastathA'yamevetyasyA'yamapItyartho bodhyaH / nacA'naGbAnivA''carati anaDuhati tataH kartRkvi - vantAdanaDuh zabdAt 'SidgaurAdibhyazceti GISovAraNAyA'nupasarjanA''dhikArasyA''va 94 ( 1 ) *padAGgeti / padAdhikAryaGgAdhikAri ca kAryaM sUtropAttasajAtIyasya sUtropAttasajAtIyAntasya ca bhavatItyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / zyakatvAttadantavidhijJApakatvaM na sambhavatIti vAcyam / tadantavidhijJApakatAparabhASyaprA. mANyAdAcArakvibantaprakRtikartRkvibantAnAmanabhidhAnena jJApakatvasya susthatvAt / na ca paJca strIgovyaktayo dhanAni yasya sa paJcagavadhana ityatra paJcagavetyasyopasarjanatvena tatra DIbanivRttyarthantasya caritArthatvena kathaM jJApakatvamiti vAcyam / arthavatsUtroktasya ( etasaMjJAphalabhUtavibhaktItarasamabhivyahArA'napekSayA loke'rthaviSayakabodhajanakatva ) rUpA'rthava. vasyA'bhAvena Tajantasya prAtipadikatvA'bhAvena DIpo'prasaktaH / prAcInamate'pi svapayAptatva-svaprayojyabodhajanakatvaprakArakavaktRtAtparyAyavizeSyatAparyAptyadhikaraNatvaitadubhayasambandhena zaktiviziSTatvarUpA'rthavattvasya paJcagavatyatrA'satvena tadaprasakteH / nacA''pizalinA proktamadhIte yA sA ApizalA brAhmaNItyatra DIvyAvRttyarthamupasarjanAdhikArasya cAritArthyamiti bAcyam / proktA'rthakasyA'NaH striyAmavartanena tadaprApteH / nacA'dhyetra. rthakA'nimittako DIpa tu durvAra eveti vAcyam / tasya luptatvena tannimittakasya DIpo'pra. sakteH / na ca pratyalakSaNena tatsattA mulabhaiveti vAcyam / aNyo'kAra iti vyAkhyAnena varNA''zraye pratyayalakSaNA'bhAvAt / nacA'dhyetrarthagatastrItvamAdAya proktA'nimittako DIpa syAditi vAcyam / striyAmityasya gRhyamANaviNeSaNatvena proktA'No'dhyetrarthagatastrItve'vi. dyamAnatvena tadaprApteH / ata eva kAzakRtsniproktAM mImAMsAmadhIte kAzakRtsnA brAhmaNI. tyatrApi na Dopa / na ca proktArthagatastrItvamAdAya punarjIpa kuto neti vAcyam / lakSye lakSaNanyAyasya jAgarUkatvAt / tasmAdanupasarjanA'dhikArasya bahukuru caretyeva vyAvaya'm / tatra tadantavidhi vinA prAptireva neti tadantavidhijJApanamAvazyakameva sati tu tasmin vizeSyatvAdanupasarjanA'dhikArasAmarthyAca striyAmiti prAtipadikavizeSaNameva / striyAmi tyasya prAtipadikavizeSaNatvAdeva dhIvAnamatikrAntA'tidhIvarIti siddham (1) evaJca ApizalA brAhmaNItyapyasyaiva vyAvaya'm / anupasarjanAditi ca sAmarthyAdgRhyamANavizeSaNameva, (2) anyathA'dhikArasUtraM vyarthameva syAdbhakSite'pi lazune na zAnto vyAdhiriti nyAyAdato guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnamanurudhyate iti nyAyAdgRhyamANavizeSaNatvameva tasyeti bhAvaH / tadantavidhiphalantu kaumbhakAreyasiddhiH / anyathA kumbhakAryA apatya. miti vigrahe kevalakArIzabdAdapi strIpratyayAntatvAt 'strIbhyo Dhagiti DhagA'pattyA kumbha. kAreya ityApadyeta / navaikArthIbhAvarUpasAmarthyasya samudAyavRttitvenaikadezA'vRttitvAttasmA. ttaddhitotpattirna syAditi vAcyam / 'taddhitArthottarapadasamAhAre ce' tyanenottarapade samA. savidhAnasAmarthyAdaparyAptyA'pyekArthIbhAvamAdAya vRtteH svIkArAt / na ca (3) (kRdagrahaNe (1) *evaJceti / anupasarjanAditi sUtre kRte cetyarthaH / (2) *anyatheti / anupasarjanAdityasyApi prAtipadikavizeSaNatve ityarthaH / (3) *kRdgrahaNa iti / atra gatiranantara iti sUtre'nantaragrahaNaM pramANam / tathA hi,abhyuddhatamityAdAvoH prakRtisvarA'bhAvAyA nantaragnaharNa tiSThati, paraM pratyayagrahaNaparibhASayoddhatasya ktAntatvAbhAvAdevAbhaH prakRtisvarAprAptau tadathaM kRtamanantaragrahaNaM vyarthaM satparibhASAM jJApayati, jJApritAyAntvasyAmanayoddhRtasya ktAntatvAttasminnabheH prAptasya prakRtisvarasya vAraNArthamanantaragrahaNaM svAMze caritArthamiti bhAvaH / Aho ! Shrutgyanam Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakvikAratnamaJjUSAyAmgatikArakapUrvasyApi grahaNami ) ti paribhASayA samudAyAdeva DIbutpattyA tasmAdeva ca Dhaki na kA'pyanupapattiriti vAcyam / uktaparibhASAyAH kRnmAtragrahaNa eva pravRttaH svIkA. rAdityalam // nanu TiDDhANaniti sUtre'nupasarjanAdityadhikArAdanupasarjanaM yahidAyantaM tadantaM prAtipadikaM tato DIbityartha bahavaH kuruvarA yasyAmiti bahubrIhau kurucarazabdasyA'nyapadArthe vizeSaNatvenopasarjanatvAnna taddhaTitavahukurucarazabdAnDIpaH prasaktirityAzayenA''ha-upasarjana. svAnneha, bahu kurucareti / na ca ( samAsapratyayavidhau prati SedhaH ) ityanena tadantavidhiniSedhATidupaM yatprAtipadikamityarthasyaiva sambhavena noktasthalIyoktApattiH / nacotArthasvIkAre kurucarazabdasyA'pi TidapaprAtipadikatvA'bhAvAnDApo'prasatyA kurucarItyapi na syAditi vAcyam / ( avayave'caritArthA anubandhAH samudAyopakArakA bhavantI) ti nyAyAtkurucaraghaTakacaretyatrA'nubandhasyA'caritArthatvena kurucareti samudAye Tisvasya bodha. nAt / nacoktanyAyena bahukurucareti samudAyasyA''pi TidrUpatvAduktA''pattestAdavasthyameveti vAcyam / yaM samudAyaM yo na vyabhicarati sa tasyopakArako bhavatIti svIkAreNoktasamudAye Tiddhapatvasya vyamicArAttatrA''patterasambhavAditi vAcyam / anupasarjanA'dhikAreNa strIpratyaye tadantavidhijJApanAttatra coktatadantavidhiniSedhakavAtikA'pravRttezca jJApa. nAt / nacoktAdhikAreNa tadantavidhijJApane'pi bahukurucareti samudAye'nupasarjanatvasyaiva sattvAnDIpo durvAratvena kathametadanupasarjanA'dhikAravyAvartya miti vAcyam / (1)tenaiva sAmarthyAgRhyamANavizeSaNatvasyApi'gRhyamANasya kurucaretyasyopasarjanatvena vyAvaya'tvasambhavAt / nacA'nupasarjanAdityasya gRhyamANatvAttasya ca striyAvidyamAnatvena doSA'bhAvAtkathaM vyAva_miti vAcyam / anupasarjanAdityetatsAmarthyAtviyAmityasya tadantavi. zeSaNatvajJApanAditi bhAvaH // nanu badhAtAlaTa tatsthAne zAnaci syapratyaye vacyAdeze mugAgame cakArasya kutve sakArasya Satve kAryAge vakSyamAnazabdATTApi gatye sati bakSyamANeti siddham / athA'tra lTaSTitvayoH sthAnivadbhAvenA''dezabhUte zAnaci mulabhatbATTApaM bAdhitvA (2) DoSA bhavitavyam / nacA'nalvidhAviti niSedhAtsthAnivadbhAvA'prAptyA Titvogitvayoranatidezena noktA''pattilezo'pAti vAcyam / 'na lyapIti jJApakAt ( anubandhakArye) itpada. ghaTitAlamAtravRttidharmaghaTitadharmAvacchinnoddezyatAke kAyye'nalvidhAviti niSedhA'pravR. ttijJApanAt / (3)anyathA pradhAya, pradAyetyAdAvanalvidhAviti ktvAvRttikitvasyA'natidazAt 'dhumAsthAgApe'tItvA'prAttyA tanniSedhArtha na lyapItyasya spaSTameva vaiyathya syAt / (4)ata eva ramAyAmityAdau paratvAt 'DerAmi' tyAmi kRte sthAnivadbhAvenA. (1) *tadaiveti / anupasarjanA'dhikAreNaivetyarthaH / (2) *GISeti / TiDDhANaniti, ugitazceti sUtrAbhyAmityarthaH / (3) *anyatheti / anubandhakAyye'SpanalvidhAviti niSedhapravRttAvityarthaH / (4) *ata eveti / na lyapIti jJApakenA'nubandhakAye'nalvidhAvitiniSedhA'pravRttekhetyarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam | 97 ssar GitvAt 'yADApa:' iti yADAgamasya siddhirityAzayenA''ha = badayamANetyatra TitvAdugitvAcca GIprApta iti / samAdhatte - yAsuTo Gitveneti / ayambhAvaH, yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicceti sUtreNa liGgAdezatibAdInAM yAmuDAgamasya GitvaM vidhIyate parametadviphalaM liGgataGitvasya sthAnivadbhAvena tatsthAnikAdeze sulabhatvAt (1) (yadAgama) paribhASayA yA viziSTe'pyatidezAt / evaJcoktasUtravihitaM vizvaM vyarthaM sajjJApayati lA''zrayamanubandhakA nAdezAnAmiti / lakAravRttItpadaghaTitA'lmAtravRttidharmmA'tideze'nalvi dhAviti niSedhaH pravarttata eveti tadarthaH / tathA ca prakRte'nalvidhAviti niSedhAtvigitvayoranatidezAnna tatprayuktoktA''pattiriti / nanu 'sArvadhAtukamapiditi sUtre'piditi yogaM vibhajya tatra 'gAGkuTAdibhyo NinDidityato DigrahaNamanuvaryo bhayorAvRtti kRtvA'pi - diti prasajyapratiSedhaJcAzritya Gicca pinna bhavatItyuktAbhASye, ata eva brUtAdityatra 'dhruva iT' itiI na bhavati tathA va syAt stuyAdityAdAvuktabhAnyAttadubhayomsasamAvezA'sambhavAtsAkSAtpitvenA''tidezaka GitvavAce guNaniSedhAnupapacyA guNaniSedhAya Gitvavi . dhAnasya sAphalye lA''zrayetivacanajJApanA'sambhavAdvakSyamANetyatra doSastadavastha evetyaru - cerAha - znaH zAnacaH zitvamiti / zAnaci zitvasya 'sArvadhAtukamapiditi Gitvena 'Diti ce 'ti niSedhena puSANa, muSANetyAdau guNA'bhAvaH prayojanam tacca tatra zitkaraNamantarA'pi znAvRttizivasya sthAnivadbhAvAdAnaci sulabhatvAduktarItyopapannameveti vyarthaM zAvizikhaM jJApayati kvacidanubandhakAyrye'pyanalvidhAviti niSedhaH pravarttata iti / tathA caitena jJApitArthena na lyapIti jJApitA'rthabAdhena na GIbApattiH sa ca bAdho na sArvatrika iti tatra kacidityuktam / na ca zAnacaH zivasya bhASye pratyAkhyAtatvAdukkA'rthaM tasya jJApakatvA'sambhavena kathamatra GIbabhAva iti vAcyam / satyabhidhAne bakSyamANetyasyAjjAdau pAThena tadupapatteH / TApo GIbAderbAdhakatvAnna GIbiti bhAvaH / 'na mune' iti sUtre TAyAmAdeza iti bhASyaprayogAdajAdestvAkRtigaNatvena na kazcidvivAda iti dika // nanu curA zIlamasyA iti vigrahe 'zIlaM chatrAdibhya' itiNe'NatvAbhAvene TiDDhANaJi. tyasyA'prAptyA GIbabhAvena caurIti GIbantaprayogo na syAdityAzaGkaya, samAdhatte - tA. cchIlike 'pIti / uktasUtreNa Napratyaye kRte'NaparatvAbhAvAdeva 'ana' iti prakRtibhAvasyAprAptyA 'nastaddhite' iti Tilopenaiva kA iti siddhAvana ityasya bAdhanArthaM kRtaM tAcchIlye'rthe kArmma iti nipAtanaM vyartha sajJApayati aNi sati yatkAryyaM tattAcchIlike Nespi bhavatIti noktaprayogA'siddhirUpadoSA'vakAza iti bhAvaH / uktajJApane tAcchIliketyasya phalaM 'tadasyAM praharaNamiti vihitaNAnte dANDetyAdau GIbabhAvarUpam, Na ityasya phalaM puSpANyAharati tacchIlA puSpAharetyacpratyayAnte GIbabhAvarUpamiti bodhyam / nanu 'prAcAM Spha taddhita' ityatra yaJ evA'nuvRttyarthaM TiDDhANaJiti sUtrAtpRthak 'yatrazveti yogavibhAgaH kRtastatra vArttikakAreNA'patyagrahaNaM karttavyamiti yadyapi paThitaM tathApi tadapatyAdhikAraparaM tAdRzazca 'gargAdibhyo yaJiti vihita eva tadantAdeva ca GIp nA'nyamAdityAzayenAha - zranapatyAdhikArasthAna GIbiti / apatyAdhikArastha bhinnAdi ( 1 ) *yadAgameti / ( yadAgamAstadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante ) iti paribhASA - svarUpam / atra neTi, NeraniTItisUtre'niTIti ca jJApakam / 9 pha0ra0 Aho! Shrutgyanam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSAyAmtyarthaH / apatyArthabhinnAdapatyArthe'pyapatyAdhikArasthabhinnAcca na DIbiti paryavasito'rthaH / tathA ca dvIpe bhavA dvaipyetyatra na DIpa / tatra 'dvIpAdanasamudrAdyA' iti vihitayako bhavArtha. katvenA'patyArthabhinnatvAt / evaM devasyA pratyaM daivyetyatrA'pi na DIpa, atra 'devAdyanAvi. ti vihitasya yajaH prAgdIvyatIyatvenA'patyA'dhikArabahibhUtatvAt / 'tena dIvyatI'tyataH prAgye'patyAdayo'stitraivAsya yajo vidhAnaM natvapatyAdhikAra iti bhAvaH nacoktasyA'pa. tyagrahaNaM karttavyamiti vArtikasya bhASyakRtA pratyAkhyAtatvAtkathamuktakalpaneti vAcyam / uktayogavibhAgAkAra prazleSAdikaraNAta yAzcetyatrA'patyAdhikArasthasyaiva yatro grahaNamiti bhASyakAravyAkhyAnAcvoktArthakalpanA'sambhavAdityalam // nanu SitvavidhAnasAmarthyAdeva prAtipadikatvA'bhAve'pi DIsiddhau 'prAcAM phataddhita' ityatra taddhitagrahaNaM vyarthamityAzaMkya samAdhatte-taddhitAntatvAtprAtipadikatvamiti / ayambhAvaH, ana sUtre taddhitagrahaNe kRte sati phapratyayasya taddhitasaMjJAvidhAnena tadantasya prAtipadikatvAt "SidgaurAdibhyaH itiDIvidhAyakazAstra prAtipadikavizeSaNe sati taddhitagrahaNasyA''vazyakatvambhavati paramuktavizeSaNasyaiva tatra phalA'bhAvAdvaiphalyamiti vAcyam / (1)tasya napA kSamA bhRjetyAdau dhAtoH SitvAnDoSavyAvRtyarthatvena sAphalyAt / evaJca prAtipadikatvA'thaM taddhitagrahaNamAvazyakameva parametadayuktam , trapA kSametyAdau dhAtoH pitvasyAGpratyayasampAdanAccAritAyeMna lAmarthyavirahAttatra DIpo'prAptyA tadartha DIvidhAyakazAstre prAtipadikavizeSaNasyA'nAvazyakatvena taddhitagrahaNasyA'pyanAvazyakatvAt / na ca gAgryazabdAtSphapratyaye kRte yamo'kArasya 'yasyeti ceti lopA'rtha taddhitagrahaNamastviti vAcyam / savarNadIgheNA'pi rUpasiddheH / evaJca vyarthIbhUtaM taddhitagrahaNaM jJApayati kvacidi jantAdapi Spho bhavatIti tena ( AsarerupasaMkhyAnam ) iti vacanaM siddham / taddhitagrahaNa. jJApitArthaphalitamevaitadvacanaM nA'pUrvamiti dika / nanuSphapratyayasya striyAmeva vidhAnAduktArthAnAmiti nyAyena punastadatheM DIe na syAdi. ti prAdurbhUtaM pUrvapakSaM nirAkaroti-SitvasAmarthyAmpheNokte'potyAdinA / ayambhA. vaH, pitvavidhAnasAmarthyAduktanyAyabAdhena ephapratyayasya striyAM vidhAne na kazcitpratibandhaka iti / vastutastu paJcakaM prAtipadikA'rtha iti siddhAntasammate pakSe pratyayAnAM dyotakatva. syaiva yuktatvAt / tathA ca dyotakaviSaye noktArthAnAmaprayoga iti nyAyapravRttiH / ata eva (dvirbaddha mubaddhami)ti nyAyabalena vyatilunIte ityAdau dyotakasamuccayasya darzanam / eta. dviSaye uktanyAyA'pravRttAvidaM Sitvamapi jJApakamanyathA spaSTamevaitasya vaiyathyaM syAt / ata eva, akSaNA kANa iti prayogo 'yenAGgavikAra iti sUtrabhASyoktaH saGgacchate / anyathA kANazabdasyA'kSigatavikAravAcakatvena tadupAdAnAdevArthAdakSgo lAbhe punarakSizabdaprayogasyoktanyAyenA'prAptyA'kSNA kANa iti prayoga eva na syAdityalam // sarvatra lohitAdIti / sarvatretyasya sarveSAmmate ityarthastena nityatvalAbhastathA ca lohitAdibhyo yajantebhyaH katazabdAntebhyazca yamantebhyo nityaM SphapratyayaH syAt / lauhityAyanI, kAtyAyanIti / lauhityazabdAtkAtyazabdAca Sphapratyaye tasyA''yanAdeze SitvA. nDIpi tatsiddhiH nanvatra prAcAmityasya nivRttyaiva nityatvasiddhau tadartha kRtaM sarvatragrahaNa (1) *tasyeti / prAtipadikavizeSaNasyetyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / vyarthameveti cenna / tasya prAcAM Sphataddhita ityatrA'pakarSaNena bAdhakaviSaye'pi prAcAmityasya pravRttisampAdanena sArthakyAt / uktasUtrasya bAdhakaviSaye'pi pravRtyabhyupagamena, AvavyAyanItyatra 'AbaTyAcceti cApaM bAdhitvA prAcAmmate Sphapratyaya eva / na ca cApo'pavAdatvAt tena SphapratyayabAdhe kathamasAviti vAcyam / udIcAmmate GIbabAdhanena cApazcAritArthyAt / prAcAM Spha ityatra sarvatragrahaNAccApo DIpUbAdhakatvameva natvanantaraSphabAdhakatvam / cApi kRte na SkaprAptirata ityadhikArAdityalam // 99. TApU GISorapavAda iti / 'kauravya - mANDUkAbhyAM ce 'tyetadvihitaH Sphapratyayastayobadhika ityarthaH / 'jAterakhI 'ti sUtreNa yopadhabhinnAjjAtivAcakAnDI vidhAnAtkauravyazabdasya jAtivAcakatve'pi yopadhabhinnatvA'bhAvAduktasUtra vihitaGISo'prAptyA tasmATTAp meNDUkazabdasya jAtivAcakatvAdyopadhabhinnatvAcca GISiti vivekaH / TAp-DIporityeva pATho yadyapi prAyo dRzyate tathApi GIviti lekhakapramAda eva, athavA pAribhASikasya putra-pautrabhRtigotrasyaiva jAtitvena na DoSiti matAntareNa tAdRza: pATha upapAdya iti / kauravyasAhaca maNDUka zabdo'pyapatyapratyayAnta evAtra gRhyate / tena maNDUkasyeyaM bhAyyaityarthaM 'tasyedami' tyaNantasya mANDUkazabdasyA'grahaNAt yadyasau kUpakANDUkIti bhaTTiprayogopapattiriti dik // parimANAntAttu - dvayADhakIti / nanu na taddhitalukItyeva siddhe sUtre'parimANagrahaNaMvyarthamiti cenna / aparimANagrahaNAbhAve ADhakasya parimANatvena tadantAdapi GIpUniSedhAsspacyA dvayAdakItyasyA'siddhayApatteH / na ca parimANAntAnhI niSedhA'bhAvAya sUtre'parimANagrahaNakaraNAdeva dvivastetyAderaparimANAntatvAttato'pi DIpa niSedhasiddhau vistAdigrahaNaM vyarthameveti vAcyam / acitazabdasya parimANatvena tato GIpaniSedhA'nA'pacyA tasmAdapi niSedhAyA''citazabdagrahaNasyA''vazyakatvAt / nacA'parimANA''citAbhyAnna taddhitalukItyetAvataiva sUtreNa vista- kambalyayorunmAnatvAdaparimANatvena tadantAbhyAmapi niSedhasiddhau sUtre tayorgrahaNaM spaSTameva vyarthamiti vAcyam / unmAnAntAnDI niSedhazcet tarhi vista-kambalyazabdAntAdeveti niyamArthatvena sArthakyAt / evaJca sUtre vista- kambalyazadAnta bhinnatvena saMkocAdvista- kambalyazabdAntabhinnAdaparimANAntAdAcitazabdAntAcca dvigone GIbityarthe'parimANA'citAbhyAnna taddhitalukIti yogena vista- kambalyazabdAntAbhyAM DIniSedhAnAcyA tadarthaM tayorgrahaNasyA''vazyakatvena svAMze cAritAthyaM jAtam / phalaJca niyamasya dviniSkItyatra DIbniSedhA'bhAvaH / anna sUnne | parimANazabdena 'udUrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH // iti pAribhASikasya grahaNAt dvivarSe bhUtA - dvAbhyAM zatAbhyAM krItetyarthe dvivarSA, dvizatetyAdau tiryyaGmAne dvihastA bhittirityAdau ca niSedhasiddhiriti / 'aparimANavistAcitakambalyebhyo na taddhite' ityevAstu sUtre mAstu ca tatra luggrahaNaM dvigoritya - syAnuttiH taddhitapadasya taddhitArthaM paratvam tathA ca taddhitArthe vidyamAno yo parimA NAnto dvigustato GIba netyarthe samAhAre paJcAzvItyAdidvigau na niSedhaH paJcAzvetyaparimANAntadvigostaddhitAtha'vidyamAnatvAditi kecittanna / aparimANAdyantAdudvigoryastaddhi , Aho! Shrutgyanam Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 phakkikAraznamaJjUSAyAm - tastadantAnDIbU netyarthasyApi sambhavAdadhyarddhakArSApaNikI, adhyarddhasAhasrI vaDavettrA'pi niSedhaprasakteH / atra ca 'vibhASA kArSApaNasahastrAbhyAmiti vikalpena lugvidhAnaM lu. bhAvapakSe coktarUpam, tatra niSedho durbArastasmAlluggrahaNaM karttavyam, kRte ca tasminna doSastaddhitaluki satyeva niSedhavidhAnAditi dik // nanu parimANazadasya paritaH sarvataH pariNAhatazca mIyate yena tatparimANamityarthastathA ca SoDazahastapramANadaNDavA cakakANDazabdasyA''yAmamAtraparicchedakatvAtpramANatvenA'parimA tvAdanenaiva tadantAdapi DIniSedhasiddhau ' kANDAntAtkSetre' iti niSedhasUtraM vyarthamiti cenna / tasya kANDAntAdvigorDI niSedhazcetkSetre eveti niyamArthakatvena sArthakyAta / evaJca dve kANDe pramANamasyAH sA dvikANDA kSetrabhaktirityatraiva niSedho na tu dvikANDI rajjurityatrApi iha kANDasya kSetre'vidyamAnatvAdityAzayena pratyudAharati-kSetre kim, dvikANDI rajjuriti / niSedhasya pUrvasUtreNa siddhatvAdetatsUtrArambhaphalamapIha DIveveti bodhyamiti bhAvaH // agat puruSau pramANamasyA ityarthaM pramANazabdasyAparimANatvAdaparimANAcitetyanenaiva siddha' puruSAtpramANe 'ti sUtre vyarthamiti cenna / puruSasyodUrdhvAdhara digavasthitavastumAtraparicchedakatvenonmAnatvAdunmAnAntAnAM niSedhasta vistAdyantAdeve. ti niyamAduktasUtreNa niSedhA'prAptau 'dvigoriti prAptanityaGIpaM bAdhitvA vaikalpikaGI vidhAnArtha mAvazyakatvena sArthakyAt / anna sUtre pramANazabdo nAyAsaparicchedakavAcA kintu paricchedakamAtraparaH pramANazabdasya paricchedakamAtraparatvAdeva, puruSavizeSaNatvaM tasya saMgacchate / pramANazabdasyA''yAmaparicchedakavAcitve tu puruSasyA''yAmaparicchedakatvAbhA vAttadvizeSaNatvaM tasya saGgataM na syAt / jAtivacanasyA'pi puruSazabdasya paricchedakavAcitvaM 'paJcaratni: puruSa:' iti zUlvasUtrAdatra pramANa iti vizeSaNAllokavyavahArAcceti vodhyam // nanu lAghavAt 'Udhaso'naGityasya sthAne Udhasona itthameva sUtrakaraNasya samucitatve. 'navidhAnaM vyarthameveti venna / tasya 'dhanuSazcetyuttarArthatvena sArthakyAt / anyathA'cparatvADabhAvAdyaNo'nApacyA zArGgadhanveti prayogo nopapadyeteti kecit / kecicca, anavidhAnasye. hArthamapyAvazyakatvameva, anyathA'syA'no lAkSaNikatvena ( lakSaNapratipadokta ) paribhASayA tadagrahaNAt 'allopo'naH' ityasyAprAptyA kuNDodhanIti prayogo na sidhyedityAhustanna / etatsUtrasthabhASyaprAmANyAduktaparibhASAyA alopona ityevadviSaye'pravRtteH // . nanu 'uso'naGiti pRthak yogaM vihAya 'bahuvrIherUdhaso GIS' 'nazcetyevA'stu sUtram, 'anaGazceti vA samAsAnteSu 'Udhaso'naGityeva ca paThyatAmiti cenna / tathA sati samAraat vaikalpikatvena tadbhAvapakSe labdhA'vakAzasyoktasUtrasya kapA bAdhA''patteH / dhanuposafeti tathA nyAse tu, anaGaH samAsAntatvena zeSatvA'bhAvAnna kavApattiriti bhAvaH // nanu Udhaso'naG' 'bahubrIherUdhaso GIS' iti sUtradvaye striyAmityAdhikArAbhAve kuNDa - mibodho, yasya dhenUnAM samUhasyetyartha ke kuNDodho dhainukamiti prayoge'naG GIporApattiH / tadadhikAre tu svarUpArthasya tantrA'gamyamAnatvena na tayorApattirityabhiprAyeNa pratyudAharati - striyAM kim / kuNDodho dhenukamiti / tatra hetumAha tadvidhau striyAmi tyupasaMkhyAnAditi / uktakAryyadvayavidhAyakazAkhaye striyAmityasyA'dhikArAtstrItva-rUpA'rthe gamyamAne satyeva tadvidhAnAditi tadarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / nanu 'dAma - hAyanAntAcceti' sUtre 'saMkhyA'vyayAderDIp' ityasmAdavyayagrahaNasyA'syaritatvena bhASyakRto'nuvartitatvAduddAmetyatro kasUtrA'prAptyA DAp-DIpa-niSedhetu bahurAjJI. vadrUpatrarthaM bhatratyevetyata Aha-zravyayagrahaNAnanuvRtteruddAmA vaDavetyatra DAnniSedhAvapi pakSe sta iti / apinA ana upaneti GIpazca saMgrahaH, navoktasabdaghaTakA gno'narthakavena kathamana upavetyasya prAptiriti vAcyam / (aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena tadtavidhi prayojantI ) ti paribhASayA'ngrahaNe'narthakasyApi tasya grahaNAditi bhAvaH || nanu saMjJAzabdAnAM niyatA''nupUrvIkatvenA'nAditvAcchandasi dRSTasyaivA'nuvidhAnAttatra da stobhAvaviziSTasya prayogAsambhavAttAdRzaprayogasya ca 'ana upavetyeva siddhau 'nityaM saMjJAchandasoriti sUtraM vyarthamiti cenna / kevala - mAmaka- bhAgadheye 'tyuttarArthatvena sArthakyAt / nacottarAyaM kRtasya nityaM saMjJA-chandasorityasyA''rambhasAmarthyAdeva nityatvalAbhe'tratyanityagrahaNaM viphalametreti vAcyam / uttarasUtre vikalpAnanuvRtyarthatvena sAphalyAditi bhAvaH || nanu mameyamityarthe' micchandAta 'yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJcetyanenA'Ni 'tavaka-mamakavekavacane' iti mamakA''deze Adyavo vRddhau mAmaketyasyA'NNantatvAdeva GIpi siddhe 'kevala - mAmaka - bhAgadheyeti sUtrasthaM mAmakagrahaNaM vyarthameveti cenna / aNNantAnmAmakazabdAdyadi GIp syAttarhi saMjJA-chandasoreveti niyamArthatvena sArthakyAdityata Aha-mAmakagrahaNaM niyamArthamiti / nacAinena mAmakazabdAnGIpa eva vidhAnAt (mAmaka - narakayorurasaMkhyAnam ) ityatra mAmakagrahaNaM vyarthamiti vAcyam / maM mAtIti mAmaH mAmaM kAyatIti mAmiketyatretvavidhAnArthaM tadgrahaNasya sArthakyAt / nacAnnApi kevala-mAmaketyasya prAptiriti vAcyam / bhAgadheyazabda sAhacayryeNa taddhitAntasyaiva mAmakazabdasyAtra grahaNAt / niyamasya vyAvarttyamAha-tena loke'saMjJAyAM mAmiketi / na ca mAmaka-narakayoritivAttiM kA''rambhasAmarthyAnGIbabhAvakalpanena kathaM mAmiketyasya niyamatryAvartyatvamiti vAcyam / uktavArttikasyA''pparatvA'bhAve'pItvavidhAnena caritArthatvAtsAmarthyAviraheNa GIbabhAvasya kalpayitumazakyatayA GIpo durvAratvenoktaprayogasya niyamavyAvartyatvasya sulabhatvAditi bhAvaH // 'tasyAstyasminniti matubiti sUtrasya taditiprathamAntAt SaSThyarthe saptabhyarthe cA'stinA svAmAnAdhikaraNye sati matuSsyAdityarthe'stItyatra tirthakartrA saha prathamAntasyASbhedAnvayena prathamAntAnmatup siddhyati, tathA ca, antarastyasyAM garbha iti vigrade madhye ityarthakasyA'ntaHzabdasyA'dhikaraNazaktipradhAnatvAdastisAmAnAdhikaraNyA'bhAvAnmatup syAt / nacoktamatubbidhAyaka sUtre'stigrahaNasyA'sti sAmAnAdhikaraNyA'bhAvenA'ritazabdAnmatubvidhAnArthatvAduktaprayoge matup sulabha veti vAcyam / tena prathamAntAdeva matupo vidhAnAt / ata evA'stinA sAmAnAdhikaraNyA'bhAvAdaprApto matup nipAtyate iti bhASyotaM saGgacchate / evaJcoktarItyA prakRte matup naiva syAdityAzaMkAM samAdhatte - garbhiNyAM jIvadbhartRkAyAM ca prakRtibhAgau nipAtyete iti / nuksanniyogena matupo vidhAnaM vatvaM tu 'mAdupadhAyAzca matorvo'yavAdibhya' ityanenaiva siddhimiti bhAvaH // na nanu 'patyurno yajJasaMyoge' iti sUtre saMyogapadaM sambandhopalakSaNamityata Aha-2 - yajJena sambandha iti / striyA ityarthaH / yadyapi patizabdaH pulliGgastathApiH svavAcyakartRkayajJaphalanirUpita vilakSaNa sambandho yadA striyAM vivakSitastadA puMvAcako'pi takArottare kArasthA Aho! Shrutgyanam 101 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 phakikAratnamaJjUSAyAm-- nikanakAraghaTito'yameva patizabdaH svapUrvatvasambandhena DIviziSTaH svabhAvAstriyAmprava. rtata iti tadAzayaH / sambandhazca yajJaphalapratiyogikaizvaryavacantadAha-tatkartRkayajJasya phalabhoktrIti // nanu 'patyu! yajJasaMyoge' ityatrA'dhikRtasyA'nupasarjanAdityasya patyuriti SaSTayantena sAmAnAdhikaraNyA'nurodhAt SaSTyantatvakalpanAdanupasarjanasya patyuriti tatsambandhino'. nupasarjanasyetyasya 'pUtakratori tyuttarA'thaM 'vibhASA sapUrvasye tyatrA'nuvRttAvapi na patyu. vizeSaNatvaM kintu patizabdA'ntasyetyAzayenAha-anupasarjanasyetIhottarArthamanuvR. ttamapi na patyubizeSaNaM kintu tadantasyeti / sapUrvasyetyatra vyAkhyAnAtsahazabdasya vidyamAnavAcitvaM pUrvazabdasya pUrvA'vayavaparatvaM tatra patizabdasya vidyamAnapUrvAvayavatvAsa. mbhavAvyabhicArAca sAmarthyAt ( grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAstI) tipratiSedhaM bAdhitvA patizabdena tadantasya grahaNAtkevalasya patizabdasyA'trA'bhAvAtsapUrvavizeSaNasadbhAvAtkathamanupasarjanasyeti kevalapatizabdasya vizeSaNambhavitumarhatIti bhAvaH / anupasarja. nasyetyasya tadantavizeSaNatve phalamAha-tena bahubrohAvapIti / dRr3haH patiryasyA iti vigrahe vatyantasyA'nupasarjanatvAdvikalpena nakAre dRr3hapatnI dRr3hapatiritirUpadvayasiddhiH anupasarjanasyetyasya patyurvizeSaNatve tUktavigrahe patizabdasyopasarjanatvAdrUpadvayaM na siddhyet / bahavo vRSalapatayo yasyA iti karmadhArayottarapadabahubrIhI patizabdAntasya vRSalapatItyasyopasarjanatvAttatrAtiprasaGgavAraNAyehA'pyanupasarjanapadasambandha ityanye / (1)idamupasarja nasyopalakSaNam , ataH patimatikrAntA'tipatnoti siddhamititi bhAvaH / nanu 'vibhASA sapUrvasyetyatra sahazabdasya vidyamAnA'vayavavAcitvena vidyamAnAvayava. pUrvasya patizabdAntaprAtipadikasya navamityarthe samAsa evAsya pravRttiH syAdvAkye na syAt / na ca 'patyunoM yajJasaMyoga' ityanena vRSalasya patnIti vAkye'pi mulabha evAdeza iti vAcyam / tatrA'pi yajJasaMyoge ityasya sattvAd vRSalatvena yajJasaMyogA'bhAvAdasyA'. dhyapravRtterityAzayenAzaMkate-atha vRSalasya patnIti byaste kathamiti cediti / samAdhatte-patnIva patnItyupacArAditi / agnisAkSikapANigrahaNAzrayaNAdityarthaH / yajJaphalapratiyogikaizvarTa vattvasyA''ropAditi kecit / bRSalastriyAM bahudharmAcaraNadarzanAdiyaM vRSalasya patnI vaziSThasya veti lokapravAda ityanye / nanvevaM yajJasaMyoga iti vyA. varyA'bhAvAdvayarthamityAzaMkya samAdhAnAntaramAha-yaDheti / vastutastu, AcAravibantapra. kRtikakartRkvipi dRr3hapramANA'sattvAdiyaM prauDhauktiH / pUrvasUtre yajJasaMyoge ityasya tu vRSalasya patiH strItyasya sAdhanena sArthakyamiti bhAvaH // nanu 'vibhASA sapUrvasye' tyatra patyurityasya prAtipadikavizeSaNatvena 'yena vidhiriti tadantavidhau patizabdAntasyetyarthe dRDhapatnItyAdisiddhAvavayavavAcI pUrvazabdaH kimartha ityAzayenA''zaMkate--sapUrvasya kimiti / pratyudAharaNamukhena samAdhatte-gavAM patiH strIti ayambhAvaH, tadabhAve kevalasyApi patizabdasya vyapade zivadbhAvena patizabdAntatvAduktastha. le'tiprasaGgaH syAditi tadAvazyakaM sati tu tasmin gavAmityasya pUrva sattve'pi tasya pa. tizabdA'vayavatvA'bhAvAnnA'tiprasaGga iti / vastutastu, vyapadezivadAvo'prAtipadikeneti (1) *idamiti / bhuvriihaavpiitiityrthH| Aho! Shrutgyanam Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / 603 niSedhena kevalapatizabdasyatadantatvA'bhAvAtsUtrA'prAptyA doSAbhAvAtsapUrvasyeti vyarthameveti dik // nanu 'vRSAkapyagnI'ti sUtre bhASye vRttau ca vRSAkapyarthamudAttagrahaNamanyathA 'laghAvante dvayozca vaSo gururiti madhyodAttApatterityuktam / kusidazabdasya dIrghamadhyatve tu kusidA * rthamapyudAttagrahaNasya vaktavyatvAttadanuktyA hrasvamadhyatvamevoktazabdasya na tu dIrghamadhyatvami - tyata Aha- kusidazabdo hasvamadhyo natu dIrghamadhya iti // nanu 'varNAdanudAteti sUtre'dhikRtasyAnupasarjanAdityasya ( zrutAnumitayoriti nyAyena gRhyamANavizeSaNatvAt trINyetAnyasyA iti bahubIhAvetazabdasyA'nyapadArthe vizeSaNatvenopasarjanatvAnDIbnatve na syAtAmityAzaMkya samAdhatte - tryeNyA ca zalalyetIti / ayambhAvaH lakSyA'nurodhenoktanyAyaM bAdhitvoktAdhikArasya tadantavizeSaNatvamevocitam / tathA ca tatraitazabdasyopasarjanatve'pi tadantasyA'nupasarjanatvAnna DIbnatvayoH kimapi pratibandhakamiti / ata eva gRhyasUtravRttikRtA nArAyaNenoktaprayoge bahubrIhi~ kRtvA Dobnatvami - tyuktamiti prAJcaH / navyAstu -- 'upamAnAnI' ti sUtrasthabhASyasvarasAt 'TiDDhANaJiti sUtre'nupasarjanAdityasya gRhyamANavizeSaNatvamevocitam / ata eva kumbhakapAlaM lohita miveti vigrahe kumbhakapAlalohinItyatra lohitazabdasyopasarjanatvAdvarNAdanudAttAdityanenA'nupasarjanalakSaNa IkAro na prApnotItyAzaMkitamupamAnAnIti sUtre bhASye / evaJca triSu sthAneSu punI tryeNIti siddhamityAhuriti dik // nanu 'anyato DIpiti sUtreNa takAropadhabhinnAdvarNavAcino'nudAttAntAtprAtipadikAnDI vidhAnena pizaGgazabdasya 'laghAvante dvayozca vaSo gururityanena madhyodAttatvAcchevasya 'anudAttaM padamekavarja mizsyanenA'nudAttatvavidhAnAduktazabdasyAnudAttA'ntatvAttasmA. nGIthi prApte DobadhaM vArttikamavatArayati - pizaGgAdupasaMkhyAnamiti / varNavAcinaH pizaGgazabdAnhIp syAditi tadarthaH sa ca Dhop na nityaH kintu vaikalpika iti pizaMgeti. rUpavayasiddhiH / na ca DIvidhAnenaivopapattau taM vihAya DI vidhAne ko vizeSa iti vA - cyam / svare vizeSAditi bhAvaH // chandasi nameka iti / varNAdanudAttAttopadhAtto na' ityanena, asita palitayostakArasya prAptaM natvaM bAdhitvA knamA''dezaM tatsanniyogena GIpaM cecchantyeke AcAryA ityarthaH / atra chandasItyuktyA bhASAyAM knamAdezasya bhASyAsammatatvAttatra gato gaNastUrNamasiknikAnAmityAdayaH prayogAH prAmAdikA eveti prAJcaH / vastutastu, chandasyeke ityanvayAta chandasyevaike knamA''dezamicchanti / zranye tu bhASAyAmapIti paryavasito'rthaH, tathA ca noktaprayoge kA'pyanupapattiH / anaikagrahaNameva pramANamanyathA bhASyakAro naikagrahaNaM kuryAdityAhuriti bhAvaH // nanu pUrvakA haipa zodhane ityasmAddhAtoH ktapratyave 'Adeca upadeze'zitI' syAtve ni. SpannasyAvadAtazabdasya vizuddhavAcitvena varNavAcitvA'bhAvAdvarNAdanudAttAditi DIposprAptyA TAvevetyata Aha- zravadAtazabdastu na varNavAcI kintu vizuddhavAcI / tena zravadAtetyeveti / na ca, avadAtaH sito gaurI valakSo dhavaloDajuna ityamarakoze'vadAtazabdasya varNavA citvadarzanAttatra DIpo durvAratvena kathamavadAta ityuktamiti vAcyam / tatrA Aho! Shrutgyanam Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 phakkikAratnamaJjUSAyAm-- pi vizuddhatvasAdhAdadAtazabdapravRttisambhavAditi bhAvaH // laghAvante dvayozca bahvaSo gururiti / ante nAma ekasmin laghau dvayorlayozca pazto bahvaSo vahvackasya gururudAtta ityarthaH / nanu pitAmahItyAdirUpa siddhayartha 'pitRvya-mAtula-mAtAmaheti sUtrasthasya (mAtari Sicce)ti vacanasyA''vazyakatvena tenaiva pitvavidhAnAtalNaGgoSi mAtAmahItyasyApyupapattI gaurAdiSaktazabdapATho vyarthIbhUya jJApayati pillakSaNo DIpanitya iti tena dazyate'nena daSTe. tpAdau dazeH STrani na pitbaprayuktalISApasiH kintu TAveveti bhAvaH // nanu 'utsAdibhyo'J' ityanena tatra bhava ityarthe janapadazabdAdami tallakSaNaDIpi ca kRte jAnapadItyasya siddhau sUtre tadgrahaNamvyarthamiti cenna / GISA rUpopapattAvapi DIpyAdhadAttatve prApte'ntodAttatvArthamihA'pi sadAvazyakatvAt / jAnapadI vRttiH / janapadabha. kAnucchedyA jIviketyarthaH / ___ amatre hi strIviSayatvAditi / kamaNDalurUpe ityarthaH / kuNDI-kamaNDalau jArAtpativatnIsataH pumAniti vizvakozAtkamaNDaluvAcye kuNDazabdo nityastrIliGga iti bhAvaH / yadi tu piThare tu na nA kuNDamiti vizvakoze napuMsakatvamapyuktaM piTharA'matrazabdo kAyau piTharaM syAlyuSA kuNDamityamare napusakatvamAtroktirekadezA'nuvAda ityucyate tadA'nekavidhasaMsthAneSu amatreSu kuNDavyavahAreNa kuNDatve jAtilA'bhAvAdaprApto DI bi. dhIyate na tu niyamyate / evaJca strIviSayatvAditi jAtitvA'bhAvAdityasyopalakSaNaM bodhyamiti bahavaH / anye tu kamaNDalusaMsthAnasyA'nugatatvAttadrUpAmAtravAcino jAtitvasya saravAjAterastrItyeva GISaH siddhau sUtramidaM niyamArthamevetyAhuH / amRte jArajAyAM kuNDe. tyeva / goNI prAvapanaM cediti / Avapane ca mityastrItvAdaprAptasya DoSo vidhAnam / Avapamamiti sAmAnye napuMsakam / _ nanu gajavAcakanAgazabdasya jAtivacanatvena 'jAterastrIviSayAdayopadhAdityeva DISi siddha vyartha mevA'nna sUtre tadgrahaNamityAzaMkya samAdhatte -gajavAcI nAgazabda ityA. dinA / kasyAMcit striyAM sthaulyaguNadarzanAdAropya tatra nAgatvamiyaM nAgIti prayukta tasyaikavyaktimAtravRttitvena jAtitvAbhAvAjAteriti DIpo'prAptyA tadartha miha nAgagrahaNa nAvazyakam / nacA''ropitanAgatvaviziSTastrIbodhakanAgazabdasya gauNatvena (gauNamukhya) nyAyena tasyA'trA'grahaNAnna DISaH prAptiriti vyarthameva tadgrahaNamiti vAcyam / mukhyanA. gazabdAjAterityeva DIpaH siddhAvetatsUtrasthanAgazabdasya gauNe GISavidhAnenaiva cAritA rthyAt / kiJcoktanyAyasya padakAryaviSayakatvenehApravRtteH / vidhitvA'nurodhAdasya sUtrasya gauNe'pi pravRttezceti bhAvaH / nanu mukhyanAgAbdAjAterityeva gauNanAgazabdAccaitatsUtreNaiva DISi siddhe sutre sthaulyagrahaNaM kimarthamityAraMkya samAdhatte-sarpavAcI nAgazabda. stviti / dairghyaguNaviziSTAM kAJcitsviyamavalokya nAgatvaM tatrA''ropyeyaM stro nAgA sapi. Noti prayukta tato GISvyAvRttaye sUtre sthaulyagrahaNamiti / evaJca gauNanAgazabdasyaivaitatsU. trodAharaNatvaM pratyudAharaNatvaJceti bhAvaH // voto guNavacanAt / atra sUtre guNavacanazabdena samasta-kRdanta-taddhitAnta-sarvanAma-jAti-saMkhyA-saMjJAzabdA'tiriktAnAM zabdAnAM grahaNam / na ca guNavacanazabdenedRzAnAM Aho! Shrutgyanam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 striiprtyyprkrnnm| grahaNe kimpramANamiti vAcyam / 'AkaDArAdekA saMjJA' ityetatsUtrasthabhASyasyaiva pramA. NatvAt / uktasUtrasthabhASyapAlocanena tAdRzazabdAnAmevoktasaMjJAlAbhAt / tatra hi prAtipadikamAtrasya guNavacanasaMjJAmpratipAdyA'gre tadvAdhakatvenaitAH saMjJAH krameNa paThitAH / guNavacanetyanvarthasaMjJayA guNopasarjanaguNivAcakAnAmeva tAdRzAnAM guNavacanasaMjJeti na rUpA. dInAM grahaNam / tatra jAtipadenA'kRtigrahaNadravyavRttijAtivAcakAnAmeva grahaNAditi dik // . yattu-bhASye atra sUtre guNavAcanazabdena / sacce nivizate'paiti pRthagjAtiSu dRzyate / AdheyazcA'kriyAjazca so'platvaprakRtirguNaH // iti gRhyate tanna, etadbhASyasyaikadezyuktitvAt / itthamuktakArikAvyAkhyA / tathA hi-sattvaM dravyam tatraiva nivizate samavaiti, yo guNo dravyamAnasamaveta ityarthaH / etena sattAbyAvRttiH / sattA hi na kevalaM dravye vartate kintu dravyaguNakarmam / nanu dravye eva vyatvaM tatrA'tivyAptirityAha-apaitIti / apagacchatItyarthaH / arthAtlatvAdevA'pagacchatIti yAvat / yathA pItatAyAM jAtAyAM phalAdernIlatA'paiti na tathA dravyatvaM dravyAdapaiti / nanvevamapi gotvaM goSu vartate, azvAdezcA'paiti tatrA'tivyAptirityata Aha-pRthagjAtiSa drazyata iti / gotvaM hi dravyatvA'vAntaranAnAjAtiSu na dRzyate guNastu dRzyate / yathA, abhre dRSTA nIlatA tRNAdiSvapi dRzyate etena sakalajAteya'vacchedaH / evaM tahi karma dravye vartate tato'paiti pRthAjAtiSu dRzyate ceti tatrA'tivyAptirityata Aha-AdheyazcAkriyAjazceti / utpAdyA'nutpAdya iti tadarthaH / utpAdyo yathA ghaTAdeH pAkajo rUpAdiH, anutpAdyo yathA, AkAzAdemahattvAdiH / kriyA tu sarvA'pyutpAdyaiva na nityeti tasyA dvaividhyA'bhAvAdguNatvA'bhAvaH / nanvevamapi dravyasya guNatvaM prApnoti, avayavidravyaM hyavayavadravye nivizate, asamavAyikAraNasaMyoganivRttau vinAzAttato'paiti, bhinna jAtiSu hastapAdAdiSu ca dRzyate / dvividhaM ca bhavati / nityAnityabhedena niravayavasyAtmaparamA. NvAdenityatvAttadavayavidravyasya tu ghaTAderanityatvAdata Aha-asatvaprakRtiriti / adravyasvabhAva ityarthaH // ___ nanu guNavAcino vA Thopityathanaiva mRdvI mRdurityAdisiddhau 'voto guNabacanAdi'tyatrota iti vyarthamityabhipretya zaGkate-utaH kimiti samAdhatte-zuciriti / zucerauNAdike kidini tatsiddhiH / ayambhAvaH, sUtre tadagrahaNe zucirityAdau GISApattiH / na ca tatrota ityasyAsatve'jAdyataSTAvityasmAdata ityasya sambandhenodAharaNasyaivA'siddhayA pratyudAhara NadAnamasaGgatamiti vAcyam / evaM sati kharurityAdau GISo'prAptyA tadvayAvarttaka ( kharu. saMyogopadhAnne )ti vAtrtikA''rambhasAmAduktasUtrAdata ityasyA'sambandhenodAharaNasiddhau vAdhakA'bhAvAtpratyudAharaNa dAnasya saGgatatvAt / nacoktapratyudAharaNe ( kRdikArAdaktinaH) iti GISa iSTApattau kathaM tasya pratyudAharaNatvamiti vAcyam / tathA satti zukletyasyaiva pratyudAharaNatvAt / nacA'trA'pi ( kharupayogopadhAdi )ti niSedhAnnoktA''pattiriti vA. cyam / kharusAhacaryyAdukArAntasaMyogopadhAdeva tena niSedhena tatrA''patterduritvAt / na ca sAhacaryyaparibhASAyA anityatvAdukArAntasaMyogopadhAdeva tena niSedha ityasya vaktu. mazakyatayA vArtikasya sAmAnyArthakaraNe zukletyatra doSAbhAvAdvayarthantadgrahaNamiti vAcya Aho! Shrutgyanam Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 phakkikA ratnamaJjUSAyAm- m / tathA sati pItetyatra DISvAraNAya tadAvazyakatvAditi dik // zraktinnarthAtkim / zrajananiriti / nanu sarvato'ktinnarthAditi kimartham, samudA. yadvArAvayave praznaH, arthAdarthagrahaNaM kimarthamiti praSTurabhiprAyaH / na ca tadabhAve'jananirityatra GISApattiriti vAcyam / aktingrahaNasAmarthyAdeva tatra doSoddhArasambhavAt / na. arfarera nnintAdapi GISApattistadvyAvRtyarthaM tasyA''vazyakatvena sAmarthya birahAttena kathamuktasthalIyadoSoddhArasambhava iti vAcyam / evaM sati vahnAdigaNepaddhatizabdapAThasya vaiyarthyApatteH / evaJca vyarthamaktingrahaNaM jJApayati ikArAntAdyadi GIS syAtarhi cinnantabhinnAdeveti / etanniyamabalAdeva paddhatizabdapATho gaNe caritArthaH / tathA ca ktinnantabhinnatvenAjananirityatra GIS syAdityarthagrahaNamAvazyakam / sati tu tasmin ktinnantabhinnatve'pi tadarthaSphapratyayAntatayA noktA''pattilezo'pIti bhAvaH // nanu sUtre brahmanzabdasyA'grahaNAdAnuganupapattyA brahmANIti na syAdityAzayenAzaGkate - kathaM brahmANIti / uttarayati - brahmANamAnayatItyAdinA / NyantAt 'ana prANane ' ityasmAtkarmaNyaNi 'NeraniTi' iti Nilope 'TiDDhANani' ti GISi 'pUrvapadAtsaMjJAyAmi' ti Natve ca brahmANItirUpasiddhiriti bhAvaH / nacA''nuki dIrghocAraNaM jJApayati kvacida. nyatrA'NyAnugbhavatIti brahmANItirUpasiddhau mUloktaprayAso vyartha iti vAcyam / AkAroccAraNA''bhAve pararUpApatterdubrbAratvena tadvayAvRttyarthaM dIrghoccAraNasyA''vazyakatvAtsAma viraheNoktakalpanA'sambhavena mUloktaprayAsasya sArthakyAt / nacADakA roccAraNasAmarthyAna pararUpA'pattiriti vAcyam / allopo'na:' iti lopavAraNAyAskAroccAraNasyA''vazyakatvAttena pararUpabAdhA'sambhavAt / na ca (1) ( lakSaNa - pratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahanam ) iti paribhASayA prakRtyakAraghaTitasyAsyAno lAkSaNikatvenA'grahaNAnna lopaprApti. riti vAcyam / 'bahuvrIherUdhaso GIS ityetatsUtrasthabhASyAdallopo'na ityetadviSaye prati - padoktaparibhASAyA apravRtteH / na ca nakAramAtravidhAnenaivopapattAvAgamaliGgakakAroccAraNasAmarthyAdeva lopo neti vAcyam / 'na saMyogAdvamantAt' iti niSedhena lopA'prAptyA sarbANItyatra kakAroccAraNasya caritArthatvAt / evaJca lopavyAvRttyarthamakAroccAraNasyA''vazyakatvAttatsAmarthyAtpararUpabAdhanA'sambhavena tadvAraNAya dIrghoccAraNasya sattvAttenoktakalpanAyAH kartumazakyatvAduktaprayogAnupapattyA yukta eva mUloktaprayAsa iti dik // nanu (gati - kArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanam ) iti paribhASAsattvAtsubutpatteH prAgeva samAse tadAnImadantatvena 'krItAtkaraNapUrvAdi' tyanena DIp na syAdityAzaGkaya samAdhatte - kvacinna, dhanakrIteti / 'kartRkaraNe kRtA bahulami' tyetatsUtrasthabahulagrahaNenoktaparibhASA'nityatvajJApanAtkvacitvabutpatya nantaramapi samAsa ityantaraGgatvAtsamAsAtprAgeva dApi tataH samAse karaNapUrvatve 'pyadantatvA'bhAvAnnoktA''pattiriti samAdhAturAzayaH / zranye tu, uktaparibhASA'nityatvasya kartRkaraNa iti sUtre bhASye bahulagrahaNaphalatvenA'nuktatvAt hRdistha ityAdau patvAbhAvAya 'ambAmbe' ti sUtre gavAdigrahaNasyApi niyamArthamAvazyakatvAdukta paribhASA'nityatvAbhAvAduktaprayogopapattaye satyabhidhAne'jAditvATTAbiti badantItyalam // ( 1 ) *lakSaNeti / lAkSaNikamityarthaH / lakSaNena niSpannaM lAkSaNikam / tattacchandAnuvAdena vihitatvaM pratipadoktatvam / Aho! Shrutgyanam Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / 107 asvAGgapUrvapadAdvA / na svAGgamasvAGgaM pUrvaJca tatpadaM pUrvapadaM asvAGgaJca tatpUrvapadaJca, asvAGgApUrvapadaM tasmAdasvAGgApUrvapadAditi karmadhArayaH asvAgabhUtAtpUrvapadAtparaM yata kAntaM tadantabahubrIhervA DISiti tadarthaH / nanvatra karmadhArayA''zrayaNe kimpramANamiti cenna / uttarasUtrasthabhASyasyaiva pramANatvAt / tathA hi, uttarasunne bhASye kalyANapANipA. detyAdauH GISavAraNAya 'asvAGgApUrvapadAdityanubavaM karmadhArayA''zrayaNAdihA'pi tathaivoci. tam / kalyANapANipAdetyAdau yadupasarjanaM pANipAdeti samudAyo nA'sau svAGga, svAGga. samudAyasya svAGgazabdenA'grahaNAt yaca svAGgaM pAdeti na tadasvAGgapUrvapadAtparamiti na tatra DISityuktam / nacA'svAGgApUrvapadAdinyatra karmadhArayA''zrayaNe'svAGgAdityeva siddhe'tra sUtre pUrvapadAditi vyarthamaveti vAcyam / uttarasUtre'nuvRttyarthatvena sArthakyAt / uttarasUtre tA. zA'rthA''zrayaNena karamukhItyAdayaH prayogA asAdhava eveti / asvAGgapUrvapadetyatrApi jAti. pUrvapadAdityasya sambandhaH / anyathA bahunanAdInAmasvAGgatvena tatpUrvake vikalpasya du. vAratvAt / tatsambandhe satyeva samAnanimittakatvalAbhena nityazAstrabAdhakatvamiti bhAvaH / upasarjanAskim / zikheti / ayambhAvaH, 'svAGgAtisUtre upasarjanagrahaNA. 'bhAve'nupasarjanA'dhikAreNA'nupasarjanAdapi GISApacyA zikheti na syAdityAvazyakantat sati tasmin tasyopasarjanatvA'bhAvAnna tadApattiH / na kalyANapANipAdetyAdau DI. vAraNAya, 'asvAGgapUrvapadAdvetyanuvarttanAtparyudAsA''zrayaNena svAGgabhinnapUrvapadAtsvAnA. nDIpityatheM zikhetyAdau pUrvapadatvA'bhAvAnDoSo'prAptyA kathamidaM pratyudAharaNamiti vA. cyam / evaM sati zobhanA zikhA suzikhetyasyaiva pratyudAharaNatvAt / yatu upasarjanAdi. tyasyA'bhAve'nupasarjanAdhikArAtsUtrasyaiva vaiyarthyamityAhuH kecittanna 'bahuvrIhezcAntodA. ttAdityatra bahubrIhigrahaNasAmarthyAdanupasarjanAdhikArAnuvRtteH / nAgezAstu zikhetyeva pratyudAharaNaM zobhanetyAdi mazikhAntaM prakSiptaH pAThaH viziSTe'nadantatvena sUtrA'prAptaH / yattu bhASye'zikhetyeva pratyudAharaNaM tasyA'pyekadeza eva tAtparyamityAhuH / na ca ( upasa. aniSyamANanimitto'pyapavAda upasamjAtanimittamapyutsarga bAdhate ) iti paribhASayA prAkTApo'prAptyA yuktameva suzikhetyAdipratyudAharaNamiti vAcyam / apavAdazAstrapravRtti. mantarA yatrotsargazAstrasya na pravRttistatraiva tatpravRtteH / yathA dadhatItyAdo, nA'tra tathA, apavAdazAstrapravRttimantarA'pi TApaH pravRtterityalam // ___ nanu svAGgAcche ti sUtre svAGgapadena svamaGga svAmiti vivakSite samukhA zAletyavA'pi lISApattiH syAnmukhasya zAlAGgatvAt , sakezI rathyetyatra ca na syAtkezAnAM rathyA'GgatvA'bhAvAdityAha-svAGgaM tridheti / krameNodAharati-padravamiti / adra vatve sati mUrtimattvamiti tallakSaNaM paryavasitam / evaJca musvedetyAdau mUrtimatve'pi lakSa. NaghaTakA'dravatvarUpavizeSaNAviziSTatayA svAGgatvA'bhAvAtsUtrA'prAptyA na ThISa / sujJAne. tyAdAvadvatve'pi mUrtimatvA'bhAvAnna GIS / nana sumukhA zAletyatra DIS syAdityAhaprANisthamavikArajamiti / prANisthatve sati vikArajabhinnatvamiti lakSaNaM bodhyam / evaJcoktaprayoge mukhasya vikArajabhinnatvepi prANisthatvAbhAvAt sasopetyAdau prANistha. tve'pi vikArajA'nyatvA'bhAvAnna GIS / nanu sakezI rathyetyatra kezasyedAnI prANisthatvA. 'bhAvAtpUrvalakSaNena siddhirna syAdityAha-pratatsthaM tatra dRSTaJceti / samprati prANisthatvA'bhAve'pi prANini dRSTaM yattadapi svAGgamiti tadarthaH / evaJca kezasya samprati prA. Aho! Shrutgyanam Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 phakvikAratnamaJjUSAyAmNisthatvA'bhAve'pi prANini dRSTatvAttatra DIsiddhiH / nanu pratimAdigatastanasya prANini kadA'pyadRSTatvAtmastanI pratimetyatra GIS na syAdityAha-tena cettattathAyutamiti / aprANino'pi yadi svAGgaM tena tajjAtIyena vastunA prANI yathA sambaddhastathA'prANI samba. tuzcettadapi svAGgamiti tadarthaH / evaJcoktaprayoge ma kA'pyanupapattiriti dika / nanu 'svAGgAccopasarjanAdasaMyogopadhAdi'tyanenaiva vikalpaGIvidhAnAta tuGganAsikI, tuGganAsiketi rUpadvayopapattau 'nAsikodarauSTajaMghAdantakarNabhaMgAcce'tyatra nAsikodaragrahaNamvya. rthamityata Aha-prAdyayobahvajlakSaNo niSedho bAdhyate / purastAdapavAdanyAyA diti / ayambhAvaH, nAsikodaragrahaNA'bhAve noktadvividharUpopapattiH, pUrvasUtraprAptasya GISo 'na kroDAdibahvacaH' ityanena niSedhAt / nAsikodaragrahaNe kRte tu sAmarthyAduktaniSedha. sya pratiSedhena rUpadvayopapattiH sulabhaiveti / na ca nAsikodaragrahaNasAmarthyAdvahvajlakSaNaniSedha. pratiSedhavat saha natityasyApi pratiSedhena sahanAsiketyAdiprayogo na syAditi vAcyam / ( purastAdapavAdA anantarAnvidhInvAdhante nottarAn ) iti paribhASayA vahvajlakSaNaniSedha syaiva pratiSedhena sahanajityasyA'pratiSedhAt / pUrvopasthitabAdhena cAritAryo pazcAdupasthita. bAdhe mAnA'bhAvaH, AkAMkSAbhAvazcetyetasyoktaparibhASoyAM bIjatvAditi dik / nanu oSThAyaMze GISaniSedhatvAvacchinnabAdhakatve sahananityasyApi bAdhaH sthAdityA. zAM samAdha-zroSThAdInAmpazcAnAmasaMyogopadhAdityAdinA / ayambhAvaH, ( madhye'pavAdAH pUrvAnvidhInvAdhante nottarAn ) iti nyAyenoSTAdipaJcAnAmasaMyogopadhA. diti DoSaniSedhasyaiva bAdhakatvanna tu sahananityasyApItyalam / nipAtAnAmanekArthatvAdAha-iti zabdaH prakAra iti / ayambhAvaH, itizabdasya prakArArthakatve sUtre bhASAyAmiti nA''vazyakam / na ca bhASAyAmityasyo'grahaNe chanda syapi DISa syAditi vAcyam / 'dikpUrvapadAnDI' ityatrA'svastitvAcchandasItyasyA. 'sambandhenehApi tadasambandhasiddhariti prAzcaH // navyAstu 'dikapUrvapadAnDIpa' 'vAhaH' itisutradvaye chandasItyanuvartata eva loketva ntodAttameva, evaJca 'sakhyazizvI ti sutre chandasItyasya nivRtyartha bhASAgrahaNamAvazyakam / iti zabdazcA'theM tena chandasyapItyAhuH kvaciditi / (1)chandasi sarva vidhInAM vaikalpika. tvena sakhA saptapadI bhaveti sindraM vacidAdyudAttatvantu chAndasatvAditi bhAvaH / / nanu bhinneSvabhinnA'bhidhAnapratyayanimittaM jAtiH, nityamekamanekA'nugata sAmAnya. miti ca zuklAdiguNasyaikatvanityatvapakSe tatrA'tivyAptaM, jananena prApyate sA jAtiriti ca yuvatvAdAvabyAptamityata Aha-prAkRtigrahaNA jAtiriti / AkRtiravayavasanniveza. vizeSaH, gRhyate'neneti grahaNaM, karaNe lyuTa, sAmAnye napuMsakam / AkRtimrahaNaM yasyAH sA AkRtigrahaNA, AkRtijJAnajanyajJAnaviSayA jAtirityarthaH / ekatra gAM dRSTvA tadavayava. sannivezavizeSadarzanenA'nyasyAmapi byaktAviyaM gauriti buddhaH mulabhatvAdgotvaM jAtiH / tadAha-anugatasaMsthAnavyaGgyeti / na ca bAlAdyavasthAbhedabhinnAnekadehavRttidevadatta. tvAderAkRtivyaGgatvena tatra jAtitvamativyAptamiti vAcyam / samAnakAlikA'nekavyaktivR. tyanugatasaMsthAnavyagyeti tadartha karaNenA'doSAt / avasthAbhede'pi tadabhedA'pratItezca sa (1) *chandasIti / taduktaM saba vidhayazchandasi vikalpante / Aho ! Shrutgyanam Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpratyayaprakaraNam / 109 evAyamiti pratItezca tajjAtIyo'yamamityapratItezca / ata evendratvAdikaM na jAtiH / na ca paJcendropAkhyAnAdeH purANAdau prasiddhatvAdindratvAderjAtitve ko bAdha iti vAcyam / anekeSAM paJcendropAkhyAnAdibhiH samakAlikatve'pi savaSAM saMsthAnasyaikatve mAnAsbhAcAt / na ca durgA aparNetyAdau DIpa kuto neti vAcyam / strIviSayatvAdapi GISo'pravRtteH / evaM jalasamIpasthalavizeSadarzanena jJAtatvAttatvamapi jAtiH / nanvevaM vRSalatvAdInAM jAtitvaM na sthAt / vRSalAderanavayavasaMsthAnasya brAhmaNAderaviziSTatvena tasyA AkRtigrahaNatvA'bhAvAtkintu sAkSAdupadezagamyA setyata Aha-liGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyeti / liGgAnAmiti karmaNi SaSThI, yA sarvANi liGgAni na bhajati sAspi jAtiriti prathamadalasyArthaH / na ca sarvazabdasya liGgA'pekSatvenA'sAmarthyAtkara trisamAsAviti vAcyam / bhASyaprAmANyAt / okhyAtamAkhyAnamupadezaH / sadAkhyAtena nirgrAhyA jJAnagocarIbhUtA jAtiriti dvitIyadalasyArthaH / etena mUloktamartha samAyAtaM viddhi, taca asaliGgatve satyekasyAM vyaktAvityAdi ayaM vRSala ityupadiSTe tatpitrAdau ca kathanaM vinaiva vRSalatvajJAnamupapadyate / nanvetAbhyAmapyaupagavI kaThItyAdeH saMgraho'nugatasaMsthAnavyaGagyatvA'bhAvAtsarvaliGgatvAddezyata Aha-gotraJca caraNaiH saheti / apatyapratyayAntaH,cakArAta zAkhA'dhyetRvAcI ca zabdo jAtikAryyaM labhate ityarthaH / jAtikAyryaJca GIS vacAdi / atra zAstrIyagotrasyaiva grahaNamiti bhAvaH // nanu alAvUriti bhASyodAharaNAduta ityasyA'sambandhAtkathamukArAntatvalAbha ityata Aha - rajvAdiparyudAsAduvarNAntibhya iti / sa ca paryudAsaH sadRzagrAhIti tadAzayaH / nacA'lAvUzabdADUvidhAne kimphalamiti vAcyam / 'nodhAtvoriti vibhaktyudAttatvapratiSedhasyaiva tatphalatvAt / na ca prathamAntadvitoyAntodAharaNaM vihAya tRtIyAntodAharaNapradarzanamasaGgatamiti vAcyam / tatroktaprayojanasyAtsambhavAt / UGghAtvoryaNaH pare zasAdaya udAttA na syuriti tadarthaH / UGi GakAroccAraNasyedameva prayojanam / anya. thA yavAgvetyAdAvapi niSedhA''pattiH syAt / na ca rUpANAM savarNadIrgheNaiva siddhAvUGi dI - ghaccAraNamavyarthamiti vAcyam / dIrghoccAraNasya prazleSeNokAradvayavidhAnadvArA brahmabandhurityAdibahuvrIhau parakanivRtyarthatvena sArthakyAta / na ca zvazrUrityetatsidvayarthaM dIrghocAraNasyA'vazyakatvAtkathaM tadvaiyarthyamAzaMkitamiti vAcyam / uktarUpasya zvazuraH zvazre tinirdezAdeva siddheriti bhAvaH // evaJca upacArAditi / zaphazabdapravRttinimittasyorupadArthe AropAdityarthaH / samAsasyopamAnopameyAbhAvA'bodhakatvAnna pUrvasUtraprAptiH / zaphazabdapravRttinimittAssrope copamAnopameyabhAvo nimittamityanyaditi bhAvaH / nanu sarvasyorumavena tatsamabhivyAhAre sahazabdaprayogasya vyarthatvAtsahorUriti prayogasyaivA'bhAvAt (sahitasahAbhyAM ce ) ti vArttike zahazabdagrahaNaM vyarthamityata Aha-sahete iti / ratizramamiti zeSaH / sahau vidyamAnAvUrU yasyA ityartha iti kaiyaTaH / atiramaNIyAviti tadabhiprAyaH / kamalAnItivadityalam // nanu chandasi saMjJAyAmasaMjJAyAM ca 'kadrukamaNDalvozchandasI' tyanenaivoGaH siddhau 'saMjJA - 10 pha0ra0 Aho! Shrutgyanam Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 phakikAratnamaJjUSAyAmyAmidaM satraM kimarthamityata Aha-acchando'thaM vacanamiti / loke nAgamAtuH saMjJAyAH kariti siddhayartha vacanamidamiti bhAvaH // nR-narayovRddhizceti / nanu nArItyasya nRzabdAt AdyacI vRddhayA 'RnnebhyaH iti DIpA ca nArItyasya ca yogalakSaNa GISA siddhau vAttike narAhaNaM vyarthamiti cenna / naratvajAtimAtra pratipAdanecchAyAM marItyasya vyAvRtyarthatvena sArthakyAt / na ca narazabde. 'cadvayasya satvAtkasya vRddhiriti na yam / lakSyA'nusArAdAdarevA'co vRddhariti bhAvaH / nanu 'yUnastirityetadvihitatipratyayasya taddhitasaMjJAvidhAnasya prAtipadikasaMjJAsiddhi. reva phalaM sA cotarajJA (liDaviziSTa ) paribhASadaiva siddhati vyarthamuktasUtre taddhitAs. dhakAra ityata Aha-liGgaviziSTaparikAparava siddha ityAdi / na ca taddhitAs. dhikArasyottarArthatvena tavAdhikArUsa karTamucitatvAdiha karaNaM vyarthameveti vAcyam / ukta paribhASA'nityatvajJApanArthatveneha karaNasya sArthakyAditi bhAvaH / ____nA 'yUnastirityanena yuvanazabdAktipratyayavidhAnena bahuyuvetyatrApi tipratyayo durvAra ityAsaMkyAha-anupasarjanAdityeveti / ayambhAvaH, uktasUtre'nupasarjanAdeva yuvanazabdAtipratyayavidhAnenoktaprayogaghaTakayuvanazabdasya dahavo yuvAno yasyAmiti bahuvrIhAvanya. padArthavizeSaNatvenopasarjanatvAnna tasmAttipratyayaH kintu 'Rnnebhyo dIpa'ityanena prAptasya nAntalakSaNaDIpaH 'ano bahuvrIheH' iti niSedhe DAveveti / nanu 'yuvatIkaranirmitaM dadhIti prayogo'nupapanna ityata Aha-yauteH zatrantAnDIpi bodhyamiti dik / iti strIpratyayaprakaraNam / iti ThakkuropanAmakazrIkanakalAla zarmaNaH kRtau phakkikAratna. maJjUSAyAM strIpratyayAntaH prathamakhaNDaH samAptaH // jyeSThe'site'citavidhau divase tadIye eSA kRtimama supUrtimagAdanalpA / bArANasIpurapaterapi cAnnapUrNAdevyA ajasrakRpayA nagare tadIye // 1 // kRtireSA mama shriishriibhvaaniivishvnaathyoH| kaNThe samarpitA bhUyAnnityaM prItikarI tyoH||2|| asyAdhikArAH kila pustakasya muharmuhurmudraNakAdayazca / prakAzakAdhInakRtA hi sarve nAnyasya kasyApi janasya santi // Aho ! Shrutgyanam Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusiddhAntakaumudI saMkSiptabAlabodhinI TIkA sahitA / prathamAparIkSopayogi "saMkSiptabAlabodhinI" TIkA - ( vArttikapATha dhAtupATha-gaNapATha- sUtrAnukramaNikA - pANinIyazikSA sahita ) isa laghukaumudI meM sUtra bar3e TAIpa svatantra pati meM tathA vRtti pRthaka usake nIce dUsare pati meM chApI gaI hai / yaha parIkSopayogi saMkSiptabAlabodhinI TIkA vidyArthiyoM ke bar3e upayoga kI huI hai / mUlya lAgata mAtra sajilda uttama saMskaraNa 11 ) madhya masaMskaraNa || =) sArasvatam isameM bhI laghukaumudI ke anusAra sUtra svatantra TAIpameM tathA vRtti pRthak paGki meM chApI gaI hai tathA samasta kaThina 2 sthaloM para paM0 naraharizAstrIjIkRta parIkSopayoga saMkSipta bAlabodhinI TIkA vidyArthiyoM ke baDe upayoga kI huI hai| sAtha meM 15 varSA ke parIkSA ke prazna patra bhI chapa haiM tathA grantha samApti meM sArasvatakI saMpUrNa aSTAdhyAI bhI chapI hai itane upayogi viSaya sahita atyuttama saMskaraNa kA mUlya | =) lAgata mAtra siddhAntacandrikA / saMkSiptabAlabodhinI TIkA sahitA / prathamAparIkSopayogi "saMkSiptabAlabodhinI" TIkA sahita isameM bhI laghukaumudI ke anusAra sUtra svatantra moTe akSaroM meM tathA vRtti pRthak paGki meM chapI hai / isakI bhI saMkSiptabAlabodhinI TIkA vidyArthiyoM ke bar3e upayoga kI huI hai / mUlya || | ) hai | isakA kevala uttarArddhabhAga pRthak bhI milatA hai / mUlya // ) mUlarAmAyaNa - sudhAnAmnivyAkhyAsahitam | ( mahAbhAratIyazIlanirUpaNAdhyAyasahitam ) banArasa gavarnameNTa saMskRta kAleja kI prathama parIkSA meM mUlarAmAyaNa prathamaH sarga tathA mahAbhAratIyazIlanirUpaNAdhyAya grantha nayA nirdhArita huA hai vidyArthiyoM ke upayoga ke lie isa pustaka meM sabase prathama pAtra - paricayaH, sarala saMskRta meM saMkSila kathA tathA pratizloka kA anvayaH, sudhAvyAkhyA, samAsaH, vyAkaraNa, vAcyaparivartana, koSaH, sArArthaH, bhASArthaH, tathA anta meM prati zlokoM se zikSA tathA parIkSopayoga vividha prazna saMgraha bhI rakkhA gayA hai jisase vidyArthiyoM kI isa pustaka ke par3hane se parIkSA dene meM samasta kaThinAI dUra ho gaI haiM aisI uttama pustaka Aja taka dUsarI nahIM chapI hai| mUlya bhI bahuta alpa | = ) chaH AnA mAtra hai / tarkasaMgrahaH nyAyabodhinI - padakRtya - viralATIkAtra popetam / prathamAparIkSopayogi nyAyabodhinI - padakRtyaTIkA tathA nyAyAcArya kAvyatItha paM0 DhuNDirAjazAstrIkRta viralA TIkA TippaNA sahita / mUlagrantha tathA nyAyabodhinIpadakRtya - TIkA ke samasta kaThinasthaloM para viralA TIkA vidyArthiyoM ke bar3e upayoga kI huI hai| 3 TIkA sahita atyuttama saMskaraNa kA mUlya lAgata mAtra 1 =) prAptisthAnam -- zrIharikRSNanibandhabhavanam, banArasa siTI / Aho! Shrutgyanam Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNDitazrIrAmAzramapraNItA siddhAntacandrikA subodhinyA tattvadIpikAvyAkhyayA cakradharAkhya-TippaNyA liGgAnuzAsanaprakriyayA uNAdikoSeNa ca shitaa| (uttarArddham ) ayi saralahRdayAH vyAkaraNAdhyetAraH ! viditamasti sameSAM bhavatAM siddhAntacandrikAnAma vyAkaraNam / sAmpratamasmAbhistat subodhinyA-tatvadIpikayA TIkayA ca saha kavitArkikavaiyAkaraNena zrInavakizorakarazAstriNautkalIyena praNItayA sarvahitakAriNyA cakradharAkhyaTippaNyA sanAthIkRtya bhavatAmupakArAyaiva parizuddhatayA prAkAzyaM nItam / api cAtra vyAkhyAsametaM liGgAnuzAsanaprakaraNaM samAvezitam , yat adyAvadhi siddhAntacandrikAyA aGgavaikalyamupapAdyA''sIt / kiJcAsmin granthe mAtRkAkrameNoNAdizabdAnAM koSo'pi dhAtupratyayatadarthena samaM sAhityazAstrAdhyetRNAmanyeSAM copakArAya nivezitaH / anyacca sUtrANAM sUcI dhAtUnAM sUcI ca granthAnte pradattA'bhUtapUrvA / pANinIyavyAkara. NApekSayA yasminnaMze siddhAntacandrikAyA nyUnatAsIt , tat kRtsnamuktaTippaNyA vizeSatayA vartate / mUlagranthasya subodhinItattvadIpikAyAzcAtIva gUDhaviSayANAM sazaGkottarANi suvistRtatvena TippaNyA niruktAyAM vartante / etaTTippaNIpaThanapAThanenaiva sArasvatacandrikAdhyetRvargANAM nyAyaviSayaka zAbdakhaNDIyavyAkaraNaviSayakaM ca nipuNaM jJAnaM samAyAsyati / pANinIya. vyAkaraNAdhyetRcchAtraiH saha zAstrArthayituM pariniSThitA buddhirapi prAdurbhavi. pyati / api ca nirutaTippaNyAM curAdigaNe pUrvIpekSayA eka. zatato'dhiko dhAtUnAM pAThaH, tathaivAdAdigaNe tudAdigaNe hAdigaNe bhvAdigaNe ca prayojanIyaH pAThaH prAcInahasta. likhitapustakapramANena TippaNIkatRbhiniyojita Aste / tathaiva prAcInakAvyAdisthitasandigdhapadanAM sasamAdhAnaM yatra yatra yena yena kavinollikhitaM tatpadyamapi sthale sthale TippaNyAM pradarzitam / kiMbahunA vAramekaM pustakasyAsya parIkSA prArthanIyA / alpakAlenaivAsyapUrvArddha prAkAzyaM prApsyati / granthasyAsya krayasamaye'smatprakAzitapustakamavalokya pustakAntaraM kretavyaM cet tarhi ketavyamiti sarvathA bhavatsu prArthanA / mUlyam , 2) sArdhaM rupyakadvayam / prAptisthAnam-harikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| Aho! Shrutgyanam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttaratnAkaraHnArAyaNITIkA tathA baijanAthazAstrI varakakRta parIkSopayogi TippaNI udAharaNa tathA zrutabodha-chandomArI suvRttitilaka sahitaH / * yoM to vRttaratnAkara ke Aja taka aneka saMskaraNa chapa cuke haiM lekina hama pratijJA ke sAtha likhate haiM ki isa saMskaraNa ke samAna dusarA koI bhI saMskaraNa parIkSopayogi nahIM hai| mUlya lAgata mAtra 1 // ) muktAvalI-zabdakhaNDaH / / nyAya-vyAkaraNa-sAhityAcArya-mImAMsakaziromaNi paM0 zrIsUryanArAyaNazukla racita parIkSopayogI mayUkhaTIkA tathA bhASA TIkA shit| mayukhaTIkA ke sAtha 2 bhASATIkA ho jAne se sAhitya madhyamA ke vidyArthiyoMke lie apUrva pustaka hogaI hai / isase uttama parIkSopayogi muktAvalI zabdakhaNDa kA saMskaraNa dusarA nhiiN| mUlya / ) muktAvalI-mayUkhaTIkA sahitA / nyAya-vyAkaraNAcArya paM0 zrIsUryanArAyaNazuklaracita mayUkhaTIkA / muktAvalI para Aja taka jitanI bhI TIkA TIppaNI chapI haiM unasabase uttama yaha navIna DhaGga kI sarala TIkA vidyArthiyoM ke atyanta upayoga kI huI hai| sampUrNa grantha kA mUlya 11) 'pratyakSakhaNDAntaH prathamo bhAgaH // 3) anumAnazabdakhaNDAdyAtmaka dvitIyo bhAgaH // 2) siddhAntakaumudI (guTakA ) sabhASyazikSA'STAdhyAyIgaNavAtika dhAtuparibhASoNAdisUtraphiTsUtraliGgAnuzA. sanasUtrapAThaiH sahitA / aSTAdhyAyyadyaSTakAkArAdyanukramasUcibhiH sNvlitaa| mUlamAtra guTakA / Aja taka jItanI bhI kaumudI anya chapI haiM unameM itane pariziSTa viSaya kisI meM bhI nahIM haiN| ina pariziSTa viSayoM se vidyArthiyoM ko bar3A lAbha pahuMcA hai| mUlya lAgata mAtra 3) liilaavtii| jyotiSAcArya paM. zrImuralIdharaThakkurakRta madhyamAparIkSA tathA zAstrIparIkSA thamakhaNDopayogi navInavAsanA pariziSTagaNita tathA prazna sahita / Aja taka tinI uttama lIlAvatI kI dusarI pustaka parIkSopayogi anyatra nahIM chpii| mUlya alpa 2 // ) sarvavidhapustakaprAptisthAnam zrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| Aho! Shrutgyanam Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgAnanda-nATaka-bhAvArthadIpikAvyAkhyA hindIanuvAda sahita / yaha nATaka zrIharpadeva kI adbhuta racanA hai / isa nATaka meM zabdoM kI sundaratA, artho kI gambhIratA tathA bhAvoM kI manoharatA dekhane hI yogya hai parantu isakI sabase bar3I vicitratA hai vastu kA vinyAsa-paropakAra ke liye apane prANoM ko nyauchAvara karane vAle nAyaka kA anupama caritra / aise sundara nATaka kI Aja taka vidyArthiyoM ke yogya koI vyAkhyA nahIM thii| isI abhAva kI pUtti karane ke vicAra se usakI eka navIna vyAkhyA bhAvArthadIpikA karAI hai| vyAkhyAkAra haiM hinduvizvavidyAlaya ke saMskRta prophesara sAhityAcArya paNDita baladeva upAdhyAya jI0 ema0 e0 / vyAkhyA nAma ke anurUpa hI hai| bhAva tathA artha kA nirUpaNa to kiyA hI gayA hai, sAtha hI sAtha anya kaviyoM kI samAnArthaka sUktiyoM kA bhI sthAna 2 para sanniveza kiyA gayA hai| AraMbha meM 50 pRSThoMkA eka pANinya pUrNa upodghAta hai jisameM nATaka sambandhi yAvat jJAtavya viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| nATaka kA svarUpa, nAyaka, rasa Adi kA samucita vivecana hai / nAgAnanda kI kathA kA mUla kyA hai ?-yaha kathA kahAM se lI gaI hai ? sAtha hI sAtha kavine kauna kauna se parivartana kiye haiM ? ina saba kA yathocita nirUpaNa hai / zrIharSa kA jIvana vRtta, kAla, nirNaya, grantha, sabhA paNDita, nAgAnanda kI vizada samIkSA Adi aneka parIkSopayogi viSayoM kA samucita vivecana hai / kathA kA sArAMza bhI de diyA gayA hai| anta meM samagra nATaka kA hindI meM anuvAda bhI hai| jisase vidyArthiyoM ke aura bhI upayoga kA grantha hogayA hai / nAgAnanda para itanI uttama parIkSopayogi TIkA tathA hindI anuvAda kA saMskaraNa Aja taka dusarA nahIM chapA / aise sundara paune tIna sau 275 pRSThoM ke grantha kA mUlya bhI bahuta alpa lAgata mAtra hai / sajilda saMskaraNa kA 1 // ) tathA ajilda saMskaraNa 11) meghadUtamsaJjIvinI-cAritravarddhinI-bhAvaprabodhinI TIkAtraya sahitam / saJjIvinI TIkAke sAtha cAritravardhinI tathA sAhityAcArya paM0 zrInArAyaNazAstrI khistekRta parIkSopayomi bhAvaprabodhinITIkA eka sAtha chapa jAnese vidyArthiyoM kI samasta kaThinAIyAM dUra ho gaI haiM / mUlazloka, saJjIvinI-cAritravaddhinI TIkA ke bhAvoM ko spaSTa tathA saralatA pUrvaka bhAvaprabodhinI TIkA meM samajhAyA gayA hai / Aja taka meghadUta 3 TIkA sahita kA itanA uttama parIkSopayogi saMskaraNa dUsarA nahIM chapA / mUlya bhI lAgata mAtra bahuta hI alpa sajilda saMskaraNa kA // 2) tathA jilada saMskaraNa kaa|) candrAlokaH-zaradAgamavyAkhyA sahitaH / isake saMpAdaka sAhityAcArya paM0 zrInArAyaNazAstrI khiste jI haiM / TIkA choTI hote hue bhI mUla ke bhAvoM ko spaSTa samajhAtI hai isa lie vidyArthiyoM ke bar3e upayoga kI hai| mUlya lAgata mAtra) prAptisthAnam-zrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa siTI Aho ! Shrutgyanam Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ toot PRAYAS AY zrIharikRSNanibandhamaNimAlAyAH SaSTo (6) maNiH / kamalapapamaAAAAAAAAAAAmAjamA - - phakkikAratnamaJjUSA siddhaantkaumudiisthpkivyaakhyaanruupaa| (kArakAdikRdantAnto dvitIyobhAgaH ) MMM i nudisantatusbabhinathunkunbindandruitmlurilndiadibilithiliwu prakAzaka:zrIharikRSNanibandhabhavanam bnaars-sittii| sahakAramaya DAV ( sarvAdhikAraH prakAzakAdhInaH ) vidyAvilAsayantrAlaye bAbU jayakRSNadAsagupta dvArA mudritam / Aho! Shrutgyanam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIgokulezvaraprItyai tadIyajananotsave / zrIharikRSNadAsena sadAnandAbhilASiNA // vikramIya-yugavasunavendumitazaradi sutAre sthApitamiha zubhasahasi zukla inatithiguruvAre / zrIharikRSNanibandhabhavanamiti maNimAlAyA granthanAya budhajanavinodamatimaGgaladAyAH // zrI hariH zaraNam muktaavlii| vidAMkurvantu vidvAMso yanmuktAvalImayUkhanAmakaM nyAyasiddhAntamuktAvalyA vyAkhyAnaM nyAyavyAkaraNAcAryasAhityopAdhyAyapadavIbhRtA kAzIstha jo. ma. goyanakAsaMskRtamahAvidyAlaya vyAkaraNAdhyApakena mImAMsaka. ziromaNinA zrIsUryanArAyaNazarmazuklena viracayya pratyakSakhaNDAntaM bhAgaM parIkSArthinAM chAtrANAmanurodhena jhaTiti prakAzitavAnasmi / idaM vyAkhyAnaM dinakarImapahAya sarvANyapi vyAkhyAnAni atizayya vartata iti kathanaM nAsambhavaduktikam , tathApi-- aAparitoSAdviduSAM na sAdhu manye prayogavijJAnam / balavadapi zikSitAnAmAtmanyapratyayaM cetaH / / iti kAlidAsoktimanusandhAya viramAmi granthagauravapradarzanAt / avaziSTamapi muktAvalImayUkhaM jhaTiti parIkSakANAM manovinodAya praka. TIkRtya bhavatAM sevAM vidhAsye iti / pratyakSakhaNDAntabhAgasya mUlyam // =) daza prANakAH sarvavidhapustakaprAptisthAnam --- zrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| Aho! Shrutgyanam Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SRI HARIKRISNA NIBANDHA MANI MALA NO. 6. THE PHAKKIKARATNA MANJUSA (BEAING A COMMENTARY ON THE PANKTI OF SIDDHANTA KAUMUDI ) Vu VYAKARAN KAVYATIRTRHA MAITHIL PANDIT S'RI KANAKALAL S'ARMA EDITED BY VYAKARANACHARYA MIMANSA TIRTHA Pandit S'ri Ananta S'astri Phada ke ( Part II) PUBLISHED BY Sri Hari Krishna Nibandha Bhawan BENARES. Third Edition ] [ 1929 RIGHTS RESERVED BY THE PUBLISHER Aho ! Shrutgyanam Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0-12 2 0-12 parIkSApAThya-pustaka-sUcIpatram / (1) saralatrikoNamiti-cApIyatrikoNagaNite-savizeSavAsanA- ru0 A0 sahite-dviyukapadasiddhAnta-laghurikthAdi-navInasiddhAntapraznAdisahite 3-0 (2) nIlAmbarIyagolIyarekhAgaNitam-nUtanavAsanayA, golabodhena ca samanvitam (3) muhUrtacintAmaNiH-pIyUSadhArAsahitaH-nUtanagaNitaviSayopapatyA. di-TippaNIsahitaH (4) muhUrtacintAmaNiH --- pramitAkSarAsahitaH-navInagaNitaviSayopapatyAdi-TippaNIsahitaH 1-12 (5) bRhajjAtakam-bhaTTotpalIyaTIkAsahitam navInagaNitaviSayopapattyA di TippaNasahitam (6) tAjikanIlakaNThI-vizvanAthIyaTIkodAharaNasahitA-gaNitaviSa ____ yopapattyAdiTippaNIvibhUSitA (7) zizubodhaH-savizeSaTippaNIsahitaH (8) rekhAgaNitasyaikAdaza-dvAdazAdhyAyau-jyotirvidvara-zrIkRSNa dattazarmakRtaTIkAsahitau savizeSaTippaNIsamalaMkRtau (8) nAhnidattapaJcaviMzatikA (10) pratibhAbodhakam-saMskRtaTIkAsahitam (11) mUlarAmAyaNam-anvaya-vyAkhyA-samAsa-vyAkaraNa-vAcyaparivartana " koza-sArArtha-bhASArtha-praznAdisahitam (12) mudrArAkSasanATakam-bhAvabodhanITIkA-vistRtasamAlocanAsahitam 2-. (13) zizupAlavadhaM saTIkam-AditaH sargadvayAtmakam (14) zizupAlavadhaM saTIkam-AditaH sargatrayAtmakam (15) phakkikAratnamaJjUSA-(strIpratyayAntobhAgaH) (16) phakkikAratnamaJjUSA-kArakAdikRdantAntobhAgaH (17) ubhayAbhAvAdivArakapariSkAraH-(saTIkaH) 0-12 (18) vaiyAkaraNabhUSaNasAra:-saralATIkAsahitaH / (19) nyAyakusumAJjali-haridAsITIkATippaNIyutaH (20) nyAyadarzanam-vizvanAthavRttiTippaNIvivRttiyutaM (21) vAlmikirAmAyaNasundarakANDam-(rezamI guTakA) (22) amarakozaH-anekArthadhvanimaJjarI-dvirupakozaikAkSarakauzezca sahitaH 0-6 (23) bagalAmukhIstotram (24) lIlAvati-paM0 muralIdharaThakkurakRta lIlAvatI vAsanA pariziSTapraznAdi ___ sahitA / (25) kArikAvalI-paM0 sUryanArAyaNazuklaracita mayUkhodbhAsita siddhAnta. muktAvalI sahitA / (pratyakSakhaMDa ) (26) rasamaJjarI-mahAkavibhAnudattamizraviracitA / paM0 zrIbadrInAtha___ zarmakRta surabhivyAkhyAvibhUSitA / / 1-4 vividhapustakaprAptisthAnamzrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| 0 0 -12 4 1 -8 0 2 -0 0 1 -0 - 2-8 Aho! Shrutgyanam Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIharikRSNanibandhamaNimAlAyAH SaSTho (6) maNiH / phakikAratnamaJjUSA siddhAntakaumudIsthapaGkivyAkhyAnarUpA / mudgalapura ( muGgera) maNDalAntargata mahamadAgrAmavAstavyena gaNapatiThakkurAtmajaikanAthaThakkurAtmajena vyAkaraNakAvyatIrthena ThakkuropanAmaka paNDitazrIkanakalAlazarmaNA maithilena racitA / syAdvAdavidyAlayavyAkaraNapradhAnAdhyApakena vyAkaraNAcAryamImAMsAtIrthena phaDake ityupanAmakagopAlatanujenAnantazAstriNA sNshodhitaa| ( kArakAdikRdantAnto dvitIyo bhAgaH ) prakAzakaH zrIharikRSNanibandhabhavanam, banArasa sittii| tRtIyAvRttiH] [ 1986 rAjazAsanAnusAreNa sarve'dhikArAH prakAzakena svAyattIkRtAH / Aho! Shrutgyanam Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma-0-8-0 As IN 000 saMkSipta sUcIpatram / 1 pANinIyazikSAdisaMgrahaH / arthAt pANinIyazikSA bhASyasahitA, aSTAdhyAyIsUtrapAThaH, gaNapAThaH, vAttikapAThaH, dhAtupAThaH, paribhASApAThaH, liGgA. nuzAsana, uNAdisUtrapAThaH, phiTsUtrapAThaH, navAhnikabhASyavArtikapAThazcetaddazapAThasaMgrahAtma ko'yaM granthaH 2 laghusiddhAntakaumudI / viSamasthala TippaNI sahitA (zikSA-sUtrapATha-dhAtupATha-gaNapATha-vAttikapAThaparibhASApATha sahitA) glez2a kAgaja mUlyam 0-12-0 , moTA rapha kAgaja ,, 0-10-0 patalA rapha kAgaja, 0-8-0 3 zabdarUpAvaliH / (zatazabdA) arthAt 100 saMkhya zabdAnAM-rUpANi / 4 sArasvatam / saTIppaNa pUrvArddham / 0 -8-0 5 pUrvapakSAvalI / sapariSkRtA / 0-3-0 6 vedAntaparibhASA / dharmarAjAdhvarIndrakRtA / zivadatta paNDitakRtArthadIpikATIkA sahitA / vedAntAcArya bhaTTa tryambakarAmazAstrikRta viSamasthalAvabodhinyA bRhaTTIpaNyA smetaa|| mUlyam 1-4-0 7 zrRtabodhaH / mahAkavi zrIkAlidAsaviracitaH / paM0 zrI kanakalAla zarmaNA (maithilena) viracitayA parikSopayoginyA vimalAkhyayA saMskRta TIkayA bhASATIkayA ca smlNkRtH| mUlyam 0-3-0 8 pussttimaargiiystotrrtnaakrH| puruSottamanAmasahastraSoDasagranthasarvottamastotraprabhRti (85) stotrgrnthsmuuhaatmkH| mUlyam 0-12-0 8 karpUrastavaH / zrImahAkAlapraNItaH / paNDitarAjaraGga. nAtha vidvadviracita dIpikAkhyaTIkayA, tathA sAhityAcArya paNDita nArAyaNazAstri khiste-kRta-pari mala nAmikayA TIkayA ca smnvitH| mUlyam 0-6-0 10 pANinIyazikSA / paJjikAbhASyasahitA / mUlyam 0-2-0 11 vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI / (guTakA ) zrImadbhaTTojidIkSitapraNItA / sabhASyazikSA'STAdhyAyIgaNavArtikadhAtuparibhASoNAdisUtraphiTasUtraliGgAnuzA. sanasUtrapAThaH aSTAdhyAyyAdyaSTakAkArAdyanukramasUcibhiH sNvlitaa| mUlyam 3-0-0 sarvavidhapustakaprAptisthAnamzrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| Aho ! Shrutgyanam Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH phakkikAratnamaJjUSAyA dvitIyabhAgasya viSayAnukramaNikA / ( prathamA ) prAtipadikArtheti niyatopasthitikaH prAti0 liGgamAtra iti / aliGgA niyataliGgAve * parimANamAtre droNo vacanaM saMkhyeti / nAgezAstu ( dvitIyA ) kArake karturIpsitatamaM karma kartuH kim / mASeSvazvaM tamagrahaNaM kiM payasA 0 karmetyanuvRttAviti / anabhihite abhihite tu prAtipadi 0 abhidhAnaM tu prAyeNa0 athamUloktaparigaNano * nAgezAstu kvacinnipAtenAbhidhAnaM tathA yuktaM cAnIpsitam akathitaJca duhyAjita gAM dogdhi paya iti baliM yAcate vasudhAm / avinItaM vinayaM yAcate taNDulAnodanaM pacati gargAn zataM daNDayati vrajamavaruNaddhi gAm mANavakaM panthAnaM 0 vRkSamavacinoti pR0 paM0 viSayaH mANavakaM dharmaM brUte mANavakaM dharmaM zAsti zataM jayati devadattam kSudhAM kSIranidhiM mathnAti devadattaM zataM muSNAti prAmamajAM nayati harati arthanibandhaneyaM saMjJA 1 2 2 3 4 5 5 6 6 8 10 8 4 21 9 14 33 18 24 24 15 25 9 16 9 22 10 4 10 25 11 27 12 12 12 31 13 20 13 33 4 14 14 14 18 14 22 14 27 14 32 15 4 akarmaka dhAtubhiryoge gatibuddhipratyavasAnArtheti aNyantAnAM kimiti / niyantRkartRkasyeti sUtre jJAnasAmAnyArthA* zabdAyateneti / yeSAM dezakAlAdibhinna parikrayaNe sampradAnami0 abhuktyarthasya neti / ubhasarvatasAviti / prAvarSat / parApi hetAviti* nadImanvavasiteti apiH padArtheti kAlAdhvanoH 7 svatantraH kartA sAdhakatamaM karaNam ( tRtIyA ) Aho! Shrutgyanam 7 15 tamagrahaNaM kiM gaGgAyAM rAmeNa bANena hato vAlI prakRtyAdibhya upasaMkhyA divaH karmaca apavarge tRtIyA sahayukte'pradhAne pR0 paM0 15 15 15 15 21 15 8 13 19 M 23 15 25 15 30 16 8 16 36 17 14 17 18 17 25 17 32 18 6 18 22 19 19 19 17 19 23 19 19 20 v 5 31 33 17 20 24 21 2 21 10 21 19 21 22 21 28 22 10 22 15 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| m WWW m m 33 15 WWWW 36 25 3 3 viSayaH pR. paM0 | viSayaH pR0 paM0 yenAGgavikAraH 22 33 rujArthAnAmiti itthambhUtalakSaNe hisAyAM kim / dhAnApe0 dravyAdisAdhAraNamiti zatasya dIvyatIti 33 11 gamyamAnApi kriyetyAdi 24 zeSa kiM dvirahanyadhyayanam aziSTavyavahAre 24 15 kartRkarmaNoH kRti (caturthI) ubhayaprAptI karmaNi 36 21 karmaNA yamabhipreti. 24 21 strIpratyayayorakAkArayoH karmaNetikim / zeSe vibhASA 36 29 yaMsagrahaNaM kimiti caturthI cAziSi kriyayA yamabhipraiti. (saptamI) anyakartRko'bhilASo. AdhAro'dhikaraNam prIyamANaH kim ktasyanviSayasya zlAghanhuGsthAzapAM 26 11 sAdhvasAdhuprayoge ca dhAreruttamarNaH 26 25 nimittAtkarmaprayoge 38 11 spRherIpsitaH yasya ca bhAvena bhAva. 38 20 kudhaduheA'sUyArthAnAM arhANAM kartRtve'nahIM. 38 32 tAdarthe caturthI SaSThI cAnAdare klapi sampadyamAne ca ___27 32 yatazca nirdhAraNam kriyArthopapadasya ca 28 2 paJcamI vibhakta upapadavibhaktariti 28 12 nakSatre ca lupi manyakarmaNyanAdare 28 25 saptamIpaMcamyo kAraka0 40 10 (paJcamI) svasvAmibhyAM paryAyeNa. 40 20 dhruvamapAye'pAdAnam (mahAsaprakaraNe'vyayIbhAve) jugupsA virAmeti samarthaH padavidhiH 40 25 bhItrArthAnAM bhayahetuH | bhUtapUrva caraDiti nirde0 42 4 vAraNArthAnAmIpsitaH nipAtenAbhiAhate'pyadhi0 antaddhauM yenAdarzanami0 ArAdanAdityatra tu nA. anyArAditi 31 2.2 / duryavanamiti 42 24 aJcUttarapadasyeti 31 29 nirmakSikamiti 42. 28 prabhRtiyoge paJcamIti atihimamiti apaparibahiriti zabdaprAdurbhAva iti anyatarasyAM grahaNaMsaM0 anuviSNu (SaSThI) pratizabdasya vIpsAyA. 43 10 eSThI zeSe 32 29 / RddherAdhikyaM samRddhiH 43 15 0 0 0 0 0 0 42 32 15 Aho ! Shrutgyanam Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| 55 3 26 60 19 viSayaH pR. paM0 viSayaH yathA'sAdRzye 43 16 ekadezisamAsaviSaya. vibhASA 44 16 / dvitIyatRtIyacaturtha. etatsAmarthyAtprAcInA. 44 23 / upamAnAni sAmA0 / (tatpuruSasamAse) iha pUrvapadantatsadRze lA. idaM sUtraM tyaktuM zakyam pUrvanipAtaniyamArtham samAsAntaH prayojanam upamitaM vyAghrAdibhiH 55 30 dvitIyA zritAtItapati. 19 vizeSaNaM vizeSyeNa ba0 56 21 svayaM ktena yuvA khalatipalitavali. 56 27 khaTvA kSepe liGgaviziSTaparibhASa. tRtIyA tatkRtArthena0 10 yuvatyAmeva jaratIdharmo0 57 4 pUrvasadRzasamonArtha kumArazramaNAdibhiH mizragrahaNaM sopasargasyA0 arthAbhAve'vyayIbhAvena. kRprahaNaM gatikArakapUrva0 16 / tatropapadaM saptamasthim bahulagrahaNaM sarvopAdhi0 20 / upapadama tiG kRtatikim atiG kim mAbhavAn0 caturthI tadarthA0 vyAghrIti tadarthena prakRtivikRti. azvakrAMtIti azvaghAsAdayastu0 31 ahvaSTakhoreva arthena nityasamAso0 | striyAmadantatvATTAbiti0 paJcamI bhayena dIrghAhnI prAvRDiti 63 1 pratipadavidhAnA SaSTI na. nanu lakSaNapratipado. 63 24 yadA prakaraNAdinA dantA. Aditi yogavibhAgAta anityo'yaM guNena0 jAtyAkhyAyAmityAdi pUrvottarasAhacaryeNa kRda. savizeSaNasya pratiSedha. takSakasya sarpasya azAlA kim dharmasabhA0 64 16 rAjapUjitamityAdau0 (bahuvrIhisamAse) / etyarthabhartRzabdasya tu. zeSobahuvrIhiH kathaM tarhi ghaTAnAM ni0 anekamanyapadArthe pUrvAparAdharottarameketi aprathAvibhaktayarthe0 65 11 SaSThIsamAsApavAda iti 53 12 samAnAdhikaraNAnAmi0 65 14 sarvo'pyekadezo'hnA0 53 25 prAdimyo dhAtujasyeti kecittu sarva ekadezaH no'styarthAnAmiti 5 21 arddha napuMsakam 53 37 vRddhinimittasya ca. ekavibhaktAvaSaSThayanta. 54 16 pUrvapadAtsaMjJAyAmagaH 48 48 62 W 63 3 64 26 Aho ! Shrutgyanam Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| viSayaH 75 18 inaH striyAm / 74 - pR. paM0 / viSayaH upasargAdbahulam ikohrasvo'lyo. kathaMtarhi vinasA hatabI0 samprasAraNasya strIpratyaye cAnupasarja. (dvandvasamAse) cArthe dvandvaH samAnasya chandasya. 67 25 milatAnAmanvaya iti teSAM kRtadIrghANAM0 68 14 samAhArasyaikatvAdeka0 agre zabdasya tu. 68 34 prAtipadikArthamAtra. vibhASAvRkSa iti sUtra0 karmaNi lyuDiti 75 16 hastyazvAdiSu senAGga. nanu mASAnvapatasta. mRgANAM mRgairevetyAdi 69 10 uttarapadaM yatprAtipadikaM0 75 27 azvavaDavagrahaNaM tu. padavyavAye'pi vaikalpikaH / samAhAra0 viSkiraH zakunau vA 76 19 vipratiSiddhaM kimiti (tAddhataprakaraNe'patyAdhikAra) putre'nyatarasyAmityata. 69 28 samarthAnAM prathamAdvA punadvandvagrahaNaM prasiddha tasyApatyam athaikazeSa iti AdivRddhirantyopadhAvRddhI __ 77 11 vRddho yUnA tallakSaNa | tasyadamityapatye'pIti. napuMsakamanapusakainaka. kRtasandheH kim zvazura: ivatratA 4 / prathamAkImati 78 17 tyadAdIni sanityam 71 12 / daivayajJi iti sUtrAdanya. (sarvasamAsazeSaprakaraNe ) apatyaM pautraprabhRti gotram kRttaddhitasamAsaikazeSa0 71 17 gotre svaikonasaMkhyAnAm 79 10 supAM supA tiGA nAmneti 72 11 yadvA svadvayUnasaMkhyebhyo'ni 79 17 [samAsAntaprakaraNe ] niyamArthamidaM sUtramiti RkpUrabdhUriti 72 28 (taddhite cAturarthikaprakaraNe) kRSNodakSANDusaMkhyA0 72 28 siddhe yasyeti lopena0 80 21 ( aluksamAsaprakaraNe ) samantAdvoSTitaH pAravRta. aluguttarapade matvIyenaiva siddhe0 80 31 pUraNa iti vaktavyam komArApUrvavacane 80 32 caturthItiyogavibhAgAt. apUrvatve nipAtanamiti 81 2 gaviyudhisthiraH isusuktAntAtkaH (samAsAzraye) isusoH pratipadoktayorgraha. gharUpakalpacelaDbruva0 ___ 73 16 matozca bavhajaGgAt hRdayasya hRllekheti 73 25 luggrahaNaM sarvalopArtham 81 21 Aho ! Shrutgyanam 2 0 " 8 81 11 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA / 1 28 3 . W 13 6 16 6 88 tv A biSayaH pR. paM0 viSayaH (tiGante bhvAdiprakaraNa) , halAdiH zeSApavAda iti zrautrAntiItyAdi. 82 11 kecidghaTAdau ahardivamiti zrApAke trai iti kRtA. toSTrayyamAna iti nizAnaM cAkSuSajJAnamiti vijayatetarAmiti kathaM tarhi prajvAlayati. vartamAne laTa kathaM saMkrAmayatIti laHkarmaNi ca bhAve kathaM tarhi nizAmaya. bhU sattAyAm paramapi halAdiH zeSaM0 atodI?yani (adAdiprakaraNe) parokSe liTa RterIyaG nityatvAvuka. gamahanetyupadhAlopastasya bhavateraH AbhIyatayA jasyA'si. anadyatane luTa vadhAdezo'danta iti yena nAvyavadhAnaM te. 87 13 ayaM darzane'pIti anakAlvatvAtsarvAdezaH GakArastviti pravartanAyAM liGiti 87 atra bhASye zAdiraya. GitvoktAyate yogavibhAgo vaicitryArthaH suTA yAsuDna bAdhyate AyUrvatvaM prAyikamiti sakAradvayasyApi nivR. iha uto vRddhirneti sArvadhAtuke kimiti nuzadvasya dvitvamiti ihopasagANAmasamasta. pUrvatrAsiddhIyamadvitve. Amo makArasya netva. ubhayata AzrayaNe nA. nanu kRJcAnuprayujyata. Atthetyatra jhalItiyatva. pratyaye kimiti GiccapinnatyApatvAdi. 98 21 ekAca upadezenu'dAttA. lAvasthAyAmiti ekAcaHkimiti guNAyAdezayoH kRtayo0 nanvanayoH pUlayoH kaTaM. aDAgame satyanekAcvA. 98 23 Adezazceheti tanAditvAdeva siddhe iti sannipAtaparibhASayA khyAdhAtuH sArvadhAtuka. iha savarNadIrghasyeti carkarItaM cati krAdInAM caturNA prahaNam _ (juhotyAdiprakaraNe) saMjJAyAH kAryakAlatvAt. vacanasAmarthyAdAlopasya na0 99 iT kiTakaTItyatreti | ovijItyasyaiva tatra pra. punaH prasaGgavijJAnAtpI. aiya iti vighaTayatIti 11 nanu sUdhAtoliITa 98 32 91 - U Aho ! Shrutgyanam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA / . . 0 00 0 0 13 viSayaH pR. paM0 viSaya pR0 paM0 (divAdiprakaraNe ) yatra dviruktAviti / 105 23 jJAjanorjA 100 adantatvasAmANijvi0 105 27 puSAdyaGapavAda iti 100 paratvAdvRddhau satyAM TilopaH 105 35 puSAdyaGapavAdo0 100 vRddherlopo balIyAm yogavibhAgasAmarthyA. [NyantaprakriyAyAm ] babhUthAtatantheti 100 18 ( svAdiprakaraNe ) . acIcakAsaditi / 106 14 zranthigranthidambhisva0 100 20 nacAglopitvAdvayorapya. 106 18 idaM kitvaM pidapidvi0 100 24 samprasAraNaM tadAzrayaM ca0 106 (tudAdiprakaraNa ) bahiraGgo'pyupadhAhrasvo0 107 sthAnaSaSThInirdezA0 101 4 upadeze dakAropadha ityAdi0 107 19 kitiramAgamaM bAdhitvA 101 12 | li I iti IkAraprazle0 107 13 dvihalapahaNasyAnekahalupala0 101 17 bhayagrahaNaM dhAtvarthopala. 107 15 mriyate liDozca 101 24 vismApayanvismitamA0 107 18 spRzamzeti 102 Iya'testRtIyasyati 107 27 antaraGgatvAdiyaGiti / 102 7 nivRttapreSaNAddhAtoriti 107 (rudhAdiprakaraNe ) (sannantaprakriyAyAma ) jaztvaM STutvamityAdi. 102 12 karmaNaH kimiti 108 ( tanAdiprakaraNe ) / sanaH SatvasyAsiddha. 108 14 saMjJApUrvako vidhiranityaH 102 21 kathamuddidhIrSuriti 108 19 pUrva dhAturiti / 102 25 ejviSayAbhAvAditi 108 2 sampUrvasya kvacidabhUSaNe'pi 103 5 halAhaNaM jAtiparamiti 108 2 (krayAdiprakaraNe ) iha nityamapi dvitvaM guNe. 108 32 avaSTabhnoti / 103 9 kRtadIrghasya minoteH 109 18 dIrghanirdezasAmarthyAnna0 103 13 nanu RdhAtoH sani 109 23 (curAdiprakaraNe) cchavoH zUDiti teSAmiha prahaNaM prapaJcArtha. 103 sthAdiSvabhyAsaneti cinteti paThitavye 103 25 [yaGantaprakriyAyAm] etacca jJApakaM sAmAnyApekSa .104 8 110 13 vizeSApekSAmiti / 1.4 19 / dhAtoH kimiti yattu iditkaraNAdyantratIti 104 23 yasyeti saMghAtagrahaNami0 110 da!iccAraNaM NicaH pAkSikatve. 104 26 yakArapararephasya na 11. 3 irarArAmapavAda iti 104 27 dIrgho'kitaH 110 19 allopasya sthAnivattvA0 104 kauTilya eveti 110 34 oH puyaNajIti 105 __9 akita ityukterna dIrghaH 111 ___ 20 9 M Aho! Shrutgyanam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH yo'cica anaimittiko'yamantaraGga * dhAtutvAlaDAdaya iti dvitvasya pratyayApratyaya * anudAttaGita ityanubandha ataevetyAdi [yaGlugante] bobhUtuti ke ataeveti abhyastAzrayo jusiti nityatvAdavRgiti ekAprahaNenokatvAnne anunAsikalopasyA anubandhanirdezAnna calera * ritapAzapeti niSedhastva0 tipAnirdezAjjA dezone 0 badhAdezasya dvitvaM tu0 pUrvakAnta taparatvAnna guNa iti uto vRddhirityatra lukA lupte pratyayala* nanu atrtteryaGluki graho liTIti dIrghastu tadbhASyaviruddhaM * bhASye dhvanitamiti [nAmadhAtau] apadAntatvAditi sannipAtaparibhASayA liGgaviziSTaparibhASayeti abhivyaktatvena dhAtupA0 pathanatIti devatIti mAdhava iti yattu svAmI yuddhe yo'yaM prAmazabda0 viSayAnukramaNikA / pR0 paM0 viSayaH auMkArayaditi 111 16 111 19 111 27 111 30 112 5 112 9 112 15 112 18 112 32 113 2 113 7 113 9 113 17 113 19 113 27 113 31 114 5 114 114 12 114 16 114 22 114 27 115 9 115 17 7 115 28 115 32 116 116 9 116 13 116 23 117 2 117 5 atrAcvorityanuvRttyeti iSTavadityatidezAditi daradamAcaSTe oH puNjItisUtre Terityasyaiveti zunayatIti anyetu zunayatIti aGgavRttaparibhASayA vidAvayatItyanya iti udIcayatIti tirAyati kartari karmavyatIhAre nervizaH harSAdiSviti kim raNAviti asiddhavadatreti 10 [Atmane padaprakriyAyAm ] 15. 20 31 33 6 yadveti nanu anuparAmyAM kRJaH 120 [parasmaipadaprakriyAyAm ] bhAvaneti sAmAnAdhikaraNyAbhA0 tiGvAcyabhAvanAyAH autsargikatveneti AzIrliGi aGgasyaivAtidezA prakRto mitAM hrasva eva dIrghavidha hi NAviti jAtiparo pR0 paM0 117 26 117 34 118 2 118 9 118 13 118 24 118 29 118 32 119 2 119 119 119 119 [bhAvakarmaprakriyAyAm ] yadA sau 119 119 119 119 O Aho! Shrutgyanam 4 OM [karmakartRprakriyAyAm ] 8 120 13 120 27 121 13 121 15 121 19. 122 122 13 122 17 122 18 122 22 8 122 29 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA / viSayaH pR. paM. pR0 paM0 | viSayaH kAryAtidezo'yam 123 3 vadaH supi kyA ca dvitIyA syAditi 123 6 karmaNi pratyayAvityeke nanu pacibhidyoriti ___ 123 19 / vRiti vRJograhaNaM na vRGaH tulyatvavyavahAra iti 123 22 punaH kyabuktiH karmaNeti kimiti 123 24 iceti hrasvaH gacchati prAma ityAdi 123 31 atha kathaM bhAryA vadhUri. sakarmakANAM pratiSedha. 123 yathottaraM munInAM anyo'nyaM0 123 35 iha loTA bAdhetyArabhya ajA grAma 124 6 Agamasya dIrghatva vidhyarthamidami0 124 10 khazA'nyatra neSyata [kRdantaprakaraNa brahmajya iti 124 23 Ahva iti AtRtIyasamApteriti 124 27 acco kim bhAva autsargikamekava. 125 9 bhASyAvarAdhAdupekSya. vRttakArastu 125 13 bhASyakAravacanAt vihitavizeSaNaM kim 125 19 caturvidho'tra niyama iti numprahaNamanusvAropala. 125 bhAvAdikarmaNostu NyantabhAdInAmupasaM0 125 dRziprahaNAdabhyAsa kzAJaH zasya yo ve0 125 kecidAvahitA agrahaNaM zakyama0 126 arthagrahaNamastinaiva janeryavidhiH svarArthaH 126 paryAyopAdAnama0 nAnubandhakRtamasA 126 17 antarbhAvita yogavibhAgo'pyevam 126 22 vizrAma ititva. numikRte'dupadhatvAbhAvA 126 25 kathaM prabhAvo rAjJaH yameniyamArthamiti 126 30 kathaM rAjJo nama iti dAtena varyA kanyA 126 33 ! iti viSayAnukramaNikA samAptA / 127 14 __ 127 15 127 19 127 128 128 11 128 128 128 29 128 35 129 129 129 129 22 129 30 130 10 dhAtoriti lm s 29 s s 130 20 s 130 s s 130 s 130 32 131 131 11 s sh lsh Aho ! Shrutgyanam Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkikaartnmnyjuussaa| zrIzailarAjatanayaikaradAGkitAI mandAkinIsataralIkRtasajaTAlim / bAlendurazmiparizobhitabhAladezaM zrIvizvanAthamanizaM samupAsmahe tam // 1 // kAruNyapUrNahRdayAM vidhukhaNDabhUSAM devIM surAsurasamarcitapAdapadmAm / sRSTyudbhavasthitilayaikanidAnabhUtAM durgA zriyA vilasitAM jananoM namAmaH // 2 // praNamya gurupAdAbjaM nidhAya hRdaye ca tat / phakkikAratnamaJjUSA'paro bhAgo vitanyate // 3 // atha kArakaprakaraNam / / 'svaujasamauDiti sUtreNa vihitAnAM supAmarthavizeSe vyavasthAmpradarzayitumAha-prAtipadikArtheti / (1)asyApi sUtrasya kriyAyoga evaM pravRttiH / (2)ata eva (tiGsamAnAdhikaraNe prathame) ti vArtikaM saGgacchate / (3)nacaivaM bhUtale ghaTa ityAdau prathamA na syAtkriyAyogA'bhAvaditi vAcyam / tatrA'pyantato'stikriyAyAH sattvAt / yatra kAcana kriyA nAsti tatrA'pyastibhavatividyatInAM satteti bhASyoktaH / naca trayaH kAlA ityAdI kasyA api kriyAyA asatvAdadhyAha mazakyatvAcca prathamA na syAt / na ca santItikriyAmAdAya tasiddhiriti vAcyam / kalatraye vartamAnatvasya bAdhenoktakriyA'dhyAhArasyA'sambhavAditi vAcyam / vartamAnakAlavRttitvaviziSTajJAne kAlatrayaviSayakatvasyA'kSatatvena jJAyante iti kriyA'dhyAhArasambhavAt / yadvA, santItyevA'dhyAhAryaH, prArabdhA''parisamAptikriyA''zrayatvasya vartamAnatvena kAlatrayasya sRSTiprArabdhAparisamAptikriyA''zraya. tvarUpavartamAnakAlikasattAtvaviziSTatve bAdhakA'bhAvAt / AkhyAtArthakAdinA'bhedAnvayena prathamAntArthasya kriyAyogo bodhyaH / evaJca prathamAntArthasyA'pi kriyAjanakatvAt (4)asyAH (1)kArakavibhaktitvena bhASye vyavahAraH // (1) prathamAyA na kArakavibhaktitvamiti vAdimataM duussyitumaah-asyaapiiti| (2) etatsUtrasyApi kriyAyoga eva pravRttarevetyarthaH / (3) etatsUtrasya kriyAyoga eva prvRttaavityrthH| (4) prathamAyA ityarthaH / (5) kArakatvaJca, kriyAniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsamAnAdhikaraNavizeSyatAnirUpitA 'bhedasambandhAvacchinnaprakAratAzrayatvam / tAdRzaprakAratAprayojakapadottaratvaM kArakavibhaktitvam / evaJca devadatto gacchatItyAdau devadattasya kArakatvaM taduttaravibhaktezca kArakavibhaktitva. mupapannam , tathA hi gamana kriyAniSTavizeSyatAnirUpitA yA prakAratAsamAnAdhikaraNA vizeSyatA sAca tiGarthakartRniSThA tAdRzavizeSyatAnirUpitA'bhedasambandhAvacchinnaprakAratA devadattaniSThA tadAzrayaH sa eveti tasya tattvamupapannam / uktasambandhAvacchinnaprakAratAprayojako devadattastaduttaratvaM prathamAyA iti tasyA api tattvamupapannamiti bhAvaH / Aho! Shrutgyanam Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| nanu (1)svArthadravyaliGgasaMkhyAkAraketipaJcavidhaH prAtipadikArtha itipakSe svArthadravyalititrividhaprAtipadikArthapakSe ca kRSNAdizabde liGgasyApi prAtipadikArthatvAlliGgagrahaNaM vyarthamityata Aha-niyatopasthitikaH prAtidikArtha iti / nipUrvakayamadhAtoApakatvamarthaH / tathA ca niyatA vyApikA upasthitiryasya sa niyatopasthitikaH, yasminprAtipadike uccArite yasyArthasya niyamenopasthitiH sa prAtipadikArthaH / arthAt (2)niyatopasthitaka prAtipadikArthaH / niyamenetyasya vyApakatvenetyarthaH / tattvaJca tatsamAnAdhikaraNA'tyantA'bhAvIyapratiyogitA'navacchedakadharmavattvam / svaviSayakazrAvaNapratyakSasamavAyitva-svavipayakazaktijJAnasamavAyitvarUpo'dhikaraNatAniyAmakaH sambandho bodhyH| (3)evaJcAniyataliGgakebhyastaTAdizabdebhyo liGgasyA niktopasthitikatvA'bhAvena prAtipadikArthapadenA'grahaNAnna tataH prathamotpattiriti tadarthamAvazyakaM liGgagrahaNamiti / taTaH, taTI, taTamityA. dau taTAdizabdAnAM puMstva-strItva-klIbatvabodhakatattatpratyayasamabhivyAhArAtsakalaliMga. bodhakatve tataH kasyApi liMgasya niyatopasthitikatvA'bhAvAttadbodhyaliGgasya prAtipadikArthapadenA'grahaNAtprathamA'nutpattyA tadartha liGgagrahaNasyA''vazyakatvamiti bhAvaH / nava nI. larUpavatparakasya kRSNazabdasya niyataliGgatvA'bhAvAttataH prathamA na syAditi vAcyam / vAsudevArthakasya tasya niyataliGgatvAt / kRSNatva-kRSNasamavAyapuMstvAdiniyatopasthitika iti bodhyam / naca maJcAH krozanti, siMho mANavaka ityAdau maJcasthakartRkA''hvAnarUpArthasya siMhAdisazarUpArthasya ca lakSyArthasya (4)zakyArtharUpaprAtipadikArthenA'saMgrahAtprathamA na syAditi vAcyam / zakyArthe padaM sAdhutvenAnvAkhyAya pazcAtpadAntarasamabhivyA . hArAttAtparyyA'nupapattyA lakSaNAGgIkAreNA'doSAt / zakyatAvacchedakAropasyaiva lakSaNAtvena vyavahArAcca / liGgamAtre iti / liMgasyaivAdhikyeti tadarthaH / naca nIlo ghaTaH, vIraH puruSa ityAdau vizeSyavizeSaNabhAvasyA'dhikasya bhAnasattvena liGgasyaivA''dhikyA'bhAvAtprathamA na syAditi vAcyam / vizeSyavizeSaNabhAvasya vAkyArthatvena bahiraGgatvAtsvA. rthamAtranimittaprathamapravRttaprathamArUpasaMskArasya tena bAdhA'yogAt / naca tasya vAkyArthatve kimpramANamiti vAcyam / ( yatrA''dhikyaM sa vAkyArthaH ) iti prakRtasUtrasthabhASyokta (1) taduktam ekaM dvikaM trikaM cAtha catuSkaM paJcakaM tathA / nAmArthA iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH // (2) tattvaJca, uccAritaprAtipadikasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogibodhanirUpitaviSayatAzrayatvam / lakSaNasamanvayazcettham / uccAritaghaTarUpaprAtipadikasamAnAdhikaraNo yo'tyantAbhAvaH sa ca, na ghaTo nAstItyAkArako'pitu paTo nAsti maTho nAstItyAkAraka iti tA. dRzAbhAvasya na ghaTaviSayako bodhaH pratiyogI, api tu paTaviSayako maThaviSayakazcaiva tAdRza ityuktAbhAvApratiyogibodho ghaTIyo bodhaH (ghaTa ityAkArakaH ) tannirUpitaviSayatA ghaTe tadAzrayatvaM tasyaiveti prAtipadikArthatvaM tasya siddhamiti bhAvaH / (3) niyatApasthitikarUpaprAtipadikArthasya prahaNe cetyarthaH / (4) zakyArtharUpetyAdi / lakSyArthasya niyatopasthitikatvA'bhAvAditi bhAvaH / Aho! Shrutgyanam Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRkArakaprakaraNam / syaiva pramANatvAt / ayaM vizeSyavizeSaNabhAvo dvividhaH, ekaH, yatra bhedaH saMsargatvena bhA. sate tatra tatsambandhAvacchinnaH, dvitIyo yatra samAnavibhaktikanAmArthayoranvayastatretarasamba. ndhA'navacchinnaH / naca vizeSyavizeSaNabhAvasya vAkyArthatvena bahiraGgatvAttena prathamapravR. ttasaMskArA'bAdhena ghaTampazyatItyAdAvapi karmatvasya kriyAsApekSatvena vAkyArthatvAtprathamA''pattiriti vAcyam / satyevaM 'karmaNi dvitIye' tyAdyanuzAsanavaiyApattaH / evaJca dvitIyAdedeMzasya prathamayA'varuddhatvAdasyAstAbhirbAdhena na prathamA''pattizaMkAkalaMkakaNi. keti bhAvaH // evaJca niyatopasthitikatvarUpaprAtipadikArthatvasvIkAreNa yatphalitantadAha-aliGgA niyataliMgAzca prAtipadikArthamAtrasyodAharaNamiti / aliMgA asatvabhUtatvena liGgAdiyogA'bhAvavanta uccarityAdyavyayazabdA ityarthaH / vAsudeva-lakSmI-brahmA''dyarthabodhakAH kRSNa-zrI-jJAnAdayaH zabdA niyamena puM-strI-klIbAnupasthApayantIti bhAvaH // nanu droNAdInAmparimANamartha iti tebhyaH prAtipadikArthamAtra eva prathamAsiddhau pari. mANagrahaNaM vyarthamiti cenna / mUloktArthalAbhAya tasyA''vazyakatvAdityata Aha-parimA. NamAtredroNo vrIhiriti / ayambhAvaH, sUtre parimANagrahaNasattve tatra droNazabdAtprathamAvidhAnena parimANasya pratyayArthatvAttatra prakRtyarthasya droNasyA'bhedenA'rthAditarasambandhAnava. cchinnavizeSaNavizeSyabhAvasaMsargeNA'nvayaH, pratyayArthasya parimANasya paricchedyaparicchedakabhA. vena brIhAvanvayaH, tathAca droNA'bhinnaM yatparimANaM tatparicchinno vrIhirityarthaH phalitaH, parimANagrahaNA'bhAve prAtipadikArthe prathamAvidhAnAtprAtipadikArthasya pratyayArthatvAttatra dro. NasyA'bhedA'nvayaH pratyayArthasya ca tasyoktasambandhena bIhAvanvayastathA ca droNA'bhinno bIhiriti syAtparametadvAdhitaM ( nAmArthayorabhedAtiriktaH sambandho'vyutpannaH ) iti vyutpattivirodhAt / iti mUloktArthalAbhArthaM parimANagrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / nacoktavyutpatto kimpramANamiti vAcyam / bhedasaMsargAvacchinnanAmArthaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvasyaiva pramANatvAt / ata eva rAjJaH puruSa ityatra bhedasambandhAvacchinnarAjaniSTaprakAratAkapuruSapadArthaniSThavizeSyatAkazAbdabuddhau DaspratyayajanyopasthiteH kAraNatvAdbhedasaMsargako bodho bhavati / na hi bhavati rAjA puruSa ityatra tAdRzo bodhaH, uktasaMsargakabodhe DaspratyayajanyopasthiteH kAraNatvAttasyA'trA'sattvAt / vaiyAkaraNairnA'bhedasya saMsargatvamaMgIkriyate / tasya saMsargatve nIlo ghaTa ityAdau paSTyApattiH / vizeSyavizeSaNabhAve tu na tadApattiH / tasya bodhasAmAnyasAmagrIlabhyatvenA'nanyalabhyatvAt / rAhoH zira ityA - dAvaupAdhikabhedamAdAya SaSThayupapAdanaparabhASyaprAmANyAttasya saMsargA'bhAvatvaM kalpyata iti bhAvaH // vacanaM kiM saMkhyeti / nanu paJcakaM prAtipadikArtha iti naye saMkhyAyA api prAtipadi. kArthatvAttatraivaikAdizabdebhyo'pi prathamAsiddhau sUtre vacanagrahaNaM vyarthamiti cenna / uktArthAnAmaprayoga iti nyAyavirodhenaikAdizabdebhyaH prAtipadikArthe prathamA'prAptyA tadartha miha vacana. grahaNasyA''vazyakatvena sArthakyAt / ekatvAdyartheSu vibhaktirvidheyA te cA' rthAH prakRtyaiva Aho ! Shrutgyanam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| pratipAditA iti teSAmabhidhAnAya punarvibhaktirnAvazyikA / yathA ghaTo'sti kalaza iti na bhavati, ityabhiprAyakoktanyAyavirodho duri iti vacanagrahaNamAvazyakam / na ca vacanagrahagasattve'pyuktanyAyavirodho duri iti vAcyam / sAmarthyAduktanyAyabAdhena virodhaparihA. rAt / nahi tadgrahaNamantareSTasiddhiriti bhAvaH / nacaikatvaviziSTe ekatvAntarA'nvayArthamekavacanamastviti vAcyam / prAtipadikapratipAditasaMkhyAviziSTe saMkhyA'ntarA'bhAvenaikavaca. notpatterasambhavAt / na ca tarhi ekAdizabdebhyo dvivacanAdikamutpadyatAmiti vAcyam / ananvitArthakavibhaktikalpanA'pekSayAnvitArthakavibhaktikalpanasyaiva nyAyyatvena dvivacanAderanutpatteH / na ca (apadaM na prayuJjIte) ti bhASyasiddhAntAdekavacanAdisiddhau vacanagrahaNaM vyarthamiti vAcyam / satyevaM tasyA'nAvazyakatvAt / ( nA'sUyA tatra kartavye ) ti bhApyasiddhAntAdvayAkhyAnAtkaraNaM varamiti prAcInasiddhAntAcca karttavyameva vacanagrahaNamiti keciditi dik // nanu himAnIndrANItyAdibhyaH prAtipadikArthamAtre prathamA bhavati, sA ca na sambhavati mahattvapuMyogayorAdhikyAditi cenna / (1)(liGgaviziSTa), paribhASayA tadupapatteH / prAtipadikArthamAtra ityatra prAtipadikapadasya prAtipadikaprakRtikaliGgabodhakapratyayasyA'pi bodhakatvena yasmAlliGgabodhakapratyayAntAtprathamotpattirabhipretA tajjanyaniyatopasthitiko'rthI vivakSitaH sa ca prakRte'stIti bhAvaH // nAgezAsta-prAtipadikArthazabdena yasmAcchandAtprathamAvidhAnaM tacchabdapravRttinimittasya tadAzrayasya ca grahaNam / tasya ca mukhyasyeva AropitatadAzrayasyApi grahaNam / pra. vRttinimittaprakArakAropavizeSyasyApIti tadarthaH / prAtipadikArthazabdenA''ropitatadAzrayasya grahaNAdeva gopItyAdau gopatvaprakArakAropavizeSyArthabodhakatve'pi prthmaasiddhiH| (2)anyathoktaprayoge gopatvarUpapravRttinimittasya prAtipadikArthazabdena grahaNAttasya tatrA'satvAtsA na syAt / prAtipadikArthapadena pravRttinimittatadAzrayayoreva grahaNAdeva sUtre liGgagrahaNasya sArthakyam / anyathA 'svamonapuMsakAdityAdizAstraprAmANyAlliGgasyApi prAtipadikajanyopasthitiviSayArthatvena tasya spaSTameva vaiyarthya syAt / liMgasya prAtipadikajanyopasthitiviSayArthatvAdeva 'striyAmiti sutre strItve dyotye ityartho bhASye siddhAntitaH / na ca pravRttinimittatadAzrayayoH prAtipadikArthapadena grahaNe himAnI mRDAnItyAdau prathamA na syAnmahatvapuMyogayorAdhikyAditi vAcyam / mahatvaviziSTahimatvasyA''ropitamRDatvasya ca pravRttinimittasya tatra savAdityalam // iti kartRkArakaprakaraNam / (1) liGgaviziSTeti / prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi prahaNamiti paribhASAsvarUpam / (2) AropitatadAzrayasya prAtipadikArthapadenA'prahaNe satItyarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / atha karmakArakaprakaraNam / kArake / atra prathamA'rthe sautrI saptamI tena kArakamiti tadarthaH / kArakatvaM kriyAjanakatvam / karoti kriyAM nivartayatItivyutpatterbhASye darzanAt / brAhmaNasya putraM panthAna pRcchatItyAdau brAhmaNasya na kArakatvaM tasyA'nyathAsiddhatvena kriyAjanakatvA'bhAvAt / kArakANAM kriyAjanakatvAdeva teSAM kriyAyAmevA'nvayaH / kriyAjanakamiti jJAte kA sA kriyetyAktAnodayena kriyAyA janakAkAMkSayA ca kArakANAM kriyAyAmanvayasyaivaucityamiti tadAzayaH / na ca kriyAzabdasya pradhAnakriyAyAM mukhyatvena karmAdikArakANAM prAdhAnakriyA'nirvartakatvAtkathaM teSAM kArakatvamiti vAcyam / sakalakArakANAM svasvaniSTaphalotpatyanukUlakriyAdvArA pradhAnakriyAniSpAdakatvena tadupapatteH / na ca janiSyamANaputrAya gAM dAsyAmItyAdau sampradAnatvaM na syAttasyedAnImasannihitatvena kArakatvA'bhAvAditi vaacym| asannihitasampradAnasyApi dAtRbuddhisthatvAvazyakatvAtsvajJAnasya pUrvakAlavRttitvenaiva kriyAjanakatvAt / yathA yAgasya sAkSAtsvargAvyavahitapUrvavRttitvA'bhAve'pi paramA'pUrvadvArA svargajanakatvaM tathA'sannihitasampradAnajanyaM yattadviSayakaM tajjJAnakriyAyA'vyavahitapUrvakAlavRttitvena sampradAnasyApi kriyAjanakatvamiti bhAvaH / evaM stokampacatItyAdau phalasyApi svajJAnadvArA vyApArajanakatvena kArakatvAtkarmatvamupapannam / anyathA kriyAjanakasya kArakatvAtphalasya tatvA'bhAvAtkarmatvaM na syAditi bhAvaH / / kriyA'nvayitvaM kArakatvamiti nA'bhyupagantavyaM brAhmaNasya putraM panthAnaM pRcchatItyAdau putradvArA brAhmaNasya kriyA'nvayitvena kArakatvA'patteH / na ca sAkSAtkriyA'nvayitvamiti tallakSaNasvIkAre brAhmaNasya sAkSAtkiyA'nvayitvA'bhAvAduktA''pattyabhAvAdidameva tallakSaNamastviti vAcyam / tathA sati mAtuH smaratItyAdau mAtuH smaraNakriyAyAM sAkSAdanvayena kArakatvA''patteH / ataH pUrvoktalakSaNameva sAdhu, evaJca mAtuH kriyAjanakatvenA'nvayitvA'vivakSaNena noktA''pattilezo'pIti bhAvaH // kartRrIpsitatamaM karma / kartRriti 'ktasya ca vartamAne' iti kartari SaSThI / Ipsitatamamiti ApnoteH sani dvitve 'ApajJapRdhAmIdi' tyAkArasyetve 'atra lopo'bhyAsasye' tyabhyAsalope 'matibuddhipUjArthebhyazca' iti varnamAne te tataH 'atizAyane tamamiSTanAviti tamapi siddham / atra sUtre matiricchA na buddhiH, punarbuddhigrahaNAt / atrepsitazabdo nAsbhipretaparaH kintu kriyAparaH 'vAraNArthAnAmiti sutrabhASyakaiyaTayostathaiva darzanAt / evaJca kaptamiSyamANaM karmeti tdrthH| AptizcAtra sambandho na tu vyAptyarthakaH / sa ca sambandha upasthitatvAt kartRpadArthA'vizeSaNIbhUtavyApAradvAraka evaM gRhyte| upasthitaparityAge'nupasthitakalpane mAnA'bhAvAt / evaJca kA svaniSThavyApAraprayojyaphalena sambandhumiSyamANamityarthaH / yathA taNDulaM pacatItyAdau(1)( vyapadezivadbhAvena ) phalasyApi svasambandhitvAkarmatvasiddhiH / atra ktapratyayopAttavartamAnatvaM na vivakSyate tathA sati kaTaM kRta (1) vyapadezivabhAveneti / vyapadazivadekasminniti paribhASAsvarUpam / yathA sasahAye mukhyavyavahAro bhavati tathaikasminnasahAye'pi bhavatItyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA / vAn kariSyatItyAdau karmatvA'nupapatteH / nacA'tra vartamAnatvasyA'vivakSaNAtkathaM SaSThIti vAcyam / etatsUtrazAbdabodhe tadavivakSeti tadAzayAdityalam // ___ kartuH kim / mASeSvazvaM badhnAti / nanu kArakAdhikArAdvayApAralAbhAttena karturAkSepAt kartRvRttivyApAraprayojyaphalavatvaprakArikecchAnirUpitaviSayatA''zrayaH kautyarthe devadatto grAmaM gacchatItyAdau devadattakartRvRttivyApAraH uttaradezasaMyogAnukUlarUpaH tatprayojyaphalA''zrayo grAmo bhavatvityAkArikA tAdRzecchAnirUpitaviSayatA grAmaniSThA tAdRzaviSayatA grAmaniSThA tAdRzaviSayatA''zrayasya grAmasya karmatve siddha karturgrahaNaM vyarthamiti cenna / tasya prakRtadhAtUpAttavyApArAzrayakartRgrahaNena sArthakyAt / anyathA mASeSu prasaktamazvaM mApanAzo mA bhUdityanyatra badhnAtIttyartha ke mASeSvazvaM badhnAtItiprayoge mASabhakSaNakarturazvasya mavRttivyApAraprayojyagalabilAdhaH saMyogarUpaphalAzrayatayA mASA bhavanvitIcchAyAssattvAdadhikaraNasaMjJAmbAdhitvA mASANAM karmatvApatteH / prakRtadhAtUpAttavyApArA'zrayakarturgrahaNe tu noktadoSaH, azvasya prakRtadhAtUpAttavyApArA'zrayatvA'bhAvenA'grahaNAt / na ca tAdRzakarturgrahaNe'pi puSTayathaM mASakSetrezvabandhanasthale tAdRzakartudevadattasyaiva mavRttivyApAraprayojya bandhanAzrayo'zvo bhavatu, azvasya galabilAdhaHsaMyogAzrayA mASA bhavantvitIcchAyAH sattvAnmASANAM karmatvaM durvArameveti vAcyam / pratyAsatyA prakRtadhAtuvAcyaphalasyaiva grahaNenA'doSAt / yattu svArasikArthake mASeSvazvaM badhnAtIti prayoga eva doSasya sambhavAnmASeSu prasaktamityAdyarthe lakSaNA nAvazyiketi kecit , tanna, karmaNa' IpsitA mASA na tu karturitigranthasaMgatyarthaM tadAvazyakatvAt // vastutastu--prakRtadhAtUpAttavyApArAzrayakartRgrahaNe'pi puSTyartha mApakSetre'zvabandhanasthale mASANAM karmatvavyAvRttaye prakRtadhAtUpAttaphalasya grahaNamAvazyakamiti tenaiva mASeSu prasaktamityAdyarthaka mASeSvazvaM badhnAtIti prayoge'pyuktadoSavyAvRttau kartRgrahaNaphalamanveSaNIyamiti dik // tamavagrahaNaM kimiti--avayavadvArA samudAyasya praznaH / arthAdIpsitatamabagrahaNaM kimartha (karturudezyaM kameM) tyevAstu sUtramiti praSTurAkRtam // ___samAdhatte-payasaudanambhuGkta iti-yadA kRtabhojano'pi devadattaH punarodanabhojane pravartate tadedaM pratyudAharaNaM bodhyam / ayambhAvaH, kartuMruddezya kati sutrakaraNe uktasthale bhojanakriyAkataH payasa uddezyatvAttasya karmatvApattiH / IpsitatamabagrahaNasattve tu payasaH kartRvRttivyApAraprayojyagalabilAdhaHsaMyogarUpaphalAzrayatvAbhAvAnnoktApattiH / naca payasA odanambhuGkte ityAdau payasaH karmatvavyAvRtyarthamIpsitagrahaNamevA'stu tamabagrahaNaM vyartha. mevetivAcyam / agnermANavakaM vArayatItyAdAvagneH karmatvavyAvRtyarthatvena tasya sArthakyAt / nacA'gneH karmatve 'vAraNArthAnAmi ti sUtraM vaiyarthyamApadyatetivAcyam / tasya sAmarthyAtkarmasaMjJAmbAdhitvA mANavakasyApAdAnasaMjJAvidhAnena sAphalyAt / nacA'gnau 'vAraNArthAnAmi tyasya caritArthatve kathamapavAdatvamiti vAcyam / mANavakasyApi vAridhAtUpasthApyasaMyogarUpaphalAzrayatvAt / saMyogAdyanukUlavyApArAbhAvAnukUlavyApArasyaiva vAridhAtvarthatvAt / naca saMyogasya vAridhAtvarthakartRpyApArajanyatvAbhAvAtsaMyogAzraye'nau Aho ! Shrutgyanam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / karmatvA'prAptyA tatra caritArthasyoktasUtrasya kathamapatrAdatvamiti vAcyam / asati ta grahaNe kartRvRttivyApAravAcakadhAtUpAttaphalAzrayatvamityarthasyaiva tena lAbhena tatra karmatvasya durvAratvAt / asati tamagrahaNe kartRvRttivyApAravAcakadhAtUpAttaphalAzrayasya karmatvama tyarthe'gnerdevadattakarttRvRtyuttaradezasaMyogAnukUlavyApArA'bhAvAnukUlavyApAravAcakavAridhAtUpAtottaradezasaMyogAzrayatvena karmatvaM durvAraM syAt / IpsitatamagrahaNasattve tu prayojyatvalAbhaH / ( 1 ) tattvaJca prakRtadhAtvartha pradhAnIbhUtavyApAraprayojyaprakRtadhAtvarthaphalAzrayatvenoddezyatvam / tathAca prakRtadhAtvarthapradhAnIbhUtavyApAraH uttaradezasaMyogAnukUlavyApArA'bhAvA. 'nukUlavyApArastatprayojyaM phalamuttaradeza saMyogAnukUlavyApArastadAzrayatvaM mANavakasyeti tasyaiva karmatvam, agnestAdRzaphalAzrayatvA'bhAvAnna tattvamiti bhAvaH // Ipsitatamatva lakSaNe - phalavyApArayoH prakRtadhAtvarthatve tuSTyarthaM mApabhakSaNAya mApakSetre'zvabandhanasthale'pi mASANAM na karmatvaM bandhanaprayojyabhakSaNaphalAzrayatve'pi bhakSaNasya badhnAtyarthatvA'bhAvAt / prayojyatvanivezaphalaM gAM dogdhi payo devadatta ityAdau vibhAgAnukUlavyApArA'nukUlavyApArArtha kaduhiyoge payasaH karmatvasiddhiH / janyatvaniveze tu na tasya karmatvaM payoniSTavibhAgasya pradhAnIbhUtavyApAraprayojyatve'pi ukta vyApArA'janyavAt / prayojyatvaJca sAkSAtparamparAsAdhAraNamiti na tasya karmatvA'nupapattiriti bhAvaH // zrayaM vicAraNA - nanu 'kartturIpsitatamaM ' ' tathA yuktamiti sUtradvayAkaraNarUpalAghavAt kartRniSTavyApAraprayojyaphalasambandhAzrayaH karmetyarthakaM 'kartturApyatamaM karmetyevAstu sUtram / agnermANavakaM vArayati kUpAdandhaM vArayatItyAdau nAbhikUpayoH karmatvA''pattiH, agnikUpaniSTaphalasambandhasya kartRvyApAraprayojyatvA'bhAvAditi cenna / kAzIM gacchan pathi mRta ityAdau kAzyAH saMyogarUpaphalAzrayatvA'prAptyA tadarthamIpsitatamamityasya, anIpsitasya saMgrahArthaM tathA yuktamityasya cA''vazyakatvenoktasUtrasya karttumazakyatvAt / taNDulaM pipakSanmRta ityatra taNDulasya phalasambandhA''zrayatvA'bhAvAtkarmatvA'nupapattezca / Ipsitatamamityuktau tu phalasambandhaprakArecchAviSayatvAtkarmatvasiddhiriti bhAvaH // punaratra vicAryate - nanu ( 2 ) yathoktasUtrA'bhyupagame kartRvRttivyApAraprayojyaphalavattvaprakArikecchAnirUpitaviSayatA''zrayaH karmetyarthaM kAzIM na gacchatItyAdau kAzyAH saMyogaprakArecchAviSayatvA'bhAvAtkarmatvaM na syAditi cenna / naJsamabhivyAhAre saMyogAbhAvA'nukUlavyApArasyaiva gamdhAtvarthatvena saMyogA'bhAvarUpaphalAzrayatvena karmatvopapatteH / nacaivamagnermANavakaM vArayatItyannottaradezasaMyogAnukUlavyApArA'nukUlavyApArasya najsamabhivyAhAre vAridhAtvarthatvAdduhiyoge payasa ivAgnerapi pradhAnIbhUtavyApAraprayojyasaMyoga rUpaphalAzrayatvApattiriti vAcyam / karmatvalakSaNe pradhAnIbhUtavyApArajanyatvasyaiva nivezenA'doSAt / nacaivaM gAM payo dogdhotyAdau payoniSThavibhAgasya gopavRttivyApArA'janyatvAtpayasaH karmatvaM na syAditi vAcyam / ( 3 ) tasya govRttivyApArajanyatve'pi gopavRttivyApArajanya (1) IpsitatamatvaJcatyarthaH / (2) katturIpsitatamaM karmetisUtrAGgIkAra ityarthaH / (3) payasa ityarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikArakamaJjUSA / tvayA'pi satvena karmmatvopapatteH / nacaivaM ghaTaM jAnAti ghaTamicchatItyAdau svaviSayIbhava - nAnukUlavyApArasya jJAnAdirUpasya dhAtvarthatvena jJAnAdisamakAlotpattikasya svaviSayIbhavanasya jJAnAdyajanyatvAttadAzrayasya ghaTasya, mANavakaniSTasyottaradezasaMyogAnukUlavyApArAbhAvasya prAgabhAvarUpasyA'nAditvAtpradhAnIbhUtavyApArAjanyatvena mANavakasya ca karmatvaM na syAditi vAcyam / karmatvalakSaNe prayojyatvanivezena tatra tadupapatteH / tathAhi / svaviSayIbhavanAderapyanubhavabalena svaprayojyatvasyAGgIkArAt ghaTasya kaNTakA pasaraNAdduHkhAbhAva ityAdyanurodhena prAgabhAvasya prayojyatvAGgIkAreNa mANavakasya ca karmatvamupapannamiti bhAvaH // agnermANavakaM na vArayatItyatra tu na samabhivyAhAre uttaradezasaMyogAnukUlavyApArasya gacchantaM mANavakaM dRSTvA tUSNIM sthitirUpasya mANavakavyApAreNA'nyathA siddhayA'gnisaMyoprayojakatvA'bhAvAdagnisaMyogarUpaphalasyoktavyApArA'prayojyatvena tadAzrayasya mANavakasya karmatvaM na syAditi vAcyam / kAraNatvasyeva prayojakatvasyA'pyanyathAsiddheraGgIkArAttadupapatteH / yathA kAraNamanyathAsiddhaM tathA prayojakatvamapyanyathAsiddhamiti bhAvaH / 8 nanu etatprAgvarttinaH 'adhizIGsthAsAM karmeti sUtrAtkarmapadA'nuvRtyA karmasaMjJetyarthalAbhe 'kartturIpsitatamamiti' sUtre karmapadaM vyarthamityAzaGkaya samAdhatte - karmetyanuvRtAviti / ( ekayoga nirddiSTAnAM saha vA pravRttiH saha sA nivRttiH ) iti paribhASayA eka yoganirdiSTasyAssdhArapadasyA'pyanuvRttAvAdhArasyaiva karmatvaM syAnnatu phalAzrayasyeti tadvyAvRttyarthamatra sUtre karmagrahaNamAvazyakamiti / ayambhAvaH AdhAro'dhikaraNamiti sUtre kasyAssdhArasyAdhikaraNasaMjJetyAkAMkSAyAM kArakA'dhikArAtkriyAyA evAdhArasyeti lAbhe tatrepsitasvatantrapadAbhyAM sAkSAtkriyA'dhArayoH kartRkarmasaMjJAbhyAM bAdhAtparamparA''dhArasya grahaNAtparamparA ca kartRkarmadvAraiva / evaJca kartrA svaniSTavyApAreNAptumiSyamANastanniSThakriyAyAstadvadAdhAraH karmatvaM pratipadyeta, tathAca viSayatAsambandhena yaddhAtuphalaM viSaye, samavAyena kartaryapi, tadyoge karmatvamityAha-gehaM pravizatIti / atroktasambandhadvayena gehacaitrayoH phalaM tiSThatIti bhAvaH // - anabhihite / zratra prakRtasUtrasya karttavyatvAkarttavyatvayorvicAraH prastUyate nanu svArtha- dravya - liGga-saMkhyA - kAraketi paJcavidhaprAtipadikArtha pakSe ( anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavantI ) tyabhiyuktoktyA 'svAdi' sUtreNa karmAdau saMkhyAyAJcArthaM svAdivibhaktInAM siddhau 'karmaNi dvitIye' tyAdeH 'yekayodvivacanaikavacane' ityAdisUtrANAM niyamArthatvaM tatra karmaNi dvitIyetyAdedvayeM kayodvivacanaikavacane' ityAdezcaikavAkyatve ekasmi nkarmaNi dvitIyaikavacanamiti sUtrajanyabodhe ( sUtrasyArthe ) karmAdyarthasya prAdhAnyAdanabhihite itisUtramanAvazyakam / naca tadabhAve devadattena grAmo gamyate, yajJadattena taNDulaH pacyate ityAdAvuktakarmaNyapi dvitIyApattiriti vAcyam / ( uktArthAnAmaprayogaH ) ityaneneoktakarmaNi tadaprApteH / karmatvabodhanameva dvitIyA vidhAnaphalaM tacca tiDaiva bodhyate cedalaM tadvidhAneneti tadAzayaH / naca karmaNi dvitIyetyAdisUtrasya saMkhyAvAkyena dravyekayordvivacanaikavacane ityAdinA sahaikavAkyatvena karmagataikatve dvitIyaikavacanamityarthe saMkhyAyAH prAdhAnyAduktanyAyA'pravRttAvuktakarmaNyapi dvitIyA''pacyA tadvayAvRttaye'nabhihitA'dhikAra Avazyaka Aho! Shrutgyanam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam | veti vAcyam / uktarItyoktasUtrajabodhe saMkhyAyAH prAdhAnyAttadAvazyakatve'pi ekatvavi - ziSTe karmaNi dvitIyaikavacanamityarthe darzitadizA tadanAzyakatvAt / na ca ( dvirbaddhaM sabami ) ti nyAyena vyatilunIte ityatra kriyAvinimaya dyotakavyatItyubhayopasarga prayogavadukakarmaNyapi dvitIyA durvAraiveti vAcyam / lakSyAnusArAduktArthAnAmiti nyAyAnusaraNa - syaivaucityAdityalam / prAtipadikaviSaye svArtha dravyetyAdipaJcaka pakSAGgIkAravaddhAtuviSaye'pi paJcakapakSo'GgIkAtathA ca dhAtorapi kriyAtva-kriyA-kAla- kAraka - saMkhyArUpaM paJcakamarthaH, ubhayatra paJcakapakSAMgIkArAdeva dhAtuviSaye'pi 'dvayekayorityAdeH' 'bhAvakarmaNorityAdezva bhASyasammataM niyamatvaM saMgacchate / tattatpaJcakasya prAtipadikadhAtuvAcyatvAdeva dadhi-ajarghA -avedityAdau prAtipadikadhAtubhyAmeva sarvabodhaH / kriyAtvakriyetyAdipaJcakasya dhAtuvAcyatvAdeva bhAvakarmaNorityasya bhAvakarmavAcakAddhAtorityarthaH 'snukramori' ti sUtrabhASye uktaH / prAtipadikasthale dhAtusthale ca dyotyatvAdeva pratyayArthasya vizeSaNatvameveti dik // nanu 'anabhihite' ityasya 'karmaNi dvitIyA' ityataH prAgapyadhikArAtprAtipadikArthasUtre'pi tasyA'dhikAreNA'nabhihite prAtipadikArtha eva prathamA syAdukte tasmin sA na syAdityAzaGkaya samAdhatte zrabhihite tu prAtipadikArthamAtre prathamaiveti / anabhihiaisakAre satyapi prAtipadikArthasya prAtipadikena tiGAdinA vokkatve'pi sUtrArambhasAyatprathamaiva nAnyA vibhaktiH / ata eva ( abhihite prathamaive ) ti vArttikaM saMgatam / anyathoktarItyA prAtipadikArthasyoktatvena prathamA prAptau spaSTaiva vArttikA'saMgatiriti bhAvaH / nanu abhihite prAtipadikArthamAtre prathamaivetyukte tatra kiyadbhirabhidhAnamityAkAMkSAyAmAha - zrabhidhAnaM tu prAyeNa tiGkRttaddhitasamA sairiti / tiGa udAharaNam, devadattena hariH sevyate / atra karmaNi taGA karmaNo hareruktatvAttataH prathamA / kRta udAharaNam, lakSmyA sevito hariH, atra karmaNi tena hareH karmaNa uktatvena tataH prathamA / taddhitasyodAharaNam, zatena krItaH zatyo'zvaH, atra zatazabdAt 'zatAcca ThanyatAvityanena tena tamityarthe yati tenA'zvarUpakarmaNa uktatvAtprathamA / samAsasyodAharaNam, prApta Anando yasa prAptA'nanda iti bodhyam / tiGkudityAdiparigaNanAdeva kaTaM bhISmaM kurvatyAdau vizeSyavAcakakaTapadottaradvitIyayA vizeSaNavAcaka bhISmapadagatakarmatvasyoktatvepi bhISmapadAdvitIyA / parigaNanA'bhAve tu yena kenA'pyabhidhAne uktarItyA vizeSavAcakAdvitIyotpattirna syAt / vastutastu parigaNanaM bhagavatA bhASyakRtA pratyAkhyAtam, tathAhi prakriyAdazAyAM kaTospi karma bhoSmAdayo'pIti svIkAreNa kaTapadottaradvitayA katvaviziSTakaTagatakarmatvasyoktatve'pi bhISmatvaviziSTabhISmaniSThakarmatvabodhArthaM vizeSaNavAcakAdapi dvitIyAyA AvazyakatvAt / kaTabhISmayoH parasparamanvayabodhastu vizepyavizeSaNabhAvenaiveti bodhyam / ( naca sarvANi kArakANi bhAvanAyAmevA'nviyantI ) ti vyutpattivirodha iti vAcyam / sAkSAtsvAzrayadvArA ( paramparayA ) vA'nvayaviSayiNI sA vyutpattiriti svIkAreNAdoSAditi / tiGA kRtA ca svaprakRtyarthaM prati yasya karmatvaM Aho! Shrutgyanam Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | tasya sarvasyApi karmatvAbhidhAnAnna kRtaH kaTaH sundara ityAdau kutrApi dvitIyotpattirityalam // 10 atha mUloktaparigaNanodAharaNasya zatya ityAdeH khaNDanaprakAraH / tathAhi, yathA karmakaraNAdipade vibhaktivAcyatAvacchedakarUpeNa ( udbhutakarmatvAdizaktimatvena) karmAdera bhAnAt na tato dvitIyeotpattistathA prakRte zatya ityatrA'pyuktarUpeNa karmaNo bhAnAbhAvAt (apratIyamAnatvAt) dvitIyotpatyasambhavena taddhitasyodAharaNametanniSphalameva, arthAdanabhi hitAdhikArasya caitatpratyudAharaNaM yuktam / tasmAta (1) aupagavaH, citragurityetatpratyudAharaNaM yuktam / tatra ca yena rUpeNa sambandhasya SaSThyA bhAnaM bhavati tenaiva rUpeNa taddhitAntAdibhiH samudAyazaktyA sambandhasya bhAnaM bhavati / ( 2 ) ghaTa ityAdau paSTyavAcyatvena dRSTAnAmeva prAtipadikArthapadena grahaNaM prAtipadikArthabhinnasyaiva SaSThIvidhAyake 'zeSe SaSTI'ti sUtre zeSepadena grahaNam / aupagavAdau sambandhasya paSThIvAcyatvena dRSTatvAtSaSTyApattiH / uktAdhikAra AvazyakaH / sati ca tasmin anabhihite sambandhe SaSThIti sUtrA'rthAnnoktApattilezo'pIti bhAvaH / vastutastu aupagavazcitragurityapi na pratyudAharaNaM yogyam, kaTaM bhISmamitipari gaNanaphalamuktvA'zeSatvAnnAtra zeSalakSaNA SaSThI, anyA'nabhihitakarmAdigrAmasattvAcca nAnyA kAcidvibhaktirityAzaGkya na kevalA prakRtiH prayoktavyA nA'pi kevalaH pratyayaH, iti samAdhAnaM kRtam / nahi kAcidanyA vibhaktiretasyA abhisambaddhaM vaktumutsahate iti kRtvA dvitIyeti bhASye uktam / tatrA'zeSatvAccAtra zeSalakSaNA SaSTItyuktyaiva, aupagavAdau SaSThIvAraNAt / zeSapadena prAtipadikArthabhinnasyaiva grahaNAdihA'tathAtvenA'doSAditi tadAzayaH / 'anekamanyapadArthe' ityantra bhASye'pi dhvanitametat / yatra hi citragurityAdau SaSThyarthasya sambandhasya niyamena bhAnAtSaSTI prApnotItyAzaGkya, anabhihitaH so'rthaH ( citrAgosvA. mitvarUpaH ) antarbhUtaH prAtipadikArthaH sampanna iti prathametyuktam / anenA'zeSatvarUpaH paSThyaprAptiheturuktaH / antarbhUta ityanena citragvAdau sambandhasyaiva pravRttinimittatvAtprAtipadikArthapadena grahaNayogyatvamuktamiti prAJcaH // nAgezAstu - zatya ityatra krayaNAdikriyAyAH kArakAnvayayogyatAvacchedakasAdhyatvena rUpeNA'bhAnAnna dvitIyA'tiprasaGgaH / uktarUpeNa kriyAbhAnA'bhAvena tatretarakArakANAmadhyanvayo na bhavati, devadattena zatyo'zva iti prayogo neSTaH / naca zatena krIta ityarthe 'zatAcca unyatAvi' tyanena yati niSpannasya zatyazabdasya zatakaraNakakrayaNakarmabodhakatvAdutApatterdurvA raiveti vAcyam / pratyayAntasamudAyenopasthitAyAstasyAH kriyAyAH sAdhyatve - nApratIyamAnatvAt / kArakAnvayayogyakriyAyA dhAtorevopasthitirbhavati na tu taddhitazaktyeti noktAsspattilezo'pIti bhAvaH / evaM prAptAnanda ityAdau yatkarmakaprAptikarttAnanda iti vigrahata AnandakartRkaprAptikarmeti samAsatazca bodhaH, ubhayatra bodhe vizeSyavizeSaNabhAvavya ( 1 ) aupagava ityatra tatsambandhyapatyamityarthe pratyayavidhAnAt citragurityatra SaSThyarthe bahuvrIhividhAnAditi bhAvaH / ( 2 ) aupagavAdI samudAyAtSaSThyApAdanaM tadA sambhavati yadA prAtipadikArthe vidhIyamA nayA prathamayA bAdho na syAdityAzaGkAM vArayitumAha-- ghaTa iti / Aho! Shrutgyanam Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / 11 tyAsenaikArthIbhAvakalpanA, vRttivigrahayorasamarthatvApattizca / kiJcaikadharmibodhakatvarUpasAmA. nAdhikaraNyasya bahuvrIApajIvyasya hAniH / kiJca pUrvottarapadayorekavizeSyakapratItijanakatvarUpasAmAnAdhikaraNyA'bhAvAtprAptA bhAryA yaM sa prAptamArya ityAdau puMstvAnApattirato vRtti. vigrahayoH samAnArthatvanirvAhAya 'kAlAH parimANine tisUtrasthabhASyoktarItyobhayatra prApti. kAnandakarmatyeva bodhaH / naca karmatvasya kriyAnirUpitatvAdvyA''nandanirUpitatvA'bhAvena prAptikAnandakammeti bodhaH kathamiti vaacym| vizeSye Anande karmatvanirUpakatvasya bAdhena vizeSaNIbhUtaprAptau karmatvanirUpakatvasya paryavasAnAt / svarge dhvaste yathA svargI dhvasta iti bhavati tathaiveti bhAvaH / evaJca prAptAnandazabdAdvibhaktivAcyatAvacchedakobhUtakarmatvazaktimatvena kriyAjanakatvena ca karmAderabhAnAnna vibhaktiprasaktiH / ata eva 'gatikArakopapadAditi sUtre gatikArakopapadAditi kimartham ? paramaM kArakaM pagmakArakamiti pratIkamupAdAya yathA sampradAnAdayaH zabdA na kArakarUpatAM pratipAdayanti tathA kArakazabdo'pIti kRdantA hi kriyAyogyatAviziSTadravyavAcino natUdabhUtAM kArakazakti pratipAdayantItikaiyaTenoktam / ata eva na tasya karmatvasya kriyAnvayaniyamaH / anyathA kArakazakta: kriyAvizeSaNatvaniyayAnna karmAdeH prAdhAnyaM syAt / evaM karmAdipadaM yathA vibhaktivAcya. tAvacchekarUpeNa karmAdibhAnaniyAmakaM na tathA pakkAdi padamapIti bodhyam / nacoktarItyA parigaNanodAharaNA'nyathopapatyA tallekhanaJcAnupapannamiti vAcyam / tikRttaddhitasamAsairabhi. dhAnaM arthAdubhUtakarmatvAdizaktayA''vezena na bhAnamiti na vibhaktaprasaktiratraiva tAtparyyagrAhakatvena tdupptteH| iSTaH putra, iSyate putra ityartha kyaca kuto netyAzaGkya svazabdenoktatvAnna kyajiti samAhitaM iSTazabdasAmAnAdhikaraNyAtputrArthe karmatvasyAvagatAvapi putra iti subantasya karmavAcakatvA'bhAvAnna tasmAtkyajiti tadbhAvaH / svaM karmatvaM tadvAcakazabdena putragatakarmatvasyoktatvAnna tatrArthe putrazabdasya zaktirityakSarArthaH / 'supa Atmana' ityasya karmatvaviziSTabodhakasubantAkyajityartha iti tadAzayaH / vastutastu karmatvaviziSTabodhakA subantAtkyajityarthe iha bhavanta ityAdinA samAdhyantaramuktaM, vAkye phalasya vizeSyatvAvRttau vyApArasyeti samAnAzratvAbhAvena tatrArthe na vRttirityAhuH // prAcInA'nusAreNoktasyA'bhidhAnaM tu prAyeNa tikRttaddhitasamAsairityatra prAyeNetyasya phalamAha-kvacinnipAtenA'bhidhAnamiti / ayambhAvaH, viSavRkSo'pi samvarya svayaM chettumasAmpratam iti zloke nipAtenA'pinA viSavRkSarUpakarmaNa uktatvAttataH prathamA nipAtenA'bhidhAnasyA'nabhyupagame'pinoktakarmaNa uktatvenA'pi viSavRkSazabdAdvitIyA durvA raivetyavaseyam / evaM kramAdamuM nArada ityabodhi sa ityAdAvitizabdena nipAtena nAradarUpakarmaNa uktatvAnna tato dvitIyA kintu prathamaiva / ata eva, apinA nipAtenA'dhikaraNasyoktatvAtsaptamya. prAptau vacanasAmarthyAtsaptamI, vibhaktyarthe'vyayIbhAvasamAsavidhAyakavacanasAmarthyAditi tadartha iti praanycH| vastutastu-viSavRkSo'pIti padye tumuna upapattyarthamiSyate iti kriyAnvarA'dhyAhA. rasyAvazyakatvam , anyathA kriyArthakakriyopapadatvasya zakAdiyogasya cA'satvAttumun na Aho ! Shrutgyanam Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAralamaJjUSA | syAt / uktakriyAdhyAhAre tu 'icchArtheSu tumun' ityanena sulabha eva tumunnati bhAvaH / evaJca tiDaiva karmaNa uktatvAttato dvitIyA'prasaktyA nipAtenA'bhidhAnA'bhyupagamo niSphala eva / viSavRkSopi samvadrdhya svayaM chettumiSyate yattadasAmpratamanyAyyaM na yujyate iti padyA'rthaH / chedanasyA'nyAyyatvAdicchAyA anyAyyatvaM bodhyam / kramAdamumityantrA'pi ayannAda iti zrIkRSNIyajJAnA''kArasyA'nukaraNam / nArada ityetacchabdA'bhilapyamAnAkA ro bodhaH / tathA ca nArada ityasya prathamAntatvenA'prathamAntatvenA'prAtipadikatvAttato na dvitIyeti niSphalaiva nipAtA'bhidhAnA'bhyupagatiH / vibhaktyarthe'vyIbhAvasamAsavidhAyakavaca. nasAmarthyAttiGkRttaddhitasamAsairevA'bhidhAnaM natyetadatiriktairitiparigaNanakalpakasyaiva yuktatvAnnipAtenA'bhidhAne'pyadhikaraNe saptamyutpattau bAdhakAbhAvena nipAtAbhidhAnaM naiva svI kAryamityAhuH || tathA yuktaJcAnIpsitam / tathA kriyAyuktasyepsitatamasya karmatvamiti tadartha: / sUtre'nIpsita padasyAnuddezyamityarthaH / anuddezyaJca dvividhaM dveSyamudAsInaJca / AdyasyodAharaNam, odanaM bhuJjAno viSaM bhuGkte / dvitIyasyodAharaNam, grAmaM gacchaMstRNaM spRzatIti / vastutastu na pUrvapradarzitaM dveSyodAharaNam, samabhivyAhRtadhAtvarthapradhAnIbhUtavyApAraprayojyataddhAtvarthaphalAzrayatvasya tathAyuktapadArthatvAtparAdhInatayA viSaM bhuJjAnespi viSasya bhujikriyAnirUpitaphalAzrayatvenoddezyatvAtkarturityanenaiva karmatvasiddheH / taduktaM bhagavatA bhASyakRtA (Atazca viSamopsitaMyattadbhakSayatI ) ti, tasmAccaurAnpazyatIti dveSyasyodAharaNam, viSayendriyasambandhena dRzyamAnA api caurA na darzanoddezyA apitvaniTadarzanA eveti / evaM ca pUrvasUtreNa karmatvA'prAptAvanena karmatvamiti / nacodAsInodAharaNe tRNAderIpsitatamatvA'bhAvena karmatvaM na syAditi vAcyam / spRzyamAnasya gaGgAdeH sparzAdijanyasaMyogAdiphalAdhAratvAtkarmatvopapatteH / na ca ( tathA yuktamityevA ) stu sUtraM mAstu ca tatrA'nIpsitagrahaNamiti vAcyam / tadabhAve prakarSahInasyApIpsitasyAnena karmasaMjJAyA ( vAraNArthAnAmi ) tyasyA'navakAzatvenA'pAdAnatvApatteH / evaJca yavebhyo gavAM vAraNAya yadA daNDodyamanAdikaM kRtaM tenaiva vyApAreNa tatra saMcarantyo mahiSyo'pi vAritA bhavanti tAdRzastha mahiSIrvAsyati iti prayogo na syAdanIpsitamahiSyA apyapAdanatva - prasakteH / ata anIpsitamityupAttam / tathA yuktamityasyA'bhAve viSeNaudanaM bhuGkte ityAdakaraNatvamAtravivakSAyAM viSasya, prayAgAtkAzIM gacchatItyAdau prayAgasya ca karmatvApattirdurvA reti tadAvazyakam / sati ca tasmin prakRtadhAtvarthaphalAzrayatvarUpatathAyuktatvAbhAvAnnoktAsspattirityalam // 12 zrakathitaJca / apAdAnAnItyatrA'pAdAnAdizabdasya bhAvapradhAnanidurdazenA'pAdAnatvAdiparatvAdivizeSairavivakSitasyA'pAdAnatvAdirUpeNA ( bhAsamAnasyA ) ( pratIyamAnasya ) kArakasya karmatvamityarthaH / apAdAnAdizabdasya dharmaparatvA'bhAve prasaktipUrvikA'pAdAnatvAdyavivakSAyAmevA'nena karmatvaM syAtsarvathA pUrvavidheraprasaktau na syAdityuktazabdasya dharmaparatvamAvazyakam / apAdAnatvAdivivakSAyAM tu goHpayo dogdhItyAdau paJcamyAda eva bhavanti / apAdAnatvAdyavivakSAyAmanvayitAvacchedakakarmatvamanvayitAvacchedakakarmatvAdirUpeNa vivakSAyA Aho! Shrutgyanam Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / manena karmatvamiti bodhyam / nacoktarUpeNa vivakSAyAM kiM bIjamiti vAcyam / kArakatvavyApyakarmAdisaMjJAnAM svabodhyAyeM karmAdau karmatvAdizaktimatvabodhakasyaiva tatra bIjatvAt / bodho'pi karmatvAdizaktimanyenaiveti / etatsUtravihitakarmaNi vihitAyA dvitIyAyAH sambandhArthakatvaM prAcInoktaM khaNDayati / tathAhi, 'karmaNi dvitIye ' tyAdizAstrAsbhAve sarvatra paSThyAH prAptiriti sarvAsAM dvitIyAdInAM SaSThayapavAdatvaM tadapavA datvamAtreNoktarUpAyA dvitIyAyAH sambandhA'rthakatvanna samucitaM tathA sati karmaNi dvitIye - tyasya vairUpyApatteH / karturityetadvihitakarmaNi yA dvitIyA tasyAH karmatvabodhakatvaM etatsUtraviSaye sambandhabodhakatvamiti spaSTameva vairUpyaM syAditi bhAvaH / etatsUtraviSaye'pi karmatvazaktimattvena dvitIyAyA bodhakatvAdeva, atra sUtreNa karmatve siddhe kartturiti tathAyuktamiti ca sUtradvayaM vyarthamityAzaGkaya, uktasUtrA'bhAve'nIpsitamAtrasyApi karmasaMjJApattau vAraNArthAnAmityasyA'navakAzatvAdagnermANavakaM vArayatItyatra mANavakAdapi paJcamyApattirityuktasUtradvayamavazyaM kAryyamityuttaritaM, dvitIyAyAH sambandhArthakatve zaGkAsamAdhAnayorbhAvyakRtkRtoH spaSTaivA'saGgatiriti / duhAdidhAtUnAM vyApAradvayArthakatvena kartturiti kama siddhe karmatvenA'vivakSAyAmapyanena karmatvamiti parAstameteneti dik // nanu naTasya gAthAM zRNotItyAdau naTasya gItadvArA kriyAjanakatvena kArakatvAdakathitaJcetyanena karmatvAkSatiH / na ca tasyA'pAdAnatvavivakSaNAnnoktApattiriti vAcyam / 'AkhyAtopayoge' ityatropayogagrahaNAdanupayoge niyamapUrvakavidyAsvIkArabhinne AkhyAturapAdAnatvAvivakSAbodhanAt / na ca duhAdidhAtukarmayuktAbhAvAnna doSa iti vAcyam / tadaMzasyApi parigaNanalabhyatvAdityata Aha- duhyAjiti / duhmAcapacaNDarudhipracchicitrazAlajimathamupAm / 13 karmayuk syAdakathitaM tathA syAnIhRkRSvahAm // 1 // iti SoDazadhAtuparigaNanam / atra zrudhAtorasatvAtparigaNitadhAtukarmayuktAbhAvena na naTasya karmatvamiti bhAvaH / parigaNanamidaM prAcAmanurodhenaiva, bhASye tu duhiyAcirucipracchibhikSi citrrazAsaya ityeva paThitAH / karmayuktvaM nAma karmasambaddhatvaM tacca na sarvatraikarUpaM kiMtu kvaciddhAtvarthavyApArAtprAk / kvacicca dhAtvarthavyApArA'nantaramiti prakAradvayam tatroktaprakAradvaye bruvizAsibhinna dhAtuviSaye dhAtvarthavyApArAtprAgeva karmasambaddhatvaM brUzAsdhAtu viSaye tu dhAtvarthavyApArA'nantaraM karmasaMbaddhatvam / bruvizAsibhinne'pi, sati sambhave dhAtvarthavyApArAtprAgeva karmasambaddhatvaM grAhyam / ata eva gAM payo dogdhi sthAlyAmityAdau govyApArA'nantaraM sthAlyAdeH payaH sambaddhatve'pyadhikaraNatvA'vivakSAyAmanena karmatvaM na / tathAca tatrA'pAdAnAdItyatrAdizabdenA'pAdAnasampradAnA'dhikaraNAnAmeva grahaNaM, karaNasya tu na hastAdeH karaNasya paya AdikarmayogA'bhAvAt // gAM dogdhi paya iti - antaH sthitadravadravyaniSTavibhAgAnukUlavyApAro duherarthaH / naca 'akathitaJcetyasyedamudAharaNaM vyartha, gauH payastyajati gavA payastyAjayatItyarthaM pUrvasUtreNaiva karmatvasiddheriti vAcyam / vyApAradvayasya dhAtvarthatve pUrvasUtreNa karmatvasiddhAvapyekavyApArArthakatve etatsUtrodAharaNasya sAphalyAt / tatra gorapAdAnatvAvivakSAyAmanena 2 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | karmatvam, apAdAnatvavivakSAyAM tu paJcamyeva, payasi goranvaye SaSTI, dvikarmakeSu gavAdInAM karmatvA'vivakSayA kriyAyAmanvaye na SaSTI, anabhidhAnAt SaSThyantasya svAnvayayogyanAmasamabhivyAhAre evAnvayasyotsargato vyutpattezca / devadattakartRkaM payaHkarmakaM gosambandhi dohanamitibodhe paJcamI / devadattakartRkaM gosambandhi payaHkarmakaM dohanamiti bodhe gozabdASaSThIti bodhyam / 14 baliM yAcate vasudhAmiti -- svIkArA'nukUlavyApAraH parasvatvanivRttisvasvatvotpattyubhayA'nukUlavyApAro vA yAcaterarthaH / svatve balernirUpakatvasambandhenAnvaye'nena karmatvam / pUrvaviSayasya kasyA'pyabhAvenA'prAptipUrvikA'vivakSA bodhyA / nacApAdAnatvasya prasaktyA kathamaprAptipUrvikA'vivakSeti vAcyam / vibhAgasyoktadhAtvarthatvA'bhAvenA'pAdAnatvA'prasakteH / uktaM hi bhASye (na hi yAcanAdevAspAyo bhavati yAcito'sau yadi dadAti tadA'pAyena yujyate) iti / asaMkIrtitaparyAyasyA'kathitazabdasya grahaNe gAM dogdhi gordogdha iti ca yAcicchibhiyoge karmasaMjJaivetyeSAM vyavastheti siddhAnte kaiyaToktizca / balairvasudhA niSTasvanirUpitasvAmitvAtmakasambandhAtkarmayuktatvAdanena karmatvamiti bhAvaH // zravinItaM vinayaM yAcata iti idamavazyaM kariSyAmIti zabdaprayogajanaka vizeSarUpasvIkAga'nukUlavyApAro'tra yAcerarthaH / phalatAvacchetakasambandhazvAtra viSayateti avinItasya vinayena saha svaviSayakajJAnavattvasambandhena karmayuktatvAtkarmatvam // taNDulAnodanaM pacatIti - vikilacyanukUlavyApAro hi pacvAtvarthaH / vastutastu (dvayarthaH paciriti bhASyAdvikledanaM nirvarttanaM ca dhAtorarthaH taNDulAnvikledayannodanaM nirvarttayatIti vAkyArthaH / taNDulakarmakaviklittipUrvakaudanakarmakaM nirvarttanamiti bodhaH / tathA ca pacdhAtvarthasyoktarUpatvAtkartturityanenaiva karmatvasiddhAvasyaitatsUtrodAharaNatvaM cintyam // gargAn zataM daNDayatIti - balAtkArapUrvaka parasvatvanivRttipUrvakasvasvatvotpatyanukUlavyApAro daNDayaterarthaH / vastutastu svasampradAnAnukUlavyApArA'nukUlazAsanarUpo dhAsvarthaH / tathA ca vyApAradvayArtha kadaNDyAdidhAtuyoge'pi pUrvasUtreNaiva karmatvasiddhAvidamapye. tatsUtrodAharaNaM cintyameva / evaM vyApAradvayArthakatvena sati prayoge bahUnAM dhAtUnAM dvikatvaM boddham // vrajamavaruNaddhi gAmiti - nirgamapratibandhapUrvakayatkiJcidadhikaraNakacirasthitya - nukUlavyApAro'varudherarthaH / vraje gaustiSThati tatra tAM nirgamapratibandhapUrvakaM ciraM sthApayatIti pratIteH / tathAcaikAzrayako govRttinigaM mapratibandhAnukUlo vrajasambandhIti bodhaH / adhikaraNatvA'vivakSAyAmanenAtra karmatvam / vyApAradvayasya dhAtvarthatve pUrvasUtreNaiva * karmatvam // mANavakaM panthAnaM pRcchatIti - jijJAsAviSayIbhUtArthajJAnAnukUlaH kena pathA gantavyamityabhilApAdirUpo vyApAraH pRcchaterarthaH / jJAnaviSayatvAtpathaH karmatvaM mANavakena ca pathaH svajJAnAzrayatvarUpaH sambandhaH / ( nahi praznAdevA'pAyo bhavati pRSTo'sau yadA vyAcaSTe tadApAyena yujyata iti bhASyoktyA nAtrA'pAdAnatvavivakSeti bodhyam / na ca sampradAnatvasyaiva vivakSAsstviti vAcyam / karma sambandhavastre necchAviSayatvA'bhAvena tadviva Aho! Shrutgyanam Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / 15 kSAyA asambhavAt / atrApi vyApAradvayArthakatve kartturiti sUtreNa karmatvaM boddhayam / patha - viSayaka jijJAsAviSayakamANavakavRttijJAnA'nukUlo devadattakartRko vyApAra iti bodhaH / vRkSamavacinoti phalAnIti--atra grahaNA'nukUlavyApAro'vacinoterarthaH / tathA ca phalavRttigrahaNA'nukUlavyApAro devadattavRttiriti bodhaH / zekharakArastu vRkSAtphalAnyAdatte ityarthAdvibhAgapUrvakadAnasya dhAtvarthatvamabhyupagacchati / apAdAnatvA'vivakSAyAmanena karmatvam // mANavakaM dharmaM brUte iti -- jJAnA'nukUlaH zabdaprayogarUpo vyApAro dhAtvarthaH / evaJca devadattavRttiH ziSyasambandhI dharmaviSayakajJAnajanako vyApAra iti bodhaH / kecittu vadivacibruvi - upadizi- yAcatInAM pratipatyavacchinnavyApAro'rthaH / ziSyaniSThapratipattau ziSyasyAdheyatvasambandhenA'nvayaH / tatraiva dharmasya viSayatAsambandhenAnvayaH / tathA ca dharmaviSayiNI yA ziSyaniSThA pratipattistadanukUlo devadattavRttivyApAra iti bodha ityAhuH // mANavakaM dharmaM zAstIti pravRttiparyavasAyI jJAnA'nukUlaH zabdaprayogarUpo vyApAra eva zAsdhAtvarthaH / evaM ca ziSyasambandhI pravRttiparyyavasAyI dharmapratipAdakazabdakarmakovAraNAnukUlo devadattavRttirvyApAra iti bodhaH / pravRttiparyyavasAyI ca dharmaM kuru ityAdivighiTitopadezarUpo bodhyaH / phalatAvacchedakaH sambandhazcAtra viSayatA | mANavakasya vacanAdikarmaNA dharmeNecchA viSayIbhUtatvAtsampradAnatvaM tasyAvivakSaNe'nena karmatvaM bodhyam / karttuvyapArottaraM mANavakasya dharmeNa svaviSayakajJAnAzrayatvarUpaH sambandha iti // zataM jayati devadattamiti - anekavyAjapUrvako'nyasvatvanivRttipUrvakaH svasvatvotpatyanukUlo vyApAro jidhAtvarthaH // sudhAM kSIranidhi mathnAtIti daNDagrahaNapUrvako 'ntargatasArabhAgotthAnA'nukUlavyApAro mantherarthaH / utthAnaJcAtrodrdhva dezasaMyogaH // - devadattaM zataM muSNAtIti- dhanasvAmyajJAnapUrvakagrahaNA'nukUlavyApAromuSdhAtvarthaH / ata eva vibhAgasya dhAtvarthAntarbhAve devadattasyA'pAdAnatvaM tadavivakSAyAmanena karmatvam // grAmamajAM nayati harati karSati vahati veti - uttara dezasaMyogAnukUlavyApArAnukUlavyApAro NidhAtvarthaH / skandhagrahaNapUrvaka uktadhAtvartha eva vahadhAtvarthaH / gatyanukUlavyApAravizeSaH kRSaterarthaH / balAdgrahaNapUrvakaM dezAntaraprApaNaM hRdhAtvarthaH / eSAmuktArthaM kartturityeva karmatvam / evaJca grAmasambandhI ajAniSTottaradezasaMyogAnukUlavyApAro devadattatrattiriti bodhaH / evaM bhAraM vahatItyAdAvapi bodhyaH // arthanibandhaneyaM saMjJeti - akathitaJcetyanena yA saMjJA sA'rthanibandhanA'rthanimittikA, na tu svarUpA''zrayA svarUpanimittiketi tadarthaH / nacaitatsUtravihitakarmasaMjJAyA arthanimittakatve kimpramANamiti vAcyam / tadrAjasUtrasthabhASya kaiyaTayoreva pramANatvAt / tatra hi, ( ahamapIdamacodyaM codye ) ityuktam / asau asmAnmAmacodyaM codayatIti tadarthaH / tanna pRcchpiryyAyasya cuderapi dvikarmakatvaM dRzyate uktasaMjJAyAH svarUpanimittatve uktabhASyakaiyau vyAkupyeyAtAm / codye ityatra karmaNi pratyaye asmacchabdAtprathamA idazabdAdvitIyA, ata eva mArIcamuccaircacanaM mahArthamiti bhaTTikAvyaprayogopapattiriti prAJcaH: Aho! Shrutgyanam Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 phkkikaartnmnyjuussaa| zekharakRtastu-parigaNitA'tiriktAnAM parigaNitadhAtusamAnArthakAnAM yeSAM dhAtUnAM dvikarmakatvamiSTaM teSA vyApAradvayArthakatvAtkarturityeva karmatvasiddhau sajJAyA arthanimittakatvamanAdeyam / ata eva, na 'AkhyAtopayoge'iti sUtrasthabhASyaparigaNanabhaGgApattiH / tasyA arthanimittakatve tu bhASyoktaparigaNanasya spaSTaivA'saGgatiH, tatsamAnArthakAnAmanyeSAmapi dvikarmakatvAt / kiJcobhayArthakayAcigrahaNenaiva baliM bhikSate vasudhAmityAdAvapi karmatvasi. ddhau parigaNane bhikSadhAtugrahaNasya vaiyarthyAMpattezcetyAhuH / / akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyamiti-vAttikam / satyakarmakadhAtuyoge dezakAlabhAvagantavyAvavAcakazabdAnAM karmasaMjJA vaktavyeti tdrthH| akarmadhAtUnAM svArthakaraNakavyApane zaktistathA ca svArtha. karaNakavyAptyanukUlavyApAra ityarthe mAsamAste ityAdI vyAptirUpaphalAzrayatvAnmANavakasya karturiti karmatvam / devadattakartRkAsanakaraNakamAsasambandhivyAptyanukUlavyApAra iti bodhaH / atra dezapadena dezatvA'vAntaradharmavAn kurupaJcAlAdirevagRhyate na tu sAmAnyato dezaH, navA grAmatvAdinA grAmaH / ata eva kurUn svapiti tiSThati veti prayogo bhavati, na bhavati dezaM grAmaM vA svapiti tiSThati veti prayogaH / kAlapadena ca kAlatvA'vAntaradharmavAn mAsasamvatsarAdireva gRhyate na tu sAmAnyataH kAlaH / evaJca mAsaM samvatsaraM vA''ste iti prayo go bhavati na kAlamAsta iti| bhAvapadena ca godohanAdireva na tu tadatiriktaH, tena godohamAste iti prayogaH / na ca godohAdizabdasya kAlArthakatvAtkAlagrahaNenaivoktaprayogopapa. to bhAvagrahaNaM vyarthamiti vAcyam / ghajantena pratipAdyamAnasyApi kAlasya karmatvaM bhavatIti prapaJcArthatvena bhAvagrahaNasya sAphalyAt / adhvapadenAdhvatvA'vAntaradharmavataH krozayojanAdereva grahaNaM na tu sAmAnyato'dhvanaH / tena krozaM yojanaM vA''ste devadatta iti bhavati natu adhvAnamAste iti / ___prAcInoktaM prakRtavArtikasya karmasaMjJAvidhAyakatvaM khaNDayati / bhASye karmasajJAvidhA. yakatvenAdRSTatvAnnAsya karmasaMjJAvidhAyakatvam / nacAsya vacanasyaivoktasaMjJAvidhAyakatvama. stIti vAcyam / akarmakadhAtuprakRtikaNyantAH kathaM dvikarmakA iti pUrvapakSe jAte / kAlabhAvA'dhvagantavyAH karmasaMjJA hyakarmaNAm / / dezazce, tyevAkathitasUtre bhASye uktatvAt / tatra prasiddhArthakahizabdaprayogAtkAlAdi karma prasiddhameva pUrvasUtrabodhitameveti ghodhyate / naca hizabdasya vAkyAlaMkArArthatvAduktA'bhiprAyakatvA'bhAvenAsya vidhAyakatve na kimapi pratibandhakamiti vAcyam / kAlA'dhvavAcakayoH karturityeva karmatvasiddhau kAlAdhvAnau karmavaditi vArtikaM vyarthamitirItyAsya vArtikasya pratyAkhyAne ghaTaM karotItyAdAviva prAkRtamevaitatkarma pUrvasUtrabodhitameveti 'kA. lAdhvanoritisUtrasthabhASyokte reva pratibandhakatvAt / asyA'vidhAyakatvAdeva, samAyA sa. mAyAM vijAyata iti vigrahakathanaparasya 'samAM samAM vijAyate' iti sUtrasthabhASyasya snggtiH| anyathA'nena dvitIyAyA eva sAdhutvAttadasaGgatiH / tasmAduktaprakAreNA'karmadhAtUnAM kA. lAdikarmatvAdvikarmakatvamityeva tattAtparyyamityalam // gativuddhipratyavasAnArtheti-gatyarthakabuddhyarthakapratyavasAnArthakazabdakarmakA'ka. Aho ! Shrutgyanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / makadhAtUnAmanutpanne Nici tasya karturutpanne Nici karmatvamiti tadarthaH / zabdakarmaketyatra karmapadaM karmakArakaparaM na tu 'kartari karmavyatIhAre' ityatreva kriyAparaM vyAkhyAnAt / ata eva zabdArthakahAyikrandidhAtvoraNyantAvasthakarNyantAvasthAyA na karmatvam / NicpadaM cAtra hetumaNNica eva bodhakaM na tu svArthaNicaH / sUtraghaTakaNicapadasya hetumANijabodhakatvAdeva (bhakSarahiMsArthasya ne)ti nissedhshcritaarthH| anyathA nityaNyantasya caurAdikasya bhakSeraNyantA'vasthA'sambhavAttatkarnuH karmatvA'prAptyA niSedho vyartha eva syAditi bhAvaH / nanu NicprakRtikadhAtvarthavyApAraprayojyaphalAzrayasyeva NijarthavyApAra. prayojyaphalAzrayasyApi karturityeva karmatvasiddhau gatibuddhIti sUtraM vyarthamiti cenna / Ni. jarthavyApAraprayojyaphalAzrayANAM karmatvaM cettahi gatyarthAdiprakRtikAnAmevati niyamArthatvena tasya sArthakyAt / tena pAcayatyodanaM devadattenetyAdau na devadattasya karmatvam / pUrvasUtre NijarthavyApAraprayojyaphalAzrayAtiriktatvena saMkocena sUtrasya svAMze cAritArthyamiti / gatItyAdi kimityAdinA tadevA'nUdyate iti bodhyam // rAyantAnAM kimiti / ayambhAvaH, sutre'NItyasyA'bhAvena kartuH karmatvamityarthe gamayati devadattena yajJadattaM viSNumitra ityAdau devadattasyApi karmatvaM durvAram, tatsatve tu devadattasyA'NyantAvasthAyAM kartRtvA'bhAvena noktApattiriti / uktasthale bodhastu yajJadattakamakagamanA'nukUladevadattakartRkavyApArAnukUlaviSNumitrakartRko vyApAra iti dik // niyantRkartRkasyeti / nanu vahadhAtorvAhakartRkatvAnniyantRkartRkatvA'bhAvena niSedhapratiSedho'nupapanna iti cenna / niyantRkartRkaNyantaprakRtibhUtasya vaherityarthe tadupapattaH / na ca prApaNArthakasya vahergatyarthatvAbhAvAtkarmatvA'prAptyA taniSedhavArtikArambho vyartha iti vAcyam / grAmaM prApta ityAdau gati vinA grAmaprAptyasambhavAdAkSiptagatyA'pi gatyarthatvamityabhimAnena tadArambhasya sArthakyAditi // nanu (gatibuddhI) tisUtre buddhipadena jJAnasya grahaNAccakSurAdIndriyajanyajJAnArthakAnAM dhAtUnAM buddhayarthatvAtsUtreNaiva (dRzezceti) vArtikodAharaNasyApi gatArthatvAdvAttikaM vya rthamevetyAzaGkya samAdhatte-sUtre jJAnasAmAnyArthAnAmeveti / uktavArtikaM vyartha sajjJApayati gatibuddhItisUtre buddhayarthapadena jJAnasAmAnyArthAnAmeva grahaNaM na tu jJAnavizeSArthAnAmiti / evaJca sUtreNa vArtikodAharaNasyAgatArthatvAttadAvazyakamiti svAMze cAritAyaM jAtaM, phalaJca jJApanasya smArayati prApayati devadattenetyAdau devadattasya karmatvA'bhAvarUpamiti bhAvaH // nanu zabdaM karotItyarthe 'zabdavairakalaheti kyaGi tadantANici zabdAyidhAtordhAtvatheM. nopasaMgRhItasya zabdarUpakarmaNo dhAtvarthakukSipraviSTatvenA'karmatvAdgatibuddhIti sUtreNa karmasaMjJA durvAretyata Aha-zabdAyateneti / zabdAyadhAtoraNi kartuH gau karmatvaM neti tadarthe zabdAyayati devadattena yajJadatta ityAdau na devadattasya karmatvApattiriti dIkSitA''zayaH // nAgezAstu-zabdakarmatyatra karmapadasya kriyAparatve zabdakriyANAmityarthe'karmakatvAtprAptagatisaMjJAvAraNAya hvAyayati zabdAyayati krandayatInAM karmatvapratiSedhasya bhASyakRtoktatvAcchandakarmakANAmityarthe tadanuktyA'sya dhAtoH zabdarUpakarmaNo dhAtvarthenopasaMgRhIta Aho! Shrutgyanam Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| tve'pi hvayaterikha bahirbhUtaputrAdikarmaNaH sambhavena tadabhAve vinigamakA'bhAvAdakarmakatvA'bhAvena karmatvA'prAptyA taniSedhArtha vArtikamidaM vyarthamevetyAhuH // ___ nanu gatibuddhIti sutre'karmakapadasya na vidyate karma yeSAmityarthe sakarmakANAmapi karma . No'vivakSayA'karmatvAddevadattena pAcayatItyAdau devadattasyA'pi karmatvApattirityata AhayeSAM dezakAlAdibhinnaM karma na sambhavatItyAdi / ayambhAvaH / niyamasya sajAtIyA'pekSatvAt gatibuddhIti sUtrasya sakarmakadhAtuprakRtikaNijarthavyApAraprayojyaphalAzrayANAM karmatvaM cettarhi gatyarthAdInAmeveti niyamArthatvenA''sayatsalile pRthvImityAdau pUrvasUtreNaiva karmatvasiddhau sUtre'karmakapadena sAmarthyAddezakAlAdibhinna karmA'bhAvavato grahaNAdavataraNadaloktaprayogasthadhAtodezakAlAdyatiriktasyaudanAdirUpakarmaNaH sattvena tadavivakSaNe'pyakarmakapadenA'grahaNAnnoktApattizaMkAkalaMkakaNiketi prAJcaH // zekharakRtastu-avivakSitakarmakebhyo dhAtubhyaH kRtapUrvIkaTamityAdau bhApyakRtA kaiya. Tena ca bhAve tAdInAmaGgokArAdatra sUtre armakapadenA'vivakSitakarmakANAmapi grahaNam / 'NeraNAviti sUtre kaiyaTena nivRttavyApArAlladhAtoNici (1)lAvayati kedAraM devadatta ityAdau karma dvitIyAntakedArasya prayogAccoktavidhAnAmapyakarmakapadena grahaNam / navArthAntare za. nayA tasyA'karmakatvaM na tvavivakSayeti vAcyam / (2)tatvaprabhijJayA'rthAntaratvAbhAvena tatra zaktervaktumazakyatvAt / arthAntare vRtterityasyodAharaNantu nadI syandate ityAdyarthaka nadI vahatItyAdItyAkare spaSTam / karmaNaH zeSatvavivakSayA'karmakatvena mAtuH smaryyata ityAdau bhAve lasya 'adhIgathai ti sUtre bhASye udAhRtatvenAvivakSitakarmakANA. mapyakarmakANAmapyakarmakapadena grahaNamityAhurityalam // nanu (eSvartheSvabhiniviSTAnAmi)ti samarthasUtrasthabhASyaprayogAt 'abhinivizazce' tyatra 'parikrayaNe sampradAnamitisUtrAdanyatarasyAMgrahaNA'nuvRttirityAha-parikrayaNe sampradAnamityAdi / sUtre'vikRtarUpazravaNAdavikRtAyA abhinivizityAnupUrvyA yatra zravaNaM tatraiva 'abhinivizazcetyasya pravRttiriti kalpanenoktabhASyaprayoge pApe'bhiniveza ityatra vA''pattiparihArAdanyatarasyAM grahaNA'nuvRttI vyavasthitavibhASA''zrayaNe ca pramANA'bhAvAnmUloktamayuktameveti / nivizate yadi zukazikhApade sRjati sA kiyatImiva na vyathAm / iti naiSadhIyapaye kA gatiriti vAcyam / abhinivizitisaMghAtasya vivakSaNena tAdRzasaMghAtapUrvasyaiva vizaterAdhArasya karmatvavidhAnena tatroktA''patterayogAditi nAgezA iti dik // ___ nanu mazakArtho dhUma ityartha iva bhASyoktasyAzyarthasya netyasyA'zinivRtyarthasya netya (1) dvidhAbhavanA'nukUlavyApAro hi lunAterarthaH / tatra vyApAratyAge lUyate kedAraH svayameva, punastasyaiva kedArasya prayojyatvavivakSayA lAvayati kedAraM devadatta iti bhavati / atra sUtre'karmakapadenA'vivakSitakarmakasyAgrahaNe spaSTaiva tAdRzaprayogA'nupapattiriti bhAvaH // ( 2 ) phale pUrvakAlajJAtaphalA'bhedasya tadevedamiti tatvaprabhijJayetyarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakArakaprakaraNam / rthastatphalitamAha-abhuktyarthasya neti / bhASye tu etasyodAharaNasya vane upavizya trirAtramupavasatItyarthAzrayaNAdidaM pratyAkhyAtam / nacaivamupopya rajanImekAmityAdau kA ga. tiriti vAcyam / 'kAlAdhvanori'tyanenaiva tatra dvitIyopapatterityalam // upapadavibhaktimAha-ubhasarvatasAviti / ubhasarvayostasau ubhasarvatasau ubhAze ubhayazabdaniSTaprakRtikatvasyobhazabde AropAdubhayazabdaprakRtikatvaM ssssttyrthH| upapadavibhaktInAM sambandho'rtha iti bodhyam / ubhayazabdasarvazabdaprakRtikatasantayoge dvitIyeti kArikArthaH / dhigiti-dhikzabdayoge'pi dvitIyA kAyeti tadarthaH / dhik kRSNA'bhaktamityasya kRSNA'bhaktasambandhinindetyarthaH / zrAmeDitAnteSviti---kRtadvirvacaneSvityarthaH / idamupAdiSvityasya vizeSaNaM tena uparyuparibuddhInAM carantIzvarabuddhayaH / ityatra na dvitIyAprasaktiH / uparibuddhInAmuparItyarthena tasyAneDitAntatvA'bhAvAt / tato'nyAtrA'pIti--anyazabdayoge'pi dvitIyeti tadarthaH / tena phalati puruSA''rAdhanamRte, ASADhI yAvacchuddhaH, Arabhya tasyAM dazamI tu yAvatprapUjayetparvatarAjaputryAH / ityAdiSu Rte zabdayoge yAvacchabdayoge ca dvitIyAsiddhiriti dik // (1)japamanuprAvarSaditi-lakSaNatvaJca jJAnajanakajJAnaviSayatvam / jJAnajanyajJAna viSayatvaM lakSyatvam , tathA ca japasya varSAjJAnajanakajJAnaviSayIbhUtatvAllakSaNatvena tasmiva nudyotye sati anoH karmapravacanIyatvena tadyoge lakSaNavAcakAjjapazabdAdvitoyA / japA. 'bhinnahetujJAnajanyajJAnaviSayo varSaNamiti bodhaH // nanu hetutRtIyAyAzca sAvakAzatvAtsvasvAMze labdhA'vakAzarUpatulyabalavirodhasya savAdvipratiSedhasUtrapravRttyA paratvAttatIyA''patyA nadImanvavasiteti dvitIyAghaTitarUpaM na syAdityAzaMkya samAdhate-parApi hetAvititRtIyA'nena bAdhyata iti-lakSaNetthaMbhUtAkhyAneti sUtreNaiva sajJAsiddhAvanurlakSaNe ityanena punaH saMjJAvidhAnasAmarthyAtparasyA api tRtIyAyA bAdhenoktaprayogopapattI na kApi bAdhA dRSTigocarIbhUtA bhavatIti bhAvaH / na ca lakSaNetthambhUtA''khyAneti siddhasaMjJAyA japamanusiJcatItyatra patvA'bhAvasAdhakatvena cAritArthyAdvitIyA vidhAyakatve mAnA'bhAvena tadarthamanurlakSaNe ityasyAvazyakatvAtpunaH saMjJAvidhAnasAmarthyAditi kathanamanupapannamiti vAcyam / lakSaNetthamiti sUtrasyopasarga. saMjJAbAdhananena cAritArthe'pi karmapravacanIyeti sUtre tadupasthityA dvitIyAprApteH sulabhatvena anurlakSaNe ityetadvihitasaMjJAyA niravakAzatvasya spaSTatvAditi dik / nadImanvavasiteti-nadyA saha sambaddhetyarthaH / tatra tRtIyArtho'nudyotyaM sAhitya tacca prakRte'nuyogitvalakSaNameva tathA ca nadyanuyogikasambandhapratiyogitvavatI seneti bodhH|| apiH padArtheti-padasyA'prayujyamAnapadAntarasyA'rthaH padArthaH tadyotako'piH karmapravacanIyasaMjJako bhavatItyarthaH / sarpiSo'pIti--atrA'prayujyamAnasya bindurityAdeH padasyA'rtho'pidyotyaH / sambhAvanAyAM liGiti--'upasaMvAdA'zayozceti sUtrasthabhA (1) kadA vRSTa iti kasyacitprazne idamuttaramiti bodhyam / Aho ! Shrutgyanam Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 phkkikaartnmnyjuussaa| pyapaThitena (upasaMvAdAzaGkayoliG) iti vAttikeneti bhAvaH / tatrA''zalotprekSA, sambhAvanApi utkaTakoTikA''zava / apeH karmapravacanIyatvAttatadyotyasambandhamAha, tasyA eveti--sambhAvanAyA evetyarthaH / viSayIbhUte bhavane iti / prakRtArthabhavane ityarthaH / kartudorlabhyamiti--atra karturdolabhyamiti paSThItatpuruSo bodhyaH / svadaurlabhyaprayuktadaurlabhyavattvarUpasambandho'piyotyaH / bindunA kartRtvAduktasambandhena syAtpadavAcyakriyAyAmanvIyate ityarthaH / tadAha-apizabdabalenetyAdi--evaJca sapiravayavabindudaurlabhyaprayuktadaurlabhyavatI tatkartRkA sambhAvaneti bodhaH / nanvevaM karmapravacanIyasaJjakApidyotye'rthe sarpiSonvayena tasya karmapravacanIyayuktatvAdvitIyA syAdityAzaGkaya samAdhatte-dvitIyA tu neha pravartata iti / sarpiSo bindunA yogo, natvapinA / na ca paramparayA tenA'pi yoga eveti vAcyam / karmapravacanIyadyotyoktasambandhenA'pizabde'nvayA'bhAvAt / evaJca na dvitIyA''pattiH / karmapravacanIyadyotyasambandhapratiyogivAcakAdvitIyetyarthe prakRte'pidyotyasyoktasambandhasya biduH pratiyogI na tato dvitIyA, spaSTapratipattyarthamapiyotyabindoH prayoge'pi (upapadavibhakteri)ti nyAyena dvitIyAM bAdhitvA prathamaiveti / apa: karmapravacanIyatve phalamAha-anupasargatvAditi----apeH karmapravacanIyatvenopasargatvA'bhAvAt syAdityatra na Satvamiti dik / / - kAlAdhvano:--atyantasaMyogo nirantaraM sambandhaH / sa ca guNakriyAdravyairabhAvena ca / tena mAsaM bhojanA'bhAva ityAdi siddham / guNAdibhiH kAlAdhvanoratyantasaMyoge sati pratyAsattyA kAlA'dhvavRttibhyAM dvitIyetyarthaH / udAharaNantu, mAsamadhIta ityAdi / buddhisthayAvadavayavasanbandharUpA vyAptidvitIyArthaH / nacaikAdazyAM rAtrI jAgRyAdityAdAvapi dvitIyA durvAreti vAcyam / adhikaraNatvavivakSaNAdvitIyAyA aprAptaH // iti dvitIyA // atha karaNakArakaprakaraNam / svatantraH kartA--svAtantryaJca, kartRpratyayasamabhivyAhAre pradhAnIbhUtadhAtvarthAzrayatvam / nacoktasvAtantryalakSaNe kartRpratyayasamabhivyAhAra iti vizeSaNaM vyarthaM tadahitalakSaNenaivA'bhISTasiddheriti vAcyam / karmapratyayasthale pakvastaNDulo devadattenetyAdau dhAtvarthasya phalasya prAdhAnyAttadAzrayasya taNDulasya kartRtvApatterduritayA devadattasya tadanApattyA tadarthamuktavizeSaNasya sArthakyAt / evaJca dhAtvarthavyApArAzrayatvaM svatantratvamiti tallakSaNaM phalitam / nacaivaM devadattena pAcayati yajJadatta ityAdau NijathaMvyApArAzrayasya dhAtvarthavyApArA''zrayatvA'bhAvAtkartRtvaM na syAditi vAcyam / Nico dyotakatvena dvitIyavyApArasyApi dhAtvarthatvAttadAzrayasya yajJadattasya kartRtve baadhkaa'bhaavaat| athavA vyApArAzrayasya bhA. SyoktasyA'nyAnadhInasya vA svatantratvAcca / nacA'nyAnadhInasya svatantratve NijantasthaprayojyakartuH prayojakA'dhInatvAtkartRtvaM na syAditi vAcyam / sarveSAM svavyApAre svata. ntratvasya nirvivAdatvAt / nacaivaM prayojyaprayojakavyavahAro na syAditi vAcyam / uttaravyApArAdhInatvenoktavyavahAropapatteriti dik // Aho ! Shrutgyanam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNakArakaprakaraNam / sAdhakatamaM karaNam-sAdhakatamamityasya prakRSTamityarthaH, tacca yadvayApArA'vyavadhAnena kAryaniSpattistat / uktacca, kriyAyAH pariniSpattiryadvayApAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA smRtam / athavA kArakAntaraniSThavyApArasambandhAvacchinnakriyAhetutvA'bhAvatve sati kriyAhetusvarUpam / athavA vyApAratve sati kAraNatvaM tattvamiti // nanu kriyate yeneti vyutpattyA karaNalyuDantakaraNetimahAsaMjJayA karaNapadAdeva sAdhakatve labdhe sAdhakapadasyaiva sAdhakatamArthaparatvAdiSTasiddhau tamabgrahaNaM vyarthamityAzaite-tamabU. grahaNaM kimiti / uttarayati-gaGgAyAM ghoSa iti / ayambhAvaH, vyathaM tamagrahaNa jJApayati iti, iha kArakaprakaraNe zabdasAmarthya gamyaprakarSA''zrayaNaM na bhavatIti / ata eva pratyudAharaNIbhUtoktaprayoge saptamIsiddhiH / anyathA'dhikriyate'sminnitivyatpattyA'dhikaraNapadAdAdhAralAbhe AdhArapadasya prakRSTAdhAraparatve tileSu tailaM dadhni sapirityAdAvevA'dhikaraNasaMjJayA saptamI sthAnnatu gaGgAyAM ghoSa ityAdAvapIti / ghoSA''dhAratvasya tIradharma . sya tIre lakSaNayA tathA prayoga iti bodhyam / na ca mahAsaMjJayoktArthalAbhAsamAnpratyAdhArAdipadasya caritArthatvena zabdasAmarthyagamyaprakatyAyuktajJApanAsambhavAtpratyudAharaNasya kA gatiriti vAcyam / AdhArapade svaritatvapratijJayA gauNAdhAragrahaNasya sulabhatvAdi. tyalam // rAmeNa bANena hato vAlIti-kartRtvazaktimAnkartRkriyAbhAvasambandhazca kartRtRtI. yArthaH / karaNatvazaktimAna kriyAkaraNabhAvasambandhazca karaNatRtIyArthaH / rAmakartRkabANakaraNakaprANaviyogAzrayo vAlIti bodhaH // prakRtyAdibhya upasaMkhyAnam-etadvihitatRtIyA'rtho'bhedo'nyo'pi / uktaJca prakRtyAdigaNAjjAtA tRtIyA tu tadAtmatAm / avacchedakatAvRtti prakAratvAdi zaMsati // iti / prakRtyA cArurityAditaH svAzrayAdhikaraNayAvatkAlavRtticArutvavAn / prakRtyabhinnacArutvavAniti vA bodhaH // divaH karma ca-nanu pUrvasUtrAtkaraNapadA'nuvRttyaiva karmakaraNayorvidhAnasiddhau cakAro vyartha iti cenna / tasya saMjJAdvayasamAvezArthena sArthakyAt / ata eva, akSairdevayate ityatra paratvAttatIyA karmatvAcA'karmakatvaprayuktaparasmaipadA'bhAvazca siddhayati / vipratiSedhazAstrabalAttatI. yaivA'tra karmatvakaraNatvetizaktidvayaM bodhayatIti boddhayam / nacobhayasaMjJAvidhAnaM tRtIyAntaghaTitaprayogasya dvitIyAntaghaTitaprayogasya ca sAdhutvArthameva tatroktazAsrabalena tRtIyaiva cedvitIyAntaghaTitaprayogasyA'sAdhutvameva syAditi vAcyam / akSANAM phalAzrayatvasamA. nA'dhikaraNakarmatvavivakSAyAmakSAndIvyatIti dvitIyAntaghaTitaprayogasya sAdhutvAt / na ca divaH sAdhakatamasyobhayasaMjJAvidhAnenA'kSANAM devitetyAdau tRtIyA''pattiriti vAcyam / tRtIyAtaH paratvAtkRyogalakSaNaSaSTyA eva prAptaH / nacaivaM manasA deva ityAdAvapi SaSTyA Aho! Shrutgyanam Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| pattiriti vAcyam / kartari karmaNyeva kRdyogapaSTIvidhAnAddhetau tadavidhAnena tatrA'doSAt / tatra hetutRtIyAntena manasetyanena pacAdyajantasya devazabdasya samAsaH (manasaH saMjJAyAmi). tyanena tRtIyAyA aluk / na ca divaH sAdhakatame karmatvakaraNatvobhayazaktyaGgIkAre kamaNi pratyaye kRte karaNatvazakteranuktatvAttRtIyA''pattyA'kSAnadIvyantAmityAdiprayogo naivopapadyateti vAcyam / (apAdAnamuttarANi kArakANi bAdhante) ityasyodAharaNabhUte gAM dogdhIti prayoge karmaNi pratyaye karmatvazaktaruktatve'pyapAdAnatvazaktagnuktatvena prAptapaJcamInivRttyarthaM dravyagatA'nekazaktimadhye ekasyA abhihitatve'parasyA apyabhihitavadavabodha iti na tatra paJcamI iti bhApyoktyaiva tatratyApatterapi parihArAdityalam // apavarge tRtIyA--apavarga ityasya phala prAptAvityarthaH / satyAM phalaprAptau prayoja. nA'bhAvAdeva kriyAyAmapravRttiriti phalaprAptizabdena phalaprAptipUrvakastyAga ucyate / tathA ca, phalaprAptipUrvake kriyAtyAge dyotye sati kAlA'dhvanoratyantasaMyoge pratyAsatyA kAlA'dhvavAcakAbhyAM tRyIyetyarthaH // sahayukte'pradhAne--nanu sahenA'pradhAne ityeva siddhe yuktagrahaNaM vyarthamiti cenna / tasya sahazabdayoga eva na, kintu tadarthayoge'pi tRtIyA bhavatItyarthakalpanena sArthakyAdityAzayenA''ha, mUle sahArtheneti--arthayoge'pi tRtIyAvidhAnAdeva zabdayogaM vinA'pi kvacittRtIyA bhavatItyAha-vinA'pi tadyogamiti--pramANaJcAtra (vRddho yUne)tyAdinirdeza eveti / sahArthaH sAhityaM tacca svasamabhivyAhRtakriyAdisamAnakAlikasamabhivyAla. takriyAdimattvarUpam / kvacitsamAnadezakriyAvattvamapi tat / etadrUpasAhityasya vivakSaNAdeva tilavApottaraM tatraiva kSetre mASavApe tilaiH saha mASAnvapatIti siddhayati / putreNa sahAgataH piteti naitatsUtrodAharaNaM yuktam , putrasyA''gamanakiyAkartRtvAdeva tatastRtIyAsiddheH / evaJca putreNa saha sthUla iti mukhyamudAharaNaM bodhyam / putrakartRkAgamanakriyAsamAnakAli. kAgamanakriyAvAnpitetiprathamavAkyAbodhaH / putrasambandhisthaulyasamAnakAlikasthaulyavApiteti dvitIyato bodhaH / evaM sahaiva dazabhiH putrairbhAra vahati grdbho| ityAdito'pi putrasambandhibhAravahanasamAnakAlikaM gardabhIkata ke bahanamityAdikrameNa bodhaH / putroNa sahAgataH pitetyatra pradhAnIbhUtAtpitRzabdAttRtIyAvyAvRttyarthameva sUtre'pradhAnagrahaNaM tatrA'ntaraGgatvAtprAtipadikArthamAtre prathamaiva cedalamapradhAnagrahaNena / na ca putreNa saha piturAgamanamityAdau prathamAyA aviSaye pitustadApattistadavasthaiveti vAcyam / (upapadavibhaktaH kArakavibhaktirbalIyasI)tinyAyena (kartRkarmaNoH kRti) ityanena tatra SaSTyA eva vidhAnAditi dik // yenAGgavikAraH-aGgamasyAstItyaGga arza AditvAdac / aGgasya vikAro'GgavikAraH / aGgino vikAra iti tadarthaH / prayojyatvaM SaSTyarthaH / yeneti sarvanAmnA prakRtyarthabhU. to'vayavo lakSyate / tatrA'bhedastRtIyArthaH, tathA ca, yadabhitrAvRttivikAraprayojyAGgino vikAro lakSyate tatastRtIyeti sutraarthH| aMgavikAraH kimiti-arza AdyajantAGgagrahaNaM kimarthamiti praznaH / samAdhate-akSi kANamasyeti-ayambhAvaH, arza AdyajantAGgasyA Aho ! Shrutgyanam Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNakArakaprakaraNam / 'grahaNe yadabhinnAGgavRttivikAro lakSyate tatastRtIyetyarthe pratyudAharaNabhUtoktaprayoge prathamAM bAdhitvA tRtIyA''pattiH, tadgrahaNasattve tu pUrvoktArthe noktApattiH / aGgino vikArasyehA. 'lakSyatvAt / akSNA kANa ityatra tu tRtIyA na syAdavRttivikArasyA'lakSyatvAt / yadyapi akSyeva kANaM tathApi, avayavadharmasya kANatvasya samudAye AropeNa zarIre zarIrAvacchinne cAtmani kANatvavyavahAra iti bodhyam / nacA'kSigatavikAravAcakasyaiva kANazabdatvena prasiddhatvAdarthAdevA'kSNo lAbhe tasyoktArthAnAmiti nyAyena prayogAprAptyA'kSaNA kANa ityasya sAdhutvaM na syAditi vAcyam / dvau viprAviti vadukta prayogasAdhutvAt / anena prakAreNezaprayogasAdhutve etatsUtrameva pramANamityalam // itthambhUtalakSaNe-itthaMzabdo'tra prakAramAtraparaH / prAptyarthakAddhAtoH kartari ke bhUtazabdo niSpannaH karmavibhaktyantenetthaM zabdena bhUtazabdasya samAsaH / lakSaNazabdo'tra karaNasAdhanaH / lakSyate yena tallakSaNamiti vigrahaH / karmaSaSThyantenetthaMbhUtazabdena lakSaNazabdasya samAsaH / tathA ca kaJcitprakAraM prAptasya lakSaNe dyotye pratyAsattyA lakSaNavAcakAttatIyerthaH / jaTAbhistApasa iti-tApasatvajJAnajanakajJAnaM jaTAjJAnaM tadviSayatvaM jaTAyA iti tasya lakSaNavAcakatvena tatastRtIyeti bhAvaH / na ca jaTAbhistApaso jJAta ityarthe jJAnakriyAyAM jaTAnAM karaNatvAdeva tata uktavibhaktyupapattAvalametatsUtreNeti vAcyam / karaNatvasyA'vivakSAyAM lakSyalakSaNabhAvamAtravivakSAyAM tRtIyAvidhAnArthamasyA''vazyakatvAt / itthaMbhUtasya yatra lakSaNavAcakAtpRthagevopasthitirbhavati tatraivA'nena tRtIyA vidhIyate / ata eva kamaNDalupadAttatIyA na bhavati / na ca (sapo dhAtuprAtipadikayori)tyanena kamaNDalupadAdutpannAyAstRtIyAyA luki na dopa iti vAcyam / samAse kRte tRtIyotpattiriti tasyAH samAsarUpaprAtipadikA'navayavatvena luganApattyA doSasya tAdavasthyAditi kaiyttH| zekharakRtastu--kamaNDaluH pANau yasyeti bahuvrIhiH, kamaNDaluyuktapANirUpasya kamauDalupANitvasyaiva lakSaNatvena (1)tasyaiva lakSaNavAcakatvena (2)tata eva tRtIyA''pattiH / 'anurlakSaNe' iti sUtre bhASye'pyuktametat / tatra hi, (sakRdasau kamaNDalupANizcchAtrI dRSTastasya tadeva lakSaNambhavatI)tyuktam / tatra tadevetyasya kamaNDalunANitvamevetyarthaH / kamaNDalorlakSaNatve tu kamaNDalupANireva lakSaNamityarthakaH sa eva lakSaNamiti vadet / (3)kai. yaTamate'pi tatpradarzitaM tRtIyAluganApattirUpadUSaNaM tu na yuktam / kamaNDaluzabdAttatIyA. vidhAne'pi (tanmadhyapatita)nyAyena tasyAH samAsarUpaprAtipadikatvasyA'kSatatvena luko durvAratvAt / (4)ata eva naraMmanya ityAdau (supodhAtvi)ti amaH kuto na lugityAzaMkyA'mvidhAnasAmarthyAnna lugiti samAhitambhASye / kaiyaTamate tu amaH samAsarUpaprAtipadikA'navayavatvena luko'prAptyA bhASyakRtkRtasya zaMkAsamAdhAnasya spaSTaivA'saGgatistasmAnmaduktameva jyAya ityAhuH // nanu zAstrIyahetoH kartRtvAlaukikahetozca karaNatvAt tRtIyAsiddhau (hatAvi)ti sUtra (1) kmnnddlupaannerevetyrthH| (2) kamaNDalupANizabdAdevetyarthaH / ( 3 ) kaiyaTamataM khaNDayitumAha-kaiyaTamate'pIti / (4) uktanyAyena tRtIyAyA uktarUpaprAtipadikAvayavatvAdevetyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAralamaJjUSA | vyarthamityAzaGkaya hetutvakaraNatvayorbhedapradarzanena samAdhatte - dravyAdisAdhAraNamiti-Adipadena guNakriyayorgrahaNaM tathA ca dravyaguNakriyA'nyatamatve sati niyatavyApArarahitatvaM hetutvam / dravyAdyanyatamatve sati niyatavyApArasahitatvaM karaNatvamiti lakSaNaM paryyavasitam / hetorudAharaNaM daNDena ghaTa: daNDahetuko ghaTa ityarthaH / anna daNDasya vyApAravatve'pi kriyAjanakatvAbhAvAnna karaNatvam / karaNasyodAharaNaM puNyena dRSTo hariH / puNyakaraNakaM haridarzanamityarthaH / atra puNyasya kriyAjanakatve'pi vyApArarahitatvamiti hetukaraNayorbhedana karaNatRtIyA hetutRtIyAyA agatArthatvAtAviti sUtramAvazyakamiti bhAvaH // nanu alaM zrameNetyAdau kriyAvAcakapadAsatvena kriyAyA apratItyA karaNatvA'bhAvAtRtIyA na syAdityAzaGkya samAdhatte - gamyamAnApi kriyetyAdi - zrameNetyAdipadajanyabodhaviSayA'pIti tadarthaH / natucAryyamANakriyAvAcakapadajanyabodhaviSayaiveti tadAzayaH / alaM zabdasya niSedho'rthaH / zrameNa sAdhyaM nAstItyarthaH / vAkyaikadezasya prayogeNa sAdhanakriyAmprati zramasya karaNatvAttRtIyeti / na ca sAdhyamityarthajJAne'pi sAdhyamityasya zrameNeti subantArthatvena kriyAtvA'bhAvAt kathaM zramasya karaNatvamiti vAcyam / sAdhyamityatra prakRtibhUtadhAtvarthaM prati zramasya karaNatvAkSateriti dik // zraziSTavyavahAreti - aziSTAnAM saMkIrNAcArANAM yo vyavahAraH kriyA tadbodhakaprayoge pratyAsatyA yatsambandhena vyavahArasya saMkIrNAcAratvaM tadvAcakAtpratipadikAJcaturthya tRtIyetyarthaH / dAsyA samprayacchata iti / dAsIsampradAnakaM ratiphalakaM dAnamiti bodhaH / iti tRtIyA / 24 atha sampradAnakArakaprakaraNam / karmaNA yamabhipraiti sa sampradAnam - kartrA dAdhAtvarthakriyAkarmaNA sambandhecchAviSayIbhUto yaH sa sampradAnamiti sUtrArthaH / samyak pradIyate asmai tatsampradAnamityanvarthasaMjJAbalena dAnArthakadhAtuyoga evaitatsUtrapravRttiH / dAdhAtvarthazca svasvatvanivRttipUrvaka parasva tvotpatyanukUlavyApArarUpaH / ata eva rajakasya vastraM dadAtItyatra na caturthI / atra dAdhAturbhAktaH adhInIkaraNarUpe'rthaM iti tadarthaH / dAdhAtuprayoga eva caturthIvidhAnAdeva, ajAM grAmaM nayati, hastaM nidadhAti vRkSe ityAdau na caturthI, iti vRttikAramatam / bhASye tu dAnasyeti kriyAmAtrasyopalakSaNam kartrA kriyAmAtrakarmaNA sambadrdhumiSyamANasya sampradA tvamityarthaH / ata eva khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capeTAM dadAtIti prayogaH saGgacchate, ata eva ca 'dAzagoghnau sampradAne' ityAdyapi caritArtham / ajAyA grAmasambandho jAyatAmityevecchA na tu grAmo'jAsambaddho jAyatAmityAkAreccheti grAmasyAjjArUpakarmaNA sambaddhamiSyamANatvA'bhAvAnna ajAMgrAmamityAdau sampradAnatvA'tiprasaGgaH / viprAya gAM dadAtItyAdau sampradAnatvazaktimAn kriyAkArakabhAvasambandhazca sampradAnacaturthyarthaH karmaNA sambandhazca svatvAdirUpo bodhyaH / devadattakarttavRttiviproddezyakago niSThatyAgAnukUlavyApAra iti bodhaH / Aho! Shrutgyanam Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnakArakaprakaraNam / kauteti kim-ayambhAvaH, sUtre karmaNetyanupAdAne kA kriyayA sambadhumiSyamANasya sampradAnatvamityarthe viprAya gAM dadAtItyAdau gorUpakarmaNo'pyuddezyatvAt arthAdevadattakartRvRttidAnakriyayA sambandhecchAviSayIbhUtatvAtsampradAnatvApattiH / na ca karmasaM. jJAyA anavakAzatvAd goH karmasaMjJaiva syAnna sampradAnasajheti vAcyam / sampradAnasaMjJAyAH karmasaMjJayA saha paryAyatayA vidhAnena karmasaMjJAyAH sAvakAzatvAttayA sampradAnasaMjJAyA abAdhena doSasya tAdavasthyAt / ataH karmaNetyasyopAdAnamAvazyakaM, sati tasmin gorUpo. ddezyatvA'bhAvAttenaiva sambaddhamiSyamANasya sampradAnatvena na tasyA''pattileSo'pIti dik // __ yaM sa grahaNaM kimiti-sUtre'nayoranupAdAne kriyAkarmaNA yo'bhipreti brAhmaNAdiH tasyaiva sampradAnatvApattiH / na ca kartRsaMjJAyA niravakAzatvena tayoktasaMjJAbAdhena nA''pattiriti vAcyam / akarmakadhAtuviSaye kartRsaMjJAyAH sAvakAzatvena tayA sampradAnasaMjJAbAdhAnApattyA pUrvoktA''pattestAdavasthyAt / na ca karttaH kartRtvA'bhAvena goH karmatvameva na syAditi vAcyam / karmasaMjJAyAM kartRgrahaNasya svatantropalakSaNatvenAdoSAt / ata eva lArthAddhIyate ityatra karturapAdAnatve'pi karmaNi lakArasiddhiH / evaJca yaM sa grahaNamAvazyakamiti bhAvaH // nanu sUtre karmaNetyuktAvakarmakakriyoddezyasya sampradAnatvaM na syAdityata Aha-kriyayA yamabhipreti so'pi sampradAnamiti-karmarahitakriyayeti tadarthaH / sakarmakeSu karmasaMjJA sampradAnasaMjJAyA bAdhikA syAdityAha-patye zeta iti-uddezyatvaM caturthyarthaH / patyuddezyakazayanakI patnIti bodhaH / na ca tAdarthyamupakAryopakArakabhAvarUpaH sambandhaH / dAnAdayo'pi sampradAnatvenA'bhipretaviprAdyarthA eveti tAdarthyacaturyeva siddhau 'caturthI sampradAne' idaM sUtraM vyarthameveti vAcyam / 'dAzagopnau sampradAne' ityetadarthantasyA''vazya. katvAt / sampradAne kArake dAzagotAviti nipAtyete iti sUtrArthaH / caturthI sampradAne ityasyAsattve dAzagodhnAviti sUtre sampradAnapadena kArakagrahaNaM na syAdityetadarthaM tadAvazyakamiti bhAvaH / ata eva mUle dAzanti tasmai dAzaH / gAM hanti tasmai gono'tithiriti tayorarthaH pratipAditaH / na ca dAzagonnAvityatra sampradAnazabdasya samyak pradIyate yasmai tatsampradAnamityarthakalpanayA naitatsutrA'nupapattiriti vAcyam / uktarItyoktasUtrA'nupapattiparihAreNa tadanAvazyakatve'pi tatsampradAnakaM dAnamiti bodhArtha caturthI sampradAne ityasyAvazyakatvAt / sampradAnasajJAsattve viprasaMpradAnakaM gokarmakaM dAnamiti bodhaH / tAdaya'catujhaM viprAthaM gokarmakaM dAnamiti bodha ityevamanayo do bodhyaH / / nanu abhilaSate rucadhAtusamAnArthakatayA haraye rocate bhaktirityatreva haribhaktimabhilaSyatItyatrApyarthagrahaNasAmarthyAtparAmapi karmasajJAM bAdhitvA sampradAnasaJjJA kuto netyAza ya samAdhatte-anyakarttako'bhilASo ruciriti / abhilaSatikapekSayA yadanyadabhilapatikarma tatkartakA ruciriti tadarthaH / yatkiJcinniSTaprItyanukUlaprItivyadhikaraNavyApAro rucadhAtvartha iti phalitam / yatkaJcidviSayakaprItyanukUlaprItisamAnAdhikaraNavyApAro'bhilaSaterarthaH / tathAca haraye rocate bhaktirityatra hariniSThaprItyanukUlaprItivyadhikaraNavyApAro bhaktiniSTha iti sampradAnasaMjJA jaataa| haribhaktimabhilaSyatItyatra tu bhaktiviSayakagrI 3 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 phkkikaartnmnyjuussaa| tisamAnAdhikaraNavyApAro hariniSTa ityubhayoH samAnArthakatvA'bhAvAnnA'bhilapatiyoge sampradAnasajheti samAdhAturAzayaH / evaM samavAyasambandhAvacchinnaprItyanukUlaprItivyadhikaraNa. vyApArArthakaprIdhAtuyoge hari prINayati bhaktirityatrApi na sampradAnasaMjJA / rucadhAtusamAnArthatvAbhAvAt prIyamANa iti nirdezena prIdhAtuyoge tadabhAvakalpanAccetyalam // prIyamANaH kim / devadattAya rocate modakaH pathIti-nanu prIyamANapadA'bhAve kriyAjanakatvamAtravivakSAyAM sUtrasya cAritArthyAtsampradAnasaMjJAyAM mandaM pravRttasya tasya paratvAdadhikaraNasaMjJayA bAdhena pratyudAharaNe na kAcidanupapattiriti cenna / devadattaM rocate modakaH pathItyasyApattiriti pratyudAharaNasyAzayAt / prIyamANapadasattve tu karmasaMjJAyA asyApavAdatvena na doSa iti bhAvaH // zlAghahanusthAzapAM jJIpsyamAnaH-eSAM dhAtUnAM prayoge bodhanecchAviSayIbhUtaH sampradAnasaMjJako bhavatItyarthaH / bodhaviSayA stutiH zlAghaterarthaH / gopI smarAtkRSNAya zlAghate iti / smarAditi hetau paJcamI, tathAca, gopIkartRkA smarahetukA kRSNasampradAnikAtkRiSNabodhavRttiviSayA stutiriti bodhaH / bodhaviSayamitarAdarzanayogyadezasthApana hnaterarthaH / AtmAnamityadhyAhAraH / tathA ca, gopIkartRkA smarahetukA kRSNavRttibodhaviSayA AtmamikA itarAdarzanayogyadezasthApanA'nukUlA kriyeti bodhaH / tiSThata iti / gopIkartakA smarahetukA kRSNasampradAnikA svAbhiprAyabodhA'nukUlA sthitikriyeti bodhaH / zapata iti / gopIkartRkA svarahetukA kRSNasampradAnikA svA'bhiprAyabodhA'nukUlA zapa. thakriyeti bodhaH / zekharakRtastu-stutyAdinA bodhanaM zlAghAderarthaH / tathAca stutyA AtmAnurAgaM kRSNa bodhayatItyarthaH / evaM jhutyA sthityA zapathena ca AtmAnurAgaM kRSNaM bodhayatItyarthaH / yadvA stutyA hutyA ca kRSNaM svasakhIjanaM bodhayatItyarthaH / etatsUtraghaTakajJIpsyamAnapade NyarthakarmaNaH prakRtyarthakarmaNazca grahaNam / zlAghAdeH stutyAdimAnArthakatve kRSNaM zlAghate hata ityeva, jIpsyamAna iti jJApanavacanAjjJapeH sannantAtkarmaNi zAnajityAhuH / dhAreruttamarNaH-dhArayateH prayoge uttamarNaH sampradAnasaMjJako bhavatItyarthaH / atra sUtre dhAreriti zRG avasthAne iti Nyantasya grahaNam , natu Nyantasya dhUmaH, tathA sati mokSasya dhAtvarthakartRtvAnApatteH, JaH sakarmakatvena mokSasya karmatvAnApattezca, dhuDo grahaNe tu tasyA'karmakatvAdaNyantakarturmokSasya Nau 'gatibuddhi' sUtreNa karmatvamupapadyate / bhaktAya dhArayati mokSaM haririti / sthApanAnukUlavyApAro'tra dhAridhAtvarthaH / tathA ca bhaktasampradAnako harikartRko mokSakarmakA'vasthApanAnukUlavyApAra iti bodhaH / nanu bhaktasya kArakatvA'bhAvAtsampradAnasaMjJA na syAditi cenna / bhaktA'sattve preraNAyA abhAvAtpreraNAjanakatvena bhaktasya kArakatvAkSateH / nanu mokSasya RNatve satyeva bhaktasya tatsvAmitvAduttamarNatvena saMpradAnatvaM syAtparaM mokSasya RNatvameva na, RNaM hi nAma yatra sajAtIyadAnamazrIkRtya paradattadravyAdAnAnantaraM taduttarakAlikagRhItadravyasajAtIyadravyadAnanAzyo'dRSTavizeSaH prakRte mokSasyaivaMvidhaRNatvA'bhAvena bhaktasyottamarNatvA'sambhavAditi cenna / avazyadeya. tvamAtreNa mokSe'pi RNatvavyavahArasya mulabhatvAt / atra sUtre uttamarNagrahaNAbhAve devada Aho! Shrutgyanam Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAnakArakaprakaraNam / tAya zataM dhArayati grAme atra grAmasyA'pi sampradAnatvApattiH / na ca paratvAdadhikaraNa. saMjJaiva syAditi vAcyam / satyevamuttamaNe'pi hetusaMjJApatterdurvAratvAt / tasmAduttamargana. haNA'bhAve hetusaMjJAyA ivA'dhikaraNasaMjJAyA apyapavAdabhUteyaM sampradAnasaMjJA syAditi tavyAvRttyarthamuttamarNagrahaNamiti dik // spRherIpsitaH-atrasUtre IpsitapadamicchAviSayaparaM tathA ca spRhayateH prayoge icchAviSayaH sampradAnasaMjJako bhavatItyarthaH / puSpebhyaH spRhayati / spRhayatiricchAmAtravAcI, phalAvacchinnecchAvAcI ca / Adya sampradAnatvaM tatprAgevodAhRtam / antye karmatvaM puSpANi spRhayatAti yathA, ityevAha mUle-prakarSavivakSAyAM tu paratvAtkarmasaMjJeti / phalAzrayatvena vivakSAyAmityarthaH / asya sUtrasya kriyAjanakatvamAtravivakSAyAM cAritAyena paratvAtkarmasaMjJeti tadbhAvaH / puSpasampradAnakeccheti caturthAsamabhivyAhAre puSpakarma keccheti dvitIyAsamabhivyAhAre ca bodhaH / nanu spRhayateH prayoge sampradAnatvavidhAnAt ___ kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ca / ityanupapannamipi cenna / kriyAsambandhitvamAtravivakSAyAM SaSTyA tadupapatteH // krudhadruheA'sUyArthAnAM yaM pratikopaH- epAmartha ivA'rtho yeSAM te tathoktAste. SAm / viSayatayA krudhArthAnAM dhAtUnAM prayoge tanmUlabhUtakopasambandhinaH sampradAnasaMjJeti tdrthH| teSu krudhanuhorakarmakatvAtSaSTayAM prAptAyAmitarayoH karmasaMjJAyAM prAptAyAM vacanamidam / krodhazcA'marSarUpo manaso vRttivizeSaH utkarSavirodhidharmAropA'nukUlavyApArAtmakaH / drohazvA'pakArarUpaH / saca tadIyaguNe doSatvAropA'nukUlavyApArarUpaH / iti krodhadrohayo daH / IrSyA akSamA sAca parakIyapANDityAdiguNAnAmasahanaM tacca guNAdijJAnajanyadveSAtmakam / asUyA ca guNeSu doSatAdAtmyAropaH / iti drohAdasya bhedaH / haraye RdhyatItyAdi / harisampradAnakaH krodhaH / harisampradAnako drohaH / harisampradAnikA IrSyA / harisampradAnikA asUyeti bodhaH / nanu kupakrodhe ityanuzAsanAtkopasyaiva krodhapadArthatvAtkodhasya kopaprabhavatvamanupapannamiti cenna / vAkcakSurAdivikArAnumeyaprarUDhakopasyaivA'tra krodhapadArthatvena tasya kopaprabhavatvopapatteH / evaJca kopakrodhayo dAnna kupadhAtuyoge sampradAnatvam / ata eva kupyati kasmaicidityAdyasAdhvevetyalam // tAdayeM caturthI-tAdarthyamupakAryopakArakabhAvarUpaH sambandhaH / tasmin gamyamAne upakAryopakArakavAcakAccaturthIti tadarthaH / muktaye hariM bhajatItyAdito muktirUpopakAryopakArakaM harikarmakaM bhajanamityAdikrameNa bodhaH / uktarUpaH sambandho'nekavidho natu kAryakAraNabhAvarUpa eva / ata eva brAhmaNAya dadhItyAdayo'pi prayogA upapadyante / uktarUpatAdarthyasya sambandhatvena vivakSAyAM SaSThyeva / spaSTamidaM gurorida gurvarthamityatra bhASye // klupi sampadyamAne ca-klapIti saptamI natvikA nirdezaH / atrA'rthagrahaNaM sampUrvakasya padyaterutpattyarthaH, tathAca klTaptyarthakadhAtuyoge utpadyamAne'rthe vartamAnAdvikRtivAcakAtprAtipadikAccaturthIti vArtikArthaH / bhaktirjJAnAya kalpate jJAnarUpeNa pariNamate ityarthaH / ata eva prakRtivikRtyormedavivakSAyAM vikRtivAcakAccaturthI tayorabhedavivakSAyAM tu paratvAtprathamaiva, bhaktirjJAnaM kalpate ityalam // Aho ! Shrutgyanam Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAralamaJjUSA | kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH -- kriyA arthaH phalaM yasya tatkriyArthaM tena svavAcakaM lakSyate kriyAphalArthavAcakamupapadaM yasya sa tathoktastasya kriyArthopapadasya, arthazva pratyAsacyA kriyArUpa eva gRhyate sthAninuzabdasyA'prayujyamAnavAcitvamiti vyAkaraNazAstre prasiddhaM tathA ca yatphalitantadAha- kriyArthA kriyA upapadaM yasyetyAdi / phalebhyo yAtItyAditaH phalakarmakA''haraNaphalakaM yAnamityAdikrameNa bodhaH / yathA vAkyArthe vAkyaikadezaprayogasthale praviza piNDImityAdau tasyaiva padasya sakalavAkyArthazaktatvaM tathA prakRte'sya samudAyasyA''haraNaghaTitoktArthaM zaktiretacchAstrabalAditi bodhyam / sUtre sthAnina ityuktyA tumunaH prayoge na caturthI / piNDImityAdAvaprayujyamAnabhakSaNa kriyAkarmaNi caturthIvAraNAya kriyArthopapadasyeti padamiti dik // 28 nanu 'namaH svastI' tyanena namaH zabdayoge caturthIvidhAnAnnamaskaroti devAnityAdau namaH zadvayoge caturthI kuto netyAzaGkaya samAdhatte - upapadavibhakteriti / sahayukte'pradhA iti sUtrabhASye pradhAne prathamAM sAdhitumapradhAnagrahaNaM pratyAkhyAtuJca vacanarUpeNa paThiteyam / namaHsvastItyannatyayogagrahaNena jJApiteyamityAhuH kecit / kriyAkArakayoH sambandho'ntaraGgastannimittikA vibhaktirantaraGgA, upapadArthena tu yatkiJcitkriyAkArakabhAvamUlakaH sambandha iti tannimittikA vibhaktirapi bahiraMgetyetanmUlikeyamityAhuH -- kaiyaTAdayastana | namaskaroti devAnityAdau kriyAkArakabhAvenaivAnvaye paratvAccaturthImAzaMkyAnayA vAraNasya bhASyoktavyA'saGgatyApatteH / kArakavibhaktitvaJca kriyAjanakatvasamAnA'dhikaraNakartrAdiSaTkA'nyatamatvam (abhihite prathame ) ti vArttikasvArasyAdanyA'bhihitA'nudbhUtakartrAdyanyatamArthatvaM prathamAyA apIti tasyA api kArakavibhaktitvamityavaseyam / yathA arfararat faciavibhaktezcaikasyaiva dvitvasya bodhastathaiva devadattaH pacatItyAdau ubhAbhyAM kartRbhyAmekasyaiva kartRtvasya bodho natu kartRtvabodhAssvRttiriti bodhyam - vastutastu sUtre'rthavannamaH zabdasya grahaNAtprakRte'rthavannamaH zabdayogA'bhAvAnna caturthIzaGkAkalaGkakaNikAvara iti dik // manyakarmaNyanAdare vibhASA'prANiSu - aprANiSvityasya prANivajetyarthaH / tacca manyakarmavizeSaNaM, tathAca prANivarje manyateH karmaNi caturthI vA syAttaraskAre iti tadarthaH / tantrA'nAdara ityasya tiraskAro'rthaH / tathAhi, anAdaro nA''darA'bhAvamAtramapitu adharmAdAviva namo viruddhavAcitvAttiraskAra iti / tatrA'nArada iti manyakarmavizeSaNam / nAnAdaradyota manyateH karmaNItyarthaH phalitaH / tiraskArazca vyAkhyAnAdapakRSTanirUpito. pameyatvasyApyabhAvarUpa upameye'tra gRhyate natvapakRSTasAdRzyarUpaH tatpratItizca naJ samabhivyAhara lam | iti caturthI / athApAdAnakArakaprakaraNam / dhruvamapAye'pAdAnam - dhugatisthaiyryayorityasmAtkuTAdeH pacAdyaci, dhruva sthaiyyaH iti pAThe tu igupadhalakSaNe ke vA niSpannasya dhruvazabdasya sthairyArthakatvam / vibhAgajanaka Aho! Shrutgyanam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apAdAnakArakaprakaraNam / vyApAro'pAyazabdArthaH / tathA ca, vibhAgajanakavyApAre dhruvaM sthiraM uktavyApArA'nAzrayamiti yAvata / yattadupAdAnasaMjJakaM bhavatIti sUtrArthaH / bhASye mAthurAH pATaliputrakebhya A - rA ityAdau buddhiparikalpitamapAdAnamAzrityaiva paJcamI sAdhanena buddhiparikalpita sambadhapUrvako buddhiparikalpito'pi vibhAgo gRhyate na kevalo vAstavasambandhapUrvako vAstava ti bodhyam / tathA ca prakRtadhAtUpAttavibhAgajanakavyApArAnAzrayatve sati prakRtadhAsvartha vibhAgAzrayatvamapAdAnatvamiti phalitam / sUtre dhruvagrahaNAbhAve pacatyAdiyoge kartRsaMjJAyAzcAritArthyena, apAyaviSaye yatkArakaM tadapAdAnamityartha sambhavenApAdAnasaMjJAyAH kartR saMjJApavAdatvena kartturapAdAnatvA''pattiriti tadvyAvRtyarthaM dhruvagrahaNamityavaseyam / uktaJca hariNA apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvameva tadAvezAttadapAdAnamucyate // iti kaiyaTAdayaH 29 zekharakRtastu -- uktarItyA dhruvapadasya nizcalArthakatvena trastAdazvAtpatati ( 1 )dhAvaasartpatatItyAdau trAsadhAvanA''zrayatvenA'nizcalatvAddhruvatvA'bhAvenA'zvasyA'pAdAnatvaM na syAditi pUrvapakSaM vidhAyAtrA'dhrauvyamavivakSitaM yataH sato'pyavivakSA bhavatIti samAhitambhASye / atra patadhAtvarthavyApArA''zrayatvarUpatvaduktA'dhruvatvasyA'sattvena sato'dhauvyasyA'vivakSeti bhASyoktirasaGgatimApadyeta / siddhAnte'pi tvaduktadhruvapadArthakathanasyaivaucityena bhASyoktasyA'saGgatiH / lokasiddha nizralA'tirikte'rthe dhruvapadasya zaktikalpane gauravaJca / nacAnyavidhadhruvatvA'bhyupagame atadAvezAditi harikArikAyA asaGgatiriti vAcyam / tatrAtadAvezAdityasya tadAvezA'vivakSaNAdityarthena tatsaGgateH / ato'pAye gativizeSe sati yat dhruvamavadhibhAvopagamAzrayatve sati avadhibhAvopagamAtiriktasyA'dhatvopayogi vyApArasyA'nA''zrayaM tadapAdAnamiti sUtrArthaH / trAsAderavadhitvopayogitvA''zrayaNAdazvasyA'pAdAnatvaM na syAditi pUrvapakSa: / vRkSAtparNa patatItyAdau zrAsAderasattvAnna tasyA'vadhitvopayogitvamiti samAdhAnam / vRkSasya parNa patatItyAdau vRkSasya parNadvArA pAtajanakatvena prAptA'pAdAnatvavyAvRttyarthaM dhruvamapAye iti / satyevaM apAyapadaM kArake ityasya kriyAjanakatvena vivakSita ityarthe tAtparya grAhakaM bodhyam / nanu meSapadopAttayoreva parasparazabdArthatvAttayoravadhibhAvopagamAtiriktavyApArA'nAzrayatvA'bhAvena parasparAnmeSA - vapasarata ityatrA'pAdAnatvA'nupapattiriti cenna / vAcakazabdarUpopAdhigatabhedasya vAcyArthe AropAttayorapyarthayorbhedena tadupapatteH / trAsA'zrayA'bhinnA'zvA'pAdAnikA devadattakartRvR ttipatanakriyeti prathamavAkyAdbodhaH / dhAvanakartrabhinnAzvApAdAnikA devadattakartRvRttiH patanakriyeti bodhaH / kuDyApAdAnakapAtakartrabhinnA'zvA'pAdAnikA devadattakartRvRttipAtakriyeti tRtIyato bodhaH / anyatarameSA'pAdAnikAnyatarameSakartRkA'pasaraNakriyeti caturthato bodhaH / nanu vibhAgAzrayasyA'pAdAnatvavidhAnAdvayadhadhAtvarthe vibhAgasya pravezAttadyoge dhanuSA vi"dhyatItyatrA'pAdAnatvaM durvAramiti cenna / vyadhadhAtorniHsaraccharajanyavedhArthatvena tadyoge - ( 1 ) Adipadena kuDyAtpatato'zvAtpatatItyapi bodhyam / Aho! Shrutgyanam Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| 'pAdAnatvakaraNatvayoH prAptau paratvAtkaraNatvasyaiva pravRtteH / nanu vibhAgA'nukUlavyApArasya tyajadhAtvarthatvena tadyoge 'pyapAdAnatvaprasakterdurvAratvAvRkSaM tyajati khaga iti prayogo na syAditi cenna / tatra vyApAravyadhikaraNavibhAgasyaiva dhAtvarthatvAtkarmasaMjJayA'pAdAnatvasya bAdhena tathA prayogopapatteH / vibhAgA'nukUlavyApArasya spandadhAtvarthatvena tayoge'pAdAnatvaM nAzayam / uktadhAtorvibhAgArthatvA'naGgIkArAditi vRkSe spandate ityeva bhavati / caladhAtovibhAgArthatvAttadyoge'pAdAnatvasya saulabhyenA''sanAccalita iti prayogo bhavatyeva / nanu sArthasya dhAtvarthapradhAnavyApArAzrayatvAdapAdAnatvaprasaktyA sArthAddhIyate iti prayogo nopapadyateti cenna / (apAdAne cAhIyarahori)ti jJApakAtkarmapratyayAntahAdhAtupra. yoge''pAdAnatvasya jJApanena tadupapatteH / karmasaMjJAyAM kartRpadasya svatantropalakSaNatvena karmaNi lakAre sArthena tyajyate devadatta ityartha ityAhuriti dika // ___ nanu vibhAgasya saMyogapUrvakavizleSarUpatvena tasyA'trA'sattvAvuddhikRtasya vibhAgasya gauNatvenA'grahaNAJca sUtreNA'prAptyA vArtikamidamAvazyakamityAha-jugupsAvirAmeti / jugupsA, nindA, virAmo viratiH pramAdo'navadhAnatA, jugupsAdyarthakadhAtUnAM prayoge jugupsAdInAM yadviSayakatvena vivakSA tadapAdAnamiti tadarthaH / tasyaivaM viSayasya kriyAjanakatvarUpakArakatvenA'vivakSAyAM sambandhitvena ca vivakSAyAM pApasya jugupsate iti bhavatyeva / eSAM dhAtUnAM svArthaviziSTabauddhavizleSajanakanivRttau lakSaNayA apadAne paJcamItyeva siddhau vAvArtikamidamuttarasUtrANi ca nAvazyakAnItyuktaM bhASye // bhItrArthAnAM bhayahetuH--bhayaM bhIstrANaM trAH, kvibantAvetau, dhAtunirdeze tu vyadhikaraNabahuvrIhirAzrayaNIyaH syAt / bhIzcatrAzca bhItrau tAvoM yeSAnte bhItrArthAsteSAM bhItrArthAnAmityetatphalitamAha-bhayArthAnAmiti / hetutRtIyA'pavAdabhUto'yaM yogaH / nanu bhayArthakadhAtuyoge bhayahetorapAdAnatvavidhAnAt // kasya bibhyati devAzca jAtaroSasya sNyuge| iti rAmAyaNIyapadye kasyeti bhayahetorapAdAnatvaprasaktyA tataH kathaM SaSTyupapattiriti cenna / kasyetyasya saMyugenA'nvayAttasya bhayahetutvA'bhAvenA'pAdAnatvA'prasaktayA tdupptteH| na ca saMyugasyA'pAdAnatvA''pattiriti vAcyam / adhikaraNasaMjJayA'pAdAnasaMjJAyA bAdhe. noktApatterayogAt / adhikaraNatvA'vivakSAyAmiSTA''pattireva paJcamyA iti boddhayam / sUtre bhItrAtheMtyasyA'sattve vyAghraM pazyatItyAdAvapAdAnatvA''pattiH / na ca karmasaMjJayo'pAdAnatvabAdhena noktA''pattiriti vAcyam / karmatvA'vivakSaNe zeSaSaSTI bAdhitvA paJcamyApatte. 1rvAratvAdityalam // ___ vAraNArthAnAmIpsitaH-vAraNaM pravRttividhAtaH so'rtho yeSAM te tathoktAnAm / Ipsitazabdasya vAraNArthadhAtvarthaphalAzrayo'rthaH / yathA ca, pravRttikriyApratiSedhA'nukulavyApArarUpavAraNArthakadhAtuyoge janyaphalabhAgitvena tatkriyAkarturIpsitasyA'pAdAnatvamiti sU. trArthaH / yavebhyo gAM vArayatItyAdau vAridhAtvarthavyApArajanyasaMyogAdirUpaphalAzrayatvAdya. vAdInAmapAdAnatvAttebhyaH paJcamI / devadattakartRvRttiyavapratiyogikavinAzA'nukUlabhakSaNarUpavyApArA'bhAvA'nukUlo vyApAra iti bodhaH / evaM puSpebhya AtapaM nAzayati, parasvebhyaH Aho ! Shrutgyanam Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apAdAnakArakaprakaraNam / 31 pANimvArayati, kUpAda-dhaM vArayatItyAditaH, devadattakartRvRttirAtapaniSTapuSpavRttizuSkIbhAvA'nukUlavyApArA'bhAvA'nukUlavyApAra iti bodhaH / pANiniSThaparasvavRttisaMyogA'nukUlavyApArA'bhAvA'nukUlavyApAro devdttvRttiH| andhavRttiryaH kUpavRttyadhaHpradezA'vacchinnasaMyogA'nukUlakriyArUpapatanA'nukUlavyApArastadabhAvA'nukUlavyApAraH kartRvRttiriti bodhaH / agnermANavakaM vArayatItyatastu mANavakavRttyagnijanyadAhA'nukUlavyApArA'bhAvA'nukUlavyApAro devadattavRttiriti bodhaH // antaddhauM yenA'darzanamicchati-antaddhiranyakartRkasvakarmakadarzanA'bhAvA'nukUlavyavahitadezasthitirUpastaghaTakaM yatkartRkadarzanA'bhAvamicchati tadapAdAnasaMjJamityarthastaphalitamAha-vyavadhAne satIti-yenetyatra kartari tRtIyA / nA'tra kRdyogalakSaNA SaSThI zanIyA / ubhayaprAptau karmaNyeva tadvidhAnAt pratyAsatyA AtmanogamyamAnatvAdastyubhayaprAptiriti bhAvaH / mAtunilIyate kRSNaH, mAtRkartRkasvakarmakadarzanecchA kRSNavRttiriti mAtRzabdAdapAdAnatvena paJcamI / nanuktodAharaNe vyavahitadezasthiterdhAtunA pratipAdane'pi kathamicchAyA lAbha iti cenna / AkSepeNa tallAbhAt / antaddhau kimiti / ayambhAvaH, sUtre tadanupAdAne yatkartRkadarzanA'bhAvamicchati tadapAdAnamityarthaM corAnna didRkSate ityatra corakartRkasvakarmakadarzanA'bhAvecchAyA devadattAdivRttitvAcorazabdAdapAdAnatvA''pattiH / tadupAdAne tu vyavadhAne satItyasyA'pyarthakukSipraviSTatvena prakRte tadabhAvAnApattiriti / sUtre yenetyasyA'bhAve svakarmakadarzanA'bhAvaM ya icchati tadapAdAnamityarthe kartu revoktA''pattistatsattve tu yatkartRketyarthaghaTitoktArthe na krtustdaapttiH| icchatigrahaNA'bhAve yatra darzanA'bhAva eva tatraivA'pAdAnasaMjJA syAt / tadgrahaNasatve tu adarzanecchAyA tadanukUlavyApArakaraNe daivavazAddarzane satyapyuktasaMjJA bhavatItyalam // anyArAditi--atrA'nyetyarthagrahaNaM tenA'nyArthakazabdayoge paJcamIti tadarthaH / anyArthazca bhedA''zrayo natu bhedamAtram / ata eva ghaTAdbhinna ityAdhupapattiH / zekharakArAstu-'paJcamI vibhaktarityatravibhAgArthakavibhaktapadena bhedasya vyAkhyAnAt 'dhruvamapAye' iti sUtre apAyazabdena bhedasyA'pi grahaNAdapAdAne paJcamItyeva paJcamIsiddhAvanyetyarthagrahaNamanAde.. yamityAhuH // nanu sahAJcatIti sadhyaGityatra paJcamyabhAvAya dikazabdasAhacaryeNa digvAcakasyaivA'JcUttarapadakasya grahaNAdikzabdayoge paJcamI vidhAnAdevA'JcUttarapadakayoge'pi paJcamI vidhAnasulabhatvena sUtre pRthagattarapadagrahaNamvyarthamityata Aha-zraJcuttarapadasyeti // prabhRtiyoge paJcamIti-prabhRtyarthayoge 'pi paJcamIti tadarthaH / apAdAne paJcamIti sUtrasthaM bhASyamevA'tra pramANam / tatra hi (yatazcA'dhvakAlanirmANaM tataH paJcamI kArtikyA AgrahAyaNI mAsa) iti vArtikaM pratyAkhyAtum (idamatra prayoktavyaM sanna prayujyate kArtikyAH prabhRtyAgrahAyaNImAsa) ityuktam / prabhRtizabdA'bhAve'pi tadarthasattAmAtreNa paJcamItyarthakenA'nena bhASyeNa prabhRtyarthayoge paJcamIti vacanaM bodhyate / anyathA prabhRtipadA'bhAvAduktavArtikasya paJcamyarthamAvazyakatvena tatpratyAkhyAnamasaMgataM syAt / evaJca merupaSThAdArabhya dhruvaparyantaM grahanakSatratArAgaNacitrito'ntarikSaloka ityatra prabhRtyarthakA''rabhyazabdayoge'pi pa. Aho ! Shrutgyanam Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 phkikaartnmnyjuussaa| JcamI / avIcimArabhyetyatrA''rabhyetyasya gRhItvetyarthena prabhRtyarthakatvA'bhAvAnna paJcamItyalam // nanu (apaparibahiraJcavaH paJcamyA) atra sUtre parasparasAhacaryAdapaparyorvarjanArthayoH karmapravacanIyasaMjJakayoreva grahaNAttadyoge (paJcamyapAGaparibhiri)ti paJcamIvidhAnena (lakSagapratipa. dokta) paribhASayA'paparinimittakasubantasyaiva grahaNena ca paJcamyaiva samAsasya siddhatvAt apaparisAhacaryyAduktaparibhASayA cA'JcUttarapadenA'pi anyArAditi vihitapaJcamyaiva samAsasya siddhatvAJca pUrvoktasUtrasthaM paJcamIgrahaNaM vyartha sat bahizzabdasya paJcamyantena samAsavidhAnadvArA bahizzabdayoge'pi paJcamI bhavatIti jJApayatItyAha-apaparibahiriti samAsavidhAnAjjJApakAdahiyoge paJcamIti / paJcamyantena samAsavidhAnAjjJApakAditi tadarthaH / jJApakasiddhasyA'sArvatrikatvAtkvacibahizzabdayoge sssstthypi| tena maNibandhAdAkaniSThaM karasya karabho bahiriti siddhamiti dik // nanu 'pRthagvinAnAne tisUtreNa vikalpena tRtIyAvidhAnAttadabhAvapakSe 'enapA dvitIyA' iti prakRtA dvitIyaiva syAt / asyA vaikalpitve paJcamyapi, asyAzca nityatvAdvibhaktitrayasamAvezo na syAditi tadarthamanyatarasyAM grahaNasya samuccayArthakatvamAvazyakamityAha-anyatarasyAMgrahaNaM samuccayArthamiti / zekharakRtastu-atra sUtre'nyatarasyAMgrahaNasya na dvitIyAsamuccayArthakatvaM phalA'bhAvAt / na ca dvitIyAsamuccayArthakatve vinA vAtaM vinA varSa kenemo pAtitau drumau / ityatra dvitIyA bhavatIti vAcyam / Rtezabdayoga iva tato'nyatrApi dRzyate ityanenaiva tatra dvitIyAsiddhaH / atra sUtre dvitIyAyA asambandhAdeva bhASyakRtA nokto dvitIyAsamuccayaH / yadyatra dvitIyAsambandhaH syAttadA 'karaNe ca stokAlpakRchakatipayasyeti sUtre'pi paJcamIsamuccayArthamprakRtA'nyatarasyAM grahaNasya sambandhA''vazyakatvAttatrApi dvitIyAsamuccayaH syAditi tadbhAvaH / (paJcamyA adhikAre dvitIyASaSThIviSaye pratiSedho vaktavyaH' dakSiNena grAma dakSiNato grAmasyeti) bhASyAt (SaSThyatasarthapratyayene)tyataH prAk (enapA dvitIye)ti sUtra. miti sUcitam / anyathA sUtrapAThakramatyAge nyAyaprAptaSaSTyAH pUrvanipAtA'karaNe ca na kimapi bIjam / evaJcAnyatarasyAMgrahaNasya naiva dvitIyAsamuccayArthakatvamityAhurityalam // iti paJcamI / atha sambandhakArakaprakaraNam SaSThI shesse| atra sUtre zeSapadena karmAdibhyo ye'nye'rthAH sa zeSa iti bhASyakRtoktatvAtkArakaprAtipadikArthabhinnasya svatvAdergrahaNam / sa ca zeSaH svatvatvAdirUpeNa sambandhatvena rUpeNa ca SaSTIvAcyaH / rAjJaH puruSo'stItyetadvAkyajanyazAbdabodhA'nantaraM puruSo rAjasvatvavAnnaveti sandeho na bhavatIti yathA vizeSarUpeNa kalpyate tathA rAjasambandhI na veti ca sandehA'nutpattyA sAmAnyena sambandhatvena rUpeNa ca zeSasya SaSThIvAcyatA kalpyate iti bhAvaH / rAjanirUpitasvatvavadabhinnapuruSakartRkasatteti bodhaH // Aho ! Shrutgyanam Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhakArakaprakaraNam / 3 rujA'rthAnAmiti / rujA vyAdhirartho yeSAnte rujAsteSAM tathoktAnAm / dhAto. rbhAvavacanatvasyA'vyabhicAreNa sAmarthyAdvacana iti kartari lyuTaprakRtyartho'vivakSitastadAhabhAvakartRkANAmiti // hisAyAM kim, dhAnApeSaNamiti / (jAsiniprahaNe)ti sUtre hiMsAgrahaNA'bhAve pratyudAharaNabhUtoktaprayoge uktasutreNa SaSTyA''patyA (pratipadavidhAnA SaSThI na samasyate) iti samAsaniSedhena dhAnAyAH peSaNamityasamastaprayogA'pattiH / tadgrahaNasattve tu piSdhAtoratra hisArthakatvA'bhAvAdanena SaSThyaprAptyA kartRkarmaNoriti paSThyA samAse tadapapattiriti bhAvaH // ___ nanu gAmasya tadahaHsabhAyAM dIvyeyurityatra nityaM SaSThIprAptau vikalpArtha dvitIyA brAhmaNe iti sUtramiti bhASyAt 'divastadarthasya tyatra na zeSapadasambandha ityAzayena tiGantamudAharati-zatasya dIvyatIti / yadi divastadarthasyetyetatsUtrasyA'pi zeSapadasambandhena samAsanivRttiphalakatvaM syAttadA yatra samAsasya prAptisambhAvanA tAdRzaM kRdantamevodAharet / tathA'karaNena jJAyate nA'tra zeSapadasambandha iti bhAvaH // nanu 'divastadarthasye tyAdisUtreNa vyavadhAnAccheSapadA'sambandhenA'dhikaraNakAraka eva SaSTIvidhAnasya samucitatvena zeSagrahaNaM vyarthamityAzayenAzaGkate-zeSe kimiti| smaadhttedvirhnydhyynmiti| zeSapadA'sambandhe'dhikaraNe SaSThIvidhAnAtpratyudAharaNabhUtoktaprayoge SaSTyApattiriti tadvayAvRttyarthaM vRttyAdiprAmANyAt 'adhIgarthadayezAmi' ti sUtre karmAdInA. mavivakSA zeSa itibhASye karmAdInAmityatra bahuvacanenAtrApi zeSapadasambandhabodhanAJca maNDUkaplutyA zeSapadasambandha Avazyaka eveti samAdhAturAzayaH / vastutastu uktabhASye bahuvacanena nA'tra sUtre zeSapadasambandhalAbhaH / karmAzrayaSaSThIviSaye sUtropAttasakarmakANAmakarmakavadvacanamiti vAttikaM pratyAkhyAtuM zeSa iti varttate iti bhASyakRtokte pareNa zeSazca ka iti pRSTe karmAdInAmavivakSA zeSa iti siddhAntinA smAritatvAt / siddhAntibhASyakAreNa zeSapadArthaH smAritaH / naitAvatA kRtvorthe'tyatra zeSapadasambandha iti labhyate / (1)kiJcaitabhASyabalena divastadarthasyetyatra zeSapadasambandho labhyate / (2)anyathA vArtikarItyA bhAve iSTasya zatasya dIvyate iti prayogasyA'siddhirApadheta / (3)ata eva (adhIgAdayaH preSyabruparyantAH karmAzrayapadenocyante) iti kaiyaTena vArtikavyAkhyAyAmuktam / (4)evaJca zeSapadasa. mbandhenoktavArtikapratyAkhyAnavadetatsUtradvaya pratyAkhyAne eva bhASyakartustAtparyyam / nacaivaM (6) dvitIyA brAhmaNe' ityetatsUtrasthaM bhASyaM viruNaddhIti vAcyam / (6)vArtikarI (1) prAcInavyAkhyAyAndoSamapyAha-kiJcati / / (2) 'divastadarthasye' ti sUtre zeSapadA'sambandhe ityarthaH / ( 3 ) diva iti sUtre zeSapadasambandhAdevetyarthaH / asya mUloktakaiyaToktasUtrabhASyapAThAccheSapadasambandhalAbha iti| (4) diva iti sUtre zeSapadasambandhe stiityrthH|| (5) nanu dvitIyA brAhmaNe ityatra bhASye gAmasya tadahaH sabhAyAmityAdau zeSapadAsambandhena diva iti sUtraprAptaSaSThIbAdhanArtharmatasya sUtrasyoktatvAdasya kA gatirityAha-dvitI. yA brAhmaNa iti / (6) vArtikakRtA hi noktA zeSapadAnuvRttiH kintu tenA'karmakavadbhAva evokta iti bhaavH| Aho! Shrutgyanam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 phkkikaartnmnyjuussaa| tyoktabhASyasya sattvAditi tattvam / (1)kiJca yadA karmaNo vivakSA, na tadA SaSThI, smarAmyahaM mAtaramityuktambhASye / bhavannaye yadA karmAdivivakSA bhavati / na bhavati tadA SaSThIti vadet / (2)evaJca 'jJovidarthasya karaNe' ityatrA'pi na zeSapadasambandha iti bodhyam / evaJca nA'jJAnArthakajAnAtiyoge kadApi tRtIyA / (3)zataM dovyatItyAdi ca siddhayati / jJo'vidarthasyetyatra zeSapadasambandhA'bhAve'nenaiva vyavadhAnAtkathamupapattiradhIgarthetyatra bhASyo. ktasya zeSapadasambandhasyeti nAzaMkyam / maNDUkA'nuvRttyA zeSapadasambandhasya tatra sulabha. tvAdityalamativistareNa // ___ kartRkarmaNoH kRti / nA'tra sUtre zeSapadasya sambandhaH / tathA sati 'SaSThI zeSe' ityanenaivA'trA'pi SaSThyAH siddhau sUtrametadvaiyarthyamApadyeta / nacaitatsUtrasya jJo'vidarthasyeti sUtravatsamAsanivRttiphalakatvena caritArthatvasambhave kathaM vaiyarthyamiti vAcyam / (kRdyogA SaSThI samasyate) ityanena tatra samAsasyeSTatvAduktaphalakatvA'bhAvena vaiyarthyasya spaSTatvAt / sUtraghaTakakRtirityasya karote ve kvibutpattau kRdyoge kartari karmaNi ca SaSThIti sUtrArtho niSpannaH / kartari SaSTyudAharaNam / kRSNasya kRtiH / kRtiriti bhAve ktin , karaNaM kRtiH| karmaSaSTyudAharaNaJca, jagataH kartA kRSNaH / atra kartRsAhacaryAbhedasambandhenA'nvayina eva karmaNo grahaNAtstokaM pAka ityAdau na kriyaavishessnniibhuutstokaadipdaatsssstthii| (4) anyathA vyapadezivabhAvena phalasya svAzrayatvAtkarmatvena tatrA'nvitasya stokAderapi karmatvAtta. smAdduraiva SaSThyApattiriti bodhyam / (6)kiJca stokampAcaka ityAdau na kriyAvizeSaNena stokAdinA samAnAdhikaraNasamAso nA'pi supsupetyanena saH / stokAderdhAtvarthe. 'nvayAtsubantArthavizeSyeNa pAkakartA'nvayA'bhAvena sAmarthya virahAt / nanu stoka pAka i. tyatraiva samAsA'bhAvapradarzanasya samucitatve stokaM pAcaka iti prayogA'ntare tatpradarzanaM niSphalamiti vAcyam / 'tRjakAbhyAM kartarI ti sUtrodAharaNaviSaye odanasya pAcaka ityatra SaSThIvatstokampAcaka ityatrA' pi sA syAditi sandehavyAvRttaye prayogAntare tatpradarzanasya sAphalyAt / (6)nacaivaM dvitIyAzritetyAdeH vaiyA''pattiH kaSThaM zrita ityatra subantArthavizeSyeNa zravaNakartA kaSTamityasyA'nanvayenA'sAmarthyAditi vAcyam / tasyA'rambhasAmarthyAdavayavadvArakasAmarthe'pi pravRttyA sArthakyAt / (7)dvitIyAprakaraNoktaparetumatarItyA sAmarthyasya sattvAcca / (1) siMhAvalokananyAyenAha--kiJcati / (2) pUrvoktavyavasthAsiddhau cetyarthaH / * (3 ) divastadarthasyeti sUtre pUrvoktarItyA zeSapadasambandhe sati yadA sambandhitvena vi. vakSA tadA SaSThI, yadA karmatvazaktimatvena sA tadA dvitIyeti rUpadvayAsiddhiriti bhAvaH / (4) abhedenAnvayinaH karmaNo prahaNe satItyarthaH / (5) atra vizeSamAha kiJceti / (6) sAmarthyA'bhAvena samAsazAstre'pravRtte satItyarthaH / (7) prAptodaketyatra vRttiviprayoH samAnArthakatvArtha prAptikarbudakakarmeti bodhasvIkAravatkaSTeti karmaNo dvitIyAntArthasya kartaryanvayena kaSTakarmakA'bhinnAzrayaNakartetyarthakalpane subantArthavizeSyeNA'pyanvayena sAmarthyamastIti bhAvaH / Aho ! Shrutgyanam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smbndhkaarkprkrnnm| subantArthavizeSyeNA'nanvayena samAsA'bhAvAdeva, dAruNaM yathA bhavati tathA'dhyApaka ityarthakasya dAruNA'dhyApaka ityasya siddhaye malopavacanamArabdhaM 'pUjanAtpUjitamiti sUtre bhASye / asAmayapi samAsA'bhyupagame tu samAsenaivoktaprayogopapattau bhASyakRtkRtasya malopavacanasya spaSTameva vaiyathyaM syAt / uktasUtrasthabhASyameva kriyAvizeSaNAnna SaSThItyatrApi pramANaM boddhayam / anyathA tRjakAbhyAM kartarI' tiniSedhasAmarthyAdavayavadvArakasAmarthe'pi SaSThIsamAsasya pravRttyA samAsenaivoktaprayogopapattau malopavacanasya spaSTaikvaiyarthyApattiriti / naca vibhASAdhikAreNa SaSThIsamAsasya vaikalpikatvAttadabhAvapakSe dAruNA'dhyApaka ityasyopapattaye malopavacanasya caritArthatve kathaM vaiyarthyamiti vAcyam / tathA sati vAkye malopazca vaktavya ityeva vacanasya kartumucitatvAt / vaiyadhikaraNyena samAsA'prAptiviSayakatvAdeva, kriyAvizeSaNe dAruNAdau vizeSyeNA'nanvayAsamAsA'prAptyA malopavidhAnamiti kaiyaTenoktam / na ca vizeSyeNA'nanvaye'pyavayavadvArakasAmarthyamAdAya supsupeti vA mayUravyaMsaketi vA samAsenoktaprayogopapattau tadartha kRtasya malopavacanasya sarvathA vairthyA'pattyA kriyAvizeSaNAtSaSThayabhAve samAsA'bhAve ca na tadvinigamakaM bhavitumarhatIti vAcyam / uktasamAsavidhAyakazAstradvayasyA'sArvatrikatvena pUrvoktayuktyA SaSTayabhAvAttatsamAsasyA'pyabhAvena coktaprayogA'nupapattyA tadarthamuktavacanasyA''vazyakatvenoktaviSaye vinigamakatvasyA'kSaterityalam // nanu kartRkarmabhyAM kriyA''kSepAttadvAcino dhAtoreva sattvAttebhyastikRto vidhAne'pi tiDyoge 'na loke ti niSedhena paSThayabhAve kRdyoga eva SaSThIti kRdgrahaNaM vyartham / na ca devadattena zatyo'zva ityAdau taddhitayoge'zvarUpakarmaNi SaSTIvyAvRttyarthaM kRdgrahaNamAvazyakamiti vAcyam / kArakA'nvayayogyatA'vacchedakarUpeNa sAdhyatvenopasthitakriyAnirUpitakarmaNyevA'nena SaSThIti niyamena taddhitAttena rUpeNa kriyopasthityabhAvAdazvasya tAdRzakriyAnirUpitakarmatvA'bhAvena tatra SaSThyaprApteH / naca kRdgrahaNamuttarasUtre'nuvRttyA'vyayapadena kRdavyayasyaiva grahaNArthamiti vAcyam / avyayArthasya ye kartRkarmaNIti vyAkhyAnena kRdavyayasyaiva tatra prahaNAt / na ca ubhayaprAptAvityatrAnyapadArthasampAdanadvArA bahubIyupapattyarthaM kRdgrahaNamiti vAcyam / 'ekAco dve' ityAdAvivA'nyapadArthasyA'zabdatve'pi vyAkhyAnAttadupapatteH / na ca bhedikA devadattasya yajJadanasya kASThAnAmityAdau (1)gauNe NicaprakRtyarthakartari SaSThayathaM karotIti kRditi kartRparaM kRdgrahaNamiti vAcyam / gauNe NicprakRtyarthakartari tRtIyAvadyatnamantaraiva SaSTyA apyupapatteH / evaJca kRdragrahaNamvyarthamevetyAzayenA''zaMkate-kRtikimiti / ___ samAdhatte-(2)taddhite mAbhUtkRtapUrvIkaTamiti-ayambhAvaH, uktarItyA prayo (1) aprdhaane| (2) taddhite mAbhUditi / taddhitAntaniSThA yA zaktiH sA ca bodhajanakatvapra. kAratAnirUpitakRtapUrvItvAvacchinnabhagavadicchIyavizeSyatArUpA tasyA yo grahaH / jJAnaM ] sa ca tAdRzavizeSyatAkhyaviSayatAprakArakakRtapUrvIpadatvAvacchinnaviSayatAvatkRtapUrvIpadambhavatvityAkArakastanmAtraprayojyopasthitiH pUrvakAlikakRtikartRtvAvacchinnarUpA tadviSayikA kriyA kRtikriyA tasyAH kartari karmaNi ca SaSThI mAbhUditi tadarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakAratnamaJjUSA / janAnyathopapattyA vyarthIbhUtaM kRdgrahaNaM jJApayati, kRdantazaktigrahaprayojyopasthitiviSayakriyAyAH kartari karmaNi SaSThI yathA syAt, taddhitAntazaktigrahamAtraprayojyopasthitiviSayakriyAyAH kartari karmaNi mAbhUditi / tathA ca kRtapUrvIkaTamityatra kaTasya taddhitAntazaktigrahamAtraprayojyopasthitiviSayakriyAyAH karmatvAnna SaSThI / servRttighaTakatayaiva sakarmakadhAtuprakRtikabhAva ktAntasya kRtetyasya prayogeNa kRdantazaktyA kriyopasthityabhAvAt / na ca niSThAntatvAt 'na loketi niSedhenaiva tatraSaSTyabhAve naitatkRdgrahaNakRta niyamaphalaM yuktamiti vAcyam / niSTAntamAtravRttizaktigrahaprayojyopasthitiviSayakriyAnirUpitakarmaNyeva tena SaSTIniSedhAt / na ca kRdragrahaNakRtaniyamena kRtapUrvIkaTamityatreva taNDulAnAM pAcakatara ityAdAvapi SaSThI na syAt, taNDulAnAM, pAcakataretitaddhitAntaniSTa zaktigrahaprayojyo pasthitiviSayakriyAnirUpitakarmatvasatvAditi vAcyam / pAcakAdeH pRthakprayogeNa pAcakapadaniSThazaktigrahaprayojyopasthitiviSayatvasya nirbAdhena paTyupapatteH / kRdhAtoH karmaNo'vivakSayA bhAve te kRtamiti tataH pUrvazabdasya tatsamabhivyAhAre kRtaM pUrvamiti vigrahe 'susu' tisamAse 'pUrvAdiniH' 'sapUrvAcceti' iniH, tataH karmayogavivakSayA kRtapUrvIkaTamiti siyati / asyaivaM rItyA sAdhutve etatsUtrasthaM bhASyameva mAnam / na ca prAkkarmaNo'nvayA'vivakSAmapi kRtetyasya karmaNi sAkAMkSatvena sApekSatvAdasAmarthyena vRttirnasyAditi vAcyam / vRtteH pUrva karmAnvayA'bhAvenA'sAkAMkSatvAt / na ca 'napuMsake bhAve ktaH' ityanena sakarmakebhyo'pi dhAtumyo bhAvektapratyayasiddhau karmaNo'vivakSayA bhAve sAdhanayatno vyartha iti vAcyam / uktasUtreNA'vyakarmakebhya eva ktavidhAnAdityalam // ubhayaprAptau karmaNi -- pUrvasUtreNaiva siddhau niyamArthamidaM sUtram / ubhayoH prAptiryasminniti bahuvrIhiH / asyAzrayaNAdekanimittatvalAbhenaudanasya pAkaH, brAhmaNAnAJca prA durbhAva ityAdau vibhinnakriyAkartRkarmaNoH paSThIprAptau nAyaM niyamaH pravarttate / prAptipadenobhayoH prayoge satyevA'yaM niSedha iti bodhyam // 36 strIpratyayayorakAkArayornAyaM niyama iti -- striyAM ktin' ityadhikAravihi tayorakAskArayoH prayoge karmarAyeva SaSThI na tu kartarItiniyamo na pravartate kintu kartaryapi SaSThI bhavatyeva / nacaivaM 'muT titho:' iti sUtre suTA sIyuTo na bAdha iti vRtikRduktamanupapannamiti vAcyam / kartuH karaNatvavivakSayA tadupapatteH // zeSe vibhASA -- ukta sUtrakRtaniyamasyA'yaM vikalpa ityeke / ityetalubdhamartha spaSTapratipattyarthamAha- kecidavizeSeNa vibhASAmicchantIti- akAkArabhinnakRnmAtre iti tadarthaH // caturthI cAziSi -- AzIrviSaya kriyA'nvayyarthakAtprAtipadikAttadvAra ke AyupyAdiyoge caturthISaSThayAvityarthaH / kriyAdvArakasambandha svIkArAdeva etadarthakacaturthyanvAnAM sukhahitAdibhirna samAsaH / devadattAya sukhaM bhUyAdityAdau devadattAyetyasya sukhAdeva bhUyAdityetacchabdabodhya kriyAyAmanvayena parasparamasAmarthyAt / iti SaSThI / Aho! Shrutgyanam Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikaraNakArakaprakaraNam / athAdhikaraNakArakaprakaraNam / AdhAro'dhikaraNam- 'kArake' ityadhikArAtkriyAjanake'sya pravRttiH / AdhArazcopasthitatvAtkriyAyA eva, tatrA''dhArapadena na sAkSAtkriyA''dhArasya grahaNaM kintu para.. mparayA tadAdhArasya parAbhyAM kartRkarmasaMjJAbhyAM bAdhAt / paramparA ca vyAkhyAnAt kartRkarma . dvAraivetyAha-kartRkarmadvAreti-uktaJca hariNA kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayatkriyAm / upakurvatkriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam // iti // na ca kAlasya sAkSAtkriyAdhAratvasambhave kathaM paramparA''dhArasya grahaNamiti vA. vyam / paramparA''dhAragrahaNasyaivA'nubhavasiddhatvAt / tasya sAkSAtkriyA''dhAratve'pyAdhA. spade svaritatvapratijJayA paramparA''dhArasya grahaNam / kiJca kAlasya sAkSAttadAdhAratve kAla: pacati bhUtAnItivatkartRtvameva syAt / paramparA''dhAragrahaNe siddhe (yasya yadadvArA kArakatvaM tasya tadvAraiva kriyAnvayaH) iti vyutpattyA'syA''dhArasya kartRkarmadvAraiva kriyA'nvayaH / (1)ata eva, akSazauNDa ityAdau samAsaH / yathA kaTe zete caitra itivAkyAtkaTA'dhikaraNakacaitrakartRkaM zayanamiti bodhastathA'kSA'dhikaraNakazauNDakartRkA bhavanakriyetibodhAtsAkSAdeva saptamyantasya zauNDAdibhiH sAmathyena samAsasaMjJAsiddhiriti bhAvaH / yatta kaiyaTenoktam-akSeSu zauNDa ityatrA''saktapadA'dhyAhAreNA''saktikriyAvA. rA sAmarthyAtsamAsa iti tanna hRdayagrAhi, bhASyakRtA tasyA'rthasyA'nuktatvAt yatra ca kiyAvAcakapadanna zrUyate tatrApi tadanvayayogyakriyAvAcakapadA''dhyAhAreNa kriyA''dhAratva. syopapAdanIyatvAnmUle vRkSaH kapisaMyogItyAdAvastikriyAmadhyAhRtya tasyAH svakartRkapisaMyogivRkSadvArA mUlavRttitayA mUlasyA''dhAratvaM bodhyamiti dik // __ aupshlessikvaissyikaa'bhivyaapkbhedaadaadhaarstridhaa| upasamIpe zleSa upazleSastatkRta aupazleSikaH / yanmAse'tikrAnte dIyate tasya mAsa aupazleSikamadhikaraNamiti 'tatra ca dIyate' iti suutrbhaassyokteH| ata eva, 'iko yaNacI'tyanA'cItyaupazleSikA''dhAre sapta. mI / kaTe Aste, sthaNDile zete ityAdyudAharaNam / kttaadhikrnnikaikkrtRkaa''snkriyaa| sthaNDilA'dhikaraNikaikakartRkA zayanakriyeti bodhaH / viSayakRto vaiSayikaH, aprAptipUrvaka prAptirUpasaMyogasamavAyA'tiriktasambandhena yadadhikaraNaM tadvaiSayikamadhikaraNamiti phalitam / mokSe icchA'sti ityAdyudAharaNam / sthAlyadhikaraNakakartRvRttiviklityanukUlavyApAraH / mokSAviSayakecchAkartRkasatteti bodhaH / yatra sarvA'vayavAvacchedenA'bhivyAptistadabhivyApaadhikaraNam / tileSu tailaM, dadhina sarpiH, sarvasminnAtmAstItyAyudAharaNam / tilavyApakAdhikaraNakatailakatR kasattA / dadhivyApakA'dhikaraNakasapiHkartRkasattA / sarvavyApakA'dhikaraNakA''tmaka kasattetyevaM rItyA bodhaH / etAnyeva mukhyAdhikaraNodAharaNAni / pU. voktAni tu gauNA'dhikaraNasyeti bodhyam / adhikaraNatvazaktimAnadhikaraNavibhaktyarthaH // ktasyenviSayasya karmaNyusaMkhyAnam-inprakRteH tAntasya karmaNi saptamIti ( 1 ) uktaniyamasvIkArAdevatyarthaH / 4 pha0 ma0 Aho ! Shrutgyanam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | tadarthaH / tenA'dhItI vyAkaraNe ityatra saptamI / kRtapUrvI kaTamityatra na saptamI ktAntasyendrakRtitvA'bhAvAt / atra na ktaH kintu bhAve, anyathA ktapratyayena karmaNa uktatvAttatra saptamyanApatteH / adhipUrvakAdiGA bhAve ke tata 'iSTAdibhyazceti kartarInau guNabhUtakriyayA sambadhyamAnavyAkaraNarUpakarmaNi saptamyoktaprayogopapattiriti bodhyam / atra karmapadena kA - lA'tiriktasyaiva grahaNAnmAsamadhItItyAdau na mAsazabdAtsaptamItyalam // I sAdhvasAdhuprayoge ca - vArttikamidaM zeSaSaSTyapavAdabhUtaM bodhyam / nanu 'sAdhu nipuNAbhyAmityeva siddhe'tra sAdhugrahaNaM vyarthamiti cenna / arcA'vivakSaNe tattvakathanamAtre'pi sAdhurbhRtyo rAjJetyAdau saptamyarthantasyA''vazyakatvAt / navoktasUtra evaM sAdhugrahaNaM mAstviti vAcyam | arcAvivakSaNe pratiprayoge saptamInivRttyartham tasyA''vazyakatvAt // nimittAtkarmayoge - - pratyAsacyA svA'nvayikriyAkarmaNA yoge sati nimittatvAcakAtprAtipadikAtsaptamItyarthaH / 38 carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaram | kezeSu camarIM hanti somni puSkalako hataH / dvIpicarmaNoraNDakoSamRgayozca samavAyasambandhaH / dantakuJjarayoH kezacamaryozca saMyoga sambandhaH / devadattakartRvRttica hetukadvIpiniSThaprANaviyogAnukUlavyApAra ityAdikrameNa bodhaH / nacA'nena nimittavAcakAtsaptamIvidhAnAtmuktAphalAya kariNaM raghuvIra hantIti raghuvaMzaprayogo'nupapannaH, nimittavAcakAnmuktAphalazabdAtsaptamyA durvAratvAditi vAcyam / muktAphalaM labdhumityarthe ' kriyArthopapadasya karmaNi sthAninaH' iti caturthyA eva prApteriti // yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam - bhAvaH kriyA sA lakSyate yena tadbhAvalakSaNam / yasyetyatra vRttitvaM SaSThyarthaH / bhAvenetyatra prayojyatvaM tRtIyA'rthaH / tathA ca yadvRttikriyAprayojyakriyAntaraM lakSyate tato'rthAjjJApakakriyAzrayavAcakAtprAtipadikAtsaptamItyarthaH / tena goSu duhyamAnAsa gata ityatra dvAbhyAM gopadaduhyamAnapadAbhyAM saptamIsiddhiH / jJApakakriyAzrayavAcakaH karttA karma ca tatra brAhmaNeSvadhIyAneSu gata itikartaryudAharaNam / karmaNi tu prAgevodAhRtam / atra kAcitkriyA svA''dhArakAlenAsnyAM kriyAM bodhayati, yathA prakRte, kAcittu svA''dhArakAlA'vyavahitapUrvakAlena goSu dugdhAvityAdau / etatsUtravihitasaptamyA jJApakatvamarthaH / idaM sUtraM svapravRttau zabdabodhyameva lakSyalakSaNabhAvamapekSate na tu tasya bhUyo'vayavadarzanam / nanu sutreNa jJApakakriyAvAcakAtsaptamIvidhAnena rAhUparAge snAyAdityantra jJApakakriyAvAcakapadA'bhAvAtsaptamI na syAditi cenna / tatra rAhUparAgapadena tadAzrayakAlasya grahaNenA'dhikaraNasaptamyA eva prApteH / vivAhe nAndI mukhaM kuryyAdityanna vivAhapadena tatprAkkAlasya grahaNAdadhikaraNasaptamyeveti dik // zrahaNAM kartRtve'narhANAmakartRtve tadvaiparItye ca yasyAM kriyAyAM ye ucitAsteSAM kartRtve vivakSite, tathA yasyAM kriyAyAM yeSAM kartRtvasya anaucityaM teSAM akartRtvavivakSaNe tathA tadvaiparItye yeSAM kartRtvasyaucityantepAmakartRtve yeSAntadanucitanteSAM kartRtve vivakSita saptamI vAcyeti vArtikArthaH / eSAmudAharaNAnAM mUle eva spaSTatayA nAtra likhitAni // Aho! Shrutgyanam Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikaraNakArakaprakaraNam / SaSThI cAnAdare--anAdara iti viSayasaptamI / yasya ca bhAvenetyAdyanuvartate / tathA ca, anAdarasya gamyamAnatve sati yakriyAprayojyakriyAntaraM lakSyate tataH SaSThI saptamI cetyarthastatphalitamAha-anAdarAdhikya iti / lakSyalakSaNabhAvo'tra ssssttyrthH| prapUrvakasya vrajateranAdaraviziSTaM pravrajanamarthaH / tatra SaSThI tAtparya grAhayati / pratyAsatyA putrAdiviSayakA'nAdara eva gRhyate iti bhAvaH // ___ yatazca niddhAraNam-nanu yasmAtsamudAyAnnirdhAraNaM pRthakkaraNaM tAdRzasamudAyaghaTakAvRttidharmavattvabodhanam yatra, tatra tAdRzasamudAyavAcakAtprAtipadikAtSaSTIsaptamyau sta ityarthena zabdasya samudAyavAcakatvA'bhAvAnnarANAM kSatriyaH zUra ityAdau SaSThayupapattirna syAdityata Aha-jAtiguNakriyAsaMjJAbhiriti / viziSTasyetyadhyAhAraH tathA ca, jAtiguNakriyAviziSTasyaikadezasya yataH svaghaTitasamudAyAtsvetarasamudAyaghaTakAvRttidharmakaraNakaM pRthakkaraNaM tadvAcakAtprAtipadikAtSaSTIsaptamyAvityarthI niglitH| sUtre yata ityasyA'bhAve yasya jAtyAdiviziSTasya svetarAvRttidharmavattvabodhanaM tata eva SaSTyApattiH / kSatriyatvajAtiviziSTasya kSatriyasya svetarabrAhmaNAdyavRttizUratvadharmabodhanamiti kSatri. yazabdAdeva tadApattiH tavyAvRttyarthaM yata ityAvazyakamiti bhAvaH / nanu kSatriyazabdAtprathamAyA eva prAptau tasmAduktApatterasambhavena kathaM yata ityasyA'satve tatastadApattipradarzanaM yuktamiti vAcyam / SaSTyapavAdatvavatprathamA'pavAdatvasyA'pi sambhavAt / svaghaTitasamudAyAvadhikasvetarasamudAyaghaTakAvRtti dharmakaraNakaM pRthakkaraNarUpanirdhAraNaviSayatvarUpo'vayavA'vayavibhAvarUpazca sambandho vibhaktyarthaH / nRNAM nRSu vA dvijaH zreSTha ityAdyudAharaNAni / nRsamudAyAvadhikadvijetaranarAvRttizreSThatvakaraNakapRthakkaraNarUpanirdhAraNaviSayo dvijaH zreSTha ityevaM rItyA bodhaH / nirdhAraNaviSaye udbhUtA'vayabhedavivakSayA bahuvacanameva na tu tirohitA'vayavabhedavivakSayaikavacanaM 'kArake' ityatra bhASye kArakeviti byAdityuktyA tasyA'sAdhutvabodhanAt / nacaivaM 'midaco'ntyAtparaH' ityatraikavacanaM nirdhAraNe'saGgatamiti vAcyam / tatra sautratvAdekavacanopapatteH / nacaivamapi dvandvaH sAmAsikasya ceti gItAvAkyasya kA gatiriti vAcyam / samAsasamUhamadhye samUhe'rthe 'acitteti Thaka eva tatra gatitvAditi dik // paJcamI vibhakte--atra yatazca nirdhAraNamityanuvartate / vibhAgazcAtra bhedaH / tatra nirdhAraNe sarvatra yathA kathaJcidUbhedasya sattvAdvibhaktagrahaNasAmathyena yatra bheda eva tatraivA'sya pravRttinatu kenA'pyupAttarUpeNa bhedasattve, iti niyamAdAha-yatra nirdhAryamANasya bheda eveti / nirdhAraNaviSayatvarUpo'tra paJcamyarthaH / mAthurAH pATaliputrakebhya ADhyatarA ityataH pATaliputrakA'vadhikanirdhAraNaviSayA mAthurA ADhyatarA itibodhaH / evaJca pUrvoktanirdhA. raNanirUpakavAcakasya tadAzrayavAcakasya uktanirdhAraNaprayojakadharmavAcakasya ca yatropAdAnamuccAritena zabdena pratItistatraivaitatsUtravihitapaJcamyantasya sAdhutvam / nanu puruSottama ityatra puruSANAmuttama ityarthapratItyA 'yatazca nirdhAraNamityanena SaSThIvidhAnAt 'na nirdhAraNe' iti samAsaniSedhaH syAditi cenna / sambandhasAmAnye SaSThayA samAsopapatterityalam // nakSatre ca lupi-lupzabdasyA'bhAvabodhakatvAttatra nakSatravAcakasya vRttinasyAditi Aho! Shrutgyanam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| lupzabdena lupsaMjJayA luptapratyayArtho lakSyate tadAha-nakSatre prakRtyarthe yo lupsaMzaye. tyAdi-mUlenA''vAhayeddevImiti / nakSatravAcakAnmUlazabdAt 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityanenA'Na tasya 'lubavizeSe' iti lup / mUlanakSatrayuktacandrakAlA'dhikaraNakadevIkarmaka. vAhanamiti bodhaH / 'saptamyadhikaraNe cetyato maNDUkaplutyA'nuvRttasyA'dhikaraNasyA'grahaNe. 'sya sUtrasya sarvavibhaktyapavAdatvenetarA'napekSatvarUpA'ntaraGgatvAtprAtipadikArtha eva paSTIsaptamyorvidhAne adya puSya iti prayogo na siddhayediti tadarthantadAvazyakamiti / nakSatra ityasyA'sattve paJcAleSu tiSThanti atra paJcAlazabdAdubhayavibhaktyApattiratastat / tatra 'janapade lubiti lup // saptamIpaJcamyau kArakamadhye- 'kAlA'dhvanoratyantasaMyoge' ityasmAtkAlA'dhvanorityanayoranuvRttiH / tau ca paJcamyA viprinnmyete| kArakazabdo'tra zaktiparaH / madhyazabdasyA'vadhidvayasApekSatvAdUdvivacanAntena kArakazabdena samAsaH, kArakayormadhye iti vigrahaH / zaktidvayasya zaktitvenaiva bodho na tu dvitvena / nanu kartRrUpakArakasyaikatvAdbheda. nibandhanamadhyavyapadezo na syAditi cenna / kartRtvAdizaktareva kArakarUpatvAttasyAzca kAlabhedena bhedAduktavyapadezopapatterityAha-zaktidvayamadhye yo kAlA'dhvAnAvityAdiaghadhyavadhimatoH sAjAtyaniyamAtkAlA'dhvanoH kArakamadhye'sambhavAcchaktizabdena zaktyA. zrayakAlagrahaNaM bodhyam / SaSTyA bAdhako'yaM yogaH svA'nantarakAlavRttitvAdikaM vibhaktyarthaH / ___ yasya cezvaravacanamityatra pramANA'bhAvAllakSyA'nurodhena vyAkhyAnAJca nirUpitatvasya vRttitvasya vA paSTayarthatvena yannirUpitezvaratvaM gamyate yaniSThezvaratvaM ca gamyate tataHsaptamItyartha ityAha-svasvAmibhyAM paryAyeNa saptamIti-krameNodAharaNam / adhi bhuvi rAmaH, adhirAme bhUH / ityadhikaraNa kArakaprakaraNam // iti kArakaprakaraNam / atha samAsaprakaraNam / nanu kArakAntena susaMjJoddezyasambandhinyAH saMjJAyAstatprayuktakAryasya ca nirUpaNA'nantaraM prasaGgatassamAsanirUpaNamArabhate-samarthaH padavidhiriti-vidhIyate iti vidhiH karmasAdhanaH / tasya SaSThayantena padazabdena samAsaH / padasya vidhiH padavidhiriti / samarthapadasya smrthaashrito'rthH| tathA ca, padasambandhIvidhiH samarthAzrito bhavatItyarthaH / sAmathyaM dvividham-vyapekSArUpam , ekArthIbhAvarUpaJca atraikArthIbhAvarUpameva sAmarthya na tu vyapekSArUpaM vyAkhyAnAt samAsAdivRttiSu tasyA'sambhavAcca / ekArthIbhAvazca (saMsRSTA'rtha samarthamiti bhASyAt vizeSyavizeSaNabhAvA'vagAokopasthitijanakatvarUpaH / zAbdikanaye-samudAyazaktyaGgIkArAdasti kRttaddhitaikazeSasamAsasanAdyantadhAturUpapaJcavRttiSvekArthIbhAvarUpasAmarthyam / ata eva rAjapuruSa ityAdisamAse na padArthaikadeze rAjJi RddhAdivizeSaNA'nvayaH (padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezene )ti vyutpattaH / etatphalitArthakathanameva ( savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vizeSaNayogo ne )ti bodhyam / nayoktarItyA padArthaikadeze vizeSaNA'nvayasyA'bhAvapratipAdanAddevadattasya gurukulam , Rddha. Aho ! Shrutgyanam Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsaprakaraNam / 41 sya rAjamAtaGgA ityAdeH prayogasyA'prAmANyApattiriti vAcyam / gamakatvAttatra vizepaNAsnvayasya yuktatayA tasya prAmANyopapatteH / na ca mahAdeva ityatrAsstvaM na syAtsamAse samudAye zaktyA tasyaivA'rthavatvena tadekadezasyA'narthakatvena sUtrAprApteriti vAcyam / sUtrA ''rambhasAmarthyAdbhUta pUrvagaterAzrayaNAcca sUtrapravRtterityalam // vaiyAkaraNaiH - samAse samudAye eva zaktiH svIkriyate natvavayave tathAhi, rathantaraM, saptaparNaH, zuzrUSetyAdAvavayavArtha pratItyabhAvAtsamAsAdipaJcasa viziSTa eva zaktiH / ata eva vyapekSApakSasyodbhAvanaM kRtvA [ athA'smin vyapekSArUpasAmadhyeM yo'sAvekArthIbhAvakRto vizeSaH sa vaktavya ] ityuktambhASye / ata eva ca, dhavakhadirau / niSkauzAmbiH / gorathaH / ghRtaghaTaH / guDadhAnAH / kezacUDaH / suvarNAlaGgAraH / dvidazAH / saptaparNaH / ityAdau sAhitya-krAnta-yukta - pUrNa - mizra - saMghAta vikAra - sucpratyayalopa- vIpsAdyarthA na vacanarUpeNa vAcyA bhavanti anyathA tattadarthaM vacanaM karttavyameva / yattu tArkikamImAMsakAdayaH - rAjapuruSa ityAdau rAjapadAdeH sambandhinI lakSaNayaiva rAjasambandhavadabhinnaH puruSa iti bodhaH syAdeva samAse na svIkAryA zaktiH / ata eva rAjJaH padArthaikadezatvena tatra RddhAdivizeSaNA'nvayo na [ padArthaH padArthenAnvetI ]tyukteH ( savizeSaNAnAM vRttirne) tyuktezca / dhavakhadirAvityAdau na sAhityAdyarthapratyAyakavacanakarttavyatApattiH lakSaNayaivoktArthatvAt ( uktArthAnAmi ) ti nyAyena tadaprayogAt / lakSaNayA rAjasambandhyabhinna iti bodhanecchAyAM samAsasya, rAjasambandhavAniti bodhanecchAyAM vi. grahasya ca prayoganiyamasambhave 'vibhASe 'ti sutrasyA'pi nA''vazyakatvam / na coktasthaleSUktaprakAreNa viziSTazaktyanabhyupagame'pyavayavazaktyaiva nirvAddi'pi paGkajazabdAtpaGkajanikartRrUpArthalAbhArthaM samudAyazaktirAvazyiketi vAcyam / uktArthasya yogAdeva lAbhAdityAdyAhuH / tanna, viziSTazatyanaGgIkAre viziSTasyA'rthavatvA'bhAvena prAtipadikatvA'nApatteH / ata eva arthavatsUtrabhASye arthavaditi kim / arthavatAM samudAyo'narthakaH, daza dADimAni paDa. pUpAH, kuNDamajAjinamiti pratyudAhRtam / evaJca tvanmate rAjapuruSapadayoH pratyekamarthavattvespi samudAyasya tattvAbhAvAtprAtipadikatvaM na syAt / nacottarasUtre samAsagrahaNAtsulabhaiva saMjJeti vAcyam / samAsagrahaNasya niyamArthatvasya bhASyakRtaivoktatvAt / anyathA siddhiM vinA niyamatvA'sambhavAt / samAsagrahaNasya niyamArthatvAdeva rAjJaH puruSaH, devadattaH pacatItyAdivAkyasya mUlakenopadaMzamityAdezva na prAtipadikasaMjJA / kiJca vizi STazaktyasvIkAre zakyasambandharUpalakSaNAyA apyasambhavAllAkSaNikArthavattvasyA'pyabhAvena sarvathA prAtipadikatvAbhAvasya nizcitatvena svAdyanutpattau ( apadaM na prayuJjIte ) ti bhASyAtsamastaprayoga vilayA''pattirityalam // nanu pUrva bhUta iti vigrahe 'supA' ityanena samAse samAsatvAtprAtipadikasaMjJAyAm 'supo dhAtuprAtipadikayorityanena prAtipadikA'vayavasya supoluki pUrvabhUta ityatrobhayoH pUrvabhUtazabdayoruktasamAsasaMjJAvidhAyakazAstravaTakaprathamAnyapadabodhyatvAdupasarjanasaMjJAprAptau dvayostasyAM satyAM paryAyeNa pUrvaprayogApacyA nirdezopapattau nirdezAdityAdimUloktasyA'saGgatyApattiriti cenna / upasarjanetimahA saMjJAkaraNasAmarthyAcchAstrIyopasarjanatvasamAnA'dhikara Aho! Shrutgyanam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA / Nalaukikopasarjanatvavata eva pUrvanipAta iti kalpanena prakRte bhavanakriyAvizeSaNatvena pUrvazabdasyaivopasarjanasaMjJayA pUrvaprayogaprAptau nirdezo'papattyA tadarthammUloktasyA''vazyakatvena tatsaMgaterityAha-bhUtapUrve caraDiti nirdezAbhUtazabdasyaiva pUrvanipAta iti nanu nipAtenA'dhinA'dhikaraNarUpArthasyoktatvena ( uktArthAnAmaprayogaH ) iti nyA. yena tadarthakasaptamyA abhAvena samAsA'bhAvAdadhiharIti prayogo na syAditi Aha-nipAtenA'bhihite'pyadhikaraNe vacanasAmarthyAtsaptamIti / uktarItyA saptamyA abhA. bhena samAsA'prAptyA vibhaktyarthe samAsasaMjJAvighAyakavacanasyAsaMgatiriti tadanurodhAdukte. 'pyadhikaraNarUpArthe saptamyA samAsa iti bhaavH| na ca tikRttaddhitetiparigaNanAdadhinokta. tve'pi saptamIsyAdeva vacanasAmarthyAtsaptamyAH kalpanaM na yuktamiti vAcyam / tasya bhASye pratyAkhyAtatvAt / nacA'nyasubantenA'pi samAse'dhiharIti prayogasiddhissyAdeva vacanasAmarthyAditi prayAso na vizeSaphalajanaka iti vAcyam / pratyAsattyA yadvibhaktyartha. vAcakA'vyayena subantasya samAsastadvibhaktarArthavAcakasubantasyaiva grahaNenA'nyabhiktyarthavAcakasubantena samAsasyA'niSTatvAditi dika // nanu samayA grAmamityAdau ArAdvanAdityAdau ca samAso durvAra iti pUrvapakSaM samAdhate-ArAdvanAdityatra tu nA'vyAyIbhAva iti / yadyuktasthaleSu samAsaH syAttadA (abhitaH paritaH) iti vAttikena 'anyArAditi sUtreNa ca dvitIyApaJcamyovidhAnasya sarvathA vaiyayaM syAditi tAbhyAM tayovidhAnasAmayena tadabhAvakalpanamiti bhAvaH / na ca madhyArthakasamayAzabdayoge dUrArthakA''rAcchabdayoge ca dvitIyApaJcamyozcAritAyeMna sAmarthyAsamAsA'bhAvakalpanamayuktamiti vAcyam / 'dRrAntikAthari tyanena SaSTIpaJcamyoH prAptau SaSThya - pavAdatayA paJcamyA vidhAnenA'ntikArthakA''rAcchabdayoge SaSTyapavAdatvena paJcamI vidhAnasya niravakAzatayA tatsAmarthyAdavyayIbhAvA'bhAvakalpanasya yuktatvAt / dvitIyAvidhAnasAmadivyayIbhAvA'bhAvakalpanaM tu na yuktamuktasthale dvitIyAvidhAnasya caritArthatvAt // duryavanamiti--nanu arthA'bhAvA'rthakasyA'pi duraH sattvAdarthA'bhAvena vAtra samAsasiddhau vyadhyarthaM samAsavidhAnaM viphalamiti cenna / yena samasyate tadIyA'rthAbhAve samAsA'bhyupagamena prakRte yavanaRddharevAbhAvasattvena yavanAnAmabhAvA'bhAvAt tatra samAsA'siddhayarthaM vyaddhayarthaM samAsavidhAnasya sAphalyAt // nirmakSikamiti--makSikANAmabhAva iti vigrahaH / saMsargA'bhAve'yaM samAso natvanyonyAbhAve'pi / nacA'tra kiM vinigamakamiti vAcyam / arthagrahaNasAmarthyAtsamasyamAnapadajanyapratItivizeSaviruddhA'bhAvasyaiva grahaNenA'nyonyAbhAvasya tu pratiyogitA'vacchedakenaiva virodhena tasya ca prakAratve'pi vizeSyatvA'bhAvenA'syaiva tatra gamakatvAt // atihimamiti--himasyA'tyaya iti vigrahaH / atyayA'rthe'vyayIbhAvaH / paraJcAsya sUtre grahaNaM viphalamarthAbhAvenaiva gatArthatvAt / abhAvazcAtra saMsargA'bhAva eva, natvanyo'nyA'bhAvaH / anyathA ghaTaH paTonetyatrA'tiprasaGga syAt // zabdaprAdurbhAva-ityasya zabdaviSayaprakAzArthenA'vyayena samAsa ityarthaH / asyodAharaNam, itiharIti / atra harizabdasya svasvarUpaparatvaM, tAdRzaSaSThyantaharizabdena zabdaprakazArthakasyetizabdasya samAsaH / / Aho ! Shrutgyanam Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsaprakaraNam / anuviSNu-viSNoH pazcAditi vigrahaH / ana acaH parasminniti sUtrasthAt (tataH pazcAtsnaMsyate dhvaMsyate ce)ti bhASyaprayogAt / anekamanyapadAtheM iti sUtrasya ( sarvapazvAdi ) ti bhASyaprayogAcca na pazcAcchabdasya samAsaH kintu tadarthakA'nuzabda syaiva etadbhASyaprayogAdetatsUtre tattadarthabodhakapadaghaTakatayA gRhItA'vyayena tattadarthena nAyaM smaasH| ata eva 'yathA sAdRzye' itisUtrasthabhASye sAdRzyasampattIti prApnotItyuktam / yathAzabdena tUttarasUtrArambhasAmarthyAtsamAso bhavatyevetyalam / nacAsya samAse kA kSati. riti vAcyam / tathAsati tasya pUrvanipAtApatteH / nanu avigraho nityasamAso'svapadavigraho veti nityasamAsalakSaNasattve vAkthaM durlabhamityata Aha-pratizabdasya vIpsAyAmityAdi / iti prAJcaH / vastutastu, pratisthAnamityAdau patvA'bhAvasampAdanena caritArthatvAtsAmarthyaviraheNa tatsAmarthyAdvAkyasyA'sAdhutvamiti, (arthamarthampratipratyarthamiti sarUpasUtrasthabhASyaprayogAdyadA dvirvacanaM tadA pratizabdasya vRttitvA'bhAvena samAsena vIpsAyA uktatvAnna dvirvacanamityalam // ___ nanu samRddhisampattyoH paryAyatvAdanyataragrahaNaM na kAryamityAzakya samAdhatteRddharAdhikyaM samRddhiriti / yathA'sAdRzya-asAdRzya itichedaH, asAdRzye'rthe vidyamAno yathAzabdaH samathena mubantena saha samasyate iti tadarthaH / yathA haristathA hara ityatra na samAsaH, yathAzabdasya sAdRzyArthakatvenAsAdRzye'vidyamAnatvAt / tatra harerupamAnatvasya yathAzabdo dyotakaH / nanu yathAharirityatra yathAzabdasyA'sAdRzyA'rthakatvA'bhAvena samAsA'bhAvaH samucita eva, tathA. harirityatra tathAzabdasya sAdRzyArthakatvAtpUrvasUtreNa samAso durvAra iti cenna / sadRza ityuktyA niyamataH pratiyogyAkAMkSAdarzanAtsAdRzyapratiyogivAcakasamarthasubantenaiva tadvodhakA'vyayasya samAsa iti kalpanenoktApattestatrA'yogAt / yathAzabdaH samarthasubantena saha samasyate sAdRzye dyotye neti, 'yathAsAdRzye' ityasyA'rthaH / yathAzakti, yathAbalamityAdyasyodAharaNam / ata eva, asAdRzye itikimartha yathA devadattastathA yajJadatta ityuktaM na tu sUtrameva kimarthamityuktam / nanu yathArthatvenaiva siddhau sUtramidamvyarthamiti cenna / sUtragRdvItA'vyayena tenA'samAsena sUtrasyA''vazyakatvAt / sUtragRhItA'vyayena tenA'samAsena sUtrasyA'pi jJApakatvAt / na ca prakAravacane vihitena thAlpratyayena niSpannasya yathA zabdasya sarvathA sAdRzyadyotakatvAtsUtrodAharaNA'sambhavena sUtraM vyarthamiti vAcyam / avyutpannasya vIpsAyogyatApadArthAnativRttibodhakasyaiva yathAzabdasyA'tra sUtre grahaNenokta. yuktyopapannasya tasyA'grahaNAdudAharaNasambhavena sUtrasyA''vazyakatvAt / udAharaNe yathA. zakti, yathAbalamityAdAvuktArthaka eva yathA zabda iti tatra samAsAtha sUtramAvazyakameveti bodhyam / na ca yathAzabdasya vyaJjanayopamAnatvapratipAdakatvamiti nikhilA'bhiyuktoktyA yadvizeSavAn haristadvizeSavAn hara ityuktabodhA'nantaraM vyaJjanayopasthApitArthasya zAbdabodhaviSayatvaM bhavatyeveti, upamAnadevadattA'bhinna upameyo yajJadatta iti bodhaH sAdhA. raNadharmastu gRhItavizeSadharma eva / Aho! Shrutgyanam Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 phakkikAralamaJjUSA / (1) sAdhayantI sakhi subhagaM kSaNe kSaNe dUnAsi mama kRte / sadbhAva snehakaraNIyasadRzaM tAvadviracitantvayA // iti lakSaNAmUlavyaJjanAsthala iva lakSyArthavyaGgyArthayorubhayoH zabdajanyabodhaviSayatvaM suvacam / upamAnopameyayorabhedAnvayasya sattvAdeva tayoH samAnavibhaktikatvam / evaJca pUrvapadArthatvenAprasaktyA sUtre'sAdRzya iti vyarthamiti vAcyam / sUtre prakArArthakasyaiva yathAzabdasya grahaNena tatsAmarthyAdvimuni vyAkaraNamityAdau pUrvapadArthA'prAdhAnye'pi mAsavattatrApi samAsasya nirbAdhenA'sAdRzye ityasyA''vazyakatvAt / kRte'sAdRzyagrahaNe Tu prakAravacanabhinnasyA'vyutpannasyaiva yathAzabdasyA'tra sUtre grahaNenodAharaNasiddhau na ko'pi bAdhaka iti / nacodAharaNabhUtayathAzakti yathAbalamityAdau prakArArthakathAlantasyaiva yathAzabdasya grahaNamastu, todRzasya yathAzabdasya sAdRzye'pi vRttedarzanAtsAdRzya sampattItyanenaiva samAsaH syAt pUrvasUtre (avyayaM vibhaktI) tyAdau yathAgrahaNamastu sUtramidaJca mAstyiti vAcyam / 'yathA'sAdRzye' ityetatsUtrArambhasAmarthyAtsAdRzye padArthAnativRttibodhakasya yathAzabdasyAprayogeNa sAdRzyasampattItyanena samAsA'prAptyA tadarthamasya sUtrasyAssvazyakatvAt / avyutpannaprakArArthakayathAzabdasatve idameva sUtraM mAnaM bodhyamityalam // vibhASA - adhikArasUtramidam / nanu ekArthIbhAve samAsasya vyapekSAyAM vAkyasya ca siddhau sUtramidaM vyartham / nacaikArthIbhAva eva samAsavikalpArthamidamAvazyakamiti vAcyam / nahyekArthIbhAve saMjJAyA abhAva ityarthakasya ( na ca saMjJAyA bhAvA'bhAvAviSyete) iti bhASyasya virodhadurvAstayA ekArthIbhAva eva vaikalpikasamAsasyA'niSTatvAt / evaM ekArthIbhAvAbhAvena samAsA'prAptyA samAsaniSedhasutrANi ( nityaM krIDAjI vikayori) tyatra nityagrahaNaJca nAvazyakAnIti cenna / lakSaNaikacakSuSkAn prati kvaikArthIbhAvo nityaH ka pAkSikaH kva nA'stItyarthabodhanAthaM vibhASeti sUtrasyA''vazyakatvAt // etatsAmarthyAtprAcInAnAM / nityasamAsatvamiti -ayambhAvaH, prAgeva vibhApAdhikArasya karttumucitatvAdatraitatkaraNasAmarthyAditaH pUrveSAM nityatvamevetyavagamyate / nacaivaM (suppe ) tyasyApItaH pUrvatvAnnityatvA'pattiriti vAcyam / tathA satyanenaiva siddhesvyayaM vibhaktItyAdinA samAsavidhAnasya vaiyarthyApatteH / nacA'vyayamityAdinA samAsA - vidhAne'vyayasya samAsazAstraprathamAnirdiSTasyopasarjanasaMjJA vidhAyakena (prathamAniddiSTamiti zAstreNA'vyayasya niyamenopasarjanasaMjJA vidhAnA'nupapacyA'dhiharItyAdAvadhyAderapi paraprayogAsspattiriti vAcyam / samAsavyANyasaMjJAvidhAyake prathamAnirdiSTamupasarjanamiti prathamAnirdiSTamityasyArtha karaNenA'dhyAdeH paraprayogA''pattyabhAvAdavyayamityasya vaiyathyena tatsAmarthyAt supetyasya na nityatvamiti dik // ityavyayIbhAvasamAsaprakaraNam / (1) atra nAyakasamIpe preSitA yA dUtI sA tannAyakopabhogena nivRttecchA bhUtvA punarnAvikAsamIpe Agatya sa nA''yAtItyuktvA viratA tata upabhogacinhena taM vRttAntaM jJAtvA tAM dUtI. prati nAyikAyA uktiriyam / mama prANapriyaM ramayantyA tvayA zatrutvamAcaritamiti lakSyate / Aho! Shrutgyanam Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / atha tatpuruSasamAsaprakaraNam / nanu (tatpuruSa) ityadhikArasUtrA'nantaraM (saMkhyApUrvo dviguzce)tisUtrakaraNAccakArabalena dvigutatpuruSayoHsamAvezaH syAt / na ca cakArasyoktasaMjJAdvayaparyAyArthatvena samuccayA. rthatvA'bhAvAt kathamubhayoH samAvezaH syAditi vAcyam / (saMkhyApUrvo dviguri)ti yogaM vibhajya pUrveNa (taddhitArthottarapadasamAhAre ce)tyatroktasya saMkhyApUrvasya tatpuruSasaMjJAvidhAnasAmArthyAdeva paryAyatvasiddhau cakArasya saMjJAdvayasamAvezArthatvAkSateH / evaJca dviguzceti sUtramanAvazyakamevetyAha-idaM sUtraM tyaktuM zakyamiti / dviguzceti sUtramityarthaH / nanu dvigostatpuruSatve kimphalamityata Aha-samAsAntaH prayojanaM paJcarAjamiti / paJcAnAM rAjJAM samAhAra iti vigraha (rAjAhaH sakhibhyaSTaca) iti Tac / na ca (akArAntottarapado dviguH striyAmiSTaH) ityanena Tajantottarapadasya dvigoH paJcarAjasya strI. tvabodhanena TitvAnDIpa durvAra iti vAcyam / TacaH samAsasyaivA'ntA'vayavatvaM na tUttarapadasyeti uttarapadasyA'kArAntatvA'bhAvAduktavAttikena strItvA'bodhanena GIpoprApteH / na ca samAsAthai yaduttarapadaM tadantasyaiva samAsAntatvamityarthake samAsArthottarapadAntAH samAsAntA iti pakSe dvigorakArAntottarapadatvena strItvAduktadoSastadavastha eveti vAcyam / atra pakSe pAtrAditvAnnetyanenaiva doSoddhArAdityalam / paJcarAjIti kAzikAyAmudAhRtaM na yuktamiti haradattaH / kecitta pAtrAditvAnDIbabhAvakalpane vinigamakA'bhAvAtkAzikokodAhaNaM yuktamevetyAhuriti dik // dvitIyA zritAtItapatiteti-dvitIyAyA pratyayatvena pratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhiH / zritAdInAM subantatvA'sambhavena svaprakRtike lakSaNA / tathA ca dvitIyAntaM zritAdiprakRtikairityarthaH sampannaH / na ca sambodhane zritAdInAM subantatvAsambhavena teSAM svaprakRtike lakSaNA nA''vazyiketi vAcyam / (yena vidhiri)ti sUtrasthabhASyaprAmANyena sambuddhistrIliGgaprathamAntabhinne'pi samAsasyeSTatvena zritAdInAM lakSaNAyA AvazyakatvAt / zritAdInAM samarthavizeSaNatvAtprAptasya tadantavidheH (samAsapratyayavidhau pratiSedhaH) itya. nena niSedhAtkaSTaM paramazrita ityAdau na samAsApattiH / tadantavidhau tu zritAdyantasamarthaprakRtikarityarthe tatroktApattirduraiveti dik // svayaM tena-nanu atra sUtre Atmanetyarthakasya svayamityavyasya kartRtvaniSThavizeSyatAnirUpitabodhajanakatvena karmatvavizeSyakabodhajanakatvA'bhAvAnna dvitIyAyAH sambandhaH kintu tRtIyAyA evetyAha-dvitIyA tu neha sambadhyate ayogyatvAditi-asambhavAditi tadarthaH / tasya pratyayatvAtpratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhau svayamityavyayaM kAntaprakRtikasamarthasubantena saha samasyate iti sUtrasyArthaH / svAyaMkRtirityudAharaNam / samAse svayaMkRtazabdAdiji Ayaco vRddhau rUpaM siddhayatIti samAsasyoktaprayogopapattiraikezvaryamapi phalambodhyam / tadabhAve tu kRta ityasyaiva SaSTayantatvena tata evoktapratyaye RkArasya vRddhau raparatve svayaMkArtirityApattiriti dik // khaTvA kSepe-dvitIyA zritetyato dvitIyAyAH svayaM ktenetyataH ktenetyasya cAnuvRttiH, tayozca pratyayatvAtpratyayagraha paribhASayA tadantavidhiH / kSepo nindA / khaTvA Aho! Shrutgyanam Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | zabdasya svaprakRtike lakSaNA, tathA ca khaTvAprakRtikaM dvitIyAntaM ktAnnaprakRtikasamartha subantena saha samasyate sati nindAyA gamyamAnatve iti sUtrArthaH / khaTvArUDha ityuddAharaNam / khaTvAmArUDha iti vigrahaH / sa jAlma ityucyate / asamIkSyakArIti tadarthaH / " jAlmossamIkSyakArI syAkuNTho mandaH kriyAsu yaH / 46 ityamarokteH- samAptavedavratena puruSeNa khalu khaTvA''roDhavyA brahmacAriNaiva bhUmau zayitavyam / anenaiva khaTvA''rUhyate cedayameva jAlma ityucyate / asya zabdasya rUDhatvA-dakRte'pi khaTvA''rohaNe ninditAnuSThAnaparasya sarvasyA'pi khaTvArUDhatvaM bodhyam / ata evAha - nityasamAso'yamiti - vAkyena nindA'pratIteriti bhAvaH // tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena - sautratvAttatkRteti luptatRtIyAntam / tRtIyAntaparAmarzitacchabdena tRtIyAntArtho lakSyate / guNavacanasya zabdatvAt tRtIyAntA'rthakRtetyasyA'rthadvArA guNavacanavizeSaNatvaM tRtIyAntArthakRto yo guNastadvacaneneti, etatpha li tArthamAha - tRtIyAntaM tRtIyAntArthakRtaguNavacanenetyAdi - nanu guNavacanenetyatra vacanagrahaNaM vyathaM guNazabdasya dharmamAtraparatvena tena samAsA'sambhavena tadvAcina eva grahaNAditi cenna / guNamuktavAniti vyutpatyA guNavAcitvaviziSTadravyavAcina eva grahaNArthaM va canagrahaNasya sArthakyAt / tena ghRtena pATavamityAdau na samAsaH / tatra guNazabdasya dharmamAtraparatvAdeva khaNDazabdasya kriyAvacanatve'pi na ko'pi doSaH / asya sUtrasya kRtaza - bdArthadvArakasAmarthyaM eva pravRttirna tu sAkSAtparamparA'nvaye / anyathottarasUtreNa nipuNalakSaNazabdAbhyAM samAsavidhAnaM vyathaM syAt / na ca sadRzazabdasyApyuktArthe jJApakatvasambhavAnkathamubhayorevopAdAnamiti vAcyam / sadRzazabdasyAnAvazyakatvasya pradipAdayiSyamA - NatvAt / guNavacanenetyatra guNazabdasya tatkRtetyetatsApekSatve'pi sautratvAtsamAso bodhyaH / sUtre tatkRtetyasyAnupAdAne'kSNA kANa ityatrA'pi samAsApattiH, tadupAdAne tu akSNA kANatvasyAkaraNAtkintu karmAdinaiva tatkaraNAtkANazabdasya tRtIyAntArtha kRtaguNavacanatvA'bhAvA'nnoktA''pattiH / guNavacanenetyakhyA'bhAve gosambandhidadhyAdibhojane devadattAdevapAvRtvAttRtIyAntArthakRtatvena gobhirvapAvAnityAdau samAsA''pattiH / tatsatye tu devadattA - guNavacanatvA'bhAvAnnokttApattiriti dik // pUrvasadgazasamonArthakalaha - nanu ( tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyA'nyatarasyAmi)tyanena sadRzazabdayoge SaSTyA api vidhAnAtsadRzazabdena SaSThIsamAsasiddhAvatra sUtre sahagrahaNaM vyartham / nacoktasUtravihitaSaSThyAH pradipadavidhAnapaSThItvAt ( pratipadavidhAnA SaSThI na samasyate) iti niSedhavacanasya jAgarUkatvAduktasamAsA'prAptyA samAsArthantatra sadRzagra - haNamAvazyakamiti vAcyam / uktasUtraSaSTyA na pratipadavidhAnatvamityasya pratipAdayiSyamANatvAt / na ca (tatpuruSe tulyArtha tRtIyA) ityanena pUrvapadaprakRtisvarasiddhyarthaM sadRzagrahaNamastviti vAcyam / ( sadRzapratirUpayoH sAdRzye) ityanenaivoktasvarasiddheH / tatra hi sadRza ityAdau paSTyA aluki pUrvapadaprakRtisvarArthaM sadRzagrahaNamAvazyakam / na ca manasA sadRza ityatra samAsArthamastu sadRzagrahaNamiti vAcyam / tasya saMjJAtvAbhAvena tadarthamapi tasyA'nAvazyakatvAt / evaJca prayojanAbhAvAdvayarthameva sadRzagrahaNamiti cenna / bhojanena sAdRzyavAnityarthe bhojanasadRza ityatra samasArthantasyA''vazyakatvAt / nacA Aho! Shrutgyanam Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / sarpi hetoH zeSatvavivakSayA SaSThItyenenaiva samAsasiddhAvetadarthamapi tadanAvazyakameveti vA - cyam / uktarItyA samAsopapattAvuktasvarasiddhyApatteH / na ca sadRzapratirUpayoH sAdRzye ityanenaiva svarasiddhiriti vAcyam / tatra sAdRzyagrahaNena tasyopamAnabodhakapUrvapada ke eva pravRtteH / 47 vastutastu - bhojanena kRtaH sadRza ityarthe (tRtIyA tatkRtArtheneti ) ( tatpuruSe tulyAtheM)ti sUtrAbhyAM samAsasvara siddhayupapAdane tu vyarthameva sadRzagrahaNamiti dhvanitaM prakRtasUtraskaiTe ityalamativistareNa // mizragrahaNe sopasargasyA'pi grahaNamiti - paNabandhenaikAthyaM sandhistasmin gamyamAne sati anupasargatRtIyAntAtparaM ityuttarapadamantodAttamityartha ke 'mizraM cAnupasarga masandhAvi' ti sUtre (samAsapratyayavidhau pratiSedhaH ) ityanena tadantavidhipratiSedhAtsopasargeNa samAsA'prAptyA'nupasargeNaiva samAsasiddhau vyAvartyA'bhAvAdvayarthamanupasargagrahaNamukamartha jJApayatIti bhAvaH // nanu (kartRkaraNe kRtetyasya kartRkaraNayorarthayorvihitatRtIyAntasya bahulaM samAsa ityadha pratyayagrahaNaparibhASayA nirviziSTabhinnasya kRdantatvA'bhAvena nakhanirbhinna ityatra samAso na syAdata Aha-- kRdgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNamiti - - yatra gatikArakasamabhivyAhRtaM kRdantaM tatra gatikArakasamabhivyAhRtasyaiva kRdantasya grahaNamapizabdAttadasamabhivyAhRte dante kevalasyA'pi tasya grahaNamiti tadarthaH / tathA ca, avataraNadalo kodAharaNe nIrUpagativiziSTasya bhinnasya kRdantatvAtsamAsasiddhiriti sarvamanavadyamiti bhAvaH // " bahulagrahaNaM sarvopAdhivyabhicArArthamiti - bahUnarthAn lAtIti bahulamiti bahulapadasyArthAt kartRkaraNayorvihitasyApi kaccinna samAsaH / kvacidvibhaktyantarasyA'pi samAsaH / dAtreNa lUnavAn, dAtreNa chinnavAn hastena kurvannityAdInyAdyasyodAharaNAni / pAdahArakaH, galecopaka ityAdi dvitIyasya / hiyate iti hArakaH, bAhulakAtkarmaNi pAdAbhyAM hArakaH pAdahArakaH / pAdAbhyAmityapAdAnapaJcamyantasya samAsaH | copayatIti copakaH, hetumaNNyantAccupa mandAyAM gatAvityasmAtkarmaNi NvalU / gale copako galeco - paka:, (amRrdhamastakAdi ) ti saptamyA aluk // nanu sUtre supetyadhikArAttiGantena samAsA'natiprasaktyA kartRtvakaraNatvayoH kriyAnirUpitvena kartrAdyAkSiptakriyAbokakRdantenaiva samAsalAbhena vyAvartyA'bhAvAtkRdgrahaNaM vyarthamityAzayenAzaGkate kRteti kimiti / K samAdhatte - kASThaiH pacatitarAmiti - kartRtvakaraNatvayoH kriyAnirUpitatvAttadvAcakabantasya taddhitAntaghaTitasyA'pi sambhavAttenA'pi samAse pratyudAharaNabhUtoktaprayoge samAsAsspattiraiveti tadvAraNAya kRtgrahaNamAvazyakamiti bhAvaH | tenaiva samAso yathAsyAnna subantenetyarthaM kRdgrahaNaM pratyudAharaNe jJAnajantAdibhikhi bahulagrahaNAtsamAsavAraNaM zakyamiti kecidityalam // caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH-- atra tadarthapadaM tasmai idaM tadarthamityarthaka tacchabdena sanniSkRSTatvAccaturthyA parAmarzaH / tasyAzca pratyayatvAtpratyayagrahaNaparibhASayA tad Aho! Shrutgyanam Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sm|| phkkikaartnmnyjuussaa| ntavidhau caturthyantamiti sAmarthyAttena tadartho lakSyate tasmAttAdayaM caturthItyabhipretyAhacaturthyantArthAya yattadvAcinetyAdi-caturthyantavAcyayUpAthaM yadAvAdi tavAcakazabdena catuthyarthantasya vA samAsa ityarthaH / yUpAya dAvityAdInyudAharaNAni / nanu sUtre tadarthapadena prakRtivikRtibhAvAtiriktagrahaNe tenaiva balirakSitazabdAbhyAmapi samAsasiddhau yAbhyAM samAsAthaM kRtamuktazabdadvayagrahaNaM vyathaM sajjJApayati tadarthapadena prakRtivikRtibhAvasyaiva grahaNamityAzayenAha-tadarthena prakRtivikRtibhAva eva gRhyate / balirakSitagrahaNAjjJApakAditi-na ca hitamukhazabdayorapi jJApakatvasambhavena zabdacatuSTayasyaiva jJApakatvapratipAdanasya yuktatvAdvayoreva tattvapradarzanamayuktamivi vAcyam / hi. tasukhazabdayoge / (caturthI cAziSyAyuSyamadabhadrakuzalasukhArthahitairi)tyanenA'tAdaye'pi caturthAsambhavAt uktazabdadvayenA'nyopakArA'jananena tadyoge tAdarthyacaturthA asambhavAJcoktazabdadvayasya jJApakatvA'sambhavAt / na ca samAsata AziSo'pratItyA (caturthI cAziSI)ti vihitacaturthyantasya samAsA'svIkArAdalirakSitagrahaNavaddhitasukhazadvayorapi jJApakatvaM sambhavatIti vAcyam / brAhmaNahitaM, gohitaM, gomukhamityAdilakSyadarzanAdatAdarthyacaturthya. ntasyApi samAsAGgokArAttadarthantayorAvazyakatvAtsAmarthyaviraheNa jJApakatvA'sambhavA. dityalam // nanu balirakSitagrahaNajJApakajJApitasya prakRtivikRtibhAvasya tadarthapadena grahaNamitiniyamasya randhanAya sthAlItyatra samAsavAraNameva phalaM tatra SaSTIsamAsasya duritvAniyamo vyartha eva / na ca sati SaSTI samAse samAsasvaraH, tAdarthyacaturthyA tu niyamena samAsavAraNAtpUrvapadaprakRtisvara iti svare vizeSa iti vAcyam (caturthI tadarthe) ityetadvihitapUrvapadaprakRtisvarasyApi prakRtivikRtibhAva eveSTatvAduktasvarA'prAttyA svare'vizeSAduktasamA. sasyA'nivAryatvena niyamavaiyarthyasya tAdavasthyAditi cenna / randhanAya sthAlItyatra zabdazaktisvabhAvAttadarthatvenaiva bhAnena sambandhatvenA'bhAnAt SaSThayabhAvena tatsamAsA'prAtyA satyAM tAdaryacaturthI prAptaM tat samAsanivRtyarthamuktaniyamasyA''vazyakatveva sArthakyAt / etatsarva prakRtasUtrasthabhASye spaSTam / tatra hi (caturthI tadarthamAtreNa cetsarvaprasaGgo'vizeSAt / sarvasya caturthyantasya tadarthamAtreNa saha prasaGgo bhavati / anenA'pi prApnoti, randhanAya sthAlI, avahananAyolakhalami)ti / atrA'nenA'pi prApnotItyuktvA kathamapyeSu samAso na bhavatItyuktam / uktaJca kaiyaTena nA'nabhidhAnAdandhanasthAlyAdayaH SaSThIsamAsA bhavantIti / nacoktayuktyA caturthISaSThIsamAsavAraNe'pi randhanArthA sthAlI randhanasthAlIti madhyamapadalopisamAso bAdhakA'bhAvAtsyAdeveti vAcyam / anabhidhAnAduktasamAsasyA'pyaprApteriti dik|| azvaghAsAdayastu SaSTIsamAsA iti-tadarthapadena prakRtivikRtibhAvagrahaNAsamAsAprAptyA'trApi ghAsAdInAmupakArakatvena tAdarthyacaturthI satyAM na samAsa: kintu vAkyameva / sambandhatvena bhAne tu SaSThIsamAso bhavatyeveti bhAvaH // arthena nityasamAso vizeSyaliGgatA ceti vaktavyamiti-anena vAttikena kAryadvayaM vidhIyate / evamarthazabdena caturthyantasya nityasamAsatvaM dvitIyaM vizeSyagataliGgasvaJca etadasatve vibhASA'dhikAreNa samAsasya pAkSikatvAtsamAsA'bhAvapakSe vAkyasyA'pI Aho ! Shrutgyanam Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / pattau dvijAyArtha iti prayogaH syAt / artharai vibhavA apItyamaroktyA'rthazabdasya nityapuMstvAt (paravalliGgaM dvandvatatpuruSayorityanena sarvatra puMliGgasyaiva prayogAta dvijArthA yavAgUH dvijArthaM paya ityAdayaH prayogA na syuH / vastutastu - anena vizeSyaliGgataiva vidheyA, samAsanityatvarUpadvitIya vidheyasya caturthyA tAdarthyasyoktatvAdarthazabdena vigrahAprasaktyA nyAyasiddhatvAt / guroridaM gurvazramityAdAviva liDasyApi lokataH siddhatve tu spaSTArthamevaitadvArttikamityavaseyamiti dik // 49 paJcamI bhayena / paJcamyantaM bhayazabdaprakRtikasamarthasubantena samasyate ityarthaH / atra sUtre vinigamakA'bhAvAtsUtreNaiva vRkabhIta ityAdau samAsasiddhau ( bhayabhItabhItibhIbhiriti vAcyam ) ityetadvArttikA''rambhAcca na bhayetyarthagrahaNaM kintu svarUpasyaiva / tena na vRkAttrAsa ityAdau samAsA''pattirUpo doSaH / vArttike upalakSaNatvAnnirgatajugupsayorapi grahaNaM bodhyam / na ca sutre bhayetyarthAgrahaNe svarUpasya grahaNAd bhogoparata ityAdau samAso na syAditi vAcyam / bahulagrahaNAtkvacidvibhaktayantarasyA'pi kRtA samAsa ityasya pUrvame. vAbhihitatvena tatra samAsopapatteH / susupeti mayUravyaMsakAditvAdvA tadupapattezca // pratipadavidhAnA SaSThI na samasyata iti vAcyam / padaM padaM prati vihitA pratipadavidhAnA kArakavizeSopAdAnena vihitetyarthaH / ' SaSThI zeSe' ityetadvihitaSaSThyatiriktA sarvAspi SaSThI pratipadavidhAnetyucyate sA na samasyata iti tadarthaH / nanu (na ni. dharaNe) ityanena nirdhAraNavihitapaSThyAH samAso niSidhyate, vArttikenApi pratipadavidhAnapaTyAH samAsaniSedhaH kriyate / evaJca zeSaSaSTyatiriktAyAH sarvasyA api SaSThyAH pratipadavidhAnatvAdvArttikenaivokta sUtraprayojanasya gatArthatvAtsUtraM vyarthamiti cenna / (yatazca nirdhAra - Namityanena SaSThyA avidhAnena saptamyA eva vidhAnAdanayA tasyA bAdhA'bhAvAya, tatpratiprasavAttanna sambandhasAmAnya eva SaSTyA vidhAnAttasyAzcA'pratipadavidhitvAdvArttikenA'gatArthatayA sUtrasya sArthakyAt / yattu (jJo'vidarthasya karaNe) ityAdi ( kRtvo'rtha prayoge kAle'dhikaraNe) ityeteSu sUtreSu zeSapadasambandhAttaiH zeSa eva paSThIvidhAnAttatra ca (zeSeSaSThI)tyeva siddhAvuktasUtrasamudAyasAmarthyAttattatsUtravihitaSaTyAH samAsAbhAvakalpanena vArttikasya siddhatvAnnApUrvantaditi tanna / uktasUtrANAM tattadvAtuyoge upAttakArakANAM zeSatvAbhAvajJApanadvArA vArttikajJApakatve vinigamakatvA'bhAvAt / vArttikasyA pUrvatvAdeva nedaM bhASye pratyAkhyAtam, ata eva ca pratipadavidhAneti pUrvapakSodghATane zeSalakSaNA'tiriktA sarvA pratipadavidhAnA, 'kartRkarmaNoH kRtI' ti kudyogeti ca tatroktam / tatra zeSalakSaNetyasya zeSamAtralakSaNetyartha iti dikU // nanu brAhmaNasya ye dantAste zuklA ityarthAdUbrAhmaNazadvasya dantai revA'nvayAttenaiva sAmathryena zuklazabdenA'sAmarthyAt (savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya ca vizeSaNayogo ne ) ti niSedhAcca brAhmaNasya zuklA ityatra samAso na syAdata Aha-yadA prakaraNAdinA dantA iti vizeSyaM jJAtaM tadedamudAharaNamiti / adhunA zuklazabdasyaiva vizeSyasamarpakatvamiti na samAsaprAptiriti bhAvaH // anityo'yaM guNena niSedha iti / guNavAcakazabdena SaSTyantasya samAsaniSedho 5 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| 'sArvatriketyarthaH / pUraNArthena ca SaSThyantasya samAsaniSedho'pi tathetyapi bovyam / atra pramANaM ('tadaziSyaM sNjnyaaprmaanntvaat| ) ityAdinirdeza eva, tathAhi, guNena pUraNArthena ca samAsaniSedhasya nityatve tasya aziSyamityatra samAsaniSedhena nirdezA'saGgatiriti sa eva vyarthIbhUto jJApayati, anityo'yamityAdi / pUraNArthana samAsaniSedhasya nityatve 'lopena cetpAdapUraNamiti nirdezaH pramANam / tathAhi, pUraNArthena samAsaniSedhasya nityatve pAdasya pUraNamiti samAsA'nApattyA nirdezAsaGgatiriti sa evoktArtha jJApayatIti bhAvaH / tena kumbhapUraNabhava uJchaSaSTha ityAdau samAsasiddhiH / zekharakRtastu-pUraNArthana samAsaniSedhA'nityatvasya noktodAharaNe samAsasiddhi : phalam / kumbhasambandhi puraNaM uJchasabandhI SaSSTha iti madhyamapadalopisamAsasya siddhatvAt / ata eva guNena samAsaniSedhA'nityatvambhASye noktam / (1)anyatrA'syA'nabhidhAnam / (2)ata eva, sarvazveta ityAdau guNena na samAsa iti sandihya (guNAttareNataralopazceti) vacanamArabdhaM sarvaguNeti sUtre bhASye (3)saMkhyAzabdAnAM (4)bhAvazabdatvAdyojanazatAdau krozazatAdau goviMzatirityAdau ca nAyaM niSedha iti / tathA ca paMktiviMzatIti sUtrabhASyam (te ete viMzatyAdayaH zabdAH samudAye santo bhAvavacanA bhavantI)ti (viMzatyAdiSu bhA. vavacaneSvi)ti ca, yastu tatra (5)eSAM guNavacanatvavyavahAro'pi sa tu (6)tatsAdRzyAt / (7)anyathA gAvo dhanamityupakramasya dhanameko guNaH, apatyameko guNaH ityapi bhASyokta. zcaitradhanaM caitrA'patyAdInItyAdi na syAdityAhuH / / pUrvottarasAhacaryeNa kRvyayasyaiva grahaNamiti-pUrvaparayoH sattavyayoH kRtoH sAnnidhyAdavyayapadena kRdavyayasya grahaNAdeva (sarvapazcA di)tibhASyaprayoga uppnnH| anyathA kR dakRtsAdhAraNasyA'vyayasyAvyayapadena grahaNena pazcAcchabdasyAvyayatvena tadyoge samAsaniSe. dhApattAvuktabhASyaprayogo noppdyet| prakRtasUtrasthabhASye'pi avyayairuccairAdizabdaiH sAmarthyAbhAvAnnasamAsa ityabhidhAya kRdavyayamevodAhRtam / etena sati sAmarthya nyAvyayaiH sa. mAsasyeSTatvamavagamyate / nAgezAstu-dvijasya kurvankRtvetyAdau sUtreNa kArakaSaSTyA samAsaniSedhAt kaTA. dyapekSayA zeSaSaSTyAM tu asAmarthyAtsamAsaprAptireva neti sandihya dvijasya dviSan purA sU. (1) nanvevaM kaakkaayemityaadypi syAdata Aha-anyatreti bhASyAdAvanuktatvAnnAnyatroktasamAsa iti bhAvaH / ( 2 ) asya niSedhasyA'nityatvA'bhAvAdevetyarthaH / ( 3 ) asya niSedhasyA'nityatvA'bhAvAdgoviMzatirityAdisiddhirna syAdata AhasaMkhyAzabdAnAmiti / ( 4 ) bhAvapravRttinimittakatvAdityarthaH / yathA 'tasyabhAva' ityatra bhAvazabdasya dharmaparasvaM tathaivA'trA'pi tasya tatvAmiti bhAvaH / (5) viNshtyaadiinaamityrthH| (6) guNasAdRzyAdityarthaH / (7) guNabodhakatvasyaiva svIkAra ityarthaH / Aho ! Shrutgyanam Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / 51 yo to rityAdau (dviSaH zaturvA vacanantosunkasunorapratiSedha) iti kArakapaSTosatvAttadAhRtabhASyetasmAdIdRze viSaye zeSatvavivakSaNasya tAdarthyasya sambandhatvavivakSaNasya cAbhAva eva pANinitAtparyya nirNayAyaiva bhASyakRtpravRtteriti vadanti // samAnAdhikaraNe samAsaniSedhodAharaNaM - takSakasya sarpasyeti - atra paratvAtprAsamAnAdhikaraNasamAsaM bAdhitvA prAptasya SaSThIsamAsasya niSedhaH / nava SaSTyantayoH samAse'rthA'bhedAtpradhAnasyA'pUrvanipAta ityetannirUpaNaprastAve yena subantena samAsastannirU. pitasambandhArthakasyaiva SaSThyantasya grahaNamityuktyA prakRte tAdRzaSaSThayabhAvAtsamAsA'prAtyA niSedho viphala eveti vAcyam / bhASyaprAmANyAdyatra vyadhikaraNaSaSThyantayoH samAsastatra tAdRzyA SaSThyA grahaNena samAnAdhikaraNaSaSThyantayoH samAse uktaniyamAbhAvAtsamAsaprAptyA niSedhasya sAphalyAt / atra prakRtasUtrasthasamAnAdhikaraNagrahaNameva mAnamiti sUtrakRttAtparyam / nacAmrAsAmarthyAdeva samAkhAprAptyA niSedho vyartha eveti vAcyam / kaTospi karma bhISmAdayo'pIti pakSe parasparA'nvaya eveti sAmarthyasya satvAnniSedhasya sArthakyAt / kriyAnvayaniyamazca na sAkSAdeva kintu yadUdvArA kArakatvaM taddvArako'pItyu'ktam / naca samAnAdhikaraNA'dhikAre samAnamadhyamavIrAzceti pAThAt tasya samAnAdhikaraNAdhikArasthalasamAsaviSayatvA'bhAve'pyanyatrApravRttau pramANAbhAvena samAnAdhikaraNamasamarthavadityasAmarthyAtsamAsA'prAptyA niSedho vyartha iti vAcyam / adhAtvabhihitamityuktyA dhAtUttarapratyayena karmAbhidhAne yajuSaH pIyamAnasyetyAdyathaM niSedhasya sArthakyAt / idaM bhASye spaSTam / nanu takSakasya sarpasyetyatra vizeSaNatAvacchedakatakSakatvasya sarpatvAtmakavizeSyatAvacchedakA'vyabhicArAnna vizeSaNasamAsaprAptiriti cenna / kailAsAdrirityAdau samAsAnApatyA 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulamityatra vizeSaNavizeSyo bhayopAdAnena vizeSaNatvavizeSyatvA'vacchedakadharmadvayasya parasparavyabhicAre eva vizeSaNasamAsaprAptiriti niyamAbhAvena tatroktasamAsasya durvAratvAta / evaM ca SaSThIsamAsaniSedhe'pyuktasamAsaH syAdevetiniSedho viphala evetyAzaGkya samAdhatte - vizeSaNasamAsastviha bahulagrahaNAnneti uktasthale vizeSaNasamAse'pi phale vizeSA'bhAvAditi bhAvaH / samAnAdhikaraNe samAsaniSedhasya phalAntaramapyAha - gordhenorityAdi - vibhaktyantare caritArthasya poTAyuvatItyAdeH paratvAdbAdhakasya SaSTIsamAsasyApyanena bAdha iti bhAvaH / anyathA tatra hi SaSThIsamAse sati guNapravRttinimittakatvAdapradhAnatvena prathamAnirdiSTatvena ca dhenoH pUrvanipAtaH vizeSaNasamAse tu goriti bhedaH / tatrAdipadena bhojyasyoSNasyetyAdeH saMgraho bodhyaH / ye tu nopasargasaMjJAyA anvarthatvamaGgIkurvanti teSAM mate SaSThIsamAse pUrvanipAtaniyama iti tadvAranAya niSedhaH, vizeSaNasamAsastu syAdeveti kaiyaTa iti prAJcaH / nAgezAstu (prathamAniddiSTami ) tisUtrastha mAdhyoktarItyA (SaSThI) iti sUtre yena subantena samAsastadarthanirUpitasambandhArthakaSaSThyA grahaNAtprakRte samAsA'prAptyA niSedhasyASnAvazyakatvena samAnAdhikaraNagrahaNaM vyarthameva, dhvanitaJcedambhASye / tathAhi bhASyaM, samAnAdhikaraNe kimudAharaNam, ekadezyAha, rAjJaH pATaliputrakasya, praSTA''ha naitadasti, asAmarthyAdana na bhaviSyati / yena subantena samAsastadarthanirUpitaSaSThyantenA'sAmarthyarUpaH / Aho! Shrutgyanam Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkiAratnamaJjUSA / 'udAharaNavAdyekadezyAha, kathamasAmarthya praSTekadezyAha, samAnAdhikaraNamasamarthavaditi / u. dAharaNavAdyekadezyAha, adhAtvabhihitamiti taccheSAtsarpiSaH poyamAnasyetyudAharaNamityu. pasarjanasaMjJAsUtrasthabhASyaikavAkyatvenA'syaivaM vyAkhyAnameva yuktamiti vadanti // rAjapUjitamityAdau bhUte ktAnteneti-naca (takrakauNDinya) nyAyena vartamAnArthakaktena bhUtArthakaktasya bAdhAnmUloktamayuktamiti vAcyam / bhUtArthakaktasyA'vazyaM prAptau vartamAnArthakaktasyA'nArambhAt / bhUtatvavarttamAnatvayoryugapadvivakSAyA asambhavAt / da. dhidAnasyA'vazyaM prAptau takradAnArambhAyukta eva takradAnena dadhidAnabAdhaH prakRte tathA nA. stIti bhAvaH / kecitta-uktanyAyena vartamAnArthakaktena bhUtArthakaktasya bAdhaprAptAvanyathA samAdhattetathA hi, yAktanyAyenoktArthakapratyayenoktArthakapratyayasya bAdhaH syAttadA tenaika dika' i. tyanena SaSThIvidhAnAdupajJAtazabdasya teneti tRtIyayA yogo na syAdityuktani:zAdvarttamAna. ktena na bhUtaktasya bAdha iti jJAyate / nacaivamapyuktanirdezasya jJAnArtheSveva jJApakatvamastviti vAcyam / pUjito yaH suraasuraiH| iti prayogA'nurodhena sAmAnyaviSayakajJApakatvasyaivaucityAt kecicca kArakaSaSTyA eva samAsaniSedhakamidaM sUtraM zeSaSaSThyA syAdeva samAsa ityAhurityalam // nanu bhRjastRci niSpannasya bhartR zabdasya tRjantatvena 'tRjakAbhyAM kartarIti niSedhena SaSThIsamAsA'bhAve bhartRzabdasya yAjakAdigaNe pAThena samAsapyeSTatvAdvavanya bhattetyudAharaNamayuktamityata Aha-patyarthabhartRzabdasya tu yAjakAditvAtsamAsa iti| prasiddha. tvena patyarthabhatR zabdasyaiva yAjakAdiNe pAThAdanyArthakasya tasyA'grahaNAdvavasya bhattatyatra bhartRzabdasya dhAraNakarbarthakatvena noktasUtreNa samAsA''pattiriti yuktamevodAharaNam / nava yAjakAdiSu bhartRzabdasyA'rthavizeSaviziSTatvenA'pAThAtsAmAnyatastasya tatra pAThenodAharaNe'pyanena samAsasyA'vazyambhAvitayA'yuktamevodAharaNapradarzanamiti vAcyam / rUDhevaMzIya. stvAtpatiparyAyasyaiva bhartR zabdasya grahaNenodAharaNapradarzanasya yuktatvAt / tRjakAbhyAmityatra tRcsAhacaryeNa karbarthakasyaivAkasya grahaNena kartR grahaNamanAvazyakamiti nAzakyam, tathA sati uttarasUtre bhAvArthakasyaivAkaH sambhavAdarthAdhikArA'nurodhena prakRtasUtre'pi bhAvArthakasyaiva grahaNamiti zaMkAnirAsAya kartRgrahaNasyAvazyakatvAditi bhAvaH // nanu (tRjakAbhyAmi)tiniSedhasya jAgarUkatvAt tribhuvana vidhAturitisamastaprayogo naivopapadyatetyAzayenA''zaMkate-kathaM tarhi ghaTAnAM nirmAturityAdi / samAdho-ze. SaSaSThayA samAsa iti / pratyAsattyA kArakaSaSTyA evA'nena samAsaniSedha itibhAvaH / nyAsakArAstu-vidhAtRzabdasya tRnnantatvAdanenA'niSedhAtSaSThIti sUtreNa samAsAduktaprayogopapattiH / na ca tRnyoge (nalokAvyayaniSThAkhalarthatanAmi)ti sUtreNa SaSTIniSedhAttatsamAsA'prAptyA punastadavastha evoktadopa iti vAcyam / kAbhyAmityeva va. ktavye tRcaH sA'nubandhasya grahaNasAmarthyAduktaniSedhAnityatvajJApanenoktadopoddhArAditi vadanti / Aho ! Shrutgyanam Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / yattu (janikarttaH) (tatprayojako hetuzce)tinidezAbhyAM (tRjakAbhyAM kartarI)tisamAsaniSedhA'nityatvAduktaprayogopapattirityAhuH kecit , tanna zeSaSaSThIsamAsenaivoktanidvezadvayopapattau sAmarthyavirahAduktasamAsaniSedhA'nityatvajJApanasyAsambhavAditidik // pUrvAparAdharottarameketi-nanvekadezazabdasyA'vayave rUDhatvAttasya karmadhArayatve'pi tasmAtmatvarthIyaH (na karmadhArayAnmatvarthIyaH) iti niSedhAtkathaM karmadhArayAtmatva. rthIya iti vAcyam / kRSNasarpavAnityatrevoktaniSedhasya rUTeSveva pravRteH / naca (ekagopUvAdi)tyaneda ThaJ durvAra iti vAcyam / etannidezAdeveneH pravRrityAha-avayavinA sahetyAdi / nanu UrdhvakAya itivat (samudAye hi pravRttAH zabdA avayave pravartante) iti nyAyAta pUrvakAya ityAdiprayogANAM karmadhArayasamAsenaiva siddhau sUtramidaM vyarthamityata Aha-baTIsamAsApavAda iti / ayambhAvaH, sUtrasattve tena samAse pUrvazabdasya pUrvaprayoge pUrvakAya ityupapadyate / sUtrA'bhAve paSTIsamAse tu SaSThyantasya kAyazabdasyaiva pUrvaprayoge kAyapUrva ityaniSTaprayoga Apadyateti tannivRttyathaM sUtramAvazyakamiti bhAvaH / uktaprayoge pUrvakA. yasyeti vigrahaH / naca (anyArAdi)ti sUtre dizi dRSTaH zabdo dikazabda iti vyAkhyAnena samprati digvRttyabhAvavatAmapi yoge paJcamIvidhAnAtSaSTyA durlabhatayoktavigraho durlabha ___ vAcyam / (tasya paramAmroDitami)tinidezenA'vayavavAcidikazabdayoge paJcamyabhAvajJApanAtSaSTyutpattau bAdhakA'bhAvenoktavigrahasya sulabhatvAt / sUtre ekadezinetyasyA'bhAve pUrva nAbheH kAyasyetyatrApi samAsApattiriti tadvayAvRttyarthya tadupAttam / nAbheryaH pUrvo bhAgaH sa kAyasyA'vayava ityrthH| nAbherityasya digyogalakSaNapaJcamyantatvAdana pUrvasya bhAgasya nAbhisvadhiH, natvekadezinIti na nAbhyA saha samAsaH / kAyazabdena tu pUrvakAyo nAbheriti samAsaH syAdevetyalam / nanu pUrvapareti sUtre pUrvAdInAmupAdAnAdeteSAmevaikadezAnAM samAsaH syAdanyeSAM na syA. ttathA madhyAnhaH, sAyAhna ityAdiprayogo naivopapadyatetyAzaGkyAha-sarvo'pyekadezo'. nhA samasyata iti / pUrvAdibhinnazabdasyApyahanzabdena samAsa iti tadarthaH / atrA the (saMkhyAvisAyapUrvasye ) ti sutrameva jJApakaM bodhyam / tathAhi, uktajJApanA'bhAve'nhasya sAyapUrvatvA'bhAvena sUtrA'prAptyA vyarthantaduktArtha jJApayatIti bhAvaH / naca madhyAnha ityAde kAya iti vatkarmadhArayeNaiva nirvAhAjjJApakatvAzrayaNaM vyarthamiti vAcyam / ( ahaHsarvaikadeze ) tyAdivihitasamAsAntasya ( anho'nha etebhya) ityanhAdezasya caikadezisamAsaM vinA'nupapattyA jJApakAzrayaNasya sArthakyAt // nanu uktajJApakAduktArthajJApanena madhyAnha ityAdyupapattAvapi madhyarAtra iti nopapannamityata Aha-kecittu sarva ekadezaH kAlena samasyate natvahanaiveti / saMkhyAvisAyeti jJApakasya sAmAnyApekSatvena sarvasyApyekadezasya kAlavAcakazabdena samAsa itya. rthajJApanenobhayatra nirvAha iti bhAvaH / nacaivaM dinamadhyo rAtrimadhya iti nopapadyateti vAcyam / jJApakasiddhasyA'sArvatrikatvAditi bhAvaH // addhaM napuMsakam / nanu grAmAjhe nagarArddha iti bhASyaprayogAtkhaNDavAcakArddhazabda Aho! Shrutgyanam Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | sya nityaklIbatvAbhAvAtsamAMzavAcako ktazabdasya nityaklIbatvena tasyaivA'tra grahaNam / pramANaJcAtra prakRtasUtrasthaM napuMsakagrahaNameva / tathAhi, (pUrvAparAdharottaramekadezinaikAdhikaraNe) ityantraivArddhazabdasya pAThAtsamAsopapattau pRthagarddhamiti yogavibhAgena nirdezAnnapuMsakatve la. bdhe punarnapuMsakagrahaNaM phalAbhAvAdvyathaM sat jJApayati nityakalIbAI zabda eha gRdyata ityAha- nityaM klIbe sa iti / 54 -- kecittu - napuMsakagrahaNasya noktArthaM jJApakatvamaGgIkurvanti kintu arcamiti nirdazAdeva napuMsakatvalAbhe punastadgrahaNasya sUtraniddeze liGgA'vivakSArthameva / naca tasya samAMzavAcaka nityakIba grahaNArthatvena sAmarthya virahAduktArthajJApakatvaM na sambhavatIti vAcyam / eco hasvavidhAne ardhekAraukArayovidhAnamAzaya (naiva loke naitra vede arddha ekAro'I okAro'stIti (eoGa ) (eca igi) tisUtrasthabhASyaprayogAtsamAMzavAcino'pyarddhazahradasya nityaklIbatvAbhAvAt / tathA ca nityanapuMsako'rddhazabda ekatvaviziSTenA'vayavinA samasyate ityarthaH // nanu pippalyA niyamena SaSThyantatvAt (ekavibhakti cA'pUrvanipAte) ityanenopasarja nave (gotrayora) ti hrasvatve arddhapippali iti hasvAntaprayogApattirityata Aha-ekavibhaktAvaSaSThyantavacanamiti / ekavibhaktipadaghaTitasUtre yadekavibhaktipadantadaSaSTyantabodhakamityarthaH / tena pippalIzabdasyAnupasarjanatvAnnokkApattiriti bodhyam // nanu (ekavibhaktAvaSaSThyantavacanamityabhyupagame paJcAnAM khaTvAnAM samAhAra iti vigrahe khaTvAzabdasya SaSThyantatvAdupasarjana saMjJApratiSedhena hasvatvApravRttAvadantatvA'bhAvena ( dvigoriti GIpo'pravRttyA paJcakhaTvIti na syAdityAzaGkaya samAdhatte - ekadezisamA - saviSayakoyamupasarjana saMjJAniSedha iti / (apathaM napuMsakami) tyetatsUtre paJcakhaTvIti bhASyaprayogAdekavibhaktAvityasya saMkocAdetalabhyate iti bhAvaH / addhaM pippalyA iti vigrahe, arddhapippalIti / paravalliGgatvAtsrItvam / anena dravyaikya eva samAso vidhIyate tenApippalInAmityatra na samAso dravyasya bahutvAt / uktaniyamAbhAve tu samAse arddhapippalItyeveti dik // dvitIyatRtIyacaturthaturyyANi / nanu vRttikAreNa yaduktamasya paSThIsamAsApavAdatvantadayuktamiti dhvanayannAha - zranyatarasyAM grahaNasAmarthyAtpUraNaguNa iti niSedhaM bAdhitvetyAdi / naca dvitIyazabdasya bhAgArthakA'nupratyayAntatvAtpUraNArthakapratyayAntabhinnatvena niSedhAprAptyA pUraguNeti niSedhaM bAdhitveti mUloktamanupapannamiti vAcyam / bhAgArtha kAnpratyayAntasyA'pi svArthikatvena pUraNArthakatvAnmUlokopapatteH / spaSTaJcedambhAye / tatra hi, anyatarasyAMgrahaNasya pakSe SaSThIsamAsamuktvA kRte'pyanyarasyAMgrahaNe SaSTIsamAso na prApnoti kiM kAraNam / pUraNaguNeti niSedhAt / naitatpUraNAntam / anA etatpa vasannam / vyavahitaM, svarabhedaM prApta iti yAvat / etadapi pUraNAntameva / pUraNannAmA'rtha - stamAha tIyazabdaH / ataH pUraNaM yo'sau pUraNAntAtsvArthe bhAge'nU so'pi pUraNameva / pUraNannAmA'rtha ityasya pUraNA'bhinno yo'rthastasya pratipAdanamataH svArthikatvAttadantenApyastyevetyarthaH / pUraNazabde pUrayati svaghaTitasamudAyavizeSe vivakSita saMkhyAprakArakapratIti Aho! Shrutgyanam Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / janayatIti vyutpatyA bAhulakAtkartari lyuT // upamAnAni sAmAnyavacanaiH-upamIyate vastvantaraM sAdRzyena paricchidyate yena taTupamAnam / upamAnopameyasAdhAraNadharmaviziSTopameyavacanaM sAmAnyavacanam / tathAca, upamAnabodhakAni subantAni upamAnopameyobhayasAdhAraNadharma viziSTarUpasAmAnyavacanaiH samardhasubantaiH saha samasyante iti sUtrasyArthaH / ghanazyAma ityAdyudAharaNam / iti praanycH| zekharakRtasta, svasabhivyAhRtaniSTamupamAnatvamivazabdadyotyam / ivazabdasamIpoccAritaghanAdipadArthagataM yadupamAnatvaM sAdRzyena vastvantaraparicchedakatvaM tadivazabdena dyotyate iti tadarthaH / sAdhAraNadharmasambandhasyopamAnopameyayorbodhe tAtparya grAhakatA ca / evaJca, upamAnopameyayorabhedAnvayAdeva, tayoH samAnavibhaktikatvaniyamaH / samAse hUktArthasya samAsazaktibalAdUbodhaH / upamAnatvenopamAnabodhaketyarthAsvIkAre sasambandhikatvAtsAmAnyavacanairityeva upamAnena samAsalAbhe upamAnagrahaNaM spaSTameva vyartham / evamuttarasUtre upamitamityupamAnatvena bodhakamityarthakam / evameva bhASyasvarasa ityAhuH / tatra hi yatra kiJcitsamAnaku zciJca vizeSastatropamAnopameye bhavata ityuktvA , upamAnaM, hi nAma, anitijJAnArthamupAdIyate tatsamIpe yannAtyantAya mimIte tadupamAnameva, bhuktvA zastrIzyAmeti sUtrodAharaNamityuktam / samAnAdhikaraNeneti vartata ityuktam / tena spaSTamevopamAnopameyayorabhedAncayo labhyata iti // nanu dhana iva zyAma iti vigrahe ghamazyAmazabdayorekArthavRttitvarUpasamAnAdhikaraNatvA'bhAvAtsamAso na syAdata Aha-iha pUrvapadantatsadRze lAkSaNikamiti--ata eva mRgIva capalA mRgacapaletyAdau puMvadbhAvaH siddhayati / tatra sannidhAnAduttarapadopasthApitamRgatvacapalatvadvArakasyaiva sAdRzyasyaiva grahaNamiti / na caivaM kathamupamAnaparatvamitivAcyam / bhUtapUrvagatyA zakyArthamAdAya ttprtvopptteH|| nanu ghanazyAma ityAdyudAharaNasiddhayarthameva ( upamAnAni sAmAnyavacanairi ) ti sUrya tasya vizeSaNasamAsenaiva siddhau sUtraM vyarthameveti cenna / sati vizeSaNasamAse kubjakhanjaH khAkubjaH iti vadghanazyAmazabdayoH paryAyatayA pUrvanipAtApatteH tasmAtpUrvanipAtAya sU. tramAvazyakamityAha-pUrvanipAtaniyamArtha sUtramiti / 'tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyaya' iti sUtre pravipadoktasyaivAsya grahaNena grahaNArthamapi sUtrasyA''vazyakatvam / ata eva, puruSavyAghra ityudAharaNam / upamAnazUravyAghrA'bhinnaH zUra iti bodhaH ( evaM mayUraThara:sakAdayazce) tyanena samAsenopamAnasvarapravRttiriti tattvamiti // upamitaM vyAghrAdibhiH / upameyamupamitam / bhUtakAlo nA'navivakSyate / upameyasya sambandhizabdatvAttenopameyasyA''kSepAt, upamAnabhUtairvyAghrAdibhiH sahopameyaM samasyate sati sAdhAraNadharmasyA'prayoga ityarthaH / nanu upameyasyopamAnaparicchedyatvAdupamAnopameyayoHsamabhivyAhAre upamAnasya vizeSaNatvameveti tasya vizeSaNaM vizeSyeNeti sUtreNaiva pUrvanipAtasiddhau vizeSyasya pUrvanipAtArthamidaM sutramityAha-vizeSyasya pUrvanipArthasUtramiti / upamitamityetatpadasvArasyenopamitasyopamAnena saha nityasAkAMkSatvena ca vyAghrAdInAmupamAnatve eva upamAnopameyayoH samAnaliMgatve satyeva caitatsUtrapravRttiH / ata Aho ! Shrutgyanam Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 phakkikAratnamaJjUSA / eba ( paravaliMGga dvandvatatpuruSayori)ti sUtre (dvandvaikadezinori)tinyAsaM kRtvA tatpuruSagrahaNaM pratyAkhyAtaM bhASye / anyathA / bhASyAbdhiH kvAtigambhIraH kvAhaM mandamatistataH / chAtrANAmupahAsyatvaM yAsyAmi pizunAtmanAm / iti kaiyaTazloke bhASyAbdhirityatra dRzyamAnaparavalliGgasiddhayarthaM tatpuruSagrahaNasyAvazyakatvAtpratyAkhyAnAsaGgatiH / uktaprayoge satyapi sAmAnyadharmaprayoge liGgabhede ca (ma. yUrakhyasakAdayazce)tyanena samAso bodhyaH / na ca tatra vizeSaNasamAsa eveti vAcyam / tathA sati upamAnasya vizeSaNatvena pUrvanipAtApatteH / / ___ nanu sUtre sAmAnyAprayoge ityasyAsattve puruSo vyAghra iva zUra ityatra sAmAnyadharmasya zUratvasya sati prayoge samAsApattiratastadupAttam / na ca zUrasApekSatvenA'sAmarthyAtsamAsA'prAptyA pratyudAharaNAsaGgatiriti vAcyam / pradhAnasya puruSasya sApekSatvepi sAma U'bhAvAbhAvAt / vizeSaNarUpopamAnasya nityasApekSatve'pi tatsApekSatvasya na doSAvahatvamiti bodhyam / upamAnatvaJca sAdhAraNadharmavattvena paricchedakatvam / paricchedakatvaJca sAdhAraNadharmavattvena jJAnaviSayIbhUtasyaiveti / nava nityasApekSatvasya dopA''dhAyakatvA'bhAvAdvizeSaNasyopamAnasya nityasApekSavadupameyasyApi nityasApekSatve va samAsasaMjJAsiddhau pratyudAharaNe samAsArtha upamAnaM nityasApekSamiti tatsApekSatvaM na doSa. ityasyaiva jJApakatvamityayuktamiti vAcyam / yadyapi upameyatvasya sAdhAraNadharmavatvena paricchedyatvameva tathApi upameyasya sAdhAraNadharmavattvaM vidheyamevetyupameyasya nityasApekSatvA. bhAvAditi dik // vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam-nanu viziSyate yena tadvizeSaNam , anyasmAdyA. varttakamityarthaH / kartuH karaNatvavivakSAyAM vipUrvakAcchiSeH lyuTi rUpamityAha-bhedakaM samAnAdhikaraNeneti--vizeSaNavizeSyayorubhayoH sambandhiviziSTatvAdanyataropAdAnenai. vA''kSepasya sambhavAdubhayopAdAnaM spaSTArthamiti kaiyaTaH / yattu samastapadadvayajanyabodhaprakArasya vizeSaNavizeSyadharmadvayasya yatra parasparavyabhicArastatraiva samAso nAnyatraitadarthamubha-- yopAdAnamiti / tanna / kailAsAdriH bhAvapadArthaH, tarkavidyetiprayogANAmasaGgatyApatteH / yuvAkhalatipalitavalinajaratIbhiH-nanu 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulami' tyanenaiva samAsasiddhau prayojanA'bhAvAdvyarthamevaitatsUtramityata Aha-pUrvanipAtaniyamArthaM sUtramiti-pUrvasUtraNa samAse yuvatizabdasya pUrvaprayogAniyamo'nena samAse tUktazabdasyaiva pUrvaprayoga iti tadarthameva sutramiti bhAvaH / ___ nanu sUtre puMlliGgayuvanazabdasyaivopAdAnAttasya khalatIjaratIzabdAbhyAM sAmAnAdhikaraNyAbhAvena samAsA'prAptyA yuvakhalatI yuvajaratItyAdi na syAdityAzaMkA samAdhatteliMgaviziSTaparibhASayA yuvatizabdo'pi samasyate iti-(prAtipadikagrahaNe li viziSTasyApi grahaNamiti paribhASAsvarUpam / prAtipadikasya grahaNe liGgabodhakapratyayaviziSTasya apizabdAtkevalasyA'pi grahaNambodhyamiti tadarthaH / tathAcoktaparibhASayA sU. topAttayuvaJcchabdena yuvatizabdasyApi grahaNAttasyAzca khalatyAdisamAnAdhikaraNatvAduktapra Aho! Shrutgyanam Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / yogopapattau na kimapi bAdhakAmeti bhAvaH / ___ nanu sutre samAnAdhikaraNAdhikAreNa ekArthabodhakatvarUpasAmAnAdhikaraNyA'bhAvAdyuvajaratIti prayogo na syAdityata Aha-yuvatyAmeva jaratIdharmopalambhenetyAdibodhakAlInecchAjanyajJAnasyAroparUpatvAjaratItvasya yuvatyAmAropAyuvatyA api jaratIsA. mAnAdhikaraNyena samAse uktaprayogopapattiH / jaratyAM tu na yuvatItvadharmAropaH, tathA sati yuvatIzabdasya vizeSaNatvena vizeSaNasamAse'pi niyamato yuvatIzabdasya pUrvanipAtasiddhau pUrvanipAtAya kRtasya sUtrasya vaiyarthyAMpatteritibhAvaH / kumArazramaNAdibhiH-nanu sUtre kumArazabdasya pAThAttasya zramaNAdibhiH sAmAnAdhikaraNyA'bhAvAtkumArI zramaNA kumArazramaNeti prayogo na syAditi cenna / liGgaviziSTaparibhASayA kumArazabdena kumArIzabdasya grahaNAttasya ca zramaNAdizabdena samAnAdhikaraNatvAtsamAse uktaprayogopapatteH / etadeva kumAragrahaNamuktaparibhASAjJApakamiti bodhyamityalam / ___ nanu nirmakSikamityAdAvavyayIbhAvasya cAritArthyAdavighnamityatra vighnAnAmabhAva. iti vigrahe paratvAttatpuruSaH syAdityAha-arthA'bhAve'vyayIbhAvena sahAyaM vikalpata iti-pUrvapadArthaprAdhAnye'vyayIbhAvaH, uttarapadArthaprAdhAnye tatpuruSa ityAdirItyeti bhAvaH / nyAyasidhe pramANamapyAha-rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanamiti / adrutAyAmasaMhitamiti-asandeha ityasya sandehA'bhAvo [ nizcaya ] ityarthaH / pramAgabhUtamupanyastaM dvitIyaM vArtikaM saMhitAsUtrasthamiti bodhyam / dUtAbhinnAyAM madhyAvila. mbitavRttau saMhitA'bhAva ityarthaH / avyayIbhAve kRte, dvandve paravalliGgenopapannasya asandehA iti pulliGgaprayogasyA'nupapattiH / dvitIye dratAyAmiti strIliGgaprayogA'nupapattizca / uktabhASyavArtikaprayogeNa naJtatpuruSasamAsasyAvyayIbhAvena vaikalpikatvajJApanAdanupalabdhiravivAda ityAyupapannamitibhAvaH / na cA'vidyamAnA vighnA yasminniti bahuvrIhiNA avighnaM karmatyAdyupapattAvavyayobhAvasyodAharaNamidaM kimarthamiti vAcyam / uttare karmaNyavi. ghnamastvityAdevyayIbhAvaM vinA'nupapatteriti praashvH| __zekharakRtastu-bhASye uttarapadasya dharmaparatvAnnaJtatpuruSo'nyapadArthapradhAnaH, na vi. dyate brAhmaNyaM yasmin so'brAhmaNaH iti, / naca bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvasya prasiddhatvAnnantatpuruSasyA'nyapadArthapradhAnatve bahuvrIhevaiyarthyamiti vAcyam / uttarapadasya dharmiparatve bahuvrIhezcAritArthyAt / uttarapadasya dharmiparatve bahuvrIhisamAsA''zrayaNAdeva 'anekamanyapadArthe' ityetatsUtrasthaM (najo'styarthAnAmuttarapadalopazce)ti vArtikaM saGgacchate / na ca bahubIheranyapadArthapradhAnatve'sya ityAdau sarvanAmakArya na syAditi vAcyam / 'etattadoHmulopo'koranajasamAse hali' ityetajjJApakAttatra srvnaamkaaryopptteH| noktArthe sampUrNasUtrasya jJApakatvaM kintu tadekabhUtasyA'nasamAsa ityasyaiva tattvamiti bodhyam, tathAhi yadi asa ityAdau sarvanAmakAyyaM na syAttadA 'halyAbbhya' ityanena sulopasya durvAratvAdana samAsagrahaNaM vyarthameva syAditi bhAvaH / tatra bhASye naJtatpuruSasyAnyapadArthapradhAnatvapakSe avaryA hemanta ityAdau vizeSyatalliGgavacanApattirdoSa uktaH / na ca 'laGgamaziSyaM lokAzrayatvA Aho! Shrutgyanam Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA / di' tyanena liGgadoSaparihArasambhavAttadApattipradarzanamayuktamiti vAcyam / uktayuktyA liGgadoSe parihate'pi vacanadoSApattestAdavasthyAt / naJtatpuruSasyA'nyapadArthapradhAnatvapakSe'varSA hemanta ityAdau vacanadoSasya durvAratvAtta. yAvRttyarthannaJtatpuruSasya pUrvapadArthapradhAnatvamevAstu / atrApi pakSe'sa ityAdau pUrvavatsavanAmakAryopapattiH / na cA'varSA hemanta ityatra pUrvapadasya namo'vyayatvAttadarthapradhAnasya nantatpuruSasya liGgasaMkhyAbhyAM yogA'bhAvAttasya pUrvapadArthapradhAnatvA'bhyupagamena kathantatratyadoSaparihAra iti vAcyam / zabdazaktisvabhAvAdvAkye namo'satvabhUtArthA'bhidhAyitve. 'pi samAse sattvabhUtArthA'bhidhAyitvena liGgasaMkhyAnvayasambhavAt / yadvA guNavAcakazabdAnAmAzrayagataliGgAdivatsamAsArthapratiyogitvena yadravyaM zritastavyasthaliGgAdi samAsasya bhaviSyati / abhAvarUpasamAsArthasya pratiyogitvena varSArUpadravyAzrayaNAdetadgataliGgAdi samAsasya sulabhamevetibhAvaH / samAsArthenA'bhAvena pratiyogino'pi svajJAnAyA''zrayaNAdabhAvasyA'pi pratiyogyAzrayatayA noktadoSA'vakAzaH / naghaTitasamAsaghaTakena varSAzabdenA'bhAvatyopasthityA varSAzabdarUpAzrayasyaiva grahaNamucitam / pratiyogina AzrayatvAkalpane avapo hemanta ityAdau vizeSyabhUtahemantagataliGgavacanApattidoSadUSitAdanyapadArthapradhAno naja. tatpuruSa itipakSAdagIkRte'pi pUrvapadArthapradhAnatvapakSe vizeSyagataliGgavacanA''pattirUpado. pasyAtadavasthatvena astu tarhi pUrvapadArthapradhAna iti bhASyA'saGgatiH / pUrvapadArthapradhAnatvapakSasya nirdoSatvAdetatsamakakSatayA [ athavA punarastUttarapadArtha pradhAna] iti bhASyakRdukterasaMgatizca / pratiyogina AzrayatvAkalpayitRrItyA pUrvapadArthapradhAnatvapakSe doSasya sthitatvAdastu tarjuttarapadArthapradhAna iti vaktumucitam / uktapakSadvaye'pi anekmnypdaarthe| iti sUtre'nekamityatra vakSyamANaikavacanA'siddhiM manasi nidhAya naJtatpuruSasyottarapadArthapra. bAnatvaM siddhAntitambhASyakRtA / utsargatastatpuruSasyottarapadArthapradhAnatvambhavati / atra naJtatpuruSasya pUrvapadArthapradhAnatvapakSe'syA'vyayIbhAvA'pavAdatvenAvyayIbhAvasya bAdhanAta , natrAvyayIbhAvA'bhAvo'vazyaM sviikrtvyH| anyathA nantatpuruSasya pUrvapadArthapradhAnatvapakSe'vyayIbhAvApavAdatvaM syAt / ato'tyantA'bhAvArthakasya nanaH kriyAdipratiyogikA'bhAva. bodhakatvAduttarapadArthenA'nanvayAdasAmarthyAdamakSikamityAdau nA'vyayIbhAvaH / na saMdeha ityAdau saMdehasya guNarUpatvAnnanaH sandehA'bhAvabodhakatvambhavatyeva, ityabhiprAyeNa 'prasajyAyaM kriyAguNau tataH pratiSedhapratItiriti bhASye uktam / asandeha ityAdau cA''ropitaH saMdeha iti bhedenA''ropajJAnAtsandehA'tyantA'bhAvapratItirbhavatItyAdyAhuritidik // tatropapadaM saptamIstham-idamadhikArasUtram / asyA'dhikAratvAdeva, amaiva tulyavidhAnamityAdi prAcAM vyavahAropapattiH / yena sUtreNA'mo vidhAnaM tena yasyopapadasaMjJAvidhAnamiti tadarthAt / nanu ekamya sUtrasyobhayavidhAyakatvanna sambhavatIti cenn| 'karmaNyaNi tyAdau karmaNItyAdeH sautryAH prathamArthe saptamyAH sattvAddhAtoraNa bhavati, karma copapadasaMjJamititadarthAdekasyA'pyubhayavidhAyakatvadarzanAt / atra sUtre saptamIpadasya tadantapa. Aho ! Shrutgyanam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / ratvam , tatsthaM tadUvAcyamityAha-saptamyante pade karmaNItyAdau vAcyatvena sthi. tamityAdi / upapadamitimahAsaMjJayA tatretyatra prathamAthe saptamIbalena ca labdhArthamAhatadvAcakaM padamiti-atra padamityanena vibhaktyantasya grahaNe stambaramaH, kaNejapaH, ityatra stambakarNayorupapadatvA'nupapattistayoravibhaktyantatvAditi vAcyam / 'stamba karNayo ramijaporityatra supItyadhikAreNa stambakarNayossvaprakRtikasubante lakSaNayA tayovibhaktyantatvena tattvopapatteH / tatra lakSaNAyA anaGgIkAre upapadamiti mahAsaMjJayA labdha. myopapadasaMjJakasubantasyAsatvAt stamberamaH, kaNejapa ityatra samAsAnApattiH / sUtre stambakarNayoriti saptamyAH prathamArthatvAdamijaporanantaramaca pratyayo bhavati stambakarNI copapadasaMjJako bhavata ityarthApatyA yacca subantaM na tatsaptamyantapadasthaM yacca saptamyantapadasthaM na tatsubantamiti sUtrArthA'nupapattyA samAsA'nApattirityarthaH / nanu stamberamaH, karNejapa ityatra sUtre stambakarNayorupAdAnasAmarthyAttayoH subantatvA'bhAve'pi upapadasaMjJAyAH sulabha. tvAtsaMjJAyAH sulabhatvAtsamAsopapattau tatra tadanupapattipradarzanaM na yuktiyuktamiti cenna / uktayuktayoktasthalIyasamAsA''pattiparihAre'pi samAsasaMjJAvidhAyakazAstre 'upapadamatiGi' ti sUtra prathamAntasubantasupgrahaNasyA'nuvarttanAtprathamAntasyaivopapadasaMjJakasubantasyoktasUtreNa samAsavidhAnena 'supyajAtAvi' ti Ninyante rAjJaH darzItyAdau samAsA'nApatterduritvAt / tatra prathamAntaM subantamevopapadaM samasyate ityarthastu supItisaptamyAH prathamArthatvAbodhyaH / tathA ca rAjAnaM pazyati tacchIletivigrahaparoktaprayoge durvAramevoktadUSaNamiti / nacopaedamatiGiti sUtrasyA''vRtyA'rthadvayakaraNAtprathamAntasubantopapadasyA'nyavibhaktyantasubanto. papadasya ca samAse na kutrA''pyApattiriti vAcyam / gauravAdarthadvayakaraNasya kamiza. kyatvAt / upapadamiti mahAsaMjJAvirodhAcca / stambakarNeti prAtipadikayoH padatvA'bhAvena tayoruktasaMjJA'GgIkAre spaSTa eva mahAsaMjJAvirodha iti bhAvaH / etena padasyaivopapadasaMjJA bhavatItyarthAdAyAtamiti jJeyam / 'supyajAtau NinistAcchIlye' 'mupisthaH' ityetatprabhRtiviSaye saptamyantapadavAcyatvarUpatatsthatvamAdAya supyajAtAvityAdAvuktarItyopapadatvopapAdane'pi vibhASAgre prathame' tyAdau supItyasyA'nadhikArAdagrezabdAdInAM kathamupapadatvamiti vAcyam / uktasthale tadanadhikAre'pi mahAsaMjJAbalenA'grAdizabdAnAM tatprakRtikasubante la. kSaNayA tattvopapatteH // __ mahAsaMjJAkaraNasAmathryena vibhaktyantasyaivopapadasaMjJAsvIkArAdeva, atiGgrahaNAdetadyogadvaye supasupeti nivRttamityuktamupapadamatiGiti sUtre bhASye / upa samIpe uccaritaM padamupapadam / sAmIpyaJca saptamyantapadaghaTitasUtravidheyapratyayaprakRtyarthe'nvayitvameva natvA'nupUjyavyavadhAnam / 'karmaNyam' iti sUtre uSTapraNAyamitibhASyodAharaNAt / 'Ato'nupasargekaH' ityatrA'nupasargagrahaNAcca / naca AnupUrvyavyavadhAnarUpasAmIpyasyA'nA''zrayaNe guruM namaskArotItyAdAvaNa durvAra iti vAcyam / bhavantaM zRgotItyAdAvivoktasthale'nabhidhAnAdaNo'pravRtteH / nanvetatsUtrasyA'dhikArasUtratve'tra 'tatra grahaNaM vyarthamadhikAreNaiva prakR. tadhAtvadhikAraviSayatAyAH siddhatvAdityata Aha-tasmizca satyeveti-upapade satyevetyarthaH / ayambhAvaH, tatragrahagA'bhAve 'dhaH karmaNi Tan' ityAdau yathA karmaNyabhidheye dhana Aho ! Shrutgyanam Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| pratyayo bhavatItyartho bhavati tathaiva 'karmaNyaNi' tyAdau karmaNyabhidheye'N pratyaya ityarthe kartaryaNapratyayA'nApattiH / kiJca saptamyantanirdezasyopapadasaMjJArthatvena cAritArthyAtkevalAdapi dhAtoH kartaryaNapratyayasambhavaH / kRte tu tasmina kumbhAyupapadasya pratyayotpattihetubhUtatvena kevalAduktapratyayApattizaMkAkalaMkodayAvasaro naivAstIti / anena ca sUtreNa pratyayavizeSasya padasaMjJAsanniyogaziSTatvaM bodhayati / yasya pratyayavidhAyakazAstrasya saptamyantapadaikavAkyatA vA bhavati tena zAstreNa pratyayavizeSasya saptamyantapadasyopapadasaMjJAyAzca yugapadvidhAnambhavati yasya tu pratyayavidhAyakazAstrasya noktarUpatvaM tasya kevalapratyayamAtravidhA. yakatvameva / yathA tavyattavyAnIyara ityAdizAstrANAM kevalapratyayavidhAyakatvameveti tadA. zayaH / pratyayavidherupapadasaMjJAsanniyogaziSTatvA'naMgIkAre tvanvAcayaziSTatvApattiH / aya. mbhAvaH, karmaNyaNityAdau yasminprayoge karmaNo vidhIyamAnA'NapratyayaprakRtyarthA'nvayitvantatraprayoge karmaNa upapadasaMjJA'pi bhavati ||dhaatornnprtyystuuppdaa'bhaave'pi bhavatIti sambhAvyet / naca sUtre karmaNIti saptamyantapadasattvAtkathantadabhAve pratyayasambhava iti vAcyam / karmaNItisaptamyantapadoccAraNasya yatra tAdRzasya samIpoccAritatvantatropapadasaMjJA. vidhAyakatvena cAritArthyAt / atra sUtrasya prathamArthasaptamyAmeva pravRttyA 'bhuvo bhAve' ityAdau bhAve'rthe bhuvaH kyabityarthAdbhAve iti adhikaraNasaptamyAM na pravRttiriti bodhyam / 'u. padeze'janunAsika idi, ti sUtre pravRtyupayogyAnunAsikatvava(1)llakSyAnurodhenaiva kAcitsaptamI prathamArthe kAcitsvArthA'dhikaraNa eveti vyavasthA'numeyetyalaM pallavitena // upapadamati'-sUtre subantasyA'satvAdupapadetimahAsaMjJAbalAttallAbhastathA ca upapa. dasya subantasya samathena nityaM samAsa ityarthaH / subantasyopapadasaMjJAsvIkArAdeva 'rAjani yudhi kRJaH' ityatra rAjanIti saptamyAH prathamArthatvakalpanAtsubantasyaiva kvanippratyavidhAnasamakAlikopapadasaMjJAsvIkAreNa rAjAnaM yodhitavatIti rAjayudhvetyAdau nalopo jAtaH / sUtre'tiGitipade na tiG yasminniti bahuvrIhiNA tiGantAghaTita upapadasamAsa ityarthe NvuvidhAyakasUtrasthAyAH kriyArthAyAM kriyAyAmiti saptamyAH prathamArthatvena edhAnAharako vrajatItyatra bajatItyasya vibhaktyantasyopapadatve'pi tiGantatvAnna samAsaH / ___naca tasyopapadasaMjJA vidhAne kimphalamiti vAcyam / taduccAraNa eva pratyayotpattareva phalatvAt / evaJca tiGantasya nopapadasamAsa iti phalitamityAha-atiGantazcAyaM sa. mAsa iti-kathamapi tiGAntAghaTitaH samAsasaMjJakaH samudAya ityarthaH / kumbha as kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyamiti / samAsapravRttiyogyaM loke prayogAhamityarthaH / nana attaraGgAnapi vidhInbahiraGgo lugbAdhate] itinyAyabalena 'supodhAtuprAtipadikayori' tyetatsUtravihitalukA 'lazakvataddhite 'tasya lopaH' iti sUtradvayavihitayoH DakArasyetsaMjJAlopayorbAdhena kumbha Gs ityevaM pradarzanasya yuktatvAduktavAkyapradarzanaM na yuktamiti cenna / itsaM (1) lakSyA'nurodhenaiveti / brahmabhUyamityetacchabdajanyazAbdabodhe dhAtvarthabhavanasyaiva vizaSyatvena bhAnasyA'nubhavasiddhatvAdbhAva iti saptamyA na prathamArthatvam / bhavyamprabhavyamityAdau kyapo'darzanAt 'anupasarge supi' ityanayostu prathamArthatvamevetikalpanavallakSyAnurodhena kalpanIyamiti bhAvaH // Aho ! Shrutgyanam Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / 61 jJAlopayorbAdhA'bAdhayoH phale vizeSA'bhAve noktanyAyA''pravRtteH / atra 'kartRkarma goH kRti' ityanena kRdyogalakSaNA paSThI / navA'ntaraGga paribhASayA dvitIyAyA durvAstvAtkathaM SaSThIti vAcyam / (prakalpya cApavAdaviSayaM tata utsargaH pravartate) iti nyAyena SaSTyA eva prAptaH / nacoktasUtreNa SaSThIvidhAnAtSaSThIsamAsasyaiva sulabhatvena taM vihAyopapaisamAsaH kathamiti vA. vyam / vibhaktayutpatteH pUrvamevA'ntaraGgatvAduttarapade upapadasamAsapravRttaH / naca kRdyogalakSagaSaSThayAH kArakaSaSTotvenA'ntaraMgatyAtSaSThIsamAsasyA'pi vibhaktayutpattaH pUrva pravRtto kuto nA'yameva samAsa iti vAcyam / satyevamasya samAsasyaiveSTatvAt / nava paSTIsamAsastha nityatvAdetatkRtasya ttpurusssNjnyaapryuktaikaarthiibhaavruupsaamrthysyaa'npgmenoktsmaasprvRteH| ekasyA eva saMjJAyA ubhAbhyAmapi pravRttyA'virodhena yugapadevobhAbhyAM seti bhASye spaSTamatra sUtre / (1)evaJca 'dvitIyAzrite'tyAdisUtravihitasamAso'pyuttarapade sutrutpatteH prAgeveti bodhyam / (2)ata eva paribhASAyAM kAraketisAmAnyata evoktam / bhASyakRtA ca na kArakAMze pramANamupanyastam / naca prakRtasUtrasthabhASyAtparibhASA na kartavyetyavagamena paribhApAghaTakakArakAMze nopanyastaM bhASyakRtA pramANamityuktirna saMgatimApnotIti vAcyam / prakRtasutrasthabhASyasya viziSTAyAH paribhASAyA akartavyaparatvenAdoSAt / uktabhASyasyai. tatparatvAdeva paribhASApratyAkhyAnottaramapi gatikAraketi samAsavanAdityuktam / tena kArakAMzo vAcanika iti labhyata iti // nanu sUtre'tipadasattvAttiGantasya samAsA'bhAvabodhanaM tatsupA'dhikAreNaiva sidvaveduyarthatadgrahaNamityAzayenAzaGate-atiGakimiti / samAdhatte-mAbhavAn bhUditi / kArako vrajatItyAdibhASyoktasyA'pyupalakSaNamidamiti bodhyam / atra samAsA'bhAvaM sUcayitumeva madhye bhavAniti prayuktam / ayambhAvaH, atiGgrahaNA'sattve tiGantena samA. sApattiH, 'mADiluGiti saptamInirdezena mAGa upapadatvAt / naca supAdhikArasya prAgevoktatvAtsubantasyaiva samAsena tiGantasya samAsA'bhAvAdvayarthameva taditi vAcyam / tasya vakSyamANaparibhASAjJApanena sAphalyAt / tathAhi, mAGa upapadatve tAdRzamahAsaMjJAkANabalAt katuM devadatto ghaTaM grAmaM vrajatIti prayogavat 'aiauca taddhitA|ti sutradvayasthabhA. pyAdvitripadavyavadhAne prayogA'bhAvabodhanena mAGi luGiti saptamyAH prathamArthatvA'bhAvAttasyopapadatve mAnA'bhAveva tasyopapadatve phalA'bhAvena coktapratyudAharaNabhUtoktaprayoge samAsApatyabhAvAdvayAvA'bhAvena vyarthamatiGgrahaNaM jJApayati nAtra sUtre supetyasyAnuvRttiH 'kugati prAdayaH' ityatrApi na tadanuvRttiH / tatra 'kuprAdayaH' 'gatiH' iti yogaM vibhajya kuprAdayaH subantAH subantena, samasyante, gatizca subanto'tiGantena samayata ityarthaH / tathA ca siddhaSA paribhASA ( gatikArakopapadAnAM kRbhiH saha samAsavacanaM prAkasubutpatteH) (1) gatikAraketi paribhASAyAM kArakazabdamAtrasyopAdAnAtkArakavibhaktyantasya ka. dbhiH samAsavidhAyakazAstrANAM kRdantAtsubutpatteH prAk pravRttirityasya siddhau cetyarthaH / (2) paribhASAyAH kArakasAmAnyaviSayattvAdevetyarthaH / 6 pha0 ma0 Aho ! Shrutgyanam Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 phakkikAralamaJjUSA | iti / uktayuktyA gatyupapadayorlAbhaH kArakAMzasya tu 'kartRkaraNe kRtA bahulamiti sUtrasthabahulagrahaNAllAbhaH / paribhASAphalaM pradarzayan gatimudAharati - vyAghrIti / atra vyAGo prazabdena gatisamAsaH / asya samAsasya subantasyA'pekSaNe tu sunutpatyathaM saMkhyA'pekSaNAttataH pUrvameva liGgayogAttannimittakapratyayaSTAveva syAnnaDIp / avibhaktyantasya zabdamAtrasya jAtivAcakatvA'bhAvena ca GIp na syAditi bhAvaH / naca paribhASAghaTakAMzatrayasya madhye gatyaMzodAraNasyopapadatvena siddhatvAdvayartha eva sa iti vAcyam / AGa upapadatvena tasya ghraza. bdena samAse'pi pazcAdvizabdena samAsArtha gatyaMzasyA'vazyakatvAt / AGaH 'ghraH saMjJAyAmityanenAGapUrva kAta ghrAdhAtoH kapratyayavidhAnAdAGa upapadatvaM na vizabdasyeti bhAvaH / kArakamudAharati- azva krItIti / atrAzvena krIteti vigrahe 'kartRkaraNe kRtA bahulamityanena samAsaH / ' krItAtkaraNapUrvAditi GIp / subantena sati samAse pUrvoktayuktyA TApyadantatvAbhAvAnnAsAviti bhAvaH / upapadamudAharati - kacchapIti / kacchena bipatIti vigrahe 'supIti yogavibhAgAtkaH / atrA'pi subantena samAse vyAghrItyatreva GIS na syAditi bhAvaH / kacchena sAdhanena pibatItyarthe kacchasya kArakatvAdasyaivodAharaNamidaM nopapadasya tathA ca mASavApiNItyasyodAharaNam / ana mASopapadAdvapadhAtoH 'supyajAtAviti NiniH / tato mASopapadasya kRdantena samAse 'prAtipadikAntanuvibhaktig ce 'ti sUtreNa pUrvapadasthanimittAtparasya samAsaprAtipadikAntanakArasya Natvasiddhi:, subantena samAse tu antaraM gatvAnnAntalakSaNaDIpo durvAratayA tato vApinIzabdena samAse garga bhaginItyatreva NatvAnApattirityeke / kacchetyasya kArakatvA'bhAvAdyuktamevodAharaNamupapadasyetyanye iti dik // zraSTakhoreva / dryahIna iti / dve ahanI mRtaH kraturiti vigrahe 'taddhitArthottarapadasamAhAre ce'tyanena taddhitArthaM dvigau tamadhISTa ityadhikAre dvigorvetyanuvarttane 'rAtryahaH samvatsarAccetyanena khe tasmin 'akSaSTakhorevetyanena Tilope khasyenAdeze coktarUpasiddhiH / nanu khasya TilopamAtra phalakatvA'bhyupagame tatra taddhitArthe dvigau vihitena Tacaiva Tilopasadvau grahaNaM vyarthamiti cenna / samAsAntavidheranityatvena Taco'pravRttyA khagrahaNasya sArthakyAt / samAsAntavidheranityatvAdeva dvigorvetyanuvarttamAne rAtryahaH samvatsarAccetyasya cAritArthyam / naca 'ahnaSTakho:' ityanena khe pare TilopavidhAnasAmarthyAdeva samAsAntaviveSTaco'pravRttau tasyA'nityatvaparyantAnudhAvanaM khapuSpagrahaNavanniSphalamiti vAcyam / ahIna ityatra khe TilopavidhAnena ahnaSTakhorityasya sArthakyAtsAmarthyA'bhAvena samAsAntA'bhAvA'sAdhakatvenoktavidheranityatvamantarA Taco durvAratayoktavidheranitvaparyantA'nudhAvanasya sAphalyAt / naca Taci ko doSa iti vAcyam / 'aho'hna etebhyaH' ityanena dvayahIna ityasyA'GkAdezenA'siddhayApatteH / naca pramANA'bhAvAtsamAsAntavidheranityatvaM na syAditi vAcyam / azvAdigaNe rAjaJchabdapAThasyaiva tatra pramANatvAt / tathAhi, prateraMzvAdayastatpuruSe' ityanenA'ntodAttArthamazvAdigaNe rAjaJchabdapAThaH sacAyaM samAsAntavidheranityatve satyeva saphalaH, anyathA TacaivAntodAttatvasiddhau tadarthaM kRtasyAzvAdigaNe rAjaJchabdapATasya vaiyarthyApujJerityalam / Aho! Shrutgyanam Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpuruSasamAsaprakaraNam / striyAmadantatvAddAviti / nanu ' rAtrA'nhAhA: pusi' ityanena rAtrizabdAntA'handazabdAntatatpuruSayoH puMstvavidhAnAtprakRte'han zabdAntatatpuruSasya puMstvabo nAtrItvasya durlabhatayA striyAmityAdyuktirna samyagiti cenna / sarvamahaH sarvAha ityatra puMstvavidhAnena saphalasyoktavacanasya luptatadvite'pravRtteH / na ca pramANAbhAvAtkathamiha tadapravRttiriti vAcyam / 'lupi yuktavadvacanami' tyasyaiva tatra pramANatvAt / tathAhi, luptapratyayespi prAkRta liGgA'nuzAsanapravRtyabhyupagame spaSTameva tadvaiyathyaM syAt / luptapratyaye prAkRtaliGgA'nuzAsanA'pravRttereva lavaNaH sUpaH, latraNA yadAgurityAdau klIbalvaM na / naca dvayoroti vigrahe 'kAlATThaji' tyanena vihitasya jo 'dvigorluganapatye' ityanena luki 'rAjAhaH sakhibhya' iti Taci Tilope'hNAdeze ca niSpannasya dvayahnazabdasya Thajantatvena 'TiDhAji' tiGIpo durvA tayA TAbityuktirna samIcIneti vAcyam / anupasarjanobhUtasya artisarrastadantaprAtipadikAnDI vidhAyaka sUtrArthe varNAzrayatvena (varNAzraye nAstipratyayalakSaNami) ti niSedhAtpratyayalakSaNA'pravRtyA Thajo'sakhena GIpo'pravRtteH / nacaivaM parihArespi pratyayasya TivAnGIp syAdeveti vAcyam / TavaH samAsAntatvAttaddhitArthamprati tasyopasarjanatvena tadapravRtteH, ata eva ApizalinA proktamadhIyAnA brAhmagI ApizaletyudAhRtambhASye, naca ( saMkhyA pUrvI dviguri) tyanena dvigusamAse (Digori ) tyanena Gopa durvAra eveti vAcyam / uktaDIbvidhAyakasya 'aparimANabistA'cite' ti niSedhena tadapravRtteH / ato'tra TApa eva yuktatvAttathaivodAhRtamityalaM pallavitena | dIrghAhI prAvRDiti / dIrghAni ahAni yasyAmiti vigrahe 'aho'nha etebhyaH ityanenAsnhAdeze (kSumnAdiSu ce ) ti NatvaniSeve rUpaM siddhayati / 63 yattu prAcA / uktaprayoge NatvAbhAvo'dantAhAdezAbhyupagamenopaditaH sa tadAyAso mucaiva prAtipadikAntanumvibhaktiSu ce' tyanena prAptaNatvavyAvRtyarthaM tasya kSumnAdigaNe pAThasyAvazyakatvena tadupapatteriti bhAvaH // nanu (lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNami ) ti paribhASayA 'sanmahatparamo - tamotkRSTAH pUjyamAnaiH' ityetatsUtravihitapratipadoktasamAsasyaivA'tra grahaNaM syAttathA r tatra yaduttarapadaM tasminneva pare AtvavidhAnaM nAnyasminniti vyarthaM samAnAdhikAragrahaNamiti cenna / tasya sAmarthyAduktaparibhASA'pravRttikalpanena sAphalyAt / evaJca mahAbAhurityatra nA sscarsnupapattiH / uktaprayoge mahAntau bAhU yasyeti bahuvrIhiH // nanu Anmahata ityanena mahacchabdasyAtvavidhAnAduttarasUtre dvyaSTanoreva grahaNAcca sarvathA'prAptyA ekAdazetyatrA''tvaM na syAdata Aha- zrAditi yogavibhAgAdAtvamiti / yogavibhAgasya bhASyA'nArUDhatvamityata Aha- prAgekAdazabhya iti nirdezAdveti / nanu arddhanAvamityAdyarthaM lokAzrayatvAlliGgasyetyasyAvazyakatvAdanenaiva liGgopapattau liGgavidhAyaka prakaraNamanAvazyakamiti cetsatyam / jAtyAkhyAyAmityAdisUtrasamUha vadiSTApatteriti dhvanayanprakRtA'nupayuktAnyapi tAni vyAcaSTe jAtyAkhyAyAmityAdi / jAteH prAdhAnyenAsskhyAyAmityarthaH / bhAvapratyayamantarA prAdhAnyena jAtibodhe gavAdizabdAnAM sAdhutve idameva sUtraM mAnamiti bodhyam / tasyA'vizeSyatve bAhyArthA'nvayo vyaktivaTita Aho! Shrutgyanam Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 phakkikAratnamaJjUSA / paramparayA bodhyaH / tatra jAterekatvenaikavacanaM prApnotItyasyArambhaH / atraikatvaJca bhuvcnaarthH| ekasminnarthe vartamAnaH zabdo bahUnAmarthAnAM vacanaM bodhako bhavatItyarthAdarthAtidezo'yamityAha-eko'pyartho bahuva bhavatItyAdi / taduktambhASye (yAvadyAdeko'rtho bahubadbhavatIti tAvadekasminbahuvacanamitI) ti / ekatve'rthe bahutvaprayuktasya kAryasyAtidezAtkAryAtideza eveti bodhyam / jAtau saMkhyAnvaye ekavacanasya vyaktau saMkhyA'nvaye bahuvacanasya siddhatvAdanAvazyakatvena bhASye pratyAkhyAtametatsUtram / evaJca yathottaraM munonAM prAmANyAtsUtroktArthe'sAdhutvameva prayogANAmiti bodhyam / savizeSaNasya pratiSedha iti / mukhyAtheM bahuvacananiSedhArthamidaM vArtikam / yadA tu asmacchabdasya svaghaTite udbhUtA'vayabhede samudAye lakSaNA tadA bahuvacanaM bhavatyeva, tena tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatAH / ityAdi siddham / gAryo'haM bravImItyAdAvayaM niSedhaH / uttamapuruSA'nurodhenA'trAha. mityasya svavizeSyatvAdityalam // nanu 'sabhArAjA'manuSyapUrve' tyatra sabhetyeko yogaH, rAjA'manuSyapUrvetyaparo yogaH, tatra sabhAntastatpuruSo napuMsakaM syAdityarthakena sabhetiyogenaiva strIsamamityatra napuMsakatve siddhe 'azAle ti sUtraM vyarthamityabhiprAyeNAzaite-pAzAlA kimiti / samAdhatte-dha. masabheti / dharmazAletyarthaH / ayamabhiprAyaH, inasabham , IzvarasabhamityatrApi pUrvayogenaiva napuMsakatvopapattau vyarthaH sannuttarayogo jJApayati strItvetaraliGgaviziSTaprANivAcakapUrvapadaka. sya sabhAntasya tatpuruSasya napuMsakatvaJcetahi rAjA'manuSyapUrvapadakasyaiva syAdevaJca strItvetaraliGgaviziSTaprANivAcakapUrvapadaketaratvena pUrvayoge saMkoce kRte strItvetaraliGgavizaSTaprANivAcakapUrvapadaketaratvA'bhAvena inasabhamIzvarasabhamityatra napuMsakatvArthamuttarayogasyAvazyakatvena strIsabhamItyatreva dharmasabhetyatrApi napuMsakatvApattiriti tadarthamazAleti sUtramAvazyakame. veti dik // iti tatpuruSaH // atha bahuvrIhisamAsaprakaraNam / zeSo bahubrIhiH / asarvopayogArthakAcchiSeH karmaNi ghanA niSpannasya sUtraghaTakazeSa. padasyopayuktAdanyaparatvena yasya padasyA'rthasya vA pUrvanopayogastasya pUrvamaprasiddhimabhidhAya bhASyakRtA siddhAntitaM trikataH zeSa etyetanmUlakavyAkhyAnAt zeSa ityasya prathamAntatvAraH / tena prathamAntA'pekSazeSasyaiva grahaNamiti bodhyam / padataH zeSasya grahaNe sAmanyato vizeSato vA yasya padasyopayogastadanyA'prasiddhiH, 'supsupe' tyatra samAnyataH, dvitIyAzrite, tyAdau vizeSata upayogaH / artho'pi, pUrvapadArthapradhAnatve'nyapadArthapradhAnatve cA. 'vyayIbhAvaH / uttarapadArthapradhAnatve tatpuruSaH prasiddha eva, ato yasya trikasya viziSya samAso noktaH sa zeSa iti vivakSitamitibhAvaH / sazeSaH prathamAntamiti / nanukta. prakAreNa prathamAntasya bahuvrIhiriti siddham , tatkathaM, (prAdayo gatAdyarthe prathamayA) iti Aho! Shrutgyanam Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuvrIhisamAsaprakaraNam / tatpuruSasamAsaprakaraNasthavAttikena pragata AcArya ityAdau prathamAntasya tatpuruSasamAsavidhAnAditi cenna / uktavAttikena prathamAntena prAdInAmuktasamAsavidhAne'pi prathamAntasyoktasamAsAvidhAnAditi bhAvaH / naca kaNThe kAla ityAdau vyadhikaraNapadasyApi bahuvrIhidarzanAtprathamAntasyaivoktasamAsa ityayuktamiti vAcyam / tatra tatra jJApakasAdhyabahuvrIherdRSTatvAt / anekamanyapadArthe / anyasya samasyamAnapadAtiriktasya padasyArtho'nyapadArthastatra vidyamAnasyA'nekaprathamAntasya vA samAsaH sa ca bahuvrIhisaMjJaka ityarthaH / anyapadArtha ityatrA'nyapadaM bhedaviziSTArthakaM tatazca bhedasya pratiyogini sAkAGkatvAccheSapadopasthitasya pratiyogitvena tatrA'nvayAdidvatIyAntAdyartha iti labdham / tathA ca, svaniSTapratiyogitAnirUpitabhedaviziSTArthakapadAtheM vidyamAnasyA'nekaprathamAntasya samAsa iti phalitArthaH // aprathAvibhaktayarthe bahuvrIhiriti / 'anekamanyapadAthe ityanekaprathamAntasya samAsavidhAnAttatrA'nyapadArthapadena prathamAntArthAtiriktasyaiva grahaNaM yuktamityetatphalitantaditi bhAvaH // samAnAdhikaraNAnAmiti ca phlitmiti| samAnAdhikaraNatvaJca, ekArthabodhajana. katvam / anekaprathamAntasthale abhedA'nvayaprayojakIbhUtasamAnavibhaktyantavizeSyavizeSaNavAcakapadasatvAdarthAdeva samAnAdhikaraNatvopapattiriti tadAzayaH / anekaprathamAntasya samAsavidhAnAdekaprathamAntasya tadabhAva ityAha-prathamArthe tu neti / sUtre prathamAntamityasya phalamAha-paJcabhibhuktamasyeti / / prAdibhyo dhAtujasyeti / prAdibhyaH paraM yaddhAtujaM padaM tadantasya padAntareNa samAsaH pUrvapadAntargatasyottarapadasya dhAtujasya vA lopa ityrthH| praparNa ityudAharaNam // ___ namo'styarthAnAmiti / nanaH praraM yadastyarthavAci padaM tadantasya padAntareNa bahubIhiH, astyarthavAcinAmpadAnAmvA lopa ityarthaH / avidyamAnaH putro'putra ityudAharaNam / tatrA'styarthAnAmityasyA'satve anupanItaputra ityatrApisamAsottarapadalopayorApattiratastat / najo'satve nividyamAnaputra ityatrApyuktApattiH / nanviha supetyasyA'sambandhe'pi sabi. tyasya sambandhAdastItyasya tintatvena samAso na syAdata Aha-astIti vibhaktipratirUpakamavyayamiti / atra kecit-citrA jaratI gauryasyeti vigrahe sUtre'ne ketipadasattvena tripadabahuvrIhiH tatra sUtreNottarapade puMvattvavidhAnAduttarapadazabdasya samAsasya caramAvayave rUDhatvenottarapadasya madhyamapadena vyavadhAnAtprathamasya na puMvadbhAvaH / gorUpottarapade jaratItyasya dvitIyasyApi na saH / pUrvapadazabdasya prathamAvayave rUDhatvena tasya pUrvapadatvA'bhAvAta tathA ca citrAjaratIguH / jAtIcitrAgurvA / dIrghAtanvIjadhaH / tanvIdIrghAjaMgha itye. vetyaahuH| vastutastu-yathA dvandvasamAsaprakaraNasthe 'AnaG Rto dvandve' atra sUtre ( hototRneSTodgAtAra) iti samarthasUtrasthabhASyaprayogAnna pUrvapadAkSepaH / ata eva bhASyakRdudAhR. tasya tRtIyasyAnaGaH saGgatiH / anyathA pUrvapadazabdasya prathamAvayave rUDhatvAttatra tRtIyasya pUrvapadatvA'bhAvAttadasaMgatiH / tathaivA'trApi pUrvapadAkSepA''bhAvenopAntyasya puMvatvaM syAdeveti citrAjaradgurityeva prayogaH / atra sUtre pUrvapadasambandhA'bhAvAdeva, citrAjaratyau Aho! Shrutgyanam Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 phakkikAratnamaJjUSA / gAvau yasyeti dvandvagarbha 'pi bahuvrIhau citrAjaradguriti bhASyaM saMgacchate / na nu tatra pUrvapade puMvatvena kuto na TAnnivRttiriti cenna / dvandvAntargatasya jaracchabdasyottarapadatve'pi samAnAdhikaraNatvA'bhAvena tadanivRtteH / navamapi dvandvAtmakapUrvapadasya samAnAdhikaraNo. ttarapadaparatvena sati guMbadubhAve tadavastha evoktadoSa iti vAcyam / strIpratyayaprakRtibhUtayo. IndAntargatacitrAjaracchabdayorekaikasya bhASitapuMskatve'pi dvandvAtmakapUrvapadasya bhASitapuMskatvA'bhAvenAdoSAditi bhAvaH / karmadhArayapUrvapade tu pUrvapadAntargatottarapadAzrayaNena prathamasyottarapadAzrayaNena dvitIyasya ca puMvattve jaracitraguH / karmadhArayottarapade tu jarati cAsau. gauzceti vigrahe 'gorataddhita' iti Taci TitvAnDIpi jaradgavI, asya citrAzabdena bahuvrIhau citrAjaradgavI yasyetivigrahe 'navRtazceti vakSyamANasUtreNa kapi citrajaradUgavIka iti prayogaH / sUtre bhASitaeNskAdityasyA'sattve gaMgAbhArya ityatra bhArthyArUpottarapadaparatvena puMvadbhAvApattiH / na ca gaMgAzabdasya nityastrItvAnoktApattiriti vAcyam / sUtreNa strIrUpArthakabodhakasya zabdasya puMstvarUpArthAtidezakaraNasamArthyAtstrItvarUpArthabodhakatve'pi gaM. gAzabdasyoktApatteDhuMvAratvAditi bhAvaH // vRddhinimittasya ca taddhitasyeti-nanu vRddhizabdena vihitA yA vRddhirityarthalAbhaH kathamiti cenna / vyAkhyAnena tallAbhAt / tathAhi, yaH sakalAyA vRddhenimittaM yastrayANAmAkAraikAraukArANAM nimittamitibhASyaprAmANyAvRddhizabdasyAvRttiH / tathA ca sukara evoktArthalAbhaH // vRddhimprati vRddhizabdena phalopadhAnAbhAvAdiha pumvaditi / vRddhizabdena tAmpratisvarUpayogyasvIkAre tu sraughnIbhArya ityatra vRddhizabdena vihitAyA vRddharaukArarUpAyA hetubhUtataddhitasvarUpayogyatvaM vaiyAkaraNabhAyeMtyatrApi taddhitasyA'NaH satvAnniSedhApattiH / phalopahitasvIkAre tu naapttiH|| tathAhi phalopahitasvarUpayogyabhedena dvividhaM nimittam / tatrA''dya kAryAvyavahitapUrvakAlAvacchedena kAryAdhikaraNavRttitve sati kAryasamAnAdhikaraNA'tyantA'bhAvIyapratiyogitA'navacchedakadharmavattvarUpam / antyazca satyantavizeSaNarahitam / tathA ca vRddhirUpakAryasamAnAdhikaraNe uktaprayoge'NaH satvAdaNatiriktA'bhAvIyapratiyogitA'navacchedakA'NatvadharmavattAyA ubhayatra sattvepi vRddhirUpakA-vyavahitapUrvakAlA'vacchedenoktarUpakAryAdhikaraNe sraunItyAdiprayoge vaiyAkaraNaghaTakasyA'No'satvAnnApattiH / atra pravAhaNasya parasya vRddhirna pUrvasya tu vetyarthake 'pravAhaNasye tisUtre pravAhaNeyIbhArya ityatra vRddhinimittasya ceti eMvatvaniSedho na prApnoti mAbhUdevaM jAteriti bhaviSyatIti bhASyoktarevA'tra pramANatvaM bodhyam / tAvabhArya ityatratyadoSavyAvRttaye vRddhenimittaM yasminnityarthAzrayaNaparabhApyAduktaprayoge vRdviniSedha iSTa eveti zekharakRditi dik // ___ anu 'orodi' tyeva lAghavAt sUtramastu guNagrahaNaghaTitasUtrakaraNe saMjJApUrvakavidhitvena gauravAddheyam / naca guNagrahaNAghaTitasUtrakaraNe'pi bhasya taddhite ityevarUpasaMjJApUrvakatvasya satvAdUgauravAddhayamityayuktamiti cenna / yatra saMjJApadaM vidheyasamarpakaM tasyaiva saMjJApU. vakavidhitvAtprakRte bhasya taddhite iti satve'pi saMjJArUpavidheyasamarpakapadatvA'bhAvenAdopAditi cenna / guNagrahaNasya samArthyAt [ saMjJApUrvakovidhiranityaH ] ityarthajJApanena sApha Aho ! Shrutgyanam Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuvrIhisamAsaprakaraNam / lyAt / tena svAyambhuvamityAdisiddhiH / [orodi] tinyAse odityatra takArasyocAraNArthatvAttaparatve phalA'bhAvAnna 'taparastatkAlasye' tyasya prvRttiH| kiJca 'oro' ityevAstviti bhAvaH // pUrvapadAtsaMjJAyAmagaH-nanu sUtre'ga ityasya sattvAdgakAravyavadhAne pUrvApadasthanimittAtparasya nasya Natvannetyarthe RgayanamitiSaSThItatpuruSe Natvanna bhavatItyAzayenodAharati-agaH kim / Rgynmiti|| vastutastu-nAgagrahaNasyoktasthalIyaNatvApattinivRttiH phalam / tasyA 'aNagayanAdibhyaH' iti sUtre gayanazabdapAThasAmarthyAnnipAtanenaiva nivRteriti vyarthameva taditi bhASye spaSTamityAha-zraNagayanAdibhya ityAdi / upasargAdvahulam-nanvasya sUtrasyA'STA'dhyAyyAmapaThitatvAtkuta upalabdhiriti nAzaDakyam / 'upasargAdanotparaH' ityatrA'notpara iti parityajya tatsthAne bahalagrahaNaM saMyojya bhASyakRtaiva paThitatvAt / satyasmin naso nasyopasargasthanimittAtparasya bahulaM Natvamityarthe praNonayetyatrA'vyAptibAraNaM praznaH pUSetyAdAvativyAptivAraNaJca phalamityalam // nanu uktasutre [ vegrA vaktavyaH ] [khyazceti vAttikadvayasya sattvAttAbhyAM grakhya. yoranya tarasya vidhAnAdvinasetyasyopapattyasambhavAduktaprayogaghaTitasya bhaTTiradyasya kathamupapattirityAzayenAzaMkate-kathaM tarhi vinasA hatavAndhaveti bhaTTiriti / samAdhatevigatayeti / evaJca vinaseti padannassUtreNa nasAdezena tRtIyAntamiti na kazciddoSa iti bhAvaH // inaH striyAm / inaH pratyayatvena ( pratyayagrahaNa ) paribhASayA tadantavidhau striyAM vidyamAnAdinnantabahuvrIheH kabityarthaH / tathAca uktaparibhASayA daNDinnityasyaivennantatvAdvahudaNDinnityasya tattvA'bhAvAtkapa na syAdityata Aha-aninasmangrahaNAnyarthavatAcA'narthakana ca tadantavidhi prayojayantIti // iti bahuvrIhiH // atha dandasamAsaprakaraNam / cArthe dvandvaH / 'anekamanyapadArthe' ityato'nekamityasyAnuvRttyA casyA'rthe vidyamA. nAnAmanekaprathamAntAnAM dvandvasamAso bhavatItyarthaH / uktasUtrAdanuvRttasthA'nekamityasya sraga vArapadaM hotRpotneSTodgAtAra ityAdau yathAyathaM samAsAntasyA'naGazca madhye pravRttirante eva pravRttizca phalambodhyam / atra kecit / caitreNa maitreNa ca kRtamiti vAkye'vayavakartRtvasyaiva pratItyA caitramaitrAbhyAM kRtamiti samAse samudAyakartRtvasyaiva pratItyA caitreNa maitreNa ca kRtamiti vAkyasya samAsasamAnArthakatvA'bhAvena caitreNa maitreNetyasya caitramaitrAzyAmiti samudAyasAdhutvaprayojakavAkyatvA'bhAvAtprathamAntAnAmeva dvandvo natu pariniSThitavibhaktyantAnAmiti / vAkyasya samudAyasAdhutvaprayojakatvA'bhAvAdeva (yadagnaye ca prajApataye ce)tyAdau vyaste Aho ! Shrutgyanam Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 phkkikaartnmnyjuussaa| pratyekaM devatAtvapratItiH / agnISomAbhyAmityAdau samudAye devatAtvapratItiriti vyavasthA siddhayati / vAkyasyA'pi samudAyasAdhutvaprayojakatve tu samAsa iva vAkye'pi sa. mudAye devatAtvapratItireva syAt / ata eva (Disambuddhayoranuttarapade ) iti vAttike sambuddhigrahaNamihA'nAvazyakaM rAjavRndAraketyAdau sambuddhayantAnAM samAsaH, iha tAvatsamAsasamAnArthakena vAkyena bhavitavyam / yazcehArtho vAkyena gamyate nAsau kadAcitsamAsena gamyate avayavasambodhanaM vAkyena gamyate samudAyasambodhanaM samAseneti 'na Disambuddhayorizati sutre bhASye uktam / sambodhanavibhaktyantasya sammukhIbhAvaphalakatvAtpratyekameva sammukhIbhAvapratItyA kriyA'nvaye'bhAvena parasparamasAmarthyamiti tadAzayaH / yadA samAnA'dhikaraNasthale'pi na samAsastadA vyadhikaraNAnAM sutarAM na dvandva iti pariniSThatavibhaktyA samAse'pi rAjapurohitAviti dvandvodAharaNam / evaJca vyadhikaraNatRtIyA'dyantAnAmapi kriyAdAvevA'nvayena kriyAjanakatvarUpakArakatvasya pratyekameva bodhAnna vAkyasamAsayostulyArthatvamityalam // militAnAmanvaya itaretarayoga iti / parasparA'pekSANAmubhUtA'vayabhedasamUharUpANAmekasmindharmAvacchinnenA'nvaya iti tadarthaH / tena nIdhAtoHsaMyogajanakavyApArA. 'nukUlavyApAravAcakatvena dvikarmakatve'pi ajAM grAmaM nayatItyAdau nA'pi cakAraprayogo nA'pi samAsa ekadharmAvacchinne'nvayA'bhAvAta / (1)ata evA'trA'nekavakAraprayogaH / yatra militAnAmanvayastatretaretarayogastAdRzasamUhazcArtha ityanvayaH / samUhe udbhUtA'vayavabhedatvaJca, avayavagatasaMkhyAropavattvaM pratyavayavaM samUharUpatvA''ropo vA / samUha iti / anubhutA'vayavabhedaH samUha ityarthaH / tatretaretarayoge udbhUtA'vayabhedasamUhasya pratItyA pravRttidharmarUpameva pravRttinimittam / samAhAre tu atiriktatvenaiva samUhatvabhAnAtsamRhatvaM pravRttinimittamiti vizeSaH / IzvaraM guruJca bhajasvetyAdau na samAsa asA. marthyAditi / aneka subantAnAM cArthe vRtyabhAvenaikArthIbhAvarUpasAmarthyA'bhAvAdityarthaH / samuccayasthale ca samabhivyAhRtasyaikasya subantasya cArthe vRttAvapi aparasya cArthe vRttybhaavH| anvAcaye tu ubhayorapi cArthe vRttyabhAva iti bhAvaH // nanu udbhatA'vayavabhedavivakSaNe itaretarayogadvandve dvivacanabahuvacanasya, anubhutA'vaya. vabhedavikSaNe samAhAradvandve samudAyagataikatvAdekavacanasya copapattAvekavadbhAva vidhAyakaprakaraNamantarApIti vyarthamevaitatprakaraNam / itaretarayogadvandve neSTa ekavadbhAvo lakSyAnurodhAditi cenna / prANyaGgAdInAM samAhAra eva netaretarayoga iti niyamArthatvena sArthakyAt / tathA ca naitebhyo bahuvacana dvivacanApattirudbhutA'vayavabhedavivakSayeti bodhyam / (tiSyapunarvasvonakSatradvandve ) iti viparItaniyamo nA''zanIyaH / tathA hi ekavacanasya dvivacanA'bhAvo bahuvacanagrahaNaprayojanam / viparItaniyame tu prANyaGgAdyatiriktasya samAhAratvA'bhAvAdekavacanA'nutpatyA bahuvacanasyaiva dvivacanasiddhau punarbahuvacanagrahaNaM vyarthameva syAdityabhiprAyeNAzaMkya samAdhAnamAha-samAhArasyaikanvAdekatve sidhe niyamArtha prakaraNamiti / niyamastUpariSTAdukta eveti bodhyamityalam // ( 1 ) ata eva parasparA'pekSAsatvAdevetyarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvandvasamAsaprakaraNam / nanu 'vibhASA vRkSamRge tisUtre'prANino grahaNaM vyarthamiti cenna / tasya 'jAtiraprA. NinAmi ti sUtraprAptanityadvandvasya vikalpavidhAnena sArthakyAdityAha-vibhASAvRkSa iti sUtra iti / __ nanu vibhASA vRkSamRgeti sUtre pazugrahaNA'bhAve hastyazvAdInAM senAGgatvena 'dvandvazvaprA. NitUryasenAGgAnAmi'tyanena nityadvandvo durvAraH syAdityata Aha-hastyazvAdiSu senAGgatvAnnitye prApte pazugrahaNaM vikalpArthamiti // nanu udbhatAvayavabhedavivakSA'nudbhUtAvayavabhedavivakSAbhyAM rurupRSatam rurupRSatAH zukabakam zukabakA ityatra (cAthai dvandvaH) ityanenaiva dvandvasiddhau vibhASAvRkSamRgetisUtre mRgazakunigrahaNaM vyarthamiti cenna / tasya niyamArthatvena sArthakyAt sacetthaM niyamaH, mRgANAM mRgaireva dvandvaH, zakunInAM reveti / anyaistu sahetaretarayoga evetyAha-mRgANAM mRgaire. vetyAdi / azvavaDavagrahaNaM tu pakSe napusakatvArthamiti / azvavaDavayoH pazutvAvikalpasiddhau tayorgrahaNaM pratipadvidhAnArtham / tathA ca, azvavaDavamityekavadbhAvapakSe 'pUrvavadazvavaDavau' ityetatsUtraM bAdhitvA 'sa napuMsakamityeva bhavatIti bhAvaH // ___ nanu 'vipratiSiddhaM cAnadhikaraNavAcI ti sUtraM vyartham , udbhUtAvayavabhedavivakSayA ita. retarayogadvandve dvivacanAdeH, anubhUtAvayavabhedavivakSayA samAhAradvandve ekavacanasya ca vacanamantarA'pyupapatteriti cenna / viruddhArthAnAM dvandvasyaikaMvabhAvazcedvyavAcinAmeveti niyamArthatvena tasya sArthakyAdityAha-vaikalpikaH samAhAra ityAdi / niyamaphalaJca, zItoSNe udake sta ityatra dravyavAcitvAditaretarayoga eveti bhAvaH // vipratiSiddhaM kimiti / etadagrahaNe adravyavAcinAmevadvandva ekavadveti sAmAnyato niyame'viruddhArthayordravyavAcinorekavadbhAvAvidhAnAnnandakapAJcajanyAvityeva syAnnatu nandakapAJcajanyamityatastadgrahaNamityAzayenAha-iha pAkSikaH samAhAradvandvo bhavatyeveti / anadhikaraNavAcItyasyAgrahaNe zItoSNe udake sta ityatra pAkSikasamAhAradvandvasyA'niSTasyApattiriti bhAvaH / nan 'AnaGa Rto dvandve' ityasya lakSyA'nurodhena RdantAnAM dvandve Rdantasya pUrvasyA''naG syAdRdanta uttarapada ityarthasvIkAre pitA bAvityatrA''naG na syAha. ntAnAM dvandvA'bhAvAdRdantottarapadaparatvA'bhAvAccetyAzaMkya samAdhatte-putre'nyatarasyAmityata iti / uktasUtrAtputra ityasya maNDUkaplutyA'nuvarttanena vAkyabhedAzrayaNena Rda. ntAnAM dvandave Rdantasya pUrvasyA''naG Rdante uttarapade andantasya pUrvasyA''naGa putrazabde iti dvidhArthakaraNAnnoktasthalIyA kAcidanupapattiriti dika / nanu 'AnaG Rto dvandve' ityato dvandvapadAnuvRtyaiva siddhau punaH 'devatA dvandvece'tyatra dvandvagrahaNamvyarthamityata Aha-punardvandvagrahaNaM prasiddhasAharcayasya prigrhaarthmiti| yeSAM sahacaraNaM prasiddhanteSAmeva dvandve Anakuntarapade ityetadarthandvandvagrahaNaM tena brahmA ca prajApatizceti vigrahe brahmaprajApatItyAdAvAnaG na / etayorekahavirbhAgitvena sahacaraNaM na dRSTaM zrutaJceti bhAvaH // iti dvandvaH // Aho! Shrutgyanam Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| athaikazeSasamAsakaprakaraNam / nanu ekazeSasya dvandvApavAisaGgatyarthametadutta rameka zeSArambhaM pradarzapati-prathaika roSa iti / nacA'pavAdasyA'pi saGgatitve, saprasaGga upodghAto hetutAvasarastathA / nirvAhakaikAryyatve, poDhA saGgatiriSyate // ityanena poDhAtvakathanasya viruddhatvamiti vAcyam / apavAdetyanenA'pi apavAdyAapavAdakabhAvarUpaprasaGganirvAhakasambandhasya sUcanenA'virodhAt // vRddho yUnA tallakSaNazcediti / atra sUtre vRddhapadena apatyamantarhitaM vRddhamiti pUrvAcAryyaparibhASitasya paNinyuktagotrA'paraparyAyasya grahaNam / naca vRddhapadenedRzasya grahaNe kiM pramANamiti vAcyam / kRtrimena yUnA sAhacaryyasyaiva cAtra pramANatvAdityata evAha mUle-gotraM ziSyata iti / goyuvapratyayamAtreti / atra pratyayapadasya pratIti. paratvAdgotrayubatvapratItimAtretyarthaH / tena gargAzca gAAyaNAzca gargA ityasya siddhiH / evazabdArtho mAtraM, tena pratyayArthakRtsnAdeH prakRtyarthasya ca pratItervyavacchedAdAha-kRtsnamiti / etadeva vikAralabhyantaskRta eva vizeSazcennatu tatkRtAtirikti ityarthaH / sUtre talla. kSaNaH kimityasya tallakSaNa eva kimityarthaH / pratyudAharati-bhAgavittibhAgavittikAviti / bhAgavittasya gotrA'patyaM bhAgavittiH / asmAdapalye'theM ija yani arthe 'vRddhAdaDak sauvIreSu bahulamiti kullAyA Taki, tasya kAdeze dvitIyasya siddhiH atra kullAsau. vIratvayoradhikayorapekSaNAyuvatvamAtrakRtavairUpyA'bhAvAccaikazeSa iti bodhyam / kRtsnaM ki. miti / evakAreNa prakRtyarthasyApi vyAvRttiH kimartheti praznaH / uttarayati-gargavAtsyA. yanAviti / atra prakRtyaMze vairupyaM na gotrAdikRtamiti naikazeSaH / tallakSaNavizeSa ityeva sAmarthyAttallakSaNa eveti lAbhe spaSTArthamevakAragrahaNimati bodhyam // napuMsakamanapaMsakenaikavacceti / nanvAnantArthakacazabdabalAcca sUtraghaTakasyA'nyarasyAmityasyaikavaccetyanenaiva sambandho natvekazeSeNetyata Aha-taccaikavadveti / zrana. paMsakeneti kimiti / etadgrahaNAbhAve napuMsakenApi dvandve eka zeSApattiH / zuklaJca, zuklaJca, zukle iti / nanu 'napuMsakamanapaMsakenaikavacvAsyA'nyatarasyAmityevaM sUtra. karaNe'pi yatrA'nenaivazeSastatraikavadbhAvo bhaviSyatIti prakRtasUtre'sya grahaNaM vyarthamiti cenna / anasakena sahokto napuMsakasyaikazeSastasyaivaikavadbhAva iti bodhanArtha. ntasyA''vazyakatvena sArthakyAt / tena nA'nyasUtrANAM samAhAradvandvaviSaye pravRttiriti bo. dhyam / nanu 'sarUpANAmi' ti sutrasya tarhi samAhAravivakSAyAmaprAptyA'pavAdA'bhAvAd ghaTaghaTamiti samAhAravivakSAyAndvandvaH prApnotIti cenna / anabhidhAnAdvaghaTamiti dva. ndvA'prApteH / ekazeSaviSaye ghaTvaTamiti dvandvavyAvRttyarthamanabhidhAnasyA''vazyakatvAd dvandvamAtrasyaikazeSaviSaye'nabhidhAnamAzrityaikazabdasyA'nekArthatvAJcAzritya pratyAkhyAtamekazeSa. prakaraNambhASye / ekazabdasyAnekArthatvA'bhAve ekazeSA''rambhe'pi gAgryAvityato gAgryA. yaNasya bodho na syAttasya tadarthakatvA'bhAvAt / zuklaJca zuklA ca zuklazceti vigraha zu. Aho! Shrutgyanam Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekazeSasamAsaprakaraNam / klAnItyettsUtrodAharaNam / tatravigrahavAkye paTapadopAdAnaM zuklAdipadAnAM guNe puMstvAdUguNiparatvabodhanAyetyalam // zvazuraH zvazrvA / nanu pitRzabdena mAtApitroH zvazurazabdena zvazruzvazurayolakSaNayA bodhasambhavAdidaM pitA mAneti ca sUtradvayaM vyartham / naca yathA sarUpANAmityAdisUtrasamUhasya dvandvavyAvRttyarthamAvazyakatvantathaitatsUtradvayamapi dvandvanivRtyarthamAvazyakamiti vAcyam / pakSe dvandvasyApISTApatteH / evaJca tadavasthaivoktasUtradvayasya vaiyarthyazaMketi cenna / pitRzvazurazabdayoriva mAtRzvazrUzabdayoH kevalayordvandvaviSaye prayogavyAvRttaye sUtradvayasyAvazyakatvAt / naca dvandvaviSaye tAdRzaprayogasyA'nabhidhAnAdeva vAraNasambhavAdanArambhaNIyameva sUtradvayamiti vAcyam / anabhidhAnA''zrayaNena pratyAkhyAnasyA'naucityAditi bhAvaH // tyadAdIni sarvainityam / atra sUne dviparyantAnAmiti niyamo na pravartate ahaJca bhavAMzca AvAmiti bhASyodAharaNAt / uktaniyamapravRttau tu asmacchabdasya dviparyantAnAmityetanmadhye'satvAttasya zeSAnApattyA bhASyodAharaNA'saGgatiriti bhAvaH / ityekazeSasamAsaH // atha sarvasamAsazeSaprakaraNam / vRttinirUpaNaprastAvAdAha-kRtaddhitasamAsaikazeSasanAdyantadhAturUpAH paJca vRttaya iti / parArthA'bhidhAnaM vRttiriti / parazabdena parapadArtho gRhyate / arthazabdena sva. syArthI gRhyate, paraNe paradArthena yukto yaH svasyA'rthaH sa parArthastasya yo'bhidhAjanyopasthitistatkaraNatvamiti tadarthaH / itarapadArthAnvitasvArthaviSayakA'bhidhAjanyopasthitijanakatvamiti phalito'rthaH / __ yadvA pareNa pradhAnazabdena zabdAntarArthasyA'bhidhAnaM vizeSaNatvena grahaNaM tatkaraNamityarthaH / yatratyapradhAnapadenetaravizeSaNakasvArthasyaivopasthitistatkaraNamiti yAvat / __yadvA pareNA'pradhAnazabdenA'nyazabdArthasya vizeSyatvena grahaNamityarthaH / vRttiriti zeSaH / sAcA'vayavazaktisahakRtasamudAyazaktisAdhyA avyvshktiloksiddhaa / zAstrakalpitA ca samudAyazaktiriti / taddhitAdipratyaye samudAyasya vRtyAzrayatvAdeSAmaupacAriko vR. ttitvavyavahAraH prAcAm / sA ca vRttiH samarthaHpadavidhiriti paribhASA labhyA, tatra samAsataddhi tayoH padoddezyakavidhitvasya spaSTatvAnmAnAntarasiddhaikArthIbhAvasya sattvAJca spaSTaiva paribhASApravRttiH / upapadanimittakAnAM kRtAmapi spaSTameva padavidhitvam / tatsAhacaryeNA'nyatrApi padavidhitvaM bodhyam / ata eva pAcakAdInAM kriyAkArakabhAvasambandhapravRttinimittakatvamUlakaH kriyAzabdatvavyavahAraH / ekazeSe'pi dvandvasyA'nuvartanAdetadviSaye ekazeSavidhAnAdekArthIbhAvasyA''vazyakatvam / vastutastu-parArthA'nvitasvArthopasthApakatvA'bhAvAdekoSasya vRttitve mAnA'bhA. vaH / ziSTa padena svavRttyaiva tattatsamUhArthopasthAnasya bhASye spaSTapratipAdanAt / ekazeSasya vRttitvA'bhAvAdeva 'samarthaH padavidhiri tyasyA'dhikAratvapakSe nokta ekazeSasaGgraho Aho! Shrutgyanam Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| bhASye ityavaseyam / sanAdiSu kyajAdeH subantAdvidhAnena spaSTameva padavidhitvamiti / svabhAvata eva vRttyavRtyoH siddhatvAdvAvacanaM na kAryamiti tatpratyAkhyAnaparabhASyaprAmANyAtsulabha evaikArthIbhAvaH sanIti bodhyam / prAtipadikaprakRtikaNicApyekArthIbhAvaH sughaTa eveti / vAkyamiti / tava tatsamAsaghaTakapadAnAntattatsamAsapravRttiyogyavibhaktyantAnAM pRthakprayogarUpamityarthaH / saMjJAviSayasamAse vAkyena saMjJA'navagame'pi vRttigha. kapadajJApanAyAsamasyamAnapadArthabodhakavAkyaprayogo bhavatyeva / nityasamAsavyavahArastu tapya vAkyasya vRttisamAnArthatvA'bhAvAdUgauNo bodhyaH / avigraha iti / laukikavigraharahita ityarthaH / nityA'dhikArIyasamAse samAsaghaTakapadAnAM vyapekSAyA abhAvena lo. kikavAkyA'bhAvAt / evaJca vigrahapradarzanaphalambodhyam / azvapadeti / samasyamAnayA. vatpadAghaTita ityarthaH / samAsavibhAjakopAdhigaNanAyA AvazyakatvAdAha-supAM supA tiGA nAmnetyAdi / atha tiDAmityataH prAksarvatra tiDAmityasya sambandhaH / atra supAM tiDetyaneneva tiDA subantenetyasya lAbhAtsamAsasya paJcavidhatvameva yuktam / ubhayatrA. pi suptiGghaTitatvasyA'viziSTatvAdityalam / iti sarvasamAsazeSaH // atha samAsAntaprakaraNam / RkpUrabdhUriti-a anakSe itichedaH, a iti luptavibhaktikasautro nirdeza iti bhAvaH // nanu suSTu Apo yasminniti vigrahe apazabdAntatvena 'RkkUAbadhUri tyanena samA. sAnto'ppratyayayaH syAditi cenna / 'na pUjanAdi' titanniSedhAt / tathA ca 'dvayantarupasargebhyo'pa Iditi netvApattirityAzayenAha-kRtasamAsAntagrahaNAnneha subiti // kRSNodakapANDusaMkhyApUrvAyA bhuumerjissyte| 'saMkhyAyA nadIgodAvarIbhyAM ceti vArtidvayannA'pUrva kintu 'ac pratyanvavapUrvAtsAmalomnaH' ityatrAjitiyogavibhAgAt siddhameva, evaJca yogavibhAgenaiva siddhatvAdvArtikadvayaM nArambhaNIyamiti kecit / kecicca bhASye yogavibhAgasyAdarzanAduktavArtikadvayodAharaNAnAM pRSodarAditvAtsiddhirityAhuH / iti smaasaantaaH| athA'lukasamAsaprakaraNam / aluguttarapade-pade ityeva siddha uttaragrahaNasAmarthyAduttarapadazabdasya samAsaca. ramAvayave ruDhatvam / tathA ca samAsacaramAvayave pare paJcamyAdInAmalugiti tattatsUtrANAmarthaH / 'paJcamyAH stokAdimyaH' ityAderArambhAnnAyaM vidhiH kintvadhikAra evetyAha-ala. gadhikAraH prAgAnaGaH, uttarapadAdhikArastvA''pAdaparisamApteriti / pUraNa iti vaktavyam / pUraNapratyayAnte uttarapade AtmaJchabdaprakRtikatRtIyAyA alagiti tadarthaH / nanu uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe na tadantagrahaNamityasya 'hRdayasya Aho! Shrutgyanam Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 aluksamAsaprakaraNam / hRllekhe' tyatra lekhagrahaNajJApitasya sattvAttadantavidhyabhAvAtpUraNapratyayAnta ityartho na syA diti cenna / AtmanUzabdAtpUraNe pratyayAsambhavena tadantagrahaNasyA''vazyakatvAduktArthasya sulabhatvAt / etadudAharaNe detAviti prakRtyAdibhya iti tRtIyA, supsupeti samAsaH // 73 nanu prakRtivikRtibhAvasya viraheNa randhanAya sthAlI ityatraiva, 'Atmane padam Atmane bhASetyatra samAso na syAdityata Aha-caturthItiyogavibhAgAtsamAsa iti / alugvidhAnasAmarthyAdapIha samAsaH suvaca ityapi bodhyam // gaviyudhisthiraH - STA dhAtoH 'ajirazizira' ityauNAdikasUtreNa kiraci sthirazabdo niSpannaH / atra sAtpadAdyeorityanena niSedhe prApte etadArambhaH anena patve gaviSThiyudhiSThira iti siddhyati / nanu lukaM bAdhitvAdantaraGgatvAccA''deze 'haladantAtsaptamyAH saMjJAyAmi' tyanenaivA'luk siddhyatIti kimarthaM sUtramidamiti cenna / ( antaraGAnapi vibahiraGgo lugbAdhate) iti nyAyenA'vAdezAtpUrvaM lukprAptyA haladantAdityasyAprAptyA'syAvazyakatvAdityAzayenAha - zratra gavIti vacanAdevA'lugiti // ityaluksamAsaH / atha samAsAzrayaprakaraNam / gharUpakalpacelaDubruvagotreti - gharUpakalpapratyayeSu pareSu celaDAdiSu cottarapadeSu bhASitapuMskAdvihitasya DyantasyA'nekAco hrasva ityarthaH / nanu ghAdInAM pratyayatvAtpratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhirdurvAra iti cenna / lekhagrahaNenottarapadAdhikAre kvacitpratyayagrahaNe tadantavidhyabhAvajJApanAt / itthaMhi jJApanaprakAraH, yadi pratyayagrahaNe tadantagrahaNa syAttadA'NaH pratyayatvAttatastadantavidhAvaNantarUpottarapade hRdAdeza ityarthaM lekhazabde'pyAde - zasya saulabhyena lekhagrahaNasya vaiyathyaM spaSTameva / na ca ghaJantalekhazabdasya prayogaghaTakatvaM yatra tatrA'pyAdezArthaM lekhagrahaNasyAssvazyakatayA kathaM tadvaiyarthyAneti vAcyam, lekhagrahaNasyoktArthajJApakatvavarNanaparabhASyaprAmANyAd ghaJantale khazabdottarapadakapUrvapadasya prayogasyA'nabhidhAnAditi bhAvaH // hRdayasya hRllekheti- atra sUtre'Nantasyaiva lekhazabdasya grahaNaM natu ghajantasya, aNpratyayasAhacaryAt, ata eva ghaJantarUpottarapade hRdayalekha ityeva rUpaM natvasmin hRdAdezaH / nanvaNantalekhazabdagrahaNe'NgrahaNenaiva siddhe lekhagrahaNaM vyarthamiti cenna / uttarapadAdhikAre tadantavidhirnAstIti jJApanena tasya sArthakyAt / jJApanaprakAraca prAgevokta iti bhAvaH // iko hrasvo'Gyo gAlavasya - nanu sUtre gAlavagrahaNaM vikalpena hrasvavidhAnArthameva tiSThati taccetpUrvasUtrAt 'ekahalAdau pUrayitavye'nyatarasyAmi'tyasmAdanyatarasyAmityanu. vRtyaiva siddhamiti niSphalameva tadgrahaNamityata Aha- gAlavagrahaNaM pUjArthamiti / samprasAraNasya-uttarapade samprasAraNasya dIrgha ityarthaH / nanu kaumudgandhoputra ityatra 'iko hrasvaissar gAlavasye' ti hrasvo durvAraH / naca kRte hrasve dIrghavidhAnaM vyartha 7 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| syAditi vAcyam / tasya hrasvasya vaikalpikatvena pakSe sAvakAzatvAt / evaJca hasvApattistadavasthaivetyata Aha-vyavasthitavibhASayA hasvo neti / iti prAJcaH / zekharakRtastu-grAmaNikulamityatra hrasvasyA'vakAzaH, hasvasya vaikalpikatvAdetada. bhAve kaumudagandhIputra ityatra samprasAraNasya sAvakAzastato hasvaprasaMge ubhayaprAptau paratvA. samprasAraNadIrghatvameveti bhASye spaSTamityAhuH / nanu pyaDaH pratyayatvena pratyayagrahaNaparibhASayA tadAdipadopasthitau pUrvapadarUpavizeSyAntarasabhAvAttadAdivizeSyakatadantavidhyabhAve pUrvapadavizeSyakatadantavidhau tadAderbhedasambandhena tadante'nvaye tadAdhabhinna yatSyaGantaM pUrvapadaM tasya samprasAraNamiti samprasAraNavidhAkasya vyaGaH samprasAraNaM putrapatyorityasyA'rthe paramakArISagandhyetyasya vyaGantapUrvapadatvasya sattve. 'pi yasmAt SyaG vihitastadAditvA'bhAvAtsamprasAraNaM na syAdityata Aha-strIpratyaye cAnupasarjane neti / ko'arthastAvadasyAH paribhASAyA iti pUrvapakSe prakrAnte'tra zrImadaguravaH / lakSye'nupasarjanastrIpratyayasya sadbhAve'pi tatra tadAderaprasaMgena utsargApavAdayoH samAnadezatva gena ca anupasarjane strIpratyaye na tadAdividhiriti na tAvadetadarthaH / samprasAraNavidhAyakazAstraghaTakaSyapadasyA'nupasarjanaparamakArISagaMdhyAghaTakaSyabodhakatvAttadAdiniyamA'bhAve vyaGantapUrvapadasya samprasAraNamityarthe'tikArISagandhyA putra ityatrApi samprasAraNasya durvAratvena, uktasutraghaTakasya vyaGpadasyopasarjanasyA'pi bodhakatvAniSedhA'pravRtyA tadAdiniyamena paramakArISagandhIputra ityatrApi samprasAraNA'prasaMgena ca, pratyaya. grahaNaparibhASA'pavAdatvAdatrA'pi grahaNapadasambandhenA'nupasarjanastrIpratyayabodhake tatpadavaTitazAstre tadAdividhinetyartho'pi neti ceducyate-jyaGaH samprasAraNamiti sUtre pyapade AvRttiH, eka pyapadamanupasarjanabodhakamaparamupasarjanabodhakam / tatrA'nupasarjanabodhake ta. dAdiniyamo'nayA vAryate, tatazcA'nupasarjanaSyaGantapUrvapadasya hrasva ityarthe paramakArISagandhIputra ityatra bhavati samprasAraNam / upasarjanaSyaGantatAtparyyake vyapade tadAdiniyamAdupasarjanaSyaGantatadAdipUrvapadasya hrasva ityarthe'tikArIpagandhyA putra ityatra pUrvapadasya ta. dAditvA'bhAvAdupasarjanavAkyasya pyaGa upasarjanatvAdanupasarjanavAkyasyA'prasaGgAcca nA'tiprasaGga ityAhurityalam // samAnasya chandasyamUrdhaprabhRtyudarkeSu -uttarapade samAnasya sa AdezaH chandasi mUrdhAdirUpottarapade pare nA'sAviti tadarthaH / nanu uttarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvAtpakSAdizabdAnAM samAsacaramA'vayavatvA'bhAvena tadrUpottarapade cAdezA'prAptyA sapakSaH sAdharmyamityAdi na syAdityata Aha-samAnasyetiyogo vibhajyate iti / atra yogavibhAgo bhASye nopalabhyata ityarucerAha-athavA sahazabdaH sadazavacano'pyastIti / tathA ca sahazabdena samAse 'ghopasarjanasye ti sAdeza iti bhAvaH / / __nanu 'puragAmizrakAsidhraketi dIrghanirdezenA'saMjJAyAM dIrghA'bhAvAtsaMjJAyAmeva Natvamityasya phalitatvAt 'pUrvapadAtsaMjJAyAmi'tyanenaiva Natvasiddhau punaH kRtadIrghasya puragAdipaJcakasya NatvArthanirdezo vyartha ityata Aha-teSAM kRtadIrghANAM Natvavidhau nirdezo niyamArtha iti / tathAcArya niyamaH, kRtadIrdhebhyaH puragAdibhya eva parasya vanazabdaghaTa Aho! Shrutgyanam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsAzrayavidhiprakaraNam / kanakArasya NatvaM nA'nyebhya iti, nacaibhyo vanasyaiva NatvaM nA'nyasyeti viparItaniyamaH kuto neti vAcyam / vanA'tiriktottarapade puragAdInAM dIrghAntatvA'sambhavena viparItaniyamA'prApteriti bhAvaH / / nanu agrezabdasyA'saMjJAtvAt 'pUrvapadAtsaMjJAyAmaga' ityasya prAptyA NatvArthamasya grahaNamAvazyakamevetyata Aha-agrezabdasya tu vidhyartha iti / nirdeza iti zeSaH / naca gakAravyavadhAnena pUrvapadAtsaMjJAyAmityasyA'prAptyA puragAzabdagrahaNasyA'pi vidhyarthatvasambhavAttasya niyamArthatvoktirna yukteti vAcyam / aga ityasya paJcamyantatvA'bhyupagamena gAntAtpUrvapadAtparasya nasya NatvaM neti vyAkhyAnena puragAzabdasyA'kArAntatvenA'ga iti niSedhA'prAptyA pUrvasUtreNaiva siddhatvasambhavAnniyamArthatvokteryuktatvAt / ata eva aga ityasya RgayanamityekamevodAharaNaM dattamityalam // __nanu banasyA'gre iti vigrahe'grevaNazabdasyA'dhikaraNazaktipradhAnatvAtprathamA na syAditi cenna / abhitaH sortho''ntarbhUtaH prAtipadikArthaH sampanna iti bhASyeNa prathamopapatte. rityAzayenAha-prAtipadikArthamAtre prathameti / nanu pAnazabdasya kriyAvAcakatvAtkSIrazabdena tasya samAnAdhikaraNatvA'bhAvena kSIraM pAnaM yeSAmityupapannamityata Aha-karmaNi lyaDiti / 'kRtyalyuTo bahulamityatra bahulagrahaNAditi bhAvaH / pIyate iti pAnamiti vigrahaH / karmaNi lyuTA niSpannasya pAna zabdasya dravyavAcitvena kSIrazabdena sAmAnAdhikaraNyAnnAnupapattiriti / nanu mASAnvapatastacchIlau puruSau mASavApiNAvityAdau (uttarapadatve cA'padAdividhau pratiSedhaH) iti niSedhasya jAgarUkatvAdvApinnityasyottarapadarUpaprAtipadikatvA'bhAvena pUrvapadenottarapadasyAkSepAtpUrvapadasthanimittAtparasyottarapadarUpaprAtipadikAntasthanakArasya Na. tvamiti, NatvavidhAyakasya 'prAtipadikAntanumvibhaktiSu ce tyasyA'rthe NatvaM na syAditi cenna / uttarapadazabdasya samAsacaremA'vayave rUDhatvena vApinnityasya samAsacaramA'vayava. tvenottarapadatvA'kSatatayA Natvasiddheriti bhAvaH // nanu pUrvapadasthanimittAtparasya prAtipadikAntasthanakArasya Natvamityarthe gargabhaginI tyatra NatvaM durvAraM nakArasya bhaginniti prAtipadikAntasthatvAdityAzaMkya samAdhAnavAti - kamavatArayati-uttarapadaM yatprAtipadikaM tadantasyaiva Natvamiti / uttarapadarUpaprA. tipadikAntanakArasyaiva NatvambhavatItyarthaH / tathA cottarapadazabdasya samAsacaramA'vayave rUDhatvenehottarapadaM bhaginIzabdo na tu bhaginniti tasya prAtipadikatve'pyuttarapadatvA'bhA. vAnna NatvA''pattiriti bhAva ityetadabhiprAyeNaiva mUle gargANAM bhaginIti vigraho darzita iti / uktavAttike jJApakaM ghaTayati-ata eva numgrahaNaM kRtamiti / pUrvapadAkSiptottarapadena prAtipadikasya vizeSaNAdeveti hetvarthaH / anyathA'Ggasya numvidhAnAdasyAGgasyaiva bhAgatvAduttarapadasya tattvA'bhAvAnnuma udAharaNe vrIhivApANItyAdau prAtipadikAntetyeva Natvopapattau prayojanA'nyathopapattyA numgrahaNaM vyathaM sajjJApayati pUrvoktavArtikamiti / vakSyamANaprayojanArthannumgrahaNasyAvazyakatvena jJApakatvena jJApakatvA'sambhavAttadvighaTayatikiJceti / prahiNvannityAdau hivernumo NatvArthamapIti / evA'rthako'trA'piH / Aho! Shrutgyanam Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| NatvArthamevetyarthaH / ayambhAvaH, numa udAharaNe vrIhivApANItpAdAvaGgasya numvidhAnAtta. syAGga-bhAgatvena prAtipadikAntetiNatvaprAptisambhavaH, prahiNvannityatratyaprahiNu ityasyA'prAtipadikatvena tena tadaprAptyA tadartha numgrahaNaM karttavyameveti // padavyavAye'pi / mASakumbhavApena / caturaGgAyogeneti / nanu mASakumbhasya vApaH, catvAryaGgAni yasya tena yoga iti vigrahe uttarapadatve cA'padAdividhAviti pratyayalakSaNa - niSedhAtkumbhA'GganyoH padatvasya durlabhatvena padavyavAye'pIti niSedhA'pravRtyA NatvApatti1riti cenna / pratyAsattyA uttarapadasya kAryitva evoktaniSedhavArtikapravRtteH / apadA. dividhAviti paryudAsena padAntavidhAveva tatpravRttezca / nacaivamapi mASakumbhasyetyAdervApAdinirUpitakArakatvAdgatikArakopapadAnAmityanena vApAdibhyaH subutpatteH prAk samAse teSAM padatvaM durlabhamitisaptamIsamAsena vyAkhyAne NatvaniSedhA'siddhiriti vAcyam / tasyA anityatvenAtra subutpattyanantarameva samAsenAdoSAt / yattu 'kumati ceti sUtre bhASye mASakumbhavApenetyatra SaSThItatpuruSottarapadakaSaSThItatpuruSe kumati cetyanena nityaNatvena bhavitavyam / paSThItatpuruSe prAtipadikAnteti vibhASayetyuktaM tat NatvaprAptinirUpaNamiti bodhyam / / yattUktasUtrasthabhASyAdayaM padavyavAye'pIti niSedhaH 'upasargAdasamAse'pI'tyAdereva tena prAvanaddhamityAyevAsyodAharaNamiti tanna, padavyavAye'pItyetaccheSabhUtasya (ataddhita) iti vArtikasyA''gomayeNetyAdibhASyoktodAharaNA'saGgatyApatterityalam / / viSkiraH zakunau vA / vRttikAramate vikiraH zakunau vikiroveti sUtrapATha iti svamatenAzate-vAvacanenaiva suvikalpa siddha iti / tasyA'pIti / vikirazabdasyA'pItyarthaH / bhASyavirodhAditi / itthaMhi bhASyam , viSkiraH zakunau vikiroveti vaktavyam , na vaktavyam , zakunivAcye vaikalpikaH suT tadatirikta nityam , tattarhivaktavyam, na vaktavyam , na vAvacanena zakunirabhisambadhyate kintarhi nipAtanamabhisambadhyate zakunivAcye viSkira iti vA nipAtaH, etadbhASyeNa vRttikAramatA'bhipretasUtrapAThasya tacchAsamAdhAnayozca spaSTa eva virodha iti bhAvaH // itisamAsAzrayavidhiprakaraNam / atha taddhitaprakaraNam / avasarasaGgatyA taddhitaprakaraNamArabhate / samarthAnAM prathamAdvA / atra sutre padatrayam / pratyekaM padAnAM svastitvAtprAga diza ityetadavadhi yAvadadhikAraH / padatraye svaritatvapratijJAprayojanaM tu kasmizvinivartamAne'pi aparasya nivRtyabhAvaH / yathA prAgdiza ityatra samarthAnAM prathamAdityanayonivRttiH, vetyasyA'nuvRttiH / nanu samarthAnAmiti vyartham ,samarthaH padavidhirityanenaiva gatArthatvAt / naca padavidhitvA'bhAvAnna tena gatArthateti vAcyam / 'ghakAlataneSviAtyalugvidhAnasAmarthyAtsubantAttaddhitotpatteH siddhAntitatvAttasya padavidhi. tvasya sulabhatvAdityata Aha-sAmarthyamiti / samarthazabdaH zaktaparyAyaH zaktatvaJca, Aho ! Shrutgyanam Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaprakaraNam / arthapratipAdakatvam / tacca pariniSThitasyaiva sambhavatItyata Aha-kRtasandhikAryamiti / nahi 'ma utthita' ityasya kalpanayA'pyarthavattvam / sUtre samarthAnAmiti nirdhAraNe paSTI samarthAnAmmadhye prathamAdityarthaH / prathamatvaJca tattatsUtreSu prathamoccAritazabdapratipAdyatvameva / evaJcAnekasamarthasambhava evA'sya sambandha iti // tasyApatyam / tasyeti na svarUpagrahaNaM kintu SaSTyantamAtropalakSaNamityata AhaSaSThyantAditi / paJcamyarthasyA'dhyAhAraH / athavA anukaraNAtpaJcamyAH sautro lugiti bodhyam // ___ nanu upagu a iti sthitau guNAdezasya pitRvyAdau sA'vakAzatvAt 'orguNaH' ityetaM badhitvA paratvAt 'acoNiti' iti vRddhiprasaGgaH / guNe ca kRte'vAdeze ca 'ata upadhAyAH' iti vRddhiprasaGgazca syAdityata Aha-AdivRddhirantyopadhAvRddhI bAdhata iti / 'taddhiteSvacAmAdeH' idaM sutramuktasUtrAbhyAM paramiti paratvAttayoranena bAdhaH / antyopadhAvRddhayoH, gauH, pAcakaH, ityAdAvavakAzaH / AdivRddhastu sauzrutaH ityAdAvavakAzaH / aupagavaH; tvASTro jAgata ityAdAvubhayaprAptau paratvAdAdivRddhireveti bhAvaH / nacAdivRddhayA paratvAdantyopadhAvRddhayorbAdhe'pi (punaH prasaGgavijJAnAtsiddham) iti nyAyena punaH kuto na te iti vAcyam / atra lakSyA'nurodhAt (sakRdgatau vipratiSedhena yadvAdhitaM tadbAdhitameve)tyasyaivA''zrayaNAt / anuzatikAdigaNe puSkarasacchabdapAThasyoktArthe jJApakatvaM bodhyam / tathAhi, puSkarasacchabdAtpauSkarasAdirityasya siddhayarthamanuzatikAdipUktazabdapATaH / AdhupadhAvRddhibhyAmuktaprayogasiddhAvuktagaNe uktazabdapATho vyarthIbhUto jJApayati, AdivRddhiriti / tathA ca, AdivRddhayopadhAvRddherbAdhAduktaprayogA'siddhathA tadarthamuktagaNe tatpAThasyA''vazyakatvena svAMze cAritAthyaM jAtam / na ca puSkarasadA caratItyarthaM Thaki pauSkarasAdika ityetatprayogasiddhayarthamanuzatikAdiSUktazabdapAThasyA''vazyakatvam / na copadhAddhayaivoktaprayogasiddhA tatra pAThA vyartha eveti vAcyam / upadhAvRddheniNityeva vidhAnAditi vAcyam / puSkarasacchabdATho'nabhidhAnAt / uktajJApakena satyapi sambhave bAdhanaM bhavatItyavazyamAzrayaNIyambhavatIti bodhyam / nanUktajJApane'pi jAgata ityAdAvupadhAvRddherbAdho'stu, aupagava ityatrAdivRddhipravRttyavasare upadhAvRddhaya prAptyA kathantadvAdha iti cenna / jAgata ityAdAvupadhAvRddhibAdhasya nirNaye jAte kutra citkAlAntaraprApyAyA apyuktavRddharbAdhasya samucitatvAditi bhAvaH / nanu idamarthe'patyasamUhavikArAdInAmantarbhAvAdapatye'pi tasyedamiAtisUtreNA'Na: sidvau kimartha 'tasyA'patyamiti sUtram / nacAsya 'ata iJ' ityAdyarthamAvazyakamiti vAcyam / tasya tadarthakatvenA''vazyakatve'pi tatraiva pAThasya yuktatayA yogavibhAgasya nairarthakyAdityAzaya samAdhatte-tasyedamityapatye'pi bAdhanArthaM kRtambhavediti / tasyedamityetadvAdhakasya 'vRddhAcchaH' iti sUtrasya bAdhanAthaM tasyA'patyamiti pRthakkRtamiti tanAvaH / nanu apatyacaturthIparyantebhyo'nyo'rthaH zeSa iti svIkAreNa tasyedamityetatsUtravihitasyA'Na: 'vRddhAcchaH' ityetadvihitasya chasya ca zaiSikatvAdapatyArthe pravRttyabhAvAkathantadvAdhanArthatvaM yogavibhAgasyetyata Aha-utsargaH zeSa evA'sau vRddhA'nyasya Aho ! Shrutgyanam Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAralamaJjUSA / prayojanamiti / uktatattatprakRtyarthAnvitA'patyAdyarthasyaivoktatvAdupagvAdestadbhinnatvena zeSatvAttatrApavAdapravRtirastyeveti / tasyApatyamiti yogavibhAge tu upagvapatyatvasyA'nenoktatvAccheSatvA'bhAvenA'pavAdasya prasaGga eva nAstIti apavAdA'pravRttirUpo'pavAdaH / nanu upagvAderavRddhatvena vRddhAdvihitasya chasya svata eva prasaMgo nAstItyAzaGkAyAmAha - vRddhA'nyasya prayojanamiti / bhAnvAdivRddhaprAtipadikebhyaH chA'bhAvaH prayojanamiti bhAvaH // .78 nanu antaraGgatvAtsandhau kRtAyAmeva pratyayotpattiriti vyathaM samarthAnAmprathamAdveti sUtrasthaM samarthagrahaNamityAzayenA'zaGkate - kRtasandheH kimiti / samAdhatte - zrakRtavyUhaparibhASAyA sAvutthitirmAbhUditi / ayambhAvaH, tadasatve kRtasandhikAryAttadvitapratyaya ityarthA'bhAvAduktaparibhASayA vRddhau satyAmantaraGgadIrghasya nimittavinAzasadbhAvAtpUrvametadapravRttyA'niSTA''pattiriti tadAvazyakaM tasminsati kRtasandhestaddhitotpattyA sutarAmiSTasiddhiriti / samarthagrahaNena jJApiteyamparibhASeti haradattaprabhRtayaHH / lokataH sidveti kecit // nanu 'tasyApatyamityatra nirdiSTasya padadvayasya madhye prAthamikasyaiva prakRtisamarthakatvenA'patyasyA'tattvAtprakRtyAkAGkSAyAmprAthamikasyaiva grahaNena prathamAditi vyarthamityAzayenA''zaGkate - prathamAtkimiti / samAdhatte - zrapatyavAcakAditi / ayambhAvaH, prathamAdityasyAssattve yathA tasyA'patyamityAdisUtravihitapratyayasya SaSThyantAdabhyupagatistathaivA'pattyavAcakadevadattAdizabdAtpratyayaH syAditi zaMkA syAditi tadvayAvRtyarthaM prathamAdityAvazyakamiti / nanu, yadyapi upagorapatyamiti vigrahavAkye'patyavAcakasya devadatAderaprAthamyAnna tataH pratyayApattistathApi apatyamupagoriti vAkye tasya prAthamyenoktApattistadavasthaiveti cenna / pUrvasUtrAdanuvRttasya samarthAdityasya sAmarthyAnniyatatvAdatra lakSaNAspekSasyaiva prAthamyasya grahaNAdvigrahavAkyApekSasya tasyA'niyatatvAdagrahaNenA'dopAt / SaSThyarthe mAbhaditi / indro devatA'sya haviSa iti vigrahe aindraM haviriti prathamAntAtpratyayotpattivat, upagurapatyamasya devadattasyeti vigrahe aupagavo devadatta iti bhavatu paraM devadatto'patyamasyopagoriti vigrahe daivadattirupaguriti mAbhUdityarthaH / nanu taddhitasyA'pavAdatvAnnityaM samAsabAdhakatvam / naca taddhitasya vikalpatayA pakSe samAsasyA'pi sambhavAdvAdhakatvakathanaM na yuktamiti vAcyam / 'pAre madhye SaSTyA vA ityatratyavAgrahaNajJApitasya yatrotsargApavAdau mahAvibhASA vikalpate tatrA''pavAdavinimuktotsargasyA'pravRttirityasya saccAtpakSe samAsA'prApterityAha - daivayajJi iti sUtrAdanyatarasyAM grahaNAnuvRtteH samAso'pIti // zrapatyaM pautraprabhRtigotram / nanu pautrAderapatyatvA'vyabhicArAdapatyagrahaNamantarA - 'pyapatyarUpapautrAdergotra saMjJA syAdeveti vyarthamapatyagrahaNamityata Aha - zrapatyatvena vi vakSitamiti / pautrAdInAmapatyatvena vivakSAyAmeva gotrasaMjJA syAtpautratvAdinA vivakSAyAM sA mAbhUdityarthamapatyagrahaNam / tena aupagava ityAdAvapyaNo gotrasaMjJAsiddhiH / aNo'patyatvameva zakyatAvacchedakannatu pautratvAdikam / itarathA gotrA'dhikArasthAyajAdya. Aho! Shrutgyanam Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taddhitaprakaraNam / rthasyaiva gotrasaMjJA syAnnatvaNa iti / nacA'patyA'dhikAre gotrayuvasaMjJAkaraNasAmarthyAdapatyasya lAbhAttenaivoktaprayojanasiddhau prayojanA'bhAvAdvayarthamapatyagrahaNamiti vAcyam / 'te tadrAjAH' ityetatsUtraghaTakatatpadena 'janapadAt kSatriyAdam' ityetatsUtravihitA'jAdInAmeva grahaNena gotrayuvarsajJAprakaraNena vyavadhAnAdajAdeH pUrvapratyayAnAmagrahaNenA'patyAdhikArapATha. sAmarthyasyopakSINatayA'patyasyA'sambandhazaDAvyAvRtyartha punarapatyagrahaNasyA''vazyakatvA. diti bhAvaH // ___nanu 'ekasmin gotre' idaM sUtramvyartham / naca tatrA'nekapratyayavyAvRttyarthamAvazyaka sUtramiti vAcyam / yugapadekasmin gotre'nekapratyayAnAmaprasaktarityAzaGkaya sUtrArambhaphalaM pradarzayati-gotre svaikonasaMkhyAnAM pratyayAnAM parampareti / svayaM gotrantadapekSayA ekonasaMkhyAnAM pratyayAnAM tRtIye dvayoH caturthe trayANAM, paJcame caturNAmparamparA prasajyata ititadarthaH / tathA hi, upaguzabdAttRtIye vAcye vayoraNioH pratyayayorApattiH / tasmA. devoktazabdAtpaJcame vAcye caturNAmaNijaphagijAM pratyayAnAmparampareti / naca 'yasyeti ce'ti sUtreNA'NA'derlopenA'vidyamAnatvAdaNimAdInAmpratyayAnAM paramparetyukteH kathaM saGgatiriti vAcyam / aNantAdibhutpattiH / imantAtphaka utpattirityutpattimAtrA'bhiprAyeNa pratyayaparamparetyukteH susaMgateH / yadvAsvadvayanasaMkhyebhyo'niSTotpattiH prasajyate / svaM gotrantadapekSayA dvayUnasaMkhyebhyaH prakRtibhUtebhyaH praatipdikebhyo'nissttprtyyotpttirityrthH| atra pakSe upagostRtIye vAcye ekasmAdaupaga vAdianiSTaH prApnoti caturthe vAbhyAM, paJcame tribhya ityA. dItibhAvaH / atrA'niSTotpattimAtraM na tviSTA'siddhirityarthaH / atra pakSe upaguzabdAdaNeSTasiddhAvapi aupagavAdinivRttyarthaM niyamArthamidaM sUtram / nanu niyamArthakasya sUtrasyArambhapi gotre ekasyaiva pratyayasya karaNAnniyamenA'bAdhAdanantarA'patyapratyayAntAgotre pratyayo durvAraH / naca gotrapadena lakSaNayA'patyasamudAyaH saca paramaprakRtereveti vAcyam / apatyamityanuvRtyaiva siddhau gotragrahaNavaiyApatteriti cenna / gotragrahaNasya bhASyakRtA pratyAkhyAta. tvenoktprtysyessttaaptteH| yadvA gotre bodhye eka eva zabdaH pratyayaH prakRtirnatvanekazabda ityrthH| yadi pratyayAntAtpratyayaH syAttahi naikazabdaH pratyayaprakRtiH syAditi, - yadvA ekazabdaH prathamavAcI prathamaH zabdo gotre prtyymutpaadytiityrthH| prathamatvaJca sarvamUlatvamityetatsarva spaSTambhASye / apatyaM pitureva syAditi-tathAca AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAntvamI / AhurduhitaraM sarve'patya tokaM tayoH same // ityamaraH / mukhyapakSamAha-tataH prAcAmapIticeti-pitrapekSayA prAcAM pitAmahaprapitAmahAdInAmapIti tadarthaH / 'paMktiviMzati' ityatra bhASye na patantyanenetyapatyamiti vyutpatteH pradarzanAdvAhulAtkaraNe yatA niSpannasyA'patyazabdasya kriyAnimittattvannatu putraparyAyatvam / yasya yannimittamapatanaM tasya tadapatyamitiphalitam / pitAmahAdInAmapatane pautrAderapi hetutvena teSAmapatyatvambhavati // matabhedena taddhAnyai iti-prathamapakSe pratyayamAlAvyA. Aho ! Shrutgyanam Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAra maJjUSA | vRttaye, dvitIye svavyUnasaMkhyemyo'niSTotpattinivRttaye ityarthaH / sUtrametattathottaramitispaSTamityalam / niyamArthamidaM sUtramiti - ayambhAvaH, anantarA'patye mukhyaH sambandhe'pravRtyA prathamapakSe tattatpitRvAcakAdeva pratyayassyAnna tu mUlabhUtAt, tathA ca, aupagavA'patyenopagormukhyasambandhA'sadbhAvAdihA'prAptyA tadartha sUtrasyAssvazyakatvena vidhyarthatvAnnimArthatvA'bhAvenaupagavazabdAtpratyayo durvAra iti cenna / gotre bodhye kramato'nekapratyayo durvAra evA'patyapratyaya iti sutrasyAyeM aupagavazabdasyApatyapratyayAntatve punastato'patyapratyayAnupapattyA'gatyA paramparAsambandhasvIkArAdupagoreva pratyayotpatnyaupagavAttadanutpatteriti ! ityapatyAdhikAraH // 80 atha cAturarthikaprakaraNam | nanu (vAmadevADyaDyAvityevamastu sUtram, vAmadevazabdAduktasUtreNoktapratyaya vidhAnena (yasyeti ce) lopenaiva vAmadevyamiti siddhe sUtre DyaDyayorDikaraNamvyarthamiti cenna / DitkaraNAbhAve 'yayatozcAtadarthe' ityatratyayayadbhyAmuktasUtravihitayorthayatorgrahaNApattyA yayatozceti sUtreNa naJaHparasyottarapadasyAntodAttatvamityartha ke noktasvarasya vAmadevyazabde durvAratayA tadvayAvRtti purassaramavyayapUrvapadasvarArthaM DitkaraNasyAvazyakatvAt / naca satyapi sa kuto noktasvaravidhAyaka sUtrapravRttiriti vAcyam / etaDitkaraNasAmarthyAjjJApitAbhyAM (niranubandhagrahaNe na sAnubandhakasya ) ( tadanubandhakagrahaNenA'tadanubandhakasye ) ti paribhASAbhyAtadapravRtteH ityevAha siddhe yasyeti lopena kimarthaM payatau Ditau I grahaNaM mA tadarthe bhUdrAmadevyasya naJsvare // iti / (pUraNaguNarahitArtha sadavyayatavyasamAnAdhikaraNena ) ityatra tavyagrahaNena tayato'grahaNamiti pUrvaparibhASAphalam / aGA caGo'grahaNamiti dvitIyaparibhASAyA phalambodhyam / nanu vAstro ratha itivat chAtro ratha ityapi syAt chatraiH parivRto ratha ityarthe prakRtasUntreNA'NpratyayavidhAnAdityAzaGkAM samAdhatte - samantAdveSTitaH parivRta ucyate / teneha na / chatraiH parivRto ratha iti--ayambhAvaH, rathAcchAdanAya vastrakambalAdibhireva samantAt (sarva) veSTanasambhavAnnatu chatrAdibhiriti na tato'Npratyaya iti // - nanu pANDukambalazabdAnmatvarthIyenpratyayavidhAnAtpADukambalIti siddhau sUtramidaM vyarthamiti cenna / sUtrAbhAve pANDukambalena parivRta ityarthe'NpratyayasyA'pi durvAratayA vRttyarthaM sUtrasyAvazyakatvAdityAha - matvarthIyenaiva siddhe vacanamaNo nivRttyarthamiti / kaumArAspUrvavacane / nanu nirdezo'yamanupapannaH, apUrvavacane kaumAro nipAtyate ityarthe kaumArottaravibhaktisakArasya rutvayatvayalopeSu kaumAra apUrvavacane ityasyaiva siddhiH, sandheraprasakterata Aha-- kaumAra ityavibhaktiko nirdeza iti - - tathA ca sandhau bAdhakA nirdeza upapanna iti bhAvaH // Aho! Shrutgyanam Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturarthikaprakaraNam / nanu sUtre'pUrvavacana ityasya bhAvapradhAnanirdezatvAdityAha-apUrvatve nipAtanamiti / striyA evApUrvatvamiSyate na puruSasya, puruSastu apUrvabhAryo bhavatu mA veti nAgrahaH // - isusuktaantaatkH| nanu isusuktAtka ityeva sUtrakaraNe'pyadhikRtAGgavizeSaNatvAdeva tadantavidhinA tAntAdityarthalAbhaH syAdevetyantagrahaNaM vyarthaM sajjJApayati pratyayopadezakAle yastAntastasmAtparasya Thasya kAdezo yathA syAditi / jJApanaphalaM tu mAthitika ityatra ThasnyekAdeze yasyeti lope ca tAntatve'pi kAdezA'bhAvarUpam / spaSTaJcedaM Thasyeka iti sUtre kaiyaTe / kecittu ikasthAne kAdezasya sannipAtaparibhASayaiva vAraNasambhavAdantagrahaNaM heyamevetyAhuH // ___nanu isusugiti sUtre sAmAnyata isasorgrahaNe AziSghaTakasyeso'pi grahaNAttataH parasyApi Thasya kAdezApattyA AziSika iti prayogo na siddhayedata Aha-isusoH pratipadoktayorgrahaNAnneheti / (lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNami)ti paribhASayA pratipadoktayorevesasorgrahaNAdAziSghaTakasyeso'tathAtvAnnoktadoSAvakAza iti bhAvaH / matozca bahvajaGgAt-nanu matorbahvaca ityeva sUtrakaraNe'pi vaiyadhikaraNyasambandhena bahvaco vihito yo matup tadantAdajityarthenaiveSTasiddhAvihAnagrahaNaM vyarthamityAzaGkA samAdhatteaGgagrahaNaM bahvajiti tadvizeSaNaM yathA sthAnmatvantavizeSaNaM mAbhUditi / sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyamanyAyyamityabhiyuktokkyA satyaGgagrahaNe vahnajityaMgavi. zeSaNameva natu matvantavizeSaNam / asatyaMgagrahaNe tu matvantavizeSaNameva syAdevaJca Ahi. matamityAdAvajo durvAratvaM syAditi bhAvaH / nanu ThUlopasUtrAllopapadAnuvartanAllopasiddhAviha luggrahaNaM vyarthamiti zaGkA nirAkaroti luggrahaNaM sarvalopArthamiti / iti cAturthikaprakaraNam / iti maithilavaMzodbhavasya ThakkuropanAmakazrIkanakalAlazarmaNaH kRtau ___ phakkikAratnamaJjUSAyAM taddhitaprakaraNaM sampUrNam // C an2----- Aho ! Shrutgyanam Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdurgAmAdhavagaNezAH / phkikaartnmnyjuussaa| uttarArddham / bhavyapradA nikhilabhaktajanasya nityam devAsuraprabhRtisevitapAdapadmA / saMgrAmazatruhatipUritadevakRtyA durgAmbikA'zu vipulaM kuzalaM vidhattAm // 1 // atha tiGante bhvAdiprakaraNam / granthAdau granthamadhye granthAnte ca maMgalamAcaraNIyamitiziSToktyA granthamadhye'pi maMgalakaraNasyAvazyakatvAd granthamadhye kRtasya maMgalasya ziSyajanAnAmAnuSaGgikamaMgalArthamupanibandhaH-(1)zrautrArhantIti-zrotriyasya bhAva ityarthe zrotriyazabdAt (hAyanAntayuvA. dibhyo'Ni)ti sUtre (zrotriyasya yalopazce)ti vAttikena aNi yakArasya lope, (yasyeti ce) tyanenekAralope zrautramiti siddhayati / zrotriyatvamiti tadarthaH / arhato bhAva ityatheM (guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNice)ti sUtre arhato numcetyuktyA vyaji numi ca pitvAnDISi (halastaddhitasye)ti yalope AhentIti siddhayati / yogyateti tadarthaH / zrautraM ca ArhantI ca zrautrArhantI tAbhyAM vittaH shrautraarhntiicnnaiH| (tena vitta) ityanena caNapi siddhiH / zrotriyatvayogyatvAbhyAM prasiddhairityarthaH / kiJca guNyaiH prazastaguNayuktarityarthaH / [rUpAdAhRtaprazaMsayoryabi]ti sUtre'nyebhyo'pi dRzyate ityuktyA guNyA brAhmaNA ityasya bhA. jyAdAvudAharaNatvena tatsiddhiH / mahAntazca te RSayaH maharSayastaistathoktaH / ahardivamiti-pratyahamityarthaH / [acaturavicatura] ityAdinA nipAtanAtsiddhiH / toSTrayyamAna iti-stoteryaGantAcchAnaci rUpam / aguNo'pItyatrApizabdenA''. pAtato(2)virodhaM dyotayati / vastutastu stutiprayojakIbhUtAnantakalyANaguNAnAM zruti(1) zrautrAntiIcaNairguNyairmaharSibhirahardivam / toSTrayyamAno'pyaguNo vibhurvijayate tarAm // 1 // iti zlokasvarUpam / yaM guNahInaM saguNaM ca vibhuM vedAdhyayanakartRtva-yogyatAviziSTAH satvAdiguNazAlayazca maharSayaH pratikSaNamatizayena stuvanti sa vibhu ApakaH paramezvaraH sarvotkRSTatvena vartata iti tdrthH| (2) ekasminnaguNatvasaguNatvayoH sthityasambhavena stutiviSayasyA'guNasya vibhorapi zabdabalAtsaguNAtvA''pAdanAdvirodhaH / Aho! Shrutgyanam Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhvAdiprakaraNam / smRtisiddhatve'pi viyadAdivadvyAvahArikatvAttadabhAvasya pAramArthikatvena na virodhaH / vijayate tarAmiti-vItipRthak padam / [tiGazceti tarapyAm , nanu vijayate ityasyA'tiGantatvenA'prAtipadikatvena ca tarapana syAt naca [saha supe]tyatra saheti yogavibhAgena vizabdasya tiGantena samAse prAtipadikatvasya sulabhatvena tarapo'pi saulamyamevetivAcyam / tiGantottarapadasamAsasyApi chandasyeva vidhAnAd , kiJca vijayata ityasya prAtipadikatvAGgIkAre sorutpattiH, liMgasarvanAmatA'bhyupagame napuMsakatvAtsolukyapi [hasvo napuMsake] iti hasvApattaH / naca jayata ityasya tiGantatve'pi tasya vipadasApekSatvenA'sAmarthyAtsamAsAsprAptyA kathaM tarabiti vAcyam / upasargANAM (1)dyotakatvenoktazaMkAnudayena tadupapatteH / niyamena svArthasAkAMkSetarArthavAcakazabdabhinnArthavAcakazabdasyApekSA hi sAmarthyA'bhAvaprayojikA seha nAsti upasargANAM ghotakatvAt / tarabantArthaM prati tiGantArthasya prAdhAnyena (pradhAna)nyAyena pradhAnasya sApekSatve'pi vRttirbhavatyeveti bhaavH| (2)pUrvAddha iti-nanu pUrvAddhe'pi tRtIyA'dhyAyasya kvinaH [spRzo'nudake kvin ] ityanena vyutpAdanAtturyyapaJcamAdhyAyavartina ityetAvanmAtrapratipAdanamasaMgatamiva pratibhAtIti cenna / yantra te prAdhAnyena kathitA iti tadabhiprAyeNa prasaMgAttRtIyAdhyAyasthapratyayakathanenA'pyakSateH / nanu uNAdipra. tyayAnAM tRtIyAdhyAyagocaratvA'bhAvena tRtIyAdhyAyagocarAH pratyayAH kathyante iti granthakartaH pratijJA nAnandotpAdinIti cenna / [uNAdayo bahulami]ti sUtrasya bAdhitatvena teSA. mapi tRtIyAdhyAyagocaratvAkSateriti saMkSepaH // vartamAne laT--nanu vartamAnatvasya zabdaprayogAdhikaraNakSaNavRttitvarUpatvena kriyAyAzca pUrvAparIbhUtA'vayavasamudAyarUpatvenAvayavAnAJcAzuvinAzitvAttAdRzasamudAyasya niruktavarttamAnatvasya sthirasambandhino'nupapannAdvartamAnakriyAvRtterdhAtorityarthaH sarvathA'sambhavIti cenna / vartamAnakAlakriyAvRtterdhAtorityarthe tAtparyAt / nava prArabdhAparisamAptatvaghaTitasyaiva kAlagatasyApi vartamAnatvasya vivakSAyAmapi pUrvoktAnupapattestAdavasthyameveti vAcyam / bauddhapUrvAparIbhUtA'vayavakasamudAyAdhikaraNasya janyakAlasya sambhavAt / vartamAne laDityA. disUtravihitalakArANAM vAcakatvadyotakatvayorbahuvivAdAdhyasitatvam / tatra teSAmbahutvena tatra zaktau gauravAtprakRtAveva zaktikalpanA jyAyasI, te ca dyotakA eveti tatvam / vartamAnakAlatvaJca prayogocAraNAdhikaraNatve sati prArabdhA''parisamAptakriyopalakSitatvam / hyastanImprArabdhA''parisamAptikriyAmAdAyA'tivyAptivyAvRtyarthamuktavizeSaNam , bhUtabhavivyadRbhinnatvaM vA tattvam // (1) dyotakatveneti / dyotakatvaM nAma svasamabhivyAhRtapadaniSThavRttyubodhakatvam / samanvayo yathA, anubhUyate sukhaM sAkSAtkriyate gururityAdau svam anu sAkSAditi ca tatsamabhivyAhRtapadaM bhUkRpadaM taniSThavRtterudbodhakatvaM dyotakatvamanusAkSAdityanayorastIti tayosta. tvam / evaM prakRte vijayate ityatrApi vItyupasargasya dyotakatvaM bodhyamiti bhaavH| (2) pUrvArddha kthitaasturypnycmaadhyaayvrtinH|| pratyayA atha kathyante tRtIyA'dhyAyagocarAH // iti zlokAkAraH / caturthapaJcamAdhyAyasthapratyayAbhidhAnottaratRtIyAdhyAyasthapratyayAbhidhAnaM kromiityrthH| Aho ! Shrutgyanam Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 phkkikaartnmnyjuussaa| laH karmaNi ca bhAve--nanu lAghavAt lakArANAM kRtAveva (1)zaktirabhyupeyA na tu kartari tatra tadabhyupagame gauravasya pratibhAsamAnatvAt prathamAntapadenaiva karturlAbhAcca / prakRtyarthapratyayArthayoH sahArthatve pratyayArthasyaiva prAdhAnyAdAkhyAtArthe dhAtvarthasya vizeSaNatvam / AkhyAtArthe ca prathamAntArthasya vizeSaNatvam / anukUlatvamAzrayatvacca sambandhaH / tathA ca caitraH pacatItyAdau viklityanukUlavyApArA'nukUlakRtimAMzcaitra iti bodhaH / ratho gacchatI. tyAdau rathasyAcetanatvena yatnazUnyatvAdAkhyAtasya vyApAre Azraye vA (2)lakSaNetyAhustArkikAH / tattuccham / yuSmadasmadolakAreNa sati sAmAnAdhikaraNye eva puruSavyavasthopapattyA lakArANAM kRtau zaktyabhyupagame kRtyAzrayasya kartRtvena lakAreNa yuSmadasmadorasAmAnAdhika raNyena tadanupapatteH / lasthAnikAdezabhUtatibAdibhyaH kRtimAtrabodhavattatsthAnikAdezabhUtatRzAnajAdInAmapi lAdezA'vizeSeNa tebhyaH kRtimAtrabodhApattezca / nacA''zrayAzrayibhAvena karmaNi sampradAne ca kRteranvayAttebhyaH kRtimAnabodha iSTa eveti vAcyam / (3)(nAmArthayorabhedAtiriktaH sambandho'vyutpanna:)iti vyutpatterjAgarUkatvenA''zrayA''zrayibhAvenAnvayA'nupapatteH / naca (phalamukhagauravaM na doSotpAdakami)ti nyAyasadbhAvAcchatrAdInAM kartari zaktistibAdInAM kRtAveva seti vAcyam / lAghavAtsthAnina eva vAcakatvaM natvAdezAnAM teSAM bahatvena gauravamiti tava pakSaH / tathA ca tibAdInAM zatrAdInAM ca sthAnismArakatvena lipisthAnIyatvaM bodhakatvaM tu lakArasyaiva tasya ca lakArasya zatrAdyante kartari zaktatvena ti. bAdInAM kRtimAtrabokatvA'nupapatteH / naca lakArANAmanekArthatvena na kAcidanupapattiriti vAcyam / (anyAyazcAnekArthatvami)ti nyAyasya jAgarUkatvAt / / na ca (laH karmaNi)iti sUne kartRkarmapadayorbhAvapradhAnatvena kartRtvaM kRtiH karmatvaM phalaM tayoH zaktau sUtrasvArasyam / karmapratyayAnte pacyate odano devadattenetyAdau devadattaniSThakRtijanya. vyApArajanyaviklittimAnodana iti bodhaH / 'kartari kRdi' tisUtre kartarItipadasya dharmipradhAnatayA zatrAdInAM kRtyAzraye zaktiriti vAcyam / kartari kRditi sUtrasthakartRgrahaNasyaiva laH karmaNItyatra cakAreNA'nuvRttatvAd bhAvapradhAne'svArasyAt / (sthAnyarthAbhidhAnasamarthasyaibAdezatvamiti nyAyena zatrAdInAM sthAnyarthena nirAkAMkSatvenA''kAMkSitavidhAnasyaiva jyA ( 1 ) zaktiriti / nanu kastAvacchaktipadAtha iti jijJAsAyAmucyate--vaiyAkaraNanaye vAcyavAcakabhAvAtmakasambandha eva zaktipadArthaH / uktaM ca nAgezena maJjUSAyAm-tasmAtpa. dapadArthayoH sambandhAntarameva zaktiH vAcyavAcakabhAvA'paraparyAyeti / sambandhAntaramityasya vAcyavAcakabhAvarUpasambandha ityarthaH / gadAdharamate tu arthanirUpitapadaniSThasaMketalakSaNobhayA. makavRttireva shktipdaarthH| (2) lakSaNeti / tArkikamate-svazakyasambandharUpo lakSaNApadArthaH / vaiyAkaraNanaye aprasiddhAyAH zakterevAbhyupagamAt lakSaNA nAstyeva tadukta nAgezena maJjUSAyAm-zaktirdvivi ghA prasiddhA'prasiddhA ceti / (3) nAmArthadvayasyA'bhedasambandhenaivAnvayo bhavati na tu tadatiriktasambandhena yathA nIlo ghaTa ityAdau nalighaTayoH / naliA'bhinno ghaTa iti bodhaH / Aho! Shrutgyanam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdiprakaraNam / yastvamiti nyAyena kartari kRdityanena zaktigrahA'bhAvAt / naca nAmArthayorabhedAnvayA'nurodhena zatRzAnajAdInAM kartari zaktau na ko'pyuktadoSa iti vAcyam / pacati kalpaM pacatirUpaM devadatta ityAdyanurodhena tiGkSvapi karturvAcyatvasyaiva samucitatvAt / kiJca kRterlakAravAcyatve ratho gacchatItyAdAvA''zraye lakSaNA'bhyupagatau govApattiH / siddhAnte kartari pratyaye kartturabhihitatvaM karmaNi pratyaye tu tasyaiva tattvam / idAnIM kRtau pratyaye tasyA eva - 'bhihitatvena kartturanabhihitatvAdabhihitatvA'nabhihitatvavyavasthocchedApattizca / naca, anabhihitasaMkhyAke vibhaktiriti (anabhihite) ityarthakaraNena na doSa iti vAcyam / kRttaddhitasamAsaiH saMkhyA'bhidhAnasyA'prasiddhatvAt / kiJca (sthAlIsthe yatne pacinA kathyamAne sthAlI pacatIti (kArake) ityadhikArasUtrasthabhApyaprayogAdvyApArasAmAnyasya yatnasyApi dhAtoreva lAbhAt ananyalabhyasyaiva zabdArthatvena kRtau zaktassarvathA'sambhavAdityalam // bhU sattAyAm / dhAtusUtramidam / sattAyAmarthe bhUzabdaH sAdhuriti tadarthaH / nanu bahUnAM sattvAttAnvihAya bhUdhAtoreva prathamopAdAne ko heturiti cenna / (1) (azokavATikA) nyAyena tasyAdAvupAdAnAt / vastutastu bhUzabdasya mahAvyAhRtirUpatvenAsnAyAsamaGgalArthamAdau tadupAdAnamiti bodhyam // 85. zrato dIrgho yatra / (turustuzamyamaH sArvadhAtuke) ityato'nuvRttasya sArvadhAtukasyA'bhAtre kezavaH, aGanetyAdau dIrghApattiH / kezazabdAta (kezAdvo'nyatarasyAmi ) ti vapratyayaH / aGzabdAtpAmAditvAnnaH / naca (zRvRndAbhyAmArakan ) (hRdayAccAluranyatarasyAmi) tyubhayatrADakAroccAraNasAmarthyAttadvite dIrghA'pravRttijJApanAnna doSa iti vAcyam / uktarItyoktakalpanApekSayA klRptasArvadhAtukasambandhasyaiva jyAyastvameveti jJApane tayorjJApakatvamiti tadAzayAt / naca supi ceti sUtrasya sArvadhAtukasambandhA'bhAve'dhAtupratyaye yadi dIrghastarhi supyeveti niyamArthatvenoktasthalIyApattyabhAvena tadanuvRttirniSphalaiveti vAcyam / supi cetyasyA'bhAve yajvabhyAM yuvabhyAmityAdAvato dIrgho yajItidIrghApatterdurvAratvAttannivRtyarthantasyAvazyakatvena niyamatvAyogAduktasthale dopasya tAdavasthyAt / naca ( nalopaH Bafa) sUtreNa dIrghe nalopA'siddhyA na doSa iti vAcyam / yajAditvamAtrasya nimitta - tAvacchedakatvena tasya suptvavyApyatvA'bhAvAtsRptvatadvyApyadharmAvacchinnanimittakAryA'prAtyA nalopaH subiti sUtrA'pravRtteritisaMkSepaH // I nanu ata Adityeva siddhe dIrghagrahaNaM vyarthamiti cenna / dIrgha eva yathA syAdityeva niyamArthatvena tasya sArdhakyAt / ata eva pacAmItyAdau [ anantyasyApi praznAkhyAnayori]ti pluto neti / nacA'nantyasya padasya Teriti tatsUtrArthe kathantatra tatprAptiriti vAcyam / dIrghagrahaNasAmarthyAdanantyaviSaya eva tatsambandhena vAkyayoH klapsasambandhatyAge bIjAbhAvAt / tena vAkyasthAnantyasya padasyAcaH plutaH syAdanantyapadasya ca Teriti tadarthaH / yattu Aditi kRte'pi taparakaraNasAmarthyAtplutA'bhAvasya siddhatvena vyarthameva dIrghagrahaNamiti ke - ( 1 ) azokaropaNavATikAnirmANayormadhye lAghavAdazokanirmANameva prAk yuktamiti tadabhiprAyaH / 8 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 phakkikAratnamaJjUSA | cittanna tathA sati kariSyAmItyatrodAttasya syazadvasyA''ntaratamyAtprAptasyA'pyudAttatvasya bAdhApatterityalam // parokSe liT / parokSatvaJca sAkSAtkRta mityetAdRzaviSayatAzA lijJAnAviSayatvam / yadviSayatAzAlijJAnAnantaraM sAkSAtkRtamityAkArikA jJAnaniSThaviSayatAzAlinI vilakSaNA pratItirbhavati tAdRzaviSayatAnirUpakaM yad jJAnaM tadaviSayatvamityarthaH / tacca jJAnamindri yatvAvacchinnakaraNatAkaM jJAnam / tacca sannikRSTaviSayakameveti sannikarSAprayojyatvaM labdhamiti parokSatvaM sphuTameveti / nanu (kriyA nAmeyamatyantAparidRSTA pUrvAparIbhUtA na zakyA piNDIbhUtA nidarzayitumi ) ti bhASyAtkriyAyA atIndriyatvena na parokSe iti vyAvartakamiti cenna / piNDIbhUtA (samudAyabhUtA) yAstasyA nidarzayitumazakyatve'pyavayavazaH sAkSAtkRtamitipratItiviSayatvasambhavAt / anyathA pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanakriyAyA darzanakarmatA na syAditi / vyApArA ''viSTAnAmapi sAdhanAnAmeveha parokSatvasya vivakSaNAnnoktadoSaH / ayaM papAcetyAnurodhena vyApArAnAviSTAnAmityapi vadanti kecit / svakriyAyAH svapratyakSatvAt (1) vyAtene kiraNAvalImudayanaH / (2) cakre subandhuH ityAdayaH prayogA asaMgatA eva / vyAsaGgAdinA svakriyAyAH pratyakSatvopapAdane'pyanadyatanAtItatvayorabhAvena tadarthasya liTospyasambhavAditi dik // nityatvAduvuka guNavRddhI bAdhata iti / guNe vRddhau vA ( acaH parasminni) ti sthAnivadbhAvAdbhUzabdatvena bukaH pravRtyA kRtAkRtaprasaMgitvena nityatvamiti bhAvaH / nanu [zabdAntarasya prApnuvanvidhiranityaH ] iti paribhASayA vugvidhAyakasyAnityatvasucanAnnityatvAdvugitikathanaM na saGgatimApnotIti cenna / lakSyAnurodhenA'troktaparibhASAyA apravRtteH / naca guNavRddhayoH kRtayorapi [dvirvacane'ci ] ityanena sthAnirUpAtidezAdUvukaH pravRttau - bAdhakA'bhAvAnmUloktamasamaJjasamiti vAcyam / prakSAlanAddhi paGkasyeti nyAyena | sthAnirUpAtidezapakSAnabhyupagamena dvitIyArthe bukaH prAgguNavRddhayoraprAptyA mUloktasya sAmaJjasyAt // bhavateraH / prayoge dRSTAnAmbhuvAmanukaraNAdbhUzabdAt [ iztipau dhAtunirdeze] iti zitapi rUpasiddhiH / nanu zapaH kartra vidhAnena ztipo'karthatpAttadaprAptyA rUpannopapadyeteti cenna / (upasargAtsrunotI) tyAdiniddezAt (lopaH pibatericce ) ti nirdezAcca stippratyayasya kartrarthatvA'bhAve'pi vikaraNa pravRtteH sulabhatvAt / ztipaH kartRvAcakatvA'bhAve'pi bhAvaka ( 1 ) vaizeSikadarzanasya kiraNAvalIvyAkhyAyAmudayanAcAryasyAyaM zloka :arthAnAM pravivecanAya jagatAmantastamaH zAntaye sanmArgasya vilokanAya gataye lokasya yAtrArthinaH / tattattAmasabhUtabhItaya imAM vidyAvatAM pratiye vyAtene kiraNAvalImudayanaH satarkatejomayIm // ( 2 ) subandhukavikRtavAsavadattAnAmagadyakAvye kaveridaM padyamsarasvatIdattavaraprasAdazcake subandhuH sujanaikabandhuH / pratyakSara zleSamayaprabandhavinyAsa vaidagdhyanidhirnibandham // Aho! Shrutgyanam Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhvAdiprakaraNam / maNorapi pravRttiH / kecittu-ztipaH zakAroccAraNasAmAjhaMdakarbarthe'pi zapi rUpasiddhiH / naca zakAroccAraNA'bhAve tipa ArddhadhAtukatvena prakRte bravItirityatra ceDApatte1ritvAttadvayAvRtyartha zakAroccAraNamAvazyakamiti vAcyam / zakArA'bhAve tipa ArddhadhAtukatve'pi (titutre) ti sUtreNeniSedhAcchakAroccAraNasyaitadavyAvarttakatvena vaiyarthyasya spaSTatvAt evaJca zakAroccAraNasyaitadavyAtakatvena vaiyarthyasya spaSTatvAt / evaJca zakAroccAraNasAmarthyA. devAtra zapaH pravRttyA rUpamiti vadanti // anadyatane luTa-atrAnadyatanatvaM nAma, atItAyA rAtreH pazcArddhanA''gAminyA rAtreH pUrvAddhena sahito divaso'dyatanastadbhinno'nadyatana iti // nanu (pugantalaghUpadhasya ce)tyatra sArvadhAtukArddhadhAtukayorityasyAGgavizeSaNatve sArvadhA. tukArddhadhAtukA'vyavahitasyAGgasyeko guNo bhavatItyarthakaraNe bhinattItyatrApi guNApattiH / tayoriko vizeSaNatve tu bhettetyatrA'pi guNo na syAttakArUpasyaikavarNasya vyavadhAnena sArva. dhAtukAvyavahitatvA'bhAvAdityAzaMkya samAdhatte-yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi bhavatIti-yadvarNakartRkavyavadhAnazUnyatvaM na sambhavati tadvarNavyavadhAne'pi bhavatIti tadarthaH / tathAca sUtrasArthakyAyaikavarNavyavadhAne pravRttAvapyanekavarNavyavadhAne'pravRttyA bhettetyatra guNa jAtaH, bhinattItyAdau tadabhAvazca / (dIdhIvevITAmi)tyatratyeDgrahaNasyaivAtra jJApakatvam / tathAhi asminniSedhasUtre guNA'bhAvArthameveTo grahaNam / uktarItvA guNA'bhAvopapAdanena vyarthameveTo grahaNam , jJApite tUktArthe sarva samaJjasamiti dik // nanu bhavatAdityanupapannam , tuhisthAnikAdezabhUtasya tAtaDo Divena tasyA'nekAltve. 'pi AnaGAdAviva bAdhakasya (Dicce)tyasya sadbhAvAttenA'ntyasthAne tAtapravRtterbodhanAditi cenna / ananyaphalakaDitve AnaDAdau caritArthasyoktazAstrasya guNavRddhipratiSedhasamprasAraNAdiphalakatAtaDitve manda iva pravRtto(anekAli)tyanena pareNa bAdhAt / anaGAdau DitvasyA'ntyAdezAtiriktaphalannAsti / naca sarvAdeze guNavRddhipratiSedhasamprasAraNAdyarthatvam , guNavRddhipratiSedhasamprasAraNAdyarthatve sati sa dezatvamityubhayoH parasparApekSaNAdanyonyAzraya iti vAcyam |(eri)tyetdnntrN (tiyostAdAziSyanyatarasyAmiti nyAse ikArasyA'nuvRttyaiva siddhau Ditvasya sarvAdezatvavidhAnArthatvakalpanayoktadoSA'yogAdityAzayenAhaanekAlvAtsarvAdezaH / yadyapi uiccatyAdi // prarvatanAyAM liG ityeva suvacam / catuNI grahaNaM prapaJcArthamiti / ata eva, asti pravartanArUpamanurUpaM caturdhvapi / tatraiva liG vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA // nyAyavyutpAdanAthaM vA prapaJcArthamathApi vA vidhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH kRtam iti bhUSaNagranthaH saGgacchate / pravarttanAtvaJca, pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvam , tacceSTasAdhanatvasyAstIti tadevArthAdiSTasAdhanatvameva vidhyarthaH // nanu liGo DitvAttatsthAnikAdeze ca sthAnivadbhAvena GitvasyAnayanAdacAritAyeM (avayave'caritArtho vidhiH samudAyasyopakAraka)itinyAyena samudAye tatvAdiSTasiddhau punaryA Aho ! Shrutgyanam Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 phkkikaartnmnyjuussaa| suTo GittvavidhAnaM vyardhamityAzaMkya samAdhatte-GitvoktAyate kvacidanubandhakAryepItyAdi-ayambhAvaH, GitvavidhAnasAmarthyAt na lyapItijJApakajJApitasya kvacidanubandhakArya'nalvidhAviti niSedhApravRttirUpasya kvAcikatvabodhanena Titvogitvayoranatidezena vakSyamANetyatra (TiDhDhANaji)ti lIsiddhiH / nanu (Gicca pine)ti bhASyAduktajJApanAsambhavAttatratyadoSastadavastha aivetyarucerAha-znaH zAnacaH zitvamapIti-vakSyamANetyatrasphuTatayopapAdanAdalamihopapAdanena // nanu sAmAnyazAstrasya vizeSazAstreNa bAdha ityabhiyuktoktyA suTo vizeSavihatatvena (1) yena nAprApti nyAyena suTarA yAsuTbAdhaH syAdityata Aha-suTA yAsuDna bAdhyata iti / viSayabhedAditi-viSayabhedena bAdhyabAdhakabhAvA'bhAvAdata eva (asambhava evApavAdatvamiti vArtikakRduktiH saGgacchate) / satyapi sambhave bAdhanambhavati yathAdadhidAnAtprAk taduttaramvA takradAnena dadhidAnabAdhaH, ata eva tisRNAmityatrAcirAdezena nuTo bAdhaH kuto netyAzaMkya natisUcatasriti jJApana na nuDiti samAhitam , tathAca prakRte pUrvapradarzitadoSastadavastha evetivAcyam / yAsuT parasmaipadeSvityatra viSayasaptamyA aGgIkArAtparasmaipadaviSayatAyAmeva liGo yAsuvidhAnena tadAnIM suTo'prAptyA bAdhyabAdhakabhAvA'bhAvAt ata eva liDoyAsuTa takArathakArayoH suDityuktaM dIkSitena / viSayabhedAdityasya prAptiviSayabhedAtprAptikSaNabhedAdityarthaH / vastutastu (yAsuviSaye sIyuTaH pratiSedho vaktavya) iti vAttikena prakRte bAdhyabAdhakabhAvA'bhAvakalpanam / yogapadyAsambhavarUpavipratiSedhA'bhAvAnna paratvena suTA yAsuTbAdha ityAhuH kecit // __nanu (liGaH salopo'nantyasye) tyanena sArvadhAtukaliGsambandhino'ntyabhinnasakArasya lopavidhAnAtsuTo liGasthAnikAdezAvayavatvena vidhIyamAnatvena tallope'pi yAsuTaH sakArasyA'tathAtvAllopo na syAditi cenna / avayavA'vayavasyApi samudAyampratyavayavatvamityAzrayaNAtsuTo'pi liGbhaktatvena tadIyasakAralopopapatteH / naca (lakSye lakSaNaM sakRdeva pravartate) iti nyAyasya jAgarUkatvAdyAsuTsakAralopo na syAditi vAcyam / lakSyabhedena tadupapatterityAzayenAha-sakAradvayasyApi nivRttiriti // ___ nanu 'ato yeya' ityatrAnuvRttasArvadhAtukagrahaNAbhAve cikIrSyAdityatrArddhadhAtuke'pIyA. pattiH / naca (ato lopa) ityanenAkAralope'taHparatvA'bhAvAdevey na syAditi vAcyam / (2)madhye'pavAdanyAyana pUrva vidherato lopa ityasya bAdhAttatroktApatterdurvAratvAdityAha-sArvadhAtuke kima, cikIrSyAditi-ayambhAvaH, cikIrSyAdityatreyavidhAnena caritArthasyAto yeya ityasya (ato dIrghA yaji) ityanena bAdhAddIrghasyaiva durvAratayA bhavedityatreya na syAdityativyAptidoSaparihArAya sArvadhAtukagrahaNamAvazyakamiti bhAvaH // nanu NatvavidhAyakazAstra saMhitAdhikArAtsaMhitAvivakSaNe NatvaM tadavivakSaNe NatvA'. (1) yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasya bAdhako bhavati / iti nyAyasvarUpam / yatkartRkAvazyaprAptI yasya vidherArambhaH sa vidhistasya ( avazyaprAptasya ) bAdhako bhvtiityrthH| (2) madhye'pavAdAH purvAnvidhInbAdhante nottarAnitinyAyasvarUpam / Aho! Shrutgyanam Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhvAdiprakaraNam / bhAva iti vikalparUpasiddhau vibhASAgrahaNaM vyarthamiti cenna / asamasteSvapyupasargeSu saMhi. tAyA nityatvajJApanena caritArthatvAdityAha-ihopasargANAmasamastatve'pi saMhitA nityeti // taduktam saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // nanu (ijAdezca gurumato'nRcchaH) ityetatsUtravihitA''mghaTakamakArasya haltvenetsaMjJA syAdata Aha-zrAmo makArasya netvamiti-- yadyatra makArasyetsaMjJA syAttadA AsdhAtoH kAsdhAtozcA''m vidhAnaM vyathaM syAttatrApItsaMjJA durvAratvAditi tatsAmarthyAditsaMjJA 'bhAvakalpanena na prakRte'pi kApyApattiH / nava mittvAdantyAdacaH paratvasAmAdasaMjAtavirodhinyAyena savarNadIrghasyaiva bAdho'stviti vAcyam , savarNadIrghabAdhApekSayA itsaMjJAbAdha. syaiva samucitatvAt // __ nanu (kRJcAnuprayujyata) ityataH lo'nuvRtyaiva middhe (AmpratyayavatkRjo'nuprayogasye) tyatratyakRgrahaNaM phalAbhAvAdvayartha sajjJApayati bhavatyanyasyA'pyanuprayogaH tena (kRbhvastiyoge sampadyakartari cviH) ityatra kRzabdamAdAya kRJpratyAhArAzrayaNena kRbhvastInAmanuprayogalAbhaH / teSAM kRbhvastInAM kriyAsAmAnyavAcakatvenA''mprakRtInAM kriyAvizeSavA. citvena tadarthayorabhedAnvayaH / sAmAnyavizeSayorghaTo nIlaghaTa ityAdau vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhasya navInairabhyupagamAt / nacoktarItyA kRbhvastilAbhe sampadopi pratyAhArAntargatatvena lAbhAtkuto na prayoga iti vAcyam / tasya tathAtve'pyananvitArthatvenA'gra. yogAt / tathAca, edhAMcakre ityAdita ekakartRkabhUtAnadyatanaparokSakAlikavRddhayabhinnakriyeti zAbdabodhaH // nanu aMgena pratyayAkSepaH kimartha ityabhipretyAzaMkate-pratyaye kimiti-uttryti-vnshceti-aymbhaavH| pratyayagrahaNA'bhAve (uradi)tyasya paranimittakatvA'bhAvAtsthAnivatyA'bhAvena(na samprasAraNe samprasAraNami)tiniSedhA'pravRttyA samprasAraNopattiH, sati pratyayagrahaNe tu neti / uradatvasya paranimittatvasiddhayarthatvAdeva bhagavatA bhASyakRtA''saptamasamAptaraGgAdhikAra uktaH / AsaptamasamAteraGgAdhikAre bhASyaprAmANyAdaGgasaMjJAyAH pratyayanimittatvena tadadvArA (uradi) tyasya paranimittatvamiti bhAvaH / nacAGgasaMjJAdvArA nimittatvamityasyAGga. saMjJAmprati pratyayasya nimittatvenoradatvamprati nimittatvamityartho vAcyaH, saca na yuktaH, pra. tyayasya sAkSAnnimittatvAnupapAdanAditi vAcyam / pratyaya ityasthAvRnyoktArthasya yukta. tvAditi / ___ ekAca upadeze'nudAttAt-nanu ekAjanudAttayossattvAdupadezapadaM kvA'nyetItyA. zaMkAyAmAha-upadeza ityubhayAnvayIti-madhye pAThAt (dehalIdIpa) nyAyena [kAkA. kSigolaka] nyAyena vobhAbhyAM sambadhyata ityarthaH / nacAnudAttapada eva sambandho'stu ekAci mAstvasAviti vAcyam / tathA sati pipakSati bibhtstiityaadaavinnnissedhaa'naaptteH| nacekAci pada eva sambandhostu mAstvanudAttapade tatsambandha iti vAcyam / satyevaM katuM hartu Aho! Shrutgyanam Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phkkikaartnmnyjuussaa| miti tumannante iniSedhA'nApatteH / ityubhayatropadezapadasambandha Avazyaka iti bhAvaH // ekAcaH kimiti-nanu ekAgrahaNA'bhAve jaMghanitetyAdau yaGalugante niSedhasya durvAratvena vyarthameva taditi vAcyam / [sthAlIpulAka] nyAyena vakSyamANaparibhASAjJApanena tasya sArthakyAta / tadAha-(1)ztipAzapAnubandhenetyAdi-naca [zyukaH kitI] tyatraikAjgrahaNasyAnuvRtyarthatvena kathamuktArthe jJApakatvamiti vAcyam / tathA sati lakSyAnusAreNaivoktaniSedhajJApanAdityArarvAcInAH / navyAstu, ekAgrahaNamuttarArthamityuktavatA bhASyakRtA [ekAca upadeza] ityatraikAgrahaNasyAnAvazyakatvaM bodhitam / naceha kiJcit po itIti bhASyeNottarArthasyApyaikAngrahaNasyeha karaNaM yuktamiti vAcyam / bhASyakRtaivA'traikAngrahaNasya vaiyopapAditatvAt / naca hantirUpopadeze vadhAdezasyaikActvAniSedhaH syAdeveti vAcyam / sAkSAdupadezasambhave paramparopadezagrahaNe mAnAbhAvenAdoSAt / naca stipA zapetyAdhuktajJApane jJApakabhUtaikAgrahaNasyottarArthatayA jJApakatvA'bhAvAjjJApanAsambhavena kathaM yaGluki tatkA pravRttiriti vAcyam / yaGlukazchAndasatvena chandasi dRSTasyaivA'nuvidhAnena sarveSTasiddhariti dik // nanu anayoH pUlayoH kaTaM kurvityAdau yathA ubhayapUlanirmitakaTapadottarAvibhaktigataikatvavivakSaNaM tathaivA'ca ityatraGasvibhaktigataikatvasya vivakSaNAdekatvasya saMkhyAtvena vizepaNatayA lakSyAnurodhena matvarthalakSaNayA ekAvato grahaNena ca siddha vyarthamekagrahaNamiti cenna / tasyopadezatvAvacchedenaikAco grahaNamiti bodhanena sArthakyAt / tena nAvadhIdityAdau niSedhaH sthAnyupadeze ekAcatve'pyAdezopadeze''nekActvAt / naca [arddha napuMsakam ] [AkaDArAdekA saMjJA] itisUtradvayasthanapuMsakagrahaNakAjagrahaNAbhyAM jJApitasya [sUtreliGgavacanamatantrami] tyasya satvAtkathamuktaprakAropapattiriti vAcyam / sAkSAdupadezagrahaNena caritArthatvasambhave paramparopadezAGgIkAre bIjA'bhAvAt // __zrAdezazceha vairUpyasampAdaka eva gRhyate / zasidayoH pratiSedhavacanAjajJApakAditi-ayambhAvaH [ataekahalmadhye'nAdezAdeliTi] ityatrA'nAdezaghaTakA''de. zapadena virUpatvasampAdakasya grahaNam / pramANaJcAtra zasidadyoH pratiSedhavacanameva, tathAhi, tatrodezapadenoktarUpAgrahaNe sarUpasyA''pyAdezasya grahaNApattyA yasyA'Ggasya linimitta Adezo na bhavatItyuktasUtrasyArthe zasdhAtordadadhAtozcApi linimittasyA''dezasya sattvAdevA'prAptyA niSedho vyarthaH sannuktArtha jJApayatIti // nanu ukhadhAtoliTi dvitve halAdiH zeSe uttarakhaNDAdyavayavokArasya laghUpadhaguNe uvaGi (ato guNe) itipararUpe urokhetirUpasiddhiH, atra pararUpAtprAk (ijAdezce) tyAm kuto netyAzaGkAM samAdhatte-sanipAtaparibhASayA ijAderi tyAmneti-dvayoH sambandhassannipAtastallakSaNajAyamAno vidhiH svAtiriktasambandhavighAtakazAstre nimittaM na bhavatItyarthaH / tathAca prakRtipratyayayoryaH pUrvAparIbhAvaH sambandhastallakSaNajAyamAno laghUpadhaguNavidhiH svAtiriktaliTparatvasambandhavighAtake Ami na nimittam , Ani sati liTparatvavyAghAtaH spa(1) zitapA zapA'nubandhena nirdiSTaM yadgaNena ca / yatraikAgrahaNaM caiva paJcatIni na yaGluki // Aho! Shrutgyanam Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhvAdiprakaraNam / STa eva / ijAderityatra gurumAniti nityayoge matupo vidhAnAnnityaM yo gurumAnityarthe edha vRddhAvityAdAvevA''m na tu prakRte tatprasaktirityanye // nanu Ukhaturityatra pUrva kRte savarNadIghe tasya pUrvAntavadbhAvenA'bhyAsatvena [hasva] ityanena kuto na punarhasva ityata Aha-iha savarNadIrghasyA'bhyAsagrahaNeneti-ayambhAvaH / [vArNAdAGgaM balIyaH] ityanayA paribhASayA'ntaraGgamapi savarNadIrgha bAdhitvA pUrva kRte hasve tato dIghe (lakSye lakSaNa) nyAyena na punarhasvApattiH / naca piSTapeSaNavaddhasvasya hasvavidhAnasya vaiyarthena tacchaMkotthApanaM nirmalameveti vAcyam / parjanyavallakSaNapravRttaH siddhAntasiddhatvena phalA'bhAve'pyaGgA'vayavA'bhyAsarUpasthAnini vidhIyamAnahasvapravRtteranivAryatvAt / naca syona iti bhASyakRduktodAharaNAdaktaparibhASA'nityatvAdapravRttyA dvitvanimittako yo bahiraGgahasvastadapekSayA'ntaraMgasavarNadIrghasyaiva pravRtyA punaruktadoSastadavastha eveti vAcyam / (Satvatukorasiddha) ityetaddhaTakatuggrahaNenA'ntaraMgaparibhASAyA apyanityatvAddhasvasyaiva paratvAtpravRtteriti granthakarturAzayaH / navyAsta, abhyAsavikAre bAdhyabAdhakabhAvA'bhAvAddhasvadIrvayorekadA prAptau (lakSye lakSaNa) nyAyAnna punarhasva ityAhuH / uktaparibhASayA hasvahalAdizeSayoH samAveze uktanyAyena na punarasAviti kecit / nanu kRsabhR ityeSAM prakRtyAzrayasya (ekAca upadeze'nudAttAdi)ti niSedhasya prAptatvAt vRjostu udAttatvena (yukaH kitI)tipratyayAzrayasya niSedhasya prAptatvAcca, grahaNaM vyartham / bhAradvAjaniyamaprApiteniSedhAya stuvAdInAM sArthakyamityAha-krAdInAM catuNI grahaNaM niyamArthamiti-niyamAkArastu mUla eva sphuTatvAdatra noktaH / avyavahitotta. ratvasambandhAnavacchinnadhAtutvAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAprayojakapratyayaghaTitazAstra prakRtyAzrayatvam / yAvAniti / navAzabdAnyataraprApita ityarthaH / tena SidhU itsya siSedhithetyekameva / yatta (anantarasyavidhirvA bhavati pratiSedho ve)tinyAyena prakramAdvA naprApitasyaiva niyamastenoktadhAtorubhayamiti tanna / (upadeze'tvata)iti sUtre nityAniTa ityasyAJjiAvartya ityarthaparabhASyAsaGgatiH / yadi ca vAprAptaniyamo na syAttadA tatrA'pyUditvaprayuktavikalpasya sadbhAvAttadasaMgatiH / mama tu krAdiniyamena nitya iDiti bhAvaH / nAnyebhya iti-tena babhUvivetyAdeH siddhiH / niyamAkAre prakRtyAzrayaH pratyayAzrayaH ityuktantatra vicAryyate / astu nAma prakRtyAzrayaniSedhasya niyamaH vRgrahaNasya vava/tyatrAprAptaniSedhaprApakatvena pratyayAzrayasya niyamAsambhavAt / thalo'kitvena na tatra pratyayAzrayaniSedhaprAptiH / vRja udAttatvena nApi prakRtyAzrayaniSedhaprAptiH / na caivamapi vRDo niyamArthatvamastviti vAcyam / tasya vizeSarUpeNA'trAgrahaNAt / yadyapi vizeSarUpeNa tatra vRjo'pi na grahaNaM tathApyaprAptaniSedhaprAptiphalakatvena vRja eva grahaNam / evaJca (yukaH kiti) iti niSodho durvAra eveti ceducyate, (babhUthAtatanthe) ti sUtre chandasi vavaSaiti nipAtanena bhASAyAM vRjasthala iTaH svIkartavyatvAdvagrahaNasya thalaviSayatvA'yogena vamAdInAM ca kitvena niyamasya susthatvAt // ____ nanu saMjJAzAstrasya kAryakAlapakSe na pRthagvAkyArthabodha: kintu vidhivAkyena sahaiveti siddhAntaH / tathA ca (sanvallaghuni) iti saMjJAzAstramekAco dve'GgasaMjJeti sahitamupasthitam / Aho! Shrutgyanam Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 phakkikAratnamaJjUSA / tatazca, aMgAbhinnaikAcakarmakaM yadadviruvAraNaM tatra pUrvAbhyAsasaMjJaH sacA'bhyAsaH caparakaNiparakalaghuparakaH sanvadbhagavatItyartha iti mAdhavamatam / tadAha-(1)saMjJAyAH kAryakAla. tvAditi-ajajAgaradityatra sanvadbhAvavAraNAya vArtikakRtA (jAgarteH pratiSedho vaktavyaH) iti vArtikamArabdham , bhASyakRtA tu tatpratyAkhyAtam / mAdhavamate sanvadbhAvasya tatrA'prA. ptyA tadu nayamapi viruddha mityAha / UNa dIrgha iti-tena auMnavadityasya siddhiH| nAtra sanvadbhAvopayogo Nau kRtAdezasya sthAnivadbhAvena niSedhena vA nuzabdadvitve satyabhyAsevarNA'bhAvAt / arthApayatAviti-arthamAcaSTa ityarthe NicyApugAgame tataH clezcaDi dAce (sanvat)itItve ca, AtIthapaditi siddham / cakAstau tUbhayamidamiti-capare jo yallaghu iti vyAkhyAne na syAt / capare Nau yadaMgamitivyAkhyAnetu syAt , tena acacakAsat acIcakAsaditi rUpadvayaM siddham / nanu yenobhayAthenoktarUpadvayasiddhistadarthadvayaM kathaM labhyata ityAha-vizeSyaM sannihitamiti-atra kimpramANamityAkAMkSAyAmAha -iti vyAkhyAvikalpasya kaiyaTenaiva varNanAditi-capara ityAvartya aglopavizeSaNatvena yojitasya phalamAha-Neraglope'pi sambandha iti-zrinuparato'glopitvAsambhavanAtrApi capara ityetAvataiva NAviti labhyata ityavaseyam / agitAmapisiddhaye iti-pacikamizakiprabhRtInAmityarthaH / itsaMjJakAnAM lopo na NicaM pratIkSata ityAzayaH // nanu ayadhAtorAtmanepaditvAttatazzAnaco vidhAnasyaiva yuktatvAcchatRpratyAsambhavena (2)(udayati vitatoddhvarazmirajvAvi)ti mAghazloke udayatIti prayogo'nupapanna ityata Aha-iTakiTakaTItyatreti / kaTItyatra idhAtoH prazleSAdayatirUpasya sambhavenoktakAvyaprayoga upapannaH / pakSAntareNopapattiprakAramAha-yadvA anudAttattvalakSaNamAtmanepadamanitya. (1) saMjJAyAH kAryakAlatvAdaGga yatra dvirucyate tatraiva dIrghaH sanvacca nAnekAviti mAdhavaH // 1 // cakAstyarthApayatyU[tyAdau nAGgaM dvirucyte| kintvasyAvayavaH kazcittasmAdekAzvidaM dvayam // 2 // vastuto'GgasyAvayavo yo'bhyAsa iti varNanAt / Uo dIrgho'rthApayato dvayaM syAditi manmahe // 3 / / cakAstau tUbhayamidaM na syAtsyAcca vyavasthayA / vizeSyaM sannihitaM laghunItyaGgameva vA // 4 // iti vyAkhyAvikalpasya kaiyaTenaiva varNanAt / Neraglope'pi sambandhastvagitAmapi siddhaye // 5 // iti vyAkhyAtakArikAsaMgrahaH / (2) udayati vitatolarazmirajjAvahimarucau himadhAmni yAti cAstam / vahati girirayaM vilambighaTAdvayaparivAritavAruNendralIlAm // iti shlokaakaarH| Aho! Shrutgyanam Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdiprakaraNam | miti atra jJApakaM cakSiGo GitkaraNam / tathA hi cakSiko GitkaraNAbhAve'nudAttatvAdevAtmanepadasiddha vyarthantaduktArthe jJApakam / asya bhASye'dRSTatvAtpUrvaprakAreNaivopapAdyaH / tadasvakartRNAnna eva sa iti bhAvaH // nanu pyAyadhAtorliTi (liTi dhAtoranabhyAsasya) (liDyaGoce ) ti sUtrAbhyAM yugapadvitvapIbhAvayoH prAptau paratvAdvitvaM vAdhitvA pyAyaH pobhAve ( sakRtau yadvAdhitaM tadvAdhitametra) iti nyAyena punardvitvaM na syAdityata Aha-punaH prasaGgavijJAnAtpIzabdasya dvitvamitighaTAdigaNe ye'nyavikaraNA anUdyante teSAM tattatprayuktA eva vikaraNAH / yetu bhvAdisthA evAnudyante svatantrA vA paThyante teSAM zaveva / teSu ca ye'nyatrA'dhItA iha paThyante teSAmartha - niyamaH / yetvihaiva paThyante teSAmupasargAdinA'rthAntaraparatvepi mittvamastyeveti dhAtuvRttyAdiSu sthitaM tadettdhvanayannudAharati-vighaTayatIti / nanu ghaTadhAtormittve (kamalabhavanodvATarna) (1) pravighATayitetyAdayaH prayogA nopapadyanta iticenna / caurAdikasyAmito ghaTa saMghAta iti dhAtoruktarUpA'bhyupagamenopapatteH / naca bhvAdisthasyaivoktadhAtoratrArthAntare mitvArthamanuvAdAddoSastadavastha eveti vAcyam / ahetau svArthe Nici jJapAdipaJcAtiriktAzcurAdayo mito netyarthaka (nAsnye mito'hetAvi ) ti niSedhAt / anuvAdasAmathryeMna mittvabAdhakalpanApekSayA svatantrakalpanasyaiva nyAyyatvAt / naca curAdipaThitasyaiva ghaTadhAtoH pittvArthamihAnuvAda iti vAcyam / tathAsati tatraiva ghaTiSiti paThituM yuktatvAt / NyAsazrantheti yuvA va prAtyApitve phale vizeSA'bhAvAcceti bhAvaH // halAdiH zeSApavAda iti - yathAsthAnikahalAdiH zeSApavAda ityarthaH / nacA'bhyAsavikAre bAdhyabAdhakabhAvA'bhAvAdidamasaMgatamevaJca vasyaiva samprasAraNApattiriti vAcyam / liTyabhyAsvasyobhayeSAmityatro bhayeSAM grahaNasAmarthyAtsAmAnyata evAbhyAsalopAbhyAsasaprasAraNaviSaye tannyAyA'pravRttijJApanenAdoSAt / samprasAraNaM tadAzrayaJca kArya balavadititUktasUtrasyobhayagrahaNavairthyApatyA tatsUtrabhASya eva pratyAkhyAtamiti tadupanyAsaH keSAJcidayukta eveti dik // kecidghaTAdau zratsmRdgatvara] iti sUtre dIrghasthAne hrasvaM paThanti tanneti mAdhava iti / sUtre dorghAntapAThasyaiva sarvasammatatvAdghaTAdAvapi dIrghAnta eva sarvaiH payate / yadyayaM hrasvAntaH syAttadA dUha iti dhAtudvayena dadaturitirUpadvayasiddhau (zRTTAM - svo ve) ti vaikalpikahasvavidhAyake dRgrahaNasyA''narthakyaM syAt / naca vidAraNe'rthaM rUpadvayasiddhyarthaM tatra dRgrahaNasyAvazyakatvena kathaM vaiyarthyamiti vAcyam / dhAtUnAmanekArthatvena samIhitarUpapatteriti tadAzayaH // zrI pAke, iti kRtAtvasya zrA ityAdAdikasya ca sAmAnyenAnukaraNam / (1) kirAtArjunIyakAvye 2 sarge bhAraverayaM zloka:abhiyoga imAnmahIbhujo bhavatA tasya kRtAvadheH / pravighATayitA samutpatan haridazvaH kamalAkarAniva // : Aho! Shrutgyanam Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 phkkikaartnmnyjuussaa| [(1) lugvikaraNAlugvikaraNayo ralugvikaraNasya (2) lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti paribhASAbhyAmiti-(svaratisuti) ityatra sUGiti paThitenApi rUpadvayopapattau sUtisUyatyoH pRthagagrahaNe vyartha satpUrvaparibhASAM jJApayati / dvitIyA tu nyAyasiddhA / yadyapyuktaparibhASAdvayasya parasparavirodhAdihApravRttAvapoSTasiddhi. stathApIhobhayoravizeSAtpravRttirapi yuktaiveti bhAvaH // __nanu nizAmanazabdasya zama Alocana ityasmAniSpannatvena vicArArthakatvAddarzanArthakatvaM na syAdityata Aha-nizAnaM cAkSuSajJAnamiti mAdhava hAta-(anyamate jJApanaJca tadarthaH / nanUktazabdasyaitadarthakatvAbhyupagantaNAmmate (zlAghanhuGa sthA) ityatra jIpsya. mAno bodhayitumabhipreta hAta vRttigranthe saGgatte'pi mAraNAdikaJca tasyArthaH / evaJca mAdhava mate'pyuktagranthasya saGgatiH / nanu jJAdhAtopadhAtozca Nau mitvAdhrasvena bhAvyamityAzaMkatekathaM vijJApanA bhartRSviti-samAdhatte-mAdhavamate cAkSuSajJAne mitvA'bhAvaditi / evaJca jJAdhAtorbodhane'rthe jJApayati, jJapestu jJapayatIti mAdhavamate rUpadvayaM bodhyam // nanu anupasargasyaiva jvalAdevaikalpikamitvaM sopasargasya tu nityameva evaJca prajvAlayatItyanupapannamityAha-kathaM tarhi prajvAlayati unnAmayatIti / uttarayati-ghaJantAttatkarotIti NAviti / nanu (nodAttopadeza) iti pratiSedhAtkramedhaji krama ityevaM natu kAma iti tathA ca saMkrAmayatItyanupapannamityAha-kathaM saMkrAmayatIti-samAdhAnamAha-'mitAM hasvAitisUtre'vAcittavirAga ityato vetyanuvayaM vyavasthitavibhASAzrayaNAditivRttikRditi / evaJca kvacita Nau mitAM hrasva ityasya na pravRttiriti bhAvaH / etena iti jitvA dizo jiSNurvyavartata rathoddhatam / rajovizrAmayana rAjJAM dhuryAn vizramayeti saH // ___ iti vyAkhyAtam / dhajantAtkramazabdAtprajJAdyaNi kAmazabdaM svIkRtya tatastatkarotIti NAvuktaprayogasiddhiriti kecita / nanu (na kamyamicamAmi) tyanena darzanArthe zAmyatermitvAbhAvavidhAnena darzanAtiriktAthe mitvAdvakSyamANaprayogAnupapattirityAha-kathaM tarhi(3) nizAmaya tadutpattimiti--caurAdikasya zama Alocane ityasyoktarUpam / nacaivaM rItyoktaprayoganiSpattAvapi (1) svarAtisUtItisUtre sUGiti vaktavye sUtisUyatyoH pRthanirdezo hi paribhASAyAM keyaTamate jJApakaH / asyAH kArya sAhacaryaparibhASayA sampAdya bhASye neyaM ptthitaa| (2) lakSaNAnusandhAnapUrvakaM vilambopasthitikaM lAkSaNikam / tattadvibhAktavizeSAdyanuvAdena vihitaH zIghropasthitikaH pratipadoktastayormadhye pratipadoktasyaiva grahaNam / vilambopasthitikatvazIghropasthitikatvayoreva paribhASAyAM bIjatvam / bhuvazca mahAvyAhRtarityatra mahAvyAhRtigrahaNAdanityA ceyam / (3) sAvarNiH sUryatanayo yo manuH kathyate'STamaH / nizAmaya tadutpattiM vistarAtgadato mama // ayaM durgAsaptazatyAH prathamazlokaH / Aho ! Shrutgyanam Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhvAdiprakaraNam / nArtha saMgatiriti vAcyam / (1)zAmyativaddhAtUnAmanekArthatvAttatsaMgateriti bhAvaH // ___ nanu pai dhAtorluGi apAsIditISTarUpaM nasyAt (dhumAsthe) tyetadvihitetvApavAdasya 'eliGI' tyetvasya 'gAtistheti sijlukazca prApteriti cenna / (lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti paribhASayA''tvaniSpannasya pA ityasya lAkSaNikatvAttataH pratipadoktasya tasya tattatsUtre grahaNabodhanenA'nupapatterabhAvAdityAha-ghumAsthetItvaM tadapavAda eliGAtyetvamiti / _zrAdAdiko'yamiti haradattaH phale tu na bheda iti / nanu gAdhAtorlaTitatsthAne AtAmi zapi gA AtAmitisthitau (vArNAdAGga balIyaH) iti paribhASayA varNanimittakakAryAdaMganimittakakAryasya balavattvabodhanena 'Ato DintaH' ityasya dIrghAtprAgeva pravRttI phalabhedasya spaSTatvAttanmUloktamayuktamiti vAcyam / syona iti bhASyodAharaNAduktaparibhASAnityatvena phalabhedAbhAvena mUloktasya yuktatvAt / nacoktadhAtozzAnaci muki phalabheda iti vAcyam / vArNazAstrIyasthAnitAsamAnAdhikaraNasthAnitAkatvarUpasamAnakAryitva evoktaparibhASApravRtyabhyupagamenAdoSAditi bhAvaH // nana (nede)ti sUtre mArUpasya grahaNAttasminnuttarapade upasargasthanimitAtparasya nasya gatyavidhAnAdiha zidviSaye AtvAprAptyA mArUpatvA'bhAvenA'zidviSaye Atve'pi tasya lAkSaNikatvAdagrahaNena ca gAmAdAgrahaNeSvavizeSe'pi mInAtiminotItyAdinA kRtAtvayorapi grahaNApatyA tadanaMgIkAreNa ca sarvathA Natvasya durlabhatvAtpraNimayate iti na syAdata Ahaatra ghuprakRtimAGiti paThitvA. Dito mAprakRterapi grahaNasyeSTatvAditi / ghuzca prakRtizca mAGceti dvandve kasya prakRtirityAkAMkSodaye sAmIpyAtpUrvottarayoreveti (dAdhAvi)ti sUtrabhASye siddhAntitatvena praNidayata ityatreva tatrApi NatvaM sulabhamiti dik !! SatvapakSe Natvamiti / nanvidamanupapannaMSatvasya padadvayApekSatvAdahiraMgatvenAsiddhatvA. diti cenna / dhAtUpasagaMyoH kAryamantaraGamityabhiyuktoktyA SatvasyAntaraMgatvabodhanena prAk pravRtteH / (pUrva dhAtUrupasargeNa yujyate pazcAtsAdhanene)ti bhASyamapi tatra mAnam / pUrva dhAtoH sAdhanena yogaH pazcAdupasargeNeti matAntare tu naiva Natvamityatyalam // nanu vyejo liTi gali (na vyo liTI)tyAtvaniSedhe dvitve paratvAddhalAdiH zeSa ityanenA'bhyAsA'vayavayakArasya lope samprasAraNA'prAptyA vivyAyeti rUpanna syAdata Ahaparamapi halAdiH zeSaM bAdhitvA yasya samprasAraNamiti-atra pramANaM (liyabhyAsasyobhayeSAmityatrobhayagrahaNam / vacyAdInAM grahyAdInAJca grahaNArthameva sutre tadUgrahaNamanuvRtyaiva siddha vyathaM tadgrahaNaM jJApayati paramapIti bhAvaH / iti bhvAdayaH // (1) yathA zAmyaternizAmayatItyAdau darzane prayogastathA caurAdikazamadhAtorapi zravaNe vRttibhaviSyatItyarthaH // Aho! Shrutgyanam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAralamaJjUSA | atha tiGante'dAdiprakaraNam / RterIyaG - 'vaJciluJcyutazce 'ti nirdezAt 'kamerNiG' iti nirdezAcca ikA niddiSTastAnto'yaM dhAturnavikArAntaH / yattu IyaGodIrghoccAraNAttAnto'yaM dhAtuH, idantale hi savarNadIrgheNaiva siddheriyaGameva kuryAditi, tanna, 'enarekAca' iti yaNApattau savarNadIrghasya durlabhatvAt / naca RteryaG vidhau (akRtsAveM ) ti dIrghopapatterIyaDU vidhAnaM tAntatve liGga syAdeveti vAcyam / yadvidhau 'sanyaDoriti dvitvApatteriti bhAvaH // 96 nanu jaghas atusiti sthitau 'gamahanetyupadhAlope tasya 'acaH parasminniti sthAnivatvena vyavadhAnAt kharparatvAbhAvAccartvA'prAptyA jakSaturiti na siddhyeta AhagamahanetyupadhAlopastasya cavidhiM pratIti- 'na padAnta' sUtreNa cartvampratisthAnitvaniSedhAtsarvamupapannamiti bhAvaH // nanu hanterloTa madhyamapuruSaikavacane hau tasmin 'hanterja:' ityanena hanojAdeze 'atohe:' iti helugU, durvAra iti zaMkAM samAdhatte zrAbhIyatayA jasyAsiddhatvAddherna lugi* ti / yattu sannipAtaparibhApayA'pi herluko vyAvRttiH sambhavatIti tanna / 'atohe:' ityArambhasAmarthyAduktaparibhASA'pravRtteriti // vadhAdezo'danta iti - tenA''dezopadezakAle'nekActvena avadhIdityatra 'ekAca ' itIrNAniSedhasyA'pravRttAvapi 'ato halAdeH" ityaneneDAdau sici prAptAyA vRddheralopasya sthAnivatvena vyavadhAnAdvayAvRttiriti bhAvaH // ayaM darzane'pIti - 'vizvArUpA abhicaSTe zacIbhiH' ityatra darzanArthatvena vyAkhyAtatvAditi bhAvaH / num tu na zrantedita iti vyAkhyAnAditi - 'idito num dhAtoriti nuvidhau 'goH padAnte' ityato'nta ityasyAnuvRtyA'ntyAvayave kAretsaMjJakadhAtoreva numitibhAvaH / evaJca numAgamazaMkocchedAya cakSiGa ikArasthAne akAra eva vamucita iti // nanu anudAttatvenaiva taGaH siddhau GakAroccAraNaM vyarthamityata Aha- GakArastviti / i mAdhavAnurodhena / etasya mUloktaparibhASAyAM jJApakatvena bhASye'nupanyAsAtsphAyanityAdiprayogA asAdhava eveti pare / atra bhASye khUzAdirayamAdeza iti - ayambhAvaH 'cakSiGa: khyAJ' ityanena na afts: khyAjAdezaH kintu khzAnAdeza eva, tena puMkhyAnamityatra na 'pumaH khayyampare' iti rutvamityAdi sandhAvevoktam / asiddhakANDe (zasya yoveti sthitami) ni tena NatvaprakaraNAntaramitizeSaH / ata eva zakAreNa vyavAyAnna ' kRtyaca' ityanena paryAkhyAnamityatra tvam / nApi suprakhyena nirvRttaM sauprakhyaM tatra bhavaH sauprakhyIya ityatra yatvAsiddhatvena 'dhanvayopadhAti'ti vuJ kintu chapratyaya evetyalam // nanu 'IzIjanAM sedhvayorityekayogakaraNenaiva prayojanasiddhe pRthakayogakaraNaM vyarthamityata Aha-yogavibhAgo vaicitryArtha iti / dhye ityasya pUrvayoge'pakarSaH / se ityasyottaratrAnuttirityevaM vicitrabodha ityarthaH / nava IzedhvaM iDabhAvAya yogavibhAgasyAvazya Aho! Shrutgyanam Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adAdiprakaraNam / katayA vaicitryArthakathanamayuktamiti vAcyam / bhASyavirodhAt / IDjanoveM ceti bhA. vyasammatapAThaH // nanu zAserApUrvakatvasya nityatvena prazAsmaha ityasyAnupapattyA idaM kavibhyaH pUrvebhyo namo vAkaM prazAsmahe / vindema devatAM vAcamamRtAmAtmanaH kalAm // iti kaviprayogasya kA gatirityata Aha-pApUrvatvaM prAyikamiti / ata e. voktakaviprayogasaGgatiH / naca prazAsmaha ityatrecchArUpArthapratItyabhAvAnnAsya dhAto rUpamiti vAcyam / dhAtUnAmanekArthatvAt / vacanaM vAkaH, vacej / namovAkaM namaskAramiti yAvat / prazAsmahe kurmaha iti yAvat // nanu liGsthAnikAdezasya tipaH pittvAttasya ca (yadAgama) paribhASayA yA'suTaviziSTe satvAttasmin 'uto vRddhilakI'tyanena vRddhidurityata Aha-iha uto vRddhirna / bhASye picca Ginna Gicca pinneti vyAkhyAnAditi-sArvadhAtukamapidityasyAvRtyA'sya lAbhaH / nanu pUrvavAkyena Gitvamapi durlabhamata Aha-vizeSavihitena Gittvena pi. ttvasya bAdhAditi // nanu UrNote liTi Nuzabdasya dvitve uttarakhaNDe NakArazravaNaM durvAramata Aha-nuzabdasya dvisvamiti-upadeze na eva na tu NaH, sa tu raSAbhyAmi'tyanena bhavati, tasya dvi. tvadRSTayA'siddhatvAnnuzabdasyaiva dvitvam' yabudhyA zAstrapravRttistadIyadvitIyaprayogasyaiva sAdhutvAnvAkhyAnAnnottarakhaNDe NakArazravaNaM pUrvoccAraNena vyavadhAnAcca na zAstrega NatvAsa ktiriti bhAvaH / nanu (pUrvatrAsiddhIyamadvitve) iti paribhASayA NatvasyAsiddhatvA'bhAvabodhanAnNakArasyaiva dvitvenottarakhaNDe tacchravaNaM durvAramevetyata Aha-(1) pUrvatrAsiddhAyamadvitve iti tvanityamiti--pUrvatrAsiddhamityadhikAre bhavamityarthaH / gahAderAkRtigaNatvAcchaH / yatpUrvatrA'siddhIya zAstraM tatrAdvitve ityasyopasthitistasya ca purvatretyane nA'nvayAdvitvabhinne pUrvatra kartavye idamasiddhamityarthaH / dvitvaM svanyatrAsiddhambhavatyeva / atra dvitvazabdenAvizeSAtpASTASTamikayohaNam / paribhASA'nityatve pramANamAha-ubhau sAbhyAsasyeti-anyathA andhAtoH 'anite' rityanena kRtaNatvasya dvitve prANiNata prANiNiSatItyAdisiddhau vyartha saduktasUtraM paribhASA'nityatve jJApakamiti bhAvaH // nanu eteliGi' ityanenopasargAtparasyeNo'No hrasvavidhAnAdabhIyAdityatrApi hrasvo durvAra ityAzaMkya samAdhatte-ubhayata AzrayaNe nAntAdivaditi-yathA dvayorekaH pre. pyastAbhyAM yugapabhinnadezakAyeM prerito'virodhArthI na kasyApi karoti kAryantadvat pUrvaparazabdAbhyAmantAdizabdAbhyAJca virodhasya sphuTatvAdviruddhAtidezasya yugapadasambhava iti bhAvaH / naitadviSaye sthAnivadbhAvapravRttiH, AnumAnikasthAnyAdezabhAve viziSTasya sthAnitve'pi pratyekaM tayoH sthAnitve mAnA'bhAvAt varNayoreva zrautasthAnyAdezabhAvavidhAnAcceti bodhyam / naca bhAntasya ( ekadezavikRta) nyAyenopasargatvAtparAdivaddhAvene kArasye. (1) dvitvabhinne pUrvatra kartavye parazAstramasiddhamityarthaH / atra jJApakaM tu pUrvatrAsiddha. mityadhikArabhavaM zAstrameveti / anityatve jJApakavarNanaM ca mUle eva spaSTamitibodhyam / 9 pha0 ma0 Aho! Shrutgyanam Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | tvAddhasvo durvAra eveti vAcyam / paricchinna parimANArthavAcakavyAdidroNAdizabdAnAM nyUnAdhikayorapravRttivatsarvAdyupAdAnena kriyamANasaMjJAyAH zAstra vyApAraM vinA nyUnAdhikayo. pravRttivacca paricchinnaparimANe tadapravRtyA dIrghaviziSTe bhAnte ca laukikanyAyenopasargatvA'bhAvAdupasargajJAyAH paricchinnaparimANaprAdigatatvAditi bhAvaH / zranyetu lakSyAnusArAtkvaciduktanyAyAnAzrayaNAdadoSa ityAhuH // 98 nanu brUterlaTi sipi 'bruvaH paJcanAmi' tyAhAdeze Aha sipa iti sthitAvAhaH sthAnivatvena brUtvAttataH parasya sipaH 'bruva iDi' - ti iT durvAra ityata Aha- zrAthetyatra jhalIti thatvavidhAnAnna bhavatIti / 'AhasthaH' ityanena siprUpe jhali hasya thavidhAnasAmarthyAdineti kalpyate / anyathA satIDAgame jhalAditvAbhAvAttadaprAptyA Atthe -- ti rUpaM na syAditi bhAvaH // nanu brUterloTi tatsthAne mipi tasminbuvo guNe mipa Ani tasminnavAdeze sthAnivavena mipaH pitvasyAssnau sulabhatvAduktasUtreNeT durvAra ityata Aha- Gicca pinnetyapitvAdiNaneti / (Gicca pinna picca Ginne ) ti bhASyAdvizeSavihitenAdiSTaGitvena pitvasya bAdhAtpitvAbhAdeva nAsAviti bhAvaH // nanu 'dvirvacane'ci' ityanena dvitvaniSedhAdiGa eva dvitve uttarakhaNDasya gA''deze adhoge iti syAnnatvadhijaga ityata Aha-lAvasthAyAmiti / evaJca gAdezasya liTo nimittatvena dvitvanimittAjnimittatvA'bhAvAdudvirvacane'cItyasyAprAptyA noktA''pattiriti bhAvaH / vivakSite veti-liTo vivakSAyAmevAdeza ityarthaH / bhASyakRnmatametat, etanmate tvanaimittikatvena sutarAmeva noktasUtrapravRttiriti // nanu pUrva dhAturupasargeNa yujyate pazcAtsAdhanenetyabhiyuktoktyA antaraGgatvAdguNAdeH prAgeva savarNadIrghe yaNi adhyayai iti na syAdata Aha-guNAyAdezayoH kRtayorupasargasya yaNiti / ayambhAvaH, 'pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate pazcAdupasargeNetyasya suTakA - tpUrva' ityatra bhASye siddhAntitatvAtpUrvaM guNAdireva / nanu etatsiddhAntapakSe bhASyakRtA svenaiva tatraivA'ruciH pradarzitetyarucerAha - 'zeradhyayane vRttamiti niddezAdveti / etannirdezAnna dIrghA'bhAvaH kalpyate kintu bhASyakRdukta eva / apUrvArthakalpanApekSayA bhASyasammatapakSakalpanasyaiva jyAyastvAt / naca [vArNAdAGga balIyaH] iti paribhASayaiva dIrghavyAvRttiriti vAcyam / samAnAzraya evoktaparibhASA'pravRtteriti dik // zrAgame satyanekActvAdyaNiti - kRtAkRtaprasaGgitvamAtreNA'To nityatvAdiya bAdhitvA''T / ata evA'paritoSAt asiddhatvAdiyaGa evaucityamityabhiprAyeNa vA ke. cidityuktam | lAvasthAyAmevADiti pakSe tu yaNevetyalam // nanu 'tanAdikRJbhya u:' ityasya sthAne 'tanAderuH" ityeva sUtrakaraNAtkRJo'pyupratyayaH syAdeva sUtre kRJgrahaNaM vyarthamityata Aha-tanAditvAdeva siddhe iti / tanAdisAha - caryeNa tadguNasyaiva kRJo'tra grahaNaM kriyAsAmAnyavAcitvenAnvayayogyattvAttasyaivAtrAnuprayogaH / evaJca kRJgrahaNaM vyartha sadgaNakAryasyAnityatve jJApakam / tathA ca vizvasedityatra na zapo lugiti / bhASyakRtA tu kRJgrahaNasya pratyAkhyAtatvAjjJApite'pi tasya cAritArthyASbhAvAccAtrArthe tAtparyaM na yuktam / uktaprayogastvArthatvAdeva samAdheya ityalam // Aho! Shrutgyanam Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adAdiprakaraNam / khyAdhAtuH sArvadhAtukamAtraviSaya iti - atra pramANamAha - (sasthAnatvaM namaH khyAtre ) iti vArtikam / namaH khyAtre ityatra sasthAnatvaM vaktavyam / anyathA 'zarpare visarjanIya' ityanena visargaH syAditi tadabhiprAyaH / ArddhadhAtuke'pyasya prayoge kRdanteSsminpare 'zarpare visarjanIya' ityasyA'pravRtyA 'kupvoriti jihvAmUlIyo durvAra eva syAt / kuNvorityasya 'visarjanIyasya sa ' ityasyApavAdatvamajAnato vArttikakRta uktiriti na vAcyam / khyAJAdezasya khzAditvaprayojanagaNanAvasare eva tadukteriti / saM. khyAtIti prayogastu nAstyeva / saMkhyeti prayogastu nyAsakRnmate khyAjA dezasyeti bodhyamiti // 99 carkarItaM ceti-carkarItamiti yaGlukaH saMjJA, tena sAmarthyAttadantagrahaNam / zra dAdAviti / tena yaGlugantAcchaveva natu tattadgaNaprayuktaH zyanAdiH / zapolukca, parasmai. padina upakramya pAThAdasya parasmaipaditvameveti / ityAdiprakaraNam // atha tiGante juhotyAdiprakaraNam / nanu Alopasya sthAnivatvAjjhaSantatvA'bhAvena dhatta ityAdAvapi bhaSbhAvo na syAdata Aha-vacanasAmarthyAdAlopasya na sthAnivatvamiti / anyathopAyasadbhAvAdvacanasAmathyakalpanaM na yuktamityAha - vastutastu pUrvatrAsiddhe nasthAnivaditi / evaJca vAmanAdInAM vacanasAmarthyAzrayaNaM vyarthameveti bhAvaH // nanu 'vija iDi' ti sUtre sAmAnyato vijadhAtorupAdAnAdarthanirdezAbhAvAccaitadguNapa ThitasyApi dhAtostatra grahaNAttataH parasyeTo GitvavidhAnAlluDAdau guNaniSedhaH syAdata Aha - zrovijotyasyaiva tatra grahaNAditi / vyAkhyAnAttaudAdikasya rAdhAdikasyaiva ca grahaNAnneha kApyanupapattiriti bhAvaH // aiya iti - RdhAtorlaGi dvitve'bhyAsasyetye iyaGi uttarakhaNDe guNe sparatve halbyAdilope visaga~ Adi vRddhau rUpam | lAvasthAyAmaDiti pakSe'pi 'bahulaM chandasyamAGi sUtre bahulagradaNAttaduttaramantrA''T 'bahulaM chandasI' tyeva siddhe 'atipipatyazce' tya trArttigrahaNajJApakena loke prayoge'pi chAndasaprakaraNe pAThAtkvacideva loke sAdhutvamiti bodhyam / iti juhotyAdiprakaraNam // atha tiGante divAdiprakaraNam / nanu sudhAtorliTi tatsthAne yAsi tasya se dvitve uvaGi suSuva se iti sthitau 'svarati sUti' ityanena prAptasya vaikalpikeDAgamasya purastAtpratiSedhArambhasAmarthyAt yukaH kitI' ti niSedhena krAdiniyamAdiTi supuviSe ityAdi siddha miti bhAvaH // Aho! Shrutgyanam Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 phkkikaartnmnyjuussaa| jJAjanorjA-ja iti hrasvoccAraNe'pi 'ato dIrgho yajI' ti dI jAnAtItyAdisiddhau jAgrahaNasya (aGgavRttau punarvRttAvavidhiH) ityetajjJApakatvam , tena pAdhAtoH pibAdeze kRte na guNaH / pibAdezasyAdantatvAzrayaNena guNavAraNantu samAdhAnAntaramiti bhAvaH // nanu 'zala igupadadhAdaniTaH ksa' ityanena ksasya siddhatve tatsutravihitaksasya kiM phalamityata Aha-puSAdyaGapavAda iti // nanu zilaSa ityetadvihitaktasya puSAdisUtravihitAGapavAdatvavaciNapavAdatvamapi syA. data Aha-puSAdyaGapavAdo natu ciNaH purastAdapavAdanyAyAditi / (1)(purastA. dapavAdA anantarAnvidhInbAdhante nottarAni) ti tatsvarUpam / tathA ca purastAdapavAdasya ksasya anantarasyAGa evApavAdatvaM na tUttarasya ciNa iti bhAvaH // nanu 'AliGgane' ityasya (anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho ve) tinyAyena zilaSa ityetadvihitaksasya niyamatvameva syAdata Aha-yogavibhAgasAmarthyAcchala igupadhAdityasyApyayaM niyama iti| yadi zliSa iti prAptaksasyaiva niyamaH syAttadA yogavibhAgasya vaiyarthyameva syAditi bhAvaH // iti divAdiprakaraNam // atha tiGante svAdiprakaraNam / babhUthAtatantheti-nanu krAdiniSedhAdeva siddhe vavarthagrahaNaM nigame eveti niyamArthantadAha-tena bhASAyAM thalIDiti / zranthigranthidambhisvajInAM liTaHkitvaM veti vyAkaraNAntaramihApyAzrIyata iti / 'sadeH parasya liTI' ti sUtrasthaH ( pariSasvaje ) iti bhASyaprayogaH, 'ata eka hali' ti sUtrastho (hebhaturi)ti bhASyaprayogazceha mAnam / (dambhezce)ti 'ata eke' ti sUtrasthaM vAttikam // idaM kitvaM pidapidviSayakamiti sudhAkarAdaya iti-atrArucibIjantu zra. nthigranthItyeva liT padasya kitpadasya ca karttavyatApatyA gauravarUpam / mama tu vyAkaraNAntare'pi asaMyogAditi kitprakaraNa evaitaditi tayorakarttavyatvaM spaSTameva / ata eva bhASye prathamopasthitaNalaM vihAya debhaturityudAhRtaM dambhezcetyetvavidhAyake ityalam // itisvAdiprakaraNam / -are . (1) prathamopasthitApavAdazAstrANi pazcAdupasthitavidhizAstrANi bAdhante iti paribhASAthaH / pUrvopasthitAnantarabAdhena cAritArthyasambhave pazcAdupasthitabAdhe mAnAbhAva evAtra bIjam / Aho ! Shrutgyanam Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tudAdiprakaraNam / atha tiGante tUdAdiprakaraNam / / nanu ramityasya mitvAdantyAdacaH paratvena vidhAnAt (bhrasjo ropadhayoramanyatarasyA. mi)tisUtre ropadhayoriti paSTInirdezo vyartha ityata Aha-sthAnaSaSThInidardezAdropadha. yonivRttiriti / ayambhAvaH, sthAnaM hi prasaGgaH / tena ropadhayoH prasaGga ram prayujyata ityarthaH / prayujyamAno ram mitvAdantyAdacaH para eva / dezAntare yasya vidhAnaM nAsti tasya sthAnideza eva vidhAnaM yuktam / sthAnaSaSThInirdezasAmarthyAttu dezAntare prayujyamAnasyApi ramo ropadhayonivartakatvam / tasmAt znamaH pratyayAgamatve iva ramAde. zAgamatve dve'pISTe iti // / nanu AzIliMGi samprasAraNaM bAdhitvA paratvAdrami(sakRddati) nyAyena samprasAraNA'bhAve (1)(punaH prasaGgavijJAnAtsiddhami) ti nyAyena samprasAraNe'pi AdguNe bhAdityApa. ttirityata Aha [ kitiraramAgamaMbAdhitvA samprasAraNaM pUrvavipratiSedheneti / sa. mprasAraNaramo jati bhraSTetyAdAvavakAzAditi bhAvaH / kRtAkRtaprasaMgitvamAtreNa samprasAraNasya nityatvamapi suvacam / naca RkArAntargatarephamAdAya ramo'pi nityatvamiti vA. vyam / varNagrahaNe varNekadezAgrahaNasya bhASye spaSTatvAditi dik // nanu asya tuki tasya cutvena cakAre liTi ditve'bhyAsakAyeM 'RcchatI' ti guNe trihaltvAnnuT na syAdata Aha-dvihalUgrahaNasyA'nekahalupakSaNatvAnnuDiti // na dvihalagrahaNasyAnekahalupalakSaNatve pramANAbhAvAtkathantatra nuDiti vAcyam / adupadhasya cedaznotareveti niyamAdvihalgrahaNasya pratyAkhyAnaM kurvato bhASyakArasyaiva tatra pramANatvena tadupapatteH / na ca (2) (vArNAdAGga balIyaH) iti paribhASayA guNe tuko prAptyA tri. haltvA'bhAvAduktA'nupapattyabhAvena dvihalgrahaNasyAnekahalupalakSaNatvA'bhyupagamo vyartha eveti vAcyam / 'cchavoH zUDanunAsika cetyatra satunirdezenoktAribhASAyAstugviSaye'nAzra. yaNAditi dik // mriyateluMliGozca / DitvaM svArArthamiti / 'tAsyanudAttenGidadupadezAllasArvadhAtukamanudAttamityanena 'mAhi mRte' tyatra DitaH parasya lAdezasArdhadhAtukasyAnudAttatve kRte dhAtorudAttatvam / satyaGitve tu pratyayasyodAttatve dhAtoranudAttatvaM syAt / na ca sijlopasyAsiddhatvAllasArvadhAtukasya DitaH paratvasya durupapAdatvAtkathaM tasyAnudAttatvamiti vAcyam / GitvasAmathryena sijlopasyAsiddhatvA'bhAvajJApanAt / amRtetyatrA'DAgamasyai. vodAttatvena nAnyatkiJcitprayojanaM mRDo Diktvasyeti tatrA'TavAraNAya mAGaH prayoge 'tiGGatiGa' iti tiGantanighAte'pi GittvaM vyarthameveti hi zabdaprayogaH, tatprayoge tu 'hi ce' tyanena tiGantanighAtaniSedhAdiSTasvarasiddhirityalam // ___ (1) tulyabalapuruSadvayasyaiko bhRtyaH paryAyeNa kAryasampAdako bhavati na yugapannAnAdikSu ca kArye preSitaH, tathA lakSyaprayojanasyApi zAstradvayasya kutracillakSye yugapatpravRtyasambhavenA' pratipattau satyAM paravidhyarthamidaM viprtissedhsuutrm| kRte ca tasmin pUrvazAstraprAptau satyAM tada. pi bhavatyeveti muuloktnyaayaasiddhiH| (2) varNoddezyakakAryAdaGgoddezyakakArya balavadityarthaH / Aho! Shrutgyanam Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA / nanu tRSerluGi (spRzamRze ) ti sij vikalpaH kuto netyata Aha-spRzamRzeti sivikalpaH pauSAdikasyaiva zraGapavAdatvAditi / ( utsarga samAnadezA apavAdA: ) iti nyAyAditi bhAvaH / kiJcoktavArttike pauSAdikataudA dikayorgrahaNe pakSe sijabhAve cale. reva zravaNopapattau ' cliH kvApi na zrUyata' iti bhASyavirodho durvAraH syAdityalam // nanu (1) (pUrvaparanityAntaraGgApavAdAnAmuttarottaraM balIyaH ) iti paribhASayA paratvAdiyaGaH prAglaghUpadhaguNaH syAdata Aha-- zrantaraMtvAdiyaGiti / (2) (nAjAnantayeM bahivapraklaptiriti niSedhAdantaraM gaparibhASA'pravRtyA doSasya tAdavasthyameveti vAcyam / guNeoH samakAlaprAptikatvenoktaniSedhaparibhASA'pravRtteriti bhAvaH // iti tudAdiprakaraNam / 102 atha tiGante rudhAdiprakaraNam / ,, jaztvaM STutvamityAdi / atra prakriyA pradarzanamAtra eva tAtparyyam natu kramadarzane / ziNDItisAnusvAra eva pAThaH, anusvArasyA''diSTAdacaH pUrvatvena sthAnivattvApravRttAvapi (dIrghAdAcAryANAmityuttaraM (anusvArasya yayi ) ( vA padAntasya ) (toliM) (udaHsthA) (jhayo ho ) ( zazuchoTI) ti SaTsUtrIpAThottaraM (jhalAM jazjhazi ) ( abhyAse carca) (kharica) ( vA'vasAne) (aNo'pragRhyasye ) ti paJcasUtrIpATha iti bhASyasammatASTAdhyAyIpAThapakSe parasavarNadRSTyA (jharo jharI) tyasya (jhalAM jazi) tyasya cA'siddhatvena yayaparatvA'bhAvAtparasavarNA'prApteriti / itirudhAdiprakaraNam / atha tiGante tanAdiprakaraNam | (3) saMjJApUrvako vidhiranitya iti na bhavatItyAtreyAdaya iti / anAruci jantu nityatve bhASyAnuktatvameva // nanu kAtpUrvagrahaNaM kAlAvadhAraNArthaM tadA suT bhavati yadA kRtaH kAtpUrvo bhavatIti tenAntaraGgamapi dvitvAdikaM bAdhitvA pUrva muDiti 'aDabhyAsavyavAye'pIti na kAryyamiti tatpratyAkhyAtaM kAtpUrva ityapi pratyAkhyAtambhASyakAreNetyata Aha- pUrvaM dhAturiti / upasargeNetyasya tadarthenetyarthaH / ata evA'nubhUyata ityatra karmaNi lakArasiddhiH / evaJcA (1) balavatvaprayojakaparibhASA prakaraNastheyaM paribhASA | arthastu pUrvazAstrAtparaM zAstraM balavat vipratiSedhasUtra balAt / parazAstrAnnityaM zAstra valavat / nityazAstrAdantaraGgazAstraM balavat / antaraMgazAstrAdapavAdazAstraM balavat iti / pUrvAtparaM balavat svottaratvAdityAdyanumAnaprakAro bodhyaH / (2) agniSThAnyAnantaryanimittake'ntaraMge kartavye yadantaraGgaprAptistatra ca kartavye na bahiraGgatvaprayuktAsiddhirityarthaH / atra Satvatukoriti sUtrasthaM tumprahaNa jJApakam / (3) vidheyatAprayeAjakasaMjJAzabdaghaTitaM zAstramanityamityarthaH / iyaM paribhASA bhASye no-ktA bhASyakRteti dhyeyam / Aho! Shrutgyanam Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAdiprakaraNam / ntaraGgArthakopasarganimittAdvitvAdyapekSayA suDantaraGga iti tadAzayaH / lAvasthAyAmaDitipakSe tu samparibhyAM paratvayogyasya karoteH suDiti tadarthAtsarvathA pUrva suDityadoSaH // nanu 'samavAye cetyanena sampUrvakasya karoteSaNasaMdhAtayorarthayoreva suTo vidhAnAdanyAtheM tadavidhAnena 'saMskRtaM bhakSA' iti sUtramasaGgatimApnuyAdityata Aha-sampUrvasya kvacidabhUSaNe'pi suDiti / atrArthe'vataraNadaloktasUtrasyaiva jJApakatvamityavaseyam // __ iti tanAdiprakaraNam / atha tiGante kyAdiprakaraNam / avaSTabhnoti / nanu [veH ska-nAtenityami] ti sUtre znApratyayanirdezena znApratyayasadbhAva eva Satvasya nyAyyatvena znupratyayapakSe SatvaM kathamiti cenna / dhAtunirdeze stippratyaye kRte vikaraNasyAvazyakatvena zabapavAdaznuznApratyayapravRtteravazyaM svIkAryatvAttatrA'nyataroccAraNasya sAdhutvArthatvenetaranivRttyarthatvAnabhyupagamAditi bhAvaH // dIrghanirdezasAmarthyAnna hrasva iti / nanu jJAjanorja ityeva sUtrakaraNe (atodI. o yakI) ti dIrghasiddhau dIrghagrahaNasya (1)(aGgavRttau punarvRttAvavidhiri)ti paribhASAjJApakatvasyA''kare sthitatvAddIrghanirdezasyopakSayena kathaM hrasvAbhAve jJApakatvamiti cenna / satyeva hasvAbhAve dIrghanirdezasyoktaparibhASAjJApakatvAt / sani hasve tu punaraMgakAryasya pravRttatvAnna jJApakatvam / evaJca na hasvAbhAvajJApane kimapi bAdhakamiti bhAvaH // iti krayAdiprakaraNam / / atha tiGante curAdiprakaraNam / teSAmiha grahaNaM prapazcArthamiti / (2)(anirdiSTArthAH svArthe bhavantI) ti paribhASayA svArthe vidhAnArthatvAtprapaJcArthatvakathanaM teSAmayuktamiti vAcyam / satyazabdasya kRSathai NicyApugityarthaka (satyasya kuJyApugi) tibhASyavirodhAt / na ca satyApagrahaNasyA''punipAtanArthamAvazyakatvamiti vAcyam / arthavedArthabhASyake vArtika evoktazabdagrahaNenApura siddheriti bhAvaH // ___ nanu citeriditkaraNaM vyarthamityata Aha-cinteti paThitavye idikaraNaM NicaH pAkSikatve liGgamiti / ayambhAvaH vyarthamiditkaraNaM curAdeNijveti jJApayati / Nico nityatve tu tena vyavahitatvAnnalopAprAptyA vyarthameveditkaraNaM syAt / na ca NijantAkvi. pi nalopAbhAvArthamiditkaraNasya cAritArthyam / na ca Nilopasya sthAnivadbhAvena vyavadhAnAdeva nalopavAraNamiti vAcyam / [kvau vidhau na sthAnivadi] ti sthAnivatvaniSedhena doSasya tAdavasthyAditi vAcyam / 'asiddhavadatrA'bhAditiNilopasyAsiddhatvena kvau vi. (1) aGgavRtte'GgAdhikArakArthe jAte punaranyasyA'gakAryasya vidhAnaM na bhavatItyarthaH / jyAdAdIyasa ityAdvidhAnena jhApitA ceyam / dvayoriti nirdezAdanityA ca / (2) yeSAM pratyayAnAmarthA na nidiSTAsteSAM sbArthe vidhAnaM bhavatItyarthaH / pratyaya iti mahAsajJAbalAdarthAkAMkSAyAmanyAnupasthitirevAsyA bIjam ,spaSTAceyaM supi stha ityAdisUtreSu bhASye Aho ! Shrutgyanam Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 phkkikaartnmnyjuussaa| dhAvityasya kvizabdamuccArya vihitvidhivissytvenaadossaat| na ca kvau luptaM na sthAnivaditi sthAnivadbhAvaniSedhAtkvibante doSA'bhAvArthamiditakaraNasyAvazyakatve jJApakatvAyogaiti vAcyam / tasyAsArvatrikatvAditi prAJcaH / tatrimatryAdAviditvasya vyabhivaritatvAtvoM luptamityAzrayaNe jJApakatvaucityAccinteti pAThe'rdhamAtrAgauravAca na NizAstrabAdhe mAnamiti na bhASyakRtA gico vaikalpikatvamuktannApi kaiyaTakRtetyapi bodhyamiti praahunaageshaaH| etacca jJApakaM sAmAnyApekSamiti / sarve'pi curAdayo dhAtavo vikalpena NicaM labhanta ityarthakamiditkaraNaM jJApakamityarthaH / na ca jJApakasya sAmAnyApekSatve 'ASAdve' tyasya vaiyarthya sarvacurAdInAM vaikalpikaNijjJApanenaitatsUtravihitavaikalpikaNico'kiJcitkaratvAditi vAcyam / jJApakasiddhasyA'sArvatrikatvena sArthakyAt / evaJcAsminpakSe AraSIyANAmevaicchiko vikalpaH, jJApakasya sAmAnyApekSatvAdeva vRttikRdudAhRtasya jagANe. tyAdeH saMgatiH / anyathoktaprayogAnupapattiH / anyeSAM tu ziSTaprayogAnupapattiH / anyeSAM ziSTaprayogAdvayavasthita iti etatpakSasya [bhASyaviruddhatvaM] darzayati, tathA hi jJApakasya sAmAnyApekSatve 'ghuSiravizabdane' iti sUtrassthabhAyaM viruNaddhi, tatrahi, vizabdanArthasyoktadhAtozcarAditvena nityaNijantatvAdbhavAdezvA' vizabdanArtha evaM vRttaH sutre vizabdana iti vyarthamityAzaMkya, etadeva jJApayati ghurvizabdane vibhASA Nic tena jughupiriti siddhamityaktam , ata eva curAdAviritvamati sArthakam // vizeSApekSamiti / asaMyogopadhekArAntacurAdegico vikalpa ityevaM rUpamityarthaH / jJApakasya vizeSApekSatvAdeva, 'ASAdve' tyasya cAritArthyam / na ca pUrvapakSasya zaithilye vRttikRduktagranthasya kathaM saGgatiriti vAcyam / bhvAderAkRtigaNanena tatratyadhAtoruktarUpopapatteH // . yattu iditkaraNAdyantratIti mAdhavenoktaM taccintyamiti / nasyopadhatvA'bhAvena nalopAiprasaktyA jJApite'pi cAritArthyA'bhAvAditi bhAvaH // ___ nanu hasvoccAraNe'pi paratItyAdirUpasiddhAvuktarUpasiddhayarthaM kathaM dIrghoccAraNaM Nivo vaika. lkitvaM jJApayatItyAha-dIrghoccAraNaM NicaH pAkSikatve liMgamiti / irarArAmapavAda iti / RkAropadhe (upadhAyAce)ti sUtreNA'cIkRtadityAdAvira prAptaH / amImRjadityatra 'mRjervRddhiri tyanenA''ra prAptaH / itareSAmRdupadhAnAM apIpRthadityatrA'ra prApta iti vivekaH / nanu iha urityanUdyamAnaH savarNAn gRhNAti / Rditi vidhIyamAno na tAn gRhNAti / tathAca, acIklapadityatra 'ut' ityanena sati RvaNe acIklapadityApattiriti cenna / latvasyAsiddhatvena prAk ut ityasya pravRttyA pazcAt 'kRpo rola' ityanena RkAraikadezasya lAdezavidhAneneSTasiddharityalam // nanu ata upadhAyA ityanena kathayatItyatra vRddhirdurvAretyata Aha-allopasya sthAnivattavAnna vRddhiriti / acaH parasminniti sUtreNetyarthaH / nava sthAnini sati yatkArya tasyaiva sthAnivadityanenAtidezo natvAdezaprayuktavAraNam / anyathA nAyakaH pAvaka ityAdena siddhistathA coktadoSastadavastha eveti vAcyam / acaH parisminnityatra Aho ! Shrutgyanam Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ curAdiprakaraNam / 105 sthAnivadityanuvRttyA zabdAdhikArapakSAzrayaNAtsthAnini sati yanna bhavati tadAdeze'pi na, sthAnini sati yadbhavati tadAdeze'pIti bhAvAtidezasya siddhAntitatvena sthAni satyabhavatyA vRddharAdeze'pyabhAvAt / uktadvividhAtideze napadAntasUtrasthayalopAdigrahaNasyaiva prAmANyamityalam // nanu una dhAtoNici tadantAlluDi tatsthAne tipi pakArekArayoritve lope ca madhye clau tatsthAne caGi ADAgame A una i aditisthitau Nico dvitvanimittatvA'bhAvena (dvirvacane'cI') tyasyA'prAptyA dvitvAtparatvAdantaraGgatvAcca kRte'llope nizadvasya dvitve aunanaditISTarUpA'nApattirityata Aha-zroHpuyaNajIti / bibhAvayiSati, abIbhavadi. tyAdAvantaraGgatvAvRddhAvavAdeze (sanyata) ityeva siddhaM pUGayautezca sani (smipUjvazAM sani) (sanIvanta bhrasjadanbhe)tyAdineTi dvitvanimittasatvAt (dvirvacane'cI)ti sUtrapravRttyA pUrva guNAbhAvAdabhyAse ukArasadbhAve'pi pipaviSate yiyaviSatItyatretvArtha payayorityeva vAcyam / na ca pipaviSata ityAdau guNA'vAdezayoH (acaH parasminni)tisthAnivadbhAvenAsvarNaparayakArAdiparatvA'bhAvAditvaM na syAditi vAcyam / payayorityetatsUtrArambhasAmathyena sthAnivadbhAvApravRtteH evaJca vyarthIbhUtaM vargAdigrahaNaM Nico dvitvAnimittatvA'bhAve tannimittakA'jAdezasya dvitve karttavye niSedhaM jJApayati, jJApanaphalaM tu tutAvayiSati, atUtavat , UrNanAvayiSati, aurgunavat, pusphArayiSati, apusphuraditi / na ca (oHpuyaNajI)ti sUtre NicItyA'sattvAtkathaM NicyajAdezo netyarthalAbha iti vAcyam / dvitvanimitte'ci nA'jAdezaH sthAnivadityarthaka dvivaMcane'cI'tyasya (yena nAvyavadhAnami)tinyAyena ekavarNavyava. dhAne pravRttyA tallAbhAt tenA'pUrvaniSedhAjJApanAt / ata eva divavanIyiSatItyAdau nA'tiprasaktiH / tathA ca dvitvanimitte'jAdau pratyaye ekapratyayAtiriktAvyavahite pare tadanyataranimittakAdezo neti dvirvacane'cI'tyasyArthaH phalita iti bhAvaH / nanu uktarItyoktajJApanenAcikItadityatra pUrva 'upadhAyAzce' tItvamapi na syAdata Aha-yatra dviruktAviti / jJApakasAjAtyAdyatra dvitvebhyAsottarakhaNDasyAdyo'c prakriyAyAM pariniSThitarUpe vA'varNo labhyate tatraivoktaniSedhAduktasthale prakriyAyAM pariniSTitarUpe vA'bhyAsottarakhaNDasyA''dyacoDa. varNarUpatvA'bhAvAnnApattirityatyam // adantatvasAmarthyAriNajvikalpa iti / kathAdiSu upAdhAvRddhidIrghasanvadbhAvavi. rahAtsArabhAmaprabhRtInAmupadhAhasvasya gRhamRgaprabhRtInAmupadhAguNasya ca vyAvarttanAdadantatvasya sArthakyam / garvayatestvadantatvaM prAguktalAbhAvAdvayathaM sat NicaH pAkSikatvaM jJApayati / nacAdantatvasArthakyAya vA'llopa iti prAcoktameva svIkartavyamiti vAcyam / cintayateriditvasya sAmAnyApekSajJApakatve uktasyA'dantatvaphalasya spaSTatvepi vizeSApekSajJApakatve tatra tatrA''kArokArarUpAnubandhAnAM jJApakatvavadadantatvasya jJApakatvAkSateH / kalulenaiva Nijvikalpenaiva kRtArthatvenApUrvalopabAdhakalpanasyAyuktatvAt / satyevaM matadvaye'pyekameva rUpamiti bhAvaH // paratvAvRddhau satyAM Tilopa iti / zabdAntaraprAptyA lopo'nityaH / vRddhirapi tathA / ubhayoranityayoH paratvAvRddhiH / kRtAyAM tasyAmaukArasyA''vAdezAtprA Aho ! Shrutgyanam Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 phakkikArattramaJjUSA | geva paratvArNAdAGgasya balIyastvAcca aulopa iti / evaJcA'naglopitvAddIrgha sanvadbhAvau staH / naca Tilopasya sthAnivadbhAvena vyavadhAnAccaGparaNiparalaghuparakA'bhAvena kathaM dIrghasanvadbhAvAviti vAcyam / tathA'pyaGgasya NicUparatvA'napAyAt / caGpare Nauyalladhviti pakSe'pi abhyAsasyAssdiSTAdacaH pUrvatvena sthAnivatvameva nAstIti na ko'pi doSa:, ata eva 'muNDamizreti sUtre halakalyoradantatvanipAtanaM saGgacchate / pUrvaM lope tu ikAralopyaglopitvasatvena tadvaiyarthaM syAt / etannipAtanamevAtra jJApakam / AyAdezAtprAgevA'ntaraGgatvAlope'naglopitvAdbhavatyeva sanvadbhAva iti vRddha erlopa balIyAniti / ata eva 'nAglopI' tisUtre'gitipratyAhAragrahaNasya sAphalyam / (muNDamizre ) ti sUtre halakaletyakArAntasyaiva pAThAt, etadbhASyaprAmANyAdiduduvavebhyo Nijantebhyo luGo'nabhidhAnAcca na doSa iti dik // iti curAdiprakaraNam / Writer atha tiGante NyantaprakriyA | zracIca kAsaditi / caGpare Nau yadaGgaM tasya yo'bhyAso laghupara iti vyAkhyAtRRNAM prAcAM mata etat / matAntare tviti / bhASyasammatapakSe tu caGpare Nau yallavityarthe sanvadbhAvAdyaprAptyA acacakAsaditirUpam / 1 nanu acucurai aditi sthitau NinimittaNilopasya sthAnivasvAccaDUparaNiparAyA upadhAyA abhAvAttatparalaghorabhAvAcca hasvadIrgho na syAtAmityAzayenAzaMkate - nacAglopizvAdvayorapyasambhava iti / samAdhatte - eyAkRtinirdezAditi / 'te prAgdhAtorityAdau gatyAkRtinirdezavaditi bhAvaH / etena varNagrahaNe eva jAtiprahaNaM nAnyatreti keSAJcinmatamapAstam / evaJca NitvajAtyAzrayAnekaNico grahaNena NicaGparatvAddhUsvadIrghayorasti sambhava iti vRttikRnmatam / zekharakRtastu-jAteH paurvAparyAbhAvena doSastadavastha eva, jAtyA na paurvAparya vyavahAraH sambhavatItyAzaMkAyAM [ArddhadhAtuka iti viSayasaptamI]tibhASyeNa vyaktidvArakapauryAparyasyA'pyanaGgIkArAt / kiJca NAvityasyA'glopavizeSatvANNitvajAtinimittakAglopa ityarthena ekaNinimittakAparaNilopasyApi NitvajAtinimittakatvenA'glo pitvasya durvAratayA doSasya tAdavasthyam, tathA ca avIvadaditi bhASyeNa [rNicyupasaMkhyAnami ]ti 'caGI' ti sUtrasthavArttikrena coktaprayogasAdhutvamityAhuH // nanu antaraGgatvAtpUrvaM kRtayovRddhayAyoH pazcAtsamprasAraNe'pi azUzavaditi na syAdata Aha- samprasANaM tadAzrayaJca kAryaM balavaditi / vacyAdInAM grahyAdInAmanuvRtyaiveTasiddhau' liTyabhyAsasye' tyatrobhayeSAM grahaNasAmarthyAdetasyA lAbhaH / anyathA vatrazcetyatra kRte halAdizeSe vasya samprasAraNApattiriti / naca NicyajAdezo na syAdvitve kartavya ityarthaka 'dvirvacane'cI' tisUtrapravRttyA vRddhyAderaprAptyA na doSa iti vAcyam / azUzavaditibhASyaprayogeNoktajJApanasyAnityatvAt / naca sUtrasAmarthyAdevoktajJApanasyAnityatvamiti vAcyam / tasya dvitve kRte'pi caritArthatvAditi bhAvaH // nanu edhaterluGi Nici upadhAsaMjJAyAH prAk dhizabdasya dvitve tata ekArasyopadhAtvA'bhAtrA Aho! Shrutgyanam Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NyantaprakriyAprakaraNam / 107 dhrasvA'prAptyA mA bhavAnididhaditi prayogo na syAdata Aha-bahiraMgo'pyupadhAhrasvo dvitvAtprAgeveti / evaJca dvitvAtprAgahvasve satyuktaprayogasiddhiH / atra pramANamAha oNeRditkaraNAlliGgAditi / hasvAtpUrva dvitve tu Nizabdasya dvitve satyupadhAhasvA'prAptyA tanniSedhArtha kRtasya RkArasya vaiyarthya syAt uktajJApanenoktArthajJApane tu dvitvA. prAgupadhAhasvAprAptau tadvayAvRttyarthamRditkaraNasyAvazyakatvAduktArthe jJApakatvaM susthamiti bhAvaH // __ayamujadhAturupadezAvasthAyAM dakAropadhaH udja iti / tato bhujanyubjAvityabrobja iti nipAtanena dakArasya bakAraH tasya cAntaraGgatvepi na dvitvAtprAka pravRttistathA sati chijazabdasya dvitve aubjijaditISTaprayogAnApattiH / arthAduttarakhaNDe bakArazravaNApattiH syAt kintu dakAroccAraNasAmarthyAt 'nandrAH saMyogAdayaH itiniSedhena jizabdasya dvitve kRta eva, tathA ca na ko'pi doSa ityabhipretyAha-upadeze dakAropadha ityAdi dkaaroccaarnnsaamaadityntmiti| nanu kRtAtvasyApi sthAnivatvena lItvAnnuka syAdata Aha-loI iti IkAraprazleSAdAtvapakSe nuk neti / / nanu hetubhaya ityukterbhayasmayAvityanupapannamityata Aha-bhayagrahaNaM dhAtvarthopalakSaNamiti / nanu hetoH smayasya gamyamAnatve satyevA''tvAtmanepadayorvidhAnAttatrAtvAGgIkAra AtmanepadatyAge ca vakSyamANaraghukAvyaprayogAnupapattirityAzaMkate-kathantarhi (1)vismApayanvismitamAtvavRttAviti / samAdhatte-patra manuSyavAceti / atra manuSyavA. ceti karaNAdeva smayasya gamyamAnatvAddhetoragamyamAnatvena na doSaH / hetostadgamyamAnatve tu satyAtmanepade zAnajApattiAraiva / mukhyasamAdhAnamAha-satyamiti / samAdhAnAntaramAha-manuSyavAka prayojyakartIti / yadyapi prathamaNijarthamprati manuSyavAgeva prayojikA tathApi dvitIyaNijA'bhiprAyeNedamuktam / ata evA''tvampravRttam / prayojyasya kI prayojyakartIti vyAkhyAyAM prathamaNijAbhiprAyeNaiva suyojyamityAhuH kecit / rAyantApaNAviti / rAjA vismayate taM manuSyavAgvismApayate tayA siMho vismApayaminati / eJca prathamaNica manuSyavAco hetutvAdAtvapukorupapattiriti bhAvaH // Iya'testRtIyasyeti vaktavyam-tRtIyasyetyasya tRtIyavyaJjanasyetyarthaH / atra vyAkhyAne phalaM darzayati-epriyayaditi / erSiSyadityasyAsAdhutvApattirata Aha-dvitIyavyAkhyAyAmiti / Iya'tiprakRtikapratyayAntadhAtorityarthe bIjA'bhAvena Nyante sannante ca pravRttiH / tRtIyasyeti / tRtIyavyaJjanasahitasyaikAca ityarthaH // ___nanu arthadhAtorAgIyatvenAtmanepaditvAtprArthayantIti prayogAnupapattirityata AhanivRttapreSaNAddhAtoriti / uktaJca nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'theM niyujyata iti / tena (1) zloko'yaM 2 sarge raghuvaMzakAvye tamAryagRhyaM nigRhItadhanurmanuSyavAcA manuvaMzaketum / vismAyayanvismitamAtmavRttau siMhorusatvaM nijagAda siMhaH // Aho ! Shrutgyanam Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 phakkikAratnamaJjUSA / prArthanAM kurvantIti vivakSite'rthe prayoga iti bhAvaH / yattu parasmaipadasiddhyarthaM prArthanaM prAstaM kurvanti prArthayantIti tanna, dhAtusaMjJAprayojakapratyaye cikIrSite upasargANAM pRthakkaraNasya vakSyamANatvAd 'arthavedayorityApuko durvAratvAt // itiNyantaprakriyA | atha tiGante sannantaprakriyA | nanu pratyayavAcyecchAyA niyatakarmAkAMkSatvAtpratyAsatyA prakRtyarthakarmikAyAmevecchAyAM sano vidhAnAtkarmaNo lAbhe punassUtre tadupAdAnaM vyarthamityAzaGkate - karmaNaH kimiti / uttarayati - gamanenecchatIti karaNAnmAbhUditi / ayambhAtraH, karmaNa ityasyAbhAve pratyAsatteH sarvairdurbodhyatvAdicchAkarmakAdevetyarthe nizcite samAnakartRkAddhAtorityanena yasya yasya samAnakartRtvaM tasya sarvasyopasthitau karaNabhUtArthavAcakAdapi dhAtoH yatkiJcitkarmikAyAmicchAyAmapi pratyayApattiH tatsatve tu na tatheti / samAnakartRkAtkimiti / pratyayApattimAzritya praznaH / pUrvavadevottaram // nanu paratvAtkatvaSatvayoH kRtayorbhaSbhAvo na syAdata Aha-sanaH patvasyAsiddhatvAdbhaSabhAva iti / kecittu jAgRha sa iti sthitau sasyeNaH paratvAtprAptavatvasyAsiddhatvena sa bhaSbhAva iti vadanti / Satve ca kRte pazcAdbhaSbhAve karttavye sakAraparatvAbhAvena bhaSbhAvo neti pUrvapakSe prakrAnte'sya granthasya pravRttirityanye // nanu dhRGaH sani [atreTo dIrgho neSTaH ] ityaneneTo dIrghAbhAvabodhanAddIrghaghaTitaprayogo 'nupapanna ityAzaMkate - kathamuddidhIrSu riti / samAdhate bhauvAdikayordhR dhRJori ti / evaJca 'ajjhanagamAM sanI' ti vakSyamANasUtreNa dIrghe prayogopapattiritibhAvaH // 1 nanu didIpata ityatra 'minAti minoti' ityanenAtvaM kuto netyAzaMkAM samAdhatteejviSayatvA'bhAvAditi / uktasUtreNaijviSaya evAtvavidhAnanna tu tadabhAva iti prakRasathAtvAnnAtvamiti atra pramANamAha-- zrata eveti / ejviSayA'bhAve'pyAtve 'sa nimIme' ti sUtre mAgrahaNena ( 1 ) [ gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH ] iti paribhASayA mIdhAtorapi grahaNasiddhau pRthak tadupAdAnaM vyathaM syAditIdamevaijviSaya evAtvamityatra bIjamityalam // nanu 'halantAcce' tyanena ik samIpasthahalavyavahitottarasya jhalAdisanaH kidbhAvavidhAnena titRkSatItyatra sa na syAt sano RkArarUpeksamIpasthanakArarUpahalaH paratvAbhA - vAnmadhye hakAreNa vyavadhAnAdityAzaMkya samAdhatte - halgrahaNaM jAtiparamiti / evaJca haltvajAtyAkrAntaikAnekahal parasya jhalAdisanaH kidityarthe na doSa iti bhAvaH // nanu iSeH sani dvitvaguNayoH prAptau nityatvAdvitve'bhyAsasyAnarthakyAdiTo guNasya cAnApattau eSiSipatItISTarUpanna syAdata Aha-iha nityamapi dvitvaM guNena bA (1) dAdhAdhvadA bite sUtre'dAnghaTakadAppadena depA prahaNAya daip zodhana ityatretsaMjJakaH pakAraH kRta; saca dApadena pratipadokta dArUpasyaiva prahaNAt niranubandhaparibhASayA niranubandhakasyaiva ca grahaNAcca vyarthaH sannuktaparibhASAjJApakaH / Aho! Shrutgyanam Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannantaprakriyAprakaraNam / 109 dhyata iti / atra pramANamAha--upadhAkAyaM hi dvitvAtprabalamityAdi / oNe ditkaraNasya sAmAnyApekSajJApakatvenopadhAkAya'mAtrasya hasvaguNAdedvitvAtprAbalyabodhanena dvitvAtprAga guNe rUpamiSTaM siddhayatIti bhAvaH / vastutastuNau caGIti sUtrasthabhASye yadayamoNimRditaM karoti tajjJApayati dvivacanaM hasvAdalIya' ityuktatvAdasya sAmAnyA. pekSajJApakatvaM cintyam / tasmAcchabdAntaraprAptyA dvitvasyAnityatvena dvayoranityayoH paratvAdiD vAcyastato'pi prAga guNeneSTasiddhirityalam // nanu UrNoteH sani iDAgama dvitvAtprAk guNe'vAdeze ca kRte pazcAnna zabdasya dvitve 'bhyAse ukArazravaNAnApattiriti cenna / 'dvirvacane'cI' ti sUtreNa sthAnirUpasyAtidezena nozabde navazabde vA nuzabdabuddhayA kAryapravRttyA Adezastha guNasya niSedhena vA'bhyAse ukArazravaNopapatteH / naca dvitvamprati sUtre SaSTAntatathopAttattvAtsanaH kAyitvena nimittatvA'bhAvAdvirvacane'cItyasyA'prAptyA doSastadavastha eveti vAcyam / (1) [kAryamanubhavan hi kAryA nimittatayA nAzrIyate iti paribhASayA kAryAnubhavakartRtvaviziSTasya kAryiNo nimittatvenAnAzrayaNAdatAdRzasya kAryiNo nimittatvAkSatatayA nuzaddhasyaiva dvitvena sano'dvitvAttasyeTo nimittatvenoktasUtrapravRtteradoSAditi bhAvaH // nanu (lakSaNapratipadokta) paribhASayA minoteIrUpasya lAkSaNikatvena mIgrahaNena grahaNaM na syAditi cenna / yatra lakSaNAbhinivRtatvena zabdarUpApekSA tatraivoktaparibhASopasthi. tyA prayogAzrayaNe tadanupasthityA'doSAdityAha-kRtadIrghasya minotIrUpA'vizezeSAdisiti / atra mIrUpamAtrasya prayogAzrayaNAtparibhASA'pravRttiH / 'vimASA dika samAse' ityatra tu lakSaNA'bhinivRttasya samAlazabdasyAzrayaNAduktaparibhASApravRttyA 'diG. nAmAnyantarAle' iti pratipadoktasamAsasyaivAzrayaNam / uktaparibhASAyA anityatvAtvadhidupasthitiH kvacidanupasthitiriti niSkRSTo'rtha iti dik // natu RdhAtoHsani iTi isaH sano'vayavasya kAryabhAgitvena kAryiNo nimittatvAlAbhena dvivacanecIti niSedhA'pravRttyA guNe' ra isitisthitau risazabdasya dvitve halAdiH zeSe aririSatIti siddhiriti bhAvaH / / nana uccheH sani tuki cutve, dvirvacane na pUrvatrAsiddhaM pravartate ityarthaka (pUrvatrA'siddhIyamadvirvacane) iti paribhASayA dvitvadRSTyA cutvasyAsiddhatvA'bhAvena cakArachakArasahita. syeTo dvitve ucicchipatIti siddhayati / naca [nimittA'pAye naimittakasyA'pyapAyaH] iti paribhASayA cakArarUpasya tuko'pAyAJcakArasyA'bhyAse zravaNApattiriti vAcyam / tasyA anityatvenA'pravRttyA'doSAt / etadanityatve jJApakamAha-cchozUDiti sUtre satugagrahaNAjjJApakAditi / tathA hi tugviziSTasya chakArasya zAdeze'pi uktaparibhASayA tunimittasya chasyA'pAye naimittikasya tuko'pAyAttacchravaNApatyA satuggrahaNaM vyathaM sajjJApayati uktaparibhASA'nityeti / evazveha tadapravRtyA noktadoSaH / samAdhAnAntaramAha -prakRtipratyayApattivacanAdveti / puSyayogaM jAnAti puSyeNa yojayatItyetatsAdhake (1) kAryAnubhavakartRtvaviziSTaH kArthI nimittaM na bhavatIti paribhASArthaH / sthaNDilAcchayitarItisUtre zayitarIti nirdezo'tra jJApakaH / 10 pha0 ma0 Aho ! Shrutgyanam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 phkkikaartnmnyjuussaa| 'puSyayoge jhI' ti sUtre bhASyakRt kRtAyAH prakRtipratyayAnuvRttejhapakatvam, tatra hi cajori ti ghiti pare kutvaM anyathA illuki nimittA'pAya iti paribhASayaiva kuttvavyAvRttau vyathaiva tadanuvRttiH / kiJca [ AkhyAnAtkRtastadAcaSTe ] iti vArtikavihitaprakRtipratyayApattivacanaM tadanityatve jhApakam / vastutastu etairuktaparibhASA'bhAva eva jJApyata iti dik / sthAdiSvabhyAseneti niyamAnneheti-nanu niyamAdeva niSedhe 'sunoteH syasano' asyeha niviSayApattiriti cenna abhisusupaterapratyaye'bhisusUrityatra SatvaniSedhAya tadAvazyakatvAditi bhAvaH // iti snnntprkriyaa| atha tiGante yaGantaprakriyA / nanu kriyAsamabhihAra ityuktyaiva dhAtorlAbhAtsUtre punastadupAdAnaM vyarthamityAzaMkatedhAtoH kimiti / uttarayati-bruvovacirityAdIti / vAvacyate cAkhyAyate ityA. disiddhiH prayojanam / dhigityavyayasyApi kriyAvAcitvAdekActvAcca tataH prAptayaLyAvRttyarthamapi dhAtugrahaNamityalam // yasyetisaMghAtagrahaNamiti / tena nAvyayIdaharyAdityAdau yalopApattiH / saMghAtagrahaNamAmAttu (arthavadagrahaNe nA'narthakara-ye) ti paribhASopasthitau na putrakAmyAdau yalopAtiprasaktiH / varNagrahaNe tu tadanupasthityA yalopo'tra syAdeveti bhAvaH // dIrgho'kitaH / atrA'grahaNe yaMyamyate raMramyata ityAdau dIrghApattiH / nanu sUtre dIrghayadazravaNAdupasthitA'padena 'atralopo'bhyAsasye' tyasmAdanuvartamAnA'bhyAsasya vizeSyatvena ajantAbhyAsarasya dIrgha ityarthe noktasthale dIrghaprAptiriti vyathaM tat / nacA'bhyAsAvayava. syAco dIrgha iti vaiyadhikaraNyAnvayAGgIkAre tasya sArthakyamiti vAcyam / sAmAnAdhika. raNayAnvayasambhave vaiSadhikaraNyAnvayasyAyuktatvena (yena nAprApti) nyAyena nuko dorSApavAda. tvA'bhyupagamena ca doSAbhAvenAkidgrahaNavaiyarthyasya tAdavasthyAditi cenna / DoDhaukyata itya. trA'bhyAsahasvabAdhenoktasUtraprAptadIrghavyAvRttaye (abhyAsavikAreSu utsargavidhIn bAdhakA na bAvante) ityetadUjJApanAyA'kidugrahaNasyAvazyakatvAt / evaJcoktajJApakasamarthanAya vaiyadhika2NyapakSAzrayaNena yaMyamyata ityAdau dIrghAtpUrva satyapi nuki dIrghavAraNAyAvazyakamakidgraha. Namiti bhAvaH // nanu ateMryaDi 'nandrAH saMyogAdayaH' ityanena niSedhAdrephasya dvitvAbhAvena vakSyamANa. bhASyodAharaNamasaGgataM syAdata Aha-yakArapararephasya na dvitvnissedhH| zrArAryata itibhASyodAharaNAditi / dvitvamprati yaGaH kAryitvAnna nimittatvayoga ityapAstametena / bhASyodAharaNasya sAmanyApejJApakatvAdAryamAkhyadAraryaditi siddhiH // nanu vigraheNa yaGantapratipAdyavizeSA'sampratyayena nityagrahaNamanarthakamiti bhASyeNa ca nityagrahaNaM na vAkyanivartakaM kintu kauTilyapadAnvayyAvadhAraNArthantadityAha-kauTi. lya eveti / iti vRttikRdrItyA, 'dhAtorekAca' iti sUtrabhASyarItyA tu gatyarthebhyaH kri. Aho! Shrutgyanam Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaGantaprakriyAprakaraNam / 111 yAsamabhihAre yaGbhavatyevetyavaseyam / naca 'nityaM kauTilye gatAvi' tyatra nityagrahaNaM vyathaM (1)(takrakauNDinya) nyAyena takradAnena dadhidAnabAdhavatsUtre kauTilyapadopAdAnena kri. yAsamabhihAre pratyayAvidhAnAnnityapadAsadbhAve'pyavadhAraNArthalAbheneSTasiddheriti vAcyam / tasyoktanyAyAnityatvajJApanena sArthakyAt / ata eva 'matibuddhipUjArthebhyazce' tyetatsUtravihitavartamAnArthakattena pUjArthakadhAtubhyo bhUte ktasyAbAdhAt 'ktasya ca vartamAne iti SaSTyaprAptyA (pUjito yaH surA'surairi)tyatra tRtIyAyAH sAdhutvamiti bhAvaH // akita ityuktena dIrgha iti-nanu ajantA'bhyAsasya dIrgha ityarthena nugrugAdau kRte'jantatvA'bhAvAnnIki vizeSAbhAvAdrIki rogvidhAnenaiva siddhe rigvidhisAmarthyAdeva tadabhAvasiddheH, kimakita ityaneneti cenna / abhyAsavikAravidhau vaiyadhikaraNyAnvayajJApanArthatvAt / ata eva chayateH sani dvitve'ntaraGgatvAttuki cicchAsatItyAdAvabhyAsahasvatvetvasiddhiH / nacaivamapi apavAdatvAnnIgAdibhirdIrghabAdhe vyarthameva taditi vAcyam / a. bhyAsavikAre bAdhakA na bAdhante ityarthasyApi jJApanAt / iti yaGantaprakriyA / atha tiGante ynglugntprkiyaa| yaGo'ci ca / atra sUtre acIti pratyayasya grahaNaM natu pratyAhArasya yaDA sAhaca. ryAt / cakAreNa bahulamityanukarSastadAha-ac pratyaye bahulaM lugiti-cakArasya phalAntaramapyAha-cakArAttaM vinA'pIti / anaimittiko'yamantaraGgatvAdAdau bhavatIti-'sanyoH ' iti SaSThI na tu saptamI / saptamIsvIkAre tu yaGo lukA luptatvena pratyayalakSaNA'pravRttyA yaGantatvA'bhAvena dvitvAnApattiriti bhAvaH / naca 'na lumatAGgasyetyanenA'GgAdhikAravihitakArthasyaiva niSedhena prakRte tAdRzakAryA'bhAvAtadvitve bAdhakA'bhAvena saptamIpakSe'pi na ko'pi doSa iti vAcyam / uktaniSedhasUtre'GgAdhikArasyAgrahaNena pratyaye parataH pUrvasya vidhIyamAnaM yadAMgamanAMgaM kAyaM tasya sarvasyApi niSedhAt / ata eva rAjapuruSa ityAdau nalopasiddhiH / AGgakAyasyaiva tena niSedhe tu 'yacibhamityasyAnAGgatvena niSedhA'bhAvAbhatvena padatvabAdhAnnalopo na syAditi bhAvaH // dhAtutvAlaDAdaya iti-kvibanteSviva pratyayotpatteH prAk pravRttAyA dhAtusaMjJAyA (ekadezavikRta)nyAyenA'vasthitatvAt kAryakAlapakSe'pi bhUvAdisUtrapravRttezca / athavA, carkarItamityasyA'dAdau pAThAbhvAditvAdbhuvAdisUtreNa dhAtusaMjJeti bhAvaH // Divasya pratyayA'pratyayasAdhAraNatveneti-RterIyaGityAdiSu pratyayeSu citrakAdiSvapratyayeSu ca Gitvasya darzanena pratyayasyA'sAdhAraNarUpAzrayaNe pravartamAnalya pratyayalakSaNasyAtrA'pravRttyA na yaDo DitvaprayuktakAryasyA''tmanepadarUpasya zaGkAlezo'yIti bhAvaH / pratyayasyA'sAdhAraNarUpAzrayaNa eva pratyayalakSaNapravRttareva sudRSatprAsAda ityatrAsiti (1) sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takaM kauNDinyAyeti tadAkAraH / Aho! Shrutgyanam Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 phkkikaartnmnyjuussaa| pratyayA'pratyayayoH satvAdasAdhAraNarUpAnAzrayaNena pratyalakSagA'pravRttyA'santatvA'bhAvAnna dIrgha iti dik // nanu yeSAmanudAttetAM pratyayalakSaNamantaraiva GitvaM tebhyastvAtmanepadaM durvAramityata Aha-anudAttaGita ityanubandhanirdezAditi-ritapAzapA'nubandheneti niSedhaparigaNa. ne'nubandhapadasadbhAvena tatprayuktakAryasya yaGlukyabhAvabodhanAt 'anudAttaDita' ityatrADita ityasya DakAretsaMjJakAddhAtorityarthe DakArasyA'nubandhatvasya spaSTatvAnna tanirdiSTAtmanepada. prasaktiriti bhAvaH // ataevetyAdi zapolugityantamiti-uktaniSedhaparigaNanena gaNanirdiSTakAryasyApyatrApravRttibodhanAcchayannAderaprAptyA tadanirdiSTasya zapa evaM pravRttyA tasya (carkarItami)tyasya viziSyA'dAdau pAThAllugiti bodhyam / nanu yaGalugantabhUdhAtorlaTi tipi pratyayalakSaNena yaGantatvAdadvitve'bhyAsasya jaztve tasya ca guNe 'yaDo veti iTi, tadabhAve vA bobhU iti bobhUti iti sthitau 'sArvadhAtukAIdhAtukayoriti prAptaguNasya 'bhUsubostiDIti niSedhe bobhavIti, bobhotItIti ceSTaprayogo na syAdata Aha-bobhUtu tetikte iti chandasi nipAtanAditi / / uktasUtreNaiva guNaniSedhasiddhau nipAtanasya yaGlugantabhUdhAtozchandasyeva tatrApi loTyeva guNA'bhAvo nA'nyatreti niyamArthatvena laTi guNe na bAdhakamiti / ata eva bobhUtviti niyamArthamatraiva yalugantasya guNA'bhAvo nAnyatra bobhavItItyuktambhASye / zrata eveti / pUrvoktaniyamAdevetyarthaH / nanu samudAyasya bobhU ityasya bhuvo'tiriktatvena ta. vA'bhAvAdbhavostiGIti guNaniSedhA'prAptyA nipAtanasya guNaniSedhAyAvazyakatvena niyamArthatvaM na sambhavatItyAzaMkate-naca yalukyaprApta eva guNAbhAvo nipAtyatA. miti / samAdhatte-prakRtigrahaNena yalugantasyApi grahaNAditi / evaJca bhUgrahaNena bobhU ityasya grahaNAdguNaniSedhasiddhayA nipAtanaM niyamArthameveti / tatra pramANamAhadviHprayogodvivacanaM pASThamiti siddhAntAditi / SaSTAdhyAyasthasUtravihitadvirvacanasya dviH prayogarUpatvena tattvAkSatatayA niSedhAdisiddhiH / zekharakRtastu, uttarakhaNDasya bhUtvAkSatatayA bhUsuborityasya bhUzabdAntAGgasya na guNa ityarthena niSedhaprAptyA niyamasiddhiH / dviHprayogatve'pi viziSTAnupUrvIbhedAtprakRtigrahaNena tadgrahaNopapAdanaM na sambhavati / ata eva 'dayate digI'ti sUtre bhASye astebhvIdeze yadi sthAne dvirvacanaM dvitve kRte sarvAdezo bhUbhAvaH prApnoti / atha dviH prayogo dvirvacanaM tadA parasya bhUbhAve kRte pUrvasya zravaNaM prApnotItyuktamityAhuH // nanu 'Ata' ityanena sijluki sati AdantAdeva jhernuso vidhAnAdiha jus na syAdata Aha-abhyastAzrayo jusiti / 'sijabhyastavidibhyazce, tyanena sicaH paratvamAzritya prAptajusa eva niyamo natvabhyastAzrayasya tasyeti na ko'pi doSaH / naca paratvAt 'adabhyastAdi' tyanena kRte'dAdeze juso'prAptyA doSasya tAdavasthyameveti vAcyam / abhyastAzrayajuso'dAdezA'pavAdatvena doSoddhArAditi bhAvaH // nanu 'sijabhyastavidibhyazcetyanenA'bhyastAzraye jusi kRne jusi ceti guNo durvAra Aho! Shrutgyanam Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ynglugntprkriyaaprkrnnm| 113 ityata Aha-nityatvAduvugiti-(paranityAntaraGgApavAdAnAmuttarottaraM balIyaH) iti paribhASayA paratvA'pekSayA nityatvasya balavatvabodhanAjjusi ceti guNasya paratvAttadapekSayA kRtAkRtaprasaGgitvena vuko nityatvAdguNaM bAdhitvA vugeveti bhAvaH / / nanu (ekAca upadeze'nudAttAdi)tyatraikAcgrahaNasya ritapAzapAnubandhetiniSedhavacanajJApakatvenaikAgrahaNaghaTitazAstrasya yaGlukyapravRttisUcanAdihoktasUtrA'pravRttirityAha-ekA. jagrahaNenoktatvAnneniSedha iti // - nanu gameryalugantAlloTi madhyamapuruSaikavacane sedyapiJceti hau tasya 'ato heriti luk syAdata Aha-anunAsikalopasyA''bhIyatvenA'siddhatvAnna helagiti / samAnAzrayAbhIye kartavye samAnAzrayamAbhIyamasiddhamityarthakasya 'asiddhavadatrAbhAdityasya 'anudAttopadeze'tyatropasthityA, anudAttopadezAnAM yamiramigamyAdInAM, tanotyAdInAM, vanatezcAnunAsikasya lopaH syAjjhalAdau kiGtipare sacA'siddho bhavatItyarthe samAnAzrayasya hernuko'tra kartavyatve samAnAzrayasyA'nunAsikalopasyAsiddhatvena herataHparatvA'bhAvAnna lugitibhAvaH // ___ nanu yaGalugantAdmerluGi 'cli luGi' ityetatsUtravihitasya cle: sthAne 'stipAzape' tiniSedhaparigaNane'nubandhapadasadbhAvAttanirdiSTakAryasyeha prakaraNe'bhAvapratipAdanAt 'pupAdidyutAyla ditaH parasmaipadeSvi' tisUtreNa naa'ngityaah-anubndhnirdeshaannclerngiti| nanu hanteryaluki 'ho hanteNinnebvityato hanterityanuvartya 'abhyAsAcchetyetatsU. travihitakutvarayA'tra pravRttirna syAddhanterityatra ztipo nirdiSTatvAduktaniSedhAdityata AhazitapAzapetiniSedhastvanitya iti / anityatve pramANamAha-guNo yaGalakoH, iti sAmAnyApekSajJApakAditi-ayambhAvaH' 'sanyaGo' ritidvitvavidhAyakenaikAcoditvavidhAnAttatra ca zitapAzapeti niSedhena yaGluki kutrApi dvitvA'bhAvAt 'guNoya lukoH' ityanenA'bhyAsasya vidhIyamAno yo guNastasya dvirvacanaM vinA'nupapatyA vyarthIbhUtaM kvacidapravRttiM jJApayati / vizeSA'pekSajJApakatve tu ekAjnibandhanasyaivA'nityatna syAdityalam // nanu hanteryaluki loTi madhyamapuruSaikavacane hau jaGghahItyatra 'hantejaH' iti jAdezaH kutonetyAzaMkA samAdhatte-ztipA nirdezAjjAdezo neti / uktajAdezavidhAyakasUtre hanterityatra zitapo nirdiSTatvena tannihiSTakAryasya ca ztipA zapeti niSedhena yaGlukyapravRttibodhanena jAdezA'bhAva iti bhAvaH // nanu hanteryaGaluki AzIliGi luGi ca kRtadvivacanasya hantervadhAdeze punardvitvaM kuto netyAzaMkA samAdhatte-vadhAdezasya dvitvaM tu na bhavatIti-ayambhAvaH, sanyaGoriti dvitvavidhAyake 'liTi dhAtoranabhyAsasye tyato'bhyAsasye' tyato'nabhyAsapadAnuvRttau sannantasya yaGantasya cAnabhyAsabhinnaprathamaikAco dvitvamityarthe vadhyAt avadhIdityatra vadhAdezasya sthAnivadbhAvenA'bhyAsatvAnna dvitvaprAptiH / nA'bhyAso yasmin yasya veti bahuvrI. hAvabhyAsapadasya dhAtoH samAnAdhikaraNavizeSaNatvam / asteriti sUtrasthabhASyeNottarakhaNDa. syaiva vadhAdeze jaMvadhyAdityevarUpamiti bodhyam // Aho! Shrutgyanam Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 phkkikaarnmnyjuussaa| nanu ApUrvakAddhanteryaGaluki 'AGo yamahanaH' ityAtmanepadaM na syAdyaGalugantasyo. kadhAtozzuddhadhAtubhinnatvena tadgrahaNenA'grahaNAtsUtre ca zuddhadhAtorevopadAnAditi cenna / (1)(prakRtigrahaNena yaGlugantasyA'pi grahaNAt ) dviH prayogo dvivacanaM pASTamiti siddhAntitatvAdAha-zrApUrvakAttu 'zrAGo yamahana' ityAtmanepadamiti // ____ nanu carateryaGluki 'caraphalozcetyabhyAsasya nuki 'utparasyAtaH' ityutvasya guNaH kuto netyata Aha-taparatvAnna guNa iti-nanu taparakaraNasAmarthyAguNavyAvRttiriva dIrghavyA. vRttirapi syAdata Aha-hali ceti dIrghastu syAdeveti-tatra yuktimAha-tasyAsiddhatveneti-utvavidhAyakadRSTyA guNasya siddhatvAttasya ca taparatvavyAvartyatvena vyA. vRttiH / dIrghasya tu utvadRSTayA'siddhatvena taparavyAvartyatvA'bhAvena nAnena tadvayAvR. ttiriti bhAvaH // __nanu yauteryaluki laTi 'utovRddhiriti vRddhiH syAdata Aha-utovRddhirityatra nAbhyastasyetyato'nuvRttariti-ayambhAvaH tatra nAbhyastasyetyasyAnuvRttAvabhyasta. bhinnokArasya vRddhirityarthe prakRte'bhyastatvAnnoktApattiriti dik // nanu svaperyaGluki 'svapisyamivyeAM yaGi' ityanena samprasAraNaM kuto netyata AhalukA lupte pratyayalakSaNA'bhAvAditi-uktasUtreNa yaGi samprasAraNaM vidhIyate yaGazca 'yaGo'ci ce' tyanena luk tasya ca lukazabdena kRtA'darzanAt 'na lumatAGgasyeti niSedhena pratyayalakSaNA'pravRtyA yaGo'bhAvAnna samprasAraNam , mule utvaM neti phalitArthakathanamuktasUtravidhIyamAnasamprasAraNanneti tadarthaH, / naca lukaH prAgeva yaGaH satvena tasminnuktApatti. durvA reti vAcyam / sarvavidhibhyolugvidherbalIyastvena (2) (akRtavyUha) paribhASayA ca lukaH pUrva tadapravRtteritibhAvaH // ___ nanu artaryaGluki laTi prathamapuruSasya bahuvacane jhau AratItirUpaM siddhayati tanna syAt ara R iti sthitau ruko rephasya 'rorIti lope yaNi kRte prAptasya 'Dhalopa' iti dIrghasya yaNaH sthAnivadbhAvena nimittA'bhAvenA'pravRtteriti cenna / 'abhyAsasyA'savaNe ityatrA. 'savarNagrahaNenA'bhyAsakAyeM 'bhyAsAnavayavadhAtvavayavAdezasya tatpratibandhakasthAnivadbhAvo netyarthajJApanAdIrghavidhau sthAnivatvaniSedhAcoktAnupapatyabhAvAditi // nanu yaGalugantAdgrahe ki 'graho'liTI' tisUtreNa kuto neTo dIrgha iti cenna / tatrai. kAcgrahaNasatvAdekAnnibandhanakAryasyAtra prakaraNe'bhAvabodhanAdityAha-graho liToti dIrghastu na, tatraikAca ityanuvRtteriti / mAdhavamate yuktametadityAha-mAdhavastu, dIrghamAheti / itthaMhi tadAzayaH, graho'liTI ti sUtrastha(yaGlope coktami) tivAttika. tadIyabhASyAdiparyAlocanAt jarIgRhitetyAdau yantAdgrahestRcastAservA iTo dIrghAbhAve (1) prakRtiprahaNe yaGluGantasyApi grahaNAmati paribhASAsvarUpam / pASThadvitvasya dviHprayogatvasiddhAntena prayogadvayarUpe samudAye prakRtirUpatvabodhanAnnyAyasiddhamidam / (2) akRtavyUhAH pANinIyA iti paribhASAsvarUpam / pANinIyazAstrAdhyetAro ni. mittasya vinAzonmukhatve dRSTa tatprayuktakAryakAriNo na bhavantItyarthaH / samathInAM prathamAvatisUtrasthaM samarthagrahaNamatra jJApakam / Aho! Shrutgyanam Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 yaGlugantaprakriyAprakaraNam / yuktidvayam / pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvaH grahevihitasyeTo dIrgha iti ca, tatra bhAdhyavArtikakRdrItyA prathamaH pakSaH tAbhyAM pUrvatrAsiddha na sthAnivaditi svIkRtya dIrghagrahaNaM pratyAkhyAtam / tanmate ra~pAdikadIrghAtiriktadIrdhe kartavye sthAnivadbhAvaH suvacaH / dvitIyapakSastu sUtrarItyA, etanmate sAmAnyato dIrghavidhau sthAnivadbhAvaniSedhAdasau vktumshkyH| tathAca baGluki dIrghapravRttau na bAdhakam / yaGluko'naimittikatvena ajjhalAdeSatvena ca na sthAnivadbhAvaH / dviHprayogo dvirvacanaM pASTamitisiddhAntAdagraheryaGlugantAdvihitisya grahevihitatvApAyo neti / tadabhASyaviruddhamiti / tathA hi 'ekAco dve prathamasye, ti sUtre graheraGgAditi bhAvyamupAdAya kaiyaTa Aha tRvo hi jarIgRhityaMganna tu grahiH vizeSaNasAmarthyAddhi ythaashrutvishessnnmiti| na ca yaGataprakrame etatsamAdhAnasya kaiyaTenoktatvAtkathaM yaGalugante tena nirvAha iti vAcyam / yuktisAmyAdyaGlugante'pyuktasamAdhAnena dIrghAbhAvasya lkssittvaat| atrapakSe yaGluki dIrghA'prasaktayA pUrvasmAdapi vidhau sthAnivabhAva iti, grahevihiteTo dIrgha ityasya ca samAdhAnasyopAyasyopAyAntarAdUSakatvAditinyAyena yaGantAMze upAyAntaraparatvena neyatvam / na ca yathAzrutarUpapakSe gRhItamityAdyasiddhiriti vAcyam / aMgasaMjJApravR. ttikAle yathAzrutarUpasyaiva sadbhAvena tatsiddheH / grAhitamityAdau tu naivam , 'niSThAyAM seTi' iti Nilope ekActvAnapAyAditi bhAvaH // ___ bhASye dhvanitamiti / tathAhi, atra kitItyasyAnuvRttinavetipUrvapakSe sanAte bahU. ndoSAnudbhAvya parihRtya coktametAvAneva vizeSaH / anuvartamAne DigrahaNe chaH patvambakta. vyam , ananuvartamAne tasmin chaH zatve kRte zAntatcAdeva patvasiddhau 'vazvAdi' sUtre chagrahaNaM na kartavyambhavatIti bhAvaH / evaM vadan bhASyakAra UbhAvibhyo yaGluGnAstItyukta. vAn / anyathA diveryaluki dedeti, dedeSi ityAdau UTho bhAvAvAbhyAM mahAn vizeSa: syAt / tatazca kito'nanuvRttAvUThaH pravRttyA dedyoti, dedyoSItyAdivizeSarUpalAbhAdatAvAnevetyevakAro virudhyetetyalam // iti yaGalugantaprakriyA / atha tiGante naamdhaatuprkriyaa| nanu gAmicchatIti vigrahe gavyatItyAdau antarvatinI vibhaktimAzritya padatvAta "lopaH zAkalyasye ti vakAralopaH kuto netyAzaMkA samAdhatte-napadAntatvAditi / 'naH kye' itivakSyamANasUtreNa kyaci kyaDi ca nAntasyaiva padatvAdihA'tathAtvAnna doSa iti bhAvaH // nanu gavyAJcakAra gavyitetyAdau 'yasya hala' iti lopo durvAra ityata Aha-sannipAtaparibhASayA kyaco yasya lopo nebi / yakAre pare yAntAdezavidhAnAdvakAro na thalopanimittambhavatIti bhAvaH // nanu (sarvaprAtipadikebhyaH kvibvA vaktavyaH) iti vArtikena prAtipadikAtkpio vi. Aho! Shrutgyanam Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA / dhAnena mAlAzabdasya pratyayAntatvena prAtipadikabhinnatvAtkvip na syAdata Aha (1) liMgaviziSTaparibhASayeti / prAtipadikasya mAletyasya grahaNe liMgabodhakaTAppratyayavi. ziSTasya mAlAzabdasyA'pi grahaNabodhanAttadupapattiH / samAdhAnAntaramAha-ekAdezasya pUrvAntavatvAdveti / 'antAdivacce tyanena dIrgharUpaikAdezasyA'kArarUpapUrvasthAnighaTita. mAlazabdavRttiprAtipadikatvasyaikAdezaviziSTamAlAzabde'tidezAtprAtipadikatvAttadupapatti. riti bhAvaH // nanu bhUrikhAcaratItivigrahe kvibantAduktadhAtoluMDAdau 'gAtisthetyAdisUtrANAM prAptirdurvA retyata Aha-abhivyaktatvena dhAtupAThasthasyaiva tatra grahaNAditi / uktaJca abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokavizrutAH / zAstrArthasteSu karttavya ukteSu na taduktiSu // iti / pathInatIti / panthA ivAcaratIti vigrahe'ntaraMgatvAddIdhaiM guNA'bhAvAdpamidam / mAdhavAnusAreNaitat / pare tu halantebhya AcArakkipo'bhAvAdayuktametat / kiJca 'inhanni: tyanena zAveva dI? nAnyatreti niyamAtprakRte dIrghA'prAptyA guNe sati pathenatItyeva ruupm| naca tatra sUtre zAbityupAdAnAjjJApakasya sajAtIyApekSatve subAnantarya eva niyamaphalaniSedhapravRttiriti vAcyam / tathA sati vRtraghnaH strI vRtaghnItyAdyasiddhayApatteH / atra hana. zabdasya vibantatvAttatrA'nunAsikasyetidIrdhe'smAtpuMyogAstriyAM vRtyA nAntalakSaNaDIpi kRte'llopo na syAdityAhuH / yeSAminnAdInAM zAvupadhAdIrghaH paramadaNDinnityAdau tapA daNDinavRtrahannAdInAmeva, inha niti niyamo natu pathyAdonAmeteSAMtu zo pare supanthAnItyA. dAdupadhAdIrghapravRttAvapi 'ito'tsarvanAmasthAne' ityatve kRte 'inhanniti niyamApravRtteH / anyathA panthAnAvityAdyasiddhiH / evaJca pUrvoktarUpameva sAdhviti kecita // devatIti bhAdhava iti / atra 'diva ut' ityenena notvaM bhavati tena padAntaviSaya evotvavidhAnAdiha padAntatvA'bhAvAditi bhAvaH / atra UThi dyavatItyucitamiti / laghUpadhaguNaM bAdhitvA'ntaraGgatvAdUTi yaNa / naca (asiddhaM bahiraMgamantaraGge) anayAparibhASayA'ntarasya yaNaH karttavyatve bahiraGgasyoTho'siddhatvabodhanAdacparatvA'bhAvAdyaNa na syAditi vAcyam / aco'nyAnantaryanimittake'ntaraGga karttavye na bahiraGgatvaprayuktAsiddhi. rityarthaka (nAjAnAntaye bahiSTvapraklUptiri) ti paribhASayoktaparibhASAyA nissedhenaaprvRtteH| na ca (vArNAdAGga balIyaH) ityanayA paribhASayA vArNakAr2yAMdAGgakAryasya balIyastvabodha. nena yaNaM bAdhitvA laghUpadhaguNe uktaprayogAsiddhiriti vAcyam / samAnAzraya eva tatpravRttaH siddhAntitatveneha vyAzrayatvAttadapravRttaH / vyAzraye'pyuktaparibhASApravRtyabhyupagame tu anityatvena tadapravRttikalpanam / ata eva siverauNAdike na pratyaye syonaH siddhayatIti bhaavH|| (1) prAtipadikAhaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam / iti paribhASAsvarUpam / sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa vA prAtipadikazabdaprahaNe sati laGgabodhakapratyayaviziSTasya, api za. bdAtkevalasyApi grahaNaM bodhyam / Aho ! Shrutgyanam Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakriyAprakaraNam / 110 yattu svAmo svAMcakAreti tadanAkarameveti / anekActvAbhAvAditi tdaashyH| anyetu bhASyakRtA pratyayagrahaNamapanIyetyanuktattvAtpratyayAntatvena svAmAsetyAdi rUpaM sAdhveveti vadanti / / yudhe yo'yaM grAmazabda iti-ayambhAvaH, yuddhe yo'yaMgrAmazabdaH saca samupasaviziSTa evAsti na kevalagrAmazabdastato grAmazabdapAThenaiva saMgrAmazabdalAbhe punaH samupasargaviziSTapATho vyarthIbhUto jJApayati dhAtusaMjJAprayojakIbhUtapratyayasya cikIrSitatve upasargasamAnAkArakapUrvapadasya pRthakkaraNaM bhavatIti / jJApane tUpasargasamAnAkAretyaMzAnupAdAne saMgrAmaghaTakasaMzabdasya kriyAyogA'bhAvAdupasargatvA'bhAvena jJApakopapattirna syAt / prayogabhedenopasargasyApi tatsamAnAkAratvaM bodhyam / tatra ca cikIrSitapadopAdAnAtpRthakkaraNena samAsA'bhAvakalpane'pi tadviSaye kyaDAdipratyayavidhAyakasUtre subantAdityaMze yasmAdvihitamtadAdItyaMzA'pravRttyA na doSaH / pRthakriyata ityanena jAtasamAsA'bhAvakalpanam / ata eva, sumanAyyetyAdau punaH ktvAntena samAse lyasiddhiH / uktaJca tad 'bhRzAdiSvi' tyatra bhASye saMgrAmayatereva sopasargAnnAnyasmAtsopasargAditi / jJApanaphalaJca svamanAyatetyAdau manaHzabdAtprAgaDiti bodhyam / jJApakasya sajAtIyaviSayatvAtsAjAtyaM darzayati-tenetyAdinA / yatra sakalasyopasargarUpasya zravaNaM natvAdezenA'paharaNaM tatraiva pRthakkaraNaM bhavati natvanyatreti / ata eba, A UDhaH sa ivAcarya oDhAyitvetyatra unmanAyya avagalbhyeti banna lyabApattiH / jJApakasya vizepaviSayatve SaSTAdhyAyIsutrasthavArtikasya tadabhASyasya ca prAmANyam / etacca tathAhItyAdinA mUle eva spaSTatvAnnAtra likhitam / kyajantAdusrAzabdAllaGi aMgasyATi kRte 'usyapadAntAdiH tyanena prAptapararUpasya pratiSedhArthamuktavArtikam / na ca ausrIyadityatroso'narthakatvAnna tatprAptiriti vAcyam / chinthurbhindhurityAdAvapyuso'narthakatvena doSApatteH / naca sarvatroso'narthakatve kva sUtraprAptiriti vAcyam / ayuH, avurityAdau tatpravRttaH sughaTatvAt / evaJcA'yameva (usyomAvi )ti pratiSedho'trArthavadgrahaNaparibhASApravRttijJApakaH / auGkArIyaditi-atra 'omADozca' ityanena prAptapararUpasya pratiSedhaH / ADAgamasyA''Gipare udAharaNaM pradarzayati-auDhIyaditi / Adezena (ekAdezarUpeNa) apahRtasthale'pi pRthakkRtAvAGaH paratrATo vidhAnAdADAgamasyA''Gi pararUpAprAptyA niSedho vyarthaH syAt / evaJcA'yameva niSedho jJApakasya vizeSaviSayatve pramANamiti bodhyam / jJApakasya vizeSaviSayatve na kevalaSASThavArtikatadIbhASyayoreva prAmANyamapi tu cazabdaM prayuJAnasya sUtrakArasyA'pyanukUlasya prAmANyamityAha-cazabdeneti / evaJca vinigamakA'bhAvena tasya bAdhyasAmAnyacintayA sarvabAdhakatvam / anyathA ( purastAdapavAda )nyAyena omADozcetyasyaiva bAdho natu usyapadAntAdityasyetyavaseyam // atrAcverityanuvRtyeti / ata eva lohitabhinnAnAM lohitAdigaNe paTyamAnA. nAM bhRzAdipAThe nityAtmanepadameva prayojanamuktambhASye na tu abhUtatadbhAvaviSayatAlAbho'pIti tAtparyam // Aho ! Shrutgyanam Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | iSTavadityatidezAtpumvadbhAvAdaya iti - Adizabdena rabhAvaTilopAdayaH / etadayatIti / naca paratvAdatrAtidizyamAna kAryANAmupadezasyaiva dezatvAMgIkArATTilopaH syAditi vAcyam / puMvadbhAvAtidezasAmarthyAt antaraGgatvAd 'bhasyADhe taddhite' ityasya pratyayotpatteH prAgeva pravRttyA 'Teri' tyasyApravRtteH / na ca puMvatvasyAsiddhatvena TilopasyA'tra durlabhatvamiti vAcyam / etayati zyetayatIti bhASyodAharaNenA''bhIyAsiddhatvasyAnityatvATTilopasya durvAratvAditi bhAvaH // nanu atidezazAstre puMvadbhAvagrahaNaM vyartha TilopenaivatayatItyAdisiddheriti cenna / dArayatItyasya siddhyarthaM puMvadbhAvagrahaNasya sArthakyAttadAha-daradamAcaSTe dAradayatIti / darado'patyaM dAradaH, 'dvayamagadha' ityaN tasya striyAm 'Atazce' ti luki siddhiH / atra vabhAvasyAbhAve sati Tilope daradayatItyApattiH // 118 nanu ajaDhadityatra Tilope sati NijviziSTisya dvitve pazcAdabhyAse kAro durlabha ityata Aha- zroH puyaNajItisUtre vargapratyAhArajagraho liMgamiti / tvAM ma aissa iti vigrahe tvApayati, mApayatIti rUpam / vastutastu tvAdayati mAdayatItyeva yuktam, tadevopapAdayati / zrantaraM gatvAdityAdinA / na ca (vArNAdAGga balIyaH) ityeager TTilopasyaiva pravRttau tvApayatItyeva syAditi vAcyam / samAnAzraye tatpravRtyabhyupagameneha vyAzraye tadapravRtteH / na ca bhASye prakRtibhAvasya pratyAkhyAtena doSastadavastha eveti vAcyam / preSThAdyudAharaNavizeSe bhASyasyA'nyathAsiddhiparatvenAdoSAt / ayambhAvaH, 'prakRtyaikAjiti sUtrasya vRttikAreNa preyAn preSTha ityAdyudAharaNadAnAttatra prakRtibhAvaM vinA'pi pratyayAdyAdezavidhAyakasUtrasya 'asiddhavadatrAbhAdi' tyanenA siddhatvAtprasthAdAvakAroccAraNasAmarthyAttallopAbhAvasya bhASye sAdhanAt / tragvin srajiSTha ityAdAvapi lopApavAdavinmato lukaH pravRttyA na TilopaH / naca prakRtyaikAjiti sUtrasyaitAvatA pratyAkhyAnamevAMgIkaraNIyamiti vAcyam / svApayatItyAdyarthantadAvazyakatvAditi // Terityasyaiveti-- evakAreNa 'nastadvite' ityasya vyAvRttiH / vastutaH 'prakRtyakAji ' tisUtre'nekAjityeva siddhe prakRtigrahaNena (yenanAprApti) nyAyapravRttibodhanAta prakRtibhAvasya derityetanmAtra bodhakatvamayuktam / tathAca nastaddhita ityasyApi prakRtibhAvasyAnyAyyasvena zvAnayatItyeva rUpam / samprasAraNavidhAyakasya zrUyamANAnnanta eva pravRtyA Tilope'pi samprasAraNaM durlabhamevetyalam // zunayatIti - nanu samprasAraNe kRte pUrvarUpatvaM bAdhitvA (vArNAdAGgami) tinyAyena Tilope durlabhamidaM rUpamiti cenna / zuzuvaturityAdau samprasAraNe kRte'nena nyAyena 'eranekAji' tiyaNi rUpA'siddhyA pUrvarUpaviSaye'nityena tannyAyApravRtteriti bhAvaH // zranye tu zunayatotirUpamAhuriti- idamatrArucibIjaM brahmavacchabdAdiSThani matoluki TerityasyApravRttyA nastaddhita ityasya pravRttidarzanAdiSThani tasyAdRSTatvAdityasaGgatam / kiJca brahmiSTha ityAdAvityapyasaMgatam / tathAhi kevalAdguNavacanatvena iSThani eva durla-saH / matvantAdiSTani matorluki tena Terityasya pravRttimAtrabodhanena luguttaraM tadapravRtyA paratvAdityasyAsaMgatiH / kiJca TerityapekSayA nastaddhita ityasyaiva paratvamiti // Aho! Shrutgyanam Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadhAtuprakriyAprakaraNam / agavRttaparibhASayA samprasAraNannetyeka iti--ayambhAvaH, TilopenAso lope samprasAraNA'prAptyoktaparibhASopanyAso vyarthaH // vidAvayatItyanya iti-atra pUrvavadevA'rucibIjam / evaJca vidvayatItyeva rUpamitibodhyam / udIcayatIti-udaJcamAcaSTa iti vigrahe uda upasargatvAtpRthakkaraNe naikActvAtprakRtibhAve rUpam // tirAyatIti-tiryaJcamAcaSTa iti vigrahe tiraso'nupasargAtpRthakkaraNA'bhAvAdekAcatvA'bhAvena prakRtibhAvena prakRtibhAvA'prAptau Tilope rUpam / asiddhavadatreti ciNolugnyAyeya prathamaTilopo'siddha iti-apAcitarAmityatra ciNaH parasya tazabdasya luki punastarappratyayasya lug na bhavati prathamaluko'sidvatvena vyavadhAnAttadvadityarthaH // iti nAmadhAtuprakriyA / atha tiGante AtmanepadaprakriyA / kartari karmavyatihAre-atra karmapadena kriyAgrahaNaM vyatIhArapadasya vinimayaH, parivartanamvA'rthaH, tacca svavastudAnapUrvakaparavastvAGgIkArarUpam / karmavyatihArapadena na kevalakriyAvinimayo gRhyate api tu parasparakaraNaparivartanamapi, saMpraharante rAjAna iti kaiyaTodAharaNAt / 'anudAttaDita Atmanepadamiti sAmAnyasUtreNA'tmanepadasiddhau asya pRtha. gArambhasAmarthyAtkartRgrahaNametatsUtraghaTakamuttarArthamiti bhAvaH // nervizaH / atrArthavadgrahaNalakSaNapratipadoktaparibhASAbhyAM nerupasargasya grahaNAt madhUni vizanti bhramarA ityatra nAtmanepadApattiH / nanu aTA vyavAyAdanyavizatetyatra nAtmanepadamiti cenna / svAGgasyA'vyavadhAyakatvAt / nacA'bhaktasyA'To vikaraNAntaM pratyavayavatve'pi dhAtumpratyanavayavatvena tadavastha eva doSa iti vAcyam / (upasarganiyame'vyavAya upasaMkhyAnami) ti vArtikenopasargAtparadhAtuto vihitakAryasyopasargadhAtvorantarAlapatitA'vyavAye'pi bodhanenA'dopAt / nanu nirUpopasargaviziSTavizerAtmanepadavidhAne ityuktvA maithilI bhartura nivizatI bhayAt , iti kathaM saGgatamiti cenna / aGgAni vizatImiti pAThabhedena tatsaMgaterityalam // nanu apAccatuSpAcchakuniScityatra / (suDapi harSAdiSveve) ti vAttikam / aba ha. harSAdiSvityasyA'bhAve apakirati kusumamityatra suDApattiH / tatsattvetu AlekhanAbhAvAmuDabhAvaH, mriyamANo vRSabhaH pAdairbhuvamapakiratItyatra harSAdyabhAvAnnAsAvityabhiprAyeNAha mUle harSAdiSviti kim / apakirati kusumamiti / neSyata iti / ata eva bhA. jye sasuTakAnyevodAharaNAni dRzyante / gajo'pakiratIti / svabhAvAkhyAnamatra // NeraNAviti / atra catvAri vAkyAni pratIyante / tathAhi, NerityekaM vAkyam , aNau yatkarma Nau cediti dvitIyam , sa kanaiti tRtIyam , anAdhyAne iti caturtham , AtmanepadasyAdhikAraH, dvitIyayoge karmapadasya kriyAparatvam , tRtIyayoge dvitIyayogasyAnuvR. Aho ! Shrutgyanam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 phkkikaartnmnyjuussaa| tistatra karmapadasya karmakArakabodhakatvam , tathA ca, NyantAdAtmanepadaM syAdaNau yA kriyA saiva Nyantenocyeta aNau yatkarmakArakaM sa ceNNau kartA syAnnatvAdhyAna iti tadarthaH / etadudAharaNAni tu aparispandanasAdhanasAdhyAH kartRsthabhAvakAH saparispandanasAdhanasAdhyAH kartRsthakriyAzca, etacca tathAhItyAdinA mUle eva spaSTatvAnnopapAditam // nanu pazyantItyAdinA nivRttapreSaNakriyAmpratipAdyA'dhyAropitapreSaNakriyAmpratipAdayati-yadveti / hetutvAropAditi / preSaNAMzatyAgAtpreSaNAntarAropeNApi saukaryapratIteranubhavasiddhatvAdatrApi saukaryavivakSAyA eva hetutvamiti bhAvaH / arthaH prAgvaditi / pakSadvaye'pyudAharaNIbhUtAntyakakSAdvayasya preSaNAMzapratItyabhAvAditi bhaavH| AdhikyAditi / atra pakSe Nau cetyanenA'dhikyamAtrasya vyavacchedo natu nyUnatvasyApi saH / anyathA tRtIyakakSAyAmapi na syAt / prakRtyupAttapreSaNAMzatyAgena nyUnatvApatteriti bhAvaH / / ityAtmanepadaprakriyA // atha tiGante parasmaipadaprakriyA / nanu 'anuparAbhyAM kRjaH' ityanena kartari parasmaipadavidhAnAtkarmakartaryapi tatprasaktiriti cenna / kAryAtidezazAstrAtidezapakSadvayamadhye kAryAtidezapakSasyaiva prAdhAnyAtkarmakartayAtmanepadAdividhAyakasya 'karmavatkarmaNe'tyasyoktasUtrApekSayA paratvAdanena tadbAdhena tadaprasaktaH / natra kAryAtidezapakSe'pyatidizyamAnakAryANAmutpattidezasyaiva dezatvAMgIkArAt , zAstrAtidezapakSe karmavatkarmaNetyanenAtmanepadAdyavidhAne tadvidhAyakaM 'bhAvakarmaNoriti zAstrasya vAtidezAttasya ca anuparAbhyAmityataH pUrvatvenAnenaiva tadbAdhAdoSastadavastha eveti vaacym| 'kartari zapa' 'zeSAdi' tisUtradvayAtkartRpadAnuvarttanena kartRrUpe kartayeva parasmaipadaM natu karmarUpe kartarI tivyAkhyAnenAdoSAditi bhAvaH / naca karteva yaH kati vyAkhyAne padArthatAvacchedakaikyena(1)ghaTo ghaTa ityatreva zAbdabodho na syAditi vAcyam / ekasya kartRzabdasya svatantraparatvAdaparasya vyApArAzrayaparatvena svatantrA'bhinnavyApArAzraya ityarthe padArthatAvacchedakasya bhedenAdoSAdityalam // __ iti parasmaipadavyavasthA / atha tiGante bhAvakarmaprakriyA / nana utpattyarthakAdbhavaterNijantAt 'eraci' ityaci niSpannasya bhAvazabdasya vivaraNamAha-bhAvaneti / bhavaterutpatyarthatvaM Nyantasya bhavateH zuddhena karotinA samAnArthatvaM ca darzayati-utpAdanA kriyeti / utpAdanA ca phalotpatyanukUlavyApAraH / na ca phalazabdasyo (1) (abhedAnvayabodhazca virUpopasthitayoreve) tivyutpatyanurodhAdviruddhadharmAbhyAmupa. sthitanAmArthadvayasyaivA'bhedAnvayalAbhena nIlo ghaTa ityAdau viruddhadharmAmyAM nIlavaghaTatvAmyA. mupasthitayonIlaghaTapadArthayorabhedAnvayo bhavati / ghaTo ghaTa ityatra tu ghaTatvadharmasyaikyena padArthayorviruddhadharmAbhyAmupasthityabhAvAnnAbhedAnvaya iti bhAvaH / Aho! Shrutgyanam Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvakarmaprakriyAprakaraNam / 121 tpatyAzrayabodhakatvena dravyAdiSu sancAtsthIyata ityatra sthiterutpatyabhAvAdanupapatramiti vA. cyam / kartRpratyayasamabhivyAhAre taddhAtvarthatvarUpasyaiva phalatvAt / karmaNi pratyaye vizeSaNa. vizeSyabhAvavyatyAse'pi phalavyApArayoH phalatvAsambhavanirAsAya kartRpratyayasamabhivyAhAra iti vizeSaNam / vizeSyatA ca na kevalamukhyavizeSyataiva, kintu prakAratvAvacchinnavizedhyatA'pi gRhyate / vizeSyatAzabdenaitAdRzavizeSyatAgrahaNAdeva gatyarthakadhAtuprakRtikaNijantasthale saMyogasya phalatvopapattiH / taddhAtvarthatvaM taddhAtuvAcyatvam / cetanAcetanavRttiphUtkArayatnAdInAM kriyAtvadhAtvarthatvayorbodhanAyA'nekaparyAyazabdopAdAnam / kriyAyA dhAtuvAcyatvAdeva vyApArArthakakRmA vivaraNavivriyamANayoH samAnArthatvasya, kathaM jJAyate kriyAvacanAH pacAdayaH yadeteSAM karotinA sAmAnAdhikaraNyamityanena 'bhUvAdi' sUtrasthabhASye spaSTapradarzanam / kriyAtvaJca dhAtuvAcyatvasamAnAdhikaraNo jAtivizeSaH / bhUvAdisUtrameva tatparicAyakamiti bodhyam / sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi / asatvabhUtakriyAyAH satvArthakayuSmadAdisAmAnAdhikaraNyAsambhavAditi bhAvaH // tivAcyabhAvanAyA asatvarUpatveneti / asatvarUpatvaJca, liGgAdyananvayitvaM sarvanAmaparAmarzayogyatvaM veti // taduktam asatvabhUto bhAvazca tiGpadairabhidhIyate / iti autsargikatveneti / dvibahvodvivacanabahuvacane ekavacanamiti bhASyoktanyAsenaikava. canamityasyautsargikatvaM bodhyamiti prAJcaH / zekharakRtastu ekakriyeti 'rUpabAdi' sUtra. sthabhASyeNa kriyAyA ekatvamastyeva, tasya prakRtyarthe'nvayAdekavacanaM, svottaratiGvAcyakArakagatasya dvitvAdikasya tatrAropAtkartRkarmatikSu dvivacanAdeH siddhiH / dvitvAdika. syApi prakRtyarthe evaanvyH| yathA hatazAyikAH zayyante ityAdau hatazayanasadRzAni zayanAnItyartha upamAne bahutvopAdAnasAmarthyAdupameye tirthakriyArUpe upamAnagatabahutvAropeNa bahuvacanaM tadvattivAcyakArakagatAyA evAropo natvanyakArakagatAyA ityatrA'rthazaktisvabhAva eva heturiti / taduktaM hariNA ekatve'pi kriyAkhyAte sAdhanAzrayasaMkhyayA / bhidyate na tu liGgAkhyo bhedastatra tadAzrayaH / iti // nanu prathamapuruSasyApi zeSasamAnAdhikaraNatvaniyatatvAtso'pi na syAditi cenna / zeSagrahaNaM tyaktvA prathamasyotsargatvakaraNena tadupapatteH / bhAvAkhyAtasthale ekavacanameveti vadato dIkSitasya (tava) mate'pi yatraikavacanaJcAnyacca prApnoti tatraikavacanameveti niyamAMgIkAra eveSTasiddhiH / anyathA dvitve dvivacanameva bahuvacanameveti niyamena dvivacanabahuvacanayoraniyatatvAdekatve'pyApattiH / kintvekavacanameva tasyautsargikatvena saMkhyAnapekSaNAditi dI. kSitoktistu na samocInA, vakSyamANaprakAreNa prathamapuruSaikavacanopapatteH / tathAhi, yathA karma. Nyeva dvitIyetyAdirItyA pratyayaniyame'vyayebhyo vibhaktisAmAnyA'bhAvaprasaktau satyAmeka Aho! Shrutgyanam Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122. phvikaartnmnyjuussaa| vacanamiti sUtrasyAprAptaprApaNArthatvenA'vizeSAtsarvavibhaktyekavacanavidhAyakatvantathA prakRte'pi sarveSAmpuruSANAmekavacanAni prApnuvanti / uktaprakAreNaikavacanamityasya niyamatve tu yeSAmpratyayAnAmekavacanaJcAnyacca prApnotItyAkArakoktibodhyatvaM teSvekavacanamevetiniyame prathama puruSaikavacanameva bhavatIti bhAvaH // nanu ArddhadhAtuka ityAdeviSayasaptamItvAdvadhAdezasyAntaraMgatvena ciNvatvaM bAdhitvA va. dhAdeza eva syAdata Aha-prAzIliGi vadhAdezasyeti / apavAda iti / vAkyArtha. bodhavelAyAM bAdhanA'bhAvena hanterapi sIyuTA sambandhena tasya niravakAzatvAttasyApavAdatva. m / bhASye tu vadhibhAvAtsIyuTi ciNvattvaM vipratiSedhenetyuktam / evaJcAyuktamevApavAdatvavarNanamityalam // nanu ciNvadbhAvena ciNi dRSTakAryasya vidhAnAdavadhItyAdau ciNi vadhAdezasya dRSTatvAda. trApi vadhAdezo durvAra ityAzaMkate-naca syAdiSviti / samAdhatte-aMgasyaivAtide. zAditi / cinimittakAMgasambandhikAryasyaiva vidhAnAdavadhItyAdau lakSyAnusArivyAkhyA nAnna cininittakavadhAdeza iti // __ nanu hasvapadAnuvRttyaiva vikalpasiddhau 'ciNNamulorityatra dIrghagrahaNamanAvazyakamityabhi pretyAha-prakRto mitAM hrasva eva tu na vikalpita iti // dIrghavidhau hi Nico loponasthAnivaditi / 'na padAnta' sUtreNa dIrghavidhau sthAnivatvaniSedhAditi / naca 'asiddhavadatre ti Nico'siddhatvamiti vAcyam / samAnAzrayatvA'bhAvenA''bhIyAsiddhatvA'prApteH / bhASye tu uktaniSedhasUtre dIrghavidheH pratidIna ityudAharaNadAnAt traipAdikadIrghasyaiva grahaNenocitameva tatpratyAkhyAnamityarvAcAmabhiprAyaH // __nanvevaM NyantANNau dIrghavikalpAnApattirvyavadhAnAdata Aha-NAviti jAtiparo nirdeza iti / dIrghagrahaNaM mAstviti / hasvavikalpenApISTasiddhiriti bhAvaH / vastutastu 'ciNNamulori tisUtrasthaM dIrghagrahaNamAvazyakameva, ghaTAdipaThitaheDezciNi ahiDi ahIDIti rUpasiddhayartha dIrghagrahaNaM, hasvavikalpe tu aheDItisyAt / evaM NyantANici rUpasiddhayarthamapi dIrghagrahaNamiti dik // - iti bhAvakarmaprakriyA / atha tiGante karmakartRprakriyA / yadA saukaryeti / mukhena kartuM yogyaH sukarastasya bhAvassaukaryam / ka ApAro na vivakSyata iti-saukaryAtizayabodhanAya karmAdikArakavyApArasyaiva pradhAnadhAtvarthatvena vivakSaNAtkArakAntarANAmapi svasvavyApArAzrayatvena kartRtvAkSateH / sakarmakA api prAyeNA'rmakA iti-vyApAravyadhikaraNaphalAzrayAbhAvena teSAmakarmakatvam / dvikarmadhAtUnAM karmaNaH kartRtvAtprAyeNetyuktam / tena yagAtmanepadaciciNvadiTaH syuriti / nanu kAryAtideze'pyatidizyamAnakAryANAmutpattidezasyaiva dezatvAGgIkArAtparatvAcchapparasmaipade eva natu ya. gAtmanepade iti cenna / 'na duhasnunamAmityAdisAmarthyAtparasyApi bAdhena tadaprApteriti bhAvaH // Aho ! Shrutgyanam Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmakartRprakriyAprakaraNam / 123 nanu zAstrAtideze'pi lakSyasiddhau kAryAtidezAMgIkaraNaM kimarthamiti cenna / zAstra. syApi kAryArthatvena mukhyatvAtkAryAtidezasyaivAGgIkArAdityAha-kAryAtidezo'yamiti / nanu saukaryAtizayabodhanArtha kartRvyApAravivakSaNena karmAdeH kartRtvena dhAtorakarmakatvena tataH kartRbhAvayolakAravidhAnena tatra bhAve lakAravidhAne karturanabhihitatvAtidezena tasya karmavadbhAvena dvitiyA durityAzayenAha-dvitIyA syAditi / nacaitadapekSayA tRtIyAyAHparatvAdetadApattipradarzanasyaivaucityena dvitIyApattipradarzanamayuktamiti vAcyam / atidizyamA. nakAryANAM kAryAtidezasyaiva dezatvamityarvAcInamate dvitIyAyAH paratvenAdoSAt / bhASyamate tRtIyApattireva, tasyAzca 'na duhasnunamA yaciNau' 'kuSirajori' tyAdyArambhasAmarthyAtparasmaipade vidhIyamAnazapparasmaipadabAdhe'pi prathamAbAdhe mAnA'bhAvaH samAdhAnam / tathA ca pU. oktApattistadavasthaiveti cenna / bhAve pratyaye kRte karturlakAreNAnupasthityA'tidezApravRtteH / (vyatyayo bahulaM) (liGyA ziSyaGi)ti saMhitApAThe'nusvArasya parasavarNena jAte lakAre dvilakArAlla ityanuvRttyA lakAravAcyasyaiva kartuH karmavadbhAva ityarthalAbhena yagAdikameva natu dvitIyeti bhAvaH / ata eva kRtyaktakhalA na karmakartari kintu bhAva eveti bhAvaH / lakAreNaiva karmakarturupasthAnena kRdAdiprasaktirna, uktArthAnAmaprayogAt / lavidheH pUrva tu sutarAM na tatprasaktirlakAropasthApyakarturabhAvena karmavattvA'bhAvAditibhAvaH // nanu tulyatvaM nAma sAdRzyaM tasya ca bhedanibandhanatvena prakRte karmaNaH kartRtvavivakSAyAM karmasthaphalarUpakriyAyA eva kartRsthatvena bhedA'bhAvAtsUtramidamasaMgatamityAzaMkate-nanu pa. cibhidyoriti / vAstavikabhedA'bhAve'pyupAdhikRtabhedo'styevetyabhipretya samAdhatte-karmatvakartRtveti-yathA pItaghaTo nIlaghaTabhinna ityatra vizeSaNabhedAbhedastathaiva kartRtvasamAnA. dhikaraNA karmatvasamAnAdhikaraNA ca kriyA bhinnaiveti bhAvaH // tulyatvavyavahAra iti / pratyAsatyA samAnadhAtau karmasthakriyayA tulyakriyAzraya. NAt pacatyodanaM devadatta ityatra karmaNo rAdhyatyodana ityatra kartRtve'pi na karmavaddhAva iti bhAvaH / karmaNeti kimiti / etadabhAve'sisthAlyoApArasattvAtkriyayA tulyakriyatvasyAkSatatvAdoSaH / tatsattve tu sAmarthyAdRzyamAnakarmaniSThavizeSaprayojakakarmasthakriyAyA graha. NAnna sAdhvasirityAdau doSa iti bhAvaH // nana karaNatvAdyavasthAyAM vastutaH sannapyasisthAlyoApAro, na dhAtUpAttaH, prakRtasU. tre ca 'dhAtorekAca' ityato dhAtorityanuvartya dhotorvAcyakriyayA tulyakriya ityarthe na doSosta Aha-kiceti / karmaNetyetatsAmathyena dRzyamAnakarmaniSTavizeSaprayojakakarmasthakriyA lakSyata iti bhAvaH // . gacchati grAma ityAdi / atra gamyamAnagrAmAdikarmaniSThavizeSaprayojakakarmasthakriyAyA abhAvAtkartRsthakriyAtvamiti bhAvaH // sakarmakANAM pratiSedha iti / saukaryavivakSaNA'bhAvepi prAptakarmavabhAvaniSedhArtha vArtikamidam / pacyate odana ityatrAta eva doSo na / anyo'nyaM spRzata iti| ayambhAvaH, karmapadena tatsthakriyA lakSyate natu tena karmatvopayoginI tatsthA kriyA mAnAbhAvAt , evaJcA'nyo'nyamityAdAvubhayoH zabdabhedena ka Aho! Shrutgyanam Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 phakkikAratnamaJjUSA / rtRtvakamaMtvasattvAdevaikasmin saMyogAnukUlakriyA saMyogo vA saivA'parasminkartarIti karmasthakriyakartRsatvAtprAptiH / Azrayabhedena ca tulyatvam / naca sparzasya kartRsthatvena kathametatpravRttiriti vAcyam / tayoH karmaNoranyo'nyasaMyogakRtaharSAdilakSaNavizeSadarzanAtkarmasthatvena tatpravRtteriti bhAvaH // ajA grAma nayatIti-gamanAnukUlavyApArarUpeNA'jAniSThaphalena netRvyApAreNa vA tatra vizeSAdarzanena karmasthakriyatvA'bhAvAdidaM cintyam / yadi grAmasaMyoga eva tathetyucyate tarhi grAmaM gacchatItyAdau grAme'pi puruSasaMyogarUpavizeSadarzanena gamyarthasyApi karmasthatvaM syAt / ata eva anyo'nyamAzliSyata ityevodAhRtambhASye ityalam // vidhyarthamidamiti / upavAsAditapaH tApasantapati duHkhayatItyarthaH / evaJca tApasasya karmatve taperduHkhajananamarthaH / tApasasya kartRtve tu arjanamarthaH tApasastapastapyate arjytiityrthH| evaJca kriyAbhedAtsakarmakatvAccA'prApte vidhiritibhAvaH / evakArastu vyartha eveti vRttyanusAriNa iti / bhASye tu (sakarmakANAM pratiSedho vaktavyaH) ityasya pratyAkhyAnAya evakArasAmarthyAnniyamArthatvamuktaM tapereva sakarmakasya nAnyasyeti dik // iti karmakartRprakriyA samAptA // iti maithilavaMzodbhavasya ThakkuropanAmakadhIkanakalAlazarmaNaH kRtau phakikAratnamaJjUSAyAmuttarAddha tiGantaprakaraNa samAptam // athottarArddha kRdantaprakaraNam / praNamya tAvaccaraNAravindaM zrIvizvanAthasya tato gurozca / kRtenijAyAH kriyate zubhAyAH kRdantabhAgaH kRtinA myaa'syaaH||1|| nanu 'kRdatiGi' tyanena tibhinnapratyayasya kRtsaMjJAvidhAnena kRtAJca tijJAnAdhInajJAnena tinirUpaNottarameva kRnnirUpaNasyaucityAttiDaM nirUpya kRtaM nirUpayitumArabhate-dhA. toriti / naca 'spRzo'nudake' 'Rtvika dadhagi' tyAdizAstreNa prAgeva tinirUpaNAkvinnAdikRtAnirUpitatvAtpunariha teSAnnirUpaNamayuktamiti vAcyam / tatra teSAM prasaGgato nirUpaNe'pi prAdhAnyenA'traiva kRtAM nirUpaNasyaucityenoktAzaMkAnadayAdityalam // prAglAdezAddhAtvadhikAra iti pakSasyAyuktatvaM dhvanayitumAha-zrAtRtIyasamApteriti / tRtIyAdhyAyasamAptiparyantamityarthaH / lAdezAtprAgadhAtvadhikAre tu 'tizitsArvadhAtukamityatra dhAtvadhikArAbhAvAcchitpratyayamAtrasya sArvadhAtukasaMjJAvidhAnena zaso'. pyuktasaMjJApattau tasya ca 'sArvadhAtukamapiditi Ditve harInityAdau gheDitI' ti guNo duvAraH syAditi bhAvaH / vidheyAnirdezAtsvaritatvAccAdhikArasutramidamityAha-adhikAroyamiti-etadadhikArasUtrasattve eva sopasargANAmaMgatvavyAvRttirbhavati / ayambhAvaH, etatsUtrA'bhAve 'vartamAne laDi'tyAdevartamAnAdyarthe pratyAsatyA tAdRzArthapratipAdakebhyo la. DAdayaH syurityarthe sopasargANAmapi tAdRzArthapratipAdakatvena teSAmaMgatvApattAvaDAdyavyava Aho ! Shrutgyanam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantaprakaraNam / 120 sthApatteriti / naca tRtIyAdhyAyasamAptiparyantaM 'dhAtorekAjiti sUtrasthadhAtorityasya sambandhena dhAtoreva laDAdyApattyA natu sopasargANAmaMgatvaprasaktiriti vAcyam / dvitIyasya dhAtorityasyA'dhikArasUtrasyA'bhAve 'tizidityasya 'ArddhadhAtukami' tyasya ca dhAtorya tiGaH zitazca te sArvadhAtukAbhinnAstebhyobhinnAzcArddhadhAtukA'bhinnA ityarthApattyA kvibantalUpUprabhRtInAmapi dhAtutvena lUbhyAM pUbhyAmityAdau bhyAma Arddhatukatvasya stvaadiddaapttiH| dvitIyadhAtoriti sattvena uktasUtrayordhAtordhAtorityevamAnupUrvIkazabdoccAraNena vihitAnAnte saMjJe ityarthe na bhyAma ArddhadhAtukatvaprasaktiriti bhAvaH // bhAve autsargikamekavacanaM klIbatvaJceti-bhAve pratyayavidhAnAttatra ca liisaMkhyA'bhAvena sAmAnye napuMsakamiti napuMsakatvamutsargatazcaikavacanaM bhavati / yatra liGga. trayamadhye kasyApi liGgasya vivakSA na tatra napuMsakaliGgameva bhavati, yatra ca kalyAzcidapi saMkhyAyA na vivakSA tatraikavacanameva bhavatIti bhAvaH // vRttikArastu karmakartari cAyamiSyata ityAheti-(kelimara upasaMkhyAnami). tivArtikavihitakelimarapratyayaH karmaNyatheM bhavati natvanyasminnartha iti siddhAntaH, tatrokta. pratyayasya karmaNi karmakartaricetyubhayasminnarthe vidhAnamaGgIkriyate vRttikRteti dIkSita uktavAn / parametanmatamayuktamityAha-tadbhASyaviruddhamiti / tatra hi bhidelimA ityasya bhetavyA itivivaraNaM pradarzayadbhASyakRnnaye karmaNyevoktapratyayo labhyate natu karmakartaryapItyato bhASyakRnmatAvRttikRnmataM viruddhamiti tanmatamupekSyamiti bhAvaH // vihitavizeSaNaM kim / yakA vyavadhAne'pi yathAsyAt / prayApyamANaM pa. zyati / vihitavizeSaNakaraNe prapUrvakayAteNici puki Nyantasya dhAtutvena vartamAne karmaNi laTi tatsthAne zAnaci tasya zitvAtsArvadhAtukatve yaki Nilope muki zAnaco NyantAdvihitatvena tannakArasya vibhASeti Natve va rUpaM siddhayati / vihitavizeSaNAkaraNe tu NyatAtparasyopasargasthanimittottarakRtsthanakArasya NatvaM vetisUtrArthe zAnaco yakA vyavAyena NyantAtparatvAbhAvANNatvA'prAptyA rUpaM na siddhayati / naca aDvyavAye'pIti sutreNaiva Natvasiddhau vihitavizeSaNamanAvazyakamevetivAcyam / vibhASetyatra NyantakRtoravyavadhAnasyApekSaNAdagrahaNena vAraNA'sambhavena vihitavizeSaNAsyAvazyakatvAditi bhAvaH // nanu 'ijAdeH sanumaH' ityasya pramaGganIyamityatra 'kRtyacaH' ityanena prAptaNatvavyAvRttaye vihitavizeSaNAMgIkAre'pi na niyamArthatvaM numo nakAreNa vyavadhAnAtkRtyaca ityasyA'prAptyA prenvanamityatra vidhyarthatvAdata Aha-numagrahaNamanusvAropalakSaNArthamiti / 'aTa kupyAG numityatreva prakRte'pi numA'nusvArasya lakSitatvAnna zaMkAkalaMkalezo'pIti bhAvaH // nanu Nyantasya prakRtyantaratvena prakRtigrahaNenA'grAhyatvAnniSedhAnApanyA prabhApanIyami. tyAdau gatvaM durvAramevetyata Aha-eyantabhAdInAmupasaMkhyAnamiti / kecittu heraca. DI ti sUtre'caDIti paryudAsena (prakRtigrahaNe NyadhikasyA'pi grahaNami)ti jJApanAtsiddhamidamityAhustanna, jJApanasya kutvamAtraviSayaparatvena bhASyAdau siddhAntitatvAdityalam // nanu prakhyAnIyamityatra, aTkumvAnumityanena NatvaM durvAramityata Aha-khazAtraH Aho ! Shrutgyanam Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phakkikAratnamaJjUSA | 126. zasya yo vetyuktamiti / cakSiGaH khyAm ityanena na khyAjAdezaH kintu khUzAnAdeza eva tasya zakArasya NatvaprakaraNoparisthatena zasya yo vetisUtreNa yatve rUpaM siddhyati, evaJca akupvAGnumityetaddRSTyA yatvasyAsiddhatvAcchkAregA'tiriktena vyavadhAnAnnatvaprAptiriti bhAvaH // ag rat yadi tyatrA'ggrahaNaM halantAdyato'bhAvAya tasya ca RvarNAntAdivaddhalantAdapi NyatA bAdhenopapattau vyarthameva tadityAha - zragrahaNaM zakyamakarttumiti / kecittu ajantabhUtapUrvAdapi dhAtoryatpratyayArthamajgrahaNaM tena ditsyaM dhitsyamityatra yati kRte 'yatosnAva' ityudAttatvasiddhiH / anyathA yati kRte 'titsvaritamiti svaritatvApattirityAhustanna, (1) ArdhadhAtukavivakSAyAmakAralope'jgrahaNasyoktaphalakatvasambhavena tasminpare tu tasyA'kiJcitkaratvAt / lopasya paranimittakatvAnaGgIkAre tu gaNayatItyAdAvupadhAvRddhiprasaktiH // nanu janyamiti rUpasya yatA NyatA vobhayathA sambhavAhahalorNyaditi Nyataiva rUpasiddhau tazicitItivArttike janergrahaNaM vyarthamityata Aha-janeryadvidhiH svarArtha iti / yato'nAva ityAdyudAttasvarArtha ityarthaH // nanu yadyatorasarUpatvena vAsarUpo'striyAmityanena yatA Nyato vaikalpikabAdhena pakSe eyatpratyayo durvAra evetyata Aha- nAnubandhakRtamasArUpyamiti / anekAntapakSe'nubandhAnAmanavayavatvAttatkRtA'sArUpyasya na grahaNam / ekAntapakSe'pi dadAtidadhAtyorvibhASetivibhASAgrahaNajJApakAdanubandhakRtA'sArUpyasyAnAzrayaNAduktapakSadvaye na NyataH prasaktiriti bhAvaH // nanu dhAtUnAM halantAjantabhedena dvaividhyAttatra halantANNyato vakSyamANatvAtpa parizeSAdajantAdeva yato vidhAnena tavyadAdiSveva tadgrahaNAdiSTasiddhau pRthaga yogo nAvazyaka ityabhipretyAha-yogavibhAgo'pyevam, tavyadAdiSveva yato'pi supaThatvAditi / nanu 'poradupadhAdi' tyanenA'kAropadhapavargAntadhAtoryadvidhAnena AGpUrvakAlabheryAdipratyayavivakSAyAmeva numi tadA'kAropadhatvAbhAvAnna yatkintu NyadevetyAha- numi kRte'dupadhatvAbhAvANUNyadeveti / Nyati kRte Alambhya ityatra samAsAntodAttatvaM bAdhitvA tarapadaprakRtisvareNeSTasya svaritAntatvasya siddhiH / yati pratyaye tu 'yatonAva' ityanenAssdhudAttatvAdaniSTasyottarapadAdyudAttatvasyApattiriti bhAvaH / kRduttara nanu yameH pavargAntatvena poradupadhAdityanenaiva siddhau ( gadamade ) ti sUtre tadgrahaNaM vyartha - mityata Aha-yamerniyamArthamiti / yamezvedanupasargAdevetiniyamAkAraH tenopasargavizisya tu prayAmyamityeva tatrApi ( na tatra bhavedviniyamyamiti vArttikaprayogadarzanAta vinItyupasargadvayAtiriktopasarga viziSTasya mAbhUditi saMkocaH / zatena varyA kanyeti / atra zatazabdo'niyataparastena kanyAyA varaNe varayitRRNAM ni. ( 1 ) ArdhadhAtukavivakSAyAmakAralope tadAnIM halantatvAt NyataH prasaktiH / ArdhadhAtu kapare lopastu pratyaye satyeva lopaH, lope satyeva halantatvasambhavaH, iti pratyayotpattikAle'jantatvasyaiva satvAdyadeveti kecidityAdinA pratipAditamasaGgatameveti / Aho! Shrutgyanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantaprakaraNam / 127 yamo nAstItyarthaH / ayambhAvaH, sUtre'nirodhagrahaNasadbhAve sAmarthyAdanirodharUpArthakAdeva vRDo yati vayati siddham / anirodhagrahaNA'bhAve tu vinigamakA'bhAvena vRvRkSorubhayorapi graha. NApattyA tato yadApattirityetadhvanayannAha-vRtyAnyeti / nanu 'etistuzAs' ityatra vR. agrahaNe sAmarthyAnnAsya tatrAgrahaNamiti cenna / atratyavRja grahaNasya pusi caritArthatvAt / tatra sUtre'vadyAdIni nirvibhaktikAni natu dvandvaH, tena vayeti striyAmeva vidhIyate / astriyAM tu vRGaH 'Rhlornnyt| vAryA RtvijH| sUtre dvandvAbhiprAyeNa sugrIvo mama vo'sAvityA. dayaH prayogA bodhyA ityalam // ___vadaH supi kyap ca / nanu laH karmaNItyanena yathA sakarmakebhyaH karmaNi kartari la. kAravidhAnAdakarmakebhyo bhAve kartari ca, tathA 'tayo reva kRtyaktakhalA' ityanenApi sakamakebhyaH karmaNi kartari kRtpratyayavidhAnAdakarmakebhya eva bhAve tadvidhAnamiti siddhAntAtsakarmakadhAtubhyo bhAve kRtpratyayavidhAnaM durlabhamityata Aha-bhAva ityapakRpyata iti / ___ nanu bhuvo bhAve ityatrA'nupasarga ityanuvartya nirupasargasya bhavaterakarmakatvAt tayoreveti sUtreNa bhAva eva kRtyapratyayasiddhau bhAvagrahaNaM vyarthamiti cenna, tasyottarArthatvena sArthakyasya bhASye'bhihitatvAt / etadbhASyamatAnuyAyimataM pradarzayati-karmaNi pratyayAvityeke iti / nanu sUtre sAmAnyarUpeNa vRzabdopAdAnAvRvRGo grahaNaM syAdata Aha-vRiti vRo grahaNaM na vRGa iti / IDavanda iti sutrajJApakAnna vRDo grahaNamiti tadarthaH / tatra hi IDavanda sAhacaryAdAtmanepadino vRGa eva grahaNam , atra vRlo grahaNe tu tatra vRgrahaNaM vyartha syAditi bhAvaH, punaH kyabuktiH parasyApi Nyato bAdhanArtheti / 'orAvazyake' iti vihitasya gyato'vakAzaH AvazyakavivakSAyAM lAvyamati, kyapo'vakAzaH stutya iti, avazyastutya ityAdau dvayoH prApto vipratiSedhasUtrabalena paratvANNyat syAdatastadvayAvRtyarthaM puna: kya. buktiriti bhAvaH / iceti hrasvaH supaTha iti / itthaM hi dIrghapaThataH sUtrakArasyA'bhiprAyaH, i i iti prazleSAdvitIya ikAro 'ye vibhASetyAtvabAdhanAya, anyathA ye iti viSayasaptamI tena yakA. rAdau pratyaye buddhistha eva prAptasyA''ntaraGgatvena kyapA saha vidhAnAdikArasya bahiraGgatve. nAtvaM dura syAditi / dIrghasya pratyAkhyAnaM kurvato bhASyakartustvayambhAvaH, kyapsanniyogaziSTatvAditvamantaraGgam , ye iti parasaptamyAzrayaNAdAtvaM bahiraGgam , tathA ca yukta e. vA''tvasyetvena bAdhaH, na ca hasvAdeze 'Satvatukoriti guNasyAsiddhatve tugiti vAcyam , padAntapadAdyorevaikAdezasyA'siddhatvAt , etadanaGgIkAre vRkSecchatramityatra nityatugApattiH, iSTastu vaikalpika itiprAJcaH / zekharakRtastu ye vibhASetyatra ye iti viSayasaptamItve'pi janAdisAhacaryeNa yAdipratyayotpattipUrvakAle nAntarasyaivAtvavidhAnena kyabutpatteH prA. mevetvenA'tra tadaprAptyA nasyatve AdguNena rUpasiddhaH, etatklezavAraNAyaiva dIrghoccAraNamityAhuH // nanu 'bhRto'saMjJAyAmityatrA'saMjJAgrahaNasatvena tatraiva kyapo vidhAnAdbhAryA vadhUrityatra saMjJAyAmetadaprAptAvapi saMjJAyAM kyavidhAyakena 'saMjJAyAM samajaniSadanipate' tyanena kyap Aho! Shrutgyanam Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 phkkikaarnmnyjuussaa| durvAra ityAzaMkate atha kathaM bhAryA vadhUriti / nanu asaMjJAgrahaNasAmarthyAttatra sUtrAntareNA'pi kyap na syAdata Aha-saMjJAparyudAsastu paMsi caritArtha iti / uktApatti vArayati-bibharte iti / (tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasye) tiparibhASayA dubhRJdhAtoH kyavidhau grahaNena vibhaterNyatA ruupsiddhiritibhaavH| . nanu 'cajoH' iti sUtre niSThAyAmaniTa iti paThitvA niSThAyAmaniTadhAtozcajoH kutva. mityarthe garjadhAtoniSThAyAM seTtvena gaya'mityAdau 'na kAderi ti sUtrodAharaNe kutvAbhAvaM sampAdya vArtikakAreNa pratyAkhyAtantatsUtram / arjitarjiprabhRtInAM niSThAyAM seTtvena kutvaabhaavH| grucuglucaprabhRtInAM kvAdigaNapaThitatve'pi 'Uditove tiktvAyAmivikalpatvena 'yasya vibhASe' tiniSThAyAmaniTatvAtkutvambhavatyeva sUtrakRnmate tu syAditi parasparavirodhe'pi uttarottaramunivAkyasya prAmANyAdvArtikakRnmatameva jyAya ityAha-yathottaraM munInAM prAmANyAditi prAJcaH / nAgezAstu vArtikasya sUtradUSaNAya pravRttatvAdbhASyakRtA ca vAttikamate zoka ityasyAsiddhimAzaMkya sUtrakRnmate'pi Nyati kutvavAraNAya niyamArthamAvazyakena zuceSaMjIti vacanena samAdhAnAdvArttikamatasyaivA'bhyanujJAnAcyetyAhuH // nanu 'praiSAtisarge' ti sUtre cakAreNa loTo'nukarSaNAttena kRtyapratyayA'bAdhAya kRtyagrahaNaM, (vAsarUpa) vidhenityatve vikalpabAdhena pakSe kRtyapratyayasiddhau sUtre punastadgrahaNena sA. pAduktavidheranityatvajJApanena (ktalyuTtumunkhalatheSu vAsarUpavidhirnAstI) tisiddhirityabhiprAyeNAha-iha loTA bAdhetyArabhya neti siddhamityantamiti / vastutastu vAsarUpavidheranityatve (aheMkRtyatRcazce) ti sUtrasyaiva jJApakatvamiti liGgA bAdhA mAbhUdityAdinA mUle eva spaSTamiti bhAvaH / mule kvacinnetyasya ktvApratyayena tumuno nityabAdhA'bhAvena AsitvA bhukte Asyate bhoktumiti ca bhavatIti phalam // zrAgamasya dIrghatvasAmarthyAdabhyAsahasvo halAdiH zeSazcaneti / naca dIrghA''gamoccAraNasya savarNadIrdhabAdhakatvenopakSayAtsAmarthyAbhAvena mRloktamasaGgatamiti vAcyam , (anantarasye) ti nyAyena halAdiH zeSasyaiva bAdhAt, vastutastu dIrghapravRttikAla eva vaiyopasthityA tadbAdhasyaiva nyAyyatvam , halAdiH zeSabAdhanaM tu abhyAsasyA'nacIti bhA. dhyoktavacanena sAdhyam / abhyAsasya yaducyate tadagnimittA'bhyAsabhinnasyetyarthaH / ata eva loluva ityadau guNaH / yadyapyatra vacane veti bhASye nAsti tathApi rAtricara ityAdi. prayogadarzanAdAzritamiti / khazo'nyatra neSyata itiharadatta iti / atrArucibIjantu bhASyAnAnukUlyam 'TiDhANani' tisUtre pratyAsatyA didAdyavayavayakArasyaiva grahaNaM samucitaM bhASyaprAmANyAt / na ca TitvasAmarthyAdatiriktA'kArasyApi grahaNamitivAcyam / tathAsati, dhayetyatrApi DIbApatterdurvAratvAt / naca TidAdyavayavAkArasyaiva grahaNe stanandhayItyatrApi lob na syAdi. ti vAcyam / gaurAditvena tadupapatteH / naca DIpi svare vizeSa iti vAcyam / DIpyapi udAttanivRttisvaraprAptyA svare vizeSA'bhAvAdityalam / brahmajya iti / brahmarUpopapadAjinAte. DitvasAmarthyAdabhasyApi Terlope rUpam / nava kapratyaye AkAralopenA'pi rUpasiddhau DavidhAnaM vyarthamiti vAcyam / tathA sati sa. Aho! Shrutgyanam Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvakRdantaprakaraNam / 129 mprasAraNe iyaDAdeze ca brahmajiya ityApattaH / naca kapratyaye'pi eranekAca' iti yaNi rUpasiddhau DavidhAnaM vyarthameveti vAcyam / aGgasyaikActvena jyAdhAtoreva pratyayavidhAnena viziSTAdavidhAnena ca tadaprAptaH / naca karmaNyadhikAre akarmakAjyAdhAtoH kathaM DavidhAnami. ti vAcyam / kavidhau sarvatreti vacanasAmarthyAt brahma prAptaM jinAtItyarthAccA'karmakAdapi ttsmaaddvidhaanopptteH| vastutastu akarmakeSvapi supItyasya sambandhena supyupapade dhAtoH pratyayavidhAnenA'doSAditibhAvaH // zrAva iti / nacA'tra ke'pi AlopaM bAdhitvA samprasAraNe tato (vArNAdi) ti nyAyena pUrvarUpatvaM bAdhitvA lope tasyAbhIyAsiddhatvenovaDo'prAptau yaNi Ahva iti sidvau ividhAnaM vyarthamiti vAcyam / AbhIyAsiddhatvAnityatve vArNAditi nyAyAnityatve vA'sya jJApakatvAt / tena juhuvaturiti siddhamiti bhAvaH / / accau kim ADhayokurvantyaneneti / nanu ana khyuno'bhAve'pi karaNAdhikaraNayozce'tyanena lyuT syAdata Aha-pratiSedhasAmarthyAditi / ADhyIkaraNamiti rUpasya lyuTkhyunostulyatvam / naca khyuni mumhasvau syAtAmiti vAcyam / 'UryAdiviDAcazceti nipAtasaMjJakatvena vyantasyA'vyatvena mumvidhAyake'navyayasyeti paryudAsena tadaprAptaH / naca khyuni 'upapadamatiGiti nityasamAsalAbho na lyuTIti vAcyam / tatrApi gatisamAmasambhavena tasyApi nityasamAsatvAt / naca GIbaTAbabhyAmbizeSa iti vAcyam / (najasnajI) ti vAttikena khyunyapi lIpo vidhAnAt / naca svare vizeSa iti vAcyam / lyuT khyunolinitsvarAbhyAM kRna udAttatvA'vizeSAdityalam // __ bhASyavirodhAdupekSyamiti / uktaM hi bhASye supIti vartamAne punaHsubgrahaNaM kimartham , anupasarga ityeva tadabhUt / idaM supmAtre yathA syAt , udAsAriNyaH, pratyAsAriNya iti / bhASyakAravacanAcdrIzabdasya hrasvo mumamorabhAvazceti / ayambhAvaH yathA praSThAdizabdAnAM pu~yogAstriyAM vRttiH praSTI gaNiketi tatheha zrIzabdaH parityaktasvaliGgaH klIbaH san kule vartate / tatra 'hasvo napusaMke' ti hasvaH / naca klIbatve numApattiriti vAcyam / apavAdenA'mA tadvAdhAt / svamonasakAdityamo luka syAditi vAcyam / a. mvidhAnasAmArthenaiva tadvAdhAditi prAJcaH / zekharakRtastu, aba 'svamoriti lugna, bAdhyasAmAnyacintayA 'supo dhAtvi' ti lugvat asyApi asvidhisAmathyena bAdhAt / kiJca bahiraGgatayA'pi nA'mo luk / tripAdyAM tadapravRtteH / tasmAcchriyaM manya ityeva bhASya. sammatamityAhuH // / caturvidho'tra niyama iti| atra sUtre zrutatvAtpUrva brahmAdaya uddezyAstato'nantaraM prakRtitvAddhantiH, tataH parizeSAdbhUta iti kvibiti sUtrArthaH, tatra vinigamanAviraheNA'vizepAJcaturdhvapi evakArasambandhaH / tatra brahmAdiSveva bhUtArthAddhanteriti prakRtiniyame hanterupapa. dAntarasambandhavRttiphalo dhAtuniyamaH, tatazca bhUta ityAzrayaNena kAlAntare'pi bhavati puruSa hanti haniSyati vetyarthe puruSaheti / brahmAdiSu bhUtArthAdeva hanteriti pratyayaniyame vartamA. nabhaviSyatkAlayoH pUrvaprayogasiddhiH / brahmAdiSu bhUtArthAddhanterevetyupapadaniyame bhUta ityAzrayaNena kAlAntare dhAtvantarAdapi bhavatyeva vRtraM jayati jeSyati yA vRtrajit / na vRtraM ji Aho! Shrutgyanam Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 phkkikaartnmnyjuussaa| tavAniti bhUte prayogaH / brahmAdiSu bhUtArthAddhanteH vivevetikAlaniyame pitRvyaM hatavAn pitRvyaghAtIti bhUte'pi pratyayAntaraviziSTaH prayogaH / brahmaghAtIti prayogAbhAvo niyamaphalaM bodhyam / dvividho niyama iti bhASyamiti / tathAca bhASyamubhayato'yaM niyamaH brahmAdiSveva kvibeveti ca / yuktaJcaitat zrutyopasthitopapadapratyayayoruparodhApekSayA prakaraNalakSaNajaghanyapramANopasthitadhAtukAlayorevoparodho nyAyyaH / evaJcaitadbhASyavirodhAtpUrvoktamayuktamityalam // nanu pRSadhAtorAkAretsaMjJakatvena 'vibhASAbhAvAdikarmaNoriti vikalpe prApte tadaMze nityArtho vidhiH syAt tatazca bhAvAdikarmabhyAmanyatra vaiyAtyA'bhAve'pi 'AditazcetiniSedha eva syAdata Aha-bhAvAdikarmaNostu vaiyAtye dhRSirnAstIti / anabhidhAnAditi bhAvaH / atra pramANamAha-ata eva niyamArthamiti / tena bhAvAdikarmabhyAmanyatra vai. yAtyAbhAve'pi na 'Aditazceti niSedhaH / haradatta iti-avaiyAtye bhAvAdikarmaNoranabhidhAnAdvaiyAtye ca niyamAdAditvasya sAphalyamastyevetyabhipretyAha-mAdhavastu bhAvAdi. karmaNoravaiyAtye vikalpamAheti // nanu 'dvece'tyanena dvitve kRte'pi pratyAsatyA pASThadvitva evAbhyAsasaMjJApravRttyA ''STamike tadapravRtyA sa na syAdata Aha-zigrahaNAdabhyAsasaMzeti // iti pUrvakRdantaprakaraNam athottarakRdantaprakaraNam / nanu uNAdayo bahulamityatratyabahugrahaNalyAparipUrNoNAdiparipUrNArthakasya phalaM pradarzayatikecidavihitA apIti / kecidanuktA api dhAtavaH pratyayAzcoNAdiSu UhyAH tarkaNi yA ityarthaH / tathAhi, zakuleti prayogadarzanAt hRSerulajitisUtrAdvihita ulacapratyayaH zakidhAtorapi bhavatIti / kiJca kutrApyavihitayoH phiDaphiDDapratyayayoratiH prakRtirUhyate tayoH kitvaJca pralpyate / tathA SaNDha ityatra satvAbhAvazcohyate / nanu dvandvAnte zrUyamANapadasya pratyekamabhisambandhasya prasiddhatvena zakaSeti sUtrasthArthagrahaNasya tatsUtrasthapadeSvanvayaH syAdityAzaMkya samAdhatte-arthagrahaNamastinaiva sambadhyata iti / anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vetinyAyenA'nantareNAstinaivArthagrahaNasya sambandho natu zakAdibhiriti bhAvaH / paryAyopAdAnamarthopalakSaNArthamiti-nanu kAlazabdopAdAnAdeva samayavelAzabdAbhyAmapi tumunsiddhau paryAyopAdAnaM vyarthamiti cenna / tasyA'rthopalakSaNArthatvena sArthakyAt / tathA ca kAlasamayavelArtheSUpapadeSu tumunnityarthe'nehAzabdAdapi tumunsiddhaH / nanu sRsthira iti sUtre'Nyantasya saraterupAdAnAdatIsAro vyAdhiriti prayogo nopapayetetyata Aha-antarbhAvitaNyartho'tra saratiriti-atIsAra ityatropasargekArasya 'u. pasargasya ghaJ manuSyebahulamityanena dIrghaH / nanu zramerudAttopadezatvAnmAntatvAJca 'nodAttopadezasya mAntasyA'nAcameriti vRddhi Aho! Shrutgyanam Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarakRdantaprakaraNam / niSedhe vizrama iti prayogo na syAdata Aha-vizrAma ititvapANinIyamiti-zrameNijantAdac vidhAne tu vizrAma iti prayogaHsAdhureva bhavitumarhati, ata eva dhuryAnvizrAmayeti sa iti raghukAvyapadyasaGgatiH / naca Nicyapi vRddhiniSedhaH syAditivAcyam / nodAttopadezetyatra kRtItyasyAnuvartanena Nici vRddhi niSedhAprApteH / 'mitAM hasva' iti hrasvo'pi nAzaGkyaH / vetyanuvartanAdvyavasthitavibhASAzrayaNena hasvAbhAvAt / evaM coktarItyA prayogasya sAdhutve'pyarthabhedaH syAdeva / vastutastu - nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijiti vivakSAyAM na doSa iti bhAvaH / 1 nanu 'zriNIbhuvo'nupasarge'' iti sUtre'nupasargapadasadbhAvAdanupasargAdbhuvo dhano vidhAnAdupasargAttato dhano'vidhAnAtprabhAva iti prayogo na syAdityabhipretya zaMkate - kathaM prabhAvo rAjJa iti / samAdhatte - prakRSTo bhAvaiti / prAdisamAsa iti / anupasargAdbhuvo cavidhAnena bhAva iti saMsAdhya pazcAtprazabdena saha prAdisamAse prabhAva iti prayogopapattiriti bhAvaH / nanu zraNIbhuva iti sUtreNa nayaterghatri nAya ityasya sAdhutve naya iti na syAt tathAca vakSyamANaprayogo virudhyetetyAha- kathaMrAjJonaya iti / samAdhatte - bAhulakAditi / sUtre bahulagrahaNAnuvRttyA ghAJo vaikalpikatvenoktaprayogasiddhiriti bhAvaH / asyAdhikArAH kila pustakasya muhurmuhurmudraNakAdayazca / prakAzakAdhInatA hi sarve nAnyasya kasyApi janasya santi || iti ThakkuropanAmakazrIkana kalAlazarmaNaH kRtau phakkikAralamaJjUSAyAM kArakAdikRdantAnto dvitIyaH khaNDaH samAptaH // 131 sarvavidhapustaka prAptisthAnam - zrIharikRSNanibandhabhavanam, banArasa siTI | Aho! Shrutgyanam Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH / kirAtArjunIyam / AditaH sargatrayaM yAvat asya yadyapi bahvayo vyAkhyAH samupalabhyante tathApi na tAdRgupakAro dRzyate tAbhiH komala matInAmantevAsinAM yAhamasminnibaddhyA "zrIgaGgAdhara mizra" kRtayA vadhA'bhighayAsbhinavavyAkhyayA / kRtamatiprazaMsanena, atra bhavanta eva sudhA'vagAhinaH sahRdayapAThakAH pramANam bhaviSyanti / 1 atra ca parIkSA'rthinAM vidyA'rthinAmekAntasvAntasukhAya prathamaM tAvat kavijanmakAlAdinirNAyake naitihyenopanibaddhA bhUmikA, tadanu vizadaM pAtraparicayaH, saGkSipta kathAnakaJca, tathA ca mahAmahopAdhyAya' 'mallinAtha" sUriviracitayA ghaNTApathAkhyavyAkhyayA'nubaddhaM pratizlokam - anvayo, vyAkhyA, samAsAdi, vyAkaraNaM, vAcyAntaraM, sArArtho, bhApArthazceti krameNa sannivezitAni santi / ante ca zikSA'bhyAsArhapadyapadyAMzayoH praznavizeSasya ca saGgahastathA ca 1910 zatatamezavIyavatsarAdArabhya 1929 zatatamesavIyavatsaraM yAvat kAzIstharAjakIya saMskRtapAThazAlAyAH praznapatrANyapi yatnataH saMgRhya saMsthApitAni santi / kiJca - IdRganuttamasya cittAkarSiguNajuSo'sya sarvajanasaulabhyamevAlabhyalAH svasvIkurvANena mayA kevalaM 12 ANakamitameva nirmaJchanaM nirdiSTam / prathamaparIkSopayogiraghuvaMzamahAkAvyam / asyApi saJjIvinIsanAthA sudhA'bhidhA vyAkhyA kirAtArjunIyIyadhAto nAdhastanazreNI saraNimanusarati / api tu vyAkaraNAMze sukumArAsukumAramatInAM sarveSAmapyantevAsinAmAntarAjJAnaviSarAzivinAzanena pradarzitadhAdhavalimayazorAzihRdayagrAhiNI bhUtvA nAtibhUbalA samayena bhavatAmakSigocarIbhaviSyati / tadAnImevaitadIyatathyAtathyanirNaye'hamahamikayA mitho vivadamAnAH kutUhalAkrAntasvAntAH samantato bhavanta eva pramANatvenopanyastAHsarvatra bhavantvityalamalamatijalpaneneti zam / ( yantrastham ) vividha pustaka prAptisthAnamzrIharikRSNanibandhabhavanam banArasa siTI / Aho! Shrutgyanam Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PORN 1ANI : 2. PART + zrIharikRSNanibandhamaNimAlAyAH prathamo maNiH mUlarAmAyaNam( mahAbhAratIyazIlanirUpaNAdhyAyasahitam ) pustake'smin vidyArthinAmatIva sukhabodhAya prathama pAtraparicayaH, saralasaMskRtena saMkSiptakathA tathA ca pratizlokam ra anvayaH, vyAkhyA, samAsaH, vyAkaraNaM, vAcyaparivartanaM, koSaH, / sArArthaH, bhASArthazceti krameNa saMnivezitAH santi / ante zikSA ra tathA vividhapraznAzca saMrakSitAH santi, yadavalokanato bAlairapi vA sarvaprakArapraznAnAmuttaraM sukhena kartuM zakyate / naitAdRzaM sakala guNasampannametatpustakaM kutrApyanyatra mudritamabhUt naivAto guNa. vA viziSTaM bhavitA ceti pustakAvalokanata eva sphuTamasti / on evaM guNaviziSTasyApyasya mUlyamatIvAlpameva // ) aSTANakAH / dvitIyo maNiH zrutabodhaH (saMkSiptacchandogaNitAdisahitaH ) asminnapi granthe bAlAnAM sukhabodhAya pratizlokaM anvayaH, vyAkhyA, samAsaH, bhASArthaH, vizeSalakSaNAntarANi, udAharaNA ntarANi ca krameNa saMnivezitAni snti| ante vyutpattivivRddhyai Clip ca vividhAH praznAH sannivezitAH santi / tathA ca sodAharaNaM ra chandogaNitamapi sphuTaM pradarzitamasti / yadIyasamyagavalokanata eva bAlo'pi cchandaHzAstre pATavaM gamiSyatItyalaM pratyakSasya at pramANAntareNa / mUlyamasya 1-JSaDANakAH / ___sarvavidhapustakaprAptisthAnamzrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| Aho ! Shrutgyanam Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GRAPPAMORERARMADARPRADABARAHAARANASANAMMARDAS+ WESSPACOURSESras2022aSeasyaPASHA AN . A SAMPARAN .. ACASPOONDOCAGDALPARAMRODARA PRAKAKKAREKARKHEKAR ADAMDAS APRMAR B5220852128 zrIguruH zaraNam / vijJApanam / .. siddhAntakaumudI ( guTakA ) / vidAGkurvantu zrImantastatra bhavanto vyAkaraNajijJAsavaH chAtrAH vyAkaraNavido guravazva ! yad vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI guTakAkArA mUlamAtram dIpAvalI5 mahotsavAvasare mudrayitvA vikrayArthaM sannaddhA / idaM kila saMskaraNa prAdhAnyena saMskRtavidyArthinAM yathA atyantamupayogi bhavet etAdRzaH prabandha aarcitH| yathA sUtrANi pRthAGkayAM mahatsvakSareSu nivezitAni, atha ca pratha10 masUtramArabhya samAptiparyantaM kaumudIkrameNa teSAMkramikADAstatpUrva nivezitAH, ra madhye ca yatra yatra tAni tAni sUtrANyAgatAni tatrata eva kramikADAH ttt| sUtrArthadarzanasaulabhyAya pradattAH / ra vArtikAnyapi kramikADyutAni pUrvavadeva nikSiptAni / evaM vidhAyakavaca7), nAnAM sUtravArtiketareSAM bhASyakArIyatvena sammatAnAm agre bhASyeSTibodhaka kaMsara madhye (bhA0 i0) iti cihna nikSitam / paribhASANAm , antargaNasUtrANAJca ma spaSTapratipattaye tattadgre (50) (ga0) ityAdivihAnyupakSiptAni / vidyArthinAM / kI vahanasaulabhyAya guTakAkAraH kargadAni ca mamRNAni upayuktAni / ra ante ca sabhASyazikSA, aSTAdhyAyIpATha-gaNapATha-bArtikapATha-dhAtupAThahA paribhASApATha-uNAdisUtrapATha-phiTsUtrapATha-liGgAnuzAsanasUtrapAThASTakam , a. ra kArAdyanukrameNa aSTAdhyAyIsUtra-vArtika-uNAdisUtra-phiTsUtra-liGgAnuzAsana / sUtra-dhAtu-gaNa-paribhASANAM sUrvI ca sarveSAM saulabhyAya nibddhaa| mUlyamapi purA sArdharUpyakadvayamAtram avadhAritamAsIt / parantu pRSThAnAmAdhikyavazAdidAnI rUpyakatrayaM mU0 3) vyayamAtramavadhAryate / kiM bahuzaH kathanena ? vArameka yA pustakasaMgraheNaiva pratyakSa karaNIyam / sarvavidhapustakaprAptisthAnam -- zrIharikRSNanibandhabhavanam , banArasa sittii| MARAHARAPA HRAMNAINAMRA VANDARANAMAHRAM RONSON HPAPACH NAA.. HDSUH-150HRSH SKHEKO RAMES MSRH Aho ! Shrutgyanam