Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર ૧૪૯
'ફક્કીકા રત્નમંજૂષા-૧, ૨
: દ્રવ્યસહાયક :
પ.પૂ. યોગનિષ્ઠ આ. શ્રી કેસરસૂરીશ્વરજી મ.સા. સમુદાયના પ.પૂ. આ. શ્રી હેમપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના આજ્ઞાવર્તિની પૂ. પ્રવર્તિની સાધ્વીજી શ્રી નેમશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા
પૂજ્ય સાધ્વીજી શ્રી મંજુલાશ્રીજી મ.સા ના શિષ્યા પૂજ્ય વારિષેણાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા સા. વજસેનાશ્રીજીના
૫૧ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયની અનુમોદનાર્થે નેમ-મંજુલ-વારિ-વધૂ જૈન સ્વાધ્યાય મંદીર, સાબરમતી
આરાધક શ્રાવિકાઓના જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩ ૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૮ ઈ.સ. ૨૦૧૨
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર
810
સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (मो.) ८४२७५८५८०४ () २२१३ २५४3 (8-मेल) ahoshrut.bs@gmail.com અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૫ (ઈ. ૨૦૦૯) – સેટ નં-૧
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી.
या पुस्त: वेबसाट ५२थी upl st6नलोs FN Aशे. ક્રમાંક પુસ્તકનું નામ
કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક પૃષ્ઠ | 001 | श्री नंदीसूत्र अवचूरी।
पू. विक्रमसूरिजी म.सा.
238 002 | श्री उत्तराध्ययन सूत्र चूर्णी
पू. जिनदासगणि चूर्णीकार 286 003 श्री अर्हद्गीता-भगवद्गीता ।
प. मेघविजयजी गणि म.सा. 004 श्री अर्हच्चूडामणि सारसटीकः
| पू. भद्रबाहुस्वामी म.सा. 005 | श्री यूक्ति प्रकाशसूत्रं
| पू. पद्मसागरजी गणि म.सा. 006 | श्री मानतुङ्गशास्त्रम्
| पू. मानतुंगविजयजी म.सा. 007 अपराजितपृच्छा
श्री बी. भट्टाचार्य 008 | शिल्प स्मृति वास्तु विद्यायाम्
श्री नंदलाल चुनिलाल सोमपुरा 850 शिल्परत्नम् भाग-१
के. सभात्सव शास्त्री
322 शिल्परत्नम् भाग-२
श्रीकुमार के. सभात्सव शास्त्री 280 011 | प्रासादतिलक
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 012 काश्यशिल्पम्
श्री विनायक गणेश आपटे 013 प्रासादमम्जरी
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई
156 014 | राजवल्लभ याने शिल्पशास्त्र
श्री नारायण भारती गोंसाई 015 शिल्पदीपक
श्री गंगाधरजी प्रणीत 016 | वास्तुसार
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 017 | दीपार्णव उत्तरार्ध
| श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 018 જિનપ્રાસાદ માર્તડ
શ્રી નંદલાલ ચુનીલાલ સોમપુરા |
498 019 जैन ग्रंथावली
श्री जैन श्वेताम्बर कोन्फ्रन्स
502 020 हीरश हैन श्योतिष
શ્રી હિમતરામ મહાશંકર જાની 021 न्यायप्रवेशः भाग-१
श्री आनंदशंकर बी. ध्रुव
226 022 दीपार्णव पूर्वार्ध
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-१
पू. मुनिचंद्रसूरिजी म.सा. 024 | अनेकान्त जयपताकाख्यं भाग-२
| श्री एच. आर. कापडीआ
500 025 | प्राकृत व्याकरण भाषांतर सह
श्री बेचरदास जीवराज दोशी
454
009
010
162
| 302
352
120
88
110
454
640
023
452
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
188
214
414
192
824
288
520
578
278
2521
324
302
038.
196
190
26 | તત્ત્વોપર્ણસિંહઃ
श्री जयराशी भट्ट, बी. भट्टाचार्य | 027 | વિતવાલા
| श्री सुदर्शनाचार्य शास्त्री 028 જીરાવ
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई | 02 | વેવાસ્તુ પ્રમાર
श्री प्रभाशंकर ओघडभाई 030 शिल्परत्नाकर
श्री नर्मदाशंकर शास्त्री 031 प्रासाद मंडन
पं. भगवानदास जैन 032 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય- પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. 033 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃહદ્રવૃત્તિ વૃદન્યાસ અધ્યાય-ર પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા.
श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-३ 034 | (8).
પૂ. ભાવસૂરિની મ.સા. | श्री सिद्धहेम बृहवृत्ति बृहन्न्यास अध्याय-3 (२) 035 | (૩)
પૂ. ભાવળ્યસૂરિ મ.સા. 036 | શ્રી સિદ્ધહેમ વૃ૬૬વૃત્તિ વૃદન્યાસ મધ્યાય-૧ | પૂ. ભવિષ્યસૂરિની મ.સા. | 037 વાસ્તુનિઘંટુ
પ્રભાશંકર ઓઘડભાઈ સોમપુરા તિલકમશ્નરી ભાગ-૧
| પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 039 | તિલકમશ્નરી ભાગ-૨
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 040 તિલકમશ્નરી ભાગ-૩
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 041 સખસન્ધાન મહાકાવ્યમ
પૂ. વિજયઅમૃતસૂરિશ્વરજી 042 સપ્તભડીમિમાંસા
પૂ. પં. શિવાનન્દવિજયજી 043 ન્યાયાવતાર
સતિષચંદ્ર વિદ્યાભૂષણ 044 વ્યુત્પત્તિવાદ ગુઢાર્થતત્ત્વાલોક
| શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 04s | સામાન્યનિર્યુક્તિ ગુઢાર્થતત્કાલીક
શ્રી ધર્મદત્તસૂરિ (બચ્છા ઝા) 046 | સપ્તભીનયપ્રદીપ બાલબોધિની વિવૃત્તિ પૂ. લાવણ્યસૂરિજી વ્યુત્પત્તિવાદ શાસ્ત્રાર્થકલા ટકા
શ્રીવેણીમાધવ શાસ્ત્રી 048 | નયોપદેશ ભાગ-૧ તરકિણીતરણી
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 049 નયોપદેશ ભાગ-૨ તરષિણીકરણી
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 050 ન્યાયસમુચ્ચય
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 051 સ્યાદ્યાર્થપ્રકાશઃ
પૂ. લાવણ્યસૂરિજી 052 દિન શુદ્ધિ પ્રકરણ
પૂ. દર્શનવિજયજી 053 | બૃહદ્ ધારણા યંત્ર
પૂ. દર્શનવિજયજી 054 | જ્યોતિર્મહોદય
સં. પૂ. અક્ષયવિજયજી
202.
480
228
_60
218
190
138
047
296
210
274
286
216
532
113
112
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર
160
164
સંયોજક – શાહ બાબુલાલ સરેમલ શાહ વીમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
हीशन सोसायटी, रामनार, साबरमती, महावा६-०५. (मो.) ८४२७५८५८०४ (यो) २२१३ २५४3 (5-मेल) ahoshrut.bs@gmail.com मही श्रुतज्ञानम् jथ द्धार - संवत २०५६ (. २०१०)- सेट नं-२
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને ડી.વી.ડી. બનાવી તેની યાદી.
या पुस्ता वेबसाईट ५२थी up SIGनती री शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ
ભાષા त्त-21511२-संपES પૃષ્ઠ | 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहद्न्यास अध्याय-६ सं पू. लावण्यसूरिजी म.सा. 296 056 | विविध तीर्थ कल्प
पू. जिनविजयजी म.सा. 057 लारतीय श्रम संस्कृति सनेमन
४. पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्त्वलोकः
श्री धर्मदत्तसरि
202 059 व्याप्ति पञ्चक विवृत्ति टीका
श्री धर्मदत्तसूरि
48 0608न संगीत रागमाला
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी
306 | 061 चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
श्री रसिकलाल एच. कापडीआ
322 062 | व्युत्पत्तिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय |सं श्री सदर्शनाचार्य
668 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी
पु. मेघविजयजी गणि
516 064 | विवेक विलास
सं/. | श्री दामोदर गोविंदाचार्य
268 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
सं पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 456 066 | सन्मतितत्त्वसोपानम
| सं पू. लब्धिसूरिजी म.सा.
420 ઉપદેશમાલા દોઘટ્ટી ટીકા ગુર્જરીનુવાદ | गु४. पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 638 068 मोहराजापराजयम्
| सं पू. चतुरविजयजी म.सा.
192 069 | क्रियाकोश
सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह
सं/. | श्री अंबालाल प्रेमचंद
406 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका सं. श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 जन्मसमुद्रजातक
सं/हिं श्री भगवानदास जैन
128 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध
सं/हिं श्री भगवानदास जैन
532 0748 सामुदिनां यथो
४४. श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी |
376
428
070
308
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
374
238
194
192
254 260.
75 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૧ 076 જૈન ચિત્ર કલ્પદ્રુમ ભાગ-૨ 077 સંગીત નાટ્ય રૂપાવલી 78 ભારતનાં જૈન તીર્થો અને તેનું શિલ્પ સ્થાપત્ય 079 શિલ્પ ચિન્તામણિ ભાગ-૧ 080 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૧ 08 | બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૨ 082 બૃહદ્ શિલ્પ શાસ્ત્ર ભાગ-૩ 083 આયુર્વેદના અનુભૂત પ્રયોગો ભાગ-૧ 084 | કલ્યાણ કારક 085 | વિવાનો વન વોશ 086]
કથા રત્ન કોશ ભાગ-1 | કથા રત્ન કોશ ભાગ-2
238
260
| ગુજ. | શ્રી સારામાં નવા ગુજ. | શ્રી સરામારું નવાવ ગુજ. | શ્રી વિયા સારામારૂં નવાવ | ગુજ. | શ્રી સારામારૂં નવાવ ગુજ. | શ્રી મનસુલતાન મુરમન, ગુજ. | શ્રી નાગન્નાથ મંવારમાં ગુજ. | શ્રી નવીન્નાથ મંગારામ ગુજ.
| श्री जगन्नाथ अंबाराम ગુજ. . 3ન્તિસાગરની ગુજ. | શ્રી વર્ધમાન પર્વનાથ શાસ્ત્રી सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा ગુજ. | શ્રી લેવલાસ ગીવરન તોશી ગુજ. | શ્રી લેવલાસ નીવરીન
प. मेघविजयजीगणि | पू.यशोविजयजी, पू.
पुण्यविजयजी મારા શ્રી વિનયર્શનસૂરિની
114
910
436
336
230
088 | હસ્તસગ્નીવનમ
322
089/
એન્દ્રચતુર્વિશતિકા સમતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
_114
090 |
560
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार
पृष्ठ
272
240
254
282
118
466
342 362
134
70
हिन्दी | मुन्शाराम
316 224
संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com
शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन
हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६७ (ई. 2011) सेट नं.-३ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। | क्रम | पुस्तक नाम
कर्ता/ टीकाकार भाषा | संपादक / प्रकाशक 91 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-१
वादिदेवसूरिजी
| मोतीलाल लाघाजी पुना | 92 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-२
वादिदेवसूरिजी
| मोतीलाल लाघाजी पुना 93 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-३
वादिदेवसूरिजी
मोतीलाल लाघाजी पुना 94 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-४
वादिदेवसूरिजी
मोतीलाल लाघाजी पुना 95 | स्याद्वाद रत्नाकर भाग-५
वादिदेवसूरिजी
मोतीलाल लाघाजी पुना 96 | पवित्र कल्पसूत्र
पुण्यविजयजी
साराभाई नवाब 97 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-१
भोजदेव
| टी. गणपति शास्त्री 98 | समराङ्गण सूत्रधार भाग-२
भोजदेव
| टी. गणपति शास्त्री 99 | भुवनदीपक
पद्मप्रभसूरिजी सं. वेंकटेश प्रेस 100 | गाथासहस्त्री
समयसुंदरजी
सुखलालजी 101 | भारतीय प्राचीन लिपीमाला
गौरीशंकर ओझा
मुन्शीराम मनोहरराम 102 | शब्दरत्नाकर
साधुसुन्दरजी
सं. हरगोविन्ददास बेचरदास 103 | सुबोधवाणी प्रकाश
न्यायविजयजी
सं./गु
| हेमचंद्राचार्य जैन सभा
| 104 | लघु प्रबंध संग्रह
जयंत पी. ठाकर
ओरीएन्ट इन्स्टीट्युट बरोडा 105 | जैन स्तोत्र संचय-१-२-३
माणिक्यसागरसूरिजी
आगमोद्धारक सभा 106 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-१,२,३
| सिद्धसेन दिवाकर
सुखलाल संघवी 107 | सन्मति तर्क प्रकरण भाग-४,५
सिद्धसेन दिवाकर
सुखलाल संघवी 108 | न्यायसार - न्यायतात्पर्यदीपिका
सतिषचंद्र विद्याभूषण
एसियाटीक सोसायटी | 109 | जैन लेख संग्रह भाग-१
पुरणचंद्र नाहर
सं./हि पुरणचंद्र नाहर 110 | जैन लेख संग्रह भाग-२
पुरणचंद्र नाहर
सं./हि | पुरणचंद्र नाहर 111 | जैन लेख संग्रह भाग-३
पुरणचंद्र नाहर सं./हि । पुरणचंद्र नाहर 112 | जैन धातु प्रतिमा लेख भाग-१
कांतिविजयजी
सं./हि | जिनदत्तसूरि ज्ञानभंडार 113 | जैन प्रतिमा लेख संग्रह
दौलतसिंह लोढा
| अरविन्द धामणिया | 114 | राधनपुर प्रतिमा लेख संदोह
विशालविजयजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा 115 | प्राचिन लेख संग्रह-१
विजयधर्मसूरिजी सं./गु | यशोविजयजी ग्रंथमाळा | 116 | बीकानेर जैन लेख संग्रह
अगरचंद नाहटा सं./हि | नाहटा ब्रधर्स 117 | प्राचीन जैन लेख संग्रह भाग-१
जिनविजयजी
सं./हि | जैन आत्मानंद सभा 118| प्राचिन जैन लेख संग्रह भाग-२
जिनविजयजी
सं./हि | जैन आत्मानंद सभा | 119 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-१
गिरजाशंकर शास्त्री
| फार्बस गुजराती सभा 120 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-२
गिरजाशंकर शास्त्री सं./गु | फार्बस गुजराती सभा | 121 | गुजरातना ऐतिहासिक लेखो-३
गिरजाशंकर शास्त्री
फार्बस गुजराती सभा 122 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-१ पी. पीटरसन
रॉयल एशियाटीक जर्नल | 123 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-४ | पी. पीटरसन
रॉयल एशियाटीक जर्नल 124 | ऑपरेशन इन सर्च ऑफ संस्कृत मेन्यु. इन मुंबई सर्कल-५ | पी. पीटरसन
रॉयल एशियाटीक जर्नल | 125 | कलेक्शन ऑफ प्राकृत एन्ड संस्कृत इन्स्क्रीप्शन्स
पी. पीटरसन
भावनगर आर्चीऑलॉजीकल डिपा. 126 | विजयदेव माहात्म्यम्
जिनविजयजी
जैन सत्य संशोधक
612 307 250 514 454 354 337
354 372 142 336
सं./हि
364
218
656 122
764
404
404
540
274
414
400
320
148
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार
श्री आशापूरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार
पृष्ठ 754
84
194
171
90
310
276 69
100 136 266 244
संयोजक-शाह बाबुलाल सरेमल - (मो.) 9426585904 (ओ.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com
शाह वीमळाबेन सरेमल जवेरचंदजी बेडावाळा भवन
हीराजैन सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमदावाद-05. अहो श्रुतज्ञानम् ग्रंथ जीर्णोद्धार-संवत २०६८ (ई. 2012) सेट नं.-४ प्रायः अप्राप्य प्राचीन पुस्तकों की स्केन डीवीडी बनाई उसकी सूची।यह पुस्तके वेबसाइट से भी डाउनलोड कर सकते हैं। क्रम | पुस्तक नाम
कर्ता/ संपादक
भाषा | प्रकाशक 127 | महाप्रभाविक नवस्मरण
साराभाई नवाब
गुज. | साराभाई नवाब 128 | जैन चित्र कल्पलता
साराभाई नवाब
| साराभाई नवाब 129 | जैन धर्मनो प्राचीन इतिहास भाग-२
हीरालाल हंसराज
गुज.
| हीरालाल हंसराज 130 | ओपरेशन इन सर्च ओफ सं. मेन्यु. भाग-६
पी. पीटरसन
अंग्रेजी | | एशियाटीक सोसायटी 131 | जैन गणित विचार
| कुंवरजी आणंदजी | गुज. जैन धर्म प्रसारक सभा 132 | दैवज्ञ कामधेनु (प्राचिन ज्योतिष ग्रंथ)
शील खंड
सं. ब्रज. बी. दास बनारस 133 | करण प्रकाश
ब्रह्मदेव
सं./अं. सुधाकर द्विवेदि 134 | न्यायविशारद महो. यशोविजयजी स्वहस्तलिखित कृति संग्रह | यशोदेवसूरिजी
गुज. यशोभारती प्रकाशन 135 | भौगोलिक कोश-१
डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज.. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 136 | भौगोलिक कोश-२
डाह्याभाई पीतांबरदास | गुज. गुजरात वर्नाक्युलर सोसायटी 137 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-१, २
जिनविजयजी
हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 138 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-१ अंक-३, ४
जिनविजयजी
हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 139 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-१, २
जिनविजयजी
हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 140| जैन साहित्य संशोधक वर्ष-२ अंक-३, ४
जिनविजयजी
हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 141 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-१,२
जिनविजयजी
हिन्दी । जैन साहित्य संशोधक पुना 142 | जैन साहित्य संशोधक वर्ष-३ अंक-३, ४
जिनविजयजी
हिन्दी | जैन साहित्य संशोधक पुना 143 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-१
सोमविजयजी
| शाह बाबुलाल सवचंद 144 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-२
सोमविजयजी
गुज. शाह बाबुलाल सवचंद 145 | नवपदोनी आनुपूर्वी भाग-३
सोमविजयजी
गुज.
| शाह बाबुलाल सवचंद 146 | भास्वति
| शतानंद मारछता सं./हि एच.बी. गप्ता एन्ड सन्स बनारस 147 | जैन सिद्धांत कौमुदी (अर्धमागधी व्याकरण)
रत्नचंद्र स्वामी
| भैरोदान सेठीया 148 | मंत्रराज गुणकल्प महोदधि
जयदयाल शर्मा हिन्दी । जयदयाल शर्मा 149 | फक्कीका रत्नमंजूषा-१, २
कनकलाल ठाकूर
हरिकृष्ण निबंध 150 | अनुभूत सिद्ध विशायंत्र (छ कल्प संग्रह)
मेघविजयजी
सं./गुज | महावीर ग्रंथमाळा 151 | सारावलि
कल्याण वर्धन
पांडुरंग जीवाजी 152 | ज्योतिष सिद्धांत संग्रह
| विश्वेश्वरप्रसाद द्विवेदी । सं. ब्रीजभूषणदास बनारस 153| ज्ञान प्रदीपिका तथा सामुद्रिक शास्त्रम्
रामव्यास पान्डेय सं. | जैन सिद्धांत भवन नूतन संकलन | आ. चंद्रसागरसूरिजी ज्ञानभंडार - उज्जैन
हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार २ | श्री गुजराती श्वे.मू. जैन संघ-हस्तप्रत भंडार - कलकत्ता हस्तप्रत सूचीपत्र हिन्दी | श्री आशापुरण पार्श्वनाथ जैन ज्ञानभंडार
274
168 282
182
गुज.
384
376 387 174
प्रा./सं.
320
286 272
142
260
232
160
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ጥጥጥጥጥጥጥ
श्रीहरिकृष्णनिबन्धमणिमालायाः षष्ठो (६) मणिः ।
አምጥጥጥጥጥጥጥጥጥጥጥጥጥጥ፣
फक्किकारत्नमञ्जूषा
सिद्धान्तकौमुदीस्थपतिव्याख्यानरूपा ।
प्रकाशक:--
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्
बनारस - सिटी |
( सर्वाधिकारः प्रकाशकाधीनः ) विद्याविलास यन्त्रालये मुद्रितम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
DODDSDEESESEE
श्रीगोकुलेश्वरप्रीत्यै तदीयजननोत्सवे । श्रीहरिकृष्णदासेन सदानन्दाभिलाषिणा || विक्रमीय - युगवसुनवेन्दुमितशरदि सुतारे स्थापितमिह शुभसहसि शुक्कु इनतिथिगुरुवारे । श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनमिति मणिमालायाः बुधजन विनोदमतिमङ्गलदायाः ॥
SESSSSSSSSSS
मन्थनाय
रघुवंश महाकाव्यम् - सुधानाम्निव्याख्या सहितम् ।
प्रत्येक श्लोक में क्रमशः अवतरण-श्लोक, सञ्जीवनी - अन्वयः - "सुधाव्याख्या"कोश:- समासादि-व्याकरण वाच्यपरिवर्तन- तात्पर्यार्थः- हिन्दीभाषार्थः तथा जहां तहां पौराणकीय कथायें - उपयुक्त टिप्पणीयां-संक्षिप्तकथायें आदि उपयुक्त विषय दिये हैं तथा ग्रन्थ समाप्ति में परीक्षोपयोगि प्रश्नपत्र भी दिये गये हैं आज तक इतनी उत्तम परीक्षोपयोगि टीकायें तथा मल्लिनाथ कृत सञ्जीविनी टीका सहित का रघुवंश अन्यत्र नहीं छपा । १ से ५ सर्ग का मूल्य लागत मात्र १ | ) उपरोक्त "सुधाव्याख्या" सहित रघुवंश १ से ४ सर्ग का मूल्य १1) तथा ६ से १० सर्ग का मूल्य १॥ ) पृथक् २ संस्करण भी मिलता है ।
किरातार्जुनीयम् - सुधानाम्निव्याख्या सहितम् ।
सर्व प्रथम पात्र - परिचय - संक्षिप्तकथा तथा प्रत्येक श्लोक में क्रमशः अवतरणश्लोक-मल्लिनाथीटीका - अन्वयः - " सुधाव्याख्या" - कोश: - समासादि - व्याकरण - वाच्य - परिवर्तन - तात्पर्यार्थः- भाषार्थ:-जहां तहां उपयुक्त टीप्पणीयां- शिक्षासङ्ग्रह - तथा परीक्षोपयोगि प्रश्नपत्र भी दिये गये हैं आज तक किरात १ से ३ सर्ग का इतनी उत्तम परीक्षोपयोगि टीकायें तथा मल्लिनाथी टीका सहित का संस्करण दूसरा अन्यत्र कहीं नहीं छपा । १ से ३ सर्ग का मूल्य लागत मात्र III)
प्राप्तिस्थानम्
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्
बनारस सिटी ।
Aho! Shrutgyanam
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
SRI HARIKRISNA NIBANDHA MANI MÂLÂ
NO. 6.
THE
PHAKKIKARATNA MANJŪSĀ
(BEAING A COMMENTARY ON THE PANKTI OF SIDDHANTA KAUMUD] )
By
VYĀKARANA KAVYATIRTHA
MAITHIL PANDIT S'RI KANAKALAL THAKUR
Fourth Edition]
(PART I)
---
PUBLISHED BY
S'ri Hari Krishna Nibandha Bhawal
BENARES.
[ALL RIGHTS RESERVED BY THE PUBLISHER]
Aho! Shrutgyanam
[ 1932
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
परीक्षापाठ्य-पुस्तक- सूचीपत्रम् |
(१) सरलत्रिकोणमिति - चापीयत्रिकोणगणिते - सविशेषवासनासहिते - द्वियुकपदसिद्धान्त - लघुरिक्थादि - नवीनसिद्धान्तप्रश्नादिसहिते (२) नीलाम्बरीयगोलीयरेखागणितम् - नूतनवासनया, गोलबोधेन
चसमन्वितम्
(३) मुहूर्तचिन्तामणिः- पीयूषधारासहित :- नूतनगणितविषयोपपत्यादि टिप्पणीसहितः
(४) मुहूर्तचिन्तामणिः - प्रमिताक्षरासहितः - नवीनगणित विषयोपपत्त्यादि टिप्पणीसहितः
(९) नाह्रिदत्तपञ्चविंशतिका
(१०) प्रतिभाबोधकम् - संस्कृतटीका सहितम्
(११) मूलरामायणम् - अन्वय- व्याख्या - समास - व्याकरण - वाच्य परिवर्तनकोश- सारार्थ - भाषार्थ - प्रश्नादिसहितम्
(५) बृहज्जातकम् - भट्टोत्पलीयटीकासहितम् नवीनगणितविषयोपपत्त्यादि टिप्पणसहितम्
(६) ताजिकनीलकण्ठी - विश्वनाथीयटीकोदाहरणसहिता - गणितविषयोपपच्या दिटिप्पणीविभूषिता
(७) शिशुबोधः - सविशेषटिप्पणीसहितः
(८) रेखागणितस्यैकादश- द्वादशाध्यायौ - ज्योतिर्विद्वरे - श्रीकृष्णदत्तशर्मकृत टीका सहितौ सविशेषटिप्पणी समलंकृतौ
रु० आ०
(२६) रसमञ्जरी - महाकविभानुदत्तमिश्रविरचिता । पं० श्रीबद्रीनाथशर्मकृत- सुरभिव्याख्याविभूषिता ।
¡ Î ⠀ Î ¡ IT ÎȚI
(१२) मुद्राराक्षसनाटकम्-भावबोधिनीटीका - विस्तृतसमालोचनासहितम् (१३) शिशुपालवधं सटीकम् - आदितः सर्गद्वयात्मकम् (१४) शिशुपालवधं सटाकम् - आदितः सर्गत्रयात्मकम् (१५) फक्किकारत्नमञ्जूषा - ( स्त्रीप्रत्ययान्तो भागः ) (१६) फक्किकारत्नमञ्जूषा - कारकादिकृदन्तान्तो भागः (१७) उभयाभावादिवारक परिष्कार : - ( सटीक ) (१८) वैयाकरणभूषणसारः - सरलाटीका सहितः (१९) न्यायकुसुमाञ्जलिः - हरिदासोटीका टिप्पणीयुतः (२०) न्यायदर्शनम् - विश्वनाथवृत्ति - टिप्पणीविवृत्तियुतम् (२१) वाल्मीकिरामायण सुन्दरकाण्डम् - ( रेशमी गुटका ) (२२) श्रमरकोशः -- अनेकार्थध्वनिमञ्जरी - द्विरुपको शैकाक्षरकौशैश्च सहितः (२३) बगलामुखी स्तोत्रम्
. (२४) लीलावती - पं० मुरलीधर ठक्करकृत - लीलावती - वासना - परिशिष्टप्रश्नादिसहिता ।
. (२५) कारिकावली - पं० सूर्यनारायणशुक्लरचित - मयूखोद्भासितसिद्धान्तमुक्तावलीसहिता । ( प्रत्यक्षखण्ड )
(२७) श्रुतबोध: - श्रीसीतारामझाकृतया आशुबोधिनीसमाख्यव्याख्यया, तत्कृत संक्षिप्तच्छन्दो गणितादिना च सहितः ।
016 210
210
०–१२
२-०
२–०
०-१२
२-०
०-८
१ –०
१-०
०-५
०-१
2-6
०-१०
१-४
३-०
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् - बनारस-सिटी ।
Aho! Shrutgyanam
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
-श्रीहरिकृष्णातिबन्धमणिमाळाया:
षष्ठो (६) मणिः ।
फकिकारत्नमञ्जूषा
सिद्धान्तकौमुदीस्थपङ्किव्याख्यानरूपा।
मुद्गलपुर ( मुङ्गर ) मण्डलान्तर्गत महमदाग्रामवास्तव्येन गणपति. टक्कुरात्मजैकनाथठक्कुरात्मजेन व्याकरणकाव्यतीर्थेन ठक्कुरोपनामक पण्डितश्रीकनकलालशर्मणा मैथिलेन रचिता
तेनैव संशोधिता च ।
(स्त्रीप्रत्ययान्ता प्रथमो भागः )
प्रकाशक:
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्,
बनारस सिटी।
चतुर्थावृत्तिः]
[१९८८ राजशासनानुसारेण सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
मुनित्रयमिति तदुक्तीरिति विषयश्चाधिकारश्व ननु संज्ञाचेति
अइ उणित्यादि
माहेश्वराणीति
एषामन्त्या इत
सूत्रेकारश्चेति हकारादिष्वकार० हलन्त्यमिति । प्रत्याहारेष्वित आदिरन्त्येि आये इति अर्वाङिति
अतन्त्रमिति
केति
संज्ञाप्रकरणे |
फक्किकारत्नमञ्जूषायाः प्रथमभागस्य
विषयानुक्रमणिका |
इति
स्थानां, येरा
शतचक्रम् प्रक्रियादशायां अस्य चाष्टाध्याय त्रिपाद्यामपीति अत्राण परेण ऐ औजिति
नाम्झलौ
परिभाषाप्रकरणे | अष्टाभ्य औशित्यादौ
श्रसन्धौ ।
स्थानत आन्त०
इति धकारस्य farafaeपाच्चत्वारि सुयुपास्य इति
पृष्ठम् पं०
१ ११
२
३
३ १६
४ २
L ११
४
१३
५ ६
m m
६
६
१०
१४
६ १८
६
२४
२५
wwwww
६
६
६
७
6 6 6
७
७
८
८
१७
२६
७
a
२६
३०
३२
८
९
२३
२
९ २६
१० १०
१० १२
१०
२१
विषयः धाश इति
ननु चाहत
आदित्यो
वान्त इत्यत्र
छकाराद्वा
तनिमित्तस्यैव
कानि सन्ति तत्रान्तरतम्यादिति
पुरस्तादिति अर्थवद्ग्रहण
इह पूर्वान्तवद्भावेन उपसर्गेणैव धातोराक्षेपे
अवि किम्
ऋति सवर्णे
अतीति निवृत्तमिति व्यवस्थितविभा०
अथ प्रकृति भावः
नित्यमिति किमिति
ननु 'अव स्फो०' स्वविधिसाम० चकारो न कर्त्तव्यः
वत्किमिति
रामकृष्णावमू० चत्वस्यासिद्धत्वा० अर्थग्रहणम्
हल्सन्धौ ।
टोः किम् स्थानप्रयत्नाभ्यां कथं तर्हि मदोदग्राः अत्राघोषस्य
पदस्येति किम्
कुर्वन्तीत्यत्र
संस्कर्त्ता
Aho! Shrutgyanam
पृष्ठन् पं १० २९
११
५
११ ९
११
१३
११ १९
१२
१२ ३२
१२ २६
१३
३
१३
१४
१२
१४ १९
१४ २९
१५ १०
१५ २६
१६
१६ २०
१६
२४
१६ ३१
१७ २
१७
६
१७ २३
१८
४
१८
८
१८ १७
२० १
२०
१३
२१ 19
२१
२१
२२
२२
१६
२८
२
८
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका।
पृष्ठम्
२४
२४
२५
२
२७
विषयः
पृष्ठम् पं० व्युत्पत्ति पक्षेऽप्रत्ययः ख्याजादेशे न येन नाप्राप्ती दीर्घस्यायं तुक्
२३ २२ विसगंसन्धौ। अप्रत्ययस्य ।कम्
२३ २७ एकादेशशास्त्र कृत्वोथैः किम् सामर्थ्यमिह कस्कादिष्विति कस्कादिषु भास्करः
स्वादिसन्धौ। स्वौजसमौडिति जश्त्वापवादः यत्वस्यापवादः उत्वं प्रति रुत्वं ना० शिवोऽर्व्यः अप्लुतात्किम् असन्धिः सौत्रः
२८ अशि किम्
२८ पदे किम् असुपि किम् अणः किम् पूर्वग्रहणमनुत्तर मनोरथः अकोः किम्
३१ २७ अनसमासे किम्
अजन्त पुल्लिङ्गे। अर्थवदिति
३२ १० पूर्वसूत्रेणैत सिद्ध प्रातिपदिकग्रहणे रुत्वविसर्गों पुरस्तादिति सम्बुद्ध्याक्षिक एग्रहणं किम् पदव्यवायेऽपीति भवामि, भविष्यामिति
३७ ३ विधिरितिकिम् प्रत्यये किम्
३८ १० ।
विषयः सन्निपातेति वहुवचने किम्
३९ १४ झलि किम् ननु सार्धमात्रा सुपि किम् जश्त्वमिति सस्य द्वित्वपक्षे सुपिचेतिदी? इण्कोः किम् विवृताऽघोषस्य आदेश प्रत्यययोः तदन्तस्यापीति तेन परमसर्वत्रेति अनेकालत्वात्सा उभशब्दोद्वित्व० तस्येह पाठस्तु न च कप्रत्ययेनेष्ट उभयशब्दस्य द्विवचनं ना० तस्माजस्ययजादेशस्य बहुब्रीहौ चिकीर्षिते संज्ञोपसर्जनीभूतास्तु महासंज्ञाकरणेन समुदायस्यैवाय निषेधः नचैवं तदन्तविधिना सुट्० पदाङ्गाधिकारे तस्य च० निर्दिश्यमानस्यादेशा भ० एकदेशविकृतमनन्यवत् वृत्तिकृतेति इह पूर्वस्मादपीति पूर्वत्रासिद्धनेति तस्य दोष इति प्रभृतिग्रहणं प्रकारार्थम् यद्यप्यौडि धातोः किम् शेषः किम् हस्तौ किम् , वातप्रम्ये यूकिम् । मात्रे दीर्घात्किम् । निष्कौशाम्बिः ५२ २० प्रथमहल किम्
५३ ३
८
Wwwwwwwww 6mm RCCWWW
Aho ! Shrutgyanam
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्टम् पं०
६३ १०
६४
६४ २३ ६४ २७
विषयानुक्रमणिका। विषयः
पृष्टम् पं० विषयः शोभन: सखा सुसखेति ५३ ३२ अस्त्रीतित्विति आङ्गत्वात्तदन्तस्या० ५३ ३५ प्रधीशब्दस्येति समुदायस्य सखिरूपत्वा०
कथं तर्हि, हेसुच परमः सखा यस्येति
आरम्भसामर्थ्यादेव गौणत्वेऽपीति
अजन्तक्लीवे। अनित्यत्वादिति
ननु अतोऽमिति गौणत्वे तु नेतीति
एहस्वादिति हल्मात्र वस्तुतस्तु प्रियत्रयाणाम्
टेलृप्तत्वादिति द्विपर्य्यन्तानां किम्
सन्निपातपरिभाषया इह परत्वादाटा अड्यन्तत्वान्न सुलोपः
परत्वाजरसि कृते कुमारीति
वस्तुतस्तु प्रभृतिग्रह. धातुना संयोगस्य वि०
पद्दन्न इत्यत्र हि कथं तर्हि दुर्धियो वृश्चि०
अत्र सन्निपातपरि० को लुप्तं न स्थानिवत्
न लुमतेत्यस्यानित्यः दीर्घस्यापि ग्रहणात्
प्रवृत्तिनिभित्तैक्ये सूत्रे नप्त्रादिग्रहण
वस्तुतस्तु प्ररीणाम् परत्वात्तृज्वगावे
हलन्तपुल्लिङ्गे कृ त इत्यनयोरनुकरणो
उपदेशे किम् ननु इना सह वर्तते
एकाचो धातोरिति ननु से शब्दाजसि
झलीति निवृत्तिम् शसा साहचर्यात्
व्यपदेशिवगावेन ओतो णिदिति
ननु धुगित्यादेः तेनेह न हे भानो
छन्दस्येव पिवरिति अजन्तस्त्रीलिङ्गे।
आदित्यधिकारात् एहस्वादिति
नुम्बिधिसामर्थ्यात् वृद्धिरेचि, रमाये
हे अनड्डन्निति एकादेशस्य पूर्वा
अल्बिधित्वेन दिङ्नामान्यन्तराले
ननु णत्वापेक्षया योत्तरेति
गौणत्वे तु नुट् बहुव्रीहिग्रहणं स्प०
ननु कमलशब्दात् अस्युक्ता ये डलकाः
२० षत्वं कमल्षु यत्केचिदाहुः
६० २३ अकच्सहितस्या० यद्यपि जरसादेशस्य
२९ नित्यत्वान्डो गुणदीर्घोत्वाना०
अश्बचनं सा० स्त्रियामित्यस्य त्रिच०
नलोपः राजेति स्वमोलका लुसत्वेनात
८ नचाल्लोपः स्थानिक रादेशात्पूर्वविप्रति०
नचाल्लोपस्य स्थानिक द्वैरत्वे सत्याविति
६३ १ योग बिभागसाम. बिभक्तो लिङ्गविशिष्टा०६३ २ यत्तु वृत्रन इत्या०
999.99 Vvvv
२
v
० ० ० ० ० ० ०
&
Aho! Shrutgyanam
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका।
पृष्ठम् पं.
७२ २५
विषयः इह दीधे कर्त्तव्ये इात यकारस्य ने अत एव ज्ञापकादन्त्यस्य अनजः किम् आ आदिति शतानि सहस्राणीति अष्टभ्य इति वक्तव्ये इह पूर्वस्मादपीति निरुपपदाधुजेः इह सृजियज्योः परिमृडिति राडिति पदान्तोप० नतु त्वं स्त्री अहं स्त्री मपर्यन्तस्य किम् इह शेषे लोपोऽन्त्य आद्यः शेषे लोप भाविनः सुटो नि० समस्यमाने अपदादौ किम् स्थग्रहणात् नेह युष्मत्पुत्रो ब्र. एकतिवाक्यम् युक्तग्रहणादिति परम्परासम्बन्धे इह युष्मदस्मदोरा० सर्वदा रक्ष देवन अच इति लोपविषये आन्तरतम्यात् अन्त्यबाधे इति पक्षे तु अदयडिति विष्वग्देवयोः किम् अप्रत्ययग्रहणं किम् तिरश्च इति परं नित्यं च नुमं धातोरच्यत्वन्तस्य उगिदचामिति सूत्रे कुत्वस्याऽसिद्धत्वात् षत्वाऽपवादत्वात् प्रत्येकमिति व्याख्या०
विषयः
पृष्ठम् पं० नुम्ग्रहणं नुम्स्था० तक्षिरक्षिभ्यांण्यन्ताभ्यामिति अन्तरङ्गोऽपीडागमः सान्तमहत इत्यत्र अस्य सम्बुद्धौ
हलन्तस्त्रीलिते। निपातनाद्दलोप० किन्नन्तत्वात्कुत्वेन द्यौरिति चतस्त्र इति सर्वावदिति अमूभिरिति
हलन्तनपुंसकलिङ्गे दत्वमिति उत्तरपदत्वे चेति रत्वरुत्वयोरसि० तदन्तस्यापि रुत्व० इह हल्यादिलोपे तस्याऽसिद्धत्वात्० असृजः पदान्ते कु० यद्वा व्रश्चेति सूत्रे अल्लोपस्य स्थानिब० गवाक्शब्दस्य नचेह चयोद्वि० अचाक्षिभूतानीति नित्यात्परादपि नुमः
अव्यये। यस्मात्सर्वा विभक्तिरिति कृयोमान्त० अथ विहितविशेष. यद्यप्यव्ययसंज्ञायां आग्रहणव्यर्थम० लिङ्गत्यादि
स्त्रीप्रत्यये। अजाद्युक्ति षो अजादिभिः स्त्रीत्व० शुद्राचामहत्पूर्वा वन इति सामान्यग्र० प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स.
८२
२
९१
Aho! Shrutgyanam
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
पञ्च, चतस्रः
पूर्वस्य किम् । परस्य माभू० आतः किम् । सांकाश्य० तदन्तविधिनैव सिद्धौ
भवाग्रहणमुप०
एषाद्वा एतयोस्त्वति बहुव्रीहेर्भाषित०
शैषिके कपि तु अयमेव स्त्रीप्रत्ययेषु उसर्जनत्वान्नेति
वक्ष्यमाणेत्यत्र ताच्छीलिकेso
अनपत्याधिकार० तद्धितान्तत्वात्प्राति०
पित्वसामर्थ्यात् सर्वत्र लोहितादीति टापूङीषोरपवादः परिमाणान्तातु क्षेत्रे किम् ननु द्वौ पुरुष
ननु लाघवात
ननु ऊधसो ०
स्त्रियां किम्
अव्ययग्रहणाऽननु० ननु संज्ञाशब्दानां
मामकग्रहणं निय० गर्भिण्यां जीवद्भर्तृकायां
ननु पत्न अनुपसर्जनस्येतीहो ० अथ वृषलक्ष्य पत्नीति
विषयानुक्रमणिका ।
विषयs
पूर्वस्य किमिति कुलिशब्दो हस्वमध्यो येण्या च शलल्या पिशङ्गादुपसंख्यानम्
छन्दसि मे
पृष्ठम्
९२
पं०
७
९३
९३ १०
९४
९४
९४
१२
९४ १४
९४ २१
९४ २८
९६ ६
९७
९७ २४
९७ ३४
९८ १०
९८ २३
60
९८ ३२
९९
९९ १३
१०० १०
१०० १२
१००
२१
१०० २७
१०० ३४
१०१
१०१
७
७
१०१ १५
१०१ ३०
१०१ ३२
१०२ ६
१०२ २३
इति
अवदातशब्दस्तु घावन्ते द्वयोव
ननु पितामहीत्यादिरूप०
ननु उत्सादिभ्यो
अमत्रे हि स्त्रीविषः
गजवाची नागशब्दः
वोतो गुणवचनात
यत्तु भाष्ये
उतः किम् अक्तिन्नर्थात्किम् कथं ब्रह्माणीत चिन्न, धनक्रीतेति
अस्वाङ्गपूर्वपदाद्वा उपसर्जनात्किम् अद्रवन्मूर्त्तिम०
आद्ययोर्बलक्षण इति
ओष्ठादीनाम्पञ्चा० इति शब्दः प्रकारे
आकृतिग्रहणा रज्वादिपदासा०
उपचारादिति
सहेते
अच्छन्दोऽ
नृरयोर्वृद्धिश्व लिङ्गविशिष्टपरि
अनुपसर्जनादि०
सर्वविध पुस्तलप्राप्तिस्थानम् श्रीहरिकृष्णनिबन्ध भवनम्,
बनारस सिटी |
Aho! Shrutgyanam
पं०
१०२ ३२
१०३
६
१०३
९
१०३ २१
१०३
२५
१०३ ३४
१०४ २
१०४ ३
७
१०४
१०४ ११
१०४ २२
१०४ ३४
१०५
६
१०५ २६
१०६ २
पृष्ठम्
१०६ १२
१०६
२१
१०७
१
१०७ १३
१०७ २९
१०८ ७
१०८ १६
१०८ १९
१०८ २९
१०९ १८
१०९
२८
१०९ ३२
११०
११० ३
११०
९
११० १३
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
* श्रीदुर्गामाधवगणेशा विजयन्तेतराम् *
श्रीविजयते।
फकिकारत्नमञ्जूषा।
विश्वनाथं प्रणम्याथ ध्यात्वा गुरुपदाम्बुजम् । फक्किकारत्नमञ्जूषा क्रियते छात्रहेतवे ॥१॥
अथ संज्ञाप्रकरणम् । ग्रन्थादौ ग्रन्थमध्ये ग्रन्थान्ते चमङ्गलमाचरणीयमिति शिष्टाचारात 'मङ्गलादीनि महालमध्यानि मङ्गालान्तानि च शास्त्राणि प्रथन्ते, वीरपुरुषकाण्यायुष्मत्पुरुषाणि च भवन्त्यः ध्येतारश्च सिद्धार्था यथा स्युः' इत्यादिभाष्यप्रामाण्याच्च मङ्गलमवश्यं कर्तव्यमित्यवधार्य प्रत्यवायप्रशमनाय समुचितऋषियनमस्काररूपमङ्गलमारचयति-मुनित्रयमिति। येन विना यदनुपपन्नं तत्तेनैवाक्षिप्यत, इति न्यायात् पीनोऽयं देवदत्तो दिवा न भुक्त इत्यत्र यथा-भोजनम्बिना पीनत्वानुपपत्त्या रात्रिभोजनाक्षेपस्तथैव प्रकृते विरच्यत इति कर्मप्रत्ययान्तक्रियापदस्य कर्तारम्बिनाऽनुपपत्त्या मया भट्टोजिदीक्षितेनेति सतीया कर्तपदस्याक्षेपः । अत एव भट्टोजिदीक्षितकृतिरित्यादिः श्लोकः संगच्छते । तथा च-मया भहोजिदीक्षितेनेयं वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी विरच्यते विविधगुणविशिष्टा क्रियता इत्यर्थः। किं कृत्वा मुनित्रयं नमस्कृत्य तदुक्तीः परिभाव्य च तिरस्कृत्य विचायेत्यर्थी वा । भटन्तीति भट्टास्तानुजेतुं शीलमस्येति भट्टोजिरत्रपृषोदरादित्वेनोदो दकारलो जिता. तोः किप तुगभाववागमशास्त्रस्यानित्यत्वात् । किंच छः शम्भुस्तस्माज्जातः उजो गणेशो. वरो वा सोऽस्यास्तीति उजी भट्टश्वासावुजी चेति भट्टोजी दीक्षणं दीक्षा दीक्ष धातोः गो. श्व हल' इत्यप्रत्ययः । दीक्षा संजाताऽस्येति दीक्षितः 'तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतजा इतिसत्रेणेतर भोजीचासौ दीक्षितश्चेतिविग्रहस्तेन । व्याक्रियन्ते व्युत्पाद्यन्ते शब्दा अनेनेति व्याकरणं व्यापूर्वककृधातोः 'करणाधिकरणयोश्च' इतिकरणे ल्युट् तस्य स्थाने यवोरनारे इत्यनादेशः । व्याकरणमधीयते विदन्ति वा वैयाकरणा इति विग्रहे 'तदधीते तद्वेदः इत्यानि "नय्वाभ्यामू' इत्यादिनैजागमः। असेधीदिति सिद्धः सिद्धो निष्पन्नोऽन्तो निर्णयो येषांक सिद्धान्ताः, यद्वा वादिप्रतिवादिभ्यां निर्णीतत्वेनाक्षेपरहिता अर्थाः सिद्धान्ताः, वैयाकरण
Aho! Shrutgyanam
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्
सिद्धान्ता वैयाकरणसिद्धान्ताः । मोदनं मुद् (मुद् हर्षे) भावे 'सम्पदादिभ्यश्च' इति क्विप् को पृथिव्यां मुदानन्दो यस्मादसौ कुमुच्चन्द्रस्तस्येयं कौमुदी । 'तस्येदम्' इत्यण । 'टिड्. ढाण' इति ङीप् । वैयाकरणसिद्धन्तानां कौमुदीव चन्द्रिकेवेत्यर्थः ॥
ननु (१) नमः स्वस्ति' इत्यनेन नमःशब्दयोगे चतुर्थीविधानेन मुनित्रयं नमस्कृत्येत्यनुपपन्नमिति चेन्न । (२) 'उपपदविभक्तः कारकविभक्तिर्बलीयसी' इति परिभाषया द्वितीयाया एवं प्राबल्यबोधनेन तदुपपत्तेः । पदमाश्रित्योत्पन्ना विभक्तिरुपपदविभक्तिः । क्रियामाश्रि. त्योत्पन्ना विभक्तिः कारकविभक्तिः । उत्कृष्टनिष्ठं यत्स्वनिष्ठापकृष्टत्वबोधनं तदनुकूलो व्यापारी नमश्शब्दार्थः ॥
तदुक्तीरिति । मुनित्रयाणामुक्तीरित्यर्थः । परिभाव्येति-विचार्येत्यर्थः । धातू. नामनेकार्थत्वात् । अत्र ज्ञापकं 'परौ भुवोऽवज्ञाने' इत्यत्रावज्ञानग्रहणमेव, तथाहि सर्वत्र परिसमभिव्याहारे भूधातोरवज्ञानार्थस्यैव सम्भवाद् व्यावाभावेन व्यर्थमवज्ञानग्रहणं ज्ञापयति धातूनामनेकार्थत्वमिति ज्ञापिते तु तस्मिन्नथें भूधातोरवज्ञानातिरिक्तार्थस्यापि सम्भवादन्यस्मिन्नथें प्रत्ययव्यावृत्त्यर्थमवज्ञानग्रहणस्य सार्थक्यमिति भावः । 'अनादरः परिभवः परीभावस्तिरस्क्रिया' इति कोशप्रमाणेन परिसमभिव्याहारे भूधातोस्तिरस्कारार्थत्वात्परिभाव्येत्यस्य तिरस्कृत्येत्यर्थाभ्युपगमे तदुक्तीरित्स्य प्राचामुक्तीस्तिरस्कृत्येत्यर्थो व्याख्येयः । उक्तकोशस्य तत्रोक्तानुपूर्वीविशिष्टे एवं शक्तिग्राहकत्वेन घनन्ताद्यन्तस्यैवानादुरार्थबोधकत्वादिह विचारार्थकत्वे न कापि बाधा दृष्टिपथे पथिकायते इति केचित् ॥ . इयं कौमुदी सिद्धान्तभूतसकलार्थप्रकाशजनिकेत्यर्थः । ग्रन्थरूपाया अस्याः कौमु द्या अर्थप्रकाशकत्वधर्मेण चन्द्रिकया साम्यमिति भावः, इयमिति प्रत्यक्षविषयकेनेदमा निर्देशो (३)भाविनोऽपि वस्तुनो बुद्धया विषयीकरणात् ॥ .. मन्तारो वेदशास्त्रार्थतत्वावगन्तारो मुनयः मन्धातोः 'मनेरुच्व' इति मकारात्पराकार.
श्रीगणेशाय नमः । (१) *नमःस्वस्तीति । 'नमास्वस्तिस्वाहास्वधाऽलवषड्योगाच' इति सूत्रस्वरूपम् ।
(२) *उपपदविभक्तरिति । इयं परिभाषा वाचनिक्येव नतु ज्ञापकसाध्या 'तत्र च दीयते' इति सूत्रभाष्यकैयटयोस्तथैवोपलम्भात्।
ननु कृधात्वर्थफलान्वयविवक्षायां द्वितीयाया, नमः शब्दार्थान्वयविवक्षायां चतुर्थ्याश्च, प्र. वृत्त्या भिन्नविषयादुक्तपरिभाषया द्वितीयाप्राबल्यबोधनमसङ्गन्तमिति चेन्न । नमः शब्दस्य निपातत्वेन द्योतकतया द्योतकवाचकसमभिव्याहारे विनिगमनाविरहेण विषयतायामुभयप्र. योज्यत्वस्य सिद्धान्ततया नमःपदप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकत्वेन तात्पर्यविषयीभूतात्प्रातिपदिकाच्चतुर्थीति सूत्रार्थेन कृधात्वर्थफलेऽन्वयविवक्षायामुभयोः प्राप्त्या तत्सङ्ग. तेरिति भावः । नच नमस्कृत्येत्यस्य समस्तत्वेन जहत्स्वार्थायां नमःपदपर्याप्तप्रयोजकतानिरूपितविषयताया अभावाचतुर्थ्यप्रसक्त्या तदवस्थ एवोक्तदोष इति वाच्यम् । 'जहत्स्वार्था तु तत्रैवढियन्त्र विरोधिनी'इत्युक्त्याख्ढेोगार्थविरोधित्व एव जहत्स्वार्थोपगमादित्यलम् ।
(३) *भाविन इति । यथा भाविघटविषयेऽयं घटो भविष्यतीति व्यवहारस्तथेयमिति निर्देशः । सत्कार्यवादसिद्धान्ताश्रयणाद्वेयमिति निर्देश इति भावः । उपमानकौमुदीगतलिइस्यारोपाद्ग्रन्थे स्त्रीलिंगनिर्देशोऽप्युपपद्यत एव । बुद्धिसत्तासमाविष्टस्य शाब्दबोधविषयत्वमिति सिद्धान्त इति भावः।
Aho! Shrutgyanam
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
संशाप्रकरणम् ।
स्योकार इन् प्रत्ययश्च । योऽवयवा यस्येति त्रयं त्रिशब्दात् 'संख्याया अवयवे तय! इति तयप 'द्वित्रिभ्यां तयस्यायज्वा' इत्ययच् मुनीनां त्रयं मुनित्रयमिति विग्रहः ॥
विषयश्चाधिकारश्च सम्बन्धश्च प्रयोजनम् । विनाऽनुबन्धं ग्रन्थादौ मङ्गलं नैव शस्यते, इत्यभियुक्तोक्तवैयाकरणेत्यादिना(१)ऽनुबन्धचतुष्टयस्य ग्रन्थादावावश्यकत्वं प्रदर्शयति । तच्च विषयप्रयोजनाधिकारिसम्बन्धरूपम्बोध्यम् । तथा च वैयाकरणसिद्धान्तज्ञानं विषयः । 'रक्षोहागमलध्वसन्देहा, इत्यादिभाष्योक्तमेव प्रयोजनम् (त्रैवर्णिक सत्यधीतकाव्यकोशादिः) तजिज्ञासरधिकारी, प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः संबन्ध इति सूचितम् ॥
(२)ननु 'संज्ञा च परिभाषा च' इत्यादिषड्विधसूत्रलक्षणस्य वृद्धैर्व्यवहृतत्वात् 'अइउण'. इत्यादीनां कथं सूत्रत्वमुपपन्न मिति चेन्न । एषामकारादिक्रमबोधकत्वेऽपि प्रत्याहारविधायकेन 'आदिरन्त्येन सहेता' इत्यनेनैकवाक्यत्वात् संज्ञासूत्रत्वे बाधकाभावेन तदुपपत्तेः, तथाहिआदिरकारादिरन्त्येनेता सदृशेन णकारादिना सहोच्चार्यमाण आद्यन्ताक्षिप्तानां संज्ञेति भा. वः । एवं प्रत्याहारविधायकोक्तसूत्रेण सहकवाक्यतया 'स्वौजसमौइत्यादीनामपि सुवादि संज्ञासूत्रत्वं स्वादिविधायकत्वञ्च बोध्यम् ॥ वस्तुतस्तु पूर्वोक्तयुक्या संज्ञासूत्रत्वव्यवस्थापने परिभाषासुत्राणामपि विध्येकवाक्यतया विधिसूत्रत्वापत्तिरतोऽकारः साधुरित्येवंक्रमेण साधुत्वविधानाद्विधित्वमेव युक्तमिति मिश्राः ॥
'अइउण' इत्यादिचतुर्यु सूत्रेषु (३)सन्धिकाय्यं न भवति (४) संहिताया अविवक्ष. णात् । अकारादिवर्णेभ्यः (५)कारप्रत्ययः कुतोनेति नाऽऽशयम् । बाहुलकात् । ननु कथमकारादिवणेभ्यो न विभक्तिरिति चेन्न । (६) अनुकरणत्वात्सौत्रत्वाच्चेति दिक् ॥
(१) *अनुबन्धचतुष्टयस्येति । ग्रन्थाध्ययनप्रवृत्तिप्रयोजकज्ञानविषयत्वमनुबन्धसामान्यलक्षणम् ।
(२) *ननु संज्ञा चेति* । 'संज्ञा च परिभाषा च विधिनियम एव च । 'अतिदेशोऽधि. कारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् । इति स्वरूपम् ।
(३) सन्धिकार्यमिति । अकारेकारयोर्गुणस्तस्याऽयादेशः ऋकारस्य यण् । एकारस्याऽय् । ऐकारस्याऽऽयुरूपसन्धिकार्यमित्यर्थः ।
(४) *संहितायो अविवक्षणादिति । ननु 'संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः । 'नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥ इत्युक्त्या सुप्तिचयरूपवाक्य एव संहिताया विवक्षाधीनत्वप्रतीत्या प्रकृते सुप्तिङ्चयरूपवाक्याभावात्कथमविवक्षेति चेदुच्यते-यत्र कार. कान्वितक्रियायाः प्रतीतिस्तत्रेव तादृशवाक्यत्वाङ्गीकारः । प्रकृते तु शक्तपदसमुदायस्य वा. क्यपदेन ग्रहणम् । यथा गवित्ययमाहेत्यस्य वाक्यत्वात्समासग्रहणं निर्वय॑त्वोपपत्तिः । नचै. ताशवाक्यत्वस्य वाक्ये तु सेत्यत्र ग्रहणे चक्रतुरित्यत्र कदाचिद्यणरहितः प्रयोगोऽपि स्यादि-- ति वाच्यम् । संहितैकपदे इत्यनेन तत्र संहिताया नित्यत्वबोधनादिति ।
(५) *कारप्रत्यय इति । 'वर्णात्कार' इत्यनेनेति भावः । *बाहुलकादिति । 'रोगा. ख्यायां ण्वुल बहुलम्' इत्यतोऽनुवृत्तबहुलग्रहणसामर्थ्यादित्यर्थः।
(६) *अनुकरणत्वादिति । अनुकार्यानुकरणयोरभेदविवक्षायामनुकरणशक्त्याऽर्थबोधकस्वरूपाऽर्थवत्त्वाभावेनाऽप्रातिपदिकत्वादिति भावः । * सौत्रत्वाच्चेति । अनुकार्यानकरणयो दविवक्षायामनुकरणशब्दस्य शक्त्याऽर्थबोधकत्वरूपाऽर्थवत्त्वेन प्रातिपदिकत्वाद्वि. भक्त्यनुत्पत्तिरिति भावः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारश्नमञ्जूषायाम् -
ननु चतुर्दशसूत्र्यामक्षरसमाम्नाय इति व्यवहारानुपपत्तिराम्नायसमाम्नायशब्दौ वेद एव प्रसिद्धौ वेदश्वानादिरस्याश्च पाणिनिकृतत्वेन सादित्वादित्यत आह-माहेश्वराणीति । महेश्वरादागतानीति तदर्थः । महेश्वरप्रसादालवानीति फलितम् । न महेश्वरेण कृतानि नापि पाणिनिना कृतानि किन्त्वानुपूर्विका श्रुतिरेवैषेति ध्येयम् । एवञ्चास्याः श्रुतित्वेनो कत्र्यवहारोपपत्तिः सुलभेति बोध्यम् । अत्र प्रमाणं- 'येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नम इति शिक्षावचनम् । अत एव 'वृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नव पञ्च [१४] वारम्' | 'उद्धर्तुकामः सनकादिसिद्धानेतद्विम शिवसूत्रजालम्' इति संगच्छते । 'अत्र सर्वत्र सूत्रेषु अन्त्यं वर्णचतुर्दशम् 'धात्वर्थं समुपादिष्टं पाणिन्यादीष्टसिद्धये ॥ इति शिक्षावचनमिति दिक ॥
-
'अइउण्' इत्यादि चतुर्दशसूत्रघटकाऽन्त्यवर्णैर्णकारादिभिरणादिसंज्ञोपपत्तये आहएषामन्त्या इत इति ॥
ननु 'उरण् रपरः' इत्यत्र लपरत्वसिद्ध्यर्थं रप्रत्याहारोपपत्तिरावश्यकी सा च 'लण् सूत्रस्थाकारस्येत्संज्ञां विना न सम्भवतीति तत्सिद्धिप्रकारं प्रदर्शयति-लणसूत्रे ऽकारश्वेति । अत्र प्रमाणञ्च 'तुल्यास्य' सूत्रस्थं ' क्वचिदनन्त्येनापि प्रत्याहार इति कैयटीयव्याख्यानशालि 'लपरत्वं वक्ष्यामि इति भाष्यमेव । 'अतो लान्तस्य' इत्यत्र पाणिनिकृतलकारोवारणेनानित्योऽयं प्रत्याहारः । अन्यथा प्रत्याहारेणैव निर्वाहासत्र लकारोच्चारणं स्पष्टमेव व्यथं स्यात् । प्रफुलूत इत्यत्र 'रदाभ्याम्' इत्यनेन निष्ठातकारस्य नत्वाभावो. ऽनित्यत्वफलम् बोध्यमिति प्राञ्चः ॥
अत्र
नव्यास्तु 'लणू' सूत्रस्थाकारो नानुनासिकः, प्रत्याहारेणैव निर्वाहे पाणिनिकृतस्य 'अ तोलान्त' इत्यत्र लकारोच्चारणस्य वैयर्थ्यापत्तेः । अर्द्धमानालाघवाय प्रत्याहारेणैव व्यवहारस्य समुचितत्वाद्यण्प्रत्याहाराश्रयणस्य वैयर्थ्यापतेश्च 1 'आचारादप्रधानत्वाल्लोपश्च बलवत्तरः' इति भाष्योक्ततृतीयहेतोरव्यापकत्वापत्तेश्व । तथाहि, अनुबन्धाः प्रत्याहारजन्यबोधविषयत्वाभाववन्तः लोपशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वात् । प्रथमः पक्ष द्वितीयः साध्यस्तृतीयो हेतुः, पक्षतावच्छेदेन साध्ये हेतोः पक्षतावच्छेदकव्यापकत्वनियमः प्रकृते 'लण्' सूत्राकारस्यानुबन्धत्वेन पक्षत्वसत्वेऽपि पूर्वोक्तसाध्यत्वात् हल्प्रत्याहारसिद्धेः प्रागच्पदार्थासिद्धयोपदेशे ऽजित्यस्य बाक्यार्थाभावेन तस्येत्संज्ञालोपयोरभावालो परूपहेतोरसत्वेन तस्याव्यापकत्वापत्तिः तयोरभावे भाष्यकृता प्रत्याहारे (१) जातिग्रहणपक्षस्यैव सिद्धान्तितत्वेन हल्प्रत्याहारे लणित्यकारप्रवेशात्तस्य हल्ल्वेन (२)
( १ ) *जातिग्रहणपक्षस्यैवेति । ननु हल्प्रत्याहारसिद्धः प्राक् उपदेशेऽजित्यस्य वाक्यार्थबोधाभावेऽप्यण्प्रत्याहारकाले लणित्यकारस्येत्संज्ञालोपाभ्यामपहारसम्भवेनाक्षरसमाम्नायिकानामेव ग्राहकशास्त्रेऽणुपदेन ग्रहणेन साऽनुनासिकाकारस्याऽनण्त्वात्तेन दीर्घख्यानुनासिकस्य न ग्रहणसम्भव इत्याशङ्कामुत्तरयति - जातिग्रहणपक्षस्यैवेति ।
( २ ) *मा मांत्रायस्वेति । माम् आनू त्रायस्वेति पदत्रयम् । अत्राऽऽनिति अनितेः विबन्तस्य सम्बुद्धौ रूपम् । जातिग्रहणपक्षाश्रयणेन दीर्घत्वानुनासिकत्व समानाधिकरणाचत्वावच्छिन्नस्य हल्वादिह दोषः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
संशाप्रकरणम् ।
मामांस्त्रायस्वेत्यत्रानुनासिकपक्षेऽनुस्वारापत्तिः (१)सोऽस्तीत्यादौ सुलोपाधापत्तिश्च स्यात् । तस्मादप्रामाणिकन्तस्यानुनासिकत्वम् ऋलवर्णयोः सावर्ध्यात् 'उरण रपरः' इत्यत्र लकारग्रहणमावश्यकमेवेति वदन्तीति दिक् ॥
ननु 'हयवर इत्यादावकारोच्चारणेन तस्य हलत्वप्रसङ्गापत्या पूर्वोक्तस्य मा मांस्त्रायस्वे. त्यत्रानुस्वारापत्तिरूपस्य सोऽस्तीत्यादौ सुलोपाद्यापत्तिरूपस्य च दूषणस्य दुर्वारत्वमित्यत आह-हकारादिष्वकार उच्चारणार्थ इति । अयम्भाव:-'न पुनरन्तरेणाचं व्यन्जन. स्योच्चारणमपि भवति' इति भाष्यात्तस्योच्चारणार्थत्वमेव, न ग्रहणार्थत्वमिति, एषा ह्याचार्य्यस्य शैली लक्ष्यते यत्तुल्यजातीयांस्तुल्यजातीयेषपदिशति अचोऽक्षु हलोहल्स्विति प्रत्याहारेऽनुबन्धानां कथमज्ग्रहणेषु नेति वार्तिकभाष्याच्च तस्योच्चारणार्थत्वमेवेति दिक् ॥
ननु वाक्यार्थबोधे पदार्थज्ञानस्य कारणत्वमपेक्षितमेवञ्च 'हलन्त्यम्। इत्यस्य वाक्यार्थबोधे हल् पदार्थज्ञानमावश्यकं तच्च 'आदिरन्त्येन सहेता' इत्यस्य वाक्यार्थबोधमन्तरा न संभवतीति हलन्त्यसूत्रस्य वाक्यार्थबोधे आदिरन्त्येनेत्यस्य वाक्यार्थबोधोऽपेक्षितः, एवमा. दिरन्त्येनेत्यस्य वाक्यार्थबोधे इत्पदार्थज्ञानमावश्यकं तच्च हलन्त्यसूत्रवाक्यार्थबोधाधीन. मित्युभयोर्वाक्यार्थबोधे उभयसूत्रवाक्यार्थबोधस्यापेक्षितत्वेन परस्परापेक्षितत्वरूपान्योन्या. श्रयस्य प्रादुर्भावादेकस्यापि वायार्थबोधो न स्यादन्योन्याश्रयाणि कार्याणि न प्रकल्पन्ते यथा--'नौ वि बद्धा नेतरत्राणाय भवति' इति भाष्यादित्यावृत्या तम्परिहरति-हलन्त्यमिति । आवृत्योभयहलन्त्यसूत्रस्य कल्पनात् पूर्वत्र सम्बन्धसामान्ये षष्ठ्या समासे हल सूत्रस्यान्त्यं यत्तदित्संज्ञमित्यर्थः । परत्र राहोः शिर इतिवदभेदे षष्ठ्या समासे हल्रूपान्त्यमित्यर्थः । एवञ्च पूर्वहलन्त्यसूत्रवाक्यार्थबोधस्य जातत्वेनेत्पदार्थज्ञानस्य सुलभत्वादादिरन्त्येनेत्यस्य वाक्यार्थबोधे जाते हलपदार्थप्रसिद्धौ द्वितीयहलन्त्यसूत्रवाक्यार्थबोधे कस्याप्यपेक्षाविरहात नान्योन्याश्रयशङ्काकलङ्कलेशोऽपीति भावः । आवृत्तौ 'न विभतौ' इति सूत्रमेव प्रमाणमन्यथा हलन्त्यमित्यस्य वाक्यार्थाऽनिष्पत्येत्वाप्रवृत्तौ निषेधो व्यर्थ एवेति दिक् ॥ ___ननु रट्लानामिति वक्तव्ये रलयोरिति मूलोक्तिर्न युक्ता टकारस्यापि मध्यवर्तित्वादि. त्याह-प्रत्याहारेवितां न ग्रहणमिति । अनुबन्धानां तत्र ग्रहणाभावे 'अनुनासिक' इति निर्देश एव ज्ञापकः । तथा हि-ककारस्याप्यच्प्रत्याहारमध्यगतत्वेन तत्वात्तस्मिन्निका. रस्य यणि निर्देशासङ्गतिः ज्ञापिते तूक्ता) ककारस्याच्त्वाभावेन यणोऽप्राप्त्या निर्देशः सुपपन्नः । नकार विधानसामर्थ्याधणोऽप्राप्तिरिति वाच्यम् । शास्त्रस्य साक्षाद्वाधकल्पना पेक्षया प्रत्याहारेऽनुबन्धानां न ग्रहणमित्यत्रैवेत्वविधानस्य ज्ञापकत्वे लाघवात् । न च
(१) ननूक्तस्थलीयदोषवारणाय हस्वत्वनिरनुनासिकत्वसमानाधिकरणाच्त्वजात्यव. च्छिास्यैव हल्त्वमास्तामित्यत आह-सोऽस्तीति । नच 'एतत्तदो. इति सूत्रारम्भसाम.
दिकारस्य हलत्वाभावज्ञापनान्न दोषः । अन्यथा एष विष्णुः स शम्भुरित्यादौ हलः परत्वेन हलक्ष्यादिसूत्रेणैव लोपसिद्धः सूत्रवैवर्थ्यस्य स्पष्टत्वादिति वाच्यम् । उक्तसूत्रारम्भसामा. लणसूत्राऽकारस्यैवाऽनुनासिकत्वाप्रामाण्यज्ञापने लाघवादिति भावः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- तत्र 'इकोऽसवणे शाकत्यस्य' इतिप्रकृतिभावेन नोक्तदोषोदय इति वाच्यम् । तस्य वैकल्पिकत्वेन दोषस्य दुरित्वात् । प्रत्याहारेऽनुबन्धानां ग्रहणन्नेति ज्ञापनात्प्राक् ककारेऽ. च्त्वस्य सत्त्वेन तस्मिन् भसंज्ञाप्रवृत्तेश्च । न च यणं बाधित्वा परत्वात् 'यस्येति च' इतीकारलोपे यणोऽप्राप्त्या निर्देशाद्यणभावः सिद्ध इति शेखरोक्तं कथं संगतमिति वाच्यम् । इकारस्याचि परे यद्यत्प्राप्नोति तत्सर्वस्योपलक्षकत्वे तस्य तात्पर्यादिति दिक् ॥
ननु 'प्रत्याहारेऽनुबन्धानां कथमज्ग्रहणेषु ग्रहणन्न' इति वार्तिके प्रत्याहारशब्दस्य वर्णसमाम्नाये प्रसिद्धया प्रत्याहारेष्वितामित्यनुपपन्न मित्याह-श्रादिरन्त्येनेति । वार्तिके तादर्थ्यात्ताच्छब्द्यम्बोध्यम् । एवञ्च प्रत्याहियन्ते वर्णा एकत्रीक्रियन्ते यत्रासौ प्रत्याहार इति योगरूढिबलात्कृत्रिमन्यायाच्चैतस्यैव ग्रहणमिति भावः ॥
पाये इति । अत्र 'निपाता आधुदात्ता' इत्यनेन निपातस्याऽऽकारस्यायुदात्तत्वम् । यच्छब्दस्य तु प्रातिपदिकं फिट तस्यान्त उदात्त इत्यर्थकेन 'फिषोऽन्त उदात्त' इत्यनेनाs. न्तोदात्तत्वम् । जसः सुप्त्वात् 'अनुदात्तौ सुप्पितौ' इत्यनेनाऽनुदात्तत्वम् । एकारस्य उदातेन सहैकादेश उदात्त इत्यर्थकेन, 'एकादेश उदात्तेनोदात्त' इत्यनेनोदात्तत्वम् ॥
अर्वाङिति । अभिमुखवाच्यव्युत्पन्नं प्रातिपदिकमिदम् 'फिषोऽन्त उदात्तः' इत्यनेन तस्यान्त उदात्तः, प्रथमस्य यस्मिन्पदे यस्योदात्तः स्वरितो वा विधीयते तमेकमचं वर्ज. यित्वा शेषं तत्पदमनुदात्ताच्कं स्यादित्यर्थकेन, 'अनुदात्तं पदमेकवर्जम्' इत्यनेनानुदात्तत्वम् । अन्तमञ्चतीत्यर्थे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्तत्वम् ॥
अतन्त्रमिति । स्वशास्त्रस्केतितरूपेण नार्थबोधजनकमित्यर्थः । किन्त्वर्द्धमात्रारूपार्थबोधजनकमिति बोध्यम् । एवञ्च दीर्घादावप्यर्द्धमात्राया एवोदात्तत्वमिति नागेशाः। दीक्षितास्त-'एकाक्षरसमावेशे पूर्वयोः स्वरितः स्वरः । तस्योदात्ततरोदात्तादर्द्धमात्रार्द्धमेव वा' । इति प्रमाणबलेन दीर्घऽप्यर्द्धस्यैवोदात्तत्वमित्यभ्युपगच्छन्ति उदात्तानदासयोरेकस्मिन्समावेशे स्वरितो भवति तस्योदातापेक्षयोदात्ततरार्द्धमात्राऽर्द्ध मेवोदात्तम्वेत्युक्त. कारिकाऽर्थात् ।।
हस्वस्वरितोदाहरणम्-क्वेति । अत्र 'किमोऽत्' इत्यत्' 'क्वाति' इति क्वादेशे 'तिस्वरितम्' इति स्वरितः, व इति । 'अनुदात्तं सर्वमपादादौ' इत्यनेन व इत्यस्यापदादौ विद्यमानस्यानुदात्तत्वम् । दीर्घस्वरितोदाहरणम्-रथानामिति, येरा इति । 'स्वरितो वाऽनुदात्ते पदादौ' इत्यनेनैकारस्य स्वरितत्वम् । ननु 'नोदात्तस्वरितोदयम्' इत्यनेन निषेधे कथमेकारस्योक्तसूत्रेण स्वरितत्वमिति चेन्न (१)(अनन्तरस्येति) न्यायव. लेन 'उदात्तादनुदात्तस्य स्वरित' इत्यस्यैव तेन निषेधकरणात् ॥
स्वरितपरमुदाहरति-शतचक्रमिति । अहेरित्यर्थेऽह्यः वृत्रस्येत्यर्थः । नात्र गुण. श्शनीयः 'छन्दसि वा वचनं प्राणौ चङ्युपधाया' इति वचनस्य जागरूकत्वात् 'उदात्त. स्वरितयोः' इत्यनेन स्वरितत्वम् 'उदात्तयणो हल्पूर्वात्' इत्यनेन न सः छान्दसत्वात् य. च्छब्दस्य 'फिषोऽन्त उदात्त' इत्यनेनान्तोदात्तत्वं तदेकादेशस्य वा स्वरितत्वमिति दिक् ॥
(१) अनन्तरस्येति । अनन्तरस्य विधिर्वाभवति प्रतिषेधो वेति न्यायस्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज्ञाप्रकरणम् ।
usicकमित्यादौ संवृतस्य हस्वाकारस्य विवृतेन दीर्घाकारेण सह प्रयत्नभेदात् ‘अकः सवर्णै दीर्घः' इति दीर्घो न स्यादित्यत आह-प्रक्रियादशायां तु विवृतमेवे - ति । साधनावस्थायां तस्य विवृतत्वं प्रतिज्ञेयमिति तदर्थः । एवञ्च तत्र दीर्घसिद्धिः सलभेति भावः । स्वस्य प्रयोगे संवृतमित्यत्र प्रमाणमाह-श्र अ इति । 'प सुलु'इति' विभक्त्योर्लुक आयोsकारो विवृतः परश्च संवृतः प्रयत्नभेदात्तत्र सन्धिनेति बोध्यम् ॥
ननु अ अ इति सूत्रेणाकारस्य संवृतत्वविधाने दण्डाढकमित्यादौ कथं दीर्घ इत्याहअस्य चाष्टाध्यायीमित्यादि । उक्तसूत्रस्य संपूर्णाष्टाध्याय्यामन्तिमत्वेना सिद्धत्वादुक्तप्रयोगे दीर्घसिद्धिरिति भावः ॥
の
पूर्वत्रासिद्धमित्यस्याधिकारत्वे फलमाह - त्रिपाद्यामपीति । अस्य त्रैपादिकशाखाणामादिभूतस्याधिकारत्वं विना स्वोत्तरदेशगमनासम्भवेन त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परशास्त्रमसिद्धमित्यर्थालाभात्पूर्वपदेन सापादिकस्यैव ग्रहणेन गोधुङ्मानित्यत्र परत्वात्कृतेषु जश्त्वानुनासिकेषु भष्भावानापत्तिः, अधिकारत्वे तुक्तार्थलाभेन परयोरपि जश्त्वानुनासि कयोर्भष्भावदृष्ट्याऽसिद्धत्वात्पूर्वं भष्भावे ततस्तावितीष्टसिद्धिः । वस्तुतस्तु घत्वे कृते 'झयः' इति वत्वापत्तिर्दोषो बोध्यः । नच परत्वाज्जश्त्वानुनासिकत्वयोः कृतयोर्न वत्वप्राप्तिरिति वाच्यम् । 'विप्रतिषेधे परम्' इत्यस्य यथोद्देशत्वेन त्रिपाद्यामप्रवृत्त्या पूर्वमुक्तकाद्वयस्याप्राप्त्या वत्वस्यैव प्रवृत्तेरिति भावः ॥
अनेन शास्त्रासिद्धत्वमेव विधीयते न कार्य्यासिद्धत्वम् । तथासति अम् इति न सिद्धयेत् । तथाहि — अटु अ औ इतिस्थितौ परत्वात्कृतस्य मुत्वस्य सापादिककार्य्य दृष्ट्या सिद्धत्वेsपि देवदत्तहन्तृहृतन्यायेनाकाराभावेन पररूपाद्यनापत्तेः शास्त्रासिद्धत्वे नोक्तदोषः, अन्त रङ्गत्वात्प्राकू प्रवृत्ते शास्त्र एवानेनासिद्धत्वबोधनात्पूर्वं पररूपे ततो वृद्धौ ततो मुत्ये च रूपसिद्धिरिति दिक् ॥
ननु अण्प्रत्याहारस्य पूर्वेणकारेण परणकारेण चोपपत्तिसम्भवादणुदित्सूत्रे परेण पूर्वेण वोक्तप्रत्याहारग्रहणमितिसन्देहप्रादुर्भावे सिद्धान्तमाह - श्रत्राणपरेण एकारेणेति । 'ऋत उत्' इत्यत्र तपरकरणमुक्तार्थे ज्ञापकम्बोध्यम् । तथा हि- पूर्वणकारेणोक्तप्रत्याहाराङ्गीकारे ऋकारस्याण्त्वाभावादणुदित्सूत्रेण सवर्णग्राहकताऽप्रसक्तौ तद्व्यावृत्यर्थं तत्र कृतं तपर करणं व्यर्थं सदुक्तार्थे ज्ञापकम् । परेण तदभ्युपगमे तु ऋकारस्याण्त्वेन ग्राहकशास्त्रप्रवृत्त्या प्राप्त सवर्णग्रहणव्यावृत्तये तपरकरणस्य सार्थक्यमिति तदाशयः ॥ वस्तुतस्तु नोक्तसूत्रघटकऋत इत्यत्र तपरकरणमुक्तार्थे ज्ञापकम् तस्य तपरसूत्रेण लकारग्रहणार्थमावश्यकत्वात् । एत्रञ्च ‘उर्ऋत्' इत्यत्रत्यतपरकरणस्योक्तार्थे ज्ञापकत्वं बोध्यम् । तथाहि - चुरादिण्यन्तात्कृत संशब्दने इत्यस्माद्धातोर्लुङि अचीकृतदित्यत्र दीर्घऋकारस्थाने ह्रस्व ऋकार एव यथा स्यादित्येतदर्थं तत्र तपरकरणं क्रियते, अत्र पूर्वणकारेणाऽण्ग्रहणे तु उद्देश्येन विधेयेन च ऋकारस्याऽभिन्नत्वेन भिन्नकालल्याऽग्रहणान्न तस्य स्थानित्वस्य न वाऽऽदेशत्वस्य प्रसक्तिरिति व्यर्थमेव तत् ज्ञापिते तूत्तार्थे ऋकारस्याऽण्त्वाद्ग्राहकशास्त्रेण सवर्णत्वबोधनादीर्घादेशापत्तिरिति तद्व्यावृत्यर्थं तपरकरणं स्वांशे चरितार्थमिति भावः ॥
"
ननु कण्ठतालुस्यानिनोर्विवृतप्रयत्रवतोश्चैका रैकारयोरेवं कण्ठौष्ठस्थानिनोविनृतप्रयत्न
Aho! Shrutgyanam
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किका रत्नमञ्जूषायाम्-
adraौकारौकारयोस्तुल्यत्वेन 'तुल्यास्य प्रयत्नं सवर्णम्' इत्यनेन परस्परं सावण्यं स्यादित्याह - ऐ औौजिति सूत्रारम्भसामर्थ्यादिति । उक्तवर्णद्वयस्य मिथः सवर्णत्वे एकारेणैकारस्यैवमो कारेणौकारस्य ग्रहणे सिद्धे पृथगैऔजिति सूत्रं व्यथं सत्तयोः सवर्णाभावत्वं ज्ञापयतीति तदाशयः । 'एचोऽयवायावः' इत्यत्र प्रत्याहारार्थमुक्तसूत्रस्य चारितार्थ्यमिति नाशङ्कनीयम् 'एडोऽयवायाव' इतिन्यासे 'स्थानेऽन्तरतम' इत्यनेनैव निर्वाहसम्भवात् । नच 'वृद्धिरादैच्' इत्यत्र प्रत्याहाराय तदिति वाच्यम् । अत्राप्येरित्येव पठितव्यं तत्र गुणसूत्रे च मिथः सवर्ण संज्ञावादिनये चतुर्णा ग्रहणेन दोषाभावात् । न च ( १ ) 'नय्वाभ्याम्' इत्यत्र (२)तदर्थं ( ३ ) तदिति वाच्यम् । अत्राप्यै औ इति स्वरूपेण पाठकरणेनैव निर्वाहादित्युक्तसूत्रस्योक्तार्थे ज्ञापकत्वं सुस्थमेव । ( ४ ) विवृततरविवृ त्तत्तमेति प्रयत्नद्वयेोरेचश्च भेदप्रतिपादने तु नोक्तसूत्रस्य वैयर्थ्यमिति दिक् ॥
ननु कण्ठस्थानित्वेन विवृतप्रयत्नवत्वेन च तुल्यत्वादकारहकारयोः सवर्णसंज्ञायां विश्वपाभिरित्यादौ हकारसवर्णाकारस्य होट' इति ढत्वं कुतो नेति चेन्मैवम् । नाज्झलाविति सावर्ण्यप्रतिषेधात् । नचात्राच्पदेन ह्रस्वस्यैवाकारस्य ग्रहणं वर्णसमाम्नाये हि स्व एवाकारः पठितः, दीर्घादेरपाठेन ग्रहणं न स्यात् । नचाचूपदे ग्रहणकशास्त्रप्रवृत्या दीर्घादोनां ग्रहणेन न निषेधानुपपत्तिरिति वाच्यम् । ( ५ ) प्रथमं वर्णानामुपदेश इत्यादि नाज्झला वितिसूत्रभाष्योक्तवाक्यापरिसमाप्तिन्यायात् । 'अणुदित्' सूत्रवाक्यार्थ बोधस्य 'नाज्झलावित्यतः प्रागनिष्पत्तेरिति दीर्घाकारहकारयोः सावर्ण्यनिषेधो न स्यादिति वा च्यम् । 'नाज्झलावि' त्यत्राचः प्रागाकारस्य प्रश्लिष्टत्वादाकारसहिताज्झलोः सवर्णसंज्ञानि - धादिति भावः । प्रश्लेषे प्रमाणं 'कालसमयवेलास' इतिसूत्रमेव । अन्यथाऽऽकारस्य हकारसवर्णत्वेनेत्वात् 'आदेशप्रत्यययोरि' ति पत्वापत्या निर्देशासङ्गतिः । नन्वेवमपि हे यि - यासो हे पिपासो इति भाष्यप्रयोगानुपपत्तिरुक्तरीत्या पत्वापत्तेरिति चेन्न । उक्तभाष्यप्रयोगप्रामाण्येन तत्र प्लुताऽऽकारस्यापि प्रश्लेषेण तस्यापि हकारेण सवर्णत्वनिषेधात् । ईषद्विवृतमुष्णां विवृतं स्वराणामिति रीत्या सावर्ण्यभावमुपपाद्य 'नाज्झलावि' ति सूत्रं प्रत्याचख्यौ भाष्यकार इति दिक् ॥
इति संज्ञाप्रकरणम् ।
( १ ) *नय्वाभ्यामिति । 'नय्वाभ्यां पदान्ताभ्यां पूर्वौ तु ताभ्यामैच्' इति सूत्रस्वरूपम् ।
(२) तदर्थमिति । ऐच्प्रत्याहारार्थमित्यर्थः । (३) *तदिति । ऐ औजितिसूत्रमित्यर्थः ।
( ४ ) *विवृततरेति । एडो विवृततरप्रयत्नवत्वमैचश्च विवृततमप्रयत्नवस्वमित्येवं रू. पेण तयोः प्रयत्नभेदात्सावर्ण्यभावोपपत्तौ तदर्थमै औजिति सूत्रवैयर्थ्यद्वारा तयोः सावय. भावसाधनप्रयासो न करणीयः स्यादिति भावः ।
1
(५) *प्रथममिति । पूर्वं वर्णानामुपदेशस्तदुत्तरमित्संज्ञा तदुत्तरमादिरन्त्येनेति प्रत्याहारसिद्धिस्तदुत्तरकाला सवर्णसंज्ञा तदुत्तरकालमणुदिति एतेन सर्वेण समुदितेन अन्यत्र सवर्णानां ग्रहणम्भवति न स्वस्मिन्नापि स्वांगे नचात्रेकारः शकारं गृह्णातीत्येत्सर्वमादिपदेन बोध्यम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रथाच्सन्धिप्रकरणम् ।
अथ परिभाषाप्रकरणम् ।
ननु 'आदेः परस्य' इति परग्रहणघटितसूत्रकरणे योगविभागाङ्गीकारे च गौरवबाहुल्येन 'तस्मादित्युत्तरस्यादेरि' त्येव न्यासः करणीय इति शङ्कोत्थितौ समाधत्ते - अष्टाभ्य श्रशित्यादाविति । अयमभिप्रायः, परग्रहणयोगविभागाकरणलाघवायोक्तन्यासाभ्युपशब्दासि आत्वे अष्टा अस् इति स्थितौ 'अनेकाल शिदि' त्यनेन 'आदेः परस्य ' इत्यस्य परत्वाद्वाधाजापत्यादेरेवादेशापत्या विभक्तिसकारस्य रुत्वे विसर्गे च कृतेऽष्टावितीष्टरूपस्य सिद्धिर्न स्यात् । राद्धान्ते 'आदेः परस्ये' त्यपेक्षया अनेकालू शिदित्यस्य परत्वादनेन तस्य बाधे जस औशादेशे रूपमिष्टं सिद्ध्यतीति । नचोक्तन्यासस्य 'अनेका शिदि' - त्यतः प्राक् पाठे नोक्तदोषोद्घोष इति वाच्यम् । 'तस्मादित्युत्तरस्ये' तिवत् 'आदेः परस्ये' त्यस्याप्यागमविषये प्रवृत्या 'आजसेरसृगि त्यनेनाकारस्यालगागमे परसकारेस्य संयोगान्तलोपे पूर्वस्य रुत्वे विसर्गे च देवासः ब्राह्मणास इत्यसिद्धेः । नच तत्र 'असटी' ति न्यासे न दोष इति वाच्यम् 'अश्वक्षीरवृषलवणानामि' त्यनेनाखडापत्त्याऽश्वस्यतीत्यस्य सिद्ध्यनापत्तेः । नचात्र क्यचोऽविधाने न दोष इति वाच्यम् । तथा सति 'क्यचि चे' त्यनेनेत्वस्य दुर्वारत्वात् । न च 'क्यच्यगि' तिन्यासे नोक्तदोष इति वाच्यम् । बहुलाघवाभावादिति संक्षेपः ॥
इति परिभाषाप्रकरणम् ।
अथाच्सन्धिप्रकरणम् ।
ननु व्यक्तिपक्षे उच्चारित एव शब्दः प्रत्यायको नानुच्चारित इत्यणुदित्सूत्रभाष्योक्तेः वर्णसमाम्नाये हस्वानामेव पाठादिकपदोपस्थाप्येकारादिभिर्दीर्घादीनामग्रहणात्धी उपास्य इत्यादौ 'इको यणचि' इति यणादेशो न स्यादतः प्रत्याहारग्रहणेषु तद्वाच्यवाच्ये निरूढ़ा लक्षणा बोध्या । प्रत्याहारवाच्याकारादिवाच्ये दीर्घादौ लक्षणेति तदर्थः । अत्र प्रमाणम् ' दोघीज्जसि च' 'ल्वादिभ्य' इत्यादिनिर्देश एव । एवचेकपदेन षट्षष्टेर्ग्रहणं यण्पदेन च सप्तानामिति न यथासंख्य सम्भवः । नच लक्ष्यार्थबोधात्प्राग्भाविनं शक्यार्थबोधमा - दाय यथासंख्यमस्त्विति वाच्यम् । ऋकारॡकारयोर्मिथः सवर्णत्वेन ताभ्यां प्रत्येकं त्रिंशदुपस्थितौ वर्णस्थाने रेफस्य ऋवर्णस्थाने लकारस्य च प्रसङ्गापत्तेर्यथासंख्यसूत्रेण निर्वाहो नास्ति, किन्तु 'स्थानेऽन्तरतम' इति सूत्रेणैवेत्याशयेनाह - स्थानत श्रान्तदिति । जातिपक्षे यथासंख्यसूत्रेणापि निवार्ह इति स्पष्टं 'स्थानेऽन्तरतम' इत्यत्र भाष्ये । (१) भाव्यमानपरिभाषया यणा सवर्णग्रहणाऽप्रसक्त्याऽनुनासिकस्थाने निरनुनासिक एव यणिति बोध्यम् । अणुदित्सूत्रेण जातिपक्षेण गुणानामभेदकत्वेन च प्राप्तस्यापि सवर्ण
(१) * भाव्यमानेति । भाव्यमानेन सवर्णानां न ग्रहणमिति परिभाषास्वरूपम् । अणुदित्सुत्रेऽप्रत्यय इत्यनेन सामर्थ्यात्सूत्रप्राप्तं जातिपक्षेण प्राप्तं गुणाभेदकत्वेन च प्राप्तं सवर्णग्रहणं विधीयमानेन न भवतीत्यर्थः । अप्रत्यय इति प्रतिषेध इमां परिभाषां ज्ञापयति । ज्याद ईयस इत्येवान्तर्यतो दीर्घे सिद्धे ज्यादिति दीर्घोच्चारणमपि ज्ञापयतीति बोध्यम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्---
ग्रहणस्योक्तपरिभाषया निषेधकरणाद् 'गुणा अभेदका' इति पक्षेऽपि न यणा सवर्णग्रहणमिति दिक् ॥
ननु सधी उपास्य इत्यत्र यणादेशे कृते 'अनचिच' इति धकारस्य द्वित्वन्न स्याद्यका• रस्य स्थानिवत्त्वेनापरत्वादनचीति निषेधप्रवृत्तरिति चेन्न । अनल्विधाविति स्थानिवत्त्व. निषेधात् । तथा हि-अनल्विधावित्यस्य द्विविधोऽर्थः-अल्त्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नस्थानितानिरूपितादेशतावद्धम्मिकारोपप्रकारीभूतधर्मावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपकविधौ स्थानिवत्व. न्नेत्येको नव्यमतसिद्धः । स्थान्यवयवाल्वृत्ती योऽल्त्वव्याप्यो धर्मस्तदाश्रयविधौ न स्थानिवदिति द्वितीयः प्राचीनसम्मतः । नच 'अचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वेऽपरत्वस्य तादवस्थ्येन कथं द्वित्वमिति वाच्यम् । 'न पदान्त' सूत्रेण धकारस्य द्विवंचने कर्त्तव्ये स्थानिवत्वस्य निषेधकरणादित्याशयेनाह-इति धकारस्य द्वित्वमिति । ननु सकारविसर्गाणां द्वित्वे कृतेऽधिकरूपस्य सम्भवाचत्वारीति कथनमयुक्तमिति चेन्न । धकारयकारयोद्वित्वविकल्पाञ्चत्वारीति ग्रन्थकर्तुराशयादित्याह-द्वित्वविकल्पाश्चत्वारि रूपा. णीति । नचान्तरङ्गाद्वित्वदृष्टया बहिरङ्गयणोऽसिद्धत्वेन द्वित्वं दुर्लभमिति वाच्यम् । अन्तरङ्गपरिभाषायास्त्रिपाद्यामप्रवृत्तः । नच कार्यकालपक्षे त्रिपाद्यामपि तत्प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । एकतरपक्षेण लक्ष्यसिद्धौ पक्षान्तरमदलम्ब्य दोषदानस्य भाष्ये क्वाप्यदृष्टत्वात्। अत एव भाष्ये दध्यत्रेत्युदाहरणं 'यणो मयो द्वे वाच्ये' इत्यस्य दत्तमित्याहुः प्राञ्चः । अन्तरङ्ग परिभाषाया 'वाह ऊ' इति सूत्रस्थोट्ग्रहणज्ञापकसिद्धत्वात्सपादसप्ताध्यायीस्थ. त्वेन तदृष्टया त्रिपाद्या असिद्धत्वेन नात्र कार्यकालपक्षेऽपि तत्प्रवृत्तिः । अत एव 'तस्य दोषः संयोगादीति वार्तिकस्य साफल्यम् । अन्यथाऽन्तरङ्गसंयोगादिलोपदृष्टया बहिरङ्गयणादेरसिद्धत्वेनैव चक्री अत्रेत्यादिसिद्धौ वात्तिकं स्पष्टमेव निष्फलं स्यादिति नव्याः ॥
सुद्ध्युपास्य इति । ननु 'इकोऽसवणे शाकल्यस्येति प्रकृतिभावे कथं ? यणि ति चेन्न । 'न समासे' इत्यनेन समासे तनिषेधात् । नच नित्यसमास एवं तनिषेध इति वाच्यम् । भाष्यकृता नित्यग्रहणस्य प्रत्याख्यातत्वात् यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यात् ।
ननु ध्यायतेः सम्प्रसारणेन सुधी शब्दस्य निष्पन्नत्वात् 'सम्प्रसारणाच' इति पूर्वरूपापत्त्या सर्वथा यणो दुर्लभत्वमेव तत्रेति चेन्न । सम्प्रसारणपूर्वत्वे समानाङ्गग्रहणमिति वार्तिकेन तदप्राप्तः सम्प्रसारणस्थानिकादेशस्यासम्प्रसारणत्वाञ्चेति भावः ।
ननु 'न भूसधियोः' इति निषेधस्य जागरूकत्वात्सद्ध्युपास्य इत्यत्र कथमिको यण चीत्यस्य प्रवृत्तिरिति चेन्न । अन्तरङ्गत्वेन प्रत्यये परत एवोक्तनिषेधप्रवृत्तेः। (१)( अन. रस्येति न्यायेन 'एरनेकाच' 'ओ:सुपी' त्यनयोरेव निषेधकरणाचेति दिक-धात्रंश इति । अत्र 'दीर्घादाचार्याणामि' त्यनेन तकारस्य द्वित्वम् । यत्तूक्तसूत्रे आचार्यग्रह. णस्य पूजार्थकत्वान्नित्य एव निषेध एवञ्च द्वित्वन्नेति तन्न । पूजार्थतायाः प्रामाणिकैरनुतत्वात् । 'त्रिप्रभृतिषु शाकटायनस्ये त्पत्र शाकटायनग्रह गस्यापि पूजार्थकत्वापत्तेश्च । नचेष्टापत्तिः । संस्कत्तेति त्रिसकारपरकैयटहरदत्तादिग्रन्थविरोधात् । अत एव 'आत्वा रथ
(१)*अनन्तरस्येति । अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वेति न्यायस्वरूपम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथाच्सन्धिप्रकरणम् । मिति मन्त्रे तकारस्य द्वित्ववैकल्पिकत्वमुदाहृतम्भाष्ये । एवञ्च धात्रंश इत्यत्र द्वित्वन्न भवतीति कस्यचिदुक्तिरतीवासंगतेति बोध्यम् । नच निषेधविकल्पे विधिविकल्पो भवतीत्यस्य फलितत्वादनचि चेति सूत्रेणैव सर्वत्र द्वित्वसिद्धौ व्यथं सूत्रत्रयोपादानमिति वा च्यम् । मतभेदप्राप्तव्यवस्थासूचनार्थमावश्यकत्वादिति दिक् ॥
ननु वा हतजग्धयोरिति व्यर्थ द्वित्वस्य 'अनचि चेत्यनेनैव सिद्धत्वादिति चेन्न । पुत्रस्य द्वित्वं क्तान्ते चेद्धतजग्धयोरेवाक्रोश एवेति नियमार्थमावश्यकत्वात । तत्फलन्तु पु. त्रवित्तीत्यादौ द्वित्वाभावरूपम्बोध्यम् । नच पुत्रहतीत्यादौ हतशब्दपरत्वाभावेन द्वित्वं न स्यादिति वाच्यम् । (१)लिङ्गविशिष्टपरिभाषया हतशब्दपरत्वेन द्वित्वप्रवृत्तरिति भावः ॥
आदित्यो देवतेति । अदितेरादित्यस्य वाऽपत्यमादित्यः आदित्यशब्दाहेवताथें 'दित्यदित्यादित्यपत्युत्तरपदापण्य' इति ण्यप्रत्ययः 'यस्येति चे' त्यकारलोपे 'हलो यमामि' ति यलोपे आदित्यमित्येकयकारं रूपं सिध्यतीति भावः ॥ __ ननु गम्यूतिरित्यादौ 'लोपःशाकल्यस्ये' त्यनेन 'हलि सर्वेषामि' त्यनेन वा वलोपः स्यादित्याह-वान्त इत्यत्रेति । अयम्भावः, लुप्तनिर्दिष्टो वकार इति भाष्यात्सूत्रे 'लोपो व्योर्चली' ति लोपेन व कारः प्रश्लिष्यते तस्य प्रक्लिष्ट लुन वकारस्य वात्तिकेऽनुवृत्या युति शब्दे परे श्रूयमाणवकारान्त आदेशः स्यादिति तदर्थः सम्पन्नः। एवञ्च नोक्तप्रयोगे वकार. लोपप्रसक्तिः । नच गव्यं नाव्यमित्यादौ वलोपाभावाय सूत्रेऽपि प्रश्लेषल्यावश्यकत्वमिति वाच्यम् । तत्र यकारे पूर्वस्य भत्वात्पदत्वाभावेन सुतरां लोपाप्राप्तः । नच गव्यमिच्छति गव्यतीत्यादौ लोपाभावार्थमन्तु सूत्रे प्रश्लेष इति वाच्यम् । 'न: क्ये' इति नियमेन तत्र पदत्वासम्भवात् , एवं तर्हि वाति के एत्र प्रश्लेषफलमित्याशयेनाह-छकाराद्वेति । नच 'लोपो व्योरि ति सूत्रे वकारस्य भाष्यता प्रत्यारुपातत्वाल्लोपाप्राप्त्या प्रश्लेषो नाव. श्यक इति वाच्यम् । वलोपस्य लौकिकोदाहरणविषयत्वन्नास्तीति भाष्याभिप्रायवर्णनेना. दोषात् । अत एव 'इको गुणेति' सूत्रे 'अतोलान्ते' त्यत्र लुप्तनिर्दिष्टो वकार इति भाष्योक्तं सन्तमिति । नचैवं गव्यूतौ वकारोच्चारणस्य चरितार्थत्वेन विष्णवे इत्यत्र (२)वकारलोपः कुतो नेति चेन्मैवम् । छन्दसि दृष्टस्यैवानुविधानेन गव्यतिरित्यत्र लोपा. प्राप्त्या तत्रोच्चारणसामर्थ्यादेव लोपाप्राप्तः । अध्वपरिमाणेऽपि गव्य नौ न वलोपस्तस्य संज्ञाशब्दत्वेन संज्ञात्वभङ्गापत्तेः । संज्ञात्वभङ्गभियैव रघुनाथेति संज्ञाशब्दे नित्यमपि णत्वन्न भवतीति भावः ॥
ननु (३)लव्यमित्यादौ 'वान्तोयी' त्यनेनैव वान्तादेशे सिद्धे 'धातोस्तनिमित्तस्यैथे।
(१) लिङ्गविशिष्टपरिभाषयेति । प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् इति परिभाषास्वरूपम् । सामान्यरूपेण विशेषरूपेण वो प्रातिपदिकबोधकशब्दग्रहणे सति लिङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टस्यापि तेन ग्रहणं बोध्यम् । अपिना केवलस्यापीति तदर्थः । समानाधिकरणाधिकारस्थे कुमारश्रम गादिभिरिति सूत्रे स्त्रीलिङ्गमगादिभिश्व कुमारीशब्दस्यैव सामानाधिकरण्यं नतु कुमारशब्दस्येति व्यर्थ: श्रमणादिशब्दो ज्ञापकः ।
(२) *वकारेति* । 'तस्य लोप' इति सूत्रेण ।।
(३) *लव्यमिति* । लुनातेरचो यत् । सार्वधातुकार्द्धधातुकयोरिति गुणः । आदिपदेनाs वश्यलाव्यमित्यस्य संग्रहः । अत्र लुनातेः 'ओरावश्यके' इति ण्यत् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्ति सूत्रं व्यर्थमित्यभिप्रायेण शङ्कते-तनिमित्तस्यैवेति किमिति । अवयवद्वारा समुदाये प्रश्नः । अर्थात्सूत्रमेव किमर्थमिति प्रष्टुराशयः, समाधत्ते, भोयत इति । आपूर्वका. द्वेनः कर्मणि लटि यकि संप्रसारणे पूर्वरूपे आङा सहादूगुणे च रूपसिद्धिः । अत्र धातोरि. त्यस्याभावे 'वान्तोयोति वान्तादेशे रूपासिद्धिः । धातोरित्यस्य सत्त्वे तु न वान्तादेशप्राप्तिः यादौ प्रत्यये परे धातोरेचश्चेद्वान्तादेशस्तहि यादिप्रत्ययनिमित्तस्यैव धातोरेच इति नियमेन तद्वयावृत्तः । नन्वन्तरङ्गवान्तादेशदृष्टया बहिरङ्गगुणस्यासिद्धत्वेन वान्तादेशाप्राप्त्या नावश्यक तत्सूत्रमित्याह-औयत इति । वेनः कर्मणि लङि यकि सम्प्रसारणे पूर्वरूपे आडागमे 'आटश्च' इति वृद्धौ रूपसिद्धिः । अत्र वान्तादेशे तदसिद्धिरिति कर्तव्यमेव सूत्रमिति भावः ॥
ननु शब्दशास्त्रे पक्षद्वयं पदसंस्कारपक्षो वाक्यसंस्कारपक्षश्च । तत्र परस्परनिरपेक्षाणि पदानि संस्क्रियन्ते यत्रासौ पदसंस्कारपक्षः बाहुलकादधिकरणे घञ् । एवं वाक्यात्मप्तिङ. न्तचयरूपादुद्धत्य पदानि संस्क्रियन्ते यत्रासौ वाक्यसंस्कारपक्षः । उक्तञ्च भाष्ये वाक्या दुद्धत्य पदान्यन्वाख्यायन्त इति, तथा च-पदसंस्कारपक्षे कानि सन्तीत्यनयोः पृथनिष्प. नत्वात् 'अचः परस्मिन्नि' त्यस्याप्राप्त्या यणः शङ्का नोदयते । वाक्यसंस्कारपक्षे तु कानि सन्तीति वाक्ये प्रक्रियाक्रमेण पूर्व किम् शब्दस्तदुत्तरं जस् ततोऽस्धातुस्तदुत्तरं झीति किमः कादेशे जसः श्यादेशे नुमि दीयं च कानीत्यस्य सिद्धिः, अस् धातोः 'इनसोरल्लोप' इत्यल्लोपे 'झोऽन्त' इति झेरन्तादेशे सन्तीत्यस्य सिद्धिः। एवञ्च स्थानिभूतादकारात्पूर्वत्वेन दृष्टस्येकारस्य यणि कर्तव्येऽचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वेनाकारस्य सद्भावादस्त्येव यणः प्रसक्तिः । नचात्र पक्षेऽपि विनिगमकाभावात्पूर्व सन्तीत्येव संसाध्य पश्चात्कानीत्यस्य संसाधने इकारस्याचः पूर्वत्वेन इष्टत्वाभावात्स्थानिवत्वाप्रसक्त्या नोक्तदोष इति वाच्यम् । पूर्वोपस्थितनिमित्तरूपान्तरङ्गत्वमादायान्तरङ्गाणां पूर्व प्रवृत्तिरिति कानीत्यस्यैव प्राक साधनादुक्तदोषस्य तादवस्थ्यादित्याशयेनाह-कानि सन्तीत्यादि । 'न पदान्त' सुत्रेण पदान्तविधौ स्थानिवत्वनिषेधान्न यणापत्तिरूपोक्तदोष इति भावः ।।
ननु 'उरण रपर' इत्यस्याद्गुण इत्यनेन सहैकवाक्यत्वेनान्वयादवर्णाहकारेऽचि परे पूर्वपरयोः स्थाने प्रसज्यमान एव गुणोऽकारो परो भवतीत्यर्थे स्थान्यादेशयोरान्तरतम्या. भावादपरत्वाप्रसक्तौ कृष्णद्धिरित्यादि न सिद्धयेदत आह-तत्रान्तरतम्योदिति । अरित्यम्य रेफशिरस्कस्य रेफद्वारा ऋकारेण स्थानसाम्यादिति तदर्थः । एतयोग्नान्तर्यामेवान्तर्यमिति भाष्याच साम्यम्बोध्यम् । नच कृष्णद्धिरित्यादौ पूर्वपरयोः स्थानित्वेन ऋकारस्यैव स्थानित्वाभावाद्रपरत्वं न स्यादिति वाच्यम् । पूर्वपरयोरिति द्विवचननिर्देशेन सहितयोरवयववोरेव स्थानित्वात् । उक्तं हि भाष्ये यो हि उभयोः स्थाने भवति लभतेऽ. सावन्यतरतो व्यपदेशमिति । अत एव द्वयोः स्थानिनोवादेशौ माभूतामित्येकग्रहणं कृतम् । वस्तुतस्तु गुणरूपविधेयगतैकत्वसंख्याविवक्षणात्पूर्वपरयोरुभयोरेकवाक्यतयैव विधेयान्वयादनयोः पूलयोः कटं कुर्वित्यादाविवोभयसम्बन्ध्येकविधेयस्य प्रतीतेरेकग्रहणं स्पष्टार्थ. मित्यन्यत् । नच रलपराणामादेशानाम्विधाने सूत्रं व्यर्थमिति वाच्यम् । 'आप ज्ञपधामीत्। 'भृमामिदि' त्यादौ दोषापत्तेवारत्वादिति दिक् ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
अच्सन्धिप्रकरणम् । , ननु अव एहीति स्थितौ पूर्वान्तवद्भावेनाऽऽत्वात् 'ओमाडोश्व' 'एत्येधत्यूठम'एङि पररूपमिः त्येतेषु प्राप्तेषु वृद्धधकत्वादेङि पररूपमित्यस्य तया बाधे बाध्यसामान्यचिन्ताश्रयणादोमाडोश्चेत्यस्यापि बाधः स्यादित्याह-पुरस्तादिति । (पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्ते नोत्तरानि ) ति न्यायाकारः । अवश्यं स्वपरस्मिन्वाधनीये प्रथमोपस्थितानन्तरवाधेन चारितायें पश्चादुपस्थितस्य परस्य वाधे मानाभावः, आकांक्षाया निवृत्तेविप्रतिषेधशास्त्रवाधे बीजाभावाच्चेत्येनस्य बीजम् । प्रागवत्तिनोऽपवादा अव्यवहितोत्तरत्तिनो विधीन्वाधन्ते न व्यवहितत्र्तिन इति तदर्थः । तथा च प्रकृते एत्येधत्यूस्वित्यनेन एङि पररूपमित्यस्यैव वाधो न त्वोमालोश्चेत्यस्येति वृधेर्बाधकस्वादेङि पररूपमित्यस्य वाधेन लब्धावकाशायास्तस्याः सामर्थ्यविरहात्परेण(१) पररूपेण बाधादिति भावः । ___ननु प्रौढ इत्यत्रेव प्रोढवानित्यत्राप्यूढशब्दपरत्वावृद्धिः स्यादित्याशंक्य समाधतेअर्थवद्रहणे नाऽनर्थकस्यति । शाब्दिकनये वृत्तिविषये समुदायशक्त्यङ्गीकारेण भूतकालिकवहनकर्तृरूपार्थस्योढवानिति समुदायवृत्तित्वादूढवत एकदेशस्योढस्यार्थवाचकत्वाभावान्न तस्मिन्वृद्धि र्वक्ष्यमाणज्ञापकज्ञापितयाऽर्थवत्परिभाषयाऽर्थवदूढशब्दावयवेऽचि परे तद्विधानादिति भावः । 'ब्रश्चेतिः सूने राजेः पृथक भ्राजिग्रहणमन्त्र ज्ञापकम् । तथा हि परिभा. पाऽभावेऽर्थवदनर्थकोभयविधराजशब्दस्य ग्रहणे बाधकाभावाद् भ्राजौ राजेरपि सत्त्वेन राजिग्रहणेनैव भ्राजेरपि षत्वसिद्धौ व्यर्थ भ्राजिग्रहणमर्थवत्परिभाषां ज्ञापयतीति । न च श्राजिग्रहणसत्त्वे फणादिराजिना साहचर्येण फणादेरेव भ्राजेग्रहणात्षत्वं सिद्ध्यति तदभावे राजिना फणादेस्तदतिरिक्तस्य च भ्राजतेर्ग्रहणापत्तौ षत्वं स्यादिति फगादेोजेर्ग्रहणाय सदतिरिक्तस्य तस्याग्रहणाय च भ्राजिग्रहणस्यावश्यकत्वेन तस्य ज्ञापकत्वमयुक्तमिति वाच्यम् । 'ब्रश्चादिसुत्रे' राज़ इति पाठकरणाकारानुबन्धकस्य राजोषत्वविधानलाहचर्यादुक्तानुबन्धकस्यैव फगादेओजतेर्ग्रहणात्पत्वे तदतिरिक्तभ्राजेः प्राक् ऋकारमनुवध्य ऋभ्राज इति पाठेन 'भ्राजभासेति' विकल्पस्य वाचिकत्वाकारस्यात्मनेपदमात्रफलकत्वेन तत्स्थानेऽकारमनुबध्य भ्राज इति पाठेन वा राजिना तस्याग्रहणात्कुत्वे च विभ्राट विभ्रागिति रुपद्वयसाधुत्वस्य सुलभत्वेन भ्राजिग्राहणज्ञापकत्वस्य युक्तत्वादिति केचित् । वस्तुतस्तु ब्रश्चादिसाहचय्येण धातुसंज्ञकराजेब्रहणेन न भ्राजघटकराजो ग्रहणं तस्य धातुसंज्ञकत्वा. भावात् साहचर्यपरिभाषाया अनित्यत्वेऽपि ऋकारानुबन्धकस्य राजतेहणेन भ्राजघटकराजशब्दस्योक्तानुबन्धकत्वाभावादाजिनाऽस्य ग्रहणं न स्याहकारस्य समुदायानुबन्धत्वात् एवञ्च भ्राजिग्रहणस्यावश्यकत्वे परिभाषायां किं ज्ञापकमिति चेदत्र, भाष्यतत्वविदः, उप. स्थितार्थस्य शब्दं प्रति विशेषणत्वेनान्वयसम्भवे तत्त्यागे मानाभावोऽस्या ज्ञापकः किञ्च "स्वं रूपमिः ति सूत्रे स्वशब्देनाऽऽत्मीयवाचिनाऽर्थो गृह्यते रूपशब्देन स्वरूपं तेन तदुभयं शब्दस्य संज्ञीति सूत्रार्थः सम्पन्नः तत्रार्थो न बिशेष्यस्तत्र शास्त्रीयकार्याऽसम्भवाकिन्तु शब्दस्य विशेषणम् एवञ्चार्थविशिष्टः शब्दः संज्ञीति फलितं तेनाऽर्थवत्परिभाषा सिद्धति भाष्ये स्पष्टमिति दिक् ॥ (१) पररुपेणेति* । ओमाङोश्चेतिसूत्रविहितेनेत्यर्थः । २ फ० र०
Aho! Shrutgyanam
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्
ननु परश्रुतेरन्यत्र चारितार्थेन प्र ऋच्छतीत्यत्र वृद्धौ कृतायां रपरत्वे च कृते पूर्वान्तवद्भावेन रेफस्य पदान्तत्वाश्रयणात्तस्य 'खरवसानयोरिति विसर्गः स्यादित्यत आहइह पूर्वान्तवद्भावेन पदान्तरेफस्य न विसर्ग इति । अत्र प्रमाणमाह उभयविति । अयम्भावः, यद्येकादेशस्थले रेफस्य पदान्तत्वाश्रयणेन बिसर्गः स्यात्तदा उभयथक्ष्वित्यादावपि तदापत्या निर्देशासङ्गतिस्यादित्येतन्निर्देशादुक्तस्थले रेफस्य तत्त्वाश्रयणेन विसर्गो न भवतीति कल्पनादुक्तप्रयोगे न काप्यनुपपत्तिरिति । न चोक्तनिर्देशे गुणस्य पदद्वयसम्बन्धिवर्णद्वयाऽऽश्रितत्वाद्वहिरङ्गत्वेनाऽसिद्धत्वाद्रेफाभावेन विसर्गो नेति वाच्यम् । विसर्गस्यापि रेफषकारात्मकवर्णद्वयाश्रितत्वेन बहिरङ्गत्वात् । न च गुणस्य परनिमित्तकत्वरूपवहिरङ्गत्वसत्वा द्विसर्ग दृष्ट्याऽसिद्धत्वेन रेफाभावान्न विसर्ग इति वाच्यम् । उक्तरूपवहिरङ्गत्वस्यो भयोस्तुल्यत्वादिति । वस्तुतस्तु नात्र (१) बहिरङ्गपरिभाषाप्रवृत्तिः सम्भावनीया त्रिपादीस्थेऽन्तरंगे कर्त्तव्ये कार्य्यकालपक्षेऽप्युक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तेः । अत एव 'उरण् रपर' इति सूत्रे नार्कुटो नार्कल्पिरित्यादौ रेफस्य विसर्गाभावाय (रेफस्य पूर्वान्तबच्चे विसर्जनीयप्रतिषेधो वक्तव्य ) इत्यपूर्ववचनमङ्गीचकार भगवाञ्च्छ्रोपतञ्जलिः, अन्यथा बहिरङ्ग परिभाषया विसर्गदृष्ट्या वृद्धेरसिद्धत्वेन विसर्गाप्राप्त्या भगवताऽङ्गीकृतमपूर्ववचनमसंगतं स्यादिति दिक् ॥
१४
ननु ( येन विना यदनुपपन्नं तत्तेनाक्षिप्यते ) यथाssकृतिः पदार्थ इति नये घटमानयेत्यादौ जाते मूर्त्तत्वादानयनासम्भवेन जात्या व्यक्तेराक्षेपस्तथोपसर्गसंज्ञा क्रियाम्बिना नोपपद्यते इत्युपसर्गेण क्रियाक्षेपः, क्रिया च धात्वर्थस्तस्याश्चाक्षेपो न सम्भवतीति तद्वाचिनो धातोरेवाक्षेपात्सिद्धे धाताविति व्यर्थमेवेत्याशयेन शङ्कते - उपसर्गेणैवेति । पुनर्वृद्धीति । योगविभागसामर्थ्यावृद्धिरेव न कदाचिदपि वृद्धयभाव इति भावः । नचोपसर्गेणाक्षिप्तेऽपि धातौ प्रगत ऋद्धः प्रर्द्ध: इत्यत्र प्रस्योपसर्गत्वादृद्धस्य ऋकारादिधातुनिष्पन्नत्वाच्च प्राप्तवृद्धिवारणायोपसर्गताप्रयोजकधातुत्वलाभार्थं धातुग्रहणस्यावश्यकत्वेन तस्य कथं पुनर्वृद्धिविधानार्थत्वमिति वाच्यम् । प्रशब्दस्य गमनिरूपितोपसर्गत्वेऽपि ऋकारादिधातुनिरूपितोपसर्गत्वाभावाद् वृद्ध्यप्राप्त्या धातुग्रहणस्योक्तार्थत्वाक्षतेः । उक्त हि यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येव गत्युपसर्गसंज्ञे भवत इति । न च लाघवादुपसर्ग पर्द तिरस्कृत्य तत्स्थाने गतेरित्येवास्त्विति वाच्यम् । 'अच्छगत्यर्थवदेष्विति गतिसंज्ञत्वादच्छच्र्च्छतीत्यादौ वृद्धयापत्तेरिति दिक् ॥
ननु नाज्झला वित्यज्झलोः सावर्ण्यनिषेधादकः सवर्णस्याच एव प्रसिद्धत्वेन सवर्णेऽ च्येव दीर्घप्रवृत्तावचीति व्यर्थमेवेत्यभिप्रायेण शङ्कते - श्रचि किमिति । पूर्व वर्णानामुप
(१) *बहिरङ्गपरिभाषेति । ( असिद्धं बहिरङ्गमन्तरंगे ) इति परिभाषास्वरूपम् । अन्तरङ्गे कर्तव्ये जातं तत्कालप्राप्तिकं च बहिरङ्गमसिद्धमित्यर्थः । वाह ऊठ् एतत्सूत्रस्थोट्ग्र हणज्ञापितेयं परिभाषा, इत्थं हि ज्ञापनप्रकारः, ऊठ्ग्रहणाभावे सम्प्रसारणमात्रविधानेन लघुपधगुणे वृद्धिरेचीति वृद्धौ विश्वोह इत्यादिसिद्धावूठ ग्रहणं व्यर्थं सत्परिभाषां ज्ञापयति • ज्ञापितायामस्यां तु लघूपधगुणदृष्ट्या सम्प्रसारणस्यासिद्धत्वाल्लघूपधगुणाप्राप्त्या वृच्यभावेन रूपासिद्धेः स्वांशे चरितार्थमूटग्रहणमिति बोध्यम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
अच्सन्धिप्रकरणम् । देश इत्यादिभाष्योक्तरीत्या 'तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्' 'नाज्झ लावि त्येताभ्यां प्राक् ग्रहण. कशास्त्रस्यासिध्या नाज्झलावित्यस्य वाक्यार्थवोधावसरेऽच्पदेन वर्णसमाम्नायस्थानां हस्वानामेव ग्रहणात्तेषामेव सवर्णसंज्ञानिषेधेन दीर्घाणां हल्भिः सावर्ण्य स्यादेवेत्याशये. नाह-कुमारी शेते । इति भावः .. ननु 'अक: सवर्णे दीर्घ' इत्यनेन ऋल एतयोर्द्विमात्रिकयोविधानेनोपपत्तौ वार्तिकद्वयं व्यर्थमिति चेन्न । दीर्घशब्देन विधीयमानापेक्षया वात्तिकद्वयेन विहितस्य विलक्षणत्वात् । किन्तद्वैलक्षण्यमिति दर्शयति--आद्यस्य मध्ये द्वौ रेफो तयोरेका मात्राऽभितोज्भक्तेरपरा मात्रा, एवं द्वितीयस्य मध्ये द्वौ लकारौ तयोरेका मात्राऽभितोऽज्भक्तेरपरा मात्रा इत्थम्भू. तयोः ऋलवर्णयोरकः सवणे दीर्घ इत्यनेनोपपत्यभावाद्वार्तिकद्वयमावश्यकमित्यत आहऋति सवणे ऋ वेति । नच वात्तिकद्वयस्यावश्यकत्वेऽपि संज्ञाशब्दस्यार्द्धमात्रिकत्वाति सवर्ण लोपो वेतिन्यासेनैव सिद्धौ ऋकारविधान निष्फलमिति वाच्यम् । लोपेन प्रयोग. सिद्धावपि वार्तिकद्वयविहितविधेययोरनिष्पत्या ऋकारविधानस्य साफल्यात् । तुल्यास्य. सूत्रस्थभाष्ये तु सूत्रेणैव ऋकारद्वयस्य स्थाने रेफद्वयवत्तारूपगुणकृतान्तय्र्येण कदाचिद्रेफड. यगर्भस्य, विवृतत्वान्तर्येण कदाचिद्विवृतस्य, लकारे लकारवत्तान्तय्येण कदाचिद्विल. कारस्य, कदाचिद्विवृतत्वसाम्येन रेफवत्तासाम्येन च ताशस्य ऋकारस्य च विधानेन विकल्पफलमाश्रित्य वात्तिकद्वयं प्रत्याचख्यौ। वार्तिकद्वयविहितविधेययोरचत्वं तु अइउण. सूत्रानन्तरं पाठाद्वोध्यमित्यलम् । अभितोऽज्भकरिति । 'ए ओङ' सूत्रे भाष्ये यथा मातृणामित्यादौ गत्वाद्युपपत्तयेऽङ्गीक्रियमाणे वर्णकदेशा वर्णग्रहणेन गृह्यन्ते इति पक्षे खट्वाभिर्मालाभिः वाचा तरतीत्यादौ प्राप्ताः तुगै-स्-द्वयज्लक्षणष्ठन: 'दीर्घादिति तुविधानसामर्थ्य-तपरकरगलामर्थ्य-नौद्वयच इति सूत्रस्थनौग्रहणसाचैरभेदेन प्रतिभासमानेषु अवयवसशस्वतन्त्रवर्णाश्रयकार्याभावज्ञापनेन वारिताः तथा प्रातर्मतमित्यत्र 'रोरीति लोपस्य तदलकार इत्यत्र 'तोर्ली' त्यस्य च शङ्कासमाधानकरणेन यत्तद्रेफात्परं भक्तिरिति 'हयवस्ट' सूत्रस्थभाष्येण च वात्तिकद्वयविधेययोः अलुवर्णयोरभितोऽजभागस्य समुचित. त्वमिति भावः ॥
ननु अवङ स्फोटायनस्येत्यत्र (१)धाराप्रवाहन्यायेनातीत्यस्य सम्बन्ध आहोस्वित् मण्डूकप्लुत्याऽचीत्यस्येति शङ्का समाधत्ते-प्रतीति निवृत्त मिति । इत्थं हि समाधातु. राशयः, 'प्लुतप्रगृह्या' इत्यत्र नित्यग्रहणं किमर्थमिन्द्रे चेत्यारम्भसामर्थ्यादेव नित्यत्वला. भादिति भाष्योक्तमेव मण्डूकानुवृत्तौ ज्ञापकम् । अन्यथा गवेन्द्र इत्यादावत्परत्वाभावादवडोऽप्राप्त्या तदर्थ सूत्रस्यावश्यकत्वादारम्भसामर्थ्यानित्यत्वलाभ इति भगवदुनिस्संगता
(१) *धाराप्रवाहेति । यथाऽविच्छिन्नेन धारा बहति तथाऽविच्छिन्नेन यत्किञ्चित्सू. त्रस्थपदानामुत्तरोत्तरं सूत्रान्तरेषु सम्बन्धो भवति । इयमेव धाराप्रवाहन्यायेनानुवृत्तिरि. त्यभिधीयते । यथा मण्डूका उप्लुत्योत्प्लुत्य गच्छन्ति तथा सूत्रस्थपदान्यपि व्यवधानेनोत्तरोत्तरं सूत्रान्तरेषु सम्बद्धानि भवन्ति । मण्डूकोत्प्लुतौ मध्ये कियत्स्थानं परित्यज्योत्तरस्थानेन सम्बन्धो भवति । तथा सूत्रस्थपदानां मध्ये कियत्सूत्रं परित्यज्योत्तरसूत्रसम्बन्धी भवति । इयमेव मण्डूकप्लुतिन्यायेनानुवृत्तिरित्यभिधीयते ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
फक्किकारश्नमञ्जूषायाम् -
स्यात् । मण्डूकानुवृत्तिस्वीकारे तु पूर्वसूत्रेणैव तत्रावसिद्धाविन्द्रेचेत्यस्य वैयथ्न तत्सामर्थ्यान्नित्यत्वलाभसम्भवान्नित्यमिति किमिति तदुक्तेः सामञ्जस्यमेवेति । एत्तदुत्तरन्तु हरी एतावित्यादावयमेव प्रकृतिभावो यथा स्यादिति मूले एव स्फुरमस्तीति दिक् ॥
1
ननु गो अग्रमित्यादाविव गवाक्ष इत्यत्रापि प्रकृतिभावो दुबर इत्यत आहव्यवस्थितविभाषयति । विगताऽवस्था विकल्परूपा जाताऽस्यामिति व्यवस्थिता सा arat विभाषा चेति व्यवस्थितविभाषा तथा नैमित्तिकप्रवृत्येत्यर्थः । विभाषारूपे विकल्पे सामान्येन विधिनिषेधरूपांशद्वयमुपस्थितम् । प्रकृते विशेषविधिरूपा व्यवस्थिता, क्वचिन्निषे. धरूपा व्यवस्थिता, यथा क्वचिन्न पापेऽभिनिवेश इत्यादि तदुदाहरणं मूले एव वक्ष्यति । देवarat गलो ग्राह इतियोगे च सद्विधिः । मिथस्तेन विभाष्यन्ते गवाक्षः संसितव्रतस्तेन प्राण्यवयवे नेति शरछोरित्यत्र भाष्ये स्पष्टमिति न गवाक्ष इत्यत्रोक्तदोषः 'अग्नीत्प्रेषणे परस्य चेति सूत्रेणाग्नीदग्नीन्विहर इत्यत्र प्राप्तप्तवारणाय तत्र वार्तिककृताकृतस्य बहुलग्रहणस्य प्रत्याख्यानाय भाष्यकृता कृतेन विभाषा पृष्ठप्रतिवचने हेरित्यत्र विभाषेति योगविभागेन विभाषेत्यस्य व्यवस्थितविभाषात्वध्वननात् । नच व्यवस्थितविभाषयैवेन्द्र freeras: सिद्धाविन्द्रे चेति व्यर्थमिति वाच्यम् । भाष्योक्तातिरिक्तानां व्यवस्थितविभापाणामप्रामाणिकत्वबोधनाय तस्य सखादिति भावः ॥
ननु 'नान्तः पादमव्यपरे' इत्थमेव सूत्रं लाघवाद्विधेयम् एतस्मान्नकारानुवृच्या गोशकदस्य यत्प्राप्नोति तन्नेति 'सर्व्वत्र विभाषा गोः' इत्यस्यार्थकरणेऽपि न कश्चिद्दोष इति चेन्न । तथा सति 'लुतप्रगृह्या अचि नित्यमित्यत्रापि नकारानुवृत्त्याऽचि परे प्लुतप्रगृह्ययोरेव निषेधेन दोषस्य दुर्व्वारित्वात् । एवञ्च प्रकृत्यान्तः पादमव्यपरे' इत्येव सूत्रपाठः समुचित इत्यत आह- श्रथ प्रकृति भाव इति ।
म्भावः,
ननु 'प्लुत - प्रगृह्या अचि नित्यमित्येतद्धटकळुतादिपदार्थज्ञानाय तत्संज्ञाविधायकसूत्रानन्तरमेवोक्तसूत्रपाठस्य समुचितत्वात्तथाऽकरणेन प्राचीनपठितेन्द्वे च नित्यमित्यत्र नित्यग्रहणस्य प्रामादिकत्वज्ञापनान्नित्यस्यानुवृत्त्यभावेऽपि वाग्रहणनिवृत्यैव नित्यत्वलाभात्प्लुत-प्रगृह्या इत्यत्र नित्यग्रहणं व्यर्थमित्यत आत- - नित्यमिति किमिति । अयfreeग्रहणाभावे हरी ईशावित्यत्र लब्धावकाशस्य प्लुतप्रगृह्या अचि नित्यमित्यस्य चक्रि अत्रेत्यत्र सावकाशेन 'इकोऽसवणें शाकल्यस्य ह्रस्वश्चेत्यनेन हरी एतावित्यादाभयोः प्राप्तौ विप्रतिषेधेन परत्वाद्वाधे विकल्परूपो दोषः स्यात् । कृते तु नित्यग्रहणे नोक्तदोषः नित्यग्रहणसामर्थ्यात्परस्यापीको सवर्ण इत्यस्य प्लुत-प्रगृह्या इत्यनेन वाधादिति । नच प्रकृतिभावदृष्ट्या प्लुतत्वासिद्धत्वेन कथं प्रकृतिभाव इति वाच्यम् । प्रकृतिभावविधानसामर्थ्यात्तस्य सिद्धत्वकल्पनादिति दिक् ॥
ननु 'अव स्फोटायनस्येत्यतोऽचीत्यनुवृत्यैव सिद्धे 'प्लुत प्रगृह्या अचि नित्यमि त्यत्राचीति व्यर्थमिति चेन्न । तस्य सामर्थ्यात्प्रत्यासत्या यस्मिन्नचि प्लुत-प्रगृह्ययोः प्रकृतिभावस्तदज्निमित्तकाय्र्यस्यैव तेनाभाव इत्यर्थज्ञापनेन साफल्यात् । तेन जानु ङ अस्य रुजतीत्यादावु निपातस्य प्रगृह्यत्वेऽपि जानू अस्य रुजतीत्यत्र सवर्णदीर्घ रूपसन्धिभवत्येवेत्यलम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
अचसन्धिप्रकरणम् ।
१७ ननु चकारेण प्रकृतिभावोऽनुकृष्यते तस्य च हस्वविधानसामध्येनैव सिद्धिरित्यत माह-हस्वविधिसामर्थ्यादेवेति । नच हस्व-यणोविधानसामर्थ्याद्विकल्पसिद्धिरूपफ. लस्य सत्वेन हस्वविधेः सफलत्वान्मूलोक्तमसङ्गतमिति वाच्यम् (१) अपदान्तादौ यणश्चारितायेन सामर्थ्य बिरहादुभयोविधानसामाद्विकल्पासिध्या हस्वबिधेयर्थ्यस्य स्पष्ट. स्वेन तस्मात्प्रकृतिभावसिद्धिः मुलभैवेति भावः ॥
चकारो न कर्तव्य इति । इत्थं हि तत्खण्डनप्रकार:-प्रकृतिभावस्य चकारेणानुकदणेऽपि तस्य चानुकृष्टत्वेन चानुकृष्टं नोत्तरनेति परिभाषाया 'ऋत्यक' इत्यत्र सम्बन्धाभावात्त - दर्थ हस्बविधानस्यावश्यकत्वमिति तेनैव प्रकृतिभावसिद्धौ तदनुकर्षणार्थश्चकारो व्यर्थ एवेति । 'अव्यये यथाभिप्रेताख्याने क्त्वाणमुलावितिः सुत्रे णमुल्ग्रहणमेवोक्तपरिभाषायां ज्ञापक बोध्यम् । तथा हि परिभाषाऽसत्त्वे क्त्वा चेत्येव सूत्रमस्तु चकारेण 'स्वादुमि णमुलित्यतो णमुलोऽनुकर्षणादेव सिद्धौ तत्सूत्रस्थं णमुल्ग्रहणं व्यर्थ सज्ज्ञापयति चानुकृष्टं नोत्तरत्रेति । ज्ञापितायामस्यां तु उत्तरत्र तिर्यच्यपवर्ग' इत्यादौ णमुलः सम्बन्धो न स्यात्तस्य चानुकृष्टत्वादिति तदर्थं णमुल्ग्रहणमावश्यकमिति तस्य स्वांशे चारितार्थ्यं जातमिति भावः । भाष्ये स्थितमिति । प्रकृतसूत्रस्थभाष्ये पूर्वोक्तो भावः स्थित इति तदर्थः । __ननु हस्वाभावपक्षे प्रकृतिभावाय चकारस्यावश्यकत्वेन चक्री अत्र चक्रि अत्र चक्रयत्रेति रूपत्रयसिद्धिरिति चेन्न । चकारस्य समुच्चायकत्वे तत्प्रत्याख्यानपरभाष्यविरोधात् । संहिताया अविवक्षयैव त्वदुक्तरूपस्य निष्पत्तेश्च । चक्रयत्रेत्यत्र न 'स्कोः संयोगाद्योरिणत लोपप्राप्तिः 'अचः परस्मिन्निति यणः स्थानिवत्वात् । न च ( पूर्वत्रासिद्धे न स्थानि. वदि )ति शयः। तस्य दोषः संयोगादिलोपलवणत्वेष्विति तनिषेधात् । ननु ऋत्यक इति पृथक् पाठाकरणरूपलाघवादकोऽसवर्णे शाकल्यस्येत्येव सूत्रमस्त्विति वाच्यम् । होतृ ऋकारो ब्रह्मपिरित्यादौ सवर्णार्थमनिगर्थञ्च तस्य पृथक् पाठावश्यकत्वादित्यलम् ॥
ननु अप्लुत इत्युक्ते प्लुतस्याध्याहार आवश्यकस्तथा च प्लुतोऽप्लुतो भवतीत्यर्थेनैव सिन्धौ वत्करणं व्यर्थमित्याशयेन शंकते-वकिमिति । इत्थं हि समाधातुराशयः, वद्ग्रहणसचे चन्द्रवन्मुखमित्यादौ मुखे चन्द्रगताऽऽह्लादकत्ववत्प्लुतेऽप्लुतगतसन्ध्यादिरूपकार्यमतिदिश्यते न तु प्लुतस्य निवृत्तिः क्रियतेऽतिदेशानां स्वभावात् तथा च अग्नी इती. त्यादावनीति प्रेषणे परस्य चेत्येतद्विहितप्लुताश्रयः प्रकृतिभावः प्राप्नोति परञ्च प्लुतस्यासिद्धत्वादीदूदेद्विवचनमित्यनेन कृते प्रगृह्यत्वे तदाश्रये प्रकृतिभावेऽपि प्लुतः श्रूयेत वद्ग्र. हणाभावे प्लुतो नैव श्रयेत प्लुतस्याप्लुतत्वविधानादतो वद्ग्रहणमावश्यकमिति । न च सत्यपि वदग्रहणे प्रसज्यप्रतिषेधाश्रयणात्प्लुतवन्नेत्यर्थस्यैव सम्भव इति वाच्यम् । तदा. श्रयणे गौरवात् । नचाप्लुतवदित्यत्र पर्युदासेऽमी इतोत्यादौ प्रगृह्याश्रयं प्रकृतिभावं बाधित्वा परत्वादप्लुतवद्भावे दीर्धादिकं स्यादिति वाच्यम् । इति शब्दसापेक्षाप्लुतवद्रावापेक्षया वर्णमात्रापेक्षप्रकृतिभावस्यान्तरङ्गत्वात् । नचाप्लुतवदित्यस्य प्लुतकाय्यं नेत्येवार्थः कुतो नेति वाच्यम् । शब्दमर्यादया तदलाभात् शब्दतः प्लुतेऽप्लुत सादृश्यविधा. जस्यैव लाभात् । नच भाष्ये प्लुतकार्य नेत्यर्थस्यैव दर्शनात्कथं तद्विरुद्धार्थस्वीकार इति
(१) *अपदान्तादाविति । गौय्यौँ इत्यादावित्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्--
वाच्यम् । तस्य फलितार्थाभिप्रायकत्वादिति दिक् ॥
ननु क्लीवे स्त्रीलिङ्गे वा अमू आसाते इत्यत्र मुत्वस्यासिद्धत्वादेकारान्तत्वेन ईदूदेवि. बचनमित्यनेनैव प्रगृह्यत्वे सिद्धेऽदसोमादित्यस्य तदुदाहरणमयुक्तमित्याशंक्य समाधत्तेरामकृष्णावम् प्रासाते इति । अयम्भावः, क्लीव-स्त्रीलिङ्गन्योः प्रगृह्यत्वे सिद्धेऽपि पुलिङ्गेन तेन प्रगृह्यत्वसिद्धिर्मुत्वस्यासिद्धत्वेन तत्रौकारान्तत्वात् । अदसोमादित्येतत्प्रति न मुत्वस्याद्धित्वम् आरम्भसामर्थ्यादिति ।
ननु 'मय उजो वो वेति वत्वविधानस्य प्रकृतिभावबाधनानुस्वारख्यावृत्तिरूपफलद्वयस्य सत्त्वात्प्रकृते किमित्याकांक्षायामाह-वत्वस्यासिद्धत्वान्नानुस्वार इति । 'मय उजो वो वे'त्यस्य चैपादिकत्वादनुस्वारदृष्टयाऽसिद्धत्वेन हल्परत्वाभावादनुस्वाराप्राप्तिः । (१) अन्यथा इको यणचीत्यस्यानन्तरमस्य पाठेन यणोऽनुवृत्त्यैव सिद्धे वत्व विधानस्य वैय. र्थ्य स्यात् । वस्तुतस्तु न त्रिपाद्यां पाठस्यानुस्वाराभावः फलं किन्तु वत्वस्यासिद्धत्वादुकाररूपेऽचि परे प्रत्यङवास्ते । प्रत्यङवकरोदित्यादौ मुसिद्धिरूपं तत् , अनुस्वारवारणन्तु (२)सन्निपातपरिभाषयैव सिद्धमिति भावः ॥
ननु 'ईदूतौ सप्तमी'त्येवं लाघवात्सूत्रमस्तु सप्तम्याः प्रत्ययत्वेन (३)प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधानादीदूदन्तं यत्सप्तम्यन्तं तत्प्रगृह्मसंज्ञमित्यर्थेनैव सोमो गौरी अधिश्रित इत्यादी प्रत्ययलक्षणेन सप्तम्यन्तत्वात् प्रगृह्यत्वे सिद्धेऽर्थग्रहणं व्यर्थमित्याशयेन शंकतेअर्थग्रहणं किमिति । इत्थं समाधातुराशयः, अर्थग्रहणाभाचे (४)संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहणं नास्तीत्यनया परिभाषया तदन्तविधिनिषेधादीदेदूद्विवचनमितिवदीदूदन्ता या सप्तमीत्यर्थापत्तावेकादेशस्य परादिवद्भावात्सप्तमीत्वेन ययी आस्ते इत्यादावेव प्रगृह्मसंज्ञा स्यात्सोमो गौरी अधिश्रित इत्यादौ सप्तम्या लुकापहारेणाभावात्सा न स्यादिति तदर्थमावश्यकमर्थग्रहणमिति । नच ययीत्यादेरनभिधानात्किञ्चकारांशे चारितायेंप्यूकारांशे वैयर्थ्यस्य सद्भावेन सूत्रारम्भसामर्थ्यात् ईदूतौ सप्तमी प्रगृह्यम् अदस एच द्विव वनमिति लघुभूतन्यासेनैव निर्वाहे गुरुभूतन्यासरकरगाच्च संज्ञाविधावित्यस्या अप्रवृत्तौ तदन्तविधिसत्वे
(१) *अन्यथेति । वत्वविधानस्य प्रकृतिभावमात्रवाधनार्थत्वे ।
(२) सन्निपातपरिभाषयेति । सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति परि. भाषास्वरूपम् । द्वयोः सम्बन्धः सन्निपातस्तल्लक्षणजायमानो विधिः स्वातिरिक्तसम्बन्ध. विघातकशास्त्रेनिमित्तं भवतीत्यर्थः । प्रकते किमु उक्तमित्यनयोः उकाराव्यवहितोत्तरत्व. रूपोऽजव्यवहितपूर्वत्वरूपश्च सम्बन्ध एवं सन्निपातस्तल्लक्षणजायमानो वत्वविधिः स्वा. तिरिक्त सम्बन्धविधोतकेऽनुरूबारे निमित्तं न स्यादित्थमनुस्वारवारणमवधेयम् ।।
(३) *प्रत्ययग्रहणेति । प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणम् इति परिभाषास्वरूपम् । प्रत्ययग्रहणे शास्त्रे प्रत्ययबोधक पदं विशेष्यान्तरासत्त्वे तदादिविशेष्य. मादाय तदन्तोपस्थापकमिति तदर्थः ।
(४) संज्ञा विधाविति । संज्ञाविधायकशास्त्रे प्रत्ययबोधक पदं तदन्तबोधकं नेत्यर्थः । सु. प्तिङन्तं पदमित्यत्रान्तग्रहणमस्यां ज्ञापकम् । तथा हि, सुपस्तिश्च प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदादिपदोपस्थापने तदन्तविधिना मूलोक्तार्थलाभे व्यर्थमन्तग्रहणं परिभाषां ज्ञापयति ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
हल्सन्धिप्रकरणम् ।
१९
ईदूदन्तं यत्सप्तम्यन्तमित्यर्थ सोमो गौरी अधिश्रित इत्यत्र प्रगृह्यत्वे सिद्ध व्यर्थमेवार्थग्रहण मिति वाच्यम् । तस्य सामर्थ्यात्सप्तम्यर्थमात्रबोधकत्वे एवेददन्तस्य संज्ञा यथा स्यान्न तदधिकार्थबोधकत्वे इत्यर्थज्ञापनेन साफल्यात् । तेन वाप्यामश्वो वाप्यश्व इत्यत्र न प्रगृ. ह्यसंज्ञा । अत्र वापीशब्दस्य वापीनिष्ठाधिकरणतानिरूपिताधेयताश्रयबोधकत्वेन सप्तम्य. र्थमात्रवृत्तित्वाभावादित्येवाह मूले-वृत्तावान्तरोपसंक्रान्ते माभदिति । तथा चायं निष्कर्षः कृत्तद्धितसमासैकशेषसनाद्यन्तधातुरूपायां वृत्ताववयवार्थान्वितसमुदायार्थीपसर्जने सति प्रगृह्मसंज्ञा मा भूदिति । तत्र समासवृत्तिमुदाहरति-वाप्यश्व इति । अत्र सुप्सुपेत्यनेन संज्ञायामित्यनेन वा समासः । समर्थः पदविधिरिति सूत्रात् वृत्तौ विशिष्टवि. षयकशक्तयकोपस्थितिजनकत्वरूप एकार्थीभावः स्वीक्रियते स च राजपुरुष इतिवृत्तावेव न तु वाक्ये राज्ञः पुरुष इत्यत्र, वाक्ये पृथगर्थानि पदानि वृत्तावेकार्यानीति समर्थसूत्रभाष्यात् । एवञ्च वाप्यश्व इत्यादौ अवयवार्थसम्बलितसमुदायेन वाप्यधिकरणकद्रव्यरूपार्थ एवं समुचित इति । अर्थग्रहणसामर्थ्यात आधेयारसृष्टाधारबोधकत्वं समभिव्याहृतपदान्तरा. निन्वयित्वेनोपस्थितिविषयत्वरूपं वा सप्तम्यर्थपर्यवसन्नत्वं बोधयति। वाप्यश्व इत्यत्राधेयेऽश्वरूप द्रव्ये सप्तम्यर्थस्याधारस्य संसृष्टत्वेन प्रगृह्यसंज्ञा न भवति सोमो गौरी अधिश्रित इत्यत्राधेये सोमे सप्तम्यर्थस्याधिकरणरूपस्यासंसृष्टत्वेन भवत्येव प्रगृह्यसंज्ञा । न च कारकाणां क्रियान्वयसिद्धान्तात अधिश्रयणक्रियायां गौरीपदबोध्याधिकरणत्वस्य विशेषणत्वेनान्वयादाधारस्य कुतो नाधेयसंसृष्टत्वमिति वाच्यम् । समुदायार्थमन्तरा यस्यावयवा. र्थस्य नोपस्थितिस्तस्यैवात्रोक्तलक्षणकोटिप्रविष्टैकार्थीभावविषयत्वात् । अत्र तु अवयवार्थस्य पार्थक्येनाप्युपस्थितिरित्यदोषादित्यलम् । 'अल्पान्तरमिति सौत्रप्रयोगेण (सिद्धमनच्त्वादिति बात्तिकप्रयोगेण "कथमनच्त्वमिति भाष्यप्रयोगेण च वृत्तिघटकाच्पदे प. दान्तकार्य्यस्य तत्सन्निधानेन श्चुत्वस्य चाभावकल्पनादच्सन्धिरित्यत्र न कुत्वाद्याशङ्काक. लङ्कलेशोऽपीति भावः ॥
इत्यच्सन्धिप्रकरणम् ॥
अथ हल्सन्धिप्रकरणम् । ननु (१) परस्परान्वितार्थकपदानां सहैव प्रवृत्तिनिवृत्तिश्च भवतीत्यर्थिकाया (२) एकयोगनिर्दिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिरिति परिभाषायाः सद्भावेन 'न पदान्ताटोरनामिात्यस्मात्प्रावर्तिनःष्टुना ष्टुरित्यतष्टोरनुवृत्त्या पदान्तात्पकार-टवर्गात्परयोः स्तोः ष्टुनेंत्यर्थेऽपि पदान्तषकारम्य जश्त्वेन डकारस्यैव सम्भवात्ततः परस्य ष्टुत्वनिषेधस्येष्ट.
(१) *परस्परान्वितार्थकपदानामिति । स्वप्रयोज्यविषयतया साक्षात्परम्परया वा निरूपिता या विषयता तत्प्रयोजकानां पदानां युगपत्प्रवृत्तिनिवृत्ती भवत इत्यर्थः ।
(२) *एकयोगेति । अत्र ज्ञापकं तु ईदूदेद्विरचनमित्यत्र ईदित्येतन्मात्रानुवृत्यैव सिद्धावकाराननुवृत्यर्थ क्रियमाणम् अदसो मादित्यत्र माद्गहणमेव, ज्ञापितायान्त्वस्यां तत्रै. कारानुवृत्तिनिरासाय माद्ग्रहणं चरितार्थम् । लिङसिचावित्यतः सिग्रहणानुवृत्त्दैव सिद्धौ हनः सिच इत्यत्र सिग्रहणञ्च ज्ञापकं बोध्यम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
.
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- त्वादतिप्रसङ्गाभावेन सूत्रे टोरिति व्यर्थमेवेत्याशयेन शइते-टोः किमिति । नैवं सर्वत्रेति समाधत्ते-सपिष्टममिति । अत्र 'हस्वात्तादौ तद्धिते' इत्यनेन विहितस्य षत्वस्यासिद्धत्वेन जश्त्वाप्रवृत्तौ पदान्तषकारादपि ष्टुत्वनिषेधापत्तेरावश्यकमेव सूत्रे टोLहणमिति तदाशयः । यदा (१)क्वचिदेकदेशोऽप्यनुवर्तते इतिपरिभाषया ष्टुनेत्येकदेशस्य टोरित्यस्यैवानुवृत्या किञ्च नेत्यसमस्तमेव तस्मादपि टोरेवानुवृत्त्या पदान्ताबर्गादित्य. र्थस्यैव लाभात्सर्पिष्टममित्यादौ न दोष इत्युच्यते तदा मास्तु टोर्ग्रहणमिति दिक् ॥
ननु स्थानेऽन्तरतम' 'उरण रपर' इति संहितापाठस्तत्र प्रथमान्तपाठपक्षे आदेशस्यान्तरतमो यः स्थानी तत्रैव षष्ठी उपसंहर्तव्या यत्रैव षष्ठी तत्रैवादेश इति सूत्रार्थेन प्रकृ. तिनियम्यते तथा च स्थानिनामन्तरतम आदेशो भवतीत्यर्थस्य फलितत्वात् (२)यत्राने. कविधमान्तय्यं तत्र स्थानत आन्तयं बलीय इति परिभाषयाऽन्यान्तर्यापेक्षया स्थान कृतान्तर्यस्य बलवत्त्वबोधनेन चतुर्मुख इत्यादौ मूर्द्धस्थानजन्यरेफस्थानेऽन्याऽदेशापेक्षया मूर्द्धस्थानजन्यत्वसमानाधिकरणनासिकास्थानजन्यत्वेन सादृश्यात्तादृशणकाररूपोऽनुनासिकः स्यादित्याशहां सप्तम्यन्तपाठेन निराचष्टे-स्थानपयत्नाभ्यामिति । अयम्भावः, सप्तम्यन्त पाठपक्षे आदेशानां येऽन्तरतमास्तत्र षष्ठी यत्र षष्ठी तत्रादेशा भवन्तीति सूत्राथें । नादेशो नियम्यते तथा च आदेशानामन्तरतमे स्थानिनि सति आदेशो भवतीत्यर्थस्य फ. लितत्वेन ताल्वादिस्थानजन्यत्वसमानाधिकरणनासिकास्थानजन्यत्ववतां जमङणनानामा. देशभूतानामनुनासिकानां विधेः स्थानप्रयत्नोभयान्तरतम्येन स्पर्श षण्णाम् एतन्मुरारिरित्यादो चरितार्थतया चतुर्मुख इत्यत्र स्थानमात्रेणान्तर्यवति रेफे न प्रवृत्तिः । नच सप्तम्यन्त. पाठपक्षे आदेशानां यणामर्द्धमात्रिकत्वेन तेषां मात्राद्वयन्यूनकालिकत्वरूपान्तरतम्येन स्था. निनोऽपि मात्रिकहस्वस्यैव समुचितत्वात्तत्र यणश्चरितार्थतया दीर्घ यणादेशाप्राप्त्या सप्तम्यन्तपाठस्य भाष्यकृता दूषितत्वेन चतुर्मुख इत्यत्रोक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । 'अनु. स्वारस्य ययि परसवर्णः इत्यतः परसवर्ण घटकसवर्णपदापकर्षणेन सवर्णोऽनुनासिको भवतीत्यथें रेफस्य सावाभावादनुनासिकाप्राप्तेः रेफोष्मणां सवर्णा न सन्तीति भाष्यात् ।
(१) *कचिदेकेति । एकयोगनिर्दिष्टानां कचिदेकदेशोऽप्यनुवर्तते इति परिभाषास्व. रूपम् । अत्र ज्ञापकं तु दामहायनान्ताच्चेति सूत्रे संख्यादेरिति वक्तव्यमितिवार्तिकप्रत्या. ख्यानपरभाष्यमेव, तत्र संख्याऽव्ययादेर्डी बित्यत एकदेशस्यापि संख्यादेरित्यनुवृत्या प्रत्या. ख्यातं वार्तिकम् , एतत्परिभाषाऽसत्त्वेऽव्ययस्याननुवृत्तये संख्यादेरित्यस्याप्यननुवृत्तेः प्रत्या. ख्यानमसङ्गतं स्यादिति ।
(२) *यत्रानेकविधमान्तर्यमिति । स्थानार्थगुणप्रमाणकृताऽऽन्तर्यमध्ये स्थानकृतान्तर्यस्यैव वलवत्त्वमित्यर्थबोधिकेयं परिभाषा । इत्थमस्याः सिद्धिप्रकारः, स्थानेन्तरतम इति सुत्रे अन्तरतम इत्येकं बाक्यं पूर्वं पठनीयं स्थाने इत्यपरं तत्र पूर्वस्मिन्वाक्वे स्थाने इत्यनु. वर्नते प्रसङ्ग इति तस्यार्थः, तथा च प्रसङ्गे सति सदृशतमो भवतीत्यर्थः । द्वितीय स्थाने इति वाक्ये पूर्ववाक्यादनुवृत्तं स्थाने इति अन्तरतम इति च पदद्वयमनुवर्तते । सूत्रस्थं स्थाने इति स्थानेनेत्यर्थकम् तथा च प्रसङ्गे सति स्थानेन स्थानघटितधर्मेण सदृशतमो भवतीत्यर्थः । पूर्ववाक्येनैव स्थानघटितधर्मेण सहशस्यापि विधानसम्भवादूव्यर्थमिदं द्वितीयवाक्यं स्थानेनैव सदृशतमो भवतीति नियमार्थ तथा च फलितैवेयं परिभाषा यत्रानेकविधमान्तर्यमिति ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
हल्सन्धिप्रकरणम् । अत एव स्वर्नयति प्रातर्नयतीत्यादौ नानुनासिकः । नचैवमपि व्यक्तिपक्षे प्रतिलक्ष्यं लक्षणोपप्लवाङ्गीकारात् चतुर्मुख एतल्लक्ष्यविषयस्य यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वेत्यस्याचारितार्थ्यात्तत्रत्योक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । लक्ष्यानुरोधाज्जातिपक्षाश्रयणेन लक्ष्यत्व. जातेरैक्यादेतल्लक्ष्यविषयकस्याप्युक्तसूत्रस्य चरितार्थत्वेनादोषात् । वस्तुतस्तु व्यक्तिपक्षेऽपि नैव दोषः तादृशब्यक्तो चरितार्थस्योक्तशास्त्रस्यैतदूव्यक्तिविषयत्वेनानुपप्लवादिति ।। ___ननु ककुद्मन्त इत्यत्र प्रत्यये भाषायामित्यनेन कुतो नानुनासिक इत्यभिप्रायेण श. इते-कथन्तीति । समाधानमाह-दकारनिपातनादिति । अयम्भावः, तत्रानुनासिकस्येष्टत्वे प्रक्रियालाघवाय गुणेऽनुनासिकविशिष्ट एवं पठितव्ये प्रकृतिप्रत्ययविशिष्टपाठ. सामर्थ्यात्तदभावकल्पनेन नानुनासिकः । किञ्च यचि भन्वसौ मत्वथें इतिसंहितापाठे त. कारात्प्राक् चत्वेन दकारप्रश्लेषाद्भत्वेन पदत्वाभावादनुनासिकस्य न प्राप्तिः पदान्तस्यैव यरस्तेनानुनासिकत्वविधानादिति । तसाविति द्विवचनोपपत्तिस्तु तसयोर्द्वन्द्वोत्तरं दकारेण सहेतरेतरयोगाद्वोध्या । दकारेण समाहारद्वन्द्वोत्तरं सकारेण सहेतरेतरयोगेन तत्र द्विवचनं नोपपादनीयं सकारस्याल्पाच्तरत्वेन तस्य पूर्वनिपातापत्ते रित्यलम् ॥ ___ ननु उद् स्थानमित्यत्र 'तस्मादित्युत्तरस्येत्येतद्बाधकेन 'आदेः परस्येत्यनेन सकार. स्थाने प्रोप्तेषु 'उदःस्थास्तम्भोः पूर्वस्यैतद्विहितदकारसवणेषु त-थ-देषु युगपदेकस्थानिका. नेकादेशासम्भवात्तेषाम्मध्ये क इहादेशः स्यादिति सन्देहोत्थितौ समाधानमाह-अत्राघो. षस्येति । अयम्भावः । सकार-थकारयोर्दन्तस्थानजन्यत्वेन विवार-श्वासा-घोष-महाप्राणप्रयत्नवत्वेन च सादृश्यात् 'स्थानेऽन्तरतम' इत्यनेन सकारस्थाने थकार एवादेशो जातः तस्य 'झरो झरीति लोपे दकारस्य 'खरि चेति चत्वं उत्थानमिति सिध्यति । लोपाभावपक्षे न थस्य चत्वम् । तस्य चत्वदृष्ट्याऽसिद्धत्वात् । एवञ्च थकारद्वयघटितमुक्तरूपम्बोध्यम् । (१) हलो यमामिति सूत्रोक्तभाष्यसम्मताष्टाध्यायीपाठे तु थस्यासिद्धत्वाभावेन चत्वम्भ. वत्येव । अत एव (उत्पूर्वस्कन्दे रोगे उपसंख्यानम् उत्कन्दो रोग) इति भाष्यं संगच्छते । न चोक्तसूत्रीयभाष्यरीत्या थस्य सिद्धत्वकल्पनाञ्चोपपादने लोपाभावपक्षे तु थकारस्यैव श्रवणमित्यादिमूलोक्तस्यासङ्गतिरूपदोषप्रादुर्भाव इति वाच्यम् । प्राचामनुरोधेन तदित्य. दोषात् । न च 'झलो झली' त्यनेन सलोपे उक्तप्रयोगसिद्धौ सूत्रमिदं व्यर्थमिति वाच्यम् । झलादौ प्रत्यये तेन लोप इत्यर्थज्ञापनेन तस्य चारितार्थ्यादिति ॥
ननु 'मोऽनुस्वार इत्यस्य मकारस्यानुस्वारः स्याज्झलीत्यर्थेनैव हरि बन्दे इत्यादाव. नुस्वार सिद्धावलं पदग्रहणेनेत्याशयेन शङ्कते-पदस्येति किमिति । अयम्भावः, तत्र सूत्रे पदग्रहणाभावेऽपदान्तमकारस्याप्यनुस्वारापत्तिरतस्तद्ग्रहणमावश्यकम् । नचापदान्त. मकारस्याप्यनेनैवानुस्वारस्येष्टत्वे यशांसीत्यादावपि तेनैव तत्सिद्धौ ‘नश्वापदान्तस्य झली, त्यस्य सामर्थ्यादपदान्तमस्य चेदनुस्वारस्तहि झल्येवेति नियमार्थकत्वेनोक्तस्थलीयदोष. व्यावृत्तौ व्यर्थमेव पदग्रहणमिति वाच्यम् । तस्य 'नश्च' 'शि तुमित्यदावुत्तरत्रार्थत्वेन
(१) *हलो यमामिति । एतत्सूत्रोक्तभाष्यसम्मतपाठक्रमस्तु-अनुस्वारस्य ययि, वा पदा, तोलि, उदःस्था, झयो हो, शश्छोटि, एतत्पटसूत्र्यनन्तरं झलां जश् अभ्यासे चर्च, ख. रिच, वावसाने, अणोऽप्रगृह्यस्येति ।
Aho! Shrutgyanam
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- साफल्यादिति ॥ ____ ननु कुर्वन्तीत्यत्र 'रषाभ्यामि'त्यनेन णत्वं कुतो नेत्याशंक्य समाधत्ते-कुर्वन्तीत्य. त्रेति । कृमो लटि तत्स्थाने झो, 'तनादिकृभ्य उरित्यनेन उप्रत्यये 'सार्वधातुकार्धधातुकयोरित्यनेन गुणे 'अत उत्सार्वधातुके' इत्यनेनोदादेशे 'झोऽन्त' इत्यनेन झेरन्तादेशे यणादेशे च कृते प्राप्तस्योक्तणत्वविधायकशास्त्रस्य 'नश्वापदान्तस्येत्येतद्दृष्टया सिद्धत्वा. त्पूर्व कृतेऽनुस्वारे तस्य 'अनुस्वारस्य ययीत्यनेन नकारे परसवर्णे तस्य गत्वदृष्टयाऽसिद्धत्वान्नकाराभावेन न णत्वप्राप्तिारेति भावः ॥
सम् स्कर्तेत्यत्र 'समः सुटी ति समो मकारस्य रुत्वे 'अत्रानुनासिकः पूर्वस्येति पाक्षि. काऽनुनासिके, तदभावे 'अनुनासिकात्पर' इति अनुस्वारे च कृते 'खरवसानयोरिति विसर्गे तस्य (संपुकानामिति सत्वे सँस्स्कर्ता सस्स्कर्ता इति सकारद्वयघटितं रूपद्वयम् "समो वा लोपमेके' इति भाष्येण सकारस्य पाक्षिके लोपे तस्यापि रूप्रकरणस्थत्वेनाऽनुस्वाराऽनु नासिकाभ्यामेकसकारघटितं रूपद्वयं सँस्कर्ता, संस्कर्तेति । नच लोपपक्ष एवं द्वित्वेन द्वि. सकारकरूपसिद्धावलं समः सुटीत्यनेनेत्यत आह-त्रिसकारकमपीति । सकारत्रयघटितरूपसिद्ध्यर्थमावश्यकन्तदिति भावः । न च स्कोरिति सलोपः कुतो नेति वाच्यम् । "समो वा लोपमेक" एतद्विहितसलोपस्यासिद्धत्वेन तस्य संयोगादित्वाभावात् । ननु अनुस्वारस्यानच्त्वेन ततः परस्य सकारस्य द्वित्वासम्भवादनुस्वारपक्षे कथं त्रिसकारकरूप. सिद्धिरित्यत आह-अनुस्वारविसर्गेत्यादि । द्वित्वपक्षे अशेगवाहानामट्सूपसंख्यानं शर्ष चेति (१)हयवस्ट्सूत्रभाष्योक्तेरनुस्वारस्याप्यच्त्वात्ततः परस्य सकारस्य द्वित्वे संस्कर्ता संस्स्कर्तेति त्रिसकारकं रूपं सिद्धयति । न चानुस्वारादीनामचत्वे हरि स्मरेत् हरिः कर्ता रामः पातु इत्यादौ (२)यणाद्यापत्तिरिति वाच्यम् । यणादिदृष्टया विसर्गादीनां त्रिपादी. स्थत्वेनासिद्धत्वादिति भावः । अनुनासिकपक्षे त्रीणि । त्रीणि चानुस्वारपक्षे । एवं कृत्वा षड्पाणि । अनुनासिकपक्षे रूपत्रयघटकककारस्य 'शरः खय' इति द्वित्वे षट् । अनुस्वारपक्षे चानुस्वारस्य ककारस्य च द्वित्वे द्वादश इत्थं कृत्वाऽष्टादश रूपाणि । एषां तकारस्य 'अचो रहाभ्यामिति द्वित्वे (यणो मयो द्वे) इति बचनान्तरेण च द्वित्वे एकतं द्वितं त्रितमिति चतुष्पञ्चाशद्रूपाणि । 'अणोऽप्रगृह्यस्येति वैकल्पिकानुनासिकविधानादष्टोत्ताशतरू. पाणि बोध्यानीत्यलम् ॥
व्युत्पत्तिपक्षेऽप्रत्ययस्येति षत्वपर्युदासादिति । अयम्भावः पुम् कोकिल इति स्थितौ 'पुमः खय्यम्परे' इत्यनेन रुत्वे उक्तसूत्रद्वयेन अनुनासिकेऽनुस्वारे च विसर्गे व्युत्पत्तिपक्षे 'पूजो दुम्सुन्नित्यौणादिकसूत्रेण निष्पत्त्या प्रकृतिप्रत्ययविभागज्ञानादप्रत्यय. स्येतिपर्युदासादिदुदुपधस्येत्यस्याप्राप्त्या क पयोः प्राप्तौ (संपुंकानामि)ति सत्वम् ।
(१) यत्कर्तृकेति । विशेषशास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नवृत्तिसामान्यधर्मावच्छिनो. देश्यकशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण वाध इति फलितम् । उत्सर्गशास्त्राप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्य
पवादशास्त्रस्य बाधकत्वे बीजम् । शास्त्रं स्वीयोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकस्य शास्त्रस्य बाधकमिति ततोऽपि फलितम् ।
(२) तच्चेति । प्रत्ययत्वञ्चेत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
विसर्गसन्धिप्रकरणम् । अव्युत्पत्तिपक्षे प्रकृति-प्रत्ययविभागज्ञानाभावादुक्तपर्युदासाप्राप्त्याऽनुनासिकपक्षे इदुदुप. धस्येति प्राप्तषत्वमनुस्वारपक्षे च तेन व्यवधानादुदुपधत्वाभावात्षत्वाप्राप्त्या प्राप्तीक पौ च बाधित्वा सत्वमेवेति । पुँस्कोकिल इति सिद्धयतीति ।।
ननु चक्षिको ल्युटि "खुशादिस्यमादेश' इति प्रकृतसूत्रस्थभाष्यात् 'चक्षिङः ख्याल, इत्यनेन खुशालादेशे 'शस्य योवेत्यनेन शल्य यत्वे तस्यासिद्धप्रकरणस्थणत्वविधायकशा. स्त्रानन्तरपाठेन 'पुमः खय्यम्परे' इत्येतदृष्टयाऽसिद्धत्वादम्परकत्वाभावेनोक्तसूत्राप्राप्त्या न रत्वमित्याशयेनाह-ख्याआदेशे न, पुंख्यानमिति । नच (वर्जनाऽर्थेशनयोश्चे) ति निषेधात्कथमादेश इति वाच्यम् । ( बहुलन्तण्ण्यन्नबधकगात्रविचक्षणाजिराद्यर्थेष्वि) ति वार्तिकस्थबहुलग्रहणादुक्तनिषेधाप्रवृत्त्याऽऽदेशस्य सौलभ्यादिति भावः ॥
येन नाप्राप्ताविति । येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य वाधको भवतीति न्यायाकारः (१)यत्कर्तृकावश्यप्राप्तौ यस्य विधेरारम्भः स तस्य बाधक इति तदर्थः । तथा च, विसर्जनीयस्य स एतत्कर्तृकावश्यप्राप्ती 'कुप्वोः क 'पौ चेत्येतस्य विधेयरम्भात्तस्यैवानेन बाधो न तु शर्परे विसर्जनीय इत्यस्य तद्विषये एतत्कर्तृकावश्यप्राप्तेरभा. वात् । नच खरवसानयोरित्येतद्विहितविसर्गस्य कुप्वोः क पौ चेत्येतदृष्टयासिद्ध. त्वात्तस्य सत्वमेव शर्परे विसर्जनीय इत्येतद्विहितविसर्गस्य तुक पो दुर्वाराविति वाच्यम् । शर्पर इति सुत्रस्य कुप्वोरित्यत्रानुवृत्त्या शर्परयोः कुप्वोः क पयोरपवादो विसर्गस्य विसर्ग इति वाक्यभेदेन व्याख्यानेनादोषात् । तेन वासः क्षौममित्यादौ विसर्ग एव न सत्वमिति दिक॥
ननु उभयनिदेशे पञ्चमीनिर्देशो वलीयानिति परिभाषया तस्मिन्नित्यतः तस्मादि. त्युत्तरस्येत्यस्य प्राबल्यबोधनात्तदुपस्थित्या दीर्घादिति पञ्चम्या छे इति सप्तम्याः षष्ठीप्र. कल्पनेन दीर्घात्परीभूतस्य छस्य तुगित्यर्थे छस्य तुगागमे छ कारोपरि चकारश्रवणापत्तिर्दु. वरित्याशहा समाधत्ते-दीर्घस्यायं तुगिति । उक्तरीत्या छकारस्य तुगागमे सेना 8राच्छायेति निर्देशासङ्गतिः स्यादत उक्तज्ञापकाद्वयाख्यानाच्च दीर्वादिति षष्ठयथें पञ्चमी एवञ्च दीर्घस्यैव तुग भवति न तु छस्येति नोक्तदोष इति भावः ॥
__ इति हलसन्धिप्रकरणम् ॥
अथ विसर्गसन्धिप्रकरणम् । अप्रत्ययस्थ किमिति । तदभावेऽग्निः करोतीत्यादौ प्रत्ययसम्बन्धिविसर्गस्य ष. त्वापत्तिरतस्तद्ग्रहणमावश्यकम् । नच विसर्गे प्रत्ययत्वं स्थानिवद्भावेन लभ्यं(२) तच्च न सम्भवति स्थानिवत्सूत्रदृष्ट्या विसर्गविधायकस्य त्रिपादीस्थत्वेनासिद्धतया पदान्तत्वाभा
(१) हयवरेति । तत्र हि भाष्ये इमे अयोगबाहा नक्वचिदुपदिश्यन्ते श्रूयन्ते च । तेषां कार्याथ उपदेशः कर्त्तव्यः। के पुनरयोगवाहाः विसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीयानुस्वा. रयमाः । एषां कोपदेशः कर्त्तव्य इत्युक्त्वा अयोगवाहानामित्याधुक्तम् ।।
(२) *यणाद्यापत्तिरिति । यणाद्यापत्तिरित्यत्रादिपदेन सवर्णदीर्घा बोध्यः।
Aho! Shrutgyanam
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्वात्प्रत्ययत्वाभावाच्च विसर्गपत्वयोर्भावाभावयोरुपपादनस्याशक्यत्वादप्रत्ययग्रहणप्योक्त. प्रत्युदाहरणदानमयुक्तमिति वाच्यम् । अप्रत्ययग्रहणसामर्थ्याद्वतिवटितातिदेशानां त्रिग. द्यामपि प्रवृत्तिरिति ज्ञापनेन स्थानिवत्सूत्रस्य त्रिपाद्यां प्रवृत्या प्रत्ययत्वस्य सुलभत्वेन प्रत्युदाहरणदानस्य युक्तत्वादिति तत्र षत्वव्यावृत्तयेऽप्रत्ययग्रहणमावश्यकमिति । न च दाधातोडुरप्रत्ययेन निष्पन्नत्वात् दुःकरोतीत्यादौ प्रत्ययसम्बन्धिविसर्गस्य षत्वाभावा. याप्रत्ययग्रहणस्य साफल्याज्ज्ञापकत्वमयुक्तमिति वाच्यम् । तथा सति द्विर्वचनादिग्रहमा स्यैवोक्तार्थे ज्ञापकत्वादिति भावः ।
ननु 'इदुदुपधस्येत्यनेन मातुः कृपेत्यत्र षत्वं स्यादित्याशझ्य समाधत्ते-एकादेशशास्त्रनिमित्तकस्येति । एकादेशशास्त्रं 'ऋत उदिति तन्निमित्तकस्य विसर्गस्य न षत्वमित्यर्थः । प्रमाणञ्चात्र कस्कादिकगणे भ्रातुष्पुत्रशब्दस्य पाठः । अन्यथाऽनेनैव पत्वे सिद्धे तत्रोक्तशब्दपाठस्य बैयर्थ्य स्यात् । नच ऋत उदित्यनेन कृते एकादेशे रपत्वे च मातुरित्यस्य निष्पन्नत्वादेकादेशनिमित्तकत्वं रेफस्यैव न तु विसर्गस्येति कथं निषेध इति वाच्यम् । एकादेशनिमित्तनिमित्तकस्य न षत्वमिति तदर्थेनादोषात् । नच षत्वतुकोरसि. द्ध'इत्यस्य सत्वेन षत्वे कर्तव्ये एकादेशस्यासिद्धत्वान्न षत्वमिति वाच्यम् । (पदान्तप. दाद्योरेवैकादेशोऽसिद्धो नान्यत्रे ) ति वार्तिकेनोक्तदोषाभावात् । (१) अन्यथा शकहूवित्यत्र पत्वं न स्यात् 'पत्वतुकोरित्यनेन पत्वे कर्तव्ये सम्प्रसारणाचेति पूर्वरूपैकादेशस्यासिद्धत्वेनाऽकारेण व्यवधानात् । उक्तवात्तिकोदाहरणन्तु कोऽसिवत् सोऽसिवदिति भावः ॥
ननु सुजन्तद्वि-त्रिशब्दसाहचय्यण सुजन्तस्यैव चतुश्शब्दस्य ग्रहणात्तस्यैव पत्ववैकल्पि. कत्वेन चतुष्कपाल इत्यत्रत्यचतुश्शब्दस्य सुजन्तत्वाभावेन दोषाभावात्कृत्वोऽर्थग्रहणं व्यर्थ. मित्यत आह-कृत्वोऽर्थे किमिति । समाधानमाह-चतुष्कपाल इति । अयम्भावः ध्यर्थ सज्ञापयति कृत्वोऽर्थग्रहणं (२) साहवर्यपरिभाषाऽनित्येति । एवञ्च सुजन्ताति. रिक्तस्यापि चतुश्शदस्य वैकल्पिकषत्वापत्तिरतस्तद्ग्रहणमावश्यकमिति । 'दोधीवेवीटामि' त्यत्र धातुसाह-प्यागमस्येटो ग्रहणमुक्तपरिभाषाऽनित्यत्वफलं बोध्यमिति दिक् ॥
ननु 'इससोः सोमर्थे। अत्र सूत्रे सामथ्यं पदेनैकार्थीभावस्य ग्रहणात्सर्पिष्करोतीत्यादौ तदभावादुक्तसूत्राप्रवृत्ताविदुदुपधस्येति नित्यमेव षत्वं परमसर्पिः कुण्डिकेत्यादावेकार्थी. भावरूपसमासेऽप्येतत्प्रवृत्त्या बैकल्पिकषत्वञ्च स्यादित्यत आह-सामर्थ्यमिह व्यपे. क्षेति । इहैव न त्वन्यत्रेति तदर्थः । “पूर्वयोगे सामर्थ्य व्यपेक्षारूपम् न चात्र व्यपेक्षा सामर्थ्यमित्युत्तरसूत्रे भाष्योक्तः । नच परमसर्पिः कुण्डिकेत्यादौ नित्यं समास इति षत्वापत्तिरिति वाच्यम् । अनुत्तरपदस्थस्येति निषेधात् । व्यपेक्षा च पृथगर्थानां पदाना. मार्काक्षादिवशाद्यः परस्परसम्बन्धः सा । स्वार्थपर्य्यवसायिनां पदानामेकार्थोपस्थितिजनकत्वमेकार्थीभावरूपसार्थ्यम् । व्यपेक्षारूपसामर्थ्यग्रहणे नित्य समासेऽत्र सूत्रे
(१) अन्यथेति । उक्तवार्तिकानङ्गीकारे ।
(२) *साहचर्यपरिभाषेति* । सहचरितासहचरितयोः सहचरितस्यैव ग्रहणमिति तत्स्व रूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वादिसन्धिप्रकरणम् । समासग्रहणमेव प्रमाणम् । अन्यथा सामर्थ्यग्रहणानुवर्तनादेकार्थीभावस्य समासरूपत्वेन समासलाभे तद्ग्रडणं व्यर्थमेवेति दिक् ॥ ___ ननु 'अतः कृकमी'त्यनेनैव सत्वसिद्धौ कस्कादिषु सर्पिष्कुण्डिकाशब्दाठो व्यर्थ इत्यत आह-कस्कादिष्विति । व्यपेक्षाविरहेऽपीति । आनय सर्पिः कुण्डिका तिष्ठत्वित्यादौ । व्यपेक्षायामिति । इदं सर्पिः कुण्डिकाया इत्यादौ । यत्तु उत्तरपदस्थत्वेऽपि परमसर्पिः कुण्डिकाया इत्यत्रत्यषत्वार्थः कस्कादिषुपाठ इत्याहुस्तन्न । नित्यं समास इत्य. त्रानुत्तरपदग्रहणवैयापत्तेः । अव्युत्पत्तिपक्षे इदुदुपधस्येत्यनेन सिद्धेश्च, "प्रातिपदिकविज्ञा. नाच भगवतः पाणिनेः सिद्धमिति भाष्येणाव्युत्पत्तिपक्षस्यैवाङ्गीकारादेतस्मिन्पक्षेऽपि न दोष इतिभावः ।
ननु अतः कृकमीत्यत्र तपरकरणेन भास्कर इत्यत्र सत्वं न स्यादत आह-कस्कादिषु भास्कर इति । इति विसर्गसन्धिः ।
__ अथ स्वादिसन्धिप्रकरणम् । ननु 'स्वौजसमौडि'त्यत्र मुस्थाने रुरेव विधेयः सर्वत्र सकारस्थाने रुत्वस्यैव विधानेन प्रक्रियागौरवात् । तस्मात् जिसित्येव सूत्रं न्याय्यमिति यत्तदयुक्तमिति ध्वनयन्नाहस्वौजसमौडिति सुप्रत्यये कृते शिवस् अर्घ्य इति स्थित इति । अयम्भावः, तथा सति उत्वविधानस्य शिवोऽय॑ इत्यादौ चारितार्थं यशोऽनेत्यादावुत्वं प्रति रुत्वस्यालिद्धत्वेन यशोऽत्रेत्याद्यसिद्धयापत्तिरिति भावः।
(१) ननु 'स्वौजसमौडिरत्यन सुस्थाने रुरेव विधेयः । सर्वत्र सकारस्थाने रुत्वस्यैव विधानेन प्रक्रियागौरवात् । नचैवं 'सपि चे'त्यस्य स्थाने 'रुपिचेति सूत्रस्य कर्त्तव्यतापत्तो राम इत्यादौ दीर्घापत्तिरिति वाच्यम् । 'पथिमथ्यभुक्षामात्' इत्यनेन दोर्घा कारविधानसामथ्र्थन 'प्रत्ययः' 'परश्चे' त्यादिनिर्देशेन च प्रथमैकवचने दी? नेति ज्ञापनेनादोषात् । एवञ्च 'वौंजसिम्त्येव सूत्रं न्याय्यमिति यत्तदयुक्तमिति ध्वनयन्नाह-स्वौजसमौडिति सुप्रत्यये कते शिवस अर्घ्य इति स्थित इति । अयमेतदभिप्राय:, (२)तथासति (३) उत्वविधा नस्य रुविधानवादिमते शिवोऽर्च्य इत्यादौ चारितार्थे यशोऽन्न पयोऽनेत्यादावुत्वं प्रति रत्व. स्यासिद्धत्वादुत्वाभावेनोक्तप्रयोगासिद्धिरापद्येत । नवाऽप्लुतादूग्रहणसामर्यादुत्वे कर्तव्ये रुत्वस्यासिद्धत्वाभावकल्पनान्नोक्तप्रयोगालिद्धिः, इतरथा (४) एहि मुश्रोत ३ अत्र स्ना. हीत्यादाबुत्वदृष्ट्या रुत्वस्यासिद्धत्वेनोत्वाप्राप्त्या प्लुताकारात्परीभूतस्य रोरुत्वाभावाय
(१) *नन्विति इद संक्षेपतः पूर्वं व्याख्यातमपि पुनर्विशदरूपेण व्याख्यायते । (२) *तथासतीति* । रुप्रत्ययस्याङ्गीकारे सतीत्यर्थः ।
(३) *उत्वविधानस्येति । अयम्भावः, शिवोऽर्थ्य इत्यादौ रुप्रत्ययस्य सापादिकत्वेनोत्वदृष्ट्या नासिद्धत्वमिति न दोषः, यशोऽत्रेत्यादौ तु सुप्रत्ययस्य 'स्वमोर्नपुंसकादिति लुक प्रकृतिसकारस्य 'ससजुषोरुरि ति रुत्वे तस्य च पादिकत्वादुत्वदृष्टयाऽसिद्धत्वेनोत्वाना पत्तिदोषो बोध्यः । (४) एहीति । सुश्रोतस इति कस्यचित्संज्ञा 'दूराद्धूते चेति प्लुतः । ३फ० र०
Aho ! Shrutgyanam
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्कृतस्याप्लुताद्ग्रहणस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्यमिति वाच्यम् (१)देवदत्ता ३ गतो ग्रामान किमि त्यादौ 'अनन्त्यस्यापि प्रश्नाख्यानयोः' एतद्विहितप्लुतविषये प्लुताकारात्परस्य प्रत्यय. भूतस्य रोरुत्वाभावाय तस्य चारिताथ्यन ज्ञापकत्वासम्भवात् । नचात इत्यत्र तपरकरण. सामर्थ्यादुक्तकल्पनान्नोक्तदोषः, अन्यथा देवा अत्रेत्यादौ जसः सकारस्य रुत्वे तस्योत्वदृष्टयाऽसिद्धत्वेन दीर्घाकारात्परस्य रोरभावादेवोत्वव्यावृत्तौ तदर्थ तपरकरणं निष्प्रयोजन मिति वाच्यम् । विश्वपा अत्रेन्यादौ दीर्घात्परस्य प्रत्ययभूतस्य रोरुत्वव्यावृत्तये तपरकरणस्यावश्यकत्वात् । न च रूपरात्रिरथन्तरेध्विति वार्तिकारम्भसामर्थ्यादुक्तार्थः कल्प्य. तामेवञ्च नोक्तदोषः, अन्यथा रुत्वस्यासिद्धत्वादुत्वाप्राप्त्या वार्तिकल्य सत्त्वेऽसत्त्वे वा अहो रूपमित्यादेरनुपपत्या स्पष्टमेव तद्वयर्थमिति वाच्यम् । अहः-अहोभ्यामित्यादौ नलोपह. ट्या रत्बरुत्वयोरसिद्धत्वात्प्राप्तनलोपव्यावृत्यर्थ कृतायामहन्निति सूत्रावृत्तौ ज्ञापकत्वेन चारितार्थ्यात् । सामर्थ्यविरहेण (२)इह ज्ञापकत्वस्य वक्तुशमक्यतया अहन् शब्दात्परस्य रोरुत्वे कर्तव्ये नासिद्धिरिति विशेषापेक्षज्ञापनेन वार्तिकस्य चरितार्थत्वे प्रमाणाभावात्सा. मान्यापेक्षज्ञापनस्य वक्तुमशक्यतया वा तत्रत्यो दोषस्तदवस्थ एव तस्मादर्वाचीनाभिप्रेतन्यासो नाङ्गीकार्य इति । यत्तु अत इत्यत्र तपरकरणादेवेत्यारभ्य चिन्त्यमिदमित्याहुः केचिदित्यन्तं, तन्न । तपरकरणस्य पूर्वप्रदर्शितप्रयोगे चारितार्थ्यात् यच्च एतु जात३ रत्र स्नासि किमित्यादावप्लुताद्ग्रहणं चरितार्थ, तदपि न । ज्ञाधातोर्जन धातोर्वा तृचि 'ज्ञाजनोज ति जादेशस्य 'जनसनखना सन्झलोरि त्यात्वस्य चाप्राप्त्योक्तप्रयोगस्य सर्वथाऽनु. पपत्तेः । पूर्वसूत्रेण शिति जादेशस्य, उत्तरसूत्रेण झलादौ सनि झलाको किति चात्वस्य व विधानेनोक्तनिमित्ताभावात् । यद्यपि जनधातोः क्तप्रत्यये जातशब्दस्य निष्पत्तिस्तथापि रेफघटित उक्तप्रयोगोऽसाधुरेव, प्लुतश्रवणादुत्वाप्राप्त्या यत्वयलोपयोर्दुरित्वात् । एवञ्च जात३ अनेत्येव साधुरित्यलम् ॥ ___ ननु यत्र यत्र पदान्तसकारस्तत्र सर्वत्र जश्त्वप्राप्तौ रुत्वविधानं व्यर्थमेव स्यादित्याश. येनाह-जश्त्वापवाद इति । बाध्यविशेषचिन्ताश्रयणे (येन नाप्राप्रि) न्यायेन रुत जश्त्वस्य बाधकमिति भावः । बाध्यसामान्यचिन्ताश्रयणे तु श्रेयानित्यादौ संयोगान्तलो. पानापत्तिः । तथाहि, जश्त्वशास्त्रदृष्ट्या रुत्वशास्त्रस्यासिद्धत्वाभावाय रुत्वशास्ने पूर्वत्रा. सिद्धमित्यस्यानुपस्थितौ रुत्वस्य सिद्धत्वात्परत्वात्संयोगान्तलोपं बाधित्वा रुत्वे यणः प्र. तिषेधोदझलन्तत्वाच्च संयोगान्तलोपाप्राप्त्या तदनापत्तिः । अतः पूर्वपक्ष एव युक्तः, अत्र च पक्षे, न तत्र संयोगान्तलोपानापत्तिः । रुत्वशास्त्रे पूर्वनासिद्धमित्युपस्थिते पूर्व प्रति परमसिद्धमिति तेन बोधनाद्रुत्वशास्त्रापेक्षया संयोगान्तलोपस्य पूर्वत्वादेतदृष्ट्या रुत्वस्यासिद्धत्वेन प्रागुक्तलोपस्यैव प्रवृत्तेः । ससजुषोरुरित्यत्रोपस्थितपूर्वत्रासिद्धमित्यत्र पूर्वपदेन जश्त्वभिन्नस्य ग्रहणेनापि सिद्धौ सर्वथा तत्र तदनुपस्थितौ मण्डूकानुवृत्तौ च बीजाभाव इत्युत्तराशयः ॥
(१) *देवदत्तेति । नेदं जसिरूपं किन्तु प्रथमैकचन एव--दीर्घाकारश्रवणन्तु. प्लुत्येति बोध्यम् ।
(२) *इहेति । उत्वं प्रति रुत्यनासिद्धमित्यत्रेत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वादिसन्धिप्रकरणम् ।
२७ ननु उत्वदृष्ट्या यत्वस्यासिद्धत्वेन कृतेऽप्युत्वे तस्य स्थानिवद्भावाद्रुत्वबुद्धया यत्वं स्यादित्याह-यत्वस्यापवाद इति । अयम्भावः, तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थं सति कृते च तस्मिञ्चारितार्थ्यमिति तक्रन्यायमूलक (येन नाप्राप्ति) न्यायस्य बाधवीजम् । तथा च उत्सर्गशास्त्रस्य भो भगो अघो इत्यस्याप्राप्तियोग्यस्थलेऽचारितायेंनोत्वेन यत्वस्य तेन न्यायेन बाधे न पुनर्यत्वप्राप्तिः । सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तक्रं कौण्डिन्यायेत्यत्र यथा तक्रदानेन दधिदानबाधे न पुनर्दधिदानं तद्वदिति दिक् ॥ ___ननु उत्वविधायकशास्त्रस्य सापादिकत्वेन तदृष्ट्या रुत्वस्यासिद्धत्वादुत्वं न स्यादित्यत आह-उत्वं प्रति रुत्वं नासिद्ध रुत्वमनूद्योत्वविधेः सामादिति । यद्येवं तहि उत्वविधानं व्यर्थमेव स्यादिति सामर्थ्यादसिद्धत्वाभावकल्पनान्न दोष इति भावः । नच त्रिपाद्यां 'रोः सुपी' तपस्याग्रे 'अत उरति' इति सूत्रपाठेनैवासिद्धत्वाभावो. पपत्तावलमेतेन सामर्थ्याश्रयणप्रयासेनेति वाच्यम् । तथा सति, उत्वस्यासिद्धत्वेन गुणप्रस क्या शिवोऽर्च्य इत्याद्यसिद्धथापत्तेः । मनोरथ इत्यत्र रोरीति लोपापत्तेश्चेति दिक् ।।
शिवोऽय॑ इति । ननु शिव उ अW इति स्थितौ प्राप्त 'आद्गुण' इति गुणं बा. धित्वा प्राप्ते 'प्रथमयोरिति पूर्वसवर्णदीर्घ पश्चात्तस्य 'नादिची' त्यनेन बाधेऽपि (१)(भ्र. टावसर)न्यायस्य जागरूकत्वात्पुनर्गुणों न स्यादिति चेन्न । 'तो सत्! 'भिद्योद्धयो नदे? इत्यादिनि शेनोक्तन्यायस्यात्रानाश्रयणेन गुणप्रवृत्तः मुलभत्वात् । (देवदत्तहन्तृहत)न्या. यस्य तु नात्र प्रवृत्तिः । देवदत्ते हते सति तद्धन्तुर्हनने न पुनर्देवदत्तोज्जीवनमित्युक्तन्यायार्थात् । देवदत्तहननप्रसक्तयज्ञदत्तहनने स्वस्त्येव देवदत्तोज्जीवनम् , प्रकृते न हननस्थानी. या वृद्धिहन्तुः पूर्वसवर्णदीर्घस्य लक्ष्ये प्रवृत्तिः, किन्तु हननोद्यमसजातीयं प्रसक्तिमात्रं प्रस. क्तस्य बाधे बाध्योज्जीवने न बाधकमिति भावः ॥ __ ननु अतः परस्य रो रुत्वं स्यादप्लुतेऽतीत्यर्थकेन 'अतो रोरप्लुते, इथतैव सूत्रे शिवोऽर्च्य इत्यादावुत्वसिद्धौ व्यर्थमेवाप्लुताद्ग्रहणमित्याशयेन शङ्कते-अप्लुतात्किमि ति। समाधत्ते-एहि सुश्रोत३ अत्र स्नाहीति । अयम्भावः, तदभावे उक्तप्रयोगे प्लुताकारात्परस्यापि रोरुत्वापत्तिरतस्तद्ग्रहणम् । नचात इत्यत्र तपरकरणात् 'तपरस्तत्कालस्ये' त्यनेन तपरसमकालिकहस्वस्यैव ग्रहणात्प्लुतस्याग्रहणेन तस्मात्परस्य रोरतः परत्वाभावादेव तत्रोत्वव्यावृत्तावप्लुताद्ग्रहणं सर्वथा व्यर्थमेवेति बाच्यम् । उत्वदृष्ट्या प्लुतस्यासिद्धस्वादतः परत्वस्य सद्भावेन प्राप्तोत्वव्यावृत्तये तस्य सार्थक्यात् । ननु प्लुतस्योत्वदृष्ट्याऽसिद्धत्वेनातः परत्वस्य सद्भावात्कृतेऽप्यप्लुताद्ग्रहणेन तत्रोत्वाप. त्तिस्तदवस्थैवेत्यत आह-अप्लुतादिति विशेषणे तु तत्सामर्थ्यान्नासिद्धत्वमिति । सति तु तस्मिन् प्रतियोगित्वेन प्लुतस्याश्रयणसामर्थ्यादसिद्धत्वं नेति तदर्थः । तत्सत्वेऽऽप्यसिद्धत्वे सर्वथा तद्वैयर्थ्य स्यादिति भावः । नचात इत्यत्र तपरकरणसामर्थ्यादेवोक्त. स्थलीयोक्तदोषोद्धारसम्भवात्तदर्थ कृतमप्लुताग्रहणं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । देवा अत्रेत्या. दौ दोर्धाकारात्परस्य रोरुत्त्ववारणाय तपरकरणस्य चरितार्थत्येन सामर्थ्य विरहात्ताशकल्पनायास्तेन कर्तुमशक्यतया तदर्थमावश्यकत्वेन तस्य साफल्यात् । तस्मादप्लुतादित्य
(१) *भ्रष्टावसरेति* । यस्यावसरो भ्रष्टः स पुनर्न प्रवर्तते इति न्यायस्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारस्नमञ्जूषायाम्नेनैवोक्तकल्पना कर्तुं शक्यते न तपरकरणेनेति तद्ग्रहगमावश्यकं सति तस्मिन् सामर्थ्यानासिद्ध त्वमिति न तत्र दोषः, अग्रहणे तु प्लुतस्योत्वं प्रत्यसिद्धत्वात्स्यादेव दोष इति निष्कर्षः । नवाप्लुताद्ग्रहणज्ञापितस्योत्वे प्लुतल्यासिद्धत्वन्नेत्यस्याभ्युपगमे 'दूराद्भूते चे' ति प्लुतस्य गुरोरनृत' इति प्लुतस्य चोत्वदृष्ट्या सिद्धत्वेन परत्वात्प्लुते पूर्वत्र रोरप्लुत. परत्वाभावात्परत्र चाप्लुतात्परत्वाभावात 'अतो रोरि त्यस्याप्राप्त्या पयस्यटति पयाददातीत्यर्थं आगच्छ हे पयोऽ३८ आगच्छ हे पयो३देत्यादाबुत्वानापत्तिरिति वाच्यम् । एक. पदस्थवर्णद्वयापेक्षमन्तरङ्गमुत्वं प्रति वाक्यसम्पादकपदान्तरापेक्षबहिरङ्गाप्लुतस्यासिद्धत्वेना. त्वोपपत्तेः । अन्तरङ्गत्वात्प्रागुत्वे ततः प्लुते च नोक्तदोषावकाशः, अन्यथा शडादलोयोक्तः रीत्या तत्रोत्वं नैव स्यादिति भावः । नचोक्तपरिभाषायास्सापादिकत्वेनैतदृष्ट्या त्रैपादिकस्य प्लुतस्यासिद्धत्वात्कथं तत्प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । स्वदृष्ट्या विद्यमानस्य परं प्रत्यविद्यमानत्वप्रतिपादनवत् परिभाषादृष्ट्या प्लुतस्याऽसिद्धत्वेपि तया तदसिद्धत्वप्रतिपादनप्य कतुं शक्यत्वात् । न च त्रिपाद्यां तत्प्रवृत्तौ (नेय त्रिपाद्यां प्रवर्तत) इति सिद्धान्त. विरोध इति वाच्यम् । पादिकाऽन्तरङ्गस्यासिद्धत्वे तु प्रतिपाद्याभावात्प्रतिपादनासम्भवेन तदप्रवृत्तः । यत्रान्तरङ्गशास्त्रं सापादिकं त्रैपादिकं च बहिरङ्गशास्त्रं तत्रान्तरण शास्त्रे परिभाषा प्रवर्तते । परिभाषादृष्ट्या तस्य सिद्धत्वेन प्रतिपाद्यस्य सत्वात् । यत्रत्व. न्तरङ्गशास्त्रं त्रैपादिकं तत्रान्तरङ्गशास्त्रे परिभाषा न प्रवर्तते। तादृशाऽन्तरङ्गशास्त्रस्यासिद. त्वेन प्रतिपाद्याभावादित्युत्तराशयः। ननु प्रतियोगित्वेन प्लुतस्याश्रयणसामात् (१)उ. भयविधासिद्धत्वस्य बाधोऽस्त्विति चेन्न । आश्रयणसामन तु (येन नाप्राप्ति) न्यायेन प्रत्यक्षत्वात्पूर्वत्रासिद्धत्वस्यैव बाधो न त्वन्तरङ्गपरिभाषया बोध्यासिद्धत्वस्यापि मानाभा. वात् । नबोक्तपरिभाषया प्रागुत्वे ततः प्लुते च मुश्रोत ३ इत्यत्रैवोत्वापत्तिप्रदर्शनस्यैवौ. चित्येन पयोऽ३ट् पयो३देत्यादी तया तदनापत्तिप्रदर्शनमनुचितमिति वाच्यम् । तत्रान्तरगत्वात्प्लुतस्यैव प्रवृत्योत्वाप्राप्त्या तदनापत्तेरिहप्रदर्शनस्यैवौचित्यात्। तथा हि, एकमात्रसापेक्षत्वेन प्लुतोऽन्तरङ्गः, भिन्नवाक्यस्थाकारसापेक्षत्वादुत्वं बहिरङ्गमित्यलम् ॥
असन्धिः सौत्र इति । सूत्रे कृतः सौत्रः 'कृतलब्धक्रीतकुशलः' इत्यण । भगो अघोशब्दयोरोकारस्याकारस्य च पूर्वरूपात्मकः सन्धिः सौत्रत्वान्नेति तदर्थः । भोस् भगोस् अधोस् इति सान्तानां वा रान्तानामनुकरणे तु यत्व-यलोपयोर्दुरित्वात्तत्रासन्धिाय्य एवेति भावः । नच सान्ताऽनुकरणेनैव यत्व-यलोपाभ्यां सन्ध्यभावोपपत्तावलं रान्तानुकरणे. नेति वाच्यम् । विभाषा भवद्भगवदघवतामोच्चावस्येति वार्तिकनिष्पन्नानां भवदादिप्रकृ. तिकार्ना भो शब्दादीनामपि ग्रहणाय रान्तानुकरणस्यावश्यकत्वादिति बोध्यम् ॥
ननु विसर्ग-यत्वयोः प्राप्तयोर्यत्वस्य विसर्गदृष्ट्याऽसिद्धत्वेन स एव स्यान्नतु यत्व. मिति तद्वयावृत्त्यर्थमशग्रहणं व्यर्थमेवेत्यमिप्रेत्य शइते-शि किमिति । तन्निराचष्टेदेवाः सन्तीति । अयम्भावः, अशग्रहणाभावे अवर्णपूर्वकरोः सत्वेन तत्र यत्वापत्तिरतस्तत् सति च तस्मिन्नश्परत्वात्वाभावान्न तदापत्तिः । नच यत्वस्यासिद्धत्वेन विसर्ग एवं न तदिति न दोष इति वाच्यम् । यत्वस्य विसर्गदृष्ट्याऽसिद्धत्वेन तल्लाभेऽपि तस्य
(१) *उभयेति । पूर्वत्रासिद्धत्वस्य परिभाषाबोध्याऽसिद्ध्यत्वस्य चेत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वादिसन्धिप्रकरणम् ।
२९
स्थानिवत्वबुद्धया यत्वप्रवृत्तौ दोषस्य दुर्वारत्वात् । नच विसर्गेऽतिदेशेन स्त्वानयनासम्भवो रेफस्यैव विसर्गस्थानित्वात् । एवं च रत्वस्यैवातिदेशस्तथाचाऽनल्विधावि. त्यस्य स्थानिसम्बन्ध्यत्मात्रवृत्तिधम्मश्रियोद्देश्यताकविधौ न स्थानिवत्त्वमित्यर्थे विसर्गस्थानिसम्बन्ध्यलूरेफमात्रवृत्तिरत्वधर्माश्रयो द्देश्यकयत्वविधेः कर्त्तव्यस्वेन स्थानिवस्त्रनिषे. धान दोष इति वाच्यम् । रोरिति समुदायरूपस्याश्रयणेन रुत्वस्यात्मात्रवृत्तित्वादन लिवधाविति निषेधाप्रवृत्या स्थानिवत्वस्य सुलभत्वेन दोषस्य तादवस्थ्यात् । विसर्गस्थानिनिरेफे रत्व-रत्वोभयधर्मस्य सत्वादतिदेशेन यथेच्छयाऽतिदेष्टुं शक्यत्वाद्भुत्वातिदेशे कर्त्तव्ये निषेधाप्रवृत्तिरित्युत्तराशय इति ( १ ) प्राञ्चः । ( २ ) नन्वास्तु स्ववृत्यत्त्वव्याप्यधर्मावच्छि न स्थानिता निरूपित | देशतावद्धम्मिकाशेपप्रकारीभूतधर्मावच्छिन्नोद्देश्यता के काय्यें न स्थानिवत्वमित्यर्थः तथा च स्वपदेन स्थानी गृह्यते स च रेफस्तद्वृत्तीयोऽस्त्वव्याप्यो धर्मः स च रत्वं तदवच्छिन्ना स्थानिता रेफनिष्ठा तन्निरूपितादेशतावान् विसर्गः स धर्मी यस्य एतादृशो य आरोपप्रकारीभूतो धर्मः स च रत्वं रुत्वञ्च तदवच्छिन्नो रेफो रुशब्दश्च तन्निष्ठोद्देश्यता निरुपितविधेयताश्रये यत्वरूपे कार्ये कर्त्तव्ये स्थानिवत्त्वनिषेधाद्देवाः सन्तीत्यादौ दोषाभावेनाऽस्याऽश्ग्रहणप्रत्युदाहरणत्वासम्भवात् छन्दः पयःस्वित्यादावुक्तदोषस्य स्पष्टत्वादेतदेव तत्प्रत्युदाहरणम्बोध्यम् । तत्र हि 'शेःपि' इति विसर्गस्य स्थानी रुशब्दस्तद्रवृत्तिरुत्वस्य रशब्देऽपि सत्वादल्त्वव्याप्यधम्मंत्वाभावेन रुत्वावच्छिन्न स्थानिताया अल्त्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नत्वाभावेन निषेधाप्रवृत्तावतिदेशेन रुत्वबुद्ध्या तत्वापत्तेर्दुर्वास्तया प्रत्युदाहरणत्वोपपत्तिरिति तद्भावः । यदि च रोः पीत्यत्रापि रः षष्ठ्यन्तस्यानुवृत्तौ शेर्यो रेफस्तस्य विसर्ग इत्यर्थे सत्वावच्छिन्नस्थानिताया अलूत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नत्वेनोक्तनिषेधप्रवृत्त्योक्तस्थलीयदोषव्यावृत्तिस्तहिं ( ३ ) अदृष्टार्थं मश्ग्रहणमित्याहुः । न च परिष्कृतार्थस्वीकारे ' ग्रहोsलिटी'त्यत्र दीर्घशब्देनाऽचोविधानात् 'अचश्चेति परिभाषोपस्थिताविटोऽचोदीर्घ इत्यर्थे अच्त्वावच्छिन्नस्थानिताया अल्त्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नत्वेन तादृशस्थानितारूपितादेशतावान् अग्रीदित्यन्त्राग्रहीस् इत् इति स्थितौ सकारात्पूर्वा दीर्घ ईकारस्तद्धर्मिकारोप. प्रकारीभूतो धर्म इत्वं तदबच्छिन्नोद्देश्यता निरूपित्तविधेयताश्रयत्वं सलोपस्येत्यनल्विधाविति निषेधादित्वस्यानतिदेशेन सलोपानुपपत्त्याऽग्रहीदिति न सिद्ध्येदिति वाच्यम् । (४) तत्रापि अभिनेत्वावच्छिन्नस्यैव स्थानित्वात्तादृशधर्मस्या ल्त्वव्याप्यत्वाभावेन नि. धाप्रवृत्त्या स्थानिवचेनेट्त्वाऽऽनयनात्सलोपे तदुपपत्तेः । नचोक्तार्थस्वीरे हे रामेत्यादौ सम्बुद्ध्यवयवस्य हलः सस्य लोपे तद्वृत्ति सप्त्वस्यालधर्म्मत्वात्स्था नित्त्वनिषेधे कथं पदत्वमिति वाच्यम् । (५) आनुमानिकादेशस्य रामेत्यस्य स्थानिवत्त्वात्सुबन्तत्वस्य तत्प्रयु
( १ ) प्राञ्च इति । दीक्षितादयः ।
( २ ) *नव्यास्त्विति नागेशप्रभृतयः ।
( ३ ) *अदृष्टार्थमिति । अदृष्टोऽर्थः प्रयोजनं यस्य तत् अदृष्टार्थम् पारायणादौ पुण्यजननप्रयोजनकमित्यर्थः ।
( ४ ) *तत्रापीति । ग्रहोऽलिटीत्यत्रापीत्यर्थः ।
(५) * आनुमानिकेति । आनुमानिक अनुमानानिकः । एवं चानुमानिकस्थान्या
Aho! Shrutgyanam
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्--
क्तकार्यस्य वा लभेन तदुपपत्तेरिति दिक् ॥ ___ ननु उनः पदत्वस्याव्यभिचरितत्वेन पदे इति तद्विशेषणं व्यर्थमित्यत आह-पदे किमिति । तदुत्तस्यति-तन्त्रयुतमिति । इत्थं तदाशयः, पदे इत्यस्याग्रहणे तन्त्रय (१)उतमिति स्थितौ उज परत्वाद्यलोपापत्तिरतस्तद्ग्रहणं सति च तस्मिन् उपरत्वेऽपि तस्य पदत्वान्न तदापत्तिः । नच लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषया चादिपठितप्रतिपदोक्तस्यैवाऽत्र सूत्रे उघोग्रहणेन सम्प्रसारणनिष्पन्नस्य लाक्षणिकस्य तस्याग्रहणात्तत्रत्योक्तदोषव्यावृत्तौ व्यर्थमेव तद्विशेषणमिति वाच्यम् । उत्तरार्थत्वेन तस्य चारिताथ्यांत । तथाहि, 'ङ्मो इस्वादची' त्यत्र 'उनि च पदे' इत्यतः पदे ग्रहणमनुवर्त्य हस्वात्परो यो उम् तदन्तं यत्पदं तस्मात्परस्याजादेः पदस्य ङमुडिति व्याख्यानेन परमदण्डिनावित्यादौ न ङमुद् आवित्य. स्य पदत्वाभावादिति प्राञ्चः । वस्तुतस्तु पदे ग्रहणस्योत्तरसूत्रेऽपि नोपयोगः । तत्र पदस्येत्यनुवृत्त्यैव निर्वाहात् । तदनुवृत्तौ हस्वात्परो यो ङम् तदन्तं यत्पदं तस्मात्परस्याचो ङमु. डित्यर्थे उत्तरपवे चेति प्रत्ययलक्षणनिषेधात्परमदण्डिनित्यस्यान्तर्वतिविभक्त्या पदत्वासम्भवान्डमन्तपदात्परस्याचोऽभावेनैव डमुटोऽप्रसक्तरित्युत्तराशयः । यदि माषकुम्भवापेने. त्यादौ ‘पदव्यवायेऽपीति निषेध इत्युच्येत तहि तत्र प्राप्तमुनिवृत्तये प्राचीनव्याख्योनमेव शरणम् इति युक्तमेव पदेग्रहणमुत्तरार्थमिति कथनम् । ननु 'हलि सर्वेषाम्' इत्यत्र पदेग्रहणमनुवर्त्य हलादौ पदे इत्यर्थलाभे वृक्षवभ्यामित्यादौ न नित्यवलोपः । किन्तु 'लोपः शाकल्यस्येति वैकल्पिक एव स इति पदेग्रहणस्य प्रयोजनमस्तीति चेन्न । हलि सर्वेषामित्यत्र वकारस्याननुवृत्याऽनेन लोपाप्राप्त्या वैकल्पिक एव लोपे पदेग्रहणस्य निष्प्रयोजनवादित्यलम् ॥ ___ ननु 'रोऽसपि' इत्यत्रापिग्रहणाऽभावे तस्य सुप्यपि प्रवृत्यापत्तावहन्सूत्रस्य वैयथ्येन सामर्थ्यादुक्तसूत्रस्य सुपि न प्रवृत्तिरिति कल्पनादसुप्येव तत्प्रवृत्तौ व्यर्थमेव तद्ग्रह. णमित्यभिप्रायकः पूर्वपक्षः प्रादुर्भवति-असुपि किमिति । तं समाधत्ते-अहोभ्यामिति । अयम्भावः, (२)तथा सति, अहः, अहोभ्यामित्यादौ नकारस्य रेफादेशे तस्य नलोपदृष्टयाऽसिद्धत्वेन प्राप्तनलोपव्यावृत्त्यर्थमावृत्तेरावश्यकत्वेन तदर्थमहन्सूत्रस्यावश्यक. त्वादनेनोक्तकल्पनायाः कर्तुमशक्यत्वेन रोऽसुपीत्यस्य सुप्यपि प्रवृत्तावुक्तप्रयोगासिद्धयाप. त्तिरित्यावश्यकमेव सूत्रे तद्ग्रहणमित्यलम् ॥ __ननु सूत्रे दीर्घपदश्रवणात् 'अचश्चेति परिभाषोपस्थितावच एव दीर्घविधानासिद्धौ व्यर्थमेवाण्ग्रहणमित्यत आह-श्रणः किमिति । प्रत्युदाहरति-तृढः वृढः इति । देशभावः शब्दानित्यत्ववारणाय स्वीकृतः । एतत्स्वरूपन्तु तदबुद्धिप्रसंगे एतबुद्धिः क. तव्येति । प्रकृते हे राम इति वुद्धिः कर्तव्येति । ___ अथवा हे रामस् इत्युच्चारणप्रसंगे उक्तानुशासनवलात् हे राम इत्युच्चारणीयम् । अथवा हे रामस् इत्यस्य स्थाने हे राम इत्यादेशः, एतद्रुप आनुमानिकस्थान्यादेशभावः । तथा च रामेत्यादेशस्य स्थानी रामस् इति तद्वृत्तिसुबन्तत्वस्य स्थानिवद्भावेनादेशे सुलभतया पद. त्वं निरावाधमेवेति भावः।
(१) *उतमितीति । वेजः क्तप्रत्यये सम्प्रसारणे रूपं सिध्यति । (२) *तथा सतीति । असुपीत्यस्याभावेऽहनसूत्रविषये रोऽसुपोति सूत्रे प्रवृत्ते सतीत्यर्थः।
Aho! Shrutgyanam
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वादिसन्धिप्रकरणम् । तृहू वृह धातुभ्यां क्तप्रत्यये उदित्त्वेन वेट्कत्वात् 'यस्य विभाषा' इति निष्टाया इनिषेधे ढत्व-धत्व ष्टत्व-ढलोपेषु कृतेषु निष्पन्ने उक्तप्रयोगे ऋकारस्यान्त्वेन दीर्घापत्तिरतस्तद्ग्रहणं कृतं कृते च तस्मिन् ऋकारस्याणत्वाभावान्नोक्तापत्तिः । न च परणकारेणाऽणो ग्रहणे सत्यपि खस्मिन् तत्रत्योक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । अत्र पूर्वेणैवाणग्रहणस्य सिद्धान्तितत्वा. त् । अन्यथोक्तरीत्थैव सिद्धौ स्पष्टमेवाणग्रहणस्य वैयर्यमिति भावः ॥ ___ ननु 'ठूलोप' इत्यत्र सप्तमीश्रवणात्तस्मिन्निति परिभाषोपस्थित्यैव पूर्वस्येत्यर्थलाभादिष्टसिद्धौ सूत्रे पूर्वस्येति व्यर्थमेवेस्याशङ्का समाधत्ते-पूर्वग्रहणमनुत्तरपदेऽपि पूर्वमात्रस्य दीर्घार्थमिति । पूर्वग्रहणासत्त्वे 'अलुगुत्तरपदे' इत्यत उत्तरपदोपस्थिती ठूलोपनिमित्तयोरुत्तरपदस्थढरेफयोः परयोः पूर्वस्याऽणो दीर्घ इत्यर्थे अजर्घा, लीड इत्यादौ दीर्घानापत्तिः, उत्तरपदस्थढरेफपरकत्वाभावादुत्तरपदशब्दस्य समासचरमावयवे रूढत्वात् । नचाणग्रहणसामर्थ्यादेव तत्र दीर्घव्यावृत्यर्थत्वेन तस्य चरितार्थत्वात् । न च सूत्रारम्भसाम.
•देव दीर्घोऽस्त्विति चेन्न । नीरक्तं दूरक्तं मित्यादौ तस्य सावकाशत्वात् । न च ढलोपादेपैपादिकत्वेनासिद्धत्वाद्दीर्घाऽप्राप्रया तत्र सूत्रसावकाशत्वप्रदर्शनमसङ्गतमिति वाच्यम् । सुत्रारम्भसामर्थ्यादेवासिद्धत्वस्य बाधेन दीर्घप्रवृत्तिमुलभतया सावकाशत्वप्रदर्शनस्य युक्त. त्वात् । इत्यावश्यकेन पूर्वग्रहणेन सामर्थ्यादुत्तरपदानुपस्थितौ न कश्चिहोष इति भावः ॥
मनोरथ इति । मनस् रथ इति स्थितौ सकारस्य रुत्वे कृते प्राप्तयोरुत्व-लोपयोर्म. ध्ये कः स्यादिति सन्देहस्य जातत्वादाह-विप्रतिषेधे परं कार्यमिति । कर्मव्यतिहारे विद्यमानाद्विप्रतिपूर्वकात्सेधतेर्घमि निष्पन्नस्य विप्रतिषेधशब्दस्य परस्परविरोधरूपोऽ. र्थः । (१)नित्यान्तरङ्गापवादभिन्नोऽस्य विषय इत्यभिप्रेत्योक्तार्थकविप्रतिषेधशब्दस्य पर्य्यवसितमाह-(२)तुल्यबलविरोध इति । तस्मिन् सति परं कार्यमिति तेन बोधिते देवो हसतीत्यादौ सावकाशस्य 'हशिचे त्यस्य पुना रमते इत्यादौ लब्धावकाशेन 'रोरी ति लोपेन परत्वाद्वाचे प्राप्ते 'पूर्वत्रासिद्धमित्यनेनोत्वदृष्टया लोपस्यासिद्धत्वबोधनासिद्धासिद्धयोरसमानबलवत्त्वेन विप्रतिषेधशास्त्राप्रबृत्या बाधकामावादुत्वमेवेति तत्सिद्धिः, तदुक्तं, पूर्वत्रासिद्धे नास्ति विप्रतिषेधोऽभावादुत्तरस्येति । पुर्वत्रासिद्धमित्यत्रशास्त्रासिद्ध. त्वमुत कार्यासिद्धत्वमिति तत्रैव निरूपितमिति तत एवाऽवसेयमिति भावः ॥
ननु साकच्कयोरेतत्तदोः शब्दान्तरत्वेन तद्विषये सूत्राऽप्राप्त्याऽतिप्रसङ्गाभावादकोरिति व्यर्थमित्यभिप्रेत्य शङ्कते-अकोः किमिति । समाधत्ते-एषको रुद्र इति । अकोरित्यनेनैव सामर्थ्यात् ( तन्मध्यपतित ) न्यायस्य ज्ञापनादकविशिष्टयोस्तयोरेतत्तच्छब्दाभ्यां ग्रहणात्तत्र प्राप्तहलोपव्यावृत्यर्थन्तदावश्यकमिति भावः ॥
ननु नमोऽभावोऽर्थस्तत्र प्रतियोगिनस्तच्छब्दस्य विशेषणत्वेन पूर्वपदार्थस्याऽभावरूपस्य प्राधान्यादुत्तरपदार्थस्योक्तविशेषणस्याप्राधान्येनोपसर्जनत्वात् 'त्यदादानाम' इत्यस्याप्रवृत्या हल्ड्यादिलोपस्य दुर्वारतया नन्समासे तच्छब्दात्परस्य सोर्लोपव्यावृत्यर्थम
(१) नित्यान्तरङ्गति* । नित्यस्यावश्यकतयाऽन्तरङ्गस्य ज्ञापकत्वादिनाऽपवादस्य वचनप्रामाण्याद्वाधकत्वे निश्चिते तद्भिन्नोऽस्य विषय इत्याह नित्येत्यादि ।
(२) *तुल्यबलेति । स्वांशे स्वांशे लब्धावकाशयोरेकत्र युगपत्प्राप्तिरूपः सः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्--- नसमासग्रहणं वपर्थमित्यभिप्रायकः सन्देहो जागर्ति-अनसमासे किमिति । एतद्. ग्रहणेनैव सामर्थ्यान्नसमासे उत्तरपदार्थस्य प्राधान्यमिति ज्ञापनान्यदाद्यत्वस्य प्रवृत्त्या हल्ङ्यादिलोपाप्राप्तौ तच्छब्दात्परस्य सोर्लोपवारणार्थमनभ्समासग्रहणमावश्यकमित्थं मनसि निधाय सन्देह व्यावर्त्तयति-प्रसः शिव इति । मत्पुरुषे उत्तर पदार्थप्रधानत्वाकल्पनात् अतौ स्त इत्यत्र द्विवचनस्य, अत्वं भवसीत्यादौ पुरुषव्यवस्थायाश्च नोपपत्तिः । उक्तकल्पनादेव, उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुष इति प्रवादः सङ्गच्छते इति भावः ॥ इति फक्किकारत्नमञ्जूषायां स्वादिसन्धिः ।।
__ इति पञ्चसन्धिप्रकरणम् ॥
अथाऽजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । अर्थवदिति । अत्र सूत्रेऽर्थवत्वम् एतत्संज्ञाफलभूतविभक्तीतरसमभिव्याहारानपेक्ष. या लोकेऽर्थविषयकबोधजनकत्वमिति नव्याः ।।
प्राचीनास्तु-अर्थवत्सूत्रे सर्वप्रसिद्धसाधारणं वृत्तिमत्त्वमेवार्थवत्त्वम् । अयमाशयः, वृत्तिज्ञानाधीनोपस्थितिप्रयोज्यबोधजनकत्वेन तात्पर्यविषयत्वम् । अत एवं रामादिघटक. रेफादेबोधाजननेऽपि रामादेश्च प्रातिपदिकत्वोपपत्तिः । ननु पर्युदासेनाऽर्थवत्त्वलाभेऽर्थवदन. हणं व्यर्थमिति चेन्न । उत्तरार्थत्वात् । न चेहकरणं व्यर्थ मिति वाच्यम् । इह किञ्चित्रपो इति न्यायेनाऽर्थवत्वेनैव सादृश्यग्रहणे प्रमाणान्वेषणप्रयासक्लेशनिवृत्तिरूपफलेन साफल्यात् । प्रत्ययेवतिव्याप्तिवारणं तु अप्रत्ययपदावृत्त्योत्तरसूत्रघटकतद्धितग्रहणबोधितया सुव्यक्तमेव । नचैतदेव गौरवं दूषणमिति वाच्यम् । नवीनोक्तार्थवत्त्वलक्षणपरिष्कारप्रकारप्रयासबाहुल्यापेक्षयाऽस्य लघुत्वात् । उत्तरसूत्रे एकार्थी भावपर्याप्त्यधिकरणत्वमेवार्थवत्वमित्याहुः ॥
ननु पाचक औपगव इत्यादौ प्रत्ययान्तत्वेन प्रत्ययान्तपर्युदासेन निषेधात्पूर्वसूत्रेण प्रातिपदिकत्वाप्रसक्तौ तदर्थमुत्तरसूत्रे कृत्तद्धितोहणावश्यकत्वेऽपि समासे राजपुरुष इत्यादौ (२)प्रत्ययग्रहणपरिभाषया ङसन्तस्यैव स्वन्तस्यैव च प्रत्ययान्ततदादित्वबोधनात्समुदायस्य प्रत्ययान्ततदादिभिन्नत्वेन पूर्वेणैव तत्सिद्धौ समासग्रहणं व्यर्थम् । नच राज्ञः कुमारी राजकुमारीत्यादावन्तरङ्गत्वेन हल्ङयादिलोपेऽनुपसर्जनस्त्री प्रत्यये तदादिनियमाभावादर्थादतदादावपि तदादित्वारोपाद्राजन् ङस् कुमारीत्यस्य प्रत्ययान्ततदादित्वात्पूर्वसूत्रेण प्रातिपदिकत्वसिद्धया तदर्थं समासग्रहणं विध्यर्थमिति वाच्यम् (२)अन्तरङ्गानपि विधीन्व.
(१) *प्रत्ययग्रहणपरिभाषयेति । प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणमिति परिभाषास्वरूपम् । यस्मात्प्रत्ययविधिरितिसूत्रे यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादीत्येको योगः प्रत्यये इत्यपरो योगः। गृह्यमाणे उपतिष्ठते इति शेषः । तथाच प्रत्यये गृह्यमाणे यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादीत्युपतिष्ठते इति तदाद्यन्तसिद्धिः । तदन्तांशसिद्धिस्तु विशेष्यान्तरासत्त्वे शब्दरूपविशेष्यमादाय येन विधिरित्यनेनैव । अत एवोक्तपरिभाषा लभ्यते इति बोध्यम् ।
(२) *अन्तरङ्गानपीति । प्रत्ययोत्तरपदयोश्चेति सूत्रमस्यां ज्ञापक तथा हि, त्वत्कृतमित्यादौ लुगपेक्षयाऽन्तरङ्गत्वाद्विभक्तिनिमिसकेन त्वमावेकवचने इत्यनेनैव त्वादेशसिद्धावु.
Aho! Shrutgyanam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
३३ हिरङ्गो लुग्बाधते ) इति परिभाषया श्रयमाणसपा समासे राजन् ङस् कुमारी इत्यस्याप्रत्ययान्ततदादित्वेन पूर्वसूत्रेणैव प्रातिपदिकत्वसिद्धौ समासग्रहणवैयर्थ्यस्य तादवस्थ्यात् । शक्ति-लक्षणा व्यञ्जनाऽन्यतमत्वेनार्थबोधजनकत्वमर्थवन्वमिति स्वीकाराच्छशङ्गमित्यादौ तदभावात्प्रातिपदिकत्वाप्राप्तौ तदर्थ समासग्रहणं विध्यर्थमिति वाच्यम् । तत्रापि बौद्धा. र्थशक्तिस्वीकारात्संज्ञासिद्धेय॑थमेव समासग्रहणमित्यत आह-पूर्वसूत्रेणैव सिद्धे समास. ग्रहणं नियमार्थमिति । पूर्वभागः पदमिति । स्वातन्त्र्येण प्रयोगार्थिवत्पदमिति तद. र्थः । तेन गवित्ययमाहेत्याद्यनुकरणशब्दे गो इत्यस्यासुबन्तत्वेऽपि स्वातन्त्र्येण प्रयोगार्हार्थवत्त्व रूपपदत्वसत्वान्नियमफलोपपत्तिः । इति शब्दपरत्वाभावे अपिशब्दबलेन तत्परत्वे च 'अनुकरणञ्चानिति परमि' त्यनेनानुकरणत्वबोधनात्तस्यापि स्वातन्त्र्येण प्रयोगार्हत्वात् । पूर्वभाग: पदमिति उत्तरस्तु प्रत्ययो नेत्यस्याप्युपलक्षणम् । तेन जन्मवानित्यादौ प्रातिपदिकत्वसिद्धिः अन्यथा 'स्वादिष्वि' त्यनेन पूर्वभागस्य पदत्वात्सा न स्यान्नियमेन तव्यावृत्तेः । नच तत्र तद्धितग्रहणसामर्थ्यादेव प्रातिपदिकत्वोपपत्तिरिति वाच्यम् । तस्य भानव इत्यादौ चारितार्थ्यात् तत्र पूर्वभागस्य भत्वं न तु पदत्वम् । नचैवमयमियानित्यादिसमुदायस्य प्रातिपदिकत्वं स्यादेव पूर्वभागस्य पदत्वेप्युत्तरस्य प्रत्ययत्वादनेन नियमेन वारयितुमशक्यत्वादिति स्पष्टं मनोरमायाम् । वस्तुतस्तु पूर्व इत्यनेनाक्षिप्तः परोपि स्वातन्त्र्येण प्रयोगाहर्थिवानेव गृह्यते तेन पुत्रकाम्यादौ न दोष इति भावः । ननु ज्ञापकस्य स्वांशे चारि. तायं फलमन्यत्रेत्यस्य प्रसिद्धत्वात्समासग्रहणस्य ज्ञापकत्वां न स्यादुक्तज्ञापनोत्तरं तस्य स्वांशे चारितार्थ्याभावादिति चेन्न । ( यावता बिना नोपपत्तिस्तावत्सर्व ज्ञापयती ) ति न्यायेन पूर्वसूत्रे पूर्वभागपदघटितसंघातातिरिक्तार्थवत एव ग्रहणमिति संकोचेन समासे वाक्ये च पूर्वसूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञाया अप्राप्तौ समासे संज्ञासिद्धये समासग्रहणस्य स्वांशे चारिता
र्थ्यात् । यत्र सजातेत्यादिमूलोक्तो न नियमाकारः किन्तु साजात्यप्रदर्शनमात्रम् । तदाका. रस्तु व्यर्थीभूतशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकव्यापकम्वैयर्थ्यप्रयोजकशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यं यद्रुपं तद्पावच्छिन्नातिरिक्तत्वेन वैयर्थ्यप्रयोजकशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्ने संकोच इत्येव तथा च प्रकृते, व्यर्थीभूतसमासग्रहणरूपशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकसमाससंज्ञकार्थवत्वव्याप्यं यदूपं पूर्वभागपदघटितसंघातत्वं तद्रूपावच्छिन्नातिरिक्तत्वेन वैयर्थ्य प्रयोजकशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्नेऽर्थवति संकोच इति दिक् ।
नमु रमा गौरीत्यादौ (१)(प्रातिपदिकग्रहण) इति परिभाषयैव प्रातिपदिकपदेन ड्यावन्तस्यापि ग्रहणाल्वादिसिद्धौ ‘ड्याप्प्रातिपदिकादिति सुत्रे ड्याग्रहणं व्यर्थमित्याशयेन शङ्कते-प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापीत्यादि । इत्थं हि समाधा. तुरभिप्रायः, उक्तसूत्रे ड्याग्रहणाभावे, आर्यशब्दाहापः प्रागन्तरङ्गत्वात्कनि ततष्टापि सरप्रत्यये परे त्वादेशविधानार्थमुक्तसूत्रं व्यर्थ सत्परिभाषां ज्ञापयति । तव पुत्रस्त्वत्पुत्र इत्यादौ तवममादिवाधनाथं ज्ञापकीभूतोक्तसूत्ररय चारितार्थं तु अनानुवृत्तस्य मपर्यन्तग्रहणस्यैव ज्ञापकत्वं बोध्यम् । उत्सर्गसमानदेशा अपवादा इति न्यायेन मपर्यन्तस्यैवादेशसिद्धौ व्यर्था सती मपर्यन्तानुवृत्तिः परिभाषाज्ञापिकेति भावः ।
(१) *प्रातिपदिकाहणेति । प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति स्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- आर्यकेत्यवस्थायामात्स्थानिकाकाराभावात् 'उदीचामि'त्यस्याप्राप्तौ 'प्रत्ययस्थेति नि. त्यमित्वे आयिकेत्येकमेव रूपम् । एवं लोहितशब्दान्डीपः प्रागन्तरङ्गत्वात्कनि ततष्टाकि लोहितकेत्यवस्थायां तोपधत्वाभावेन 'वर्णादनुदात्तात्तोपधात्तो न' इत्यस्याप्राप्तौ 'प्रत्ययस्थेति नित्यमित्वे' लोहितिकेत्येकमेव रूपन्नतु आर्थियका आर्यका लोहिनिका लोहितिकेति याब्ग्रहणमावश्यकम् , कृते ड्याबग्रहणे तु तत्सामर्थ्यात्ताभ्यां प्रा न तद्धितोत्पत्तिरित्यर्थज्ञापनेन ड्याबन्तादेव तद्धितोत्पत्ताबुक्तरूपसिद्धिरिति । सूत्रे ड्याग्रहणं स्त्रीप्रत्ययमात्रोपलक्षणमर्थात्स्त्रीप्रत्ययमात्रं तद्धितोत्पत्तेः प्राग्भवतीति फलितम् तेन ब्रह्मबन्धूतरा युवतितरेत्यादेः सिद्धिः, अन्यथा स्त्रीप्रत्ययात्प्राव तद्धितोत्पत्ताबुक्तप्र. योगोपपत्तिर्न स्यात् । (१) अत्र वयोवाचके वैकल्पिकजातित्वस्य स्वीकाराजातेश्चेति निषेधेन न पुंवत्त्वम् । तद्धितोऽपि व्याख्यानात्समासान्तत्तिप्रत्ययाद्यतिरिक्त एवं गृह्यते तेन युवतिः, बहुगोमत्केति सिद्धम् । अन्यथा तिप्रत्ययात्कपश्च प्राड्डीपि यूनस्तिः बहगोमतिकेति स्यादिति प्राञ्चः । नागेशस्तु अत्यन्तस्वार्थिकानां सुबुत्पत्तेः पूर्वमेवोत्पत्ति. मङ्गीकृत्य (लोहिताल्लिङ्गबाधनम्बे) ति वात्तिकेन लोहिनिका लोहितिकेतिरूपद्वयम्प्रतिपा. द्य आर्थियकेत्येकमेव रूपमुक्तवान् । नागेशोक्तिरियमयुक्ता युक्ता वेति स्वयमूहनीया । वस्तुतस्तु स्वार्थद्रव्यलिंगसंख्याकारकेति पञ्चविधप्रातिपदिकार्थप्रयुक्तकार्याणां क्रमनियमः प्रथमं शब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्त्वेन जातिबोधः, ततो धम्मित्वेन प्रधानत्वाल्लिङ्गादिभिरपेक्षित. त्वाच्च व्यक्तिबोधः, ततः स्वमानापेक्षत्वाल्लिङ्गबोधः, ततो विजातीयक्रियापेक्ष कारकापेक्ष. यासजातीयपदार्थापेक्षसंख्यायाः प्रथममुपस्थितत्वेन संख्याबोधः ततः कारकरूपविभक्त्यर्था. पेक्षया कारकबोधः ततो लिङ्गाकार्योत्तरमेव तद्धितोत्पत्तिरिति केचित् । उदीचामित्यार. म्भसामर्थ्यान्नोक्तफलसिद्धिः । आय्येव प्रतिकृतेत्यर्थे आय्यिकेत्यत्र 'इवेति प्रतिकृताविति कनः प्राक् टापि तत्र सूत्रस्य चारितार्थ्यादित्यलम् ॥
ननु रामशब्दात्सौ तस्य रुत्वे राम रु इतिस्थितौ 'उपदेशेऽजनुनासिक इदित्येत. दृष्ट्या रुत्वस्यासिद्धत्वादुकारस्येत्संज्ञालोपयोरभावेन, स्थानिवत्वस्य त्रिपाद्यामप्रवृत्या रेफान्तस्य 'सुप्तिङन्तमिति पदत्वाभावेन च विसर्गो न स्यादिति चेन्न । न मने इत्यत्र नेतियोगं विभज्योसिद्धन्नेति व्याख्यानाद्रुत्वस्योक्तसूनदृष्ट्याऽसिद्धत्वाभावादकारस्येत्वे लोपे च रेफस्य स्थानिवत्त्वेन विसर्गस्य सुलभत्वादित्याशयेनाह-रुत्ववि. सगावात । 'ससजुषोरुरिति सत्वे 'खरवसानयोरिति विसर्गे च राम इति सिद्धमिति भावः ॥
ननु 'अतो गुणे । इत्यस्य सकलदीर्घबाधकत्वेन राम इत्यादौ 'प्रथमयोरिति पूर्वसवदी? न स्यादित्याशडक्याऽपवादविषयबाध्यविशेषचिन्तापक्षमूलन्यायेन समाधत्ते-परस्तादिति । (२)पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरानि) ति न्याया.
(१) *अत्रेति* । युवतितरेत्यत्रेत्यर्थः ।
(२) *पुरस्तादिति । अवश्यं स्वपरस्मिन्वाधनोये प्रथमोपस्थितानन्तरबाधेन चारित तायें पश्चादुपस्थितस्य ततः परस्य बाधे मानाभावः, आकांक्षाया निवृत्तेविप्रतिषेधशास्त्रबाधे मानाभावाचेति परिभाषायां बीजम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
कारः । प्रावर्त्तिनोऽपवादा अनन्तरान् सन्निकृष्टान् विधीनेव बाधन्ते नोत्तरान् अनन्तरापेक्षया व्यवहितानिति तदर्थः । तथा च 'अतोगुणे' इति सूत्रं सवर्णदीर्घमेवबाधते ननु पूर्वसवर्णदीर्घमिति न दोष इति भावः, अयं न्यायो 'नादिवी' तीज्ग्रहणेन ज्ञापितः, तथाहि रामनित्यादौ निषेधाभावाय सूत्रे तद्ग्रहणम् पररूपेण दीर्घबावे हि तद्वैयथ्यं स्पष्टमेवेति दिक् ॥ ननु (येन बिना यदनुपपन्नं तत्तेनाक्षिष्यते ) यथा पोनोऽयं देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते इत्यादौ पीनत्वानुपपत्त्या रात्रिभोजनस्याक्षेपस्तद्वददङ्गं बिना सम्बुद्ध्यनुपपत्त्या तया तस्याक्षेपस्तथा च ( येन यस्याक्षेपस्तस्य तत्रैवान्वयः ) इति न्यायादङ्गस्य सम्बुद्धिविशेषगत्वमेव न्याय्यम् । (१) श्रुतानुमितयोः श्रुतसम्बन्धो बलीयानि ) ति न्यायात् एड्हस्वयोर्हल विशेषणत्वमेव न्याय्यम् । तथाहि अङ्गात्परा या सम्बुद्धिस्तदवयवो यो इल् स च लुप्यते एड्स्वाभ्यां परिभ्रतश्चेदिति सूत्रार्थः समुचितस्तम्बिहायाऽन्यथा सूत्रार्थवर्णनमनुचितमित्याह-सम्बुद्ध्याक्षिप्तस्येति । अयमाशयः, तथा सति हे कतरदित्यत्राऽङ्गात्परीभूताया अदितिसम्बुद्धेरवयवस्य हलस्तकाररूपस्य लोप आपद्येत, अतो लक्ष्यानुरोधात् ( श्रुतानुमितयोः श्रुतसम्बन्धो बलीयान् ) इतिन्यायं तिरस्कृत्य, एड्स्वयोरनुमितस्याऽव्यङ्गस्य विशेषणत्वमभ्युपेयम् । एवञ्च हस्वान्ताङ्गात्परत्वाभावेन न तत्र सम्बुद्धिलोपः । नचाङ्गात्परा या सम्बुद्धिस्तदवयवो यो हल् स च लुप्यते सा च सम्बुद्धिरेवाभ्यां परीभूता चेदित्यर्थे अदिति सम्बुद्धेह स्वात्परत्वाभावेनैव तत्रत्यातिव्याप्तिदोषव्यावृत्तिसह्रस्वयोरनुमिताङ्गविशेषणत्वे किम्फलमित्यत आह- हे कुलेति । उक्तार्थस्वीकारेवाव्याप्तिदोषापत्तिः, तथाहि, अत्र 'स्वमोर्नपुंसकादित्यतः प्राक् परत्वात् 'अतोऽमि' ति सोरमादेशे 'अमि पूर्व' इति पूर्वरूपत्वे उभयत आश्रयणेऽन्तादिवद्भावाऽप्रवृत्त्या तदभ्युपगमेऽपि सम्बुद्धयोः पौर्वापय्र्यव्यवहारासम्भवेन ताद्रूपस्याऽतिदेष्टुमशक्यत्वेन च सम्बुद्धेः ह्रस्वान्ताङ्गात्परत्वाभावात्तल्लोपो न स्यात् । अतोऽन्याक्षिप्तस्याऽप्यन्यत्रान्वयः, अर्थादे ह्रस्वयोरङ्गविशेषणत्वमङ्गीकार्यं तथा सति मूलोक्तार्थसम्पन्नत्वेन लोपोपपत्तिः सुलभा । नव ( २ ) ( एकदेशविकृतमनन्यवत् ) इति न्यायेन मकारे सम्बुद्धित्वानयनात्तस्य कुलेत्यकारान्ताङ्गात्परत्येन न लोपाऽनुपपत्तिरिति वाच्यम् । अर्द्धविकारेऽर्द्धाधिकविकारे च सत्प्रवृत्त्यनङ्गीकारात् । उक्तपरिमाणनिष्ठत्वादेकवचनसंज्ञा-सम्बुद्धिसंज्ञयोरुक्तन्यायेन लब्धुमश क्यत्वाच्च । न च मकारस्य स्थानिवचेन तत्र सम्बुद्धिलां सुलभमिति वाच्यम् । तस्यादेशत्वाभावात् । न च सिद्धान्ते, सम्बुद्धित्वस्य सकारमात्र निष्टत्वेन स्थानिभूताल्पत्वादनलिव धावितिनिषेघप्रवृत्या स्थानिवत्वाभावेनाऽमः सम्बुद्धित्वाभावेन कथम्मारे सम् त्वमिति वाच्यम् । संज्ञायाः शब्दवृत्तित्वादेकवचनसंज्ञायास्तदुपस्थाप्ये जायमानत्वेन
३५
(१) श्रुतानुमितयोरिति । श्रुतेनैव सम्बन्धो नानुमितेन प्रकरणादिप्राप्तेनेत्यर्थः । प्रकरणादितः श्रुतेर्वलवत्त्वात् इति भावः ।
( २ ) * एकदेशविकृतमिति । प्राग्दीव्यत इति सूत्रभाष्योक्तिरेवास्या ज्ञापिका । तत्र हि दाव्यतिशब्दकदशदीव्यच्छन्दानुकरणमिदमित्यभिधाय किमर्थं विकृतनिर्देश एतदेव ज्ञापयत्याचार्यो भवत्येषा परिभाषा एकदेशविकृतमनन्यवदित्युक्तमिति । लोकन्यायसिद्धोऽप्ययं न्यायः- यथा छिन्नपुच्छे शुनि चत्वव्यवहारस्तथा बिकृतावयवेष्वविकृतत्वव्यवहारः । एकदेशविकृतं यत्तद् अन्यवन्न भवतीत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्विकारत्नमञ्जूषायाम्विशिष्टे सत्त्वात्सम्बुद्धिसंज्ञायामित्संज्ञोकारविशिष्टस्यवोद्देश्यत्वेन तस्याऽल्विधित्वाभावात्स्थानिवत्वेनाऽमि सम्बुद्धित्वलाभेन मकारे तदवयवत्वस्याक्षतत्वादिति प्राञ्चः। ___ नव्यास्तु-सम्बुद्धिः प्रत्यय, इति (१)(प्रत्ययग्रहण) परिभाषया तदादिपदोपस्थितिः सचेह योग्यतया पञ्चम्यन्तस्तम्बिशेष्यभूतमादाय तत्र विशेषणीभूताभ्यामेडहस्वाभ्यां येन विधिरित्यनेन तदन्तविधौ एङन्ततदादेहस्वान्ततदादेश्च परस्य सम्बुद्धेरवयवस्य हलो लोप इत्यर्थे न कुत्राप्यव्याप्त्यतिव्याप्तिदोष इति वदन्ति । खण्डयन्ति च प्राचीनाभिमतमङ्गा. क्षेपं, तथाहि, पीनोऽयं देवदत्तो दिवा न भुंक्ते इत्यादौ दिवाभोजनाभावादनुपपन्नस्य पीनत्वस्योपपत्तये यथा रात्रिभोजनाक्षेप उपयोगी न तथा प्रकृतेऽङ्गाक्षेपः सम्बुद्धेरिति फलाभावान्न (२)तया तस्याक्षेपः समुचितः । किञ्च सम्बुद्धयुत्पत्तावङ्गस्यापेक्षितत्वेऽपि तज्ज्ञाने तदनपेक्षितत्वेन शास्त्रे तदाक्षेपे मानाभावः । अङ्गाक्षेपामाबादेव 'अङ्गस्येति सूत्रेsa स्थाने प्रत्यय इत्यधिकारः कार्य इति पक्षे प्राकरोदित्यादाबुपसर्गात्पूर्बमडादिः स्यादिः शङ्कायां प्रत्ययग्रहगप्ररिभाषया समाहितं भाष्यकृता नत्वङ्गाक्षेपेणेति दिक् ॥
ननु गुण-सम्बुद्धिलोपयोः प्राप्तयोः परनिमित्तापेक्षाद्गुणात्प्रागन्तरङ्गत्वेन सम्बुद्धिलोपे ततः प्रत्ययलक्षणेन सम्बुद्धिपरत्वाद्गुणे रूपसिद्धिः । से प्रभृतीनामनभिधानान्न दोषः, सत्यभिधाने एग्रहणेनैव सिद्धौ प्रत्याहाराश्रयणं व्यर्थमित्यभिप्रायेण शंकते-एङग्रहणं किमिति । समाधत्ते-हे हरे, हे विष्णो इति । इत्थमाशयः, अत्र हि, परत्वान्नित्य. त्वाच्चेत्यत्र चकारेणानवकाशत्बसंग्रहः तथा च अनवकाशत्वात्पूर्व गुणे कृते सम्बुद्धिलोपो न स्यादत एग्रहणम् । नचैङ्ग्रहणसत्वे(३)(सन्निपात) परिभाषया कथं लोप इति वाच्य . म् । गुणात्सम्बुद्धेरिति वक्तव्ये एङ् हस्वग्रहणसामर्थ्यादुक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तिकल्पनात् । अत एव हे लक्ष्मि इत्यादौ सम्बुद्धिलोपः । मूलोक्तं परत्वादिति समाधानमभ्युच्चयः ततोऽ ऽपि बलवतो नित्यत्वादिति समाधानस्य सत्वात् । इदमपि समाधानमयुक्तम् अन्तरड़ा. त्वेन कृतायाशङ्काया नित्यत्वेन समाधानस्यासंगतेस्ततोऽप्यन्तरङ्गस्यैव (४)बलीयस्त्वादित्यलम् ॥
ननु (६)पर्याणद्धमित्यत्रोपसर्गादसमासेऽपीति णत्वे सिद्धे सूत्रे आग्रहणं व्यर्थमि. त्यत आह-पदव्यवायेऽपीति । नुम्ग्रहणमनुस्वारोपलक्षणार्थमिति । तेन तुंहणं वृंहणमित्यादौ णत्वसिद्धिः । प्रेन्वनमित्यादौ न णत्वम् । अनुस्वाराव्यवायात्तदप्राप्तः नुम्ग्रहणस्यानुस्वारोपलक्षकत्वे हि तद्वय वधाने एव णत्वं यथा स्यान्न तु तदव्यवधान इति भावः । अयोगवाहानामिति । अविद्यमानो वर्णसमाम्नाये योगो येषान्तेऽयो. गाः। बाहयन्ति प्रयोगं निर्वाहयन्ति ये ते वाहाः अयोगाश्च ते वाहाः अयोगवाहाः
(१)*प्रत्ययग्रहणेति । प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणमिति परिभाषास्वरूपम् ।
(२) *तयेति । सम्बुद्येत्यर्थः । (३)*सन्निपातेति* । सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति परिभाषास्वरूपम् । (४) *बलीयस्त्वादिति । तदुक्तं पूर्वपरनित्यान्तर ङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं वलीय इति । (५) *पर्याणमिति* । परि आङ् पूर्वात् णह धातोः । क्तप्रत्यये रूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
३७
अनुपदिष्टत्वे उपदिष्टैरगृहीतत्वे च सति श्रूयमाणा इत्यर्थः, ते चानुस्वारविसर्ग जिन्हा मुलीयोपध्मानीययमास्तेषामट्सूपदेशादुरः केणेत्यादौ विसर्गव्यवधाने णत्वसिद्धिः ।
भवामि भविष्यामीति । भूघातो लेटि लुटि च रूपम् । तदादिग्रहणाभावेऽत्रातो दीर्घो यजीति दीर्घो न स्यात् । भवतेः शमिपोर्विधानेन तस्मिन् भू इत्यस्यैवाङ्गत्वात्तस्त्र चादन्तत्वाभावात्सुत्रा प्राप्तेः । न च सूत्रारम्भसामर्थ्यात्तत्र दीर्घ इति वाच्यम् । चिकीर्षामीत्यादौ तस्य सावकाशत्वादिति तत्र दीर्घाय तदादिग्रहणमावश्यकम् एवं करोमीत्यादौ गुगार्थमपि तदादिग्रहणमिति भावः ।
"
विधिरिति किम् । (१) स्त्री इयतीति । अयम्भावः, इदम्शब्दाद्वतुपि तस्य घत्वे 'आयनेयीत्यनेन तस्येयादेशे इयदिति 'इदं किमो रीक्की' ति इदम ईशादेशे तस्य यस्येति लोपे उगत्वान्ङीपि इयतीति सिद्धम् तस्य स्त्रीशब्दसमभिव्याहारे स्त्री इयतीत्यस्थायां विधिग्रहणाभावे यस्मात्प्रत्ययः परस्तस्मिन्तदङ्गसंज्ञमित्यर्थे इयत्प्रत्ययस्य स्त्रीशब्दात्परत्वेन तस्मिन् स्त्रीशब्दस्याङ्गसंज्ञायां स्त्रिया इत्यनेनेयडापत्तिः कृते विधिग्रहणे इयत् प्रत्यये परे स्त्रीशब्दस्य नाङ्गत्वं स्त्रीशब्दादियतोऽविधानात् अतो विधिग्रहणं कर्त्तव्यम् । नच कृतेऽपि विधिग्रहणे स्त्रीरूपस्याऽङ्गस्येयङ् स्यादजादौ प्रत्यय इत्यर्थे स्त्रीशब्दस्य सुनिरूपिताऽङ्गत्वविशिष्टत्वादुक्तापत्तेस्तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । प्रत्यासत्याऽजादिप्रत्यय निरूपिताङ्गत्वविशिष्टस्य स्त्रीशब्दस्येयङित्यर्थं नोक्तापत्तेरयोगात् । न च यस्येति लोपस्याभीयत्वेनासिद्धत्वान्न तत्रेयङापत्तिरूपदोष इति वाच्यम् । 'यस्येति चेति लोपापेक्षया 'त्रिया' इत्यस्याधिser araब्दस्यापेक्षत्वात्समानाश्रयत्वाभावेनासिद्धत्वाप्राप्तेः । समानाश्रयत्वञ्च असिद्धत्वाश्रयशास्त्र सम्बन्धिनिमित्तसमुद्दायान्यूनानतिरिक्ताश्रयकत्वम् । नच 'वाम्शो' रित्युत्तरसूत्र साहचर्य्यात्या इति सूत्रस्यापि अजादिष्येव प्रवृत्या न दोष इति वाच्यम् । सूत्राऽन्तरसाहचर्य्यस्य भाष्ये क्वाप्यदृष्टत्वेन दोषस्य तादवस्थ्यात । (२) किञ्च भक्तीत्यादौ 'अतो दीर्घा यत्री'ति दीर्घापत्तिर्दुर्बारा श्रमि परे भशब्दस्याङ्गसंज्ञत्वात् । न च तत्र 'भूखबोस्तिङी'त्यतस्तिङोऽनुवृच्याऽदन्ताङ्गस्य दीर्घः स्यात्तिङि सार्वधातुक इत्यर्थे इनमः सार्वधातुकत्वेऽपि तिङ्त्वाभावाद्दीर्घाऽप्राप्त्या न कश्चिद्दोष इति वाच्यम् । ( ३ ) तथा सति 'ज्ञानोर्जे 'तिसूत्रस्थभाष्यविरोधस्य दुर्व्वारत्वात् । तत्र हि जबिधानेऽपि अतो दीर्घो यनीति दीर्घेण जानातीत्यादेरुपपत्तौ दीर्घविधानं व्यर्थं सज्ज्ञापयति (४) (अङ्गवृतौ पुनर्वृत्ता
(१) स्त्रीति । स्त्यायते टि डिस्वाहिलोपे टित्वान्डीपि च रूपम् ।
(२) किश्चेति* । सूत्रान्तरसाहचर्यग्रहणस्य भाष्यादृष्टत्वेऽपि यथा कथञ्चि सदभ्युपगमे दोषाभावाद्विधिग्रहणमकिञ्चित्करमित्यभिप्रेत्य दोषान्तरमाह
(३) *तथासतीति । उक्तदीर्घविधायके तिङः सम्बन्धे सतीत्यर्थः ।
(४) अङ्गवृत्ताविति । अङ्ग अङ्गाधिकारे वृत्तं निष्पन्नं यत्कार्यं तस्मिन्सति । पुनरन्यस्याऽऽङ्गकार्यस्य वृत्तौ प्रवृत्तावविधानं भवति इति तदर्थः । एषा च परिभाषा | जादेशे दीर्घविधानेन ज्ञापिता, तत्प्रकारश्च मूल एव स्पष्टीकृतः । ज्यादादीयस इत्याद्विधानेनापि ज्ञापिता तत्प्रकारश्चेत्थम् । ज्याददीयस इत्येवास्तु सूत्रम् ईयस ईकारलोपेनाकृत्सार्वं इति दीर्घेण च सिद्धे व्यर्थमा द्विधानं परिभाषाज्ञापकम् । ज्यायः शब्दाण्ण्यन्तात्क्विपि णिलोप-यलोपयोः, पुनस्तस्माण्णिजन्तात्किपि पुकि निष्पन्नात् ज्यापशब्दादीयसुनि ज्यापायानिति सियर्थमाद्वि
४ फ०र०
Aho! Shrutgyanam
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्वविधिरि) तीत्युक्तम् । तत्र तिडोऽनुवृत्तौ स्पष्ट एव भाष्यविरोधः । किञ्च भनक्तीत्यादौ दोषव्यावृत्तावपि, अभनगमनगित्यत्र दोषो दुर्वार एवं अकचि परेऽङ्गसंज्ञायाम् 'अल्लोपोऽन' हति लोपप्रवृत्तेः। नचाल्लोपोऽनो नाके इति न्यासकरणेन दोषाभावाद्विधिग्रहणं विफलमेवेति बाच्यम् । वारि औ इत्यत्रेकोऽचीति नुम्वारणार्थत्वेन तस्य साफल्यात् । तथा हि,अशब्द. स्य औ विभक्तौ वृद्धिरेचीति वृद्धौ, औ इति रूपम् तस्य वारिशब्दसमभिव्याहारे वारि औ इत्यत्र परादिवद्भावेन तत्र सप्त्वात् प्रत्ययत्वाच्च तस्मिन्वारीत्यस्याऽङ्गसंज्ञाया नुमः प्राप्तिरि. ति । नचेकोऽचीत्यत्र सुपः सम्बन्धेनैव सिद्धौ विभक्तिग्रहणस्याऽनतिदिष्टविभक्तिग्रहणार्थत्वेन प्रकृतेऽतथात्वान्न दोष इति वाच्यम् । सर्वत्रानेकानेककल्पनापेक्षया विधिग्रहणकरणस्यैव लघीयस्त्वादिति दिक् ॥
प्रत्यये किम् । प्रत्ययविशिष्टस्य ततोऽप्यधिकस्य वा मा भूदिति । अयम्भावः, प्रत्ययग्रहणाभावे तद्विशिष्टस्याऽङ्गत्वेन रामाभ्यामित्यादौ दीर्वानापत्तिस्तस्याङ्गत्वेऽप्यदन्तत्वाभावेन यनादिसुवनिमित्तपरकत्वाभावेन च सूत्राऽप्राप्तेः । नवागावयवस्यातो दीर्घ इत्यर्थे सूत्रप्राप्त्या दीर्घसौलभ्येन न कश्चिदुक्तस्थलीयो दोष इति वाच्यम् । राज्ञः पुरुषो राजपुरुष इत्यादौ 'न लुमते ति निषेधेन पूर्वपदे प्रत्ययलक्षणेनाऽन्तर्वतिविभक्त्याऽपदत्वात् 'न लोप' सूत्रेण पदान्तनकारस्यैव लोपविधानेन नलोपाऽनुपपत्तेः, अतः प्रत्ययग्रहणमावश्यक सति च तस्मिन् न तत्रोक्तदोषः, अङ्गाक्षिप्तप्रत्यये परतः कार्ये कर्त्तव्य एवोक्तनिषेधप्रवृत्ताविह विशिष्टे पदत्वस्य कर्त्तव्यत्वेनाऽतथात्वान्निषेधाप्रवृत्योक्तरीत्या पदत्वस्य सुलभत्वात् । नच (१) न लुमता तस्मिन्निति न्यासकरणेनैव दोषबारणसम्भवे तदर्थ प्रत्ययग्रहणकरणनिष्फलमेवेति वाच्यम् । 'उरदि' त्येतद्विहिताऽत्वस्य प्रत्ययनिमित्तकत्वाभावेन 'अचः परस्मिनित्यस्याऽप्रवृत्याऽकारे सम्प्रसारणत्वालाभेन 'न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणमिति निषेधा. प्रवृत्तौ बज्रश्चेत्यत्र बकारस्य सम्प्रसारणापत्तेः । कृते प्रत्ययग्रहणे तु उरदत्वस्याऽङ्गाक्षि. प्तप्रत्ययनिमित्तकत्वेन स्थानिवत्वेनाऽकारे सम्प्रसारणत्वान्न सम्प्रसारण इति निषेधप्रवृत्तेर्न दोषः । नच सम्प्रसारणपदस्य तत्स्थानिके लाक्षणिकत्वान्न दोष इति वाच्यम् । देवदत्त मोदनमपाक्षीदित्यादौ देवदत्तादिशब्दोत्तरसुपं निमित्तीकृत्य लुपर्यन्तस्याङ्गत्वात्तस्य लुहुपरत्वेन देवात्पूर्वमप्यडापत्तः, अङ्गसंज्ञायां प्रत्ययनिमित्तकत्वाभावेन लुङादिनिरुपिताङ्गस्येत्यर्थस्य दुर्लभत्वादिति प्रत्ययग्रहणमावश्यकमेवेति दिक् ।।
सन्निपातेति । (सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य) इति परिभाषास्वरूपम् । सन्निपातः संश्लेषः लक्षणं निमित्तं यस्य स सन्निपातलक्षणो विधिः सन्निपातं यो विहन्ति स तद्विघातस्तस्यानिमित्तम्भवतीत्यर्थः । सन्निपातं निमित्तीकृत्य जायमानो विधिः स्वातिरि. क्तसम्बन्धविघातके शास्त्रे निमित्तं नेति फलितम् । उपजीव्यविरोधो न न्याय्य इत्येतन्मूलिकेयं परिभाषा । यथा पितुरुत्पन्नः पुत्रः पितरं न हन्ति, तद्वदुपजीवकविधिः स्वोपजीव्य. धानस्य चारितार्थ्यमिति नाभिधेयम् । ज्ञापकपरभाष्यप्रामाण्यादेतदनभिधानात् । णिलोपल्य स्थानिवत्त्वादातोऽप्राप्तेश्चेति बोध्यम् ।
(१) *न लुमता तस्मिन्निति । लुमता शब्देन लुप्ने तस्मिन् (प्रत्यये ) परतो यत्पूस्य कार्य तन्नेति तदर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । विधेर्विघातको न भवति, एवञ्च प्रकृते रामायेत्यत्राऽकारान्तसन्निपातेन जायमानो यादेशो दीर्धे निमित्तीभूयाऽकारान्तसन्निपातविघातका न स्यात्परिभाषाविरोधादित्थं दीर्घाभावमाशक्य तदनित्यत्वेन समाधत्ते-कष्टायेति । न च रामायेत्यत्र यत्रादित्वसापेक्षदीर्वादेशस्य बहिरङ्गत्वादसिद्धत्वेन सन्निपातविधाताभावादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तावनित्यत्वाभ्युपगमो विफल इति वाच्यम् । (१) परिभाषया दीर्घस्यासिद्धत्वबोधनेन सन्निपातविघाताभावेऽपि वास्तविकतद्विघातस्थ जायमानतया सन्निपातपरिभाषाप्रवृत्तेर्दुरित्वात् । किञ्च बहिरङ्ग परिभाषयाऽन्तरङ्गे कर्तव्ये बहिरङ्गासिद्धत्वस्यैव बोधनं क्रियते न तु बहिरङ्गशास्त्रे प्रवृत्ते तदसि. द्धत्वप्रतिपादनमपीति सन्निपातविघातस्य परिभाषा दीर्घस्याऽसिद्धत्वप्रतिपादनद्वारा दूरीकर्तुमशक्यतया विघातस्य स्पष्टत्वेन सन्निपातपरिभाषाप्रवृरोरनित्यत्वं विना वारणोपायस्या दृष्टत्वात् । नचाऽनित्यताप्रयोजकनिर्देशस्य 'अकृत्सार्वधातुकयोरिति दीघणैवोपपत्ती तत्र ज्ञापकत्वं तस्य कथमिति वाच्यम् । तस्यापि सन्निपातपरिभाषयाऽप्रवृत्तः । अनित्यत्वे तु सर्व सूपपन्नमिति भावः । (२)किञ्चोक्तदीर्घविधायकशास्त्रस्याऽकृदिति पर्युदासेनासुप्येव प्रवृत्तिरिति दिक् ॥ __बहुबचने किमिति । इत्थमेतदभिप्रायः, 'बहुबचने झल्येदि त्यत्र बहुबचनग्रहणाभावे राम इत्यादौ नेत्वापत्तिर्दोषः । 'प्रत्ययः परश्चेत्यादिनिर्देशेन 'इदुदे सम्बुद्धेरै' तावतैव सूत्रेण सिद्ध हस्वग्रहणेन च सावेत्वन्न भवतीति कल्पनात् । न च तदभावे रामस्येत्यश्रोक्तदोषो दुर्वार एवेति वाच्यम् । 'टाङसिङसामिनात्स्या' इत्यनेन इसः स्थानेऽस्यं विधाय पररूपे कृते रूपसिद्धावदोषात् । नचोक्तसूत्रेण डसोऽस्यविधाने इदम्शब्दान्ङसि निष्पन्नस्य अस्येति रूपस्य सिद्धिर्न स्याद्धलादित्वाभावेन हलिलोपाप्रवृत्तरिति वाच्यम् । 'आपि लोप' इतिन्यासेन 'टौसोरनक' इति न्यासेन च विषयविभागादुक्तलोपोपपत्तौ रूप. सिद्धः । न च रामाभ्यामित्यत्रैत्वं दुर्वारमिति वाच्यम् । मुपि चेत्यस्यारम्भसामर्थ्यादेवोक्तदोषस्य निवृत्तः । नचोक्तसूत्रस्य रामायेत्यत्र दीर्घविधानेन साफल्यात्सामादित्युक्तिरती. वासंगतेति वाच्यम् । 'डेरया इति सूत्रकरणादकारोच्चारणसामथ्येन पररूपस्य बाधाद्दीधैंगै वोक्तप्रयोगस्योपपत्तौ सूत्रवैयर्थ्यस्य स्पष्टतया सामर्थ्यादित्युक्तः सुसङ्गतेः । एवञ्च बहुवचनग्रहणाभावे कुत्राप्यदोषान्नादरणीयन्तदिति प्रष्टुराकृतम् । रामेष्वित्यादावेत्वविधानस्य चरितार्थतया रामाभ्यामित्यादाविव रामेभ्य इत्यादावप्येत्वं वाधित्वा दीर्घापत्तिरतस्तत्करणमा. वश्यकं कृते च तस्मिन सामर्थ्यादेत्वमेव न दीर्घ इति न कापि शाकलङ्ककणिकेति संक्षेपः ॥
ननु 'बहुवचने झल्येदित्यत्र झल्ग्रहणाकरणे 'उतो वृद्धिलुकि हली'त्यतो हलीत्यस्यानुवृत्त्या बहुवचने हलादावेव तेनैत्वविधानात्प्रथमाबहुवचने रामा इत्यादौ दोषाभावेन झल्ग्रहणमनावश्यकमेवेति शङ्कोत्थितौ समाधत्ते-झलि किम् । रामाणामिति । अयम्भावः, झलग्रहणाभावे हलादौ बहुबचने सुप्येत्वमित्यर्थे रामाणामित्यत्रैत्वापत्ति रतस्तदाव.
(१) *परिभाषयेति । अन्तरङ्गपरिभाषयेत्यर्थः ।।
(२)*किञ्चेति । ननु क्षीयाजीयादित्यादावपि सन्निपातपरिभाषाविरोधादीर्घाप्रा. प्त्या सत्रवैयन सामर्थ्यात्परिभाषावाधेनाकृदिति दीधेणैव निर्देशोपपत्तावनित्यत्वे नासो ज्ञापक इत्यरुचेराह-किञ्चेति ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
फक्किकारस्नमञ्जूषायाम्श्यकम् । न च सन्निपातपरिभाषाविरोधान्न तत्रोक्तापत्तिरिति वाच्यम् । बलग्रहणसामर्थ्यादेत्वविषये सन्निपातपरिभाषाऽप्रवृत्तिकल्पनेन तत्र तदापत्तेस्तादवस्थ्यात् । अतस्तन्निवत्यर्थ झल्ग्रहणं कर्त्तव्यमेव कृते च तस्मिन्न दोषो नकारस्य झलत्वाभावात् । एत्वे सन्निपात परिभाषाऽप्रवृत्तेरेव, 'अदः सर्वेषामित्यादिनिर्देशसङ्गतिरित्यलम्
ननु सार्धमात्रालाघवाय 'बहुबचने झलोकः इत्येवास्तु सूत्रमिति चेन्न । तथा सति 'ओ. सि चे त्यत्रेकोऽनुत्त्या ओसि परे आकारस्येगागमः स्यादित्यर्थे ज्ञानचोरित्यादौ इकोऽचि विभक्ताविति नुमापत्तेः । नचान्तरङ्गत्वात् 'आद्गुण' इत्यनेन गुणे जाते इगन्तत्वाभावादेव नुमोऽप्राप्तिरिति वाच्यम् । (१)( वार्णादाङ्ग बलीयः ) इति न्यायेन प्राङ नुम एव प्रवृत्तेः । न च समाननिमित्तकत्वरूपसमानाश्रयत्वे एवोक्तन्यायप्रवृत्त्यङ्गीकारात्प्रकृते नुम् . गुणविधायकयोरसमाननिमित्तकत्वेनोक्तन्यायस्याविषयत्वेनाऽप्रवृत्याऽन्तरङ्गत्वाद्गुणे नुमोड प्राप्त्या न दोष इति वाच्यम् । आङ्ग-वार्णयोः समानकाय्यित्वे एव तत्प्रवृत्तः सिद्धान्तितत्वादिहोभयोस्समानकायित्वान्न्यायप्रवृत्त्या दोषस्य तादवस्थ्यात् । प्राक् प्रदर्शितो न्यायप्रवृत्तिविषयो नैव समीचीनः, तथा सति दीर्घ-वृद्धयोरसमाननिमित्तकत्वेन न्यायाs प्रवृत्या इयाय, इयेषेत्यादेरसिद्धयापत्तेः । सिद्धान्ते तु द्वित्वे कृतेऽन्तरङ्गासवर्णदीर्घस्य न्यायेनैव बाधावृद्धौ रूपं सिद्धयतीति भावः । 'बहुबचने झलीट्' इति न्यासे तु बहुबचने झलीति सप्तम्या अचरितार्थत्वाज्झलादौ बहुबचने सपि अत इदित्यर्थे 'आद्यन्तौ टकितावि त्यनेन टित्कार्यस्याऽऽद्यवयवत्वविधानादकारात्प्रागिटि रामेभ्यो रामेष्वित्याद्यसिद्धयापत्तेः । नव यत्तदेतेभ्य' इत्यादिनिर्देशात्सप्तमीनिर्दिष्टपदानां षष्ठ्यन्तत्वकल्पनमत इति षष्टयन्तस्य च पञ्चम्यन्तत्वं सप्तमीनिर्देशश्च (२) ( यस्मिन्विधिरि ) ति परिभाषाप्रवृत्ति.
(१) *वार्णादाङ्गमिति । वर्णनिमित्तककार्यादङ्गनिमित्तककार्य वलवद्भवतीत्यर्थः तथा च वर्णत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नोदेश्यककार्यादङ्गत्वावच्छिन्नोद्देश्यक कार्य बलवदिति फलितम् ।
अत्र ज्ञापकं तु अभ्यासस्याऽसवणेऽत्रत्याऽसवर्णग्रहणमेव, तथाहि परिभाषाऽपदभावे ईयतरित्यादावन्तरङ्गन सवर्णदी_णेयङो वाधादुक्तरूपसिद्धौ व्यर्थमसवर्णग्रहणं परिभाषां ज्ञापयति । अपवादत्वात्प्राप्तेयङव्यावृत्यर्थमसवणग्रहणस्य चरितार्थत्वे ज्ञापकत्वं न सम्भवीति नाऽऽशक्यम् । तस्य येन नाप्राप्तिन्यायेनेयीत्यादिसकललक्ष्यप्राधयणपवादत्वस्यैव निर्णयात् । इति प्राञ्चः।।
नव्यमते तु अभ्यासस्याऽसवणे इति सम्पूर्णसूत्रमेवास्यां ज्ञापकम् इयाय, इयेषेत्यादावि. यविधानार्थं सुत्रस्यावश्यकत्वे ज्ञापकत्वमसम्भवीति नाशङ्क्यम् । तत्र सुनसत्त्वेऽपि पूर्व. प्रवृत्तगुणवृद्ध्योद्विवचनेऽचीति रूपातिदेशेनापहाराद्वित्वे कृते पुनः प्राप्तगुणवृद्धोधन विधायाऽन्तरङ्गत्वात्सवर्णदीर्घापत्तेः । इति व्यर्थीभूतं सूत्रं परिभाषां ज्ञापयति ज्ञापितायां तु तस्यां सवर्णदीर्घापेक्षया गुणवृद्ध्योरेव प्रावल्यात्सूत्रं सार्थकमिति भावः ।
(२) यस्मिन्निति* यस्मिन्विधिस्तदादावल्ग्रहणे इति परिभाषास्वरूपम् । यस्मिन्न: ल्पहणे विशेषणीभूते यो विधिरारभ्यते स तदलादौ बोध्यः । अल्मात्रवृत्तिविषयताप्रयोजके सप्तम्यन्ते विशेषणताप्रयोजके पदे यो बिधिः स तदलादो बोद्धव्य इति यावत् । इयं परि. भाषा वाचनिक्येव नतु ज्ञापकसाध्या भाष्ये वचनरूपेणैवैषा पठिता नत्वत्र ज्ञापकमुपन्यस्त. मिति भावः । ज्ञापकजिज्ञासा चेदुच्यते अन्न न ल्यपीति सूत्रं ज्ञापकम् । तथाहि परिभाषा सत्त्वे प्रदायेत्यादो तदन्तविधौ हलन्तकित्प्रत्ययपरत्वाभावादेवेत्वाप्राप्त्या तयावृत्यर्थमुक्तसूत्रं व्यथं सत्परिभाषाज्ञापकम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
શ્
सम्पादकत्वाच्चरितार्थस्तथा च झलादेर्नहुवचनस्य सुप इडागम इत्यर्थे न दोषस्तत्रेति वाच्यम् । तथा सति एभ्य इत्यादौ हलि लोपानापत्तेः । गङ्गे इत्यादौ सम्बुद्धिलोपानापत्तेश्च । ‘सम्बुद्धौ चे'त्यत्रेटोऽनुवृच्या तेन तद्विधानात्तस्य गुणे तस्य च पञ्चमीसमासेन स्थानिवद्भावात् 'एडस्वादि' त्यस्याप्राप्तेर्व्यवधानात् 'हल्याचि' त्यस्याप्राप्तेश्चेत्यलं पल्लवितेन ॥
1
सुपि किम् । पचध्वमिति । अयम्भावः, उपिग्रहणाभात्रे पचन्त्रमित्यत्र शलादिबहुवचने ध्वमि परे एत्वापत्तिः । नच 'बहुबचने सभ्येदिति न्यासे न तत्र दोष इति वाच्यम् । तथा सति(१) सङ्गसीरन्नित्यत्र सकारादिबहुबचने तदापत्तेः । न च भादिसाह - चर्येण सकारादिबहुबचनस्यापि सुप्प्रत्ययस्यैव ग्रहणादुक्तप्रयोगे दोषाभावाद्व्यर्थमेव तद्ग्रहणमिति वाच्यम् । पट्वी, मृहीत्यादौ गुणाऽभावाय 'घेोडिती' त्यत्रानुवृत्यर्थत्वेन तस्य साफल्यात् । नच डीपः स्थाने टीप् इति न्यासेन नोक्तस्थले कश्चिद्दोष इति वाच्यम् । सर्वत्रानेकानेक कल्पनापेक्षया सपिग्रहणकरण एव लाघवादिति दिक् ॥
जस्त्वमिति । अयम्भाव: ( २ ) ( येन नाप्राप्ति ) न्यायेन अवसाने विधीयमानस्य चर्त्वस्य पदान्तजश्त्वापवादत्वात्प्रागेव चर्वं ततो जश्त्वमिति । जश्त्वोत्तरं चर्बोपन्यासस्तु न युक्त उक्तयुक्तेः । अत एव जश्त्वमिति प्रतीकमुपादाय बाधित्वेति शेष इत्युक्तं नागेशेन न तु जश्त्वोत्तरं चर्व्वमुक्तमिति संक्षेपः ॥
जनु रामस्येत्यत्र 'अनञ्चि चेत्यनेन सकारस्य द्वित्वे तस्य 'खरिचेति च तकारश्रवणापत्तिस्यादित्याशङ्कां निराकरोति- -सस्य द्वित्वपक्षे खरिचेति चर्त्वऽप्यान्तरतम्यात्सस्य स एव न तु तकारोऽल्पप्राणतया प्रयत्नभेदादिति । सकारस्योक्तसूत्रेण चर्हेऽपि 'स्थानेऽन्तरतम' इत्यत्रत्यतमग्रहणात्स्थानप्रयत्नाभ्यामन्तरतमे नैवादेशेन भाव्यमिति बोधनाद्दन्तस्थानजन्यत्वसमानाधिकरण-विवृतत्वरूपाऽऽभ्यन्तरप्रयत्नवत्वसमानाधिकरण - महाप्राणरूपबाह्य प्रयत्नवतः सकारस्य स्थाने तादृशः सकार एवाss देशी जातो नतु तकारस्तस्य सकारेण समान स्थानिकत्वेऽपि स्पृष्टरूपाऽऽभ्यन्तरप्रयत्नचतया अल्पप्राणरूपबाह्यप्रयत्नवत्तया च तेन भेदादिति भावः । स्थानप्रयत्नाभ्यामाऽऽन्तरतम्यस्याऽऽश्रयणे प्रमाणमाह- श्रत एव सः सीति तादेश आरभ्यत इति । उभाभ्यामाऽऽन्तरतम्यस्याऽनाश्रयणे खरिचेति चर्चेनैव (३) वत्स्यतीत्यादिसिद्धौ 'सः स्यार्द्धधातुके' इत्यस्य वैयर्थ्यं स्यादिति तद्भावः । नचोक्तसूत्रसत्त्वे वत्स्यतीत्यादौ ( चयो द्वितीये ) ति वार्त्तिकेन द्वितीयादेशे पक्षे थकारघटितं रूपं सिद्ध्यति तन्नेदानीं स्यात् खरिचेति चर्खस्योक्तवार्त्तिकदृष्ट्याऽसिद्धत्वेनाऽऽदेशाप्राप्तेरिति तदर्थमुक्तसूत्रस्यावश्यकत्वेन ज्ञापक कथमिति वाच्यम् । 'नमुने' इत्यत्र नेति योगविभागेन क्वचिदसिद्धत्वन्नेति
(१) *सङ्गसीरन्निति* सम्पूर्वकोद्गम धातोः 'समो गमृच्छिम्यामि' त्यात्मने पदे आशीर्लिटि बहुबचने रूपम् ।
1
(२) *येन नाप्राप्तीति । येन नाप्राधे यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवतीति न्यायस्वरूपम् ।
( ३ ) *वत्स्यतीति वस् धातोर्हृटि रूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्कल्पनात्खरिचेति चर्वेऽपि थकारघटितरूपसिद्धौ बाधकाभावात्सूत्रवैयर्थ्यस्य स्पष्टतयोकार्थे ज्ञापकत्वसम्भवादित्यलम् ॥ __ ननु रामशब्दादामि तस्य नुडागमे राम नामिति स्थितौ 'नामीति' सूत्रापेक्षया 'पिचेत्यस्य परत्वेन दीर्धेऽपि नामाऽव्यवहितपूर्वत्वविशिष्टाऽजन्तत्वरूपोद्देश्यत्वसवात (१)( पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तिः ) इतिन्यायेन नामीत्यस्य प्रवृत्तिसम्भवेन कृताकृतप्रसङ्गित्व. रूपनित्यत्वस्य सद्भावादनेनैव दीर्घो न तु तेन परत्वापेक्षया नित्यत्वस्य बलवत्वात, एवञ्च मूलोक्तशडासमाधानप्रयासो विफल इति चेन्न । (२)(शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन्विधिरनित्यः) इति न्यायेन नामीत्यस्य नित्यत्वविघातात् । न च ( एकदेशविकृतमनन्यवत् ) इत्यनेन न तस्य नित्यत्वहानिरिति वाच्यम् । तस्य न्यायस्य ( शब्दान्तरस्ये ) तिन्यायविषये प्रवृत्तेरनङ्गीकारात । अन्यथाऽस्य न्यायस्य सर्वथा वैयापत्तेरिति भावः । नच नामशब्दमुच्चार्य्य दीर्घविधानात्प्रतिपदोक्तत्वेन नामीत्यस्यैव प्राक् प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । प्रतिपदोक्तस्यापि निरवकाशत्वे सत्येव वलवत्त्वादस्याऽतथात्वेन प्राक्प्रवृत्तेरसम्भवात् । न च नामीत्यस्याऽन्तरङ्गत्वात्तथा प्रवृत्तिरस्त्विति वाच्यम् । उभयो म्त्व-मुप्त्वनिमित्तकत्वेनाऽन्तरङ्गत्व-वहिरङ्गत्वेषु कस्याप्यलाभेन परत्वात्मपि चेत्येव दीर्घसिद्धौ ‘नामी'ति सूत्रोपन्यासो न युक्त इत्याशङ्क्य समाधत्ते-सुपि चेतिदी? यद्यपि परस्तथापी. त्यादि । अस्यायम्भावः, सन्निपातपरिभाषाविरोधात्सपि चेति सुत्रस्य नेह प्रवृत्तिः । नामीत्यस्य प्रवृत्तौ तु नोक्तपरिभाषाविरोधः, भारम्भसामर्थ्यात् । सुपि चेत्यस्य तु न सामर्थ्यम् , रामाभ्यामित्यादौ तस्य सावकाशत्वात् , नामीत्यस्य तु कुत्राऽप्यवकाशाभा. वादारम्भसामर्थात्परिभाषाबाध इति । न च कतीनामित्यत्र 'हस्वनद्यापो नुडि' त्यतः परत्वात् 'षट्चतुर्व्यश्चेति नुटि दीर्धेऽपि षट्त्वस्य सत्वात्सन्निपातविधाताभावेनोक्तपरिभाषाऽप्राप्त्या नामीत्यस्य चारितार्थ्यमिति वाच्यम् । नटेकमुदाहरणं योगारम्भ प्रयोजयतीति न्यायेन 'कते मी'त्येव सिद्ध सामान्यसूत्रवैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वादिति ॥ केचित्तु, आरम्भसामर्थ्यादित्यस्य 'न तिसूचतसूत्र इति निषेधारम्भसामादित्याशयं वर्णयन्ति, तेषामयमभिप्रायः, यदि नामि सूत्रविषयेऽपि सन्निपातपरिभाषा प्रवत्तत तदा तयैव तिसृणामित्यत्रापि दीर्घव्यावृत्तिसिद्धौ निषेधकरणस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्य स्यात् । (३)एतदारम्भसामर्थ्यादुक्तपरिभाषाया(४) स्तद्विषयेऽप्रवृत्तिकल्पने तु तिसृणामित्यत्र नामीत्यनेन प्राप्तदीर्घव्यावृत्यर्थ निषेधशास्त्रस्य स्वांशे चारितार्थ्य जातमिति दिक् ॥
ननु 'आदेश-प्रत्यययो रित्यन्त्रेणकोरग्रहणे प्रातिपदिकात्परीभूतो य आदेशरूपः प्रत्य. यावयवश्च सकारस्तस्य मूर्द्धन्यादेश इत्यर्थे प्रथमैकवचने राम इत्यत्रापि सोस्तदापत्तिः,
(१) पर्जन्यवदिति पर्जन्यो यथा जले स्थले च वर्षति तथा लक्षणमपि पवृत्तशाऽप्रवृत्तशाच प्रयोगे प्रवर्तत इति तदर्थः ।
(२) *शब्दान्तरस्येति* एषा च परिभाषा 'शदेः शित' इति सूत्रभाष्ये स्पष्टा वचनरूपेण पठितेत्यर्थः । तत्र हि न्यविशतेत्यत्र विकरणे कृते विकरणान्तस्याश्ट् अकृते विकरणे धातुमात्रस्याऽट् इत्यडनित्य इत्युक्तम् ।। (३) एतदिति न तिस चतस्त्रिति निषेधारम्भसामादित्यर्थः । (४) तद्विषय इति* नामीति दीर्घविषये इत्यर्यः
Aho! Shrutgyanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । तत्सत्वे तु न तत्रोक्तापत्तिलेशोऽपि सोरिण-कुभ्यां परत्वाभावादेवञ्च राम इत्येव प्रत्युदाहर्तव्य रामस्येति प्रत्युदाहरणन्नानन्दसन्दोहजनकमिति चेन्न । षत्वविधायकशास्त्रस्य रुत्वविसर्गों प्रत्यसिद्धत्वेनैवोक्तप्रयोगीयदोषव्यावृत्तौ प्रथमैकवचनस्य प्रत्युदाहरणायोग्यत्वात्षट्येकवचनस्यैव तद्योग्यत्वमित्याशयेनाऽऽशंक्य समाधत्ते-इणकोः किम् । रोमस्येति । अत्र, षत्वशास्त्रे तदग्रहणे तदापत्तिः स्यादिति तद्ग्रहणम् । न च 'टाङसी' ति सूत्रेण व्यविधानस्यैव समुचितत्वे सकारोच्चारणसामर्थ्यादेव तत्र दोषाभावादिणको. हणं मास्तु । एवञ्च रामस्येत्यत्र सकारोचारणसामर्थेनैव तदभावाव्यर्थमेवेणकोर्ग्रहण. मिति वाच्यम् । विश्वपास्वित्यादौ षत्वव्यावृत्त्यर्थ तस्याऽऽवश्यकत्वात् । एवञ्चेदमेव प्रत्युदाहरणम्बोध्यम् । नच पुविति वक्तश्ये सबिति सकारोचारणसामर्थ्यान्न तत्र दोष इति वाच्यम् । लिट्स, धुत्स्वित्यादौ 'डः सि धुडित्यनेन धुटो विधानाय सकारोच्चारणस्याऽऽवश्यकत्वेन षुविति वक्तुमशक्यतया विश्वपास्वित्यादावुक्तदोषस्य दुरुद्धरत्वात् । एतदर्थमावश्यकमेव तद्ग्रहणमिति भावः ॥
विवृताऽघोषस्येति । विवृतत्वरूपाऽऽभ्यन्तरप्रयत्नवतोऽघोषरूपबाह्यप्रयत्नवतश्च स. कारस्य स्थाने उक्तप्रयत्नद्वयवानेव षकारे इति तदर्थः । विबृतस्य सस्य तादृश एवं ष एतावन्मात्रोक्तो ऋकारेऽतिप्रसङ्गस्तस्यापि विवृतं स्वराणामित्युक्तरीत्या विवृतप्रयत्नवत्वा. दतोऽघोष इत्युक्तम् । अघोषस्येत्युच्यमाने ठकारेऽतिप्रसङ्गः स्यादिति विवृतमित्युक्तम् । ताद्वश एव ष इति । तादृशः ष एवादेशो भवति नान्य इति तदर्थः । न च दधिसेच इत्यादौ, सुबुत्पत्तेः प्राक् समासे प्राप्तषत्वव्यावृत्यर्थं पदादादिः पदादिरिति पञ्चमीसमा. सस्य भाष्ये उक्तत्वाद्रामेष्वित्यत्रापि स्वादिष्विति रामेत्यस्य पदत्वेन 'सात्पदाद्योरिति निषेधः स्यात् । नच षत्वमेव तदा व्यर्थमिति वाच्यम् । करिष्यतीत्यादौ तस्य सावकाश. त्वादिति वाच्यम् । स्वादिष्विति पदसंज्ञामाश्रित्योक्तनिषेधो न प्रवर्त्तत इति सातिग्रहणेन ज्ञापनान्निषेधाप्रवृत्तेरित्यलम् ॥ ____ ननु 'इणकोरित्यधिकारसूत्रस्यैव विधिसूत्रत्वाभ्युपगमे इण-कुभ्यो परस्य सस्य मूर्द्धन्यादेश इत्यर्थे सर्वत्र षत्वसिद्धौ कुत्राऽपि दोषाभावाद् व्यर्थमेव सूत्रमिदमित्याशयेनाशइते-आदेश-प्रत्यययोः किमिति । उत्तरयति-सुपी:-सुपिसाविति । अयमाशयः, रत्व-विसर्गविधायकशास्त्रद्वयदृष्टया षत्वस्यासिद्धत्वादेव पूर्वत्र षत्वव्यावृत्तिसिद्धिरिति द्वितीयं प्रत्युदाहृतम् । तत्र सूत्राभावे षत्वापत्तिर्दुर्वारेति तदावश्यकम् । न च 'शासिवसि. घसीनामित्येतदारम्भसामर्थ्यात् धातोः सकारस्य षत्वं चेदेतेषामेवेति नियमाश्रयणेन न तत्र तदापत्तिरिति व्यर्थमेव तद्ग्रहणमिति वाच्यम् । बहुलक्ष्यानुरोधेन प्रकृते विपरीतनिय. मबाधनार्थमादेश-प्रत्यययोर्ग्रहणस्यावश्यकत्वादिति संक्षेपः ॥
ननु 'सर्वादीनीति सूत्रे प्रमाणाभावेन शब्दस्वरूपाध्याहारस्य कत्तुमशक्यत्वात्तदित. रविशेष्यवाचकपदाभावाच्च तदन्तविध्यभावे सर्वाद्यन्तस्य सर्वनामसंज्ञाऽप्राप्तौ तां साधयि. तुमाह-तदन्तस्यापीयं संवति। अत्र प्रमाणमाह-द्वन्द्वे चेति । अयम्भावः, समुदायस्यैवायं निषेधो नावयवानामित्यग्रे वक्ष्यति, एवञ्च समुदाये संज्ञायास्तदन्तविधि वि. ना प्राप्त्यभावाव्यर्थ निषेधसूत्रं ज्ञापयति सर्वाद्यन्तस्यापि सर्वनामसंज्ञा भवतीति । न च
Aho ! Shrutgyanam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्-- तदन्तविधिर्विशेष्यवाचकपदाभावाद्भवितुन्नार्हति, अतः शब्दस्वरूपाध्याहार आवश्यकः सति च तस्मिन् तदन्तविधौ सर्वाद्यन्तस्य सर्वनामत्वे निषेधसूत्रस्य स्वांशे चारितार्थ्य परमसर्वस्मै इत्यादिलक्ष्यसिद्धिश्चेति सर्वमुपपन्न मिति । न च भश्च उभौ चेति द्वन्द्वे गुणे कृते ओभावित्यत्र परादिवद्भावेन प्राप्तपर्वनामसंज्ञानिषेधार्थमुक्तसूत्रस्यावश्यकत्वेन ज्ञापक. त्वं कथमिति वाच्यम् । तदन्तविधिज्ञापकतापरभाष्यप्रामाण्येनोकप्रयोगानभिधानात् । न च तदन्तविधेरभावेऽपि वर्णाश्रमेतराणामित्यत्रावयवस्य सर्वनामसंज्ञको न भवतीत्यर्थ निषेधार्थ सूत्रमावश्यकमिति वाच्यम् । अवयवमात्रेण कुत्लाविवक्षाया अभावेन सर्वनामप्रकृतिकमवन्तात्तदर्थगतकुत्साविवक्षायामकजित्यर्थकस्य (अव्यय-सर्वनाम्नामकजि ) त्यस्या. प्राप्तरिति दिक् ॥ ___ ननु पदाधिकार्यङ्गाधिकारि च काय्यं सूत्रोपात्तस्य सूत्रोपात्तान्तस्य च भवतीत्यर्थकस्य ( पदाङ्गाधिकारे तस्य तदन्तस्य चे ) त्यस्य सत्त्वात्तदन्तविधिम्विनैव परमस स्मै इत्यादिसिद्धौ तदन्तसंज्ञायाः किम्फलमित्याह-तेन परमसर्वत्रेति त्रलिति । परमसत्यस्य गणे पाठाभावात्सर्वनामसंज्ञकत्वाभावेन बलाद्युत्पत्तिन स्यात् तदन्तविधौ तु सर्वाद्यन्तस्यापि तत्त्वेन मुलभ एव लादिरिति भावः । न चात्र प्रातिपदिकादित्यस्याऽनु. वृत्त्या सर्वनाम्नस्तद्विशेषणत्वेन तदन्तविधिसिद्धौ ज्ञापकादिना पुनस्तदाश्रयणप्रयासो वि. फल एवेति वाच्यम् । समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेध इति तनिषेधेन ज्ञापनमूलकतदन्तविध्याश्रयणस्यावश्यकत्वात् । न च परमसर्वत्रेत्यत्रावयवनिष्ठसर्वनामत्वेन सुत्रुत्पत्तितः प्रागेव बलादिसिद्धावलमेतेन तदर्थप्रयासेनेति वाच्यम् । सर्वनामप्रकृतिकठबन्तात् त्रलादयो भवन्तीति तद्विधायकसूत्रार्थे परमसति समुदायस्यैव सुबन्तत्वात् 'द्वन्द्वे चेति प्रथमार्थे सप्त. मीति समुदाय एव संज्ञानिषेधपर्यवसानं नाऽवयवे, अन्यथा वर्गाश्रमेतराणामित्यादौ 8डापत्तिः सर्वार्थवाचकसर्वाद्यन्तत्वेन समुदायस्य संज्ञासौलभ्यात् । अवयवस्य संज्ञानिषेधे. ऽपि समुदायस्य सर्वार्थवाचकसर्वाद्यन्तत्वेन मुलभैव संज्ञेति दिक् ॥ __ननु 'अनेकाल-शित्सर्वस्ये त्येतटकशिद्ग्रणेन ज्ञापितया (१)( नाऽनुबन्धकृत्तमनेका . ल्त्वमिति परिभाषया तृ इत्यत्रानुबन्धकृतानेकाल्त्वाभावबोधनवत्प्रकृते श्यादेशस्यापि तया तथा बोधनेन मूलोक्तमतीवासमञ्जसम्। सर्वादेशेन बिना शित्वस्यासम्भवेन शित्वा. त्सर्वादेश इत्यपि वक्तुमशक्यमिति चेन्न । इत्संज्ञावस्त्रमनुवन्धत्वमिति प्राचीनाभिमता. नुबन्धत्वाङ्गीकारेण प्रकृते शकारस्य तत्त्वाभावादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्त्याऽनेकाल्त्वस्याक्षतत्वेन मुलोक्तस्य समन्जसत्वादित्याशयेनाह-अनेकाल्त्वात्सर्वादेश इति । अयम्भावः, यथा तिपः स्थाने डा-गलौ सर्वादेशौ भवतः, आदेशविधानोत्तरमतिदेशेन प्रत्ययत्वमाश्रि. त्य डकार-णकारयोरित्संज्ञा प्रवर्तते न तु ततः प्राक् प्रत्ययत्वाभावेनेत्वविधेरप्राप्तः, तदा. नीमित्संज्ञकत्वाभावेन (नाऽनुबन्धकृतमनेकाल्त्वमि )तिपरिभाषाऽप्रवृत्त्याऽनेकाल्त्वस्या.
(१) *नानुबन्धकृतमिति । अत्र शिद्ग्रहणं ज्ञापकं तथा हि परिभाषाऽभावेऽनुबन्ध. कृतानेकालत्वस्य ग्रहणादनेकालत्वादेव सर्वादेशसिद्धौ व्यर्थ शिद्ग्रहणं परिभाषां ज्ञापयति, ज्ञापितायामस्यां तु अनुवन्घकृतानेकालत्वस्याग्रहणात्सर्वादशाय शिदूग्रहणं स्वांशे चरितार्थमिति भावः।
Aho! Shrutgyanam
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
૫. क्षतत्वात् । तथेहापि विधानात् प्रागनेकालत्वस्य सत्वात्, अर्वणस्तृ इत्यादौ तु विधाना. त्यागेवेत्संज्ञाप्रवृत्त्या ऋकारस्याऽनुबन्धत्वेन तद्रहितस्य तकारमात्रस्याऽनेकालत्वाभावान्न. सर्वादेश इति प्राश्वः।
नव्यास्तु, इत्संज्ञायोग्यत्वमनुबन्धत्वमित्यभ्युपगच्छन्ति तन्मते शकारस्येत्संज्ञायो. ग्यत्वेनाऽनुबन्धत्वात्परिभाषयाऽनेकाल्त्वाभावबोधनान्मूलोक्तासङ्गत्या शित्त्वात्सर्वादेश इत्येवोचितम्, इत्संज्ञायोग्यशकारवत्वमेवतन्मते शित्वमित्यलम् ।
ननु उभशब्दस्य नित्यद्विवचनान्तत्वे 'उभादुदात्तो नित्यम्' उभशब्दस्य सर्वनामत्वे कोऽर्थ इति सूत्रकार-भाष्यकारप्रयोगविरोध इति चेन्न । अर्थपरस्यैवोक्तशब्दस्य नित्यद्विवचनान्तत्वं न तु स्वरूपाऽनुकरणपरस्य तस्येत्यभ्युपगतेरित्याशयेनाह मूले-उभशब्दो द्वित्वविशिष्टस्य वाचक इति । उभश्चासौ शब्दश्चेति विग्रहः, अत्र शब्देत्यस्य पूर्वनिपातो नाऽशङ्कनीयः, व्याप्य-व्यापकयोमध्ये व्याप्यस्यैव पूर्वनिपातो न तु शब्देत्यस्येति भावः । स्वार्थ-द्रव्य-लिङ्ग-संख्या-कारकेति पञ्चविधप्रातिपदिकार्थस्य सिद्धान्तसिद्धत्वेने द्वित्वविशिष्टस्य वाचक इत्यस्य द्वित्वसंख्याप्रकारकसंख्येयविशेष्यकाभिधायीत्यर्थः । ननु पञ्चबिधप्रातिपदिकार्थस्य सिद्धान्तितत्वात्प्रकृत्यैव सकलार्थबोधस्योपपत्तौ विभक्तः, 'द्वये. कयोद्विवचनैकवचने' इत्यादेश्च नैरर्थक्यापत्तिरिति चेन्न । विभक्तेोतकत्वेन सूत्रस्य च नियमार्थत्वेन सार्थक्यादित्याशयेनाह-अत एवेति । द्वित्वविशिष्टेत्यस्य प्रकृतार्थत्वादेयेत्यर्थः, अनन्वितार्थकविभक्तिकल्पनापेक्षयाऽनुवादकविभक्तरेव न्याय्यत्वादाह-नित्यं द्विवच. नान्त इति । द्विवचनान्त एवेति तदर्थः । ___ ननु स्मायादिसर्वनामकार्याणामेकवचने वहुवचने च विधानदर्शनादुभशब्दस्य गणे पाठो विफल एव, न च सर्वनाम्नस्तृतीया चेति सूत्रेण उभाम्यां हेतुभ्याम् , उभयोहे. त्वोरिति षष्ठी तृतीया च तत्फलमिति वाच्यम् । (निमित्त-कारण-हेतुषु सर्वासां प्रायदनिमिति 'हेताविति सूत्रभाष्योक्तवार्तिकेनैव तयोर्गतार्थत्वात् । न चोक्तवार्तिकस्य 'स. र्वनाम्नस्तृतीया चेति सूत्रे वार्तिककृता पठितत्वेन तस्य सर्वनाम्न एव सर्वविभक्तिप्रापकत्वं न त्वन्यस्येति वाच्यम् । भाष्ये हेताविति सूत्रे तद्वार्तिकस्य पठितत्वात । एवञ्चोतरीत्या गणपाठफलस्य सिद्धत्वादिहोभशब्दपाठो व्यर्थ एवेत्याशंक्य समाधत्ते-तस्येह पाठस्तु उभकावित्यकजर्थ इति । गणपाठेन तस्य सर्वनामत्वात् (अव्यय-सर्वनाम्ना. मकजि ) ति भावः ।
ननु कप्रत्ययेनापीष्टरूपस्य सिद्धौ गणेऽकजर्थ उभशब्दस्य पाठो व्यर्थः, न चाकचि कृते स्वरे विशेष इति वाच्यम् । प्रत्ययस्वर-चित्स्वराभ्यामन्तोदात्तस्यैव सत्वेनाऽविशे. षात् । अचि कप्रत्यये वा कृतेऽन्तोदात्तस्वरस्यैव विधानमिति न कश्चिद्विशेष इति भावः। न च सुबन्तात्तद्धितोत्पत्तिरिति सिद्धान्तादकचि तत्प्रयुक्तमन्तोदात्तत्वमुभकाभ्यामित्यादौ सुबन्तस्य, के तु प्रकृतेस्तदिति स्पष्ट एवं विशेष इति वाच्यम् । तद्धितविधौ प्रातिपदिकादित्यधिकारात्तस्यैव प्रकृतित्वेनाऽविशेषात् । प्रातिपदिकमेवाऽकचः प्रकृतिः, स चाऽकच् (अव्यय-सर्वनाम्नामि ) तिन्यायवलेन सुबन्तात्परो भवतीत्यन्यदेतत् , ( ओकार-सकार-भकारादौ सुपि सर्वनाम्नष्टेः प्रागकजि ) ति न्यायेन युष्मदस्मद् विषये तु सुबन्तस्यैवा.
Aho! Shrutgyanam
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- ऽकचः प्रकृतित्वं तस्यैव टेः प्रागकजित्यवसेयम् । नचाऽकचि (१)(तन्मध्यपातत) न्याये. नोभशब्दग्रहणेन तस्य ग्रहणादुभकाववयवो यस्येत्यर्थे 'उभाददात्तो नित्यम्' इत्यपवि उभकय इति रूपं, कप्रत्यये तु तादृशं रूपन्नेति विशेष इति वाच्यम् । कश्चेदानी काऽकचोवि. शेष इति 'सर्वादीनीति सुत्रस्थभाष्यप्रामाण्येन ताशरूपानभिधानेन विशेषाभावादित्या. शयेनाऽऽशकते-न च कप्रत्ययेनेष्टसिद्धिरिति । समाधत्ते-द्विवचनपरत्वाऽमा. वेनेति । टेः पूर्वमकचो जायमानतया( तन्मध्यपतित)न्यायेनोभग्रहणेनाकविशिष्टस्य ग्र. हणादुभशब्दस्याकचा न द्विवचनपरत्वविघातः, कप्रत्ययस्य तु प्रातिपदिकात्परत्र जायमानतया व्यवधायकत्वेन तस्य द्विवचनपरत्वविघातकत्वं स्पष्टमेव, एवञ्च यथा उभशब्दा. स्वाथै त्रलि तसि च परेऽयच् भवति तथा प्रकृते कप्रत्ययेऽपि स स्यादिति समाधातुरभि. प्रायः । दृष्टान्तेऽयचः प्रसङ्ग प्रदर्शयति-'उभादुदात्तो नित्यमिति सुत्रं विभज्यते, तत्र उ. भादुदात्त इत्येको योगः, अत्र योगेऽस्वरितत्वेन 'द्वि-त्रिभ्यामित्यतो वेत्यस्य नाऽनुवृत्तिः, ततः अवयववृत्तेः संख्यावाचिन उभयशब्दादवयविन्यर्थेऽयच् स्यात् , उभयो मणिः, ततो 'नित्यम्' उभशब्दावृत्तिविषये स्वार्थे नित्यमयच् स्यादिति उभयत उभयत्रेति सिद्धम् । ननु वृत्तिविषये स्वार्थे नित्यमयच् भवतीत्यस्योक्तत्वेन कृतेऽप्यकचि दुर्वार एवाऽयजिति चेन्न । योगविभागस्येष्टसिद्धयर्थत्वेन 'उभौ साभ्यासस्ये ति निर्देशेन च यत्र न द्विवचनश्र. वणं तत्रैवाऽयच् न तु वृत्तिविषये इति तदाशयात् । न च द्विवचनपरत्वाभावेऽयच् नेष्ट इत्यत्र किम्प्रमाणमिति वाच्यम् । वक्ष्यमाणवार्तिकस्यैव प्रमाणत्वात् । इत्याह-उभयो ऽन्यत्रेति । स्वार्थिकाऽयजन्त उभयः सोऽन्यत्र द्विवचनपरत्वाभावे प्रयुज्यते न तु द्विव. चने । यत्रोभशब्दादुत्पन्न द्विवचनस्य लुका नाऽपहारस्ततोऽन्यत्रायजिति वार्तिकार्थः । इत्थं कृत्वाऽकजर्थः सर्वादिगणे उभशब्दपाठः स्थितः, भाष्ये तु प्रत्याख्यात उभशब्द. पाठः, (स्वार्थिकाः प्रत्ययाः प्रकृतितोऽविशिष्टा भवन्ती)ति केऽप्यन्तरेण द्विवचनं द्विवचनपरत्वसत्वादयचोऽप्रवृत्तेः । अत एव उभयोरुभौ उभोभावित्यादौ नायच् बल् तसिश्च विभक्त्यन्तस्य स्वार्थे विहित इति तत्तत्कारकशक्तिप्रधानावेवेति तयोद्वित्वसंख्याप्रकारकसंख्येयविशेष्यकबोधकत्वरूपं द्विवचनं नेति, उभयशब्देनोभशब्दग्रहणवद्वात्तिके कृत्रिमाक त्रिमयोरुभयोर्द्ववचनयोर्ग्रहणमित्यलम् ॥ • (उभयोऽन्यत्रे)ति वार्तिकस्योभयो मणिरुभये देवमनुष्या इत्येकवचन-बहुवचनयोरेव भाष्योदाहरणादुभयशब्दस्य तद्धितश्चेति लक्षणेन प्राप्ताऽव्ययसंज्ञावारणाय (तसिलादयः) इति परिगणनाच्चोभयशब्दस्य द्विवचने रूपस्याऽनभिधानमित्यतो नास्त्युभयशब्दस्य द्विवचनमिति कैयटः । उदाहरणमनादरणीयमिति भाप्योक्तवचनेन पचतिरूपम् , पचतिकल्पमित्यादावठययत्ववारणाय परिगणनस्य चारितार्थ्यादस्य द्विवचने रूपाभावे विनिगमकाभा
(१) *तन्मध्यपतितेति । (तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते) इति स्वरूपम् । 'नेदमदसोरकोरिति सूत्रेऽकोरिति निषेधोऽस्या ज्ञापकः । तथा हि, एतदभावेऽविशिष्टे. दमदश्शब्दत्वाभावादेव ताभ्यामुत्तरस्य भिस ऐस्त्वाप्राप्त्या तयावृत्त्यर्थमकोरिति निषेवो व्यर्थः सन्नुत्तमर्थ ज्ञापयति, ज्ञापिते त्वस्मिन्नथें कविशिष्टयोरिदमदसोरिदमदाशब्दाभ्यां ग्रहणात्तदुत्तरस्य भिस ऐस्त्ववारणार्थमुक्तनिषेधश्चरितार्थ इति भावः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
वादस्तीति हरदत्त इति भावः ॥
ननु उभयशब्दाज्ञ्जसि उभय जसिति स्थितौ तयपुस्थानिकाऽयजादेशस्य स्थानिवत्वेन तस्य तयप्प्रत्ययान्तत्वात् 'प्रथमचरमेति विकल्प संज्ञा दुर्वारेत्यत आह-तस्मा जस्ययजादेशस्येति । अयम्भावः विकल्पसंज्ञाया विभक्तिसापेक्षत्वेन बहिरङ्गत्वम्, नित्यसंज्ञायास्तु तन्निरपेक्षत्वेनाऽन्तरङ्गत्वान्नित्यसंज्ञाया एव प्रवृत्तिरिति न दोषः । न च नित्यसंज्ञायाः सर्वार्थबोधकत्वरूपार्थस्य निमित्तत्वेन बहिरङ्गत्वमिति वाच्यम् तादृशार्थस्योभयत्रापि निमित्तत्वात् । अर्थकृतबहिरङ्गत्वस्यानाश्रयणाच्चेति प्राञ्चः । नव्यास्तु भाष्येऽयचः प्रत्ययान्तरत्वेन स्थानिवत्वं दुर्लभम् । किञ्च 'प्रथमचरमे' ति विकल्पविधायकशास्त्रस्य पक्षेऽभावबोधकत्वेन निषेधे तात्पर्य्यात् (१) (निषेधाश्च बलीयांसः ) इति परिभा या विकल्प संज्ञाया एव प्राप्तिः किञ्च युगपत्प्राप्त्यसम्भवात् (अन्तरङ्ग बलीयः ) इत्यस्य नेह विषयः, संज्ञानामन्योऽन्यं बाध्यबाधकभावो नास्तीति प्रातिपदिकसंज्ञा समकालमेव सर्वनामसंज्ञाप्रवृत्तिः । अत एव सर्वनाम्नो विहितत्वेन शीभावोपपत्तिः । किञ्चान्तरङ्गपरिभाषाऽपि समाधानमसमञ्जसम् । अन्तरङ्गे कृते बहिरङ्गासिद्धत्वबोधनस्याऽनया कर्तुमशक्यत्वात् । तस्मादत्रोक्तरीत्या यथोदेशपक्षायणस्यैवौचित्यादित्यादित्याहुरिति दिक् ॥
ननु 'न बहुव्रीहावि' ति सूत्रे बहुम्रीहावित्यत्र विषयसप्तमी तेन बहुव्रीहिविषये इत्यर्थस्तत्फलितमाह - बहुव्रीहौ चिकीर्षित इति । विषयसप्तम्याश्रयणे किम्फलमित्याहत्वकं पिता यस्येति । अयमाशयः, बहुवीहौ सर्वनामसंज्ञा नेत्यर्थस्वीकारे युष्मद् पितृ स्वित्यलौकिक विग्रहवाक्ये समासात्प्रागन्तरङ्गत्वादकचि समासे कृते सर्वनामसंज्ञा निषेधे कृतेऽपि जातस्याsकचो निवृत्तिर्न स्याद्यथाऽतिभवकानित्यत्र, तथा सति स्रुपो लुकि मपर्ण्यन्तस्य ‘प्रत्ययोत्तरपदयोश्चे 'ति त्वादेशे 'नघृतश्चेति समासात्कपि त्वकत्पितृक इत्यापद्येत, न चाऽकृतव्यूह परिभाषया समासोत्तरं सर्वनामसंज्ञानिषेधेन निमित्तविघातस्य जायमानत्वात्प्रागेवाकच् न स्यात्किञ्च जातस्यापि तस्याऽनया निवृत्तिस्यादिति वाच्यम् तस्य अनित्यत्वादसत्त्वाच्चोक्तापत्तेदुर्वास्त्वात् । विषयसप्तम्या उक्तार्थस्वीकारे तु युष्मद्
इत्यवस्थायामेव बहुब्रीहैश्विकीर्षितत्वात्सर्ग नामसंज्ञानिषेधेनाऽकचोऽप्रवृत्या कप्प्रत्यये युष्मत् पितृ स्विति स्थितौ समासादिकायें कृते त्वत्कपितृक इत्यादिसिद्धिः फलम् । भाष्यकारस्तु, अकच् स्वरौ तु कर्तव्यौ प्रत्यङ्गः मुक्तसंशयमित्युक्तस्त्वकल्पितृ कोमकपितृक इत्येव रूपे इष्टापत्ति कृत्वा प्रत्याचख्यावेतत्सूत्रम् । ननु सूत्रकार-भाष्यकारमतेन निषेध-विधिरूपत्वाद्विकल्पस्यैवौचित्येन प्रत्याख्यानमयुक्तमित्याशङक्य समाधते — यथो · न्तरं मुनीनां प्रामाण्यमिति । सूत्रकारापेक्षया वार्तिककारस्यैतदपेक्षया भाष्यकारस्य प्रामाण्यम् एवञ्च प्रकृते भाष्यकारोक्तप्रकार एव ज्यायानिति बोध्यम् । अत्र प्रमाणञ्च, 'धिन्विकृण्व्योर चे 'ति सूत्रेऽकारविधानमेव, तथा हि तत्र लोपस्यानुवृत्तौ वलोपविधाने नैव 'न धातुलोप आद्ध 'धातुके' इत्यनेन निषेधात् गुणाभावेन धिनोतीत्यादिसिद्धावकार
४७
( १ ) निषेधाश्च वलीयांस इति । अन्तरङ्गादुपजीव्यादपि बलवन्त इत्यर्थः । विध्युन्मूलनाय प्रबृतिरस्या वीजम् । एतत्परिभाषासत्वादेव द्वन्द्वे च विभाषा जसीलि चरितार्थम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्विकारत्नमञ्जूषायाम्विधानं व्यर्थ सज्ज्ञापयति-यथोत्तरं मुनीनामिति । ज्ञापिते च तस्मिन् , उक्तनिषेवसू. त्रस्य भाष्यकृता प्रत्याख्यातत्वेन गुणाभावार्थ तत्राऽकारविधानस्यावश्यकत्वेन स्वांशे चा. रितार्थ्य जातमिति दिक् ॥ ___ ननु सर्वनामसंज्ञाविधानमविशेषात्सर्वत्र स्यादत आह-(संज्ञोपसर्जनीभूतास्तु न सर्वादयः) संज्ञाभूता उपसर्जनीभृताश्च ये सन्ति ते सर्वनामसंज्ञका न भवन्तीत्यर्थः । यथा, कस्यचित्सर्व इति नाम तस्य चतुथ्येकवचने प्रकृतवार्तिकेन सर्वनामसंज्ञानिषेधात्स्मै. कार्य्यस्याभावेन सर्वाय देहीत्येव नतु सर्वस्मै, एवमुपसर्जनत्वे, यथा, समतिक्रान्तोऽतिसनस्तस्य चतुथ्येकवचने उक्तरीत्या स्मायादिकार्याभावादतिसर्वायेत्येवेत्यलम् ॥
उक्तवार्तिकप्रत्याख्यानप्रकारमाह-महासंज्ञाकरणेन तदनुगुणानामेव गणे सनिवेशादिति । अयम्भावः, (लध्वक्षरं हि सज्ञाकरणमि)ति भाष्येग टि-घु-भसंज्ञावत् स इति सर्व इति वाऽल्पाक्षरसंज्ञाकरणादेवेष्टसिद्धौ सर्वनामेति महासंज्ञाकरणसामर्थ्यादन्वर्थभियं संज्ञेति विज्ञायते सर्वोषां नाम सर्वनामेति, तथा च, स्वप्रवृत्तिनिमित्तसमानाधिकरणकृत्स्नधर्माश्रयवाचकत्वरूपसर्वार्थवाचकत्वविशिष्टानामेव गणे पाठातेषामेव सूत्रेऽनुकरणत्वावश्यकत्वेन संज्ञाविधानमितरेषां गणेऽपाठादनुकरणत्वासम्भवेन न तेषां संज्ञा विधानम् एवञ्च संज्ञोपसर्जनीभूतानां गणे पाठाभावादसर्वनामत्वेन स्मायादेः संज्ञाकार्यस्याऽडादेरन्त. गणकार्यस्य चाऽप्रसक्त्या तद्वयावृत्यर्थमुक्तवार्तिकं निष्प्रयोजनमेवेति दिक् ।।
ननु 'अकचस्वरौ तु कर्त्तव्यौ प्रत्यङ्गं मुक्तसंशयमिति भाष्योक्त्या प्रकरणविषयस्मरणादेतत्प्रकरणस्थसप्तमीनां प्रथमार्थकत्वं, तथा च, 'द्वन्द्वे चेत्यत्र प्रथमार्थे सप्तमी द्वन्द्वः सर्वनामसंज्ञको न भवतीति तदर्थः, तत्र द्वन्द्वशब्दस्य समुदाये शक्त्या समुदायस्यैव संज्ञा. निषेधो नाऽवयवस्य । नचास्यैव तन्निषेधोऽस्तु समुदायस्य मास्त्विति वाच्यम् । तथा सति वक्ष्यमाणदोषापत्तः । तथा हि अवयवमात्रस्य संज्ञानिषेधे तु सर्वार्थवाचकसर्वाद्यन्तत्वेन समुदायस्य संज्ञायां बाधकाभावात्तेन वर्णाश्रमेतराणामित्यत्र सुडापत्तिः, अवयवस्य निषेधेड पि सर्वार्थवाचकसर्वाधन्तत्वस्यानपायेन तत्प्राप्तः सुलभत्वात् । न च व्यपदेशिवदावादवयवस्य द्वन्द्वे विद्यमानत्वात्समुदायस्य च निषेधो भवत्विति वाच्यम् । सत्येवमवयत्रस्य निषेधे फलाभावात् । एवञ्च पूर्वोक्तप्रकार एवं युक्त इत्याशयेनाह-समुदायस्यैवायं निषेध इति ॥
ननु समुदायस्यैव संज्ञानिषेधस्योक्तत्वादवयवस्य तनिषेधाभावात्तस्य तत्त्वेन सर्वनामान्ताङ्गात्परस्यामः सुडित्यर्थे प्रकृते सुटो दुर्वास्त्वमित्यभिप्रायेणाशङ्कते-जचवं तदन्त. विधिना सुटप्रसङ्ग इति । सर्वनाम्नो विहितस्यामः सडिति तद्विधायकशास्त्रस्य व्याख्यानकरणेन प्रकृते आमः समुदायविहितत्वादवयवमात्रात्सर्वनाम्नोऽविहितत्वेन नोक्कापत्तिलेशोपीति भावः । नचाऽवयवस्य सर्वनामत्वादकजापसिर्दुरिति वाच्यम् अवयवमात्रेण कुत्सार्थाप्रतीतौ तदप्राप्तरिति दिक ।।
ननु जराशब्दस्य जरसादेशविधानेन मिर्जरशब्दस्य न स्यादित्यत आह-(१)पदा.
(१) पदाधिकारीयमङ्गाधिकारीयञ्च कार्य तस्य सूत्रोपाससजातीयस्य तदन्तस्य सूत्रो. पासजातीयान्तस्य च भवतीत्यर्थः।
Aho! Shrutgyanam
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
ङ्गाधिकारे तस्य च तदन्तस्य चेति । पदमङ्गञ्च विशेष्ये विशेषणेन च तदन्तविधिरित्येतत्सिद्धमिदम् । नन्वेवं निर्जरसमुदायस्यैवादेशापत्तिरित्यत आह (१) निर्दिश्यमान स्यादेशा भवन्तीति ॥
४९.
ननु सूत्रे जराशब्दोपादानान्निर्जरघटक जरशब्दस्य जराशब्दत्वाभावादादेशो न स्यादित्यत आह - एक देश विकृतमनन्यवदिति ॥
वृत्तिकृतेति । वृत्तिकृता - यत्केषाञ्चिन्मतमुक्तं निर्जरसिन् निर्जरसादिति तेषामयमाशयः, 'विप्रतिषेधे पर मिति सूत्रे परशब्द इष्टवाची, तत्कार्य्यञ्च पूर्वविप्रतिषेधेन विभक्त्यादेशः, भाष्यकृताऽस्यैव सिद्धान्तितत्वात्, तथा हि, 'जराया जरसन्यतरस्यामिति सूत्रे भाष्येऽजरांसीत्यत्र नुम् - जरसोः प्राप्तयोर्विप्रतिषेधेन जरमित्युक्तं तद्विभक्त्यादेशस्येष्टकाय्र्यत्वे सत्येव सङ्गच्छते, अन्यथा भवद्वीत्या शीभावात्प्रागेव जरसः प्रवृत्तौ तदानीं सर्वनामस्थानाभावान्नुमोऽप्राप्त्या तेन सह विप्रतिषेधविचारस्य भगवता कृतस्य स्पष्टैवासङ्गतिः स्यात् मन्नये तु जरसः प्राक् शीभावे जाते तस्य सर्वनामस्थानत्वेन नुमः प्रसक्तावनेन जरसो विप्रतिषेधविचारो भाष्यकृत्कृतः सङ्गत एव, एवञ्च प्रकृते विभक्त्यादेश - जरसादेशयोः प्राप्तौ पूर्व पूर्वविप्रतिषेधेन विभक्त्यादेशे कृते तत एसि कर्त्तव्ये ऐस्करणस्य, अदादेशे कर्त्तव्ये आत्करणस्य च (२)( सन्निपात ) परिभाषाऽनित्यत्वे विनिगमकत्वात्तदप्रवृत्तौ जरसि निर्जर सिन् निर्जरसादितिरूपं निर्बाधमेवेति, तन्मतानुयायिनोऽप्येवमेवाहुः, परमेतद्भाष्यविरुद्धम्, तथा हि, भाव्यकृता ' बहुबचने झल्येत' 'ओसि च' 'आडि च' 'आपः सम्बुद्धौ चे 'ति क्रमेण सुत्रपाठमङ्गीकृत्याssfs परे एत्वमित्यर्थेन रामेण, अकारोच्चारणसामर्थ्यात्पररूपस्य बाधे दीर्घेण रामादिति चोपपाद्याऽऽति दीर्वोच्चारणमिने इकारोच्चारणञ्च प्रत्याख्यातम् । उक्तरूपयेष्टत्वे तु अतिजरैरिति भवितव्यं सन्निपातपरिभाषयेति भाष्यात् प्रत्याख्यानपरभाष्याच्च विरोधः स्यात् । तदुक्तं फलैक्ये प्रत्याख्यानं सम्भवति न तु फलभेद इति, प्राग्विभक्त्या देशे इकारोच्चारणसचे निर्जरसिन् इदानीं निर्जरेण, एवमाति दीर्घोच्चारणसद्भावे निर्जरसात् अधुना निर्जरसदिति फलभेदात्प्रत्याख्यानासम्भवेन विरोधस्य स्पष्टत्वादुपेक्ष्यं तन्मतमिति भावः । नच नकारोच्चारणप्रत्याख्याने अनेनेत्यत्र हलि लोपापत्तिर्दुर्वारेति वाच्यम् । 'टौसोरनक' 'आपि लोप' इति सूत्रकरणेनोक्तापत्तेरभावात् । किञ्च, 'अनाव्यक' इति सूत्रे अ इति नपुंसकनिर्देशात नकारे आपि च परे अनादेश इत्यर्थे विशिष्य नकारेऽनादेशविधानसामर्थ्यादुक्तलोपस्य वाधादिति दिक् ॥
ननु ( ३ ) प्रत्यैषिपन्नित्यादौ पररूपस्य स्थानिवद्भावादकाव्यवधानद्वारा जुसभावायाssवश्यकेन 'अचः परस्मिन्नित्यत्र पूर्वविधावित्यस्याssवृच्या लब्धेन पञ्चमीस
(१) *निद्दिश्यमानस्येति । अत्र षष्ठीस्थाने योगेति सूत्रं प्रमाणम् । तथा हि, 'षष्ठीस्थाने योगेति सूत्रमावर्तते तत्र द्वितीयस्यायमर्थः, षष्ठीत्यस्य प्रत्ययग्रहणपरिभाषया षष्ठ्यन्तमित्यर्थः, निर्दिश्यमानमितिपदस्याध्याहारः, तथा च षष्ठयन्तं निर्दिश्यमानं स्थाननिरू. पितसम्बन्धेन युज्यते सूत्रे निर्दिश्यमानस्योच्चार्यमाणस्य षष्ठ्यन्तस्य कार्यासम्भवेन तत्सजातीयं गृह्यते, अतः सिद्धं निर्दिश्यमानस्येति ।
(२) सन्निपातेति । सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति परिभाषस्वरूपम् । (३) *प्रत्यैषिषन्निति । प्रतिपूर्वका दिषेर्ण्यन्ताल्लुङि प्रथमपुरुषवडुवचने रूपम् ।
५ फ०र०
Aho! Shrutgyanam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्मासेन दोष्ण इत्यत्राकारलोपस्य स्थानिवद्भावेन व्यवधानान्नकारस्य षकाराऽव्यवहितोत्त. रत्वाभाबेन गत्वं न स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते-इह पूर्वस्मादपीति । उक्तरीत्या स्थानिवत्त्वादकारव्यवधाने तु 'अटकुप्वाङ् नुमित्यनेन तत्र णत्वमिति बोध्यम् । किञ्च (१)प्रविगणय्येति भाष्योदाहरणसिद्धवे पञ्चमीसमासस्याऽनित्यत्वाभ्युपगमे तु 'रषा. भ्यामित्यनेनैव गत्वं मुलभमिति न कश्चिदोषः, तदनित्यत्वे च पूर्वोक्तमाष्योदाहरणमेव मानम् , अन्यथाऽल्लोपस्य स्थानिवत्वेनाऽकारख्यबधानालघुपूर्वकत्वाऽभावेन 'ल्यपि लघुपु.
दिति णेरयादेशो न स्यात्, अत एव हे गौरित्यत्र वृद्धेः स्थानिवत्वेन सम्बुद्धिलोपो नेत्यभिप्रायेणाह-इति पक्षे विति । अनित्यत्वसूचक एव तु शब्दः प्रयुक्त इति भावः।
पूर्वत्रासिद्धेनेति । अतिदेशशास्त्रदृष्टया त्रैपादिकशास्त्रस्यासिद्धत्वान्न्यायसिद्धोऽ. यम् । तत्फलन्तु वतिघटितानामतिदेशान्तराणां त्रिपाद्यामपि प्रवृत्तिरूपम् । तेषान्तत्र प्रवृत्तिस्वीकरादेव, अमी, क्षीरपेणेत्यादौ मीत्व-णत्वे भवतः, अन्यथाऽतिदेशदृष्टया मीत्वणत्वयोपादिकत्वेनाऽसिद्धत्वात्तौ न स्याताम् । अत्रैकारस्यादःशब्दसम्बन्धित्वं पे इत्यस्यै काजुत्तरपदत्ववान्तवद्भावाधीनमिति भावः ॥ ,
तस्य दोष इति । वाचनिकमेवेदन्नतु ज्ञापकसिद्धम् । न च 'न मुने' इति सूत्रे ने इति योगविभागेन ज्ञापितमस्तु तद्वाचनिककथनमयुक्तमिति वाच्यम् । भाष्ये योगवि. भागस्यादर्शनेन ज्ञापकसिद्धत्वस्यासम्भवात् । अत एव वार्तिककृता सिद्धकाण्डमारब्धं 'न लोपः सबिति सूत्रकृता कृतम् । अस्योदाहरणानि च, चक्रयत्र-निगाल्यते-माषवपनोत्या दीनि बोध्यानीति दिक् ।।।
ननु भाष्ये ककुच्च दोश्चेति द्वन्द्वे प्रातिपदिकत्वेन औ बिभक्तौ पद्दन्निाति सुत्रेण, आबित्यस्य शसादित्वाभावाददोषन्नादेशो न स्यादत आह-प्रभृतिग्रहणं प्रकारार्थः मिति । प्रकारो भेदशादृश्यं, तच्च, साधारणधर्मसम्बन्धप्रयोज्यं, साधारणधर्मत्त्वञ्चोप. मानोपमेयोभयवृत्ति, उपमानत्वञ्च साधारणधर्मवत्वेनेषदितरपरिच्छेदकत्वम् , उपमेयत्वम. प्येवमेव, तथा च, साधारणधर्मस्य सुप्त्वस्य स्वादौ शसादौ च वृत्तित्वात्तेनैव सादृश्यग्रहणन्न तु शब्दत्वेनेति बोध्यम् । मुप्त्वेन सादृश्यग्रहणे ककुदोषणीति भाष्यप्रयोग एक मानम् , तथा हि, शस्प्रभृतिष्वित्युच्यतेऽशस्प्रभृतिष्वपि दृश्यते ककुद्दोषणी याचते महा देव इत्युक्तम्भाष्ये, तेन सुप्त्वेनैव सादृश्यग्रहणे भाष्यकृत्तात्पर्य्यम् । अत एव 'हृदयस्य हल्लेषयदण्लासेषु' 'वा शोकष्यप्रोगेष्विाति सूत्रद्वयं सङ्गच्छते, अन्यथा, शब्दत्वेन सादृश्यग्रहणेनैव हल्लेखः, हृच्छोक इत्याद्युपपत्ताबुक्तसूत्रद्वयस्य वैयथ्यं स्यात् । न च सुप्त्वेन सादृश्यग्रहणे स्वादावपि सर्वत्र पदाद्यादेशापत्तिरिति वाच्यम् । सुप्रभृतिष्वित्यस्य वक्तव्य. त्वे शशप्रभृतिष्वति कथनात्वचिदेवाऽन्यत्र तद्विधानात् । एवञ्चावित्यस्य स्वरूपेण शम. भिन्नत्वं सुप्त्वेन तत्सादृश्यञ्च, ततस्तस्मिन्परे दोषन्नादेशे ककुद्दोषणोति सिद्धम् । फलञ्च, पदाख्रिश्चरणोऽस्त्रियां स्वान्तं हुन्मानसं मन इत्यादौ । 'न लुमते त्यस्याऽनित्यत्वात्प्रत्यय. लक्षणेनाऽन्तर्वत्तिविभक्त्या सुप्परत्वेन पादशब्दस्य पदादेशो हृदयस्य हृद्भावश्च सूपपन्न इति दिक् ॥
(१) *प्रविगणय्येति । प्र-विपूर्वकागणयतेः त्को ल्यपि रूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । ननु विश्नपाशब्दस्य प्रथमा-द्वितीययोद्विवचने प्राप्तपूर्वसवर्णदीर्घस्य 'नादिची त्यनेननिषेधाजसि सत्यपि तस्मिन्नदोषाच्चेष्टरूपसिद्धौ ‘दीर्घाज्जसि चेति सूत्रं व्यर्थमित्याशङ्क्य समाधत्ते-यद्यप्यौलि नादिचीत्येव सिद्धिमिति । अयम्भावः, उक्तसूत्राभावे गौ. य्यौं गौर्य इत्यादौ नादिचीत्यस्य प्राप्त्या निषेधाभावात्पूर्वसवर्णत्वेऽनिष्टरूपापत्तिरिति त. निषेधार्थमावश्यकं दीर्घाजसि चेति सूत्रमिति । न च 'यस्याख्यौ नदी' 'स्वादिभ्यः इत्या. दिनिर्देशादिप्रत्याहाराऽच्प्रत्याहारयोरेव निरूडलक्षगाङ्गाकारादीर्घस्यान्त्वाभावेन गौर्यावित्यादौ पूर्वसवर्णदीर्घाऽप्रसक्त्या निषेधसूत्रं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । एतनिषेवसामर्थ्यादेवेग
भिन्नप्रत्याहारेष्वप्युक्तलक्षणास्वीकारात् । अत एव, शसि गौरीरित्यादौ पूर्वसवर्णदीर्घसिद्धिः, अन्यथोक्तरीत्या न स्यात् । केचित्तु 'प्रथमयोः पूर्वसवर्णदीर्घ' इत्यस्याऽनन्तरं दीर्घाच्छस्येव पूर्वसवर्णदीर्घ इत्यर्थकदीर्घाच्छसीत्येव सूत्रकरणाच्चकाराकरणेन नेत्यस्याननुवर्तनेन च लाघवमित्माहुः । केचिच्च शसि सूर्वसवर्णदीर्घश्चेदी/देवेति बिपरीतनियमवारणाय नन्ये' 'कानानेडिते' इत्याद्यनुसन्धाने ज्ञानगौरवाद्यथोक्तन्यास एवं युक्तियुक्त इति वद. न्तीति दिक् ॥
ननु 'आतः' इत्येव सूत्रमस्तु लोपानुवृत्तावाकारान्तं यदंगं भं तस्य लोप इत्यर्थे वि. श्वप इत्यादिसिद्धौ धातोरिति व्यर्थमित्याशयेन शङ्कते-धातोः किमिति । समाधत्तेहाहानिति । अव्युत्पन्न मिदम् , हाहाहूहूश्चैवमाद्या इत्यमरोक्तः । अत्राऽऽकारलोपेनेष्टप्रयोगानापत्तिरिति तदर्थमावश्यक धातुग्रहणं तस्य सत्चे धातुत्वाभावान्न तत्राऽऽकारलोपः । नचाऽस्य हेति कष्टं जहातीति व्युत्पत्या क्रियाशब्दत्वाल्लोपस्येष्टत्वे प्रत्युदाहरणदानमयुक्त. मिति वाच्यम् । तथा सति सानित्यस्यैव प्रत्युदाहरणत्वात् । अकारो वासुदेवस्तेन सह वर्तन्त इति सास्तान् सानिति तदुपपत्तेरिति प्राञ्चः ।
नव्यास्तु-तवः श्नः' इत्यादिसौत्रप्रयोगोपपत्तये वार्तिककृतोपन्यस्तस्य ( आतो नापः ) इति वार्त्तिकस्य 'आतो धातोरि त्यत्राऽऽत इति योगविभागेनोक्तसौत्रप्रयोगोपपत्ति विधाय भगवता प्रत्याख्यानकरणादुक्तप्रत्युदाहरणप्रयोगस्याभिधाने तु लोपस्थेष्टापत्तिरेव । न चैवं व्यावाभाबेन सूत्रे धातुग्रहणमेव तदा व्यर्थमिति वाच्यम् । आबन्तनिवृत्त्यर्थं त. स्याऽऽवश्यकत्वेन सार्थक्यात् । नचाऽऽकारान्तेभ्य आचारविपि तदन्तात्कर्तृविपि तत्र लो. पार्थमस्तु धातोर्ग्रहणमिति वाच्यम् । तादृशप्रयोगस्याऽनभिधानादित्यलम् ॥ ___ननु नित्यस्त्रीलिङ्गयोर्दीर्घदूदन्तयोः 'यूस्त्र्याख्यौ नदी' त्यनेन नदीत्वविधानं, दीपेंदू. दन्तयोः स्त्रीलिङ्गन्यो स्वेदुदन्तयोः डिति 'हस्वश्चे त्यनेन वैकल्पिकन्तद्विधानं प्रकृतेऽपि यू-हस्वपदयोरनुवर्तनात्सामान्यतस्तत्र घिसंज्ञाविधानादिष्टरूपोपपत्तौ शेषग्रहणं व्यर्थमित्य. भिप्रायेण शङ्कते-शेषः किमिति । उत्तरयति-मत्यै इति । अयमभिप्राय:-अत्र नदी संज्ञापक्षे घित्वात् 'आणनद्याः इत्याटि गुणाऽवादेशयोनेष्टरूपसिद्धिरिति समाधातुरभिप्रायः, वस्तुतस्तु पुल्लिंगे नपुंसके च सावकाशाया घिसंज्ञायाः परत्वादपवादत्वाच्च नदीसंज्ञया वाधेन तदप्राप्तौ शेषग्रहणं व्यर्थ, नच गवां पत्यै स्त्रिय इत्यादौ नदी संज्ञायास्सावकाशत्वादपबादत्वासम्भवेन घित्वस्य तया बाधानापत्तौ प्राप्तदोषव्यावृत्यर्थ शेषग्रहणमावश्यकमिति वा. च्यम् । नटेकमुदाहरणं योगारम्भं प्रयोजयतीति भाष्यात पतिः स्त्रियामित्यनेनैवोक्तप्र.
Aho! Shrutgyanam
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारस्नमञ्जूषायाम्योगसिद्धौ सामान्यसूत्रस्य वैयर्सेनाऽपवादत्वाबाधे तद्वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात् इत्योश. येनाह -एकसंशाधिकारास्सिद्दे शेषग्रहणं स्पष्टार्थमिति । अधिकारश्च 'कडाराः कर्मधारयः' इत्येतदवधिक एतत्पर्यन्तमेवाधिकारस्य बुद्धिविषयत्वात् । नचैवं पुरुष-पर. स्मैपदसंज्ञयोरेकन समावेशानापत्तिरनापत्तिश्च गुरु-नदीसंज्ञयोर्लघु-घिसंज्ञयोश्चैकत्र समावे. शस्येति वाच्यम् । पूर्वत्र ‘णलुत्तमो वेति ज्ञापकादेव तदुपपत्तेः । परत्र वर्णस्य लघु-गुरु. संज्ञे तदन्तस्य च घि-नदी संज्ञे इति भिन्नाऽवधिकत्वेन समावेशादित्यलम् ॥
हस्वौ किम् । वातप्रम्ये । हस्वग्रहणाकरणे यू इत्यनुवृत्तौ दीर्घयोरेव घित्वविधा नाद्धस्वयोरप्राप्त्या मूलोक्तप्रत्युदाहरणासङ्गतिः । न च 'शेषो ध्यसखी' त्यत्राऽसखीति प.
युंदासकरणात् 'पतिः समास एवे' त्यस्यारम्भसामर्थ्याच्च हस्वयोरेव वित्वं न दीर्घयोरिति न दोष इति वाच्यम् । इच्छाक्यजन्तात्सखीयतेः क्विपि निष्पन्ने सखीः, पतीरित्यत्र घि. स्वाभावाय तयोश्चारितार्थ्यात् । न च 'अच्चघेः' इत्याद्यारम्भसामर्थ्याधस्वयोरेव तत्स्यादिति वाच्यम् । अनेककष्टकल्पनाऽपेक्षया हस्वग्रहणकरणस्यैव लघीयस्त्वादिति भावः ।।
ननु 'डिति ह्रस्वश्चे' त्यतोऽनुवृत्तेन हस्वग्रहणेनैव समीहितरूपोपपत्तौ प्रकृतसूत्रे यूग्र हणमनावश्यकमेवेत्यत आह-यू किम् । मात्र इति । अयम्भावः, यूग्रहणाभावे उक्तप्र. योगे वित्वेन गुणापत्त्या नेष्टरूपसिद्धिरिति तत्र घित्वाभावार्थमावश्यक तत् । न च 'ऋतो. डी' त्यारम्भसामर्थ्यादृदन्तेभ्यो गुणश्चेन्डावेवेति नियमाश्रयणात्प्रकृते दोषाभावेन परि. च्छेतृवाचिमातृशब्दस्य तृतीयैकवचने वित्वे नात्वाऽऽपच्या मात्रेत्येव प्रत्युदाहरणं युक्त मिति वाच्यम् । उक्तगुणविधायकशास्त्रस्य यूग्रहणाऽनुवृत्तावेव तात्पर्य्यग्राहकत्वादित्यलमतिविस्तरेण ॥
दीर्घात्किम् । निष्कौशाम्बिः । अतिखट्व इति । अस्यायम्भावः, कौशाम्व्या निष्क्रान्तः, खट्वामतिक्रान्त इति विग्रहे पूर्वन (निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या ) इत्य. नेन, परत्र च ( अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया) इत्यनेन समासे 'गोस्त्रियोरिति ह. स्वे उक्तप्रयोगद्वयसिद्धिः । अत्र दीर्घादित्यस्याग्रहणे स्थानिवत्त्वेन ड्यन्तत्वात्ततः परस्य सोर्लोपापत्तिः । न च समस्तस्य ड्यावन्तत्वाभावेन न तत्र दोषः । न च स्वीप्रत्यये न तदादिनियम इति वाच्यम् । अनुपसर्जने तदभावेऽप्युपसर्जने तत्सत्वे बाधकाभावात् । अन्यथाऽतिकारीषगन्ध्यापुत्र इत्यत्र व्यङन्तपूर्वपदलक्षणसंप्रसरणापत्तेर्दुरित्वादिति वाच्यम् । उत्तरपदस्य याबन्तत्वेन सोस्ततः परत्वेन दीर्घग्रहणाऽभावे मुलोपस्य दर्निवा. रत्वात् । न च ध्याग्रहणस्य विहितविशेषणत्वाभ्युपगमे न तत्रोक्तापत्तिले शोऽपीति वा. च्यम् । तस्य विहितविशेषणत्वानङ्गीकारेण दोषस्य तादस्थ्यात् । न च ड्याबग्रहणस्य परविशेषणत्वे आत्मनो गङ्गामिच्छति तङ्गीयति ततः विपि, अलोपे यलोषे च गङ्गीरित्य. त्रेकारे स्थानिवद्भावादावन्तत्वेन दीर्घत्वस्य स्वाश्रयत्वेन च मुलोपापत्तिः । न चाल्लो. पस्य स्थानिवत्वेन सोरापः परत्वाभावान्न दोष इति वाच्यम् ( को लुप्तं न स्थानिवदि ) ति स्थानित्वनिषेधादिति वाच्यम् । डी ई आ आबिति प्रश्लेषेण दीर्घग्रहणस्य प्रत्या. ख्यातत्वादिहाऽऽरूपस्याऽऽपोऽभावेनोक्तापत्तेरयोगादिति दिक ।
ननु 'हल्याविति सूत्रे पूर्वहल्ग्रहणाभावेऽपि दीर्घाभूतान्याबन्तात्परस्य सोर्लोप
Aho ! Shrutgyanam
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
५३.
इत्यर्थेनैव सकलेष्टसिद्धिः, न च तदभावे लिटू घुगित्यादौ स्लोपानापत्तिरिति वाच्यम् । तत्र 'संयोगान्तस्य लोप' इत्यनेनैव तदुपपत्तेः एवञ्च व्यर्थमेव तद्ग्रहणमित्याशयेनाऽऽशते प्रथमहलू किमिति । समाधत्ते - राजेति । अयम्भावः, अत्र संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वेन नलोपानापत्ताबुक्तरूपाऽसिद्धिरिति तद्ग्रहणमावश्यकं तस्मिन् सति प्रकृतसूत्रेण सुलोपेऽस्य नलोपदृष्ट्याऽसिद्धत्वाऽभावेन नलोपे रूपसिद्धिरिति । न च 'न डिसम्बुद्धयोरिति सूत्रस्थसम्बुद्धिग्रहणेन नलोपे कर्त्तव्ये संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वाभावज्ञापनान्न दोषः, अन्यथा सम्बुद्धौ हेराजन्नित्यत्राप्युक्तलोपस्यासिद्धत्वेन नलोपाऽप्राप्त्या तदर्थं कृतस्य सम्बुद्धिग्रहणस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । क्लीवे हे ब्रह्मन्नित्यत्र 'स्वमोर्नपुंसकादिति सोलु कि तद्दृष्ट्या नलोपस्य सिद्धत्वेन प्राप्तनलोपव्यावृत्त्यर्थं सम्बुद्धिग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वेन सार्थक्यात् । न च ( सम्बुद्धौ नपुंसकानां नलोपो वा वाच्यः ) इति . इतिवार्तिकेनैवोक्तप्रयोगसिद्धौ सम्बुद्धिग्रहणस्य युक्तमेव ज्ञापकत्वमिति वाच्यम् । तथा सति गोमानित्यत्रापि नलोपापत्तेः । न च ज्ञापकसाजात्यादुक्तज्ञापनस्य सम्बुद्धिविषयक - त्वाभ्युपगमेन नियमानाऽऽक्रान्तत्वात्संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वाऽभावाऽभावेन नोक्तदोपस्य सम्भव इति वाच्यम् । लक्ष्याऽनुरोधेन सामान्याऽपेक्षस्य ज्ञापनस्य सम्भवे विशेषापेक्षस्य तस्य त्याज्यत्वात् । एवञ्च सामान्याऽपेक्षनियमेन न राजेत्यत्र नलोपाऽनुपपत्तिः । न चैवं गोमानित्यत्रापि नलोपो दुर्बार एवेति वाच्यम् । ज्ञापकसाजात्येन यत्र नकारविभक्त्योरानन्तय्यं तद्विषयकोऽयन्नियम इत्यभ्युपगमेन प्रकृते तकाव्यवधानान्नकारविभक्त्योंवानन्तर्य्याऽभावेनाऽद्दोषात् । एवञ्च पुनर्व्यर्थमेव हल्ग्रहणमिति चेदुच्यते, तदभावेऽभिनोत्रेत्यन्न संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वेन 'सिपि दश्चेति रुत्वानापत्तिः, सति तु तस्मिन्ननेन लोपेऽस्य रुत्वदृष्ट्या सिद्धत्वान्न तदनुपपत्तिः । न च रोरुत्वे कर्त्तव्ये न संयोगान्तलोपो ऽसिद्ध इत्यर्थकेन ( संयोगान्तलोपोऽसिद्ध इत्यर्थकेन ( संयोगान्तलोपो रोरुत्वे ) इति वार्त्तिकेनैवाऽभिनोऽत्रेत्यत्र संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वाभावेन दोषाऽभावादव्यर्थन्तदिति वाच्यम् । अविभर्भवान्, अजागर्भवानित्यत्र नलोपानुपपत्तिवारणाय तदावश्यकत्वात् । तस्मादावश्यकं हल्ग्रहणम् । तदुक्तम्
संयोगान्तस्य लोपे हि नलोपाssदिर्न सिद्ध्यति । रातु तेनैव लोपः स्याद्धलस्तस्माद्विधीयते ॥
इति । न च रात्सस्येति सूत्रे तकारस्याऽपि प्रश्लेषेण तत्र लोपोपपत्ताव किञ्चित्कर. मेव तद्ग्रहणमिति वाच्यम् ! प्रश्लषे प्रमाणाऽभावेन तदुपपत्त्यर्थं तस्य साफल्यात् । प्रश्लेपाऽभ्युपगमे अववर्त्तदित्यत्र तलोपापत्तेश्चेति दिक् ।।
ननु शोभनः सखेति विग्रहे 'राजाहः सखिभ्य' इति रचि सख इत्येवं रूपस्य लक्षणसम्मतत्वे सुसखेति रूपोल्लेखस्य कथं संगतिरिति चेन्मैवम् । 'न पूजनादिति निषेमेन चोsप्रवृत्तेरित्यत आहह - शोभनः सखा सुसखेति । एवमतिशयितः सखाऽतिसखेत्यत्रापि टवोऽप्रवृत्तिरिति बोध्यम् ॥
ननु 'असा' वित्यादौ सखिशब्दस्य ग्रहणात्तस्यैवाऽनङादिकाय्यं स्यान्न तु उस खिशब्दस्य तत्र तस्याऽग्रहणादित्याशङ्कय समाधत्ते श्राङ्गत्वात्तदन्तस्याऽप्यनङिति ।
Aho! Shrutgyanam
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्-- अनडादिकार्यस्याऽङ्गाधिकारीयत्वेनाऽङ्गस्येत्यधिकारेण तं प्रति सखिशब्दस्य विशेषणत्वात् 'येन विधिस्तदन्तस्ये ति तदन्तविधौ सखिशब्दान्तस्यानडित्यर्थे सुसखिशब्देऽप्यनकादि कार्यस्य सौलभ्यमेवेति भावः । नचैवं सखिशब्दस्यैवाऽनडादिकायं न स्यात्केवलस्य तस्य सखिशब्दान्तत्वाऽभावादिति बाच्यम् । केवले तस्मिन् व्यपदेशिवद्भावेन तत्तत्कायं. प्रवृत्ते रित्यलम् ॥
ननु 'शेषोऽध्यसखीतिसूत्रेऽसमर्थसमासादिदोषभिया प्रसज्यप्रतिषेधीयस्य नमोऽ ग्रहणेन पर्युदासस्य ग्रहणोत्तस्य च सदृशग्राहित्वेन सखिसादृश्यच समुदायस्य नास्तीत्यभिप्रायेणाऽऽचष्टे-समुदायस्य सखिरूपत्वाभावादित्यादि । एतस्या इत्थमाशयं वर्णयति नागेशः, तथा हि असखीत्यस्य सखिभिन्नावयवयोरिदुतोधित्वमिति वर्णसंज्ञापक्षेऽर्थः, सखिभिन्नावयवौ याविकारोकारौ तदन्तयोपित्वमिति तदन्तसंज्ञापले चार्थः, । तथा च समुदायस्य सुपखीत्यस्य सखिभिन्नत्वात्सलभैव घिसंज्ञा । भाष्यकृन्मते तु प्रकृते घिसंज्ञा नैव लभ्यते सखिशब्दस्य तदवयवे लक्षणया सख्यवयवभिन्नयोरिदुतोस्त. योर्वा धित्वमित्यर्थे सुसखिघटकेकारस्य सख्यवयवत्वेन तद्भिन्नत्वाभावात्सुत्राऽप्रवृत्ते रिति दिक् ।।
ननु परमश्चासौ सखा चेति विग्रहे पूजार्थस्याऽगम्यमानत्वेन न पूजनादिति निषेधाऽ प्रवृत्या 'राजाहः सखिभ्या इति टच दुरि इत्याशङ्कय समाधत्ते-परमः सखा यस्ये. ति विग्रह इति । तत्पुरुषे टचः प्रवृत्तिरयन्तु बहुव्रीहिरिति नोक्कापत्तिलेश इति भावः ॥
ननु परमः सखा यस्येति बहुब्रीही प्राचीनमतसिद्धस्येतरपदार्थनिष्ठविशेष्यतानिरुपित. प्रकारताप्रयोजकत्वरूपगौणत्वस्य सत्त्वात् (१)(गौणमुख्य) न्यायप्रवृन्या कथमनहादि कार्यप्रवृत्तिरिति सन्देहस्य प्रादुर्भावे ताम्बरयति-गौणत्वेऽपीति । यथा गौणेऽपि परमा ऽस्थ्यादिशब्दे भवत्यनकादिस्तद्वदिहापीति भावः । न च शंकादलीयोक्तन्यायस्य बाधक. रूपस्य सस्वादनकादिकार्यन्न स्यादिति वाच्यम् । प्रकृते वक्ष्यमाणगौणत्वाभावादुक्तन्या. याप्रवृत्तः । अप्रसिद्धत्व-गौणलाक्षणिकत्वोभयविधस्यैव गौणत्वस्याभ्युपगमात् । किञ्चोक्त. न्यायस्य पदकार्यविषयकत्वेन स्त्रीत्वानिमित्तकत्वे सति सुविभक्स्यनिमित्तकत्वरूपपदकार्य. त्वाभावात्तदप्रवृत्तेश्च । प्राचीनोक्तं लक्षणं तूपसर्जनस्य न तु गौणत्वस्येति न ताशगौण. त्वस्येह ग्रहणमित्यलम् ॥
ननु 'सख्यशिस्वीति भाषायामिति डीषन्तेऽपि सखीशब्दे (२)(लिङ्गविशिष्ट) परि. भाषया सखिशब्दकार्य्यस्याऽनडादेरापत्तेरित्यत आह-अनिस्यत्वादिति । अनित्यत्वे प्रमाणञ्च, (शक्तिलाङ्गलाकुशतोमरयष्टिघटघटी ग्रहणेब्धि)ति वार्तिके घटशब्दात्पृथक् घटीग्रहणमेवेति ।
(१) *गौण-मुख्येति गौण-मुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्यय इति तत्स्वरूपम् । गौणमुख्य. योरथयोर्मध्ये मुख्य एवाथै कार्यसंप्रत्ययः, मुख्यार्थबोधक 'एव शब्दे कार्यप्रवृत्तिरित्यर्थः । अर्थवद्ग्रहणपरिभाषाया विशिष्टरूपोपादान एवं प्रवृत्या तदङ्गत्वेनास्या अपि तत्रैव प्रवृत्ति रचितेत्येवं बीजम् ।
(२) लिङ्गविशिष्टेति प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणमिति परिभाषा स्वरूपम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । ननु बाधकामावादविशेषेणोपसर्जनेऽपि त्रयादेशः स्यादित्यत आह-गौणत्वे तु नेतीति । नोपसर्जन इति तदर्थः, । 'आमि सर्वनाम्न' इत्यस्य यथाऽनुपसर्जने एव प्रवृ. त्तिस्तत्साहचर्यादस्यापि तत्रैवेति भावः ।
ननु साहचर्यस्यासार्वत्रिकत्वं सूत्रान्तरस्य साहचर्याश्रयणे दृढतरप्रमाणञ्च नास्तीत्यरुचेराह-वस्तुतस्तु प्रियत्रयाणामिति । न च गौणमुख्यन्यायस्य तु जागरू कत्वात्कथमत्र त्रयादेश इति वाच्यम् । अप्रसिद्धत्व-गौणलाक्षणिकत्वरूपान्यतररूपगौण. स्वाभावात्तदप्रवृत्तेः । अत एव बार्तिककृतोपसर्जनानां सर्वनामत्वनिषेध आरब्धः । अन्यथोक्तन्यायेनैवोपसर्जनानां सर्वनामत्वनिषेधसिद्धौ तनिषेधवचनस्य वार्तिककृता कृतस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्य स्यात् । किञ्च तस्य पदकार्यविषयकत्वेनात्र तत्वाभावादप्रवृत्तरित्यलम् ।।
ननु युष्मदस्मदोविशेषविहितैरात्व-यत्व-लोपैधेिन किमः कादेशविधानेन चाऽत्वा प्राप्त्या दोषाऽभावाद्विपर्यन्तग्रहणं व्यर्थमित्यभिप्रायेण शडते-द्विपर्यन्तानां कि. मिति । समाधत्ते-भवानिति । अयम्भावः, भवत्स इति स्थितौ तकारस्याऽत्वे 'अतो गुण' इति पररूपे 'उगिदचामिति नुमि सर्वनामस्थाने चाऽसम्बुद्धाविति दीघे 'हल्याबिति मुलोपे 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्ये ति नलोपे भवेति रूपापत्तिः । किञ्च चिनुणन्ते शमी शमिनावित्यादौ नुमोऽभावाय झल्ग्रहणस्याऽपकर्षणादुगिज्भलन्तस्यैव नुम्विधानेन प्रकृते स्थानिवत्त्वेनोगित्त्वेऽपि झलन्तत्वाऽभावान्नुमोऽप्राप्त्या रूपासिद्धिः, अतस्तदावश्यक सति च तस्मिन्न तत्प्राप्तिरिति न कश्चिदोषः । ननु त्यदादितः प्रागेव भवच्छब्दस्य पाठ. करणान्न प्रागप्रदर्शितलक्ष्यासिद्धिरित्यत आह-भवन्ताविति । त्यदादितः पूर्व भवच्छब्द. स्य पाठे (त्यदादीनां मिथः सहोक्तौ यत्परं तच्छिष्यते ) इत्यनेन भवच्छब्दस्य शेषा. पत्तिर्दुर्वा रैवेति द्विपय॑न्तग्रहणं कर्त्तव्यमेवेति दिक् ।। __ ननु बहुश्रेयसीशब्दान्डौ तस्याऽऽमि बहुश्रेयसी आमिति स्थितौ 'हस्वनद्यापो नुडि'ति नुडापत्तिर्दुरिति शङ्का समाधत्ते-इह परत्वादिति । आट-नुटोः प्राप्तयोः परत्वादाटा नुटो बाधेन न नुट् । नचाऽऽटा नुटो बाधेऽपि बाधके प्रवृत्ते बाध्यस्य नुटः प्राप्त्या स स्यादिति वाच्यम् । (१)(सकृद्रगति) न्यायेन बाधे पुनर्वाध्याप्रवृत्तेः । नचाऽपवादो गदीर्घ. त्वस्येति 'दीर्घोऽकित' इति सूत्रस्थभाष्यादागमाऽऽदेशयोरपि बाध्य-बाधकभावाऽभ्युपगमेन निरवकाशेनाऽऽमाऽऽटो वाधे पुनराटोऽप्राप्त्या नुटा सहाऽऽटो विप्रतिषेधविचारासङ्गतिः सर्वथैवेति वाच्यम् । निरवकाशरूपापवादशास्त्रप्रवृत्युत्तरमुत्सर्गशास्त्रप्रवृत्तौ बाधकाऽभावे. नोक्तदोषाऽनवकाशादिति भावः ।।
ननु 'लक्षेमुट् चे त्यौणादिक ई प्रत्यये लक्ष्मीशब्दस्य निष्पन्नत्वान्न 'हल्ल्यावि' त्य (१)*सकृद्धतीति । सकृद्तौ विप्रतिषेधे यद्वाधितं तद्वाधितमेवेति तत्स्वरूपम् । विप्र. तिषेधे सति सकृत् यद्वाधितं तत् गतौ प्राप्तौ सत्यामपि वाधितमेव न पुनः प्रवर्तत इत्यर्थः । उभयरूपेण पूर्वशार संकोच इति यावत् । तत्र कचिच्चरितार्थयोरेकस्मिन्युगपदुभयोः कार्ययोरसम्भवेन बाधकाभावात्पर्यायेण तृजादिवच्छास्त्रद्वयप्रसङ्गे नियमार्थ विप्रतिषेधसूत्रमिति सकृद्रतिन्यायसिद्धिः।
Aho ! Shrutgyanam
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- स्याऽप्राप्तिरित्याशयेनाह-अड्यन्तत्वान्न सुलोपः, अतिलक्ष्मीरिति । (कृदिका. रादक्तिनः ) इति डीषि तु मुलोप इष्ट एव अत एव, लक्ष्मी लक्ष्मीहरिप्रियेत्युपपन्नमित्यलम्
कुमारीति । नन्वत्र क्यचोऽकारस्य स्थानिवद्भावादच्परकत्वेन यणापत्तिर्दुरा, न च पदान्तविधौ तनिषेध इति बाच्यम् । 'नः क्ये' इत्यनेन नान्तस्यैव पदत्वविधानादिहा. तथात्वेन निषेधाऽप्रवृत्तेः । न च ( को लुप्तं न स्थानिवदि ) त्यनेन स्थानिवत्त्वनिषेधान्न यणापत्तिरिति वाच्यम् । सख्युर्गोमान् पदत्वञ्च को लुप्तमिति दर्शनादित्यभियुक्तव्यवहा. रबलेनैतेष्वेष कौ लुप्तन्न स्थानिवदित्यस्य प्रवृत्तेरिति चेन्न । लुनिरित्यादिभाष्योदाहरणोप.. पत्त्यर्थमन्यत्राऽप्युक्तनिषेधप्रवृत्त्यङ्गीकारादिति भावः ।। ___ ननु 'अचि नु धात्विाति सूत्रादनुवृत्तस्य धातुपदस्याऽऽवृत्त्योभयोविशेषणत्वमङ्ग स्य संयोगस्य च तत्र संयोगविशेषणत्वे फलमाह-धातुना संयोगस्य विशेषणादिति तस्याङ्गविशेषणत्वफलन्तु हरिं, हरी हरीनित्यादिसिद्धिः, अन्यथाऽङ्गस्य धात्ववयवसंयोगपूर्वभिन्नेबर्णान्तत्वेन प्रध्यं प्रध्य इत्यादाविव पूर्वरूपं पूर्वसवर्णदीर्घव वाधित्वा यणापत्ति स्यात् । यदि चाऽसंयोगपूर्वस्येत्यस्य धात्ववयवसंयोगभिन्नपूर्व इत्यर्थस्तद्भिन्नस्य च धात्ववयवस्यैव ग्रहणं तदा नोक्तस्थले दोषः, अत एव च उदियावित्यादौ न दोष इति भावः ।। ___ ननु गतिकारकेतरपूर्वपदकस्यैव यणो निषेधात्तत्पूर्वपदस्य सूक्तकार्य्यस्येष्टत्वेन दुधियो वृश्चिकभिय इत्यादौ गति कारकपूर्वत्वेन कुतो न यणित्याशइते-कथन्तीति । समा. धत्ते-दुःस्थिता धीर्येषामिति । दुरित्यस्य दुःशब्दोपात्तदुष्टत्वस्येत्यर्थः । धीशब्द प्रतीत्यस्य धीशब्दार्थ प्रतीत्यर्थः । यतक्रियायुक्ता इत्यस्य यस्य धातोर्वाच्यया क्रियया युक्ता इत्यर्थः । एवञ्च यद्धातुवाच्यक्रियया युक्ताः प्रादयस्तद्धातुवाच्यक्रियाम्प्रत्येव तेषां गतित्वमिति फलितम् । तथा च प्रकृते दुरित्यस्य स्थितिक्रियाम्प्रत्येव गतित्वेन धीशब्दा.
प्रति तत्त्वाभावान पूर्वत्र यणापत्तिः । एवं बुद्धि कृतमपादानत्वमादाय "ध्रुवमपायेऽपादा. नमित्यनेनैवेष्टसिद्धिमासाद्य 'भीत्राऽर्थानामि त्यस्य भाष्यकृता प्रत्यख्यातत्वेनाऽसच्चात्ता
शाऽपादानत्वाऽविवक्षणेन कारकपूर्वत्वाभावात्परत्राऽपि नोक्ताऽऽपत्तिः, तत्र सम्बन्धसामान्ये षष्ठया समासः, अथवा बृश्चिकसम्बन्धिनी भीः वृश्चिकभीरित्युत्तरपदलोपसमासो बोध्य इति भावः ।।
ननु सखायमिच्छति सखीयति ततः विपि 'अतो लोपः' इत्यल्लोपे 'लोपो व्योचली ति यलोपे च सखीरित्यस्य सिद्धिः, न च यलोपस्य स्थानिवत्वेन स न स्यादिति वाच्यम् । यलोपे तन्निधात् । न च 'वेरपृक्ते' इत्यनेन विपि लोपे बल्परत्वाभावेन यलोप एव कथमिति वाच्यम् । उक्तसूत्रविहितलोपात्प्राग्बलिलोपस्यैवेष्टत्वात् । नचाऽल्लोपस्य स्थानिवत्वादच्परत्वेन एरनेकाच' इति यणादेशो दुर्वारः, नचाऽन्तर्वतिन्या विभक्त्या सखिशब्दस्य पदत्बेन 'न पदान्ते ति सूत्रेण पदान्तविधौ यणि कर्तव्ये स्थानिवत्वनिषेधानोक्तापत्ति. लेशोऽपीति बाच्यम् । 'नः क्ये' इति नियमेन क्यचि नान्तस्यैव पदत्वादिहोक्तनिषेधाs. प्रवृत्या स्थानिवत्वस्य दुर्वास्तयोक्तापत्तेस्तादवस्थ्यात् परपदस्थाऽजादेशस्यैव तेन स्था. निवत्वनिषेधाच्च । न चोऽन्तरङ्गपरिभाषयाऽन्तरङ्गे यणि कर्त्तव्ये विबपेक्षत्वेन बहिरङ्गक्य
Aho ! Shrutgyanam
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुलिंगप्रकरणम् । सम्बन्धियलोपल्याऽसिद्धत्वेन स्थानिवत्त्वनिषेधमन्तराऽप्युक्तदोषो न स्यादिति वाच्यम् । उक्तपरिभाषाया भनित्यत्वेन दोषस्य दुरुद्धरत्वोदित्यत आह-कौ लुप्तं न स्थानिवदिति । लुप्तमिति नपुंसके भावे क्तः लोप इत्यर्थः । गोमत्यतेः क्विपि गोमानिति भा. व्यक्तिरेतदपि क्वचित्स्वीकर्त्तव्यम् । सार्वत्रिकन्तु को बिधिं प्रति न स्थानिवदित्येवेति दिक ___ ननु ‘ख्यत्यादिति सुत्रे प्रयोगस्थस्य विकृतस्याऽनुकरणेनाऽविशेषाद्धस्व-दीर्घयोरुभ. योर्ग्रहणमित्याशयेनाह-दीर्घस्यापि ग्रहणाख्यत्यादित्युत्वमिति ।
लुनिरित्यादेः ल्वादिभ्यश्च पचो व: 'शुषः कः' 'प्रस्त्योऽन्यतरस्यामित्येतैः सूत्रै विहितेषु नत्व-वत्व-कत्व-मत्वेष ततः क्यचि 'अल्लोपे यलोपेच सिद्धिः ।।
ननु व्युत्पत्तिपक्षे तृन्नन्तत्वात्तृजन्तत्वाद्वा दीघे सिद्धे नत्रादिग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-सूत्रे नप्त्रादिग्रहणं नियमार्थमिति । तथा चार्य नियमः, उणादिनिष्पन्नानां तृन्तृच्प्रत्ययान्तानां संज्ञाशब्दानां दीर्घश्चेन्नप्त्रादीनामेवेति, तेनाऽन्येषामुणादिनिष्पन्नानां संज्ञाशब्दानां पितृमातृप्रभृतीनां नेति, नेष्टादीनामप्युणादिनिष्पन्नत्वादिरूपहेतोः सत्त्वेन दीर्घसिद्धिः । अव्युत्पत्तिपक्षे तु नप्त्रादिग्रहणस्य विध्यर्थत्वमेव, अत्र पक्षे पितृ मातृप्रभृती. नामत्र सूत्रे पाठाऽभावादेव दीर्घशानिराशः । ननु उद्गातृशब्दस्यौणादिकतृप्रत्ययान्तत्वे. ऽपि नियमेन व्यावृत्या दीर्थो न स्यादित्याशय समाधत्ते-भाष्यप्रयोगादिति । उ. गातार इति समर्थसूत्रस्थभाष्यप्रयोगादित्यर्थः, एवञ्चोगातृशब्दस्योणादिषु निष्पत्तिरप्रा. माणिकेति भावः । केचित्तु उद्गातृशब्दस्यौणादिकत्वमङ्गीकृत्य भाष्यप्रयोगबलेनैव दीर्घमभिलष्यन्तीति तन्न, भाष्यकृताऽन्यप्रयोगस्योदाहरणत्वेन दानेऽप्यस्य भाष्यप्रयोगत्वाभावादिति दिक् ॥ ___ ननु क्रोष्टु आमिति स्थितौ नुट्-तृज्वदावयोः प्राप्तयोः 'विप्रतिषेधे परं कार्यमिति सूत्रवलेन तृजेव स्यात् । न च तृजपेक्षया नुटो नित्यत्वादेष एव स्यादिति वाच्यम् । कृते तृज्वगावे ( सन्निपात ) परिभाषया नुटोऽप्राप्त्या तस्य नित्यत्वाऽभावात् । एवञ्च परत्वात्पाक्षिकतृजापत्तिर्दुर्वा रैवेत्याशयेनाऽऽशङ्कते-परत्वात्तज्वद्भावे प्राप्त इति । समाधत्ते-(नुमचिरेति) नुम-चिर-तृज्वद्रावान्बाधित्वा पूर्वविप्रतिषेधेन नुडेव भवतीति त. दर्थः । नुटा नुमादिबाधस्य फलानि वारीणाम् , तिसृणाम् , क्रोष्ट्र नामित्यादौ नुम्रभावतृज्वदावाऽभावरूपाणि बोध्यानि । न च 'अचिर ऋतः' इत्यस्यापवादत्वेन बाध्यतामा. न्यचिन्ताऽश्रयणे स्वविषये प्राप्तस्य सर्वस्याऽपि बाधकत्वम् अत एव गुणदीर्घोत्वानामएबाद इति संगच्छते । एवञ्च विशेषाऽपदेशेन नुटोऽपि बाधादुत्सर्गाऽपवादयोरसमानबलवत्वेन विप्रतिषेधविचारोऽसंगत इति वाच्यम् । एतदंशे 'न तिसृ' इति ज्ञापकबलेन नुट न तु विप्रतिषेधेनेति तृवत्सूत्रे भाष्योक्तेः । एवन्तर्हि नुम् तृज्वदूभ्यामित्येव सुवचमिति भावः। ___ ननु दीर्घ ऋकारान्तदीर्घटकारान्तयोः प्रायः प्रयोगाऽभावादनुकरण शब्दं निरूपयतिकृ तृ इत्यनयोरनुकरणे विति । 'यत्तदेतेभ्यः परिमाणे इतिसूत्रे एतेभ्य इत्यत्र त्यदाद्यत्वकरणादनुकरणस्य प्रकृतिवत्त्वमित्येतत्सिदमाह-प्रकृतिवदनुकरणमिति । अनुकरणस्य शब्दमात्रोच्चारणे तात्पर्य्यविषयत्वादनुकार्यशब्दस्वरूपमावोवकत्वम् । प्रकृत्याऽनुकार्येण तुल्यं वर्तते इति तदर्थः । तत्रैवैकशेषाऽदर्शनात्क्षिय इत्यादौ धात्वनुकरणे
Aho ! Shrutgyanam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किका रत्नमञ्जूषायाम् -
विभक्तिकरणाच्च वैकल्पिकत्वमित्यत आह- वैकल्पिकाऽतिदेशादिति । (१) अनुकरणस्याऽनुकार्य्यशब्दरूपार्थेनार्थवत्त्वात्प्रातिपदिकत्वेन ततः सुबुत्पत्तिः सुलभा । नचैवं 'भू सत्तायामित्यादावपि विभक्त्यापत्तिरिति वाच्यम् । एतन्निदेशादेव क्वचिदनुकरणाद्विभक्त्यनुत्पत्तेरपि स्वीकारात् । 'झलां जश् झसी' त्यादौ जयत्वाभाववद्ग वित्ययमादेत्यत्र वान्तस्यैवानुकरणादनुकार्य स्वरूपस्याबिकृतत्वाय न बलोप इत्यलम् ॥
ननु इन सह वर्तते इति विग्रहे 'तेन सहेति तुल्ययोगे' इति बहुब्रीहौ 'वोपसर्जनस्ये'त्यनेन सहस्य सभावे 'आद्गुण:' इति गुणे से इति सिद्ध्यति 'अत्रैकादेशस्य पूर्वान्तवादव्ययत्वेन सुपो लुक् दुर्वार इति चेन्न । अव्ययमिति महासंज्ञाया अन्वर्थत्वादुपसर्जनेऽव्ययत्वाऽभावेनाऽदोषात् । न चैवमपि सह इ इति स्थितावन्तरङ्गत्वाद्गुणे एकादेशस्य परादिवद्भावे सहशब्दाभावात्पूर्वान्तवद्भावे तु सहशब्दस्योत्तरपदत्वाऽभावादुभयत आश्रयणेऽन्तादिवद्भावस्याऽनिष्टत्वाच्च सहशब्दस्य सादेश एव न स्यात्किञ्च सादेशात्प्रागन्तरङ्गत्वाद्गुणे ततः सादेशेऽदन्तत्वस्यैव सम्भवादेकारान्तत्वाऽभावेन नोक्कापत्तिलेशोऽपीति वाच्यम् । 'नेन्द्रस्य परस्येत्युत्तरपदवृद्धिप्रतिषेधेन प्राक् पूर्वोत्तरपदनिमित्तकं कार्य्यं तत एकादेश इति सामान्याऽपेक्षज्ञापनादेकादेशात्प्राक् सादेशे तदुत्तरमेकादेशे पूर्वप्रदर्शिताऽऽपत्तेस्तादवस्थ्यात् । एवञ्च प्रागुक्तसमाधानेनैव दोषव्यावृत्तिरित्यवसेयम् ।।
ननु से शब्दाज्जसि से असिति स्थितावेकारस्य पूर्वान्तवद्भावेन पदान्तत्वादयादेशं बाधित्वा 'एड: पदान्तादति' इति पूर्वरूपाऽऽपत्तिरिति चेन्न । अस्य 'थासः से' 'ईशः से' अत्रत्य सेशब्दाऽनुकरणत्वादेकारस्य पदान्तत्वाऽभावेनोक्तापत्तेरभावादिति भावः ।।
પૃ
ag ओकारान्तान्तद्धितस्य शसोऽसम्भवात्प एव तस्य सम्भव इत्याशयेनाह - शसा (२) साहचर्य्यादिति । कैयटस्तु तद्धितस्यापि सः सत्वात्तेनाऽपि साहचर्य. ग्रहणस्य कर्त्तुं शक्यत्वेन शसा साहचर्य्यादमः सुप एव ग्रहणे किं विनिगमकमिति सन्दिह्याचीत्यधिकारादजादिशसः सूप एव सम्भवो न तु तद्धितस्येति तदाशयमभिहितवान्, तेन, अचिनवम्, असृनवमित्यादावमिपरे नात्वापत्तिर्दोषः । चिनोतेः, सुनोतेश्व लडि, मध्ये oot marrस्थानिकस्य मिपः 'तस्थस्थमिपामित्यमादेशे उवडि चोक्तप्रयोगद्वयोपपत्तिरिति भावः ।।
ननु गो अमिति स्थितावमः सर्वनामस्थानत्वेन 'गोतो निदिति द्विद्भावे, आत्वात्प्राक्परत्वादवृद्धिः स्यादिति चेन्न । अनत्रकाशेनाऽऽत्वेन वृद्धेर्बाधादित्यत आह-१ - श्रोतो
( १ ) *अनुकरणस्येति ।। अनुकार्थ्यानुकरणयोर्भेदेऽनुकरणेन बोधार्थं शक्तः स्वीकर्त्तव्य. त्वाच्छक्तिमत्त्वरूपार्थवत्त्वेनैव सर्वमुपपन्नम् । अत एव 'भुवो बुगि' त्यादेः सङ्गतिः । तयोरभेदे तु, अनुकार्यनिरूपितशक्त्यैवाऽनुकरणेनाऽपि बोधो भवतीत्यनुकरणस्य शक्तिमत्त्वरूपार्थवत्त्वाऽभावेनाऽप्रातिपदिकत्वान्न विभक्त्युत्पत्तिः, अत एव भृ सत्तायामित्यादि सङ्गतमिति तदाशयः ॥
(२) * साहचर्यादिति । सहचरितासहचरितयोमध्ये सहचरितस्यैव ग्रहणमिति परिभाषयेत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । णिदिति वाच्यमिति । गोतो णिदित्यत्र गकारस्याऽविवक्षितत्वेन लब्धमिदम् , तेन चित्रगुरित्यत्र नातदोषः, अङ्गाऽधिकारे तदन्तविधेः सत्त्वेन गोशब्दान्तात्परस्य सर्वनाम स्थानस्य णिहद्भाव इत्यथें प्रकृते स्थानिवत्वाद्गोशब्दान्तत्वेन दोषः स्पष्ट एव, उक्तवच. नाऽङ्गीकारे तु चित्रगुरित्यादावोकारान्तत्वाऽभावादल्विधौ स्थानिवत्त्वनिषेधाच न दोष इति प्राञ्चः ।
नव्यास्तु-'गोतो णिदिति सूत्रे भाष्ये गकारस्य प्रत्याख्यानादुक्तवचनस्याऽस. म्भवः । नचैवं चित्रगुरित्यादौ दोषस्य तादवस्थ्यमिति वाच्यम् । गोः पूर्वणित्वाऽऽत्वस्व. रेषु स्थानिवत्वप्रतिषेधेन गोशब्दाऽभावेनैवाऽदोषात् । न च हे चित्रगो इत्यादौ दोष एवेति वाच्यम् । (१)(लक्षणप्रतिपदोक्त) परिभाषयैवाऽत्रत्यदोषस्य व्यावृत्तः। नचोक्तसूत्रघटक. गकारस्य विवक्षितत्वेन गोशब्दात्परस्य सर्वनामस्थानस्यैव णिद्वद्भावविधानेन प्रकृतेऽतथा. त्वेन सुद्यौरिति न स्यादिति वाच्यम् । (द्योः सर्वनामस्थाने णित्वं वक्तव्यमिति औ. तोऽम्शसोरिति सूत्रभाष्योक्तवार्तिकेनैव निर्वाहादित्याहुरिति दिक् ।।। __ ननु उक्तरीत्या लब्धे ( ओतो णिदिति वचने) विहितविशेषणाऽभ्युपगमे ओकारा. न्ताद्विहितस्य सर्वनामस्थानस्य णिद्वद्भाव इति व्याख्यानान्नाऽलक्ष्यदोष इत्यत आहतेनेह न हे भानो इति । नन्वत्र 'सम्बुद्धौ शाकल्यस्येति सूत्रारम्भसामर्थ्यान णिवद्धा. वापत्तिरित्यत आइ-हे भानव इति । इत्यजन्ताः पुल्लिंङ्गाः ।।
अथाऽजन्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् । ननु सम्बुद्धौ प्रतिपदोक्तत्वेन शीघ्रोपस्थितिकत्वाद्धल्यादिलोपात्प्रागेवैत्वे तत्र दीर्घाऽऽकारप्रश्लेषेण स्थानिवत्त्वाऽप्राप्त्या तेन लोपाऽप्राप्तावनेनैव लोपसम्भव इत्यत आहएङ-हस्वादिति । न च (२)(सन्निपात)परिभाषावलात्सम्बुद्धिन्निमित्तीकृत्य जायमान. स्यैत्वस्य सम्बुद्धिलोपनिमित्तकत्वाऽभावेन लोपो न स्यादिति वाच्यम् । तस्या (३)भनित्यत्वेनाऽत्राऽप्रवृत्त्या सम्बुद्धिलोपे बाधाऽभावादिति भावः ।।
ननु रमाय इत्यादौ यत्केनचिदुक्तं 'आटश्चेति वृद्धि रिति तन्न याट्-स्याटोष्टकारस्व समुदायाऽनुबन्धत्वाट्टकारेत्संज्ञकाऽऽशब्दाऽभावादुक्तसूत्रप्रवृत्त्यसम्भवादित्यत आह-'व. द्धिरेचि' रमायै इति।
ननु आवन्तस्य गणे पाठाऽभाबादसर्वनामत्वेन सर्वासामित्यादौ मुण न स्यादित्या.
(१) *लक्षणप्रतिपदोक्तति । लक्षण प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमिति तत्स्व. रूपम् । लाक्षणिक प्रतिपदोक्तशब्दयोर्मध्ये तत्तच्छब्दानुवादविहितरूपप्रदोक्तस्यैव ग्रहणं शीघोपस्थितिकत्वानतु लाक्षणिकस्य, तस्य लक्षणानुसन्धानपूर्वकत्वेन विलम्बोपस्थितिकत्वात् शीघ्रोपस्थितिकत्वं विलम्बोपस्थितिकत्वञ्चैतत्परिभाषावीजम् । 'भुवश्व महान्याहतेरिति सूत्रे महाव्याहृतिग्रहणादनित्या चेयम् ।।
(२) *सन्निपातेति । सनिपातलक्षणो बिधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति स्वरूपम् । उप. जीव्यविरोधो न न्याय्य इति न्यायमूलैषा।
(३) *अनित्यत्वेनेति । अनित्यत्वे प्रमाणञ्च, कष्टीय क्रमणे, न यासयोरित्यादिनिदेश एवेति बोध्यम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्विकारत्नमञ्जूषायाम्ऽऽशङ्कय समाधत्ते-एकादेशस्य पूर्वाऽन्तवत्त्वेन ग्रहणादिति । एकादेशपूर्वस्थानि. घटितसमुदायवृत्तिसर्वनामत्वस्यैकादेशविशिष्टेऽतिदेशेनाऽऽबन्तस्य सर्वेत्यस्य सर्वनामत्वा. मुलभ एव सडिति भाबः । एवं सर्वस्यामित्यत्राऽपि बोध्यम् । नचोक्तरीत्याऽऽवन्तस्य सर्वनामत्वेऽप्येकादेशनिष्पन्नस्याऽऽप्त्वाभावादाबन्तत्वमेव न स्यात् । अत एव, खट्वे. त्यादौ परादिवद्भावेनाऽऽस्त्वमाश्रित्याऽऽवन्तत्वाद्धल्ड्याबिति सोर्लोपः प्रकृते उभयत आ. श्रयणेऽन्तादिवत्वाऽभावात्परादिवद्भावेनाऽऽबन्तत्वमानेतुमशक्यमिति वाच्यम् । उभयत आश्रयणे नान्तादिवदित्यस्य सिद्धान्तिभाष्यसम्मतत्वाभावात्परादिवद्भावेनाप्त्वाश्रयणादाबन्तत्वस्य सुलभतया सर्व सूपपन्नमित्यलम् ।।
ननु तत्तच्छब्दाऽनुवादेन विहितत्वरूपप्रतिपदोक्तत्वस्य समासे सत्वाच्छीघ्रोपस्थिति कत्वेन तस्यैव ग्रहणं, द्वितीयस्य तु बिलम्बोपस्थितिकत्वादग्रहणं न स्यादित्याह-'दिङ नामाऽन्यन्तराले इति (२)प्रतिपदोक्कदिकसमासस्य ग्रहणान्नेहेति ।।
योत्तरेति । यत्तच्छब्दाभ्यामुद्देश्य-विधेयत्वप्रतीत्या योत्तरात्वप्रकारकज्ञानबिशेष्या सा प्रसिद्ध पूर्वा यस्या इति तदर्थः । तथा च, गुणवाचकत्वादुत्तराशब्दस्य पूर्वनिपातो बोध्यः ।। . ननु उक्तप्रदिपदोक्तसमासस्य बदुबीहीत्वादेव बहबीहिलाभे सूत्रे तद्ग्रहणं व्यर्थमि. त्याशङ्कायामाह-बहुब्रीहिग्रहणं स्पष्टार्थमिति ॥
ननु 'अम्बार्थनघोह स्वः' इति सूत्रभाष्येऽम्बाथं द्वयक्षरं यदीति पाठेन द्वयकाऽम्चा. र्थकस्यैव हस्व इति नियममाश्रित्य ( डलकवतां ह्रस्वो नेस्यस्य प्रत्याख्यातत्वात्फलभे. दाऽभावाय सामान्यतोऽपि वार्तिकमसंयुक्तविषयकम् , अन्यथा, वार्तिकसत्त्वेऽक्केऽल्ले प्रत्याख्याने अक्क, अल्ल, इति फलभेदः स्पष्ट एवेत्याशयेनाह-असंयुक्ता ये डलका. स्तद्वतां हस्वो नेति । द्वयक्षरं यदीत्यस्याऽऽङ्गत्वाद्वयक्षराम्वार्थकान्तस्याऽपि हस्व इत्यर्थे जगदम्वेत्यादौ न हस्वाऽनापत्तिरिति दिक् ॥
यत्केचिदाहुद्लोक्तरीत्या जरसादेशात्प्राक् विभक्त्यादेशस्येष्टत्वेनाऽऽदौ श्यादेशं वि. धायेनातोरिकारदीर्वोच्चारणसामर्थ्याज्जरसि कर्त्तव्ये सन्निपातपरिभाषाया अप्रवृत्त्या जर. सादेशे जरसीतिरूपमिति तद्विरुद्धम् , उक्तपरिभाषाऽनित्यत्वज्ञापकप्रत्याख्यानपरभाष्या. दिति तेषामुक्तिनिर्मूलिकैवेति भावः ।। ___ ननु जरसादेश-विभक्त्यादेशयोर्युगपत्प्राप्तौ परत्वाज्जरसि तस्य स्थानिवद्भावेनाssब. न्तत्वमाश्रित्य 'औङ आप:' इत्यादिमूलोक्तपञ्चसूत्रीविहितैस्तैस्तैः काय्यैर्भवितव्यन्तथा नस्-निश-पृत्स्वपीतीत्थं सन्दिह्याह-यद्यपि जरसादेशस्येति । अत्राल्विधौ स्थानिवद्भावाप्रवृत्त्याऽऽबन्तत्वाऽभावान्नोक्तकार्याणि भवन्तीति । नचाप्त्वमलमात्रवृत्ति नह्याबन्तत्वन्तथेति प्रकृतेऽतिदेशादन्त्यस्याऽऽश्रयणे उक्तनिषेधाऽप्रवृत्या स्थानिवत्वस्य दुर्बारत्वादुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । सकलापवटितसूत्रेषु आ आविति प्रश्लेषादा. रूपस्यैवाऽऽपो ग्रहणादिहाऽतिदेशेनाऽऽरूपत्वाऽऽलाभेनाऽक्षतेरिति भावः । हल्ङ्यादिसूत्रेड
(१) *प्रतिपदोक्तदिक्समासस्य ग्रहणादिति । लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्रैव ग्रहणमिति परिभाषयेति भावः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् । प्येवमाऽऽरूपस्याऽऽप ईरूपस्य डोत्यस्य प्रश्लेषेण ग्रहणादतिखट्वो निष्कौशाम्बिरित्यादेः सिद्धिम्मत्वा दीर्घग्रहणं प्रत्याख्यातम् । न च प्रश्लेषेणाऽऽरूपस्याऽऽपो ग्रहणेऽप्यतिखटवा. येत्यत्र श्रयमाणाऽकारेऽतिदेशेनाऽऽप्त्वमानीय याडा भाव्यमिति वाच्यम् । 'याडाप' इति सूत्रस्याऽऽपः सामानाधिकरण्याऽनुराधेनाऽधिकृतमङ्गस्येति पई पञ्चम्यन्ततया विपरिणम्य उपसर्जनस्त्रीप्रत्यये तदादिनियमेन प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदादिपदमुपस्थाप्य, आबन्तत. दाद्यभिन्नादङ्गात्परस्य डितो याट स्यादित्यर्थे यदाबन्ततदादि खट्वेति न तदङ्ग यदङ्गम. तिखट्वेति न तदाबन्ततदादिरिति सूत्राऽप्राप्त्या याटोऽप्राप्तेरिति भावः । प्रत्ययग्रहणपरि. भाषयाऽऽबन्तस्य ग्रहणे तेनाऽङ्गाविशेषणाद्वितीयतदन्तविधानाञ्चाबन्तान्तं पदङ्गमित्यर्थेs तिखट्वायेत्यत्र तदवस्थैव याडापत्तिरिति वाच्यम् । अङ्गस्य विशेषणत्वेनाऽङ्गाभिनं यदाबन्ततदादि ततः परस्येत्यर्थस्यैव सम्भवेनोक्तापत्तेरयोगात् । न च स्त्रीप्रत्ययमाने शास्त्रीयोपसर्जनत्वाभावात्कथमत्र तदादिविधिरिति वाच्यम् । शास्त्रीयोपसर्जनत्वाऽभावेपि लौकि कोपसर्जनत्वस्य सत्त्वात् अस्यैव च ग्रहणास्पूर्वोक्तस्य तस्य स्त्रीप्रत्ययमात्रेऽसम्भवात् । न च स्त्रीप्रत्ययान्ते शास्त्रीयोपसर्जनत्वमस्तीति वाच्यम् । तत्र तत्सत्वेऽपि तेन प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदादिनियमाऽप्रसक्तः । लौकिकोपसर्जनत्वञ्च स्वान्तपातशक्तिनिरूपकाs र्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारतानिरूपितस्त्रीत्वनिष्ठाऽवच्छेदकताप्रयोजकत्वम् , इत्थमेतत्स. मन्वयप्रकारः, तथा हि, स्वपदेन स्त्रीप्रत्ययस्य ग्रहणं तदन्तमतिखट्वेति तत्पर्याप्ता शक्तिः स्त्रीत्वविशिष्टखट्वाकर्मकाऽतिक्रमणकर्तृत्वावच्छिन्न निरूपिता तन्निरूपको ऽर्थः स्त्रीत्वविशिष्ट. खट्वाकर्मकाऽतिक्रमणकर्तृत्वरूपस्तनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारता अतिखट्वनिष्ठा तन्नि. रूषितस्त्रीत्वनिष्ठाऽवच्छेदकताप्रयोजकत्वं स्त्रीप्रत्ययस्यास्तीति लक्षणसमन्वयः । (१)नव्यास्तु-आकारस्य लाक्षणिकत्वेन खट्वायै इत्यादौ न याडिति स्पष्टम्भाष्ये । न च सूत्रस्य निशायै इत्यादौ चारितार्थेन खट्वाय इत्यत्र याट् न स्यादिति वाच्यम् । लक्षणप्रवृत्तं विना यस्य रूपस्य न संभवस्तस्यैव लाक्षणिकस्य लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषाविषयत्वादिति वदन्तीत्यलम् ॥
गुण-दी?-त्वानामपवाद इति । अयम्भावः, अस्ति हि शास्त्रे पक्षद्वयम् बा. ध्यविशेषचिन्ता बाध्यसामान्यचिन्ता, चेति, तत्र मद्विषये ये ये प्राप्तास्तेषामन्यतमो बाध्य इत्याद्यपक्षस्वरूपम् , मद्विषये यद्यत्प्राप्तं तत्सर्व बाध्यमिति द्वितीयपक्षस्वरूपम् । प्रकृते द्वितीयपक्षाऽऽश्रयणे तस्य (२) ( मध्येऽपवादाः ) इति न्यायेन दीर्घोत्वयोरेवाऽपवादत्वं स्यान्न तु गुणस्येति नास्येहाऽऽश्रयणम् , अस्य च पक्षद्वयस्य जाति-व्यक्तिपक्षवल्लक्ष्याऽनुरोधा द्वयवस्था । न च रादेशस्य प्रियतित्यादौ सावकाशत्वादपवादत्वं कथमिति वाच्यम् । यणागतार्थत्वात् । एवञ्च रादेशेन तिस्रस्तिष्ठन्तीत्यत्र 'जसि चेति गुणस्य, तिस्त्रः पश्यन्तीत्यत्र 'प्रथमयोरिति पूर्वसवर्णदीर्घस्य, प्रियतिस्रः स्वमित्यत्र 'ऋत उदित्युत्वस्य बाधहत्यलम् ॥
(१) *नव्यास्त्विति । शेखरकाराः।
(२) *मध्येऽपबादा इति । मध्येऽपवादाः पूर्वान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरान् इति तत्स्वरूपम्। मध्यवर्तिनोऽपवादाः पूर्वोपस्थितान् विधीनेव वाधन्ते न तु पश्चादुपस्थितान् विधीनित्यर्थः । पूर्वोपस्थितबाधेन नैराकांक्ष्यमस्या वीजम् ।
६ फ० र०
Aho ! Shrutgyanam
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- ननु स्त्रियामित्यस्य सामीप्यादङ्ग-त्रिचतुरोश्च विशेषणत्वसम्भवस्तबाङ्गाविशेषणत्वे स्त्रियां वर्तमानं यत् त्रिशब्दान्तं चतुःशब्दान्तञ्चाङ्गं तदवयवयोनिर्दिश्यमानयोः त्रि-चतुश्शब्दयोस्तिस-चतस्नादेश इत्यर्थे प्रियास्त्रयस्त्रीणि वा यस्येति विग्रहे प्रियत्रिरित्यत्र त्रिशब्दा. न्ताङ्गस्य स्त्रियां वर्तमानत्वेन तिस्रादेशापत्तिः, त्रिचतुरोविशेषणत्वे तूक्तविग्रहे तयोः स्त्रियां वर्तमानत्वाभावान्नोक्तापत्तिः । प्रमाणञ्चात्र (श्रुताऽनुमितयोः श्रुतसम्बन्धो बलवानि)ति न्याय एवेत्याशयेनाह-स्त्रियामित्यस्य त्रिचतुरोविशेषणत्वान्नेहेति ॥
ननु प्रियास्तिस्रो यस्य तत्कुलमिति विग्रहे त्रिशब्दस्य स्त्रियां विद्यमानत्वेन तिस्रादेशे प्रियत्रीति रूपन्न स्यादित्यत आह-स्वमोलु का लुप्तत्वेनेति । अयम्भावः, प्रि. यत्रिशब्दात्परस्य सोः स्वमोर्नपुंसकादिति लुकि तस्य न लुमताऽङ्गस्येति निषेधात्प्र. त्ययलक्षणाऽभावेन विभक्तिपरत्वाऽभावान्न तिलादेश इति, उक्तनिषेधसुत्रस्याऽनित्यत्वे तु प्रत्ययलक्षणेन विभक्तिपरत्वात्तिस्रादेशे प्रियतिनिति रूपं संभवत्येव, एतदनित्यत्वे प्रमाणन्तु 'इकोऽचि विभक्तावि' त्यत्राऽचिग्रहणमेव, तथा हि, अजादिभिन्न विभक्तिपरतो नुमोऽ भावाय सूत्रे तद्ग्रहणं परञ्च भ्यां-भ्यसादिषु सत्यपि नुमि 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्येति नलोपे विकृतरूपाऽभावाव्यर्थमचिग्रहणं ज्ञापयति न लुमताऽङ्गस्येति सूत्रमनित्यमिति । न च 'न डि-सद्धम्बुयोरिति निषेधेन सम्बुद्धौ नलोपाऽसम्भवात्तत्र नुमापत्तिव्यावृत्यर्थमचीत्यस्याऽऽवश्यकत्वमिति बाच्यम् । सम्बुद्धे का लुप्तत्वेन विभक्तिपरकत्वाऽभावादेव तत्र नुमोऽप्रवृत्तः । न च तत्राऽपि प्रत्ययलक्षणेन विभक्तिपरत्वसम्भवात्प्राप्तनुम्च्यावृत्यर्थ तदावश्यकमिति वाच्यम् । न लुमताऽङ्गस्येत्यस्याऽनित्यत्व विना प्रत्ययलक्षणाऽप्रवृत्त । नवोत्तरार्थत्वेन ज्ञापकत्वन्तस्य न स्यादिति वाच्यम् । तथा सति लाघवात्तस्यैव कर्तव्ये इह करणे वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वेन ज्ञापकत्वस्य युक्तत्वात् । एवञ्चास्योक्तनिषेधशास्त्रस्यानित्यत्व. ज्ञापनात्सम्बुद्वौ नुम्व्यावृत्यर्थमावश्यकत्वेन स्वांशे चारितार्थ्यमिति भावः । न चानित्यत्वस्य सम्बुद्धिगुणमात्रविषयकत्वे कथं प्रकृते निर्वाह इति वाच्यम् । लक्ष्याऽनुरोधात्क चिदन्यत्रापि तदभ्युपगमेनेष्टसिद्धेः । अत एव कैयटेनाऽपि मूलोक्तरूपद्वयमङ्गीकृतमिति दिक् ।
रादेशात्पूर्वविप्रतिषेधेन नुमिति । प्रियतिसृणी प्रियतिसृणीति भाष्योदाहरण. मेवाऽत्र प्रमाणम् । अथ वा 'न तिसृ चतस्त्रि'ति ज्ञापकात्सामान्यतो नाऽऽगमविषये रादेश. प्रवृत्तिः, अत एव प्रियतिसृणामित्यत्र नट, अन्यथा, रादेशे ह्रस्वान्तत्वाऽभावात्स न स्यादि ति भावः ।।
ननु द्विशब्दादौविभक्तिसमभिव्याहारे द्वि औ इति स्थितौ 'त्यदादीनामः' इत्यत्वे टापि औङ आपः' इति श्यादेशे गुणे द्वे इति सिद्धयति, अत्र ( सन्निपात ) परिभाषया विभक्तिसन्निपातेन जायमानस्याऽत्वस्य टापद्वारा विभक्तिविधाते निमित्तत्वाऽभावेन टापोऽअऽवृत्या नेष्टरूपस्य सिद्धिरिति चेन्न । 'न यासयोरिति निर्देशेनोक्तपरिभाषाया अप्र. वृत्तः । नचाऽन्तरङ्गपरिभाषयाऽन्तरङ्गटाप्दृष्टया बहिरङ्गाऽसिद्धत्वाहाब न स्यादिति वाच्यम् । अस्या अप्युक्तनिर्देशेनैवानित्यत्वात् । न च ( अङ्गवृत्त) परिभाषया टा नेति वाच्यम् । 'द्वयोरेकस्य निर्धारणे' इत्यत्रैत्वनिर्देशेन तदनित्यत्वेनाप्रवृत्तेः । एवञ्च बाध.
Aho! Shrutgyanam
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रजन्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ।
काभावादुक्तरीत्या रूपसिद्धिरित्याशयेनाह - द्वेरत्वे सत्याबिति ।
विभक्तौ लिङ्गविशिष्टाऽग्रहणमिति । बिभक्तिनिमित्तके कायें कर्त्तव्ये लिङ्गबोधकप्रत्यय विशिष्टस्य ग्रहणन्नेति तदर्थः । अत्र ( १ ) घटघटी ग्रहणेन लिङ्गविशिष्टपरिभाषा - नित्यत्वमेव मूलमिति भावः ॥
६३
न ह्रस्ववाक्येऽप्यस्त्रीत्यस्य सम्बन्धात् त्रिशब्दावयवभिन्न स्वेवर्णान्तस्य नदी संज्ञेत्यर्थ कथमतित्रियै इत्यत्र नदीसंज्ञाप्राप्तिरित्याशयेनाह - स्त्रीति त्विति । अत्र हेतुमाह - तत्सम्बद्धस्यैवाऽनुवृत्तेरिति । इयवस्थानिसम्बद्धस्यैवाऽनुवृत्तेरित्यर्थः । अस्त्रीत्यत्र न प्रसज्यप्रतिषेधो वाक्यभेदाद्यापत्तेः । ननु इयङुवङ्स्थानावित्यनेनाऽपि हस्वस्य निषेधः कुतो नेत्याशङ्कय समाधत्ते - दीर्घस्यैवाऽयं निषेधो न तु ह्रस्वस्येति । तत्र ह्रस्वपदाऽभावादिति भावः ॥
प्रधीशब्दस्येति । वृत्तिकारादीनाम्मते प्रधीशब्दस्य नदीसंज्ञाविधौ पदान्तरं विनापि खियां वर्तमानत्वं नित्यस्त्रीत्वम् । अत एव, आध्यै प्रध्यै ब्राह्मण्यै इति (२) भायं सङ्गच्छते । अन्यथा कैयटोक्तनित्यखोत्वाभावात्तदसङ्गतं स्यात् । अतः स्त्रीविषयावेव
यू नित्यमिति भाष्ये एवकारो भिन्नक्रमः, नित्यमेवेत्यस्य पदान्तरं विनापीत्यर्थः । उकभाष्यप्रयोगे न बहुब्रीहिः कबापत्तेः, किन्तु आध्यायति प्रकृष्टं ध्यायतीति व्युत्पत्तिः, अस्याञ्च व्युत्पत्तौ लिङ्गान्तराऽनभिधायकत्वाऽसम्भवेन नित्यस्त्रीत्वाऽभावादुक्तभाष्यप्रयोगानुपपत्तिः, एवञ्चोक्तव्युत्पत्तिकस्य प्रधीशब्दस्य लक्ष्मीशब्दवदेव रूपम्, वृत्तिकाराद्युनित्यस्त्रीत्वादिति भावः । वस्तुतस्तूक्तभाष्यप्रयोगे बहुब्रोहिरेव कन्तु न वृत्तेः प्राग् यस्य नदीत्वं तदुत्तरपदकादेव कपो विधानात् ऋत्साहचर्यात । ततश्च नित्यपदस्य स्वारसिकाऽर्थत्यागेऽतिविप्रकृष्टाऽर्थपरत्वे प्रमाणाऽभावेन लिङ्गान्तराऽनभिधायकत्वं नित्यस्त्रीत्वमित्येव युक्तमिति कैयटमतम् । अस्मिन मते नित्यस्त्रीत्वाऽभावेन पुंबदेव रूपमित्यलम् ॥
ननु भ्रूशब्दस्योवस्थानित्वेन समुदायस्याऽपि तत्स्थानित्वात् 'नेयवङिति निषेधेन नदीत्वाप्राप्त्या सम्बोधने हस्वत्वन्न स्यादित्यभिप्रायेणाऽऽशङ्कते - कथं तहि, हे सुभ्रु इति । समाधत्ते - प्रमाद एवेति । अनवधानरूप एव प्रमादः । स च काव्येपुष्टिकरत्वेन गुण एवेति बहवः (३) ( नघटितमनित्यमि ) ति परिभाषया निषेधशास्त्राऽनित्यत्वबोधनान्नात्र कश्चिद्दोष इति केचित् ॥
ननु 'रषाभ्यां नोणः समानपदे' इत्यतो णकारानुवृत्यैव सिद्धौ एकाजुत्तरपदेश इत्यत्र णग्रहणं व्यर्थम् । न च 'वा भाव - करणयोरि' त्यस्माद्वाग्रहणाऽननुवृत्यर्थमस्तु तदिति वाच्यम् । आरम्भसामर्थ्यादेव नित्यत्वसिद्धेः । अन्यथा 'प्रातिपदिकान्तनुम्त्रिभक्तिषु चे'त्ये
(१) (शक्ति-लाङ्गलाs-ङ्कुश तोमर-यष्टि-घट घटीग्रहणेषूपसंख्यानमि ) ति वार्त्तिके घटशउदादेव लिङ्गविशिष्टपरिभाषया घटीशब्दस्यापि ग्रहणसिद्धौ पृथक्कृतं घटीग्रहणमेवोक्तपरिभाIsनित्यत्वसाधकमिति निष्कर्ष: ।
पाड
(२)*भाष्यमिति । आध्यै प्रध्यै ब्राह्मण्यै, इत्यत्र नदीसंज्ञा निषेधमाशंक्य यत्र नदीकाश्रयेऽङ्गे बाघकाsबाधितेयङादिस्थितिस्तत्रैव निषेध इति समाधानपरभाष्यमित्यर्थः ॥ (३) *नञ्घटितमिति । एषा च परिभाषा भाष्ये न दृश्यते ।
Aho! Shrutgyanam
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारस्नमञ्जूषायाम्व सिद्धौ तस्य स्पष्टमेव वैयथ्यं स्यादित्याशय समाधत्ते-प्रारम्भसामर्थ्यादेव नित्यत्वसिद्धौ णग्रहणं स्पष्टार्थयिति ॥ ___'न तिसृचतनिति नामि दीर्घत्वप्रतिषेधज्ञापकेन डोबभावोपपत्तौ स्वस्रादिगणे तिसृ.चतम्रोः पाठो विफल एवेति 'कृन्मेजन्त' इत्यत्र कैयटः । इत्यजन्ताः स्त्रीलिङ्गाः ॥
अथाऽजन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् । ननु 'मतोऽमित्यत्र लाघवाय मित्येव छेद इति चेन्न । तथा सति ज्ञानमित्यत्र '. पि चेति दीर्घापत्तेः । न च (सन्निपात) परिभाषयैव तत्र दीर्घव्यावृत्तिद्वितीयकवचने च 'आदेः परस्येति आदेरादेशेऽन्त्यमकारस्य संयोगान्तलोपे रूपमिष्टं सिद्धयत्येति वाच्यम् । सत्येवं हे ज्ञानेत्यादौ सम्बुद्धिलोपाऽनापत्तः । प्रत्ययलोपेन मकारनिमित्तकप्रकृतिप्रत्ययसनिपातविघातस्य जायमानत्वात् । परन संयोगान्तस्य झल एव लोप इति व्याख्यानेन लोपाऽनापत्तेः । अतो नाऽत्र मितिच्छेदः किन्त्वमित्येव, अमिति छेदस्य सूत्रकाराऽभि. प्रायविषयत्वादेव, ज्ञानेत्यादौ मलोपाऽर्थ हेकतरदित्यत्र सम्बुद्धयलोपाथंञ्चाङ्गाक्षेप-व्यधि. करणान्वय-हल्पदानुवृत्तय आस्थिता भाष्ये न तु मिति छेद उक्त इति भाष्यविरुद्ध कल्पना नाभ्युपगन्तव्येति दिक् ॥ ___ ननु हे ज्ञान सु इति स्थितौ परत्वात्सम्बुद्धिलोपं बाधित्वा सोरमादेशे 'अमि पूर्व' इति पूर्वरूपत्वे च जाते सम्बुद्धेह स्वाऽन्ताङ्गात्परत्वाऽभावेन लोपो न स्यादिति चेन्न । पूर्वाऽन्तबद्भावेनैकादेशविशिष्टेऽङ्गत्वसत्त्वात् । न चैवमपि पूर्वरूपत्वेनाऽमोऽकारस्याऽपहारा. सम्बुद्धरङ्गात्परत्वाऽसम्भवेन लोपो न स्यादिति वाच्यम् । अमोऽकारस्याऽपहारेऽप्युक्तरीत्या तद्विशिष्टेऽङ्गात्वसत्त्वाध्रस्वान्ताङ्गात्परो यः सम्बुद्धयवयवो हलित्यर्थकरणेन सम्बुरिङ्गात्परत्वाऽभावेऽपि तदवयवस्य हलो मकारस्य तथात्वेन लोपस्य सुलभत्वादित्याशये. नाऽऽह-एहस्वादिति हल्मात्रलोप इति ॥ ___ ननु अडादेशस्थानेऽदादेशेन दादेशेनाऽपि वा हेकतरदित्यस्योपपत्तौ डित्करणम्व्यर्थमित्याशंक्य समाधत्ते-टेलप्तत्वादिति । अयम्भावः, अदादेशे 'प्रथमयोरिति पूर्वसददीर्घाऽऽपत्तिः, दादेशे तु हस्वात्परत्वेन 'एड-हस्वादिति सम्बुद्धिलोपापत्तिश्च स्यादिति डित्करणमावश्यकं कृते तु तस्मिन्प्रकृत्यकारस्य लोपे न दीर्घ-लोपयोरापत्तिरिति दिक ॥
ननु अजरशब्दात्सप्रत्यये तस्याऽमादेशेऽजर अमिते स्थितावजादिपरत्वाजरसादेशः स्यादिति सन्देहे समाधानमाह-सन्निपातपरिभाषया न जरसिति । आकारान्तसनिपातेन जायमानस्याऽमादेशस्य जरसाऽऽदेशद्वारोक्तसन्निपातविघातकत्वन्नोचितमुपजीव्य. विरोधात् जरसादेशेन स्पष्ट एव सन्निपातविधात इति भावः ॥ ___ ननु अजरशब्दाजसि तस्य श्यादेशेऽजर इ इति स्थितौ नुम्-जरसादेशयोः प्राप्ती कतरस्य प्रवृत्तिरिति सन्देहस्य जायमानत्वादाह-परत्वाजसि कृते झलन्तस्वा
नमिति । 'विप्रतिषेधः सूत्रे परेशब्दस्येष्टवाचित्वमिष्टकार्यत्वञ्च पूर्वविप्रतिषेधेन विभ क्त्यादेशस्यैवेत्येतत्सर्व निर्जरशब्दे प्रागुपपादितमेवेत्यलमत्र तदुपपादनेनेति दिक् ॥
वस्तुतस्तु प्रभृतिग्रयणं प्रकारार्थमिति । अयम्भावः, 'पदन्न' इति सूत्रे प्रभृतिग्रहणं प्रकारार्थम् , प्रकारश्च भेदसादृश्यम् , सादृश्यञ्च, तद्भिन्नत्वे सति तद्गत.
Aho ! Shrutgyanam
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
अजन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् । भूयोधर्मवत्त्वम् । तथा च, शसादिभिन्ने शसादिसदृशे प्रत्यये पदाचादेश इत्य. र्थः सम्पन्नः । शसादिसादृश्यं सुप्त्वेनैव ग्राह्यं न तु पदत्वेन तथा सति 'हृदयस्य हृल्लेषे' त्यादे बैयर्थ्यापत्तेः । शसादिपरत्वञ्च 'न लुमते'त्यस्याऽनित्यत्वाद्वोध्यम् । एवं व्याख्यानेन मांसपचन्या उखाया इति भाष्यप्रयोगे उसपरत्वेन मासशब्दस्य मांसित्यादेशोपपत्तिः मुलभैवेति।
न च लुम्पेदवश्यमः कृत्ये तुङ्काममनसोरपि ।
समो वा हिततयोमीसस्य पचियुड्-घोः ॥ इत्यनेनैव सिद्धावलं प्रकारार्थप्रभृतिग्रहणेनेति वाच्यम् । ल्युडन्त उत्तरपदे तेन विधानादयस्मयादिगणे पाठेन 'अयस्मायादीनि छन्दसि' इति भसंज्ञया पदसंज्ञाबाधेन पचन. स्योत्तरपदत्वाऽभावात्तदप्रवृत्तेरिति दिक् ॥
ननु 'पदन्न' इति सूत्रे 'शीर्ष श्छन्दसी' त्यतश्छन्दोग्रहणाऽनुवृत्त्या छन्दस्येव पदाद्यादेशप्राप्तौ लोके पदाद्यादेशः कथमिति चेन्न । मादिश्शरद्भिर्दुरोदरन्तवेत्यस्य सिद्धयर्थ 'अ. पोभिरि'त्यत्र ( मासश्छन्दसी) ति वार्तिकेन छन्दोग्रहणाऽनुवृत्यावश्यकत्वादनत्यछन्दो. ग्रहणानुवर्त्तनेनैव पद्दन्न इत्यत्रापि छन्दसि विधानलाभे तत्र शीर्ष श्छन्दसीत्यऽतोनुवृत्तं छ. न्दो ग्रहणं व्यर्थ सज्ज्ञापयति लोकेऽपि क्वचित्पदाधादेशा भवन्तीति ज्ञापनेन सिद्धरित्याशयेन पंक्तिमिमामवतारयति-पदन्न इत्यत्र हि छन्दसीत्यनुवर्तितं तथापीत्यादि ।
ननु श्रियं पाति यत्कुलमिति विग्रहे श्रीपशब्दाच्चतुर्थे कवचने यि कारस्येत्वे लोपे च 'डेर' इति यादेशे 'सुपि चेति दीर्घ श्रीपायेति सिद्धयति । अत्र यकारे पूर्वस्य भत्वात् 'आतो धातोः' इत्याकारलोपः कुतो नेति चेन्न । सन्निपातपरिभाषाविरोधात् । तथा हि, अत्वजातीयमुपजीव्य जायमानस्य यादेशस्य भसंज्ञाद्वारा तजातीयाऽऽकारविघातनिमित्तत्वं न स्यादुपजीव्यविरोधात् । उपजीव्यविरोधो न न्याय्य इत्युक्तत्वात् । न च रामायेत्यत्र मुपि चेति दीर्घार्थमुक्तपरिभाषाऽनित्यत्वाऽभ्युपगमादिहाऽपि तदप्रबृत्तिरेव स्यादिति वा. च्यम् । कष्टायेति निर्देशेन दोघे तदप्रवृत्तावपि लोपे तदप्रवृत्तेर्वक्तुमशक्यत्वादित्यभिप्राये. णाह-अत्र सन्निपातपरिभाषया पातो धातोरित्याकारलोपो नेति ॥
ननु वारिशब्दात्सम्बुद्धयेकवचने सौ तस्य 'एङ्-हस्वादिति लोपे तस्य प्रत्यय लक्षगेन प्रकृतेः परत्वात् 'हस्वस्य गुणः' इति प्राप्तगुणस्य नलुमताङ्गस्येति निषेवे हेवारीत्येव न तु हे वारे इति तथा च, हे पो हे पु इति भाष्योदाहरणासङ्गत्यापत्तिर्दुरेति पूर्वपक्षप्रा. दुर्भावे समाधने -न लुमतेत्यस्याऽनित्यत्वादिति । अयम्भाव:, अस्याऽनित्यत्वे 'इ. कोऽचि विभक्ताविश्त्यत्राचिग्रहणमेव ज्ञापकम् तथा हि, हलादौ नुमभावायैव सूत्रे तद्ग्रहण सच नुमभावस्तग्रहणं विनाऽप्युपपन्नः, हलादो सत्यपि नुमि लोपेन तव्यावृत्तेः ।न च सम्बुद्धौ 'न डि.सम्बुद्धयोरिति निषेधेन नलोपाभावान्नकारश्रवणापत्तिवारणार्थमचीत्यस्या. वश्यकत्वेन ज्ञापकत्वन्न सम्भवतीति वाच्यम् । न लुमतेति निषेधस्य जागरूकत्वात्प्रत्यय. लक्षणाऽभावेन विभक्तिपरत्वाऽभावादेव तत्र नुमोऽप्राप्त्या तद्वयावृत्त्यर्थं कृतस्याऽचीत्यस्य वैययन ज्ञापकत्वस्य मुस्थत्वात् । न चोत्तराऽर्थत्वेन तस्य ज्ञापकत्वासम्भव एवेति वाच्यम् । लाघवात्तत्रैव कर्तुमुचितत्वेनेह करणे वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात । एवञ्चोक्तनिषेधसूत्रस्याऽ.
Aho! Shrutgyanam
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्--
नित्यत्वेऽचिग्रहणस्य ज्ञापकत्वं युक्तमेव । तथा च, अनित्यत्वपक्षे तदप्रवृत्या प्रत्ययलक्षणेन सम्बुद्धिपरत्वाद्गुणे हे वारे इत्यपि साधु सत्येवं प्रयासमन्तरेणैवोक्तभाष्यप्रयोगोपपत्तिरित्यलं पल्लवितेन ॥
ननु भाषितपुंस्केत्यस्य भाषितः पुमान्येन शब्देनेत्यर्थकरणेऽनादिशब्दे तत्सत्वेऽपि पीलुशब्देनाऽपि पुंसो भाषितत्वात्तत्र पुंवद्भावातिप्रसङ्गो दुर्वारस्तस्माद्भाषितः पुमान्यस्मि. न्प्रवृत्तिनिमित्तरूपेऽर्थे इति बहुब्रीहिः । प्रत्यासत्या भाषणक्रियया स्वकरणत्वेनाक्षिप्तशब्दश्च काबेन समानाऽनुपूर्वीकः समानार्थश्च गृह्यते, ततोऽादित्वादचि भाषितपुंस्क इति, त. स्फलितमाह-प्रवृत्तिनिमित्तैक्ये इति । तत्वञ्च वाच्यत्वे सति वाच्यवृत्तित्वे सति वाच्योपस्थितीयप्रकारताश्रयत्वम् एकस्मिन्प्रवृत्तिनिमित्ते भाषितपुंस्कस्य शब्दस्य पुंवद्भाव इति तदर्थः । यस्य शब्दस्य पुंनपुंसकयोरेकप्रवृत्तिनिमित्तं तस्य पुंवत्वमिति पर्य्यवसितोऽ. र्थः। तथा च, अनादिशब्दस्य पुंसि क्लीवे चाऽऽरोपिताऽऽदित्वं प्रवृत्तिनिमित्तिमेकमेवेति भवत्येव पुंवत्त्वम् । पीलुशब्दस्य तु बृक्षे वृक्षत्वव्याप्यजातिः प्रवृत्तिनिमित्तं फले फलत्व. व्याप्यजातिः प्रवृत्तिनिमित्तमित्युभयकजातेस्तत्त्वाऽभावेन न पुंवत्त्वमित्यभिप्रेत्याहपीलुने अत्र न पुंवत् प्रवृत्तिनिमित्तभेदादिति ॥
ननु परि आमिति स्थितावचपरत्वेन प्राप्तनुमं बाधित्वा (नुमचिरे)ति नुटि ततो हल्परत्वात ( एकदेशविकृत ) न्यायेन रायो हलोत्यात्वे प्रराणामिति माधवः । अस्यायम्भावः, नुण निमित्तीभूतहस्वीयसन्निपातो दीर्धणाऽवश्यं विनाश्य इति सन्निपातपरिभाषाया अविषयत्वेनाऽप्रवृत्याऽऽत्वे बाधकाऽभावाद्युक्तमेवोक्तरूपं सामान्यतो नुविषये उक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तेरिति तद्भावः । नचैवं रामाणामित्यत्र नामीत्यनेन नुनिमित्तहस्वसन्निपातविघातस्यावश्यं जायमानत्वादुक्तपरिभाषाऽविषयत्वेन सपि चेति दीर्घ कथमुक्तपरिभापाप्रवृत्तिरिति वाच्यम् । नामीति दीघेण नित्यत्वात् सपि चेति दीर्घस्य बाधेनाऽप्रबृत्याऽऽवश्यकत्वेनोक्तपरिभाषयैव तदप्रवृत्तिकल्पनादिति । परमेतदाशयः 'भान्नलोपा इत्यत्र पाष्ठभाष्य कैयटविरोधादुपेक्ष्यः, तत्र हि नमः शकारोचारणाऽभावे नान्नलोप इति न्यासे यज्ञानामित्यत्र दीर्घ-नलोपयोः प्राप्तौ परत्वान्नलोप इत्युक्तम्भाष्ये। सामान्यापेक्षज्ञापने तु नलोपापेक्षया सपि चेति दीर्घस्य परत्वादस्यैव प्रवृत्तौ तदसङ्गतं स्यादिति नामिति दीघे कर्त्तव्य एवोक्तपरिभाषाऽनित्यत्वं नान्यत्रेत्यरुचेः, 'कष्टायेति निदेशेनाऽनित्यायाः सन्निपातपरिभाषायाः सुपि चेति दीर्घऽप्रवृत्तिकल्पनेऽपि सामान्यतो दीघेऽप्रवृत्तिकल्पनाया न किमपि विनिगमकमित्यरुचेश्चाह-वस्तुतस्तु, प्ररीणामिति । इत्यजन्ता नपुंसक. लिङ्गाः ।।
अथ हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् । ननु 'दादेर्धातोर्घः' हत्यत्र भाष्ये धुगित्यत्र ढत्वमाशंक्याऽपवादत्वेन समाधाय, अथ. वा एवं वक्ष्यामि होढोऽदादेरिति ततो धातोर्घ इति दादेरिति वर्तते नेति निवृत्तिमित्यु.. क्तम् । एवञ्चाऽदादिधातुहकारस्य ढत्वविधानेनैव दादिधातुहकारस्य घत्वसिद्धौ भाष्यकृ. ताऽनुवृत्तस्य दादिपदस्योत्तरयोगे फलान्तराऽभावेन सामर्थ्याहादिपदमौपदेशिकदादित्ववदुपलक्षकमित्यभिप्रायेण फलिताऽर्थमाह-उपदेशे इति । न च दादिभिन्नधातुहकारस्य
Aho ! Shrutgyanam
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।
ढत्वमित्यर्थकस्य होढोग्दा देरितिन्यासस्याऽभ्युपगमे घुडित्यादौ दादित्वेन तद्भिन्नत्वाभा वाढत्वानापत्तिरिति वाच्यम् । 'वा गृहमुद्देति सूत्रे वाग्रहणस्य समुच्चयार्थकत्वेन ढस्याऽनुवृत्तौ तद्विधानेनाsदोषात् । नचैवमपि दादित्वेन दामलिडित्यत्र ढत्वन्न स्याहादिभिन्नधातुह स्यैव तद्विधानादिति वाच्यम् । उत्तरयोगे दादिपदस्योपदेशिकदादित्ववत एव ग्रहणेन पूयोगेऽप्यर्थाऽधिकारानुरोधात्तादृशस्यैवाऽदा दिघटकदादिपदस्य ग्रहणेन तदुपपत्तेः । उक्त. व्याख्यानलब्धोपदेशपदग्रहणेन किम्फलमित्याह -- उपदेशे किमिति । (१) अव्याप्त्यतिव्या सिदोषव्यावृत्त्यर्थमावश्यकमुपदेशपदसू । तथा हि, अधोगित्यत्राsडागमे दादित्वाऽ भावाद्वत्वं नेत्यव्याप्तिः, दामलिडित्यत्र दादित्वेन घत्वं स्यादित्यतिव्याप्तिरिति भावः ॥
६७
ननु सम्भवति सामानाधिकरण्ये वैयधिकरण्यमन्याय्यमिति सिद्धान्तः, तथा च लाघ. बात्सामानाधिकरण्यान्वयस्याऽभ्युपगमे एकाजूपो यो धातुर्झपन्तस्तदवयवस्य वशो भषित्यर्थं गर्द्ध बित्यादौ भ भावो न स्यात्तस्याऽनेकाच्त्वादिति वैयधिकरण्यान्वय एव युक्त इत्याशयेनाह - एकाचो धातोरिति ॥
झलीतिनिवृत्तम् । स्ध्वोर्ग्रहणसामर्थ्यादिति ॥ न च धुग्भ्यां धुवित्यादौ भाभावार्थ झलीत्यस्यावश्यकत्वेन मूलोक्तमसमीचीनमिति वाच्यम् । पदान्ते इत्येव तत्र तदुपपत्तेः । न च बुबुद्धिध्ये इत्यत्र भष्भावनिवृत्त्यर्थं ध्वमो झलीति विशेषणस्याssवश्यकत्वेन निवृत्तमित्युक्तिरसंगतेति वाच्यम् । इदो ध्वमवयवस्वाऽभावेऽपि भष्भावनिमित्त - वशब्दानवयवत्त्वादेकाच्-ध्वशब्दयोरिटा व्यवधानेन स्वत एव भष्भावाऽप्राप्त्या दोषाsभावेन झलीतिविशेषणस्यानावश्यकत्वेन मूलोक्तस्य सुसंगतेरिति भावः ।
हेर्घत्वे धात्ववयवमेकाजूपं द्रु इति उघिति च तत्राऽऽद्यो न झषन्तोऽन्त्ये नवश् घिति तु नाऽवयव इति भष्भावो न स्यादित्यत आह - (२) व्यपदेशिवद्भावेनेति । एकस्मिन्नसहाये व्यपदेशिना मुख्यव्यवहारवता तुल्यो मुख्यो व्यपदेशो व्यवहारो भवतीति तदर्थः ।
ननु धुरित्यादेः प्रातिपदिकत्वाद्धातुत्वाऽभावेन तत्कार्य भष्मावो न स्यादिति चेन्न । 'अत्वसन्तस्य चाधातोरिति सूत्रेऽधातोरिति निषेधसामर्थ्येनाऽप्रधानक्रियावाचकस्यापि धातुत्वबोधनेन तदुपपत्तेः । न च ( ३ ) ( धातोरुच्यमानं कार्य्यं तत्प्रत्यये ) इति परिभा या धातुशब्दमुच्चार्य विहितप्रत्यये एव तत्कार्य्यविधानादिहाऽतथात्वेन धातुकान स्यादिति वाच्यम् | भष्भावस्य धातुकार्य्यस्य पदान्तनिमित्तत्वेन प्रत्ययनिमित्तत्वाऽमा. वादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेः । प्रत्यये परे धातोरुच्यमानं काय्यं धातुशब्दमुच्चार्य विहितप्रत्यये एव भवतीति परिभाषाऽर्थ इति भावः । अत एव 'नछन्य प्रशानिति सुत्रेऽप्रशा. नूग्रहणं चरितार्थम्, अन्यथा 'मो नो धातोरि' त्यत्राप्युक्त परिभाषाप्रवृत्तौ नत्वाप्राप्त्या रुत्वासम्भवेन तद्ध्यावृत्यर्थन्तद्ग्रहणं व्यर्थमेव स्यात् । न चोक्तपरिभाषाप्रवृत्तौ सुधियावि
1
( १ ) *अव्याप्तीति । लक्ष्ये लक्षणाऽगमनमव्याप्तिः । अलक्ष्ये लक्षणगमनमतिव्याप्तिः । ( २ ) *व्यपदे शिवदिति । व्यपदेशिवद्भावोऽप्रातिपदिकेनेति परिभाषास्वरूपम् । पूवदिनिरत्येकयोग एव कर्तव्ये पृथग्योगकरणमस्या ज्ञापकम् ।
1
( ३ ) धातोरिति । धातोरुच्यमानं यत्कार्यं तत् धातुविहिते प्रत्यये भवतीत्यर्थः । अत्र भ्रौणहत्ये तत्वविधानमस्या ज्ञापकम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- त्यादावियङ् न स्यादावित्यस्य धातुसंशब्दनेन विहितप्रत्ययत्वाभावादिति वाध्यम् । वस्तुत इयोऽङ्गस्यैवोच्यमानत्वेन धातोरभावेनोक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेरिति भावः ॥
ननु 'वहश्चेति सूत्रे 'छन्दसि सहः' इत्यतश्छन्दोग्रहणाऽनुवृत्त्या वहेरपि छन्दस्येव विविधानेन लोके विश्ववाहशब्दस्य कथं प्रयोग इत्यत आह-छन्दस्येव रिवरिति पक्षे तु णिजन्ताद्विजिति । णिजन्ताद्विश्वशब्दपूर्वका द्वाहेविचि णिलोपे लोकेऽपि विश्व. वाहशब्दप्रयोग उपपन्न इति भावः । नचाङ्ग-भसंज्ञाऽऽक्षिप्तप्रत्ययेन वाहो विशेषणादजादिप्रत्ययपरकाऽव्यवहितपूर्वस्य वाहःसम्प्रसारणमित्यर्थे णिलोपस्य स्थानिवत्वेन व्यवधाना
सम्प्रसारणं न स्यादिति वाच्यम् । विचः विपोपलक्षकत्वेन को लुप्तं न स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वनिषेधेनाऽदोषात् । न चोक्तस्थानिवत्त्वनिषेधवचनस्य संकुचितविषयत्वेन को विधि प्रति न स्थानिवदित्यस्य' विपशब्देन विहितविधावेव प्रवृत्त्यभ्युपगमेन वच्यादि. भ्यो विहिते किति संप्रसारणमिति 'वचिठपीत्यस्य व्याख्यानेन गिजन्तात्विपोऽविहितत्वेन निषेधाऽप्राप्त्या स्थानिवत्त्वस्य दुर्वारत्वाद्वयवधानेन सम्प्रसारणं न स्यादिति वाच्यम् । 'विभाषा पूर्वाहेति सुत्रे भाष्ये प्रष्टौह आगतं प्रष्ठवाड्रूप्यमिति लौकिकविग्रहवाक्ये प्रष्टौह इति प्रयोगदर्शनेन लोकेऽपि क्वचिण्विरिति कल्पनेनोक्तापत्तेरयोगादिति दिक् ॥
ननु सामान्यविहितस्य व्यापकविषयताकस्याऽऽमोऽपेक्षया नुमोविशेषविहितत्वेन व्या. प्यविषयकत्वात्तक्रन्यायमुलकेन(१) (येन नाप्राप्ति) न्यायेन नुमाऽऽमो बाधे पुनरामोऽ प्राप्त्याऽनड्वानिति, एवं सम्बोधने नुमाऽमो बाधेन हे अनड्वन्निति च नोपपद्यतेत्याशय समाधत्ते-आदित्यधिकारादिति । 'आच्छीनद्यो मित्यतस्तदनुवर्तनादनदुहशब्दाs. न्त्यावर्णात्परो नुमित्यर्थेऽम उपजीव्यत्वान्न ततः प्रानुमः प्राप्तिरिति न कश्चिद्दोषः, उप. जीव्योपजीकयोवर्बाध्यबाधकभावो न भवति, यथा पितुरुत्पन्नः पुत्रः पितरं न हन्यात् एवं पिता पुत्रं न हन्यादिति भावः ॥ ___ ननु अनड्वानित्यत्र नकारस्य दत्वं कुतो नेत्याशंक्य समाधत्ते-नुम्विधिसाम
र्थ्याद्वसुत्रंस्विति दत्वं नेति । विधानसामर्थ्यादविकृतेनैव नुमा सर्वत्र भवितव्यन्न तु विकृतेन, अन्यथा विधानस्य नैरर्थक्यापत्तेः । नकारस्य दत्वेऽवश्यमेव नुमो विकृतत्वापत्तिरिति न दत्वमिति भावः । न च विधानसामर्थ्यानुमो रत्ववारणेऽनड्वांस्तत्रेत्यत्राs पि रुत्वानापत्तिरिति वाच्यम् । तत्रोपदेशवैयाऽभावात् । यं विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधिर्बाध्यते यस्य तु विधेनिमित्तं नासौ वाध्यते इति । दत्वं प्रति नुम्बिधेरनर्थकत्वेन नुमा दत्वबाधो जातः, रुत्वं प्रति नुमो निमित्तत्वेन न तेन रुत्वबाध इति भावः ॥
हे अनड़वन्निति । नन्वत्र सम्बुद्धिलोपेऽवश्य प्राप्तेऽम आरम्भादमोऽपवादत्वादनेन सम्बुद्धिलोपबाधेनैतद्विषये सम्बुद्धिलोपो न स्यात् । न च विषयभेदे बाध्य-वाधकभावाऽभावेन नोक्तदोष इति वाच्यम् । विषयभेदेऽप्यचिरादेशस्य नुडपवादत्वमिति सप्तमे भाष्ये शड़ितत्वादिति चेन्न । प्रत्ययलोपविधायकशास्त्रैः प्रत्ययाऽनुत्पत्तेरेवाऽन्वाख्यानेनाऽपवादत्वस्यैवासम्भवादिति भावः ।।
(१) *येन नेति । येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवतीति न्याय. स्वरूपम्।
Aho ! Shrutgyanam
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् । ननु मुद्यौरित्यत्र स्थानिवत्वेन सोहेलः परत्वाद्धल्ड्याबिति लोपो दुर्वार इति सन्देई निवर्तयति-अल्विधित्वेन स्थानिवभावाद्धयाविति सुलोपो नेति । अ. विधावित्यत्र पखमीसमासस्याऽऽश्रयणादलः परस्य विधौ न स्थानिवदित्यर्थो स्थानिवत्व. निषेधान्न दोष इति भावः ।।
ननु णत्वापेक्षया द्वित्वस्य परत्वेन पूर्व द्वित्वे ततो गत्वे णत्वं द्वित्वमिति मृलोक्तमयुक्तमिति चेन्न । 'पूर्वत्राऽसिद्धिमि' त्यनेन पूर्वत्र कर्तव्ये परस्याऽसिद्धत्वबोधनाण्णत्वहट्या द्वित्वस्याऽसिद्धत्वेन प्राक् गत्वस्यैव प्रवृत्तेः न च (१)पूर्वत्रासिद्धीयमद्वित्वे इति परिभाषया द्वित्वमिन्ने कार्ये कर्तव्ये उक्तशास्त्रप्रवृत्तेनिर्णीतत्वेन प्रकृते द्वित्वस्यैव कर्त्तव्यवात्तदप्रवृत्तौ परत्वाद्वित्वे प्राक् प्रदर्शितदोषस्य तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । संय्यन्तेत्यत्र त्रियकारकरूपसिद्धयर्थमावश्यकेन (द्वित्वे परेसवर्णत्वं सिद्धं वक्तव्यम्) इति वार्तिकेनोक्तप. रिभाषाया वर्णद्वित्वे प्रवृत्तिकल्पनात् , अन्यथा द्वित्वं प्रत्युक्तपरिभाषया पूर्ववेत्यस्याऽ. प्रासौ परसवर्णस्य सिद्धत्वेन द्वित्वे कृते भाष्योक्तप्रयोगोपपत्तायुक्तवार्तिकं स्पष्टमेव व्यर्थ स्यादेवञ्च द्वित्वे कर्त्तव्येऽपि पूर्वत्राऽसिद्धमित्यस्य प्रवृत्तौ द्वित्वस्यासिद्धत्वेन णत्वस्यैव प्रवृत्तावुक्तदोषाऽभावात् । न च वाक् वाक्क् इति भाष्योदाहरणोपपत्तये वर्णद्वित्वेऽप्युक्त. परिभाषाप्रवृत्तिरावश्यकी अन्यथा पूर्ववेत्यनेन चत्वात्प्राग्गस्यैव द्वित्वेऽन्त्यस्य चत्वें पूर्वत्र गश्रवणापत्तिः । न च खरिचेत्यनेन पूर्बगस्य चत्वेन तत्सिद्धिरिति वाच्यम् । अवसान. चर्वस्यासिद्धत्वेन खर्परत्वाऽभावाचाऽप्राप्त्या गश्रवणाऽऽपत्तेदुर्वास्त्वात्। न च कस्य द्वित्वेऽप्यवसाने चर्वस्याऽसिद्धत्वाद्कारे झशि परे पूर्वस्य जश्त्वे उक्तरीत्यैव चाऽभावाद्गश्रवणं दुर्वारमिति वाच्यम् । 'न मुने' इतिवत्पूर्वत्राऽसिद्धीयमित्यस्य द्वित्वे कृतेऽपि प्रत्यासत्या द्वित्वाऽऽश्रयस्य कार्ये कर्तव्येऽसिद्धत्वन्नेत्यर्थेऽवसानचवस्याऽसिद्धत्वाऽभावेन झशपरत्वाऽभावात्पूर्वककारस्य जश्त्वाऽनापत्त्या गश्रवणाऽपत्तिरूपदोषस्य विलयापत्तेः । एवञ्च प्रकृतग्रन्थस्य कथं संगतिरिति चेन्न । द्वित्वे कर्तव्येऽन्यदसिद्धन्न द्वित्वन्त्वसिद्धमेवे. त्युक्तपरिभाषाऽर्थकरणेन द्वित्वात्प्राङ्गत्वे ततो द्वित्वे तत्सङ्गतेरिति भावः ।।
ननु 'षट्-चतुर्व्यश्चेति सूत्रे (२) (गौणमुख्य ) न्यायेन मुख्यार्थवाचकचतुशब्द. स्यैव ग्रहणात्प्रियचतुर् शब्दस्य गौणत्वेनाऽग्रहणान्नुण न स्यादित्याशयेनाऽऽह-गौणत्वे तु नुट नेष्यत इति । केचित्तु सूत्रे बहुबचननिर्देशसामर्थ्याद्वहुत्वार्थकस्यैव चतुशब्दस्य ग्रहणादेकत्वाद्यर्थवाचकस्य तस्याऽग्रहणेन नुण नेति वदन्ति तन्न, बहुवचननिर्देशस्य लाघ. वार्थत्वेन तस्मादुक्तकल्पनायाः कर्त्तमशक्यत्वादित्यलम् ।।
ननु कमलशब्दात्तत्करोति तदाऽऽचष्टे इति णिचि, इष्टवद्भावेन टिलोपे ततः कर्तरि विपि णे रनिटी ति णिलोपे ततः प्रातिपदिकत्वेन सोरुत्पत्तौ तस्य 'हल्ड्याविति लोपे कमलिति सिद्धयति, अत्र अचः परस्मिन्नित्यत्र पञ्चमीसमासाश्रयणादल्लोप-णिलोपयोः स्था
(१)पूर्वत्रासिद्धीयमिति*-द्वित्वभिन्ने पूर्वत्र कर्तव्ये परमसिद्धमित्यर्थः । पूर्वत्रासिद्धमित्यधिकारभवं शास्त्रमस्या लिङ्गम् । अत्र च सिद्धत्वासिद्धत्वयोः फले विशेषस्तत्रैवास्याः प्रवृत्तिरिति बोध्यम्।
(२) *गौणमुख्येति । गौणमुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्यय इति तत्स्वरूपम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किका रत्नमञ्जूषायाम्-
निवच्चेन सोईल्परत्वाऽभावाल्लोपो न स्यादिति चेन्न । पूर्वत्राऽसिद्धे तन्निषेधेनाsदोषादिति भावः । वस्तुतस्तु " न हि पदान्ताः परेऽणः सन्ति, ननु चायमस्ति कर्तृ हि लणसूत्रस्थभाष्यात् 'भो - भगो' इति सूत्रस्थभाव्यस्यैकदेश्युक्तित्वेन वृक्षव् कमलित्यादेरनभिधानमेवोचितमिति दिक् ।।
E૦
ननु कमलशब्दात्सप्तमीबहुबचने सपि पूर्वोक्तरीत्या अल्लोप - णिलोपयो: स्थानिवत्वेन व्यवधानात्पत्वाऽनाऽऽपत्तिरिति चेन्न । पूर्वत्राऽसिद्धे न स्थानिवदिति तन्निषेधेन तदुपपत्तेरित्याशयेनाऽऽह - षत्वं कमलिष्वति ॥
ननु 'त्यदादीनामः' इत्यस्माच्यदादेरित्यनुवर्त्य त्यदादीनामिमः अः स्यादित्यर्थेनैवे. gest 'किमः कः' इत्यत्र ककारोच्चारणं विफलम् । न च त्यदादिप्रयुक्तकार्य्यस्य द्विपन्तानामेवेष्टत्वेन किमस्तद्वहितत्वादिष्टप्रयोगो नोपपद्येतेति वाच्यम् । द्वेः प्राकू किमः पाठेनैवोपपत्तेः । न च इम इत्यस्य षष्ठीनिर्दिष्टत्वादलोऽन्त्यपरिभाषोपस्थितावन्त्यस्यादेशा पत्तिरिति वाच्यम् । नानर्थकेऽलोऽन्त्य विधिरित्यनेन तन्निषेधात् । न च द्वेः प्राकू किसः पाठाभ्युपगमे स च कश्चेत्येकशेषे किमः शेषापत्तिरिति वाच्यम् । साकच्कादेशविधानपरभाष्यप्रामाण्येनैकशेषे त्यदादीनां द्विपय्र्यन्तानामिति नियमस्य बाधात् तादृशप्रयोगान भिधानाच्च । न च 'कुतिहोरि त्याद्यर्थं किमः ककारोच्चारणमन्यथेमः कादेशे कद्वयश्र वापत्तिरिति वाच्यम् । तत्राप्युतिहोरिति न्यासेनैव निर्वाहात् । न च 'क्वाती' त्यर्थ' ककारोच्चारणमन्यथोक्तदोषाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । तत्र वातीतिन्यासेनैवादोषात् । एवञ्च व्यर्थमेव ककारोच्चारणमित्याशङ्कां समाधत्ते -- श्रकचसहितस्याऽप्ययमादेश इति । व्यर्थं ककारोच्चारणं ज्ञापयति साकच्कस्य किमः कादेश इति, अन्यथाsकवि शिष्टस्य तस्येम आदेशे कक इत्यापद्येत तथा न्यासे तु साकच्कस्याऽपि तस्य ( १ ) ( तन्ममध्यपतित ) न्यायेन किम्शब्दत्वात्सुलभ एवादेश इति भावः । न च भिन्धकीत्यत्राडकचि घित्वं न प्राप्नोति निर्दिश्यमानपरिभाषयेत्याशङ्क्याऽन्तरङ्गत्वाद्धित्वे ततोऽकजिति भाष्यात्साकच्कस्य निर्दिश्यमानत्वाऽभावाद्यथान्यासेऽपि कथमादेश इति वाच्यम् । किमः क इत्यस्याssवृत्या एकेनाऽकज्रहितस्य द्वितीयेन साकच्कस्यादेश इति कैयटोक्तस माधानेनाऽऽदेशस्य सौलभ्यादिति भावः | वस्तुतस्तु अकचि घित्वं न प्राप्नोतीति भाष्यस्य अऋचरक्षकं धित्वं न प्राप्नोति, निद्दिश्यमानपरिभाषया सम्पूर्णस्य स्यादित्याशयः, अत एव 'अनाऽव्यक' इत्यत्राsकोरिति चरितार्थम्, अन्यथा तन्मध्यपतितन्यायगृहीतस्या निर्दिश्यमानत्वेनैवादेशाऽप्राप्तौ तस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्यमित्यलम् ॥
ननु इद ए इति स्थितौ स्मायाऽऽदेशात्परत्वादनादेशे (२) (सकृद्भुति) न्यायेन पुनः स्मायादेशो न स्यादित्याशङ्क्य समाधत्ते - नित्यत्वान्ङः स्मै इति । ( ३ ) कृताऽकृतप्रसङ्गिनो विधेर्नित्यत्वेन स्मायादेशस्यानाऽदेशे कृतेऽकृते च प्राप्त्या नित्यत्वादनादेशं बाधित्वा स्मायादेश एव जातः । न चानादेशस्याप्युक्तरूपनित्यत्वस्य सत्वादयमेव कुत्तो
(१) *तन्मध्यपतितेति । तन्मध्यपतितस्तद्ग्रहणेन गृह्यते इति तत्स्वरूपम् । (२) *कृतीति । सकृद्वतौ विप्रतिषेधे यद्वाधितं तद्वाधितमेवेति स्वरूपम् । (३) *कृताकृतेति । तदुक्तं कच्चित्कृताकृतप्रसङ्गमात्रेणापि निस्यतेति ।
Aho! Shrutgyanam
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
हलन्तपुल्लिंङ्गप्रकरणम् । नेति वाच्यम् । लक्ष्याऽनुरोधेन बाधकाऽबाधितकृताकृतप्रसङ्गित्वरूपनित्यत्वस्याऽभ्युपग. मात् । 'अनाऽप्यक' इत्यस्य 'हलि लोप' इत्यनेन बाधेनाऽतथात्वादिति भावः ।।
ननु अनुदात्तत्वविधानेनैव त्यदाद्यत्वे हलि लोपेनाऽऽभ्यामित्यादि समीहितरूपोपपत्तावलमविधानेनेत्याशंक्य समाधत्ते-अशुवचनं साकच्काऽर्थमिति । शित्त्वादकविशिष्टस्याऽऽदेश इति भावः । न च 'त्यदादीनाम' इत्येतद्विहिताऽकारस्याऽकारवि. धानसामर्थ्यादेव सर्वादेशत्वसिद्धौ शित्करणं ब्यर्थमेवेति बाच्यम् । अकारविधानसामर्थ्यासर्वादेशवत्सपि चेति दीर्वाऽभावस्यापि ज्ञापनसम्भवात् । एवञ्च स्पष्टार्थमेवाऽशग्रहणमि. ति भावः । केचित्तु अनुदात्तत्वार्थमेवाऽकारविधानमिति सन्देहव्यावृत्यर्थमशग्रहणमिति वदन्ति । वस्तुतस्तु अन इति प्रश्लेषादकारद्वयविधानसामर्थ्यात्सर्वाऽऽदेशत्वसिद्धावश्न हुणं व्यर्थमेवेति बोध्यम् ।।
नलोपः, राजेति । ननु राजानित्यस्य प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वात्पदत्वेऽपि तेनैब प्रत्ययलक्षणेन प्रत्ययान्तत्वादप्रत्यय इति निषेधेन प्रातिपदिकत्वाऽभावान्नलोपो न स्याप्रातिपदिकर्सज्ञकं यत्पदं तदन्तनकारस्यैव लोपविधानादिति चेन्न । अप्रत्यय इत्यत्र पर्यु. दासात्प्रत्ययान्तभिन्नस्य प्रत्ययान्तसशस्य प्रातिपदिकत्वमित्यर्थे यथोदेशपक्षे प्राकृतां प्रातिपदिकसंज्ञामादाय नलोपोपपत्तेः । न च कार्यकालपक्षे तादवस्थ्यमेवोक्तदोषस्येति वाच्यम् । व्यवस्थितपक्षद्वयमध्ये एकतरपक्षेण लक्ष्यसिद्धावितरपक्षेण दोषदानस्य भाष्ये काऽप्यनुपन्यासात् । न चाऽप्रत्यय इत्यत्र प्रसज्यप्रतिषेधाऽऽश्रयणे प्रत्यायान्तस्य प्रातिप. दिकत्वाऽविधानादत्र पक्षे लोपेनैव जातनिवृत्तेरपि वक्तुं शस्यत्वेनोक्तदोषो दुर्वार एवेति वा. च्यम् । 'न डि सम्बुद्वयोरिति निषेधसामर्थ्यात्प्रत्ययलक्षणेन प्रत्ययान्तत्वमादाय न निषे. धप्रवृत्तिरिति ज्ञापनेनाऽदोषादिति भावः ।।
ननु राजञ्छब्दाच्छशि 'लशक्वेति शस्येत्त्वे 'यचिभमिति भत्वे 'अल्लोपोऽनः' इत्य. ल्लोपे राजन् असित्यवस्थायाम 'अचः परस्मिन्नित्यत्र पञ्चमीसमासाऽश्रयणादल्लोपस्य स्था. निवत्वेन व्यवधानाच्चुत्वाऽप्रातौ राज्ञ इति न सिद्धयोदित्यत आह-नचाल्लोपः स्था. निवदिति । पूर्वत्राऽसिद्धे न स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वनिषेधान्न चुत्वाऽनाऽऽपत्तिरिति भावः । न च षष्ठाऽध्यायस्थ 'वाह अठिति सूत्रस्थोग्रहणेन ज्ञापितयाऽन्तरङ्ग परिभाष याऽन्तरङ्गे श्रुत्वे कर्तव्ये बहिरङ्गाऽलोपस्याऽसिद्धत्वबोधनात्पूर्वोक्तस्य श्रुत्वाऽनाऽऽपत्तिरू. पदोषस्य तादवास्थ्यमेवेति वाच्यम् । यथोद्देशपक्षे उक्तपरिभाषाम्प्रति श्रुत्व विधायकशा. खस्याऽसिद्धत्वादन्तरङ्गशास्त्राऽभावेन प्रतिपाद्याऽभावात्परिभाषाऽप्रवृत्तः, तथा च श्चुत्ने कस्याऽपि व्यवधानरूपप्रतिबन्धकस्याऽसत्त्वादुक्तप्रयोगोपपत्तिः सुलभैव । न च कार्यकालपक्षे विधिशास्त्रप्रदेशे कार्याथं परिभाषाऽपकर्षणादस्या उक्तशास्त्रदेशस्थत्वादिमाम्प्रत्यन्तरङ्गशास्त्रासिद्धत्वाऽभावेन परिभाषाप्रवृत्तौ बाधकाऽभावात्पूर्वोक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । एकतरपक्षेण लक्ष्यसिद्धौ पक्षाऽन्तरमवलम्व्य दोषदानस्य भाष्ये कायनाऽऽश्र. यणात् । वस्तुतस्तु कार्यकालपक्षेऽप्युक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेरुक्तत्वाचेति दिक् ॥
नुन प्रतिदिवन् शब्दाच्छसि शस्येत्वे भत्वे अल्लोपे प्रतिदिवन अस् इति स्थितौ पञ्च. मीसमासाऽश्रयणादचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वादिकारस्योपधात्वाऽऽभावाद्धलि चेति दी.
Aho ! Shrutgyanam
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
फविकारत्नमञ्जूषायाम्र्धाऽप्राप्तौ प्रतिदीन इतीष्टरूपस्य सिद्धिर्न स्यादिति सन्देहे जाते समाधानमाह-नचाऽ. ल्लोपस्य स्थानिवत्त्वमिति । 'न पदान्त' सूत्रेण दीर्घविधौ कर्तव्ये स्थानिवत्त्वनिषेधाद्दीघे इष्टप्रयोगसिद्धिः।न चाऽन्तरङ्गपरिभाषयाऽन्तरङ्ग दीर्घ कर्तव्ये वहिरङ्गाऽल्लोपस्याऽसिद्धत्वेन पूर्वोक्तदोषल्य तादवस्थ्यमिति वाच्यम् । यथोद्देशपक्षे पाष्ठीमुक्तपरिभाषाम्प्रति दीर्घस्याऽ. सिद्धत्वादन्तरङ्गाऽभावेन प्रतिपाद्यस्याऽसत्वात्परिभाषाया अप्राप्तेरिति भावः ॥
ननु वृत्रघ्न इत्यत्र (१)(अनन्तरस्ये)ति न्यायेन 'अत्पूर्वस्ये' तस्य 'हन्तेरि त्येतद्वाधकत्बेन निर्णीतत्वात् 'एकाजुत्तरपदे' इत्यनेन प्राप्तणत्ववारणाऽसम्भवाण्णत्वं दुर्वारमेवेत्याशङ्कायामाह-योगविभागसमादिति । हन्तेरत्पूर्वस्येत्येकेनैव योगेन णत्वसिद्धौ पृथ. ग्योगकरणसामर्थ्यादुक्तन्यायं बाधित्वाऽत्पूर्वस्येत्यनेनाऽत्र प्रवृत्तियोग्यणत्वविधायकशास्त्रमात्रस्य बाधान्न गत्वम् । नचाऽकारस्य लोपेऽत्पूर्वत्वाऽभावात्कथं निषेध इति वाच्यम् । पूर्वस्माद्विधिरिति पञ्चमीसमासाऽऽश्रयणात्स्थानिवत्वेन निषेधाप्राप्तः सुलभत्वात् । नचाऽल्लो. पस्य स्थानिवत्वेन कुत्वं कथमिति वाच्यम् । नकारे परे कुत्वविधानसामर्थ्यादल्लोपस्य स्थानिवत्त्वाऽभावबोधनादिति भावः ॥
यत्तु वृत्रघ्न इत्यादौ वैकल्पिकं णत्वं माधवेनोक्तमिति । अस्याऽयमभिप्रायः, भसंज्ञायामल्लोपेल्विधित्वेन स्थानिवत्वाऽभावादुत्तरपदस्याऽनच्त्वात् 'एकाजुत्तरपदे इत्यस्याऽप्राप्त्या 'प्रातिपदिकान्तनुम्बिभक्तिषु चे' त्यस्य प्रवृत्तौ रूपद्वयमिति-तद्भाप्यविरुद्धमिति। (कुव्यबाये हादेशे णत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः ) किम्प्रयोजनं वृत्रहना, स्रुघ्नः, प्राधानि, हन्तेरत्पूर्वस्येत्यत्पूर्वग्रहणं न कर्त्तव्यम्भवतीति भाष्य उक्तम् भाष्यवार्ति. कयोर्णत्वाऽभावे तात्पर्येण णत्वे तु स्पष्ट एव विरोध इति भावः । न च सूत्रसत्वे प्रधना. घन इत्यत्र णत्वं तदसत्त्वे तन्न स्यादिति वाच्यम् । अत्पूर्वग्रहणस्य हस्थानिककवर्गाऽभा. वबद्धन्तेरुपलक्षणत्वेनाऽदोषात् । अत एव योगविभागमूलकवात्तिके प्रत्याख्यातेऽपि फल. भेदो नेति दिक् ॥ ___ ननु मघवन्शब्दात्सौ 'मघवा बहुलमिति मकारस्य त्रादेशे 'उगिचामिति नमि 'हल्याबिति सलोपे 'संयोगान्तस्येति तकारलोपे मघवन्निति स्थितौ संयोगान्तलोपस्याऽसिद्धत्वेन नान्तत्वाऽभावादी? न स्यादित्याशंक्य समाधत्ते-इह दीर्घ कर्तव्ये इति । मघवा बहुलमेतत्सूत्रस्थबहुलग्रहणेन दीर्घे कर्तव्ये संयोगान्तलोपो नासिद्ध इति कल्पनादुक्तदोषाऽवकाशो नेति समाधातुरभिप्रायः । बहुलग्रहणस्याऽनेकार्थकत्वेन विपरीतनियमस्यापि सम्भवात्तेन मुलोक्तनियम एव कल्पनीय हत्यत्र प्रमाणं दर्शयितुमाहतथा च श्वन्नुक्षन्नित्यादि । अयम्भावः, उक्तसूत्रेण महधातोः कन्प्रत्ययाऽबुगाऽऽगम. घकारनिपातनेन मघवा मघवानावित्यादि, धनार्थकमधशब्दान्मतुपि मकारस्य वकाराऽऽ. देशे 'अत्वसन्तस्येति दीर्घा मघवान् मघवन्तावित्यादि च द्विविधरूपमित्थं संसाध्य 'मय. वा वहुलमिाति सूत्रं कैयटः प्रत्याख्यातवान् । एवञ्च बहुलग्रहणेनाऽसिद्धात्वाऽकल्पनादारम्भे मघवन् प्रत्याख्याने मघवानिति फलभेदस्य स्पष्टत्वेन प्रत्याख्यानासङ्गतिः स्यात, "फलैक्ये प्रत्याख्यानं सम्भवति न तु फलभेद" इति भाष्यात् । तथा च बहुलग्रहणेन (१) अनन्तरस्येति । अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वेति न्यायस्वरूपम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् । तथा कल्पनीयं यथा फलभेदो न स्यात अत एव (१)अर्वणस्तृ-मघोनश्चेति श्लोकवार्तिकं सङ्गच्छते । अनेन च मधवनशब्दस्य लोकेऽनभिधानं बोध्यम् । बहुलग्रहणेन तथाकल्पा नायां प्रमाणान्तरं कबिप्रयोगं दर्शयितुमाह-हविर्य क्षितीत्यादि।
ननु 'हः सम्प्रसारणमित्यतः सम्प्रसारणपदाऽनुवृत्यैव सिद्धावेतत्सूत्रस्थसम्प्रसारणपदस्य सामर्थ्यात्सम्प्रसारणमात्रनिषेधकत्वेन दूरस्थस्याऽपि 'श्वयुवेत्यस्य 'व्यथो लिटी'. त्यस्य च निषेधः । न च 'न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणमित्यतः सम्प्रसारणपदस्य व्यथो लिटीत्यत्राऽनुवृत्त्या व्यथि-व्यधिप्रभृतिधातौ चरितार्थत्वेन यून इत्यत्र प्राकृतस्य सवर्णदीर्घरूपैकादेशस्याऽचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वादुकारेण व्यवधानात्सम्प्रसारणपरत्वाs. भावेन निषेधो न स्यादिति वाच्यम् । व्यथोऽभ्यासस्य सम्प्रसारणं स्यान्न तु यकारस्येत्यथकेन "व्यथो लिटि न य' इति न्यासेनैव सिद्धौ सम्प्रसारणग्रहणस्य यन इत्यत्र यकारस्य सम्प्रसारणनिषेधकत्वेनैव चारितार्थ्यस्य वक्तव्यत्वेन व्यवधानेऽप्येतन्निषेधप्रवृत्तरीका. रात् 'यनस्तिरिति निर्देशाचेत्याऽऽशयेनाह-इति यकारस्य नेत्वमिति । न च का. यंकालपक्षे श्वयुवेत्यत्रोपस्थितस्येग्यणः सम्प्रसारणमित्यस्य पदैकवाक्यतयाऽन्वये भसंज्ञानिमत्तिस्य यणान्वयन यकारा-धजादि-कप्रत्ययावधि-स्वाद्य-सर्वनामस्थानपरकाऽब्यव. हितपूर्वत्वविशिष्टस्य यणः सम्प्रसारणमित्यर्थे (२) (येन नाब्यवधान) न्यायेन पूर्वस्य स. म्प्रसारणाऽप्राप्त्या व्यर्थमेव सूत्रमिदमिति बाच्यम् । उक्तपक्षेऽपि संज्ञासूत्राणां वाक्यभेदेनैव सम्बन्धस्योक्तत्वेन सम्प्रसारणविधायकेषु यण इत्यस्याऽसत्वेन निमित्तस्य यणाऽन. न्वयेनाऽदोषात् । अत्रैतन्निषेधशास्त्रमपि ज्ञापकं बोध्यम् ।
ननु यून इत्यत्र सकृत्प्रवृत्त्यैवोभयोः सम्प्रसारणे जाते निषेधो व्यर्थः, किञ्चोकारस्य दीर्घ कृतेऽनल्विधाविति निषेधेन स्थानिवत्वाऽप्राप्त्या सम्प्रसारणपरत्वेन निषेधशास्त्र. प्राप्तिरेव न, किञ्च ( लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव प्रवर्तते ) इति न्यायेन वकारस्य सम्प्रसारणवि. धानेन चरितार्थस्य श्वयुवेत्यस्य पुनरप्राप्तिबोधनेन निषेधशास्त्रं सर्वथा व्यर्थमेवेत्याशक्य समाधत्ते-अत एव शापकादन्त्यस्य यणः पूर्व सम्प्रसारणमिति । एतस्मादेव ज्ञापकादीर्घस्याऽपि स्थानिवत्त्वेन सम्प्रसारणपरत्वे निषेधः सुलभः, एतदारम्भसामर्थ्यादचः परस्मिन्निति स्थादिवत्त्वेन न व्यवधानशङ्कालेशोऽपि । न च (३)लक्ष्ये लक्षण) न्यायेन पूर्वस्याऽप्राप्तो व्यर्थमेवैतन्निषेधशास्त्रमिति वाच्यम् । कार्याश्रयवर्णभेदेन लक्ष्यभेदादुक्तन्यायस्याऽविषयत्वेनाऽप्रवृत्त्या तस्याऽऽबश्यकत्वात् । यमुद्दिश्य पूर्व प्रवृत्तिस्तमुद्दिश्यैव पुनः प्रवृत्तौ तन्न्यायविषयत्वादिति मावः ॥
ननु अनमः किमित्यस्य सूत्रेऽसावितिपय्युंदासेन सावप्राप्तावनति प्रत्युदाहरणमनु(१) अर्वणस्तृमघोनश्चेति ।
अर्वणस्तृमघोनश्च न शिष्यं छान्दसं हि तत् ।
मतुव्वन्योविधानाञ्च छन्दस्युभयदर्शनात् ॥ इति श्लोकवार्तिकस्वरूपम् । (२) येन नाव्यवधानेति । येन नाऽव्यवधान तेन व्यवहितेऽपि इति स्वरूपम् । (३) लक्ष्ये लक्षणन्यायेनेति । लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव प्रवर्तते इति न्यायाकारः। ७ फ०र०
Aho ! Shrutgyanam
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्पपन्नमिति चेन्न । तस्य यज्वन्शब्दसदृशोनर्वन् शब्दो व्यावर्त्य इत्यत्र तात्पर्यादित्या. शयेनाह-अनञः किम् । अनर्वेति ॥
ननु 'पथिमथ्यभुक्षामादिति सुने आदित्यत्र निरनुनासिकाऽऽकारोच्चारणेऽपि तपरसु. त्रस्थाऽनणीव विधीयमानेऽपि प्रवृत्त्यभ्युपगमेन सवर्णग्रहणानकारस्याऽऽन्तरतम्यादनुनासि. कः स्यात् । न चतपरस्तत्कालस्येत्यत्राणुदित्सूत्रादप्रत्ययपदाऽनुवृत्त्याविधीयमान एव तत्प्र. वृत्या न कश्चिद्घोष इति वाच्यम् । तत्राऽप्रत्ययपदाऽनुवृत्तौ विनिगमनाविरहेण दोषस्य तादवस्थ्यादित्याशक्य समाधत्ते-श्रा प्रादिति प्रश्लेषेति । अत्र प्रश्लेषेणाऽऽकारद्वयविधानात्सर्वाऽऽदेशत्वं नाऽऽशनीयम् , विशेष्य-विशेषणभावेनाऽन्वयादनेकाल्त्वाऽभावात् । प्रश्लेषेण शुद्धाया एवाऽऽव्यक्तविधानाऽनुनासिकः । न च ( भाव्यमानेन सव
नां ग्रहणं ने)ति परिभाषया सवर्णग्रहणनिषेधादोषाऽभावेन प्रश्लेषो नावश्यक इति वाच्यम् । भाव्यमानोऽण सवर्णान् न गृहातीत्येव पाठादतोऽण्त्वाऽभावा निषेधाऽप्राप्त्या सवर्णग्रहणस्य दुर्वारत्वेन तद्वयावृत्तये प्रश्लेषस्याऽऽवश्यकत्वादिति प्राश्वः । वस्तुतस्तु भाष्येऽणरहिताया एवोक्तपरिभाषयाः पाठेनाऽस्या गुणाऽभेदकत्वेन जातिपक्षेणाऽणुदित्सू. त्रेण तपरसूत्रेण च प्राप्तसवर्णग्रहणस्य निषेधकत्वेनाऽदोषात् । अनुनासिकाऽऽकारविधान. स्यैवेष्टत्वे प्रक्रियालाघवाय तथैवोच्चारणीये निरनुनासिकाऽऽकारविधानेन शुद्धाऽऽव्यक्तरेव विधानमित्युक्तत्वाच्चेति भावः ॥
शतानि सहस्राणीति । ननु शतानीत्यनुपपन्नं विंशत्याद्याः सदैकत्वे इत्यनुशास. नादिति चेन्न । एकशेषेणाऽनेकशतबोधतात्पर्य्यकत्वात् । न च कृते नुमि नान्तत्वेन षट. स्वाद्विभक्तलगिति वाच्यम् । सर्वनामसंस्थानसन्निपातेन कृतस्य नुमस्तत्सन्निपातविधातकलुगुपपादकत्वेन षट्स्संज्ञाया अपि सर्वनामस्थानसन्निपातबिघातकत्वेन ( सन्निपात ) परिभाषया तदनिमित्तत्वबोधनात् । कुम्भकारेभ्यो नगरकारेभ्य इत्यत्राऽव्ययसंज्ञावारण. परभाष्यप्रामाण्यात्परम्परासन्निपातविघातकेऽप्युक्तपरिभाषाप्रबृत्तिस्वीकारादिति भावः ॥
ननु 'रायो हली'त्यतो हलीत्यस्याऽपकर्षाद्धलादावात्वविधानेनाष्टावित्यत्राऽऽत्वन्न स्यादित्यत आह-अष्टभ्य इति वक्तव्य इति । आत्वस्य लक्षणवशसम्पन्नत्वे हि वैकल्पिकत्वेन लाघवाद्धस्वघटित एव निदृष्टव्ये कृताऽत्वाऽनुकरणं ज्ञापयति क्वचिदजादाव. प्यात्वमिति भावः । दीर्घान्तादष्टनः पराऽसर्वनामस्थानविभक्तिरुदात्तेत्यर्थके 'अष्टनो दीर्घादिति सूत्रे दीर्धग्रहणं ज्ञापयति वैकल्पिकमिदमात्वमिति, तथा हि, दीर्घाऽन्तादेवाऽष्टनः परस्या असर्वनामस्थानविभक्तेरुदात्तत्वाय दीर्घग्रहणम् तिष्ठति, आत्वस्य नित्यत्वे तु दीर्घग्रहणाऽभावेऽपि हस्वान्तादष्टनः परस्या उक्तबिभक्तेरुदात्तत्वाऽप्राप्त्या दीर्घग्रहणं स्पष्टमेव व्यर्थ स्यादिति दिक् ॥
ननु प्रियाष्टन् शब्दाच्छसि शस्येत्त्वे लोपे च कृते भत्वेऽल्लोपे प्रियाष्टन् अस् इति स्थितौ टकारयोगे नकारस्य टुत्वं कुतो नेत्यत आह-इह पूर्वस्मादपीति । 'अचः परस्मिन्निति सूत्रे पूर्वविधावित्यत्र पूर्वस्माद्विधिः पूर्वविधिरिति पञ्चमीसमासाऽऽश्रयणाद. ल्लोपस्य स्थानिवद्भावादकारेण व्यवधानात् ष्टुत्वन्नेति । न च ( पूर्वत्राऽसिद्धे न स्थानिव. दि) ति स्थानिवत्त्वनिषेधादुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । संयोगादिलोप-लत्व
Aho! Shrutgyanam
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् ।
७५ णत्वेषु विधिषु कर्त्तव्येषूक्तवचनस्य ने प्रवृत्तिरित्यर्थकेन ( तस्य दोषः संयोगादिलोपलत्व-गत्वेषु ) इति वात्तिकेन णत्वे कर्तव्ये तदप्रवृत्तिधोधनेनादोषात् । न च तस्य दोष इति वात्तिके प्रतिपदोक्तणकारस्यैव ग्रहणं न तु लाक्षणिकस्य ष्टुत्वनिष्पन्नस्येति वाच्यम् । तत्र ताशणकारग्रहणे प्रमाणाऽभावात् । मूर्द्धन्यपदानुवर्त्तनेनैव सिद्धौ रषाभ्यामित्यत्र. त्यणकारस्य भाष्यकृता प्रत्याख्यातत्वेन प्रतिपदोक्तत्वाऽलाभाच्चेति भावः । ननु रेषाभ्यामित्येतदारम्भसामर्थ्यात्पञ्चमीसमासस्याऽनित्यत्वेन स्थानिवत्वाऽभावात्ष्टुत्वापत्तिदुरैवे. त्यत आह-कार्यकालपक्ष इति । कार्येण हेतुना काल्यते स्वसन्निधिं प्राप्यते इति कार्यकालपक्षशब्दार्थः । अत्र पक्षे स्वप्रदेशे विधिशास्त्रेण कार्यहेतोरपकृष्टायाः पृथगेव वाक्यार्थबोधो भवति न तु विधिशास्त्रेण सहेति विवेकः । एवञ्च प्रकृते ष्टुत्वविधायकशा. स्त्रेणाऽन्तरङ्गपरिभाषाऽपकर्षणात्तया तस्याऽन्तरङ्गत्वबोधनेन तत्र कर्तव्ये तदपेक्षया बहिरङ्गस्याऽल्लोपस्याऽसिद्धत्वान ष्टत्वमिति दिक् ॥ - ननु 'युजेरसमासे' इत्यनेनाऽसमास एव नुमो विधानेन सोपपदे 'चोः कुरिति कुत्वे. नैव सिद्धत्वात्विनि क्विपि च न कोऽपि विशेष इत्यत आह-निरुपपदाधुजेः कि. निति ॥
ननु सृजिशोझल्यमकिती ति सूत्रे "रज्जुसडभ्यामिति भाष्यप्रयोगात्काम्य सूत्रे "उपयरकाम्यती"ति प्रयोगाच्च 'किन्प्रत्ययस्य कुः' इति कुत्वन्नेत्याशयेनाऽऽहइह सृजि-यज्योः कुस्वन्नेति क्लीवे वक्ष्यत इति । __परिमृडिति । नन्वत्र 'मृजेर्वृद्धिरिति कुतो न वृद्धिरिति चेन्न । उक्तसूत्रेण धातु विहितप्रत्यये परे वृद्धविधानेन (धातोरुच्यमानं कायं तत्प्रत्यये ) इति परिभाषयाऽत्र मुग्निमित्तकवृद्धेरप्राप्तेः । न च क्विनो धातोविहितत्वेन तन्निमित्तिका बृद्धिदुरैवेति वाच्यम् । डिति चेति निषेधात्तन्निमित्तिकाया अपि वृद्धरप्राप्तेरिति दिक् ॥ ___ ननु 'विश्वस्य व राटोः' इत्यनेन वसशब्दे राट्शब्दे च परे दीर्घविधानादेतदृष्ट्या षत्वादीनामसिद्धत्वादाशब्दपरत्वाऽभावेन दी? न स्यादित्यत आह-राडिति पदा. न्तोपलक्षणमिति । राडित्यस्य पदान्तोपलक्षकत्वेन पदान्तराजशब्दे परे दीर्घ इत्यस्य फलितत्वान्न काऽप्यनुपपत्तिरिति भावः । न चोक्तसूत्रेण वमशब्दे दीर्घविधानादादित्यवि. श्ववसव इत्यमरवलोके कुतो न दीर्घ इति वाच्यम्। तत्र सूत्रे 'नरेः संज्ञायामित्यतः संज्ञा. पदाऽकर्षणेन संज्ञायामेव तद्विधानादित्यम् ॥
ननु त्वं स्त्री अहं स्त्री इत्यत्र मपर्यन्तस्य त्वाहादेशयोः कृतयोर्लोपेन दकारनिवृत्ती त्व अम् , अह अमित्यवस्थायां परमपि पूर्वरूपं बाधित्वाऽपरनिमित्तकत्वेनाऽन्तरङ्गत्वाट्टाप स्यात् । न च युष्मदस्मदोरलिङ्गत्वास्त्रियां विहितस्य टापोऽप्राप्तिरेवेति वाच्यम् (शिशी-लुग-नुम्विधिभ्यो युष्मदस्मदोविभक्तयाऽऽदेशाः पूर्वविप्रतिषेधेने ) तिवातिकप्रामाण्येन तयोल्लिङ्गवत्वप्रतीतेरिति चेन्न । शेष इति षष्ठयर्थे सप्तमी तथा च मर्यन्ताच्छेष. स्याऽदशब्दस्य लोप इत्यर्थेऽद इत्यस्य लोपेनाऽदन्तत्वाऽभावादुक्ताऽऽपत्तेरयोगात् । अ. न्यथा, आत्व-यत्वयोरपवादत्वेन तन्निमित्तेतरविभक्तावेव लोपप्रसको शेषग्रहणस्य वैया. ऽऽपत्तरित भावः । वस्तुतस्तु अन्त्यलोपपक्ष एव सिद्धान्तः, अत एव नचाऽऽदेशो हला.
Aho ! Shrutgyanam
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्तिकारस्नमञ्जूषायाम्
दिरस्तीति 'युष्मदस्मदोरनादेशे' हति सूत्रस्थभाष्योक्तिः सङ्गच्छते । एतेनाऽभ्यमादेशस्यैव न्याय्यत्वमुक्तम् । तथा च प्रकृते टावापत्तिस्तदवस्थैवेति चेदुच्यते, अन्तरङ्ग परिभाषया टापः प्रागन्तरङ्गत्वादतो गुणे इत्यस्यैव प्रवृत्तिरिति न तदापत्तिरिति दिक् ॥
ननु युष्मच्छब्दादस्मच्छब्दाच्च प्रथमा-द्वितीययोद्विवचने औ तस्य के प्रथमयोरम्। इत्यमि 'युवाऽऽवौ द्विवचने' इति क्रमेण युवाऽऽवाऽऽदेशे युवाम् आवामित्यनयोर्मपर्य. न्ताऽधिकारं विनाऽपि सिद्धौ व्यर्थमेवाऽधिकारसूत्रमित्याऽऽशयेनाऽऽशकूते-मपर्यन्तस्य किमिति । समाधत्ते-साकचकस्य मा भूदिति । अधिकारसूत्राऽभा. वेऽकविशिष्टस्यापि युष्मदोऽस्मदश्वाऽऽदेशे युवकामाऽऽवकामित्यनयोर्न सिद्धिरित्याss. वश्यकं तदिति भावः । ननु ओकार-प्रकार-भकारादौ मपि सर्वनाम्नष्टेः प्रागकज. न्यत्र तु भुबन्तस्य टेः प्रागित्यस्य त्वयकेत्यादिसिद्धये बक्ष्यमाणत्वादिहाकिचः प्रागादेशे ततः सुबन्तस्य टेः पूर्वकमचि कृते प्रयोगद्वयपिद्धिः सुलभैवेति नेदमधिकारसूत्रस्य प्रयोजनमित्यरुचेराह-व्या, म्येति । अत्रोक्ताऽधिकारसूत्राऽभावे समुदायस्याऽऽदेशे 'योऽची त्यनेनाऽकारस्य यत्वे नेष्टप्रयोगसिद्धिरित्याऽऽवश्यकन्तदिति भावः । नन्वत्राऽप्यजादौ विभक्तावकारस्यैत्वमित्यर्थ केन 'अच्ये' इति न्यासेनैवोक्तप्रयोगोपपत्तौ व्यर्थ मेव तदि. त्यरुचेराह-युवकाभ्याम्। प्रावकाभ्यामिति । अत्रोक्तनियमबलेनाऽन्तरङ्गत्वात्सर्वनाम्नष्टेः प्रागकचि ततश्चाऽऽदेशे नोक्तप्रयोगसिद्धिरिति तदाऽऽवश्यकमिति दिक् ।।
ननु अन्त्यलोपपक्षे जसोऽमादेशेऽपि तस्य स्थानिवद्भावेन जमवुद्धया 'जसः शीति श्यादेशो दुर्वार इत्याऽऽशकते-इह शेषे लोपोऽन्त्यलोप इति पक्षे जसः शो प्राप्त इति । समाधत्ते-अङ्गकायें कृते पुर्नाङ्गकार्यमिति न भवतीति । अयम्भावः, (अङ्गवृत्ते पुनर्बत्तावविधिः ) इति परिभाषास्वरूपम् । अङ्गेऽङ्गाधिकारे वृत्तं निष्पन्नं य. कायं तस्मिन्सति पुनरन्यस्याङ्गकार्य्यस्य बृत्तौ प्रवृत्तावविधानं भवतीत्यर्थः, तथा च, अङ्गाऽधिकारवृत्ते काव्येऽमि सति पुनरन्यस्याङ्गाधिकारवृत्तकार्य्यस्य श्यादेशस्य न विधा. नमिति न दोषः । इयं परिभाषा 'ज्यादादीयसा इत्याद्विधानेन ज्ञापिता, अन्यथेकारलोपेन 'अकृत्सार्वधातुकयोरिति दीघेण च ज्यायानिति सिद्धावाद्विधानं स्पष्टमेव व्यर्थ स्यात् । ननु 'द्वयोरिश्त्यादिनिर्देशेनोक्तपरिभाषाया अनित्यत्वात्किञ्चाऽङ्गोद्देश्यक कार्यन्नेत्यर्थकरणादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेः । किञ्चाऽस्या लक्ष्यसिद्धयर्थम्भाष्ये काप्यनाश्रयणाच श्याऽऽदेशाऽऽपत्तिस्तदवस्थैवेत्यत आह- उ-प्रथमयोरिति। -प्रथमयोरम् शसो नेति संहितापाठ इति भावः, नातस्संयोगान्तलोपे झल्ग्रहणाऽनुवृत्त्याऽपि दोषः । वस्तुतस्तु, न प्रश्लेषेणाऽपि निर्वाहस्तस्य भाष्येऽदर्शनादेवञ्च ( सन्निपात ) परिभाषयैवोक्ताऽऽपत्तिवारणमिति न कश्चिदोष इति दिक् ॥
ननु 'भ्यसो भ्यमिति सूत्रे भाष्ये भ्यम् अभ्यम्बाऽऽदेश इति सन्देहे यदि भ्यमाssदेशस्तदा 'शेषे लोप' इत्यन्तलोपे एत्वं प्राप्नोति, अथाऽभ्यमाऽऽदेशः शेषे लोपष्टिलोप ह. त्यन्तस्योदात्तनिवृत्तिस्वरः प्राप्नोतीत्युक्त्वा यथेच्छसि तथास्त्वित्युक्तन्तदाह-प्राधः शेषे लोपस्याऽन्त्यलोपत्व एबेति । अत्र पक्षे नैत्वमाशङ्कनोयम्, अङ्गवृत्तपरिभाषयैव तद्वारणात् । अस्या अनित्यत्वे तु सन्निपातपरिभाषयैवत्वं वारणीयम् । अभ्यमाऽऽदेशस्तु टिलो.
Aho ! Shrutgyanam
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम्। पपक्षे-अन्त्यलोपपक्षे च साधुन तु कश्चिद्दोषः । नचाऽन्त्यलोपपक्षेऽकारोचारणसामर्थ्यात्पररूपं बाधित्वा सवर्णदीर्घाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । अकारोच्चारणस्यैत्वनिवृत्त्या चारितार्थेन सामर्थ्य विरहात्पररूपाऽबाधेन परत्वादस्यैव प्रवृत्त । नचाऽङ्गवृत्तपरिभाषयैव दीर्घव्यावृत्ता. वभ्यमित्यत्राऽकारोच्चारणं व्यर्थमिति वाच्यम् । तस्योक्तपरिभाषाऽनित्यत्वज्ञापनार्थत्वेन साफल्यात् । नचाऽन्त्यलोपपक्षे 'एकाऽदेश उदात्तेनोदात्त' इत्यनेन युष्मभ्यमित्यत्र युष्मोत्तराऽकारस्योदात्तत्वं टिलोपपक्षे तु, अभ्यमोऽनुदात्तत्वेन युष्मोत्तराऽकारस्याऽनुदात्तत्वमिति फलभेद इति वाच्यम् । यत्रानुदात्ते बणे परे उदात्तो लुप्यते स बर्ण उदात्त इत्यर्थकेन 'अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोप' इत्यनेन तस्योदात्तत्वस्यैव विधानेन फलभेदाऽभावादिति दिक् ॥
ननु आकमाऽऽदेशात्पूर्वमनादेशत्वेन यत्वस्य प्राप्त्या शेषे लोप' इत्यस्य यत्वनि. मित्तेतरनिमित्ताऽपेक्षितत्वेनाऽन्त्यलोपाऽप्राप्ताववर्णान्तत्वाऽभावात्सडागमाऽप्रसक्तया साम इति समटकनिर्देशो व्यर्थः सुत्राऽसंगतिश्चेत्याऽऽशंक्य समाधत्ते-भाविनः सुटो निवृ. त्यर्थ ससुटकनिर्देश इति । आकमि शेषे लोपे कृतेऽकारान्तत्वात्प्राप्तस्येत्यर्थः । अयम्भावः, यथाऽऽर्द्धधातुकविषये 'अस्तेभूरि त्यनेन भूप्रयोगोऽस्तेरप्रयोगो वोध्यते, एवं सामः प्रसङ्गे आकमित्यनेन सुडामोरत्यन्तमप्रयोगो बोध्यते, यद्यपि आम् दशायां साम इति स्थानिनोऽसत्त्वेन प्रकृताऽदेशाऽप्राप्त्या यत्वेऽन्त्यलोपाऽप्राप्तौ सुटोऽसम्भवेन सर्वथा साम इति स्थानिस्वरूयाऽसिद्धिरेव तथापि भाविनं सुट निवर्तयितुं समुटकनिदेशसाम
ादाम्येव साम्त्वाऽऽरोपेणोक्तस्थानिस्वरूपस्य सिद्धत्वादादेशप्रवृत्तौ स्थानिवत्वेन साम्त्व. स्यैवाऽऽनयनान्नत्वाऽऽम्त्वस्येति न सुडागमाऽऽपत्तिरिति । यत्तु साम इत्यत्र तन्त्रेणाss. मोऽपि सत्वात्तस्य पूर्वमाकमि ततोऽन्त्यलोपेऽकारान्तत्वात्सटि तस्याऽप्याकमि न काऽव्य. नुपपत्तिरिति केचित्तन्न । तन्त्राऽऽनाश्रयणे गौरवात् । केचिच्च 'आम आकमित्येव सिद्धे सकारोच्चारणं व्यर्थमिति सन्देहे पङ्क्तिमिमामवतारयन्ति-भाविनः सुटो निवृत्त्यर्थमिति । आकमः स्थानिवद्भावादाम्बुद्धौ प्राप्तम्टो व्यावृत्यर्थमुक्तनिशः, साम आकमादेशे तु स्थानिवावेन साम्त्वमेव नाऽऽम्त्वमिति न कश्चिदोषः । वस्तुतः, 'आमो डाक. मिति न्यासे आमः स्थाने डाकम्विधानाड्डित्वाहिलोपेनेष्टसिद्धावलमेतदाऽऽयासेनेति । नन्वाऽऽकमि दीर्घोच्चारणम्यर्थमकारोच्चारणसामर्थ्येन पररूपस्य बाधादिति चेन्न । अका. रोच्चारणस्यैत्वनिवृत्या चरितार्थत्वादित्यलम् ॥
'युवावौ द्विवचने 'त्वमावेकवचने' इति सूत्रद्वयेऽपि द्विवचनैकवचनशब्दयोरर्थपरत्वं न तु प्रत्ययपरत्वमिति तत्फलं प्रदर्शयति-समस्यमान इत्यादिना । द्वय कत्ववाचिनीति । द्वित्वैकत्वविशिष्टवाचिनीत्यर्थः समासार्थ इति । मुख्यविशेष्यमित्यर्थः । अन्यसंख्यश्चेति । युष्मदाद्यर्थगतसंख्वेतरसंख्यायुक्तश्चेदित्यर्थः ॥
ननु 'युष्मदस्मदोः षष्ठी-चतुर्थी ति सूत्रेऽपदादावित्यधिकारो व्यर्थः पदात्परयोर्युष्मद. स्मदोः षष्ट्यादिविशिष्टयोर्वानावित्याऽऽदेशौ स्त इत्यर्थेनैव सिद्धरित्याशयेन शङ्कतेअपदादा किमिति । समाधत्ते-वेदेरशेषैरिति । उक्तसूत्रेऽपदादावित्यस्याऽभावेऽत्र पूर्वाऽन्तवद्भावेनैकाऽऽदेशस्य पूर्वपदत्वादेकदेशविकृतन्यायेन स्मानित्यस्य द्वितीयाऽन्ताऽस्म.
Aho! Shrutgyanam
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- च्छब्दत्वादादेशः स्यात् तत्सत्वे तु नोक्तदोषोऽपादादावविद्यमानत्वादिति भावः । आदेशे सति न कृष्णः सर्वदाऽवत्विति पादादित्वाऽपत्योपजीव्यविरोधानादेश इति केचित स्मानित्यस्याऽपादादौ विद्यमानत्वादादेशः, सत्यादेशेऽपादादित्वस्य विधातः पादादित्वस्य चाऽऽपत्तिरिति स्पष्ट एवोपजीव्यविरोध इति दिक् ॥ :: ननूक्तरीत्या षष्ठयाघन्तानामेवादेशा भविष्यन्ति स्थग्रहणं व्यर्थमिति सन्देहादाहस्थग्रहणाच्छयमाणविभक्तिकयोरेवेति। अत्र स्थशब्दोऽहानौ वर्तते यथा
समये तिष्ठ मुग्रीव ! मा वालिपथमन्वगाः ।
नायं सङ्कुचितः पन्था येन वाली हतो गतः ॥ इति रामायणश्लोके समयं मा हासीरित्यर्थक: स्थाधातुरिति ॥
स्थग्रहणस्य फलमाह-नेह युष्मपुत्रो ब्रवीतीति । अत्र विभक्तरश्रवणान्नाऽऽदेशः प्रत्ययलक्षणेनाऽपि नादेशापत्तिः । अनेन विभक्तिबुद्धावपि वस्तुतस्तदभावात् । स्थग्रहणसामर्थ्याद्वस्तुतस्तत्सत्वे एवाऽऽदेशविधानादिति भावः । एकतिङ वाक्यमिति । तिपदेन तिङन्तं गृह्यते । एक तिहन्तं यस्येति बहुव्रीहिः । एकतिङन्तघटितं वाक्यमित्यर्थः । तेन पचतीत्येतन्मात्रस्य न वाक्यत्वम् । इदं स्वशास्त्रे कार्योपयोग्येकवाक्यत्व. लक्षणं, तेन न पश्य मृगो धावतीत्यादावव्याप्तिः वस्ततस्तु एकतिङन्तार्थनिष्ठमुख्यविशेध्यताकबोधजनकं वाक्यमिति तल्लक्षणम् । अत एव पश्य मृगो धावति पचति भवतीत्यादेश्चैकवाक्यत्वसिद्धिः । अत एव 'तिङतिङः' इत्यत्रातिडिति पर्युदासस्य सार्थक्यम् । लौकिकवाक्यत्वञ्च-मुप्तिङन्तचयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्वितेत्यमरेणोक्तम् । तत्र वा शब्दश्चेदर्थे, कारकाऽन्वितक्रिया चेद्वोध्येति शेषः, तथा च कारकाऽन्वितक्रियाबोधकसुबन्तचयस्तथा तिङन्तचयस्तथा सप्तिङन्तचयश्च वाक्यमित्यर्थ इत्यलम् ॥
ननु 'तुल्याथै रतुलोपमाभ्यामि' त्यादिवत् 'नच बाहाहैवैः' इति तृतीयानिर्देशेनैव सिद्धौ युक्तग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-युक्तग्रहणमिति । साक्षाद्योग इति । युष्मद. स्मदर्थगतसमुच्चयादिद्योतकत्वे इत्यर्थः । परम्परासम्बन्धेति । स्वार्थाश्रयान्वय्यन्व. यित्वादिरूपे इत्यर्थः । यत्र युष्मदस्मदर्थगतान् समुच्चयादीन् चादयो द्योतयन्ति तदा चादिभिः सहार्थद्वारा युष्मदस्मदोः साक्षाद्योगस्तत्राऽयं निषेधः यत्रैतादृशो योगो न तत्र नायं निषेध इति भावः ॥
परम्परासम्बन्धेऽप्ययं निषेध इति । न च वाहाहैव युक्त इति सूत्रस्थयुक्तग्रहगसामर्थ्याज्ज्ञाप्यते साक्षाद्योग एवाऽयं निषेधो न तु परम्परासम्बन्धेऽपीति, पश्याथै रित्यत्र तु युक्तग्रहणाऽभावेनोक्तज्ञापऽनासम्भवात्परम्परासम्बन्धेऽप्येतन्निषेधप्रवृत्तिरिति भावः ॥
इह युप्मदस्मदोरादेशस्तिङन्तनिघात आमन्त्रितनिघातश्च नेति । अग्ने । तव देवास्मान्पाहीत्यादौ सम्बोधनपदस्याऽऽमन्त्रितसंज्ञा विधानेनाऽविद्यमानवद्भावात्पदा. त्परत्वाऽभावेन न युष्मदस्मदोरादेशः । एवमग्ने ! नयेत्यादौ ‘तिङतिङः' इति तिङन्तनिघातो न । अग्ने ! इन्द्र, अग्ने ! वरुणेत्यादौ च 'आमन्त्रितस्य च' इत्यामन्त्रित निघातो नेति विवेकः ।। : ननु सर्वदा रक्ष देव ! न इत्यत्र देवेति सम्बोधनस्याऽऽमन्त्रितसंज्ञाविधानादविद्यमान.
Aho ! Shrutgyanam
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम् ।
७६
वद्भावेन पदात्परत्वाभावादस्मदो नसादेशो न स्यादित्याशंक्य समाधत्ते - सर्वदा रक्ष देव ! न इत्यत्र त्विति । उक्तरीत्या देवेत्यस्याऽविद्यमानवद्भावेऽपि रक्षः शब्दमाश्रित्याssदेशो बोध्य इति भावः । एवं इमं मे गङ्गे ! यमुने ! इति मन्त्रे सम्बोधनपदानामवि द्यमानवद्भावेनाऽऽदेशाऽप्राप्त्या मे शब्दाऽऽश्रयणादादेश इति दिक् ॥
ननु प्रति अच् अस् इति स्थितौ यण - लोपयोः प्राप्तौ बहिभूत निमित्तकत्वेन बहिरङ्ग लोपाsपेक्षयाऽन्तरङ्गत्वाद्यणाऽऽदेशः स्यादित्याशङ्क्य समाधत्ते - श्रच इति लोपविषयेऽन्तरङ्गोऽपीति । अयम्भावः, बहिरङ्गशास्त्रेणाऽन्तरङ्गशास्त्रनिमित्तविनाशे पश्चा सम्भाविते पूर्वमन्तरङ्गशास्त्रं न प्रवर्त्तते इत्यथिकया ( १ ) ( अकृतव्यूह ) परिभा पयाऽन्तरङ्गस्य यणोऽप्राप्त्या लोपे दीर्घे च कृते इष्टरूपसिद्धिः । नवोक्तपरिभाषाया भाष्ये.
सच्चादुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । एतदभावे लुप्साङकार - नकारेऽञ्चतौ परेऽन्तरङ्गशास्त्रस्य न प्रवृत्तिरित्यर्थकेन ( चौ प्रत्यङ्गस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः ) इति भाष्योक्तवार्तिकेनैवोक्तदोषायोगादिति दिक् ॥
अन्तरतम्यादिति । सूत्रे उपदे हस्व-दीर्घयोः समाहारद्वन्द्वे घ्यन्तत्वाद्धवस्य पूर्वनिपाते सबर्णदीर्घ नपुंसकहस्वत्वम् । तेनोभयोर्ग्रहणमिति प्राञ्चः । वस्तुतो नैतद्युक्तम् उस ऊस् इति द्वन्द्वे सलोपे ध्यन्तत्वाद्धस्वस्य पूर्वनिपाते नपुंसक हस्व - सवर्णदीर्घयोः प्राप्तौ दीर्घस्य शब्दाऽन्तरप्राप्त्याऽनित्यत्वेन नित्यत्वादपरनिमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वाच्च स्वत्वे ततः सवर्णदीर्घत्वे उ इति रूपाऽनुपपत्तेः । अत एव 'उकालोज्झस्वदोर्घप्लुतः ' इत्यत्र उकाल वृति न कृतम् । तस्मात 'दिव उत्' 'ऋत उदि'त्यत्र च तपरकरणेन ज्ञापितया ( भाव्यमानोऽप्युकारः सवर्णान् गृह्णाति ) इति परिभाषया सिद्धिया ||
1
ननु 'यङः सम्प्रसारणमित्यत्र भाष्ये ( अनन्त्यविकारे ऽन्त्य सदेशस्ये ) ति परिभाषा पठिता । अन्त्यसदेशा-ऽनन्त्यसदेशयोरेकप्रयोगे युगपत्प्राप्तावन्त्यसदेशस्यैव भवतीति तदर्थः । अनन्त्यविकार इति तत्र लिङ्गम् । तामर्थतः पठति श्रन्ययवाध इति । अन्यथा 'जोन' इत्यादि शास्त्रं नेतेत्यादावेव प्रवर्त्तेत न तु नमतीत्यादाविति भावः । अन्त्यस्य बाधे कार्याप्राप्तावित्यर्थः - अन्त्यसदेशस्येति । अन्त्येन समानो देशो यस्येस्यर्यः । तत्त्वञ्च, अन्त्यवर्ण - तद्वर्णयारितराव्यवधानम् । तथा च चलीक्लृप्यते इत्यादा ऋकारान्तर्गतरे फस्योत्तराज्भागेन व्यवधानादन्त्यसदेशत्वाऽभावेन नैतत्परिभाषाप्रवृत्तिः । (२) अत एव न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणमिति सूत्रोदाहरणस्य विद्ध इत्यादेरनया परिभा या न सिद्धिः (३) अत एवोक्तनिषेधसूत्रं सफलमन्यथा ( ४ ) विद्ध इत्यत्र तत्परिभाषयै
( १ ) * अकृतव्यूहेति । अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः इति परिभाषास्वरूपम् । अत्र ज्ञापकं समर्थानां प्रथमाद्वेति सूत्रे समर्थानामिति, तथा हि कृतदीर्घेभ्यः सूत्थितादिभ्यः प्रत्यथोत्पत्त्यर्थमेव तदूग्रहणं परिभाषाऽसत्वे तु अन्तरङ्गत्वाद्दीर्घे : कृत एव प्रत्ययोत्पत्तिरिति व्यर्थं तद्ग्रहणं परिभाषां ज्ञापयतीति ।
( १ ) *चलीक्लृप्यत इति* । अन्त्यसदेशत्वलक्षणे इतराव्यवधाननिवेशस्य फलमिदम् । (२) *अत एवेति । इतराव्यवधाननिवेशादेवेत्यर्थः ।
(३) *अत एवेति । अनया तदुदाहरणाऽसिद्धे रेवेत्यर्थः ।
( ४ ) *विद्ध इति । व्यधू धातोः क्तप्रत्यये ग्रहिज्येति सम्प्रसारणे रूपम् । .
Aho! Shrutgyanam
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- वाऽन्त्यसदेशस्य यकारस्यैव कार्यप्राप्तौ वकारस्याऽप्राप्त्या तन्निषेधार्थ व्यर्थमेवोक्तसूत्र. मिति । न च नैतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानीति न सम्प्रसारण इति सूत्रस्थभाष्या देतत्परिभाषाया अभावबोधनात्तत्स्वीकारे तु भाष्यविरोधो दुर इति वाच्यम् । एत. त्सूत्रसाध्यानि विद्ध इत्यादीन्युदाहरणानि नैतत्परिभाषाप्रयोजनानीत्युक्तसूत्रस्थभाष्याs. भिप्रायवर्णनेन विरोधपरिहारादिति भावः ।।
ननु 'अदसोऽसे दुदोमः' इति सूत्रेऽसेरित्यस्य यस्य यकारस्य स्थाने अः सोऽसिस्त. स्यासेरिति व्याख्यानात्यदादीनामत्वविषय एव मुत्वप्रातिरित्याशयेनाऽऽह-इति पते तु अदद्रयङिति: अत्र तन्त्रेणाऽर्थद्वये सूत्रतात्पर्य तत्र लक्ष्याऽनुरोधाद्वयवस्था । अत्र प्रमाणमाह-उक्तश्च, अदसोऽद्रेरित्पादि । लत्ववदिति । यथा चलीक्लप्यते इत्यत्र 'कृपो रोल' इत्यनेन रीगृकारयोरुभयोर्लत्वं भवति तथैवेत्यर्थः । अत्रादमुयजिति रूपवादिमतं युक्तम् , उक्तरीत्या लत्वे (अन्त्यबाधेऽन्त्यसदेशस्ये) त्यस्याऽप्रवृत्तावपोह तदप्रवृत्ती विनिगमकाऽभावात् । अत एव, प्रकृतसूत्रे भाष्ये ( अदसो नोऽद्रेरि) तिवार्तिकप्रत्या. ख्यानायाऽथवाऽसेरिति पक्ष प्रतिपाद्य यद्येवममुमुडिति न सिद्ध्यति अदद्याडिति प्राप्नो. ति । अदमुयडिति भवितव्यम् , अनन्त्यविकारऽन्त्यसदेशस्येत्युक्तम् । अति प्राप्नोती त्युक्त्या च तत्र मुत्वाघटितरूपेऽसम्मतिः प्रदशिता । इति भवितव्यमित्यनेन पृथमुत्वमिति पक्षसम्मत्यभावो दर्शितः । इति भवितव्यमित्युक्त्या च तत्र शब्देऽप्रयुक्तत्वं सूचितमित्यलम् ॥
विष्वग्देवयोः किमिति । चकारस्याऽप्युपलक्षणमिदम्, चेन सर्वनाम्नः परामर्शात् । तथा च सूत्रे तयोरग्रहणेऽन्यशब्दस्यापि टेरछादेशाऽऽपत्तावश्वाचीति न स्यादित्याशयेन प्रत्युदाहरति-अश्वाचीति ॥
ननु उत्तरपदाधिकारादञ्चुरूपे उत्तरपदे विष्वग-देवशब्दयोप्टेरद्रयाऽऽदेश इत्यर्थे विष्व. गञ्चनमित्यादिव्यावृत्तौ ध्यर्थमेवाऽप्रत्ययग्रहणमित्याशयेनाऽऽशकते-अप्रत्ययग्रहणं कि. मिति । समाधत्ते-विष्वगञ्चनमिति । अयम्भावः, व्यर्थमप्रत्ययग्रहणं ज्ञापयति धातु. ग्रहणे तदादिविधिरिति । तेनाऽञ्चादावावुत्तरपदेऽद्रयादेश इत्यर्थे विष्वगञ्चनमित्यत्राss. देशाऽऽपत्तिरित्याऽऽवश्यकमप्रत्ययग्रहणं स्वांशे चरितार्थ जातम् । ज्ञापनफलञ्च 'अतः कृकमी ति सूत्रे तदादिविधौ करोत्यादावुत्तरपदे सत्त्वसिद्धित्यित आह-तेनाऽयस्कार इत्यादि । अन्यथा, अतः कृ इत्यत्र 'नित्यं समास' इत्यतोऽनुवृत्तेन समासग्रहणेनोत्तर. पदाऽऽक्षेपेऽपि कृधातुरूपे उत्तरपदे इत्यर्थाऽऽपत्तावयस्कृदित्यादावेव सत्वं स्यानत्वयस्कार इत्यादाविति दिक् ॥
तिरश्च इति । नन्वत्र श्चुत्वे कर्तव्येऽल्लोपस्य स्थानित्त्वेनाऽकारेण व्यवधानात् श्चुत्वं न स्यादिति चेन्न । पूर्वत्राऽसिद्धीये तन्निषेधादिति भावः ।
ननु विप्रतिषेधशास्त्रबलेन पूर्वस्मात्परं बलवत् , ततोऽपि नित्यं कृताऽकृतप्रसङ्गित्वात् , तथा च, धीमत्स इति स्थितौ नुम्-दीर्घयोः प्राप्तौ परत्वान्नित्यत्वाच्च दीर्घ बाधित्वा नुमि कृते दी? न स्यादुपधात्वाऽभावादित्याशङ्का समाधत्ते-परं नित्यं च नुमं बाधित्वा वचनसामयांदादौ दीर्घ इति । वाक्यार्थबोधकाले विरोधाऽभावादुपधापदसम्बन्धे
Aho! Shrutgyanam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम्। कृते सामर्थ्यात्पूर्व दीर्घप्रवृत्तिरेव कल्प्यत इति भावः । . ननु ( एकानुबन्धकग्रहणे न द्वयनुबन्धकग्रहणमि )ति परिभाषयाऽतुपदेन मतुपोऽग्रहगाद्धीमानित्यादौ 'अत्वसन्तस्येति दी? न स्यात् । न च सूत्राऽऽरम्भसामर्थ्यादीर्घः स्यादेवेति वाच्यम् । अनुनासिकोकारविशिष्टे भवतुशन्दे सूत्रस्य चारितार्थ्यादिति चेन्न । पकारस्य समुदायाऽनुबन्धत्वेऽप्यतुमात्रस्य द्वयनुबन्धाऽभावात । अतु इति लुप्तषष्ठयन्तं पृथक् पदं तथाचाऽधातोरित्यसन्तस्यैव विशेषणं नत्वत्वन्तस्य, तु शब्दादित्यभिप्रायेणाहधातोरप्यत्वन्तस्य दीर्घ इति ॥
ननु 'उगिदचामिति सूत्रेधातोरित्यस्य सत्त्वेन धातोर्नुमोऽप्राप्त्या क्यजन्तादिगो. मच्छब्दस्य धातुत्वाऽभावान्नुम्नस्यादित्यत आह-उगिदचामिति सूत्रेऽजाहणं नियमार्थमिति । अयमाशयः, अञ्चतेरुगित्वादेव नुमि सिद्धेऽग्रहणसामर्यादातोश्चे. दुगित्कार्य वञ्चतेरेवेति नियमादन्यधातोर्नुमोऽप्राप्त्या तव्यावृत्त्यर्थ कृतमधातुग्रहणं व्यर्थ सज्ज्ञापयति अधातुभूतपूर्वस्यापिनुम्भवतीति तेन गोमतः सम्प्रति धातुत्वाऽभावे. पि भूतपूर्वधातुत्वमादाय नुम्सिद्धिरिति । न च पूजाऽर्थकस्य नुम्नेति नियमसम्पादना. याऽञ्चतेश्चेनलोपिन एवेति नियमकरणादग्रहणस्य चारितायेंनोकाऽथे ज्ञापकत्वन्न सम्भवतीति वाच्यम् । अचामित्यत्र नलोपस्याऽविवक्षितत्वेन सामान्याऽपेक्षनियमस्यैवौचि. त्यात् । अग्रहणकृतस्य धातोश्चेदुगित्कार्यमिति नियमस्य फलं तु उखास्नत्, पर्णध्वदि. त्यादौ नुम्-डीपोरभावरूपमिति दिक ॥
ननु तादृश् इति स्थितौ निशादिशब्दे ऋत्विगादिशब्दे च चरितार्थयो 'र्घश्चेतिः किन्प्रत्ययस्येति सूत्रयोः परत्वातिवन्प्रत्ययस्येति कुत्वशास्त्रे प्राप्ते पूर्वत्राऽसिद्धमित्यनेन षत्वविधायकशास्त्रदृष्टया कुत्व विधायकशास्त्रस्याऽसिद्धत्वप्रतिपादनात्षत्वमेवेत्याऽऽशयेनाहकुत्वस्याऽसिद्धत्वाद्मश्चेति ष इति ।।
ननु किन्प्रत्ययस्य कुरित्यस्य स्थाने कुः क्विन्यत इति न्यासेन दृष्ट इत्यध्याहारेण च बहुव्रीहिफलोपपत्तौ तदर्थ कृतस्य प्रत्ययग्रहणस्यान्यपदार्थीशे वीप्सागर्भबहुब्रीहिलामा. र्थत्वेन प्रतिलक्ष्य लक्षणोपप्लवात्ताशादिकिनन्तविषयस्य लक्षणस्य कुत्वविधायकस्याऽ. चरितार्थत्वेन षत्वाऽपवादत्वात्कृत्वमेवेत्यभिप्रेत्याह-षत्वाऽपबादत्वात्कुत्बेनेति । खकार इति । अघोष-महाप्राणसाम्यादिति भावः । कैयट इति । क्विन्प्रत्ययस्य कुरित्येतत्सूत्रस्थकैयट इत्यर्थः । जश्त्वं प्रति कुत्वस्यासिद्धत्वादिति । न च कुत्व. स्य जश्त्वस्याऽव्यपवादत्वेन कथं मुलोक्तसङ्गतिरिति वाच्यम् । कुत्वस्य शस्थानिकजस्त्व. स्यैवाऽपवादत्वं न तु खकारस्थानिकस्याऽऽपीत्यदोषात् । वस्तुतस्तु प्रत्ययग्रहणस्य बहु. बीहिमात्रफलकत्वस्यैव भाष्यकृतोक्तत्वाच्चिन्त्यमिदम् । तस्माद् ऋत्विगित्याधंशे चरितार्थस्य कुत्वस्य न जश्त्वापवादत्वं युक्तमिति तन्मत इति वदता सूचितमित्यलम् ।।
ननु 'नुम्विसर्जनीय-शर्व्यवायेऽपीति सूत्रेण नुमादिव्यवहितसकारस्य षत्वविधाना. न्निस्वेत्यत्र नुम्-शभ्यां व्यवहितप्रत्ययभूतसकारस्थानिकषत्वस्य दुरत्वात्तनिवृत्त्यर्थ कृतस्य (निसेःप्रतिषेधो वक्तव्य ) इति वार्तिकस्य प्रत्याख्यानं विधाय, योगविभागासिद्धम् , तद्यथा नुम्व्यवाये शर्व्यवाये इति स हि योगविभागः कर्त्तव्यो न कर्त्तव्यो
Aho ! Shrutgyanam
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- न्यवायशब्दस्य प्रत्येक परिसमाप्तत्वात्प्रत्येकव्यवधान एव षत्वं नत्वनेकव्यवधान इति भाष्यकृतोक्तत्वात्रोक्तस्थले षत्वाऽऽपत्तिरूपदोष इत्येतदेवाह-प्रत्येकमिति व्याख्यानादनेकव्यवधाने न षत्वं निस्स्वेति ।।
ननु सपषोत्यादौ षत्वप्राप्तिकाले नुमोऽसत्वात्पत्वाऽर्थ नुम्ग्रहणस्याऽनुस्वारोपल. क्षणाऽर्थत्वमित्यवश्याऽश्रयणादनुस्वारस्य शत्वेनैव गतार्थत्वान्नुम्ग्रहणं निष्फलमेवेति चेन्न । अनुस्वारब्यवधाने षत्वं चेन्नुम्स्थानिकाऽनुस्वारेणैव व्यबधान इति नियमार्थत्वेन साफल्यात् । अत एव मस्थानिकाऽनुस्वारव्यवधाने पुंस्वित्यादौ न षत्वाऽऽपत्तिरित्याss. शयेनाह-नुम्ग्रहणं नुम्स्थानिकाऽनुस्वारोपलक्षणार्थमिति । __ तक्षि-रक्षिभ्यां एयन्ताभ्यामिति । णिजन्तात् तक्षधातो-रक्षधातोश्च विप्प्रत्ययः क्विपः सर्वापहारः प्रत्ययलक्षणेन तस्मिन् णिलोपे कृदन्तत्वात्प्रातिपदिकत्वे तक्ष छ र म इति स्थितौ स्कोः संयोगाद्योरन्ते चेति न संयोगादिलोपप्राप्तिः, अचः परस्मि. न्पूर्वविधावित्यनेन क्विपि लुप्तस्य णिचः स्थानिवद्भावेन णिचा व्यवधानेन झलपरकत्वा. भावात् । न च पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवदित्यनेन णिलोपस्य स्थानिवद्भावनिषेधान्न संयो. गादिलोपानुपपत्तिरिति वाच्यम् । संयोगादिलोप लत्व णत्वेषु पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवदित्यस्याप्रवृत्त्योक्तलोपानुपपनेस्तादवस्थ्यादेवञ्च संयोगान्तलोप एव भवतीति भावः ।
ननु पदसंस्कारपक्षे सेद्वम् असिति स्थितौ पूर्वोपस्थितनिमित्तकत्वेनाऽन्तरङ्गत्वादिटि न संप्रसारणप्राप्तिरित्यत आह-अन्तरङ्गोऽपीडागमः सम्प्रसारणविषये न प्रव. र्तत इति । अयम्भावः, इटो निमित्तस्य बलादित्वस्य सम्प्रसारणेन विनाशमावित्वात ( अकृतव्यूह ) परिभाषया न पूर्वमिटः प्राप्तिरिति प्राञ्चः। नव्यास्त, पदावधिकेऽन्वाख्याने सेद्वस् असिति स्थिताविट् सम्प्रसारणयोः प्राप्तौ प्रतिपद्विधित्वेन शीघ्रोपस्थिति. कत्वात्पूर्व सम्प्रसारणे बलादित्वाऽभावादिटोऽप्राप्त्या सेदुष इत्यादिसिद्धावुक्तपरिभाषा निष्फलैव । लक्ष्यानुरोधात्पदाऽवधिकाऽन्वाख्यानपक्ष एवाऽत्रेत्याहुरिति दिक् ।।
सान्तमहत इत्या सान्तसंयोगोऽपि प्रातिपदिकस्यैव गृह्यते न तु धातोः, महच्छब्दसाहचर्यादिति । न च महत्यतेः क्विपि महतोऽपि धातुत्वस्य सम्भवा. त्कथमेतत्साहचर्यात्तथा ग्रहणमिति वाच्यम् । क्विपि कृते महतो धातुत्वेऽपि तस्योपदे. शिकधातुत्वाऽसम्भवेन साहचर्यादौपदेशिकधातुभिन्नसान्तसंयोगस्य ग्रहणमित्याशयात् ।
ननु 'अनङ् सावित्यस्य स्थाने सोडेंतिन्यासेनैव सिद्धावनविधानसामर्थ्यात्क्व. चिदन्यतोऽप्यन भवतीति ज्ञापनादुशनशब्दस्य सम्बुद्धौ तत्सिद्धिरिति प्राञ्चस्तत्फलितमाह-अस्य सम्बुद्धावित्यादि । वस्तुतस्तूक्तन्यासाऽभ्युपगमे पुरुदसेत्यत्र सो देशेटिलोपे सान्तमहत इति दीर्घाऽऽपत्तिः । न च ( संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति परिभापया ( अङ्गवृत्त ) परिभाषया वा नोक्तापत्तिरिति वाच्यम् । उभयोरेकस्या अपि भाष्ये. ऽनाऽऽश्रयणात् एवञ्च वार्तिकमिदमपूर्वमेवेति भावः ॥
इति हलन्ताः पुल्लिङ्गाः ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ।
अथ हलन्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् । निपातनोद्दलीपषत्व इति । पूर्वपदान्तस्य लोपो धातोः सस्य षत्वमित्यर्थः । न च 'आदेश-प्रत्यययारित्यनेनैव षत्वे सिद्धे निपातनात्पत्वविधानमनावश्यकमिति वाच्यम् । पदादादिः पदादिरिति पञ्चमीसमासपक्षे 'सात्पदाद्योरित्यनेन तन्निषेधादिति भावः ॥
क्विनन्तत्वात्कुत्वेन हस्य घ इति । कैपटादिमते षत्वस्येव ढत्वस्यापि कुत्वेन बाधादिति तदाशयः । उष्णिगब्च्चितिनिर्देशात्कुत्वस्य जश्त्वेनाऽसिद्धत्वं स्वरीत्या तु -द-ग-का इति बोध्यम् ॥
द्यौरिति । 'दिव औत' इत्यौत्वे यणि रूपम् । नचाऽन्तरङ्ग परिभाषयाऽन्तरंगे यणि कर्तव्ये बहिरङ्गस्यौत्वस्याऽसिद्धत्वादपरत्वाऽऽभावाद्यगादेशा न स्यादिति वाच्यम् । मनिष्ठाऽऽनन्तय्यंनिमित्तके काय्य कर्तव्ये न बहिरङ्गत्वप्रयुक्ताऽसिद्धत्वस्य प्राप्तिरि. त्यर्थिकया (१)नाऽजानन्तय्ये बहिष्ट्वप्रक्लप्तिः ) इति परिभाषयोक्तारिभाषाबावेना. ऽप्रवृत्तः । एवञ्च यणदृष्ट्यौत्वस्याऽसिद्धत्वाभाबानोक्तरूपोपपत्तौ किमपि प्रतिबन्धकमिति भावः ॥
चतस्त्र इति । ननु 'चतुरनदुहोरामुदातः' इत्यनेन कुतो नाऽऽमिति चेन्न । 'विप्र. तिषेध' सूत्रेणाऽऽमोऽपेक्षया चतस्राऽऽदेशस्य परत्वबोधनेन परत्वादामं बाधित्वा चत. स्नाऽऽदेशस्यैव ग्रवृत्तः । न च कृते चतस्त्राऽऽदेशे कुतो नाऽऽमिति वाच्यम् । (सद्ग तौ विप्रतिषेधे यद्बाधितं तद्बाधितमेव ) इत्यनया परिभाषया पुनरामोऽप्राप्तेरिति भावः ।
सर्वावदिति । नन्वत्र पुंवद्भावः कुतो नेति चेन्न । सर्वाशब्दत्ववदिति तदर्थात् । शब्दपरस्य कदापि सर्वनामत्वाऽभावात्मर्वनाम्नो वृत्तिमा वगाव इत्यस्य न प्रवृ. त्तिरिति भावः ॥
अमूभिरिति । अदन्तत्वाऽभावादेत्वाऽभावेन 'एत ईदित्यस्याऽप्रवृत्तौ मुत्वमे. वेति भावः ॥
इति हलन्ताः स्त्रीलिङ्गाः ॥
अथ हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् । दत्वमिति । ननु 'वसुत्रं स्थिति सूत्रेऽनडुशब्दस्यैवोपादानात्स्वनदुहशब्दस्य दत्वं न स्यादिति चेन्न । तस्याऽङ्गाधिकारस्थत्वेन तदन्तेऽपि प्रवृत्तेः । एवमाङ्गत्वादामोऽपि तदन्ते प्रवृत्तिरिति बोध्यमिति भावः ॥
(१) *नाजानन्तर्य इति । तत्र षत्व-तुकोरसिद्ध इति सूत्रस्थं तुरग्रहणं ज्ञापकम् , तथा हि परिभाषासत्वे अधीत्य प्रेत्येत्यादौ समासोत्तरं ल्यप्रवृत्या पूर्व समासे जाते तत्र संहिताया नित्यत्वादल्यवुत्पत्तिपर्यन्तमप्यसंहितयाऽवस्थानासम्भवादेकादेशे ल्यपि तुगपेक्षया पदद्वयसम्बधिवर्णद्वयापेक्षेकादेशस्य वहिरङ्गत्वेनासिद्धत्वात्तुक्सिद्धौ सूत्रस्थं तुग्धहणे व्यर्थं सत्परिभाषां ज्ञापयतीति ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
फविकारत्नमञ्जूषायाम्ननु राजपुरुष इत्यत्र यथा प्रत्ययलक्षणेन पूर्वपदस्य पदत्वावलोपादिकाय्यं भवति तद्वद्विमलदिवीत्यत्रापि प्रत्ययलक्षणेनाऽन्ततिनीम्बिभक्तिमाश्रित्योत्तरपदस्य दिव इत्यस्य पदत्वेन 'दिव उदि' त्युत्त्वं स्यादित्याशङ्कायामाह-उत्तरपदत्वे चेति । ( उत्तरप. दत्वे चाऽपदोदिविधौ प्रतिषेधः ) इति वात्तिकस्वरूपम् । तत्रोत्तरेति लुप्तषष्ठ्यन्तं पृथ.
पदम् । तच्च लक्षणयोत्तरपदपरम् । प्रकृतिजन्यबोधे प्रकारीभूतो भाव इति नियमेन पद. त्व इत्यस्य पदसंज्ञायामित्यर्थः प्राचीनमते, नव्यमते तु पदत्वप्रयुक्त कार्य इत्यर्थः । तथा च, उत्तरपदस्य पदत्वप्रयुक्त कार्ये कर्तव्ये लुमता लुप्ते प्रत्ययलक्षणन्नेति प्रथमखण्डा. र्थः । तेन विमलदिवीत्यादावुत्वं, परमवाचेत्यादौ कुत्वं, सधियावित्यादौ शाकलहस्वत्वञ्च न । किमविशेषेणाऽयं निषेधो नेत्याह-अपदादिविधाविति । न पदादिविधिरपदादि. विधिः, पदादिविधिश्चाऽत्र प्रतिपदोक्तत्वात्सात्पदाद्योरित्येव, पदादिविधौ त्वयं निषेधो न प्रवर्तत इति द्वितीयखण्डाऽर्थः । एतत्फलं पृच्छति-अपदादिविधौ किमिति । एतदंशाऽसत्वे दधिसेचावित्यादौ सेचरूपोत्तरपदस्य पदत्वप्रयुक्तकाय्यस्य कुत्वस्य कर्त. व्यत्वान्निषेधप्रवृत्त्या प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधेन पदत्वाऽभावात्सात्पदाद्योरिति निषेधाऽप्राप्त्या षत्वाऽऽपत्तिस्तदंशसत्त्वे तु षत्वरूपपदादिविधेः कर्त्तव्यत्वादुक्तनिषेधाऽप्रवृत्या प्रत्ययलक्षणेन पदत्वस्य सुलभत्वात्सात्पदाद्योरित्यस्य प्रवृत्या न तदापत्तिरिति तत्फलमिति भावः । पदादिविधिश्च सात्पदाद्योरित्येवेत्युक्तन्तत्फलं परमवुधावित्यादौ भष्भावो नेति । अयं निषेध उत्तरपदस्य कायित्व एव प्रवर्तत इति । (१)अत एव माषकुम्भवापेनेत्यत्र 'पद. व्यवायेऽपी ति षत्वनिषेधः सिद्धयति । (२) अन्यथा पष्ठीतत्पुरुषीयकुम्भेत्युत्तरपदस्य पद. वे कर्त्तव्ये प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधात्तस्य पदत्वाऽभावादुक्तनिषेधो दुर्लभः स्यात् । कार्यित्वनि. वेशे तु तादृशकुम्भरूपोत्तरपदस्य पदत्वप्रयुक्तकार्य्यस्याऽकर्त्तव्यत्वानिषेधाप्राप्त्या प्रत्यय. लक्षणेन तस्य पदत्वेन निषेधः मुलभ एव । न च काय्यित्वनिवेशे पूर्वदण्डिप्रिय इति त्रि. पदबहुव्रीहाववाऽन्तरतत्पुरूषीयोत्तरपदस्य दण्डिनः पदत्वप्रयुक्तनलोपाऽऽदिकार्य्यस्य कर्त. व्यत्वान्निषेधप्रवृत्त्या प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधेन पदत्वाभावाचलोपाऽऽदिकायं न स्यादिति वाच्यम् । उत्तरपदशब्देन मध्यमपदत्वाऽनाक्रान्तोत्तरपदस्य ग्रहणेन दण्डिनो मध्यमपदत्वाऽऽक्रान्तत्वानिषेधाऽयोगेन पदत्वात्तत्प्रयुक्तकार्य्यस्य मुलभत्वादिति दिक ॥
ननु अहः, अहोभ्यामित्यादौ रोऽपि' 'अहन' इत्यनयोरचारितायेंनाऽपवादरूपत्वान्नलोपसूत्रस्य वाध एवेति चेन्न । नलोपोत्तरमुक्तसूत्रद्वयस्य चारितायेंनाऽपवादत्वा. ऽसम्भवात् । असम्भवे सत्येवाऽपवादत्वम् सम्भवतीत्युक्तत्वात् । एवञ्च नलोपदृष्टया स्त्व-रुत्वयोरसिद्धत्वान्नलोपो दुर्वार एवेत्याशयेनाह-रत्व-रुत्वयोरसिद्धत्वान्नलोपे प्राप्त इति । न च नलोपे जाते हकारोत्तराऽऽकारस्य रत्वे रत्वे वा कृते विशेषाऽभावाद. न्यतरविधानेनैवोपपत्ताबुभयोरत्व-रुत्वयोविधानसामर्थ्यान्नकारस्य लोपो न स्यादिति वाच्यम् । सम्बुद्धौ ‘नङि सम्बुद्धयोरिति नलोपप्रतिषेधेनाऽऽहर्गच्छेत्यादावुत्वाऽभावेन दीर्घाहो निदाघेत्यादात्वसम्पादनेन चोभयोश्चारिताथ्येन सामर्थ्यविरहावलोपवाने माना
(१) *अत एवेति । उत्तरपदस्य कायित्व एव निषेधप्रवृत्तेरेवेत्यर्थः । (२) *अन्यथेति* । कायित्वनिवेशाऽभावे इत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् । ऽभावात् । न च नकारोच्चारणसामर्थ्यलब्धेन नकारान्ताऽनुकरणेन नान्तस्याऽहनशब्दस्य रितिव्याख्यानान्नलोपो न स्यादिति वाच्यम् । दीर्घाहो निदाघेत्यादौ प्रवृत्या भ्यामादौ व्यावृत्त्या च नकारोच्चारणस्य चरितार्थत्वेन सामर्थ्य विरहादुक्तव्याख्यानाऽसम्भवेन नलोपबाधकत्वाऽसम्भवादिति भावः । श्रावृत्येति । अहन् सुत्रस्याऽऽवृत्त्या सूत्रद्वयस्य जायमानत्वादेकेन रुत्वविधानमपरेण नलोपबाध इति भावः । आवृत्ती (रूपरा. त्रिर-थन्तरेषु रुत्वं वाच्यम् )हति वार्तिकमेव प्रमाणमन्यथा नलोपेऽकारस्य रेफाऽऽदेशेनैव सिद्धौ वार्तिकमिदं व्यर्थ मेवेति । न च सम्बुद्धिविषये 'न डि सम्बुद्धयोरिति निषेधेन नलोपाऽभावात्तत्राऽस्य चारितार्थ्येन ज्ञापकत्वं न सम्भवतीति वाच्यम् । “सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीति भाष्येण सम्बुद्धिविषयेऽपि नलोपस्य प्राप्तिमात्रेण रस्व-रुत्वयो (यन नाप्राप्ति) न्यायेन तदपवादत्वादुक्तवार्तिकस्य वैयर्थेन ज्ञापकत्वसम्भवात् । अत एव, "अपवादो रुनलोपं बाधिष्यत' इत्युक्तम्भाष्ये इति दिक् ॥
ननु अहन्सूत्रे पदाधिकारात्तं प्रत्यहन्शब्दस्य विशेषणत्वेन 'येन विधिरित्यनेन तदन्तविधावहन्शब्दाऽन्तस्याऽपि रुरित्यथें दो_हन्शब्देऽपि रुत्वमित्यत आह-तदन्तस्याऽपि रुत्व-रत्व इति । न च (१)(ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिर्नास्ति ) इति परिभाषया तदन्तविधिनिषेधात्कथयत्र तदन्तबिधिरिति वाच्यम् । उक्तपरिभाषायाः प्रत्ययविधिविषयकत्वेनाऽत्राऽप्रवृत्तेः । न च तदन्तेऽपि रुत्वविधानादोर्घाऽहावित्यादावष्य, न्तर्वतिविभत्तया पदत्वाद्त्वाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । उत्तरपदत्वे चेति निषेधेनाऽपदत्वादताऽऽपत्तेश्योगादिति भावः ॥
इह हल्ङ्यादिलोप इति। दीर्घानिमित्तस्य सोहल्ङ्यादिसूत्रेण पश्चाद्विनाशसम्भवात (कृतव्यूह) परिभाषया दीर्घात्प्राक् हल्ड्यादिलोप एवेति भावः । वस्तुतस्तु सोलापेऽपि प्रत्ययलक्षणेन मुद्धया दीर्घनिमित्तस्य सोविनाशाऽभावादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेस्तस्या अनि. त्यत्वादसवाञ्च परत्वाद्दीर्घ एव, अत एव परत्वादुपधादीर्घ इत्युक्तिः सङ्गच्छत इत्यलम् ॥
तस्याऽसिद्धत्वान्नान्तलक्षण उपधादीर्घ इति । ननु रुत्वात्प्राक् परत्वाद्दीर्घप्र. वृत्तौ कथं मुलोक्तसङ्गतिरिति चेन्न । (अकृतव्यूह) परिभाषया ततः पूर्व दोर्धाऽप्रवृत्तः । न च तस्या असत्वादुक्ताऽऽपत्तिस्तदवस्थैवेति वाच्यम् । उक्तपरिभाषाऽसत्वाऽभ्युपगमे ह. ल्यादि लोपात्प्राक परत्वाद्दीर्घस्यैव प्रबृत्तावेतत्पंक्त्यसंगतेः स्पष्टत्वादिति भावः ।। . असृजः पदान्ते कुत्वमिति । अयम्भावः, असृजशब्दस्य पदान्तविषये कुत्वं भवति । यद्यपीह क्विष्प्रत्ययो न तु क्विन् तथापि कुत्वमेव, 'क्विन्प्रत्ययस्य कुरित्यत्र विघन्यतः कुरिति वक्तव्ये प्रत्ययग्रहणसामथ्र्येनाऽत्र वीप्सागबहुव्रीहिलाभस्तथा च यस्मा.
(१) *ग्रहणवतेति । ग्रहणवत्प्रातिपदिकप्रयोज्यं तदन्तकर्मकं ग्रहणं नेति तदर्थः । ग्रहणवत्प्रातिपदिकप्रयोज्यं तदन्ते विधानन्न भवतीति यावत्। अत्र ज्ञापकं सपूर्वाच्चेति सूत्रमेव, तथा हि पूर्वादिनिरित्यत्र तदन्तविविना पूर्वशब्दान्तादिनिरित्यर्थे सपूर्वादपि पर्बश. ब्दादिनिप्रत्ययोपपत्तौ पृथक् सपूर्वाच्चेति सूत्रं व्यर्थ सत्परिभाषां ज्ञापयति, ज्ञापितायाम. स्यां तु परिभाषया तदन्तविधिनिषेधात्सपूर्वात्पूर्वशब्दात् पूर्वादिनिरित्यनेन प्रत्ययानुपपत्ती तदर्थ सपूर्वाच्चेति सूत्रं स्वांशे चरितार्थमिति भावः ।
८ फ०र०
Aho ! Shrutgyanam
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्
काव्यम्॥
घस्मात्क्विन् दृष्टस्तस्य तस्य कुत्वं भवतीति फलिताऽर्थः, अतश्च स्रगित्यत्र सृजेः क्विनो. विधानादसृत्गिवत्र विप्प्रत्ययेऽपि कुत्व प्राप्तेः । नचैवं विश्वसडित्यत्राऽपि कुत्वाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । ‘सृजिशोझल्यमकिति' इतिसूत्रे रज्जुसृड्भ्यामिति भाष्यप्रबोगादव्ययपूर्वपदे कुत्वाऽभावबोधनादुक्त प्रयोगीयाऽऽपत्त्यसम्भवात् । उक्तभाष्यप्रयोगेणाऽव्ययपूर्वपदे कुत्वं च बोध्यते इत्यपि वोय्यम् । ननु षत्वविधायकसुत्रे सृज-मृज-यजेति विशिष्य ग्रहणात्षत्वस्य तुत्वाऽपवादत्वात्षत्वस्यैव प्राप्ति नतु कुत्वस्येत्यरुचेराह-यद्वा ब्रश्चेति सूत्र इति । अनेन पदाऽन्ते षत्वं विधीयते, षत्वं तु कृत्वाऽण्वादः, तेनाऽसृजः क्विष्प्रत्ययाऽन्तस्य षत्वमेवो. चितम् स्रगिति तु ऋत्विगित्यादिना निपातनाद्वोध्यः । अयमभिप्रायः, निपातनं नाम अन्यादृशे प्रयोगे प्राप्तेऽन्यादृशप्रयोगकरणम् । निपातनेनाऽपबादशास्त्राऽप्रवृत्तिमानं बोध्यते । कुत्वं तु सूत्रेणैवेति वोध्यम् । असृगिति तु अस्यतेरौणाऽऽदिकेन रिन्प्रत्ययेन बोध्यम् ॥
ननु वेभिद्यतेः क्विपि अल्ोपे यलोपे च कृते वेभिदिति रूपम्, तस्माजसि तस्य शौ तस्य सर्वनामस्थानत्वेन तस्मिञ्झलन्तलक्षणो नुम् दुर्बार इति चेन्न । अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वेना. ऽझलन्तत्वादित्याशयेनाह-अल्लोपस्य स्थानिवत्वादझलन्तत्वान्न नुमिति । नचा. जन्तलक्षणो नुमेव कुतो नेति वाच्यम् । अजन्तरुक्षणे नुमि कर्तव्ये स्थानिवत्त्वाऽप्राप्तः । स्वविधौ स्थानिवद्भावो न भवतीति भाष्योक्तः । न च ( क्वौ लुप्तं न स्थानिवत् ) इति स्थानिवत्वनिषेधाज्झलन्तलक्षणनुमाऽऽपत्तिस्तदवस्थैवेति वाच्यम् । उक्तनिषेधवचनस्याऽसार्वत्रिकत्वेनेहाऽप्रवृत्तः क्वौ विधि प्रति न स्थानिवदित्येव सार्वत्रिकमिति भावः ॥
जायन्ते नव सौ, तथाऽमि च नव, ा भिसभ्यसां सङ्गमे षटसंख्यानि, तथैव सुप्यथ जसि, त्रीण्येय तद्वच्छसि । चत्वार्यान्यवचःस, कस्य बिबुधाः शब्दस्य रूपाणि तज्जानन्तु प्रतिभाऽस्ति चेन्निगदितुं पाण्मासिकोऽत्राऽवधिः । इति प्राचीनस्य ताकिकस्य प्रश्ने तदनुसारेणैव श्लोकद्वयेनोत्तरमाह--(१)गवाकः शब्दस्येति ।।
नन गवाकशब्दस्य सप्तमीबहुबचने सुपि 'खरि चेति चत्वेन ककारे तस्य ( चयो द्वि तीया ) इत्यनेन खकारे षड्पाणि स्युरिति चेन्न । चवस्याऽसिद्धत्वेनोक्तवातिकाऽप्रवृत्ते. रित्याशयेनाह-न चेह चयो द्वितीया इति पक्ष इत्यादि । कुपक्षे तु जश्त्वष्ठा कुकोऽसिद्धत्वाज श्त्वाऽप्राप्त्या द्वितीयाऽऽदेशे रूपत्रयवृद्धिर्भवत्येवेति भावः ।
अश्वातिभूतानीति । सप्तविंशत्यधिका पञ्चशतीत्यर्थः । तथा हि, सौ नवानामन्त्यस्य 'अनचि चेति द्वित्वे अष्टादश । औडि चतुर्णा मध्ये पूजार्थानां त्रयाणां अद्वित्वे
गवाक्शाब्दस्य रूपाणि क्लीवेऽर्चा-गतिभेदतः। असन्ध्यवर्वरूपैनगाधिकशतं मतम् ॥ स्वम्सुपसु नव षड् भादौ षट्के स्युस्त्रीणि जश्शशोः ।
चत्वारि शेषे दशके रूपाणीति विभावय ।। इति श्लोकद्वयम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रव्ययप्रकरणम् ।
सप्त । जशि अद्वित्वेऽणोऽप्रगृह्यस्येत्यनुनासिकत्वे च द्वादश। सङ्कलनया सप्तत्रिंशत् । एवं द्वितीयायामपि बिभक्तौ सप्तत्रिंशत् । तथा च सङ्कलनया चतुः सप्ततिः । टाविभक्तो चतुर्णा मध्ये पूजाथांनां त्रयाणां अद्वित्वे सप्त । तेषां च सप्तानामनुनासिकविकल्पे चतु. दश । सङलनयाऽष्टाशीतिः । भ्यामि षटम रूपेषु भकारात्पूर्वस्य द्वित्वे कृते द्वादश । तेषा. मपि ( यणो मय ) इति यद्वित्वे चतुर्विंशतिः । तेषामपि मकारस्य द्वित्वेऽष्टचत्वारिंशत् । सङलनया पत्रिंशदधिकशतम् । भिसि चतुर्विशतिः । भकारात्पूर्वस्य विसर्गस्य द्वित्वे संक. लनया षष्ठ्युत्तरशतम् । के-ङसि ङस-ओस्-आम्-डि-ओस् एतेषु अकार-विसर्ग-मकाराणां द्वित्वे, अणोऽप्रगृह्यस्येत्यनुनासिके च यथा सम्भवमष्टादीनि रूपाणि । भ्यां भ्यसोः, अनचि च, यणो मयो द्वे वाच्ये इति द्वित्वे, अष्टचत्वारिंशत् । सपि पूर्वोक्तयथासंभवकायें षड. धिकनवति रूपाणीति स्वयमूहनीयमिति ।। ____ननु मुष्ठु आपो यस्मिन् सरसि इति विग्रहे स्वप्शब्दाजसि प्राप्तयोर्नुम्दीर्घयोर्मध्ये यद्यपि परत्वान्नित्यत्वाच्च नुम एव प्राप्तिस्तथापि प्रतिपदोक्तत्वान्नुमं वाधित्वा दीर्घस्यैव प्रवृत्तिरित्याशयेनाह-नित्यात्परादपि नुमः प्रागित्यादि । "प्रतिपदोक्तत्वं निरवका. शत्वे सत्येव बाधप्रयोजकमिति भाष्यान्निरवकाशरूपप्रतिपदोक्तत्वपक्षे दीर्घस्याऽतथात्वेन नुमेव न तु दीर्घ इति बोध्यम् ॥
पिपठिषीत्यत्र नुमभावोपपादनप्रकारो वेभिदीत्यत्र प्रदर्शित एवेत्यलमत्र तत्प्रदर्शनेनेति दिक् ।।
इति हलन्ता नपुंसकलिङ्गाः ।
अथाऽव्ययप्रकरणम् । यस्मात्सर्वा विभक्तिरिति । बचनत्रयात्मिका विभक्तिरिति तदर्थः । नोपपद्यत इति । किन्त्वेकवचनाऽऽत्मिकैव विभक्तिरुत्पद्यत इत्यर्थः । ननु स्वादिविधायकशास्त्रस्य 'द्वये कयोद्विवचनैकवचने' इत्यादिसंख्याबोधकै; 'प्रातिपदिकाऽर्थलिङ्गपरिमाणेत्यादिकारकबोधकैश्च सहकबाक्यतया सुपां विधानमिति पक्षेऽव्ययाऽर्थे संख्याकारकयोरभावाद्विभक्तयनुत्पत्त्यैकवचनोत्पत्तेरप्यसम्भवः । नचाव्ययाद्विभक्त्यनुत्पत्तौ 'अव्ययादाप् सुपः' इत्यस्यैव वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । उक्तज्ञापकाऽऽश्रयणादव्ययाद्विभक्त्युत्पत्तिकल्पने तु सर्वासामपि विभक्त्युत्पत्तिसम्भवात् । किञ्च(१) विहितानां नियम इति पक्षेऽपि सर्वेषु प्रतिपदिकार्थकर्माद्यर्थेषु प्रथमादिविभक्तीनां विधीयत्वात् (२) प्रधानप्रत्ययानुरोधेन
(१) विहितानामिति । ननु 'स्वौजसि' त्यादिसामान्यसूत्रेण विहितार्ना सर्वासां विभक्तीनां कर्मणि द्वितीयेत्यादि सूत्रेण नियमः क्रियते इति पक्षे तद्धितश्वाऽसर्ववियतिरित्यस्योपपत्तिर्भविष्यतीत्यत आह-किञ्च विहितानां इति पक्षेऽपीति ॥
(२) *प्रधानेति । नन्वेकस्मात्प्रातिपदिकात्सर्वेषां प्रत्ययानां विधानमेवानुपपन्न प्रत्ययविधौ निर्दिष्टपरिभाषया प्रातिपदिकाऽव्यवधानेनैवत्पत्तिर्भवति अव्यवधानञ्चैकत्रैव सम्भवति न तु सर्वत्रेति चेन्न । प्रकृतिभेदकल्पनेन तत्तत्प्रकृतिपरत्वस्य तत्र तत्र प्रत्यये संभ. वादित्यत आह-*प्रधानप्रत्ययाऽनुरोधेनेत्यादि ।।
Aho ! Shrutgyanam
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारस्नमञ्जूषायाम्गुणभूतप्रकृतिभेदकल्पनात्सर्वविभक्त्युत्पत्तौ लोपेनैव जातस्य निवृत्तिः तन्निवृत्तौ च कल्पितस्य गुणभूतप्रकृतिभेदस्वरूपस्य स्वत एव निवृत्तावेकवचनस्याऽप्यसम्भवात् । नियमो द्विविधोऽर्थनियमः प्रत्ययनियमश्च । तत्र प्रकृतार्थाऽपेक्षसामान्याऽपेक्षभेदेन प्रत्ययनियमो. ऽपि द्विविधः । तत्र (१)कर्माऽद्यर्थयोग्यप्रातिपदिकाच्चेद् विभक्तिस्तदा द्वितीयैव । कर्मा दिरहिते कादियोग्यप्रातिपदिकाऽर्थे प्रातिपदिकात्प्रथमैवेत्यादिरर्थनियमः । अस्मिन्पशे विभक्तीनाम् (२)अनियतत्वादव्ययेभ्यः सर्वासां सप्तानामपि विभक्तीनां लाभः । कर्मा. द्यर्थयोग्यप्रातिपदिकाच्चेद्वितीया तदा कर्मण्येव न तु करणादौ । कादियोग्ये कम्र्मादिरहितप्रातिपदिकार्थे एव प्रथमा न तु कर्मादौ । संख्यावदर्थयोग्यप्रातिपदिकादेकत्वा. ऽऽदावेवैकवचनादि न तु द्वित्वादावित्यादिः प्रकृतार्थापेक्षनियमः। अस्मिन्नपि पक्षे विभ. क्तीनामनियतत्वेनाऽव्ययेभ्यः सर्वविभक्तिलाभः । अथ प्रातिपदिकाच्चे द्वितीया तदा कर्म. ण्येव नान्यत्र प्रातिपदिकाच्चेत्प्रथमा तदा मात्रग्रहणात्पर्युदासन्यायेन कर्मादियोग्ये तद्रहितप्रातिपदिकार्थ एवेत्यादिः सामान्यापेक्षः प्रत्ययनियमस्तदा नाव्ययेभ्यो विभक्त्यु. त्पत्तिरिति चेन्न । विभक्तिविधावुद्देश्यतावच्छेदकाऽवच्छिन्नादेकवचनमित्यर्थ केन 'एकवच. नमित्येतावतैव सूत्रेणाऽभीष्टसिद्धावेकग्रहणेन सामर्थ्यादेकत्ववत्यपि भवत्येकवचनमिति ज्ञाप्यते । न चैवं द्वित्व-बहुत्वयोरप्ये कवचनाऽऽपतिरिति वाच्यम् । तत्र द्विवचन-बहुवच. नयोस्तद्वाधकत्वात् । एवञ्चालिङ्गा-संख्येभ्योऽव्ययेभ्यश्चैकवचनस्य सुलभत्वात् । द्विवचना. ऽऽदिविधायकयोढि-बहुग्रहणसामर्थ्यादेकत्वाऽभावेऽप्येकवचनप्रवृत्तिरिति भावः । द्वित्व बहुत्वयोर्द्विवचन बहुवचनयोर्विधानादर्थादेकवचनमित्येतद्वचनं विनाऽपि द्वित्वाद्यभावे कांदावेकवचनस्य सिद्धत्वेन सामर्थ्यादुक्तवचनस्याऽप्राप्तप्रापणार्थत्वेन कर्माद्यभावेऽपि प्रवृत्त्या विनिगमनाविरहात्सर्वविभक्तयेकवचनमव्ययेभ्य इति बोध्यम् । अत एव 'अव्ययादाप्नुप' इत्यत्र प्रत्याहारग्रहणं चरितार्थ तृतीया-सप्तम्योरिति च चरितार्थमित्यलम् ।।
कृद्यौ मान्त इति । मान्त इति न कृदन्तविशेषणं किन्त्वेजन्त एव, अन्यथा श्रुत्या मान्तत्वात्प्रत्ययलक्षणेन कृदन्तत्वाच्चानेन सूत्रेणैवाऽव्ययत्वे सिद्ध गणे प्रशामशब्दपाठस्य वैयाऽऽपत्तेः । अत एव, प्रतामौ लवमाचक्षाणौ लौरित्यत्र नाऽव्ययत्वाऽतिप्रसङ्गः। न च कृदन्तस्यैजन्तविशेषणत्वे आधये हेआधे इत्यत्र गुणे कुम्भकारेभ्य इत्यत्रैत्वे च कृते कृत एजन्तत्वादव्ययसंज्ञा दुर्वारा । नचाऽव्ययसंज्ञाया अन्तरङ्गत्वेन तदृष्ट्या बहिरङ्गगुणाss. देरसिद्धत्वान्नोक्ताऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । संज्ञायाः कार्याऽर्थत्वेन संज्ञाकार्यस्य बहिरङ्गत्वेन संज्ञाया अपि बहिरङ्गत्वादुक्ताऽऽपत्तेस्तादवस्थ्यात् । न च लिङ्गसंख्याद्यनन्वयिन एवाs. व्ययसंज्ञाविधानादुक्तप्रयोगार्णा लिङ्गसंख्याद्यन्वयित्वेन नाऽव्ययसंज्ञापत्तिरिति वाच्यम् । अव्ययीभावादाविव लिङ्गसंख्याद्यन्वयित्वेऽप्यापत्ते रिति वाच्यम् । सन्निपातपरिभाषयाs व्ययसंज्ञाबाधात। न च लुक एव सन्निपातविघातकत्वादव्ययसंज्ञायास्तदविघातकत्वेन
(१) *कर्माद्यर्थयोग्येति । कर्मणि द्वितीयवेति नियमेन यत्र कर्मादिसम्भवस्तत्रैवाsन्यासां विभक्तीनां निवृत्तिसम्पादनात्प्रत्यासत्या कर्माद्यर्थयोग्यत्वस्य लाभः ॥
(२) *अनियतत्वादिति । अव्ययानां कर्माद्यर्थयोग्यत्वाऽभावेन तत्तदर्थविभक्त्यन्तरव्यवच्छेदेन नियततत्तद्विभक्तीनामनियमादित्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम्।
८६
परिभाषयास्तद्वाधकत्वं न स्यादिति वाच्यम् । अनया सन्निपातविघातकशास्त्रस्येव सन्नि. पातविघातकशास्त्रप्रवृत्तिनिमित्तातिदेशसंज्ञानामपि निवृत्तेरभ्युपगन्तव्यत्वात् । साक्षात्परम्परया वा स्वसन्निपातविघातकस्य स्वयमनिमित्तामति परिभाषाऽर्थः । परम्परया सन्नि. पातविधाते परिभाषाऽप्रवृत्यभ्युपगमे तु उपादास्तेत्यत्र कित्वाऽऽपत्येत्वापत्तिः। एवि. षयसन्निपातनिमित्तकात्बीयैज्विषयत्वरूपसन्निपातविघातस्य 'डिति चेत्यस्य परिभाषया निवृत्तावपि कित्वस्य परिभाषयाऽनिवृत्तरिति भावः ।।
ननु उच्चैरतिक्रान्तावत्युच्चैसावित्यादौ उच्च्चैरित्यव्ययात्परस्य सुपो लुङ् माभूदिति हेतोविहितविशेषणमित्यत आह-अथ विहितविशेषणान्नेहेति । अङ्गसंज्ञाया विहित. त्वांशप्रवेशेन विहितप्रत्ययनिरूपिताङ्गविशेषणादित्यर्थः । आप -सुभ्यामाक्षिप्तस्याऽङ्गस्य प्रत्यासत्याऽव्ययरूपस्यैव ग्रहणमिति तदाशयः । तेन कुम्भकारेभ्य इत्यादौ सन्निपातपरि. भाषयाऽव्ययसंज्ञानिवृत्तिद्वारा लुग्निवृत्तिपरभाष्येण न विरोधः । ननु विहितविशेषणेऽप्येष दोषः, अव्यययसंज्ञाविधौ प्रयोजनं सर्वनामाऽव्ययसंज्ञायामिति भाष्यात्तदन्तविधिसत्त्वेना. ऽत्युच्चैम् इति समुदायस्याऽप्युक्तसंज्ञाया दुर्वास्त्वादिति चेन्न । अव्ययमिति महासंज्ञाकर. णसामर्थ्याल्लिङ्गसंख्याद्यन्वययोग्यस्यैव संज्ञाविधानेनेह समुदायस्य तदसत्त्वादित्यत आहयद्यप्यव्ययसंज्ञायां तदन्तविधिरस्ति तथापि न गौण इति । स्वरादीनामितर. विशेषणत्वरूपगौणत्वसत्त्वे तदन्नस्य लिङ्गसंख्याद्यन्वये बाधकामावादिति भावः । वस्तु तस्तु अत्र प्रधानाऽप्रधानन्यायेन सर्वनामसंज्ञासाहचर्येण च प्रसिद्धान्तरङ्गापदान्तराऽनपेक्षा दपसर्जनीभूतस्यैव लिङ्गसंख्याद्यन्वयिनोऽर्थस्य ग्रहणान्न समुदायस्य नाऽप्यवयबस्य संज्ञा, अत एव सर्वनाममंज्ञासूत्रस्थोपसर्जनप्रतिषेधाऽनुवृत्याऽत्युच्चैसावित्यादावव्ययत्ताऽभावं प्रतिपाद्योपसर्जनप्रतिषेधप्रत्याख्यानप्रकारेणेवेहाऽपि तत्प्रत्याख्यानमुक्तम्भाष्ये । एवञ्चा. ऽव्ययात्परत्वस्याऽप्यभावाद्विहितविशेषणमाक्षेपश्च व्यर्थ एवेति । नचोच्चैरौ, उच्चैरा. भ्यामित्यादाकव्ययसंज्ञावारणाय तदस्त्विति वाच्यम् । तादृशप्रयोगाऽनभिधाना. दिति दिक् ।।
ननु अव्ययानामलिङ्गत्वेन टापश्च स्त्रियां विधानादव्ययादविहितत्वेन व्यर्थमाइग्रहण. मित्याह-श्रावग्रहणं व्यर्थमलिङ्गत्वादिति ॥
ननु इदं सदृशं त्रिष्विति विरुद्धमत आह-लिङ्गेत्यादि । यथोपक्रमोपसंहाराभ्यां ब्रह्मप्रतिपादिकाया अप्यस्याः श्रुतेर्भाष्यप्रामाण्यादत्रोपसंहारस्तथा लिङ्गाद्यभावपरताऽपीति भावः । तत्र विभक्ति-वचनशब्दौ कारक-संख्याऽभावपरौ न तु प्रत्ययपरौ तथा सत्यन्य. तरबैयापत्तेः ॥
॥ इति फक्किकारत्नमञ्जूषायामव्ययप्रकरणम् ॥
अथ स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ॥ ननु प्रत्ययविधौ तदन्तविधिनिषेधापबादभूतेन ( उगिद्वर्णग्रहणवर्जम् ) इत्यनेन तद. न्तलाभादकारान्तशब्दवाच्यस्त्रीत्वे द्योत्ये टाबित्यर्थेऽजादीनामप्यकारान्तत्वस्याऽव्यभिच. रितत्वादत इयतैव सिद्ध व्यर्थमजादिग्रहणं तत्राऽकारान्तशब्दग्रहणम्वेति पूर्वपक्षस्य जाय.
Aho ! Shrutgyanam
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्मानत्वादुत्तरमाह-अजाद्युक्तिींषो डीपश्च वाधनायेति । अजादेरुक्तिरजादावुक्ति. रिति चार्थः ( येन नाप्राप्ति ) न्यायेन बाध्यसामान्यचिन्ताश्रयणाद्यथाक्रमं जातिलक्षणवयोलक्षणप्राप्तयोर्डी-डीपोर्बाधः। तथा हि अजादिग्रहणाभावे अथवा तत्राऽकारान्तग्रहणाऽभावे च न क्रुञ्चादिहलन्तशब्देषु टाबनापत्तिः । क्रुञ्चानालभेत उष्णिह-ककुभौ देव. विशावित्यादिप्रयोगेण तेषामप्यकारान्तत्वादेव तदुपपत्तेः । एवञ्च तदभावे अजत्वजाति. विशिष्टा स्त्रीत्यर्थकेऽजेत्यत्र 'जातेरस्त्रीविषयादयोपधादिति डीषापत्तिः, प्रथमवयोविशिष्टा स्त्रीत्यर्थके बालेत्यत्र च 'वयसि प्रथम' इति डीवापत्तिश्च दुर्बारा । न च टावेव कुतो नेति वाच्यम् । टाबपेक्षया जातिलक्षणडीषो वयोलक्षणडोपश्च परत्वात् । अतस्तद्वयावृत्त्यर्थम. जादिग्रहणं कृते च तस्मिन् सामर्थ्यात्परस्याप्युक्तडीषो ङीपश्च बाधेन टापि न कश्चिद्दोषः । 'स्त्रियामित्यधिकारात् 'स्त्रीत्वे द्योत्ये टाविति सूत्रार्थः, तत्र स्त्रीत्वञ्च प्रत्यासत्याऽजादि. वाच्यमेव । वागादिशब्देषु प्रत्ययं विनापि स्त्रीत्वबोधनेन प्रत्ययवाच्यमित्यस्य वक्तुमशक्यत्वात् । 'हस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य स्वमोर्नपुंसकादित्यादि सूत्रस्वरसाच । अत एव व्यावक्रोशीत्यत्र कर्मव्यतिहारे णच् त्रिपामिति णचि ‘णच स्त्रियामि' त्यनि च डीप सिद्धिः, न च ( प्रकृति-प्रत्ययार्थयोः प्रत्ययार्थस्यैव प्राधान्यम् ) इति व्युत्पत्तेः सथात् स्त्रीत्वस्य प्रधानत्वेन प्रकृतिवाच्यत्वं न स्यादिति वाच्यम् । उक्तव्युत्पत्तेर्यत्र प्रत्ययस्य वाचकत्वं तद्विषयकत्वेनेहाप्रवृत्तेरित्यलम् ॥ ___ ननु प्रत्ययविधौ पञ्चम्या युक्ततया पञ्चमीनिर्देशमङ्गीकृत्य तप्य प्रातिपदिकादित्यनेन सामानाधिकरण्येन तदन्तविधाबजाद्यन्तप्रातिपदिकेभ्यष्टावित्यर्थ एव युक्तस्तं विहाय षष्ठयन्ततया व्याख्यानेनाऽजादीनां स्त्रीत्वविशेषणतया मूलोक्तार्थोपगमो विफल एवेति चेदत आह-अजादिभिः स्त्रीत्वस्य विशेषणान्नेहति । पश्चाजीति । पञ्चानामजानां समाहार इत्यर्थे 'तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे चेति समासे विभक्तयोलुंकि 'संख्यापूर्वो द्विगुरिति द्विगुसंज्ञायाम् अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियामिष्टः ) इति स्त्रीत्वे 'द्विगोः' इति सूत्रेण डाषि पञ्चाजीति सिद्धयति, अजादीनां स्त्रीत्वाभावे अजादिभ्यष्टाप् स्त्रीत्वे द्योत्ये इत्यये पश्चाजशब्दान्डीपं बाधित्वा टाप स्यात् । न च पञ्चाजशब्दो नाऽजादिगणे पठितः, पटितश्चाऽजशब्दो नहि तदर्थगर्त स्त्रीत्वमस्ति येन ततष्टाप स्यादिति समुदायाद. वयवाच टापोऽप्रसक्तिरेवेति वाच्यम् । अमहत्पूर्वग्रहणेनाऽनुपसर्जनाधिकारेण च तदन्तविधिज्ञापनेनाऽजाद्यन्तेभ्यष्टावित्यथै टाप्प्रसक्तेर्दुरित्वात् । न चैवमपि स्त्रियामिति श्रुत. त्वादेवाजादिविशेषणं स्यात् ततश्चोक्ताऽऽपत्त्यसम्भवे षष्ट्यन्ततया ब्याख्यानमनुपयुक्तमेवे. ति वाच्यम् । अनुपसर्जनाधिकारेण तदन्तग्रहणस्येव स्त्रियामित्यस्य तदन्तविशेषणताया अपि ज्ञापनात् । अत एवाऽतिसत्वरीत्यादिसिद्धिः इह तु षष्ठयन्ततया व्याख्यानसाम
र्थ्यादेव गृह्यमाणविशेषणत्वम्, पञ्चाजशब्दवाच्यस्याऽजशब्दवाच्यत्वेऽप्यजादिमानवाच्या त्वस्य विवक्षितत्वान्नेह टाबिति भावः ॥
शूद्रा चाऽमहत्पूर्वा जातिरिति । अत्र शुद्धा चेत्येको योगः, अमहत्पूर्वा जाति. रित्यपरो योगः, तत्र पूर्वयोगे जातेरित्यनुकर्षात् शूद्रशब्दष्टापं लभते जातिश्चेद्वाच्येति वा. च्योऽर्थः, स्त्रीत्वं तु प्रत्यासत्त्या शूदशब्दार्थसमवेतमेव गृह्यते, तथा च, शूद्रशब्दार्थसमवेते
Aho! Shrutgyanam
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
स्त्रीत्वे द्योत्ये जातिवाचकाच्छूद्रशब्दाडापप्रत्ययः स्यादिति फलिताऽर्थः, तथा च पञ्चानां शूदाणां समाहारः पञ्चशद्री, अत्र समाहारनिष्ठस्त्रीत्वस्य शूदशब्दार्थसमवेतत्वाभावान्न टाप , शूद्रस्य स्त्री शूद्रीत्यत्र तु जातिवाचकत्वाभावान्न टाप जातिमात्रप्रवृत्तिनिमित्तक. स्यैव जातिवाचकत्वात्, इह तु शदशब्दसम्बन्धित्वं प्रवृत्तिनिमित्तं न तु शद्रत्वम् न चेह शूद्रशब्दस्य सम्बन्धिनि लक्षणया बोधकस्य लाक्षणिकत्वरूपगौणतया (१)(गौण. मुख्य) न्यायेन टापो वारणमिति वाच्यम् । पदकार्य एवोक्तन्यायप्रवृत्तेः । विभक्तिनिमित्तकत्वे सति स्त्रीत्वाऽनिमित्तकत्वं हि पदकार्यत्वम् , टापः स्त्रीत्वनिमित्तकत्वेन तत्त्वायोगात् ॥
अमहत्पूर्वा जातिरिति द्वितीययोगस्य महत्पूर्वकश्शूद्रशब्दष्टापं न लभते जातिश्चे. द्वाच्येत्यर्थः । महाशुद्रीति । आभीरजातिवाचकान्महाशूद्रशब्दादुक्तयोगेन टापो निषेधाजातिलक्षणे डीषि सिद्धयतीति फलम् । ननु आभीरजातिवाचकमहाशघटकर दशब्दो नाभीरजातिवाचको नापि तदर्थगतं स्त्रीत्वमिति शूद्रशब्दान्महाशूदशब्दाच्च प्रापकाभावाहापोऽप्रसक्त्या विफल एव निषेध इति चेन्न । स्त्रीप्रत्यये तदन्तविधिर्भवतीत्यर्थज्ञापनेन शूदशब्दान्ताहाबित्यर्थे महाशूद्रशब्दात्प्राप्तस्य टापो निषेधेन साफल्यात् । नन्वेवमपि(२) (अर्थवद्ग्रहण) परिभाषयाऽर्थवच्छदशब्दान्तादेव टाप स्यात् इह तु महाशूद्रशब्दोऽर्थवा. चतु तदवयवः शूदशब्द इति पुनस्तदवस्थमेव टापोऽप्रसक्त्या निषेधवैयर्थ्यमिति चेन्न । शद्रत्वाऽऽरोपेण महाशूद्रशब्दस्याऽऽभीरे प्रयोगाच्छूदशब्दस्याऽर्थवत्वाऽनपायात् । प्रतिपा. दितञ्चैतच्छेखरे। न च महाशदशब्दस्य जातिवाचकत्वाऽव्यभिचारेणोत्तरयोगे जातिरिति व्यर्थम् । महती काक्रेत्यर्थे तु समासात्प्रागेबाऽन्तरङ्गत्वाद्यापि महाशद्रेत्येवेति वाच्यम् । मृगक्षीर-कुक्कुटाण्डमित्यत्रेव पूर्व स्त्रीत्वस्याऽविवक्षया टापोऽप्रसक्त्या शब्दशब्दस्य मह. च्छब्देन समासे निष्पन्नस्य महाशूदशब्दस्य जातिवाचकत्वाभावेन निषेधाऽप्राप्त्या महाशूद्रेत्येव भवति, जातिग्रहणाभावे टापो निषेधाजातिलक्षणडीषि उक्तरूपानुपपत्तेः । न च जातिवाचकत्वाऽभावे डोषोऽप्यसंभव इति वाच्यम् । शूद्रशब्दस्य जातिवाचकत्वेन तदन्तान्डीषो दुर्वास्त्वादिति भावः ॥
ननु 'वनो र च' इति सूत्रे बन इति निरनुबन्धकस्य ग्रहणेन ( तदनुबन्धकग्रहणे नाऽतदनुबन्धकग्रहणमि ) ति परिभाषाया अप्रवृत्तिरित्याशयेनाह-वन इति सामा. न्यग्रहणभिति।
ननु 'वनो रे चेत्यनेन वन्नन्तप्रातिपदिकान्डीबादिविधानेऽप्यतिधीवरीत्यादौ वन्नन्त. त्वाभावान्डीप् न स्यादित्यत आइ-प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहितस्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणमिति । एतसिद्धिप्रकारश्चेत्थम् , तथा हि यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्यये इति योगविभागः, गृह्यमाणे, उपतिष्ठते, इति च शेषः, तथा चाऽयमर्थः-प्रत्यये गृह्यमाणे यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादीत्युपतिष्ठते इति तदाद्यशसिद्धिः, तदन्तांशस्य सिद्धिस्तु वन्नन्तेति विशेषणं प्रातिपदिकमिति विशेष्यञ्चादाय येन विधिरित्यानेनैवेति, देवदत्तश्चिकीर्षती.
(१) *गौणमुख्येति । (गौण-मुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्ययः ) इति तत्स्वरूपम् । (२) *अर्थवग्रहणेति । (अर्थवग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणमिति परिभाषास्वरूपम्
Aho ! Shrutgyanam
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-
१२
त्यादौ देवदत्तादेः सन्नन्तत्वप्रयुक्तकार्य्याभाव एतत्फलम्बोध्यम् । न च ( ग्रहणवते ) ति निषेधात्कथमह तदन्तविधिरिति वाच्यम् । अनुपसर्जनाधिकाराऽमहत्पूर्वग्रहणाभ्यामिह प्रकरणे तदन्तविधेर्ज्ञापनात । वन इत्यस्य प्रातिपदिकत्वाभावेन निषेधायोगाचचेत्यलम् ॥
ननु ( अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वा ) इति न्यायेन 'न षट् स्वस्त्रादिभ्यः' इत्यनेनाऽव्यवहितङीप एव निषेधः स्यान्नतु डीप-टापोरिति चेन्न । स्त्रियां यत्प्राप्तं तन्नेति व्याख्यानेनोभयोनिषेधादित्याशयेनाह - पञ्च चतस्त्र इत्यादि । अयम्भावः, पञ्चेत्यत्र नलोपे तस्य षट्संज्ञां प्रत्यसिद्धत्वान्नान्तत्वेन षट्संज्ञायां 'न षट् - स्वादिभ्य इति निषेधे न टाबिति, इदमसिद्धत्वोपवर्णनं कार्य्यं कालपक्ष एव न तु यथोदुद्देशपते अत्र च पक्षे पञ्चन्निति नान्तं जायमानषट्त्वस्यैकदेशविकृतन्यायेनाऽदन्तेऽपि सुलभत्वात् । नचो. क्तन्यायस्य स्थानिवत्सूत्रे उपसंख्यानादल्विधौ प्रवृत्तिर्न स्यादिति वाच्यम् । पटुत्वस्या. ऽल्धर्म्मत्वाऽभावात्तदाश्रयविधीनामपि तत्त्वाभावेन निषेधाऽप्रादत्या न्यायप्रवृत्तौ बाधकाऽभावात् । नचाऽन्तरङ्गपरिभाषयैवाऽन्तरंगे टापि कर्त्तव्ये बहिरङ्गनलोपस्यासिद्धत्वेन नान्तत्वात्षट्त्वेन निषेधोपपत्तौ मूलोक्तप्रयासस्य वैफल्यमिति वाच्यम् । परिभाषायां संज्ञाकृतबहिरङ्गत्वाऽनाश्रयणेन तदप्रवृत्त्या मूलोक्तप्रयासस्य साफल्यात् । न च 'न लोपः सुस्वरेति सूत्रे संज्ञापदेन विसंज्ञाग्रहणात्तां प्रति नलोपाऽसिद्धत्वेन 'द्वन्द्वे घी'त्यस्याप्रा
विनिगमनाविरहात्पर्यायेणोभयोः पूर्वप्रयोगे दत्तदण्डिनौ दण्डिदत्ताविति भाष्योदाहरणोपपत्तिः, न च 'द्वन्द्वे घी'ति पूर्वपदत्वे नलोपे च सति घित्वं घित्वे च पूर्वप्रयोग इति परस्परापेक्षारूपान्योन्याश्रयदोषापत्तिरिति वाच्यम् । यस्य पूर्वपदत्वे घित्वं भावि तत्पूर्व प्रयोज्यमिति तत्सूत्रार्थकरणादन्योऽन्याश्रयापत्तेरभावात् । तथा च तत्र विसंज्ञाया एव ग्रहणे षट्संज्ञां प्रति नलोपासिद्धत्वाऽनापत्तौ षट्त्वाभावान्निषेधाऽप्राप्त्योक्तदोषस्तदवस्थ एवेति बाच्यम् । निषेधशास्त्रस्य स्त्रियां यत्प्राप्नोति तन्नेति भाष्यसिद्धान्तभूतार्थाश्रयणबलेन भूतपूर्वषट्त्वमादाय निषेधेनाऽदोषादिति दिक् ॥
ननु 'प्रत्ययस्थात्कादिति सूत्रे पूर्वस्येत्यस्याभावे पञ्चमी - सप्तमीभ्यां निर्देशात् 'तस्मादित्युत्तरस्य' तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्ये' 'त्यनयोः प्राप्तौ (१) (उभयनिर्देशे पञ्चमीनिर्देशो बलीयान् ) अनया ' तस्मादिति परिभाषोपस्थित्या प्रत्ययस्थककारादिव्यवहितपरस्याऽकारस्येत्वमित्यर्थे कटुकेत्यत्र कटुक आ इति स्थितावन्तरङ्गत्वात्प्राप्तमपि सव
दीर्घ (२) (वार्णादाङ्गं बलीयः) इत्यनया परिभाषया ( ३ ) ( येना नाप्राप्ति ) न्यायेन अपवादत्वाच्च बाधित्वेत्वापत्तिरतस्तदावश्यकम् । न च सर्विका कारिकेत्यादावेव परस्येत्वा
( १ ) *उभय निर्देश इति । पञ्चमीनिर्देशस्याऽनवकाशत्वमस्याः प्रवृत्तौ वीजम् । उभयनिर्देशस्य चारितायेंऽपि पञ्चमीनिर्देशस्य परत्वञ्चैतत्प्रवृत्तौ बीजम् ।
( २ ) *वाणांदाङ्गमिति । वर्णत्वाऽवच्छिन्नोद्देश्यककार्यापेक्षयाऽङ्गोद्देश्यककार्यस्य वलवत्वमित्यर्थः ।
( ३ ) *येन नाप्राशीति । (येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य वाधको भवती ) ति तत्स्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् । पत्तिवारणाय तदावश्यकत्वे कटुकेति प्रत्युदाहरणोपन्यासो न युक्त इति वाच्यम् । इहा. ऽदिति तपरकरणादग्रहणाच तस्मादिति परिभाषाबाधेऽपि न सर्वथा वाधः, परांशबाधेनैवो. पपत्तावव्यवहितांशबाधे मानाभावस्तथाच प्रत्ययस्थककाराऽव्यवहितस्याऽत इत्वमित्यर्थे पूर्व-परयोः प्राप्तौ पूर्वस्यैवेत्यर्थस्याऽनुनासिक इत्यादिनिर्देशेनोपपत्तौ सर्विकेत्यादावदोषात् एवञ्च युक्त एव कटुकेति प्रत्युदाहरणोपन्यास इत्याशयेनाह-पूर्वस्य किम् । परस्य माभूत्कटकेति । केचित्तु 'प्रत्ययस्ये की ति न्यासमङ्गीकृत्य पूर्वस्येति खण्डयन्ति, तेषा. मयमाशयः, तथा न्यासे सप्तमीनिदेशात्तस्मिन्नितीति परिभाषोपस्थितौ प्रत्ययस्थककारादव्यवहितपूर्वस्याऽत इदित्य) परस्याऽकारस्येत्वाऽप्राप्तौ कटुकेत्यत्र दोषाभावादलन्त. द्ग्रहणेनेति ॥
प्रातः किम । सांकाश्यिकेति । ननु स्त्रीबोधका कारस्येत्वमिति 'उदीचामिति सूत्रस्यार्थेऽकारस्य स्त्रीप्रत्ययावयवत्वेऽप्यस्त्रीबोधकत्वेन न तत्रेत्वापत्तिरिति चेन्न । सङ्काशेन निर्वृत्तं नगरं सांकाश्बम् 'संकाशादिभ्यो ण्यः' इत्यनेन ण्यप्रत्यये तत्र भवेति विग्रहे 'धन्वयोपधादिति बुजि तस्याऽकादेशे सांकाश्यिकेत्यत्र स्त्रीप्रत्ययाऽवयवाऽकारस्येत्वमिति सूत्रस्याऽर्थकरणे दोषस्य तादवस्थ्यात् । न च स्थाने ग्रहणस्य सद्भावादवयवषष्ट्यभावेन न दोष इति वाच्यम् । भाष्यकृता तस्य प्रत्याख्यातत्वात् । न च साक्षाद्विधेयाविशेषणे चरितार्थानां परिभाषाणां विधेयविशेषणविशेषणे न प्रवृत्तिरित्यर्थक (१) (विधौ परिभाषोपतिष्ठते नाऽनुवादे) इत्येतत्परिभाषाज्ञापनार्थ स्थानेग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वेन कथं भाष्यकृता तत्प्रत्याख्यातभिति वाच्यम् । एतत्परिभाषाया अपि भाष्येऽदर्शनात् । एतस्या असत्त्वादेव 'उरण रपरः' इत्यत्र 'उदात्तयणो हल्पूर्वादि' त्यत्र च स्थानार्थलाभः (२) अन्यथा तया 'षष्टी स्थाने योगा' इत्यस्या अप्रवृत्तिबोधनात्तत्र स्थानार्थलाभो न स्यात् । न च (३) (प्रतिपदोक्त) परिभाषया स्त्रियां विहितस्य स्त्रीप्रत्ययस्यैव ग्रहणात् (४) भवार्थविहितस्य स्त्रीप्रत्ययस्य स्त्रियामविहितत्वेनाऽग्रहणान्न दोष इति वाच्यम् । सूत्रे विशेष्यरूपेण स्त्रीप्रत्ययस्यानुधारणादुक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तेः । प्रतिपदोक्तत्वञ्च यस्मिन्पदे परिभाषा प्रवर्तनीया तत्पदवृत्त्यानुपुर्व्यवच्छिन्नसाक्षाद्विधेयतोद्देश्यताऽन्यतरविषयताप्रयोजकतदघटितशास्त्रत्वमित्यलम् ॥
ननु सूत्रे नम्पूर्वाणामित्यस्य सत्त्वे नपूर्वाणां भस्त्रै-षाऽ-जा-ज्ञा-द्वा-स्वेत्येतेषामात
(१) *विधाविति* । परिभाषाणामवश्यप्राप्तपरम्पराधिकपरम्परया विधेयोपकारकत्वं न भवतीत्यर्थः । परिभाषायाः प्रधानीभूतविधेयोपकारके सम्पादनीये यावती परम्पराऽव. श्यप्राधा ततोऽधिकपरम्परा यत्र शास्त्रे विधेयोपकारके तत्र शास्त्रे परिभाषा न प्रवर्तते इति यावत् ।
(२) *अन्यथेति । एतत्परिभाषासदावे इत्यर्थः ।
(३ ) *प्रतिपदोक्तेति । ( लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमिति) परि. भाषास्वरूपम् ।
(४ , *भवार्थति । तत्र भवेति विग्रहे जातो वुण् प्रत्ययः स्त्रियमाहेति तस्य स्त्रीप्रत्ययत्वं परन्नासौ स्त्रयधिकारे विहित इति भावः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-
इदित्यर्थस्य भस्त्राद्यन्तानामेषामात इदित्येतत्फलितत्वेन च (१) (पदाङ्गाऽधिकारे तस्य च तदन्तस्य चे ) ति तदन्तविधिनैव लाभान्न पूर्बाणामिति व्यर्थमित्याशयेनाह - तदन्तविधिनैव सिद्धौ पूर्वाणामपीति स्पष्टार्थमिति ।
ननु सूत्रे भस्त्राशब्दस्येत्वार्थं ग्रहणन्तच्चानुपसर्जनादुक्तशब्दादुत्तरसूत्रेणैव सिद्धमितीह व्यर्थन्तद्ग्रहणमित्यत आह - भस्त्राग्रहणमुपसर्जनार्थमिति । एवञ्चानुपसर्जने आदाचार्याणामित्यात्वम्भवत्येव । नचानेनोक्तसूत्रस्य बाधे कथन्तेनाऽऽत्वमिति वाच्यम् । उपसर्जनेऽस्य चारिताथ्येंन बाधे मानाभावात् । श्रन्यस्येति । अनुपसर्जनस्येत्यर्थः । उत्तरसूत्रेणेति । 'अभाषितपुंस्काच्चे 'त्यनेनेत्यर्थः ॥
ननु न एतदृष्ठ इत्यवस्थायामकचि कृते वा ततः पूर्वमेव नभूतत्पुरुषसमासे कृते ततोऽकचि ( अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो लुग्बाधते ) इति न्यायेनान्तरङ्गात्यदाद्यत्वात्प्राक् विभक्त्योर्लुकि पुनर्विशिष्टत्वपि त्यदाद्यत्वे पररूपत्वे च कृते टापि, अनेषकेति सिदूध्यति । अत्र टापः सृपः परत्वादरूप इति प्रतिषेधान्नेत्वमित्यत आह - एषा द्वा एतयोस्तु पूर्वयोर्नेत्वमित्यादि ॥
ननु 'अभाषितपुंस्काच्चे' त्यस्य न भाषितः पुमान्येन शब्देन सोऽभाषितपुंस्कस्तस्माद्विहिताssस्थानिकस्याप्त इत्यर्थस्तत्र विहितविशेषणस्य फलमाह - - बहुव्रीहेर्भाषितपुंस्कत्वात्ततो बिहितस्य नित्यमिति । अयम्भावः, अविद्यमाना खट्वा यस्या इति विग्रहे 'शेषाद्विभाषेति समासान्तकपो वैकल्पिकत्वेन तदभावपक्षे 'गोस्त्रियोरुपसर्जनस्येत्युपसर्जनह्रस्वेऽखट्वशब्दाद्वापि सुपि अज्ञातादौ के सब्लुकि 'केणः' इति स्वे पुनष्टापि अभाषितपुंस्काद्विहिताऽऽकारस्थानिकाऽकारस्याऽभावादेव तद्विकल्पाप्राप्तौ प्रत्ययस्थेति नित्यमेवेत्वम् । परविशेषणत्वाऽभ्युपगमे तु आत्स्थानिकाsकारस्याऽभाषितपुंस्कखट्वशब्दात्परत्वेन वैकल्पिकेत्वाऽऽपत्तिरूपदोषः स्यादेवेति ॥
शषिके कपि तु विकल्प एवेति । अयम्भावः, न खट्वा स्विति स्थितौ कपि ब्लुकि प्रत्ययलक्षणेन भागद्वयस्य सुबन्तत्वात्समाससंज्ञायां 'समासान्ता' इति शास्त्रबलेन कबन्तस्यैव समासत्वादुपर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तसमासरूपप्रातिपदिकाभावात् 'गोस्त्रियोरिति स्वत्वाभावेन 'ण' इति प्राप्तहस्वत्वस्य 'न कपी'ति निषेधेन ' आपोऽन्यतरस्यामिति ह्रस्वे कपः प्राग्वर्त्तिखट्वशब्दात्परस्याऽऽपोऽभाषितपुंस्काद्विहितत्वेन तत्स्थानिकाऽकारस्य वैकल्पिकेत्वेऽखविका, अखट्वकेति, हस्वाऽभावे तु अखट्वाकेति त्रिविधं रूपं निर्बाधमेवेत्यलम् ॥
श्रयमेव स्त्रीप्रत्ययेषु तदन्तविधिं ज्ञापयतीति । नन्वयमेवेत्यनुपपन्नं शूद्रा चा महत्पूर्वा जातिरित्येतदूघटकाऽमहत्पूर्वग्रहणस्याऽपीह तदन्तविधिज्ञापकत्वादिति चेन्न । एवशब्दस्याऽप्यर्थकत्वेनाऽदोषात् । शंखः पाण्डुरेवेत्यस्य यथा शंखः पाण्डुरपीत्यर्थस्तथाऽयमेवेत्यस्याऽयमपीत्यर्थो बोध्यः । नचाऽनङ्बानिवाऽऽचरति अनडुहति ततः कर्तृक्वि - वन्तादनडुह् शब्दात् 'षिद्गौरादिभ्यश्चेति ङीषोवारणायाऽनुपसर्जनाऽऽधिकारस्याऽऽव
९४
( १ ) *पदाङ्गेति । पदाधिकार्यङ्गाधिकारि च कार्यं सूत्रोपात्तसजातीयस्य सूत्रोपात्तसजातीयान्तस्य च भवतीत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
श्यकत्वात्तदन्तविधिज्ञापकत्वं न सम्भवतीति वाच्यम् । तदन्तविधिज्ञापकतापरभाष्यप्रा. माण्यादाचारक्विबन्तप्रकृतिकर्तृक्विबन्तानामनभिधानेन ज्ञापकत्वस्य सुस्थत्वात् । न च पञ्च स्त्रीगोव्यक्तयो धनानि यस्य स पञ्चगवधन इत्यत्र पञ्चगवेत्यस्योपसर्जनत्वेन तत्र डीबनिवृत्त्यर्थन्तस्य चरितार्थत्वेन कथं ज्ञापकत्वमिति वाच्यम् । अर्थवत्सूत्रोक्तस्य ( एतसंज्ञाफलभूतविभक्तीतरसमभिव्यहाराऽनपेक्षया लोकेऽर्थविषयकबोधजनकत्व ) रूपाऽर्थव. वस्याऽभावेन टजन्तस्य प्रातिपदिकत्वाऽभावेन डीपोऽप्रसक्तः । प्राचीनमतेऽपि स्वपयाप्तत्व-स्वप्रयोज्यबोधजनकत्वप्रकारकवक्तृतात्पर्यायविशेष्यतापर्याप्त्यधिकरणत्वैतदुभयसम्बन्धेन शक्तिविशिष्टत्वरूपाऽर्थवत्त्वस्य पञ्चगवत्यत्राऽसत्वेन तदप्रसक्तेः । नचाऽऽपिशलिना प्रोक्तमधीते या सा आपिशला ब्राह्मणीत्यत्र डीव्यावृत्त्यर्थमुपसर्जनाधिकारस्य चारितार्थ्यमिति बाच्यम् । प्रोक्ताऽर्थकस्याऽणः स्त्रियामवर्तनेन तदप्राप्तेः । नचाऽध्येत्र. र्थकाऽनिमित्तको डीप तु दुर्वार एवेति वाच्यम् । तस्य लुप्तत्वेन तन्निमित्तकस्य डीपोऽप्र. सक्तेः । न च प्रत्यलक्षणेन तत्सत्ता मुलभैवेति वाच्यम् । अण्योऽकार इति व्याख्यानेन वर्णाऽऽश्रये प्रत्ययलक्षणाऽभावात् । नचाऽध्येत्रर्थगतस्त्रीत्वमादाय प्रोक्ताऽनिमित्तको डीप स्यादिति वाच्यम् । स्त्रियामित्यस्य गृह्यमाणविणेषणत्वेन प्रोक्ताऽणोऽध्येत्रर्थगतस्त्रीत्वेऽवि. द्यमानत्वेन तदप्राप्तेः । अत एव काशकृत्स्निप्रोक्तां मीमांसामधीते काशकृत्स्ना ब्राह्मणी. त्यत्रापि न डोप । न च प्रोक्तार्थगतस्त्रीत्वमादाय पुनर्जीप कुतो नेति वाच्यम् । लक्ष्ये लक्षणन्यायस्य जागरूकत्वात् । तस्मादनुपसर्जनाऽधिकारस्य बहुकुरु चरेत्येव व्यावय॑म् । तत्र तदन्तविधि विना प्राप्तिरेव नेति तदन्तविधिज्ञापनमावश्यकमेव सति तु तस्मिन् विशेष्यत्वादनुपसर्जनाऽधिकारसामर्थ्याच स्त्रियामिति प्रातिपदिकविशेषणमेव । स्त्रियामि त्यस्य प्रातिपदिकविशेषणत्वादेव धीवानमतिक्रान्ताऽतिधीवरीति सिद्धम् (१) एवञ्च आपिशला ब्राह्मणीत्यप्यस्यैव व्यावय॑म् । अनुपसर्जनादिति च सामर्थ्याद्गृह्यमाणविशेषणमेव, (२) अन्यथाऽधिकारसूत्रं व्यर्थमेव स्याद्भक्षितेऽपि लशुने न शान्तो व्याधिरिति न्यायादतो गुणः कृतात्मसंस्कारः प्रधानमनुरुध्यते इति न्यायाद्गृह्यमाणविशेषणत्वमेव तस्येति भावः । तदन्तविधिफलन्तु कौम्भकारेयसिद्धिः । अन्यथा कुम्भकार्या अपत्य. मिति विग्रहे केवलकारीशब्दादपि स्त्रीप्रत्ययान्तत्वात् 'स्त्रीभ्यो ढगिति ढगाऽपत्त्या कुम्भ. कारेय इत्यापद्येत । नवैकार्थीभावरूपसामर्थ्यस्य समुदायवृत्तित्वेनैकदेशाऽवृत्तित्वात्तस्मा. त्तद्धितोत्पत्तिर्न स्यादिति वाच्यम् । 'तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे चे' त्यनेनोत्तरपदे समा. सविधानसामर्थ्यादपर्याप्त्याऽप्येकार्थीभावमादाय वृत्तेः स्वीकारात् । न च (३) (कृदग्रहणे
(१) *एवञ्चेति । अनुपसर्जनादिति सूत्रे कृते चेत्यर्थः । (२) *अन्यथेति । अनुपसर्जनादित्यस्यापि प्रातिपदिकविशेषणत्वे इत्यर्थः ।
(३) *कृद्ग्रहण इति । अत्र गतिरनन्तर इति सूत्रेऽनन्तरग्रहणं प्रमाणम् । तथा हि,अभ्युद्धतमित्यादावोः प्रकृतिस्वराऽभावाया नन्तरग्नहर्ण तिष्ठति, परं प्रत्ययग्रहणपरिभाषयोद्धतस्य क्तान्तत्वाभावादेवाभः प्रकृतिस्वराप्राप्तौ तदथं कृतमनन्तरग्रहणं व्यर्थं सत्परिभाषां ज्ञापयति, ज्ञाप्रितायान्त्वस्यामनयोद्धृतस्य क्तान्तत्वात्तस्मिन्नभेः प्राप्तस्य प्रकृतिस्वरस्य वारणार्थमनन्तरग्रहणं स्वांशे चरितार्थमिति भावः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्विकारत्नमञ्जूषायाम्गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणमि ) ति परिभाषया समुदायादेव डीबुत्पत्त्या तस्मादेव च ढकि न काऽप्यनुपपत्तिरिति वाच्यम् । उक्तपरिभाषायाः कृन्मात्रग्रहण एव प्रवृत्तः स्वीका. रादित्यलम् ॥
ननु टिड्ढाणनिति सूत्रेऽनुपसर्जनादित्यधिकारादनुपसर्जनं यहिदायन्तं तदन्तं प्रातिपदिकं ततो डीबित्यर्थ बहवः कुरुवरा यस्यामिति बहुब्रीहौ कुरुचरशब्दस्याऽन्यपदार्थे विशेषणत्वेनोपसर्जनत्वान्न तद्धटितवहुकुरुचरशब्दान्डीपः प्रसक्तिरित्याशयेनाऽऽह-उपसर्जन. स्वान्नेह, बहु कुरुचरेति । न च ( समासप्रत्ययविधौ प्रति षेधः ) इत्यनेन तदन्तविधिनिषेधाटिदुपं यत्प्रातिपदिकमित्यर्थस्यैव सम्भवेन नोक्तस्थलीयोक्तापत्तिः । नचोतार्थस्वीकारे कुरुचरशब्दस्याऽपि टिदपप्रातिपदिकत्वाऽभावान्डापोऽप्रसत्या कुरुचरीत्यपि न स्यादिति वाच्यम् । ( अवयवेऽचरितार्था अनुबन्धाः समुदायोपकारका भवन्ती) ति न्यायात्कुरुचरघटकचरेत्यत्राऽनुबन्धस्याऽचरितार्थत्वेन कुरुचरेति समुदाये टिस्वस्य बोध. नात् । नचोक्तन्यायेन बहुकुरुचरेति समुदायस्याऽऽपि टिद्रूपत्वादुक्ताऽऽपत्तेस्तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । यं समुदायं यो न व्यभिचरति स तस्योपकारको भवतीति स्वीकारेणोक्तसमुदाये टिद्धपत्वस्य व्यमिचारात्तत्राऽऽपत्तेरसम्भवादिति वाच्यम् । अनुपसर्जनाऽधिकारेण स्त्रीप्रत्यये तदन्तविधिज्ञापनात्तत्र चोक्ततदन्तविधिनिषेधकवातिकाऽप्रवृत्तेश्च ज्ञाप. नात् । नचोक्ताधिकारेण तदन्तविधिज्ञापनेऽपि बहुकुरुचरेति समुदायेऽनुपसर्जनत्वस्यैव सत्त्वान्डीपो दुर्वारत्वेन कथमेतदनुपसर्जनाऽधिकारव्यावर्त्य मिति वाच्यम् । (१)तेनैव सामर्थ्यागृह्यमाणविशेषणत्वस्यापिऽगृह्यमाणस्य कुरुचरेत्यस्योपसर्जनत्वेन व्यावय॑त्वसम्भवात् । नचाऽनुपसर्जनादित्यस्य गृह्यमाणत्वात्तस्य च स्त्रियाविद्यमानत्वेन दोषाऽभावात्कथं व्याव_मिति वाच्यम् । अनुपसर्जनादित्येतत्सामर्थ्यात्वियामित्यस्य तदन्तवि. शेषणत्वज्ञापनादिति भावः ॥
ननु बधातालट तत्स्थाने शानचि स्यप्रत्यये वच्यादेशे मुगागमे चकारस्य कुत्वे सकारस्य षत्वे कार्यागे वक्ष्यमानशब्दाट्टापि गत्ये सति बक्ष्यमाणेति सिद्धम् । अथाऽत्र ल्टष्टित्वयोः स्थानिवद्भावेनाऽऽदेशभूते शानचि मुलभत्बाट्टापं बाधित्वा (२) डोषा भवितव्यम् । नचाऽनल्विधाविति निषेधात्स्थानिवद्भावाऽप्राप्त्या टित्वोगित्वयोरनतिदेशेन नोक्ताऽऽपत्तिलेशोऽपाति वाच्यम् । 'न ल्यपीति ज्ञापकात् ( अनुबन्धकार्ये) इत्पद. घटितालमात्रवृत्तिधर्मघटितधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताके काय्येऽनल्विधाविति निषेधाऽप्रवृ. त्तिज्ञापनात् । (३)अन्यथा प्रधाय, प्रदायेत्यादावनल्विधाविति क्त्वावृत्तिकित्वस्याऽनतिदशात् 'धुमास्थागापे'तीत्वाऽप्रात्त्या तन्निषेधार्थ न ल्यपीत्यस्य स्पष्टमेव वैयथ्य स्यात् । (४)अत एव रमायामित्यादौ परत्वात् 'डेरामि' त्यामि कृते स्थानिवद्भावेना.
(१) *तदैवेति । अनुपसर्जनाऽधिकारेणैवेत्यर्थः । (२) *ङीषेति । टिड्ढाणनिति, उगितश्चेति सूत्राभ्यामित्यर्थः । (३) *अन्यथेति । अनुबन्धकाय्येऽष्पनल्विधाविति निषेधप्रवृत्तावित्यर्थः ।
(४) *अत एवेति । न ल्यपीति ज्ञापकेनाऽनुबन्धकायेऽनल्विधावितिनिषेधाऽप्रवृत्तेखेत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् |
९७
ssar ङित्वात् 'याडाप:' इति याडागमस्य सिद्धिरित्याशयेनाऽऽह = बदयमाणेत्यत्र टित्वादुगित्वाच्च ङीप्राप्त इति । समाधत्ते - यासुटो ङित्वेनेति । अयम्भावः, यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्चेति सूत्रेण लिङ्गादेशतिबादीनां यामुडागमस्य ङित्वं विधीयते परमेतद्विफलं लिङ्गतङित्वस्य स्थानिवद्भावेन तत्स्थानिकादेशे सुलभत्वात् (१) (यदागम) परिभाषया या विशिष्टेऽप्यतिदेशात् । एवञ्चोक्तसूत्रविहितं विश्वं व्यर्थं सज्ज्ञापयति लाऽऽश्रयमनुबन्धका नादेशानामिति । लकारवृत्तीत्पदघटिताऽल्मात्रवृत्तिधर्म्माऽतिदेशेऽनल्वि धाविति निषेधः प्रवर्त्तत एवेति तदर्थः । तथा च प्रकृतेऽनल्विधाविति निषेधात्विगित्वयोरनतिदेशान्न तत्प्रयुक्तोक्ताऽऽपत्तिरिति । ननु 'सार्वधातुकमपिदिति सूत्रेऽपिदिति योगं विभज्य तत्र 'गाङ्कुटादिभ्यो णिन्डिदित्यतो डिग्रहणमनुवर्यो भयोरावृत्ति कृत्वाऽपि - दिति प्रसज्यप्रतिषेधञ्चाश्रित्य ङिच्च पिन्न भवतीत्युक्ताभाष्ये, अत एव ब्रूतादित्यत्र 'ध्रुव इट्' इतिी न भवति तथा व स्यात् स्तुयादित्यादावुक्तभान्यात्तदुभयोम्ससमावेशाऽसम्भवात्साक्षात्पित्वेनाऽऽतिदेशक ङित्ववाचे गुणनिषेधानुपपच्या गुणनिषेधाय ङित्ववि . धानस्य साफल्ये लाऽऽश्रयेतिवचनज्ञापनाऽसम्भवाद्वक्ष्यमाणेत्यत्र दोषस्तदवस्थ एवेत्यरु - चेराह - श्नः शानचः शित्वमिति । शानचि शित्वस्य 'सार्वधातुकमपिदिति ङित्वेन 'डिति चे 'ति निषेधेन पुषाण, मुषाणेत्यादौ गुणाऽभावः प्रयोजनम् तच्च तत्र शित्करणमन्तराऽपि श्नावृत्तिशिवस्य स्थानिवद्भावादानचि सुलभत्वादुक्तरीत्योपपन्नमेवेति व्यर्थं शाविशिखं ज्ञापयति क्वचिदनुबन्धकाय्र्येऽप्यनल्विधाविति निषेधः प्रवर्त्तत इति । तथा चैतेन ज्ञापितार्थेन न ल्यपीति ज्ञापिताऽर्थबाधेन न ङीबापत्तिः स च बाधो न सार्वत्रिक इति तत्र कचिदित्युक्तम् । न च शानचः शिवस्य भाष्ये प्रत्याख्यातत्वादुक्काऽर्थं तस्य ज्ञापकत्वाऽसम्भवेन कथमत्र ङीबभाव इति वाच्यम् । सत्यभिधाने बक्ष्यमाणेत्यस्याज्जादौ पाठेन तदुपपत्तेः । टापो ङीबादेर्बाधकत्वान्न ङीबिति भावः । 'न मुने' इति सूत्रे टायामादेश इति भाष्यप्रयोगादजादेस्त्वाकृतिगणत्वेन न कश्चिद्विवाद इति दिक ॥
ननु चुरा शीलमस्या इति विग्रहे 'शीलं छत्रादिभ्य' इतिणेऽणत्वाभावेने टिड्ढाणञि. त्यस्याऽप्राप्त्या ङीबभावेन चौरीति ङीबन्तप्रयोगो न स्यादित्याशङ्कय, समाधत्ते - ता. च्छीलिके ऽपीति । उक्तसूत्रेण णप्रत्यये कृतेऽणपरत्वाभावादेव 'अन' इति प्रकृतिभावस्याप्राप्त्या 'नस्तद्धिते' इति टिलोपेनैव का इति सिद्धावन इत्यस्य बाधनार्थं कृतं ताच्छील्येऽर्थे कार्म्म इति निपातनं व्यर्थ सज्ञापयति अणि सति यत्कार्य्यं तत्ताच्छीलिके णेsपि भवतीति नोक्तप्रयोगाऽसिद्धिरूपदोषाऽवकाश इति भावः । उक्तज्ञापने ताच्छीलिकेत्यस्य फलं 'तदस्यां प्रहरणमिति विहितणान्ते दाण्डेत्यादौ ङीबभावरूपम्, ण इत्यस्य फलं पुष्पाण्याहरति तच्छीला पुष्पाहरेत्यच्प्रत्ययान्ते ङीबभावरूपमिति बोध्यम् ।
ननु 'प्राचां ष्फ तद्धित' इत्यत्र यञ् एवाऽनुवृत्त्यर्थं टिड्ढाणञिति सूत्रात्पृथक् 'यत्रश्वेति योगविभागः कृतस्तत्र वार्त्तिककारेणाऽपत्यग्रहणं कर्त्तव्यमिति यद्यपि पठितं तथापि तदपत्याधिकारपरं तादृशश्च 'गर्गादिभ्यो यञिति विहित एव तदन्तादेव च ङीप् नाऽन्यमादित्याशयेनाह - श्रनपत्याधिकारस्थान ङीबिति । अपत्याधिकारस्थ भिन्नादि
( १ ) *यदागमेति । ( यदागमास्तद्गुणीभूतास्तद्ग्रहणेन गृह्यन्ते ) इति परिभाषा - स्वरूपम् । अत्र नेटि, णेरनिटीतिसूत्रेऽनिटीति च ज्ञापकम् ।
९ फ०र०
Aho! Shrutgyanam
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्त्यर्थः । अपत्यार्थभिन्नादपत्यार्थेऽप्यपत्याधिकारस्थभिन्नाच्च न डीबिति पर्यवसितोऽर्थः । तथा च द्वीपे भवा द्वैप्येत्यत्र न डीप । तत्र 'द्वीपादनसमुद्राद्या' इति विहितयको भवार्थ. कत्वेनाऽपत्यार्थभिन्नत्वात् । एवं देवस्या प्रत्यं दैव्येत्यत्राऽपि न डीप, अत्र 'देवाद्यनावि. ति विहितस्य यजः प्राग्दीव्यतीयत्वेनाऽपत्याऽधिकारबहिभूतत्वात् । 'तेन दीव्यती'त्यतः प्राग्येऽपत्यादयोऽस्तित्रैवास्य यजो विधानं नत्वपत्याधिकार इति भावः नचोक्तस्याऽप. त्यग्रहणं कर्त्तव्यमिति वार्तिकस्य भाष्यकृता प्रत्याख्यातत्वात्कथमुक्तकल्पनेति वाच्यम् । उक्तयोगविभागाकार प्रश्लेषादिकरणात याश्चेत्यत्राऽपत्याधिकारस्थस्यैव यत्रो ग्रहणमिति भाष्यकारव्याख्यानाच्वोक्तार्थकल्पनाऽसम्भवादित्यलम् ॥
ननु षित्वविधानसामर्थ्यादेव प्रातिपदिकत्वाऽभावेऽपि डीसिद्धौ ‘प्राचां फतद्धित' इत्यत्र तद्धितग्रहणं व्यर्थमित्याशंक्य समाधत्ते-तद्धितान्तत्वात्प्रातिपदिकत्वमिति । अयम्भावः, अन सूत्रे तद्धितग्रहणे कृते सति फप्रत्ययस्य तद्धितसंज्ञाविधानेन तदन्तस्य प्रातिपदिकत्वात् "षिद्गौरादिभ्यः इतिडीविधायकशास्त्र प्रातिपदिकविशेषणे सति तद्धितग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वम्भवति परमुक्तविशेषणस्यैव तत्र फलाऽभावाद्वैफल्यमिति वाच्यम् । (१)तस्य नपा क्षमा भृजेत्यादौ धातोः षित्वान्डोषव्यावृत्यर्थत्वेन साफल्यात् । एवञ्च प्रातिपदिकत्वाऽथं तद्धितग्रहणमावश्यकमेव परमेतदयुक्तम् , त्रपा क्षमेत्यादौ धातोः पित्वस्याङ्प्रत्ययसम्पादनाच्चारितायेंन लामर्थ्यविरहात्तत्र डीपोऽप्राप्त्या तदर्थ डीविधायकशास्त्रे प्रातिपदिकविशेषणस्याऽनावश्यकत्वेन तद्धितग्रहणस्याऽप्यनावश्यकत्वात् । न च गाग्र्यशब्दात्ष्फप्रत्यये कृते यमोऽकारस्य 'यस्येति चेति लोपाऽर्थ तद्धितग्रहणमस्त्विति वाच्यम् । सवर्णदीघेणाऽपि रूपसिद्धेः । एवञ्च व्यर्थीभूतं तद्धितग्रहणं ज्ञापयति क्वचिदि जन्तादपि ष्फो भवतीति तेन ( आसरेरुपसंख्यानम् ) इति वचनं सिद्धम् । तद्धितग्रहण. ज्ञापितार्थफलितमेवैतद्वचनं नाऽपूर्वमिति दिक ।
ननुष्फप्रत्ययस्य स्त्रियामेव विधानादुक्तार्थानामिति न्यायेन पुनस्तदथें डीए न स्यादि. ति प्रादुर्भूतं पूर्वपक्षं निराकरोति-षित्वसामर्थ्याम्फेणोक्तेऽपोत्यादिना । अयम्भा. वः, पित्वविधानसामर्थ्यादुक्तन्यायबाधेन एफप्रत्ययस्य स्त्रियां विधाने न कश्चित्प्रतिबन्धक इति । वस्तुतस्तु पञ्चकं प्रातिपदिकाऽर्थ इति सिद्धान्तसम्मते पक्षे प्रत्ययानां द्योतकत्व. स्यैव युक्तत्वात् । तथा च द्योतकविषये नोक्तार्थानामप्रयोग इति न्यायप्रवृत्तिः । अत एव (द्विर्बद्ध मुबद्धमि)ति न्यायबलेन व्यतिलुनीते इत्यादौ द्योतकसमुच्चयस्य दर्शनम् । एत. द्विषये उक्तन्यायाऽप्रवृत्ताविदं षित्वमपि ज्ञापकमन्यथा स्पष्टमेवैतस्य वैयथ्यं स्यात् । अत एव, अक्षणा काण इति प्रयोगो 'येनाङ्गविकार इति सूत्रभाष्योक्तः सङ्गच्छते । अन्यथा काणशब्दस्याऽक्षिगतविकारवाचकत्वेन तदुपादानादेवार्थादक्ष्गो लाभे पुनरक्षिशब्दप्रयोगस्योक्तन्यायेनाऽप्राप्त्याऽक्ष्णा काण इति प्रयोग एव न स्यादित्यलम् ॥
सर्वत्र लोहितादीति । सर्वत्रेत्यस्य सर्वेषाम्मते इत्यर्थस्तेन नित्यत्वलाभस्तथा च लोहितादिभ्यो यजन्तेभ्यः कतशब्दान्तेभ्यश्च यमन्तेभ्यो नित्यं ष्फप्रत्ययः स्यात् । लौहित्यायनी, कात्यायनीति । लौहित्यशब्दात्कात्यशब्दाच ष्फप्रत्यये तस्याऽऽयनादेशे षित्वा. न्डीपि तत्सिद्धिः नन्वत्र प्राचामित्यस्य निवृत्त्यैव नित्यत्वसिद्धौ तदर्थ कृतं सर्वत्रग्रहण (१) *तस्येति । प्रातिपदिकविशेषणस्येत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
व्यर्थमेवेति चेन्न । तस्य प्राचां ष्फतद्धित इत्यत्राऽपकर्षणेन बाधकविषयेऽपि प्राचामित्यस्य प्रवृत्तिसम्पादनेन सार्थक्यात् । उक्तसूत्रस्य बाधकविषयेऽपि प्रवृत्यभ्युपगमेन, आवव्यायनीत्यत्र 'आबट्याच्चेति चापं बाधित्वा प्राचाम्मते ष्फप्रत्यय एव । न च चापोऽपवादत्वात् तेन ष्फप्रत्ययबाधे कथमसाविति वाच्यम् । उदीचाम्मते ङीबबाधनेन चापश्चारितार्थ्यात् । प्राचां ष्फ इत्यत्र सर्वत्रग्रहणाच्चापो डीपूबाधकत्वमेव नत्वनन्तरष्फबाधकत्वम् । चापि कृते न ष्कप्राप्तिरत इत्यधिकारादित्यलम् ॥
९९.
टापू ङीषोरपवाद इति । 'कौरव्य - माण्डूकाभ्यां चे 'त्येतद्विहितः ष्फप्रत्ययस्तयोबधिक इत्यर्थः । 'जातेरखी 'ति सूत्रेण योपधभिन्नाज्जातिवाचकान्डी विधानात्कौरव्यशब्दस्य जातिवाचकत्वेऽपि योपधभिन्नत्वाऽभावादुक्तसूत्र विहितङीषोऽप्राप्त्या तस्माट्टाप् मेण्डूकशब्दस्य जातिवाचकत्वाद्योपधभिन्नत्वाच्च ङीषिति विवेकः । टाप्-डीपोरित्येव पाठो यद्यपि प्रायो दृश्यते तथापि ङीविति लेखकप्रमाद एव, अथवा पारिभाषिकस्य पुत्र-पौत्रभृतिगोत्रस्यैव जातित्वेन न डोषिति मतान्तरेण तादृश: पाठ उपपाद्य इति । कौरव्यसाहच मण्डूक शब्दोऽप्यपत्यप्रत्ययान्त एवात्र गृह्यते । तेन मण्डूकस्येयं भाय्यैत्यर्थं 'तस्येदमि' त्यणन्तस्य माण्डूकशब्दस्याऽग्रहणात् यद्यसौ कूपकाण्डूकीति भट्टिप्रयोगोपपत्तिरिति दिक् ॥
परिमाणान्तात्तु - द्वयाढकीति । ननु न तद्धितलुकीत्येव सिद्धे सूत्रेऽपरिमाणग्रहणंव्यर्थमिति चेन्न । अपरिमाणग्रहणाभावे आढकस्य परिमाणत्वेन तदन्तादपि ङीपूनिषेधाssपच्या द्वयादकीत्यस्याऽसिद्धयापत्तेः । न च परिमाणान्तान्ही निषेधाऽभावाय सूत्रेऽपरिमाणग्रहणकरणादेव द्विवस्तेत्यादेरपरिमाणान्तत्वात्ततोऽपि डीप निषेधसिद्धौ विस्तादिग्रहणं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । अचितशब्दस्य परिमाणत्वेन ततो ङीपनिषेधाऽनाऽपच्या तस्मादपि निषेधायाऽऽचितशब्दग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वात् । नचाऽपरिमाणाऽऽचिताभ्यान्न तद्धितलुकीत्येतावतैव सूत्रेण विस्त- कम्बल्ययोरुन्मानत्वादपरिमाणत्वेन तदन्ताभ्यामपि निषेधसिद्धौ सूत्रे तयोर्ग्रहणं स्पष्टमेव व्यर्थमिति वाच्यम् । उन्मानान्तान्डी निषेधश्चेत् तर्हि विस्त-कम्बल्यशब्दान्तादेवेति नियमार्थत्वेन सार्थक्यात् । एवञ्च सूत्रे विस्त- कम्बल्यशदान्त भिन्नत्वेन संकोचाद्विस्त- कम्बल्यशब्दान्तभिन्नादपरिमाणान्तादाचितशब्दान्ताच्च द्विगोने ङीबित्यर्थेऽपरिमाणाऽचिताभ्यान्न तद्धितलुकीति योगेन विस्त- कम्बल्यशब्दान्ताभ्यां डीनिषेधानाच्या तदर्थं तयोर्ग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वेन स्वांशे चारिताथ्यं जातम् । फलञ्च नियमस्य द्विनिष्कीत्यत्र डीब्निषेधाऽभावः । अन्न सून्ने |
परिमाणशब्देन
'उदूर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः ।
आयामस्तु प्रमाणं स्यात् संख्या बाह्या तु सर्वतः ॥
इति पारिभाषिकस्य ग्रहणात् द्विवर्षे भूता - द्वाभ्यां शताभ्यां क्रीतेत्यर्थे द्विवर्षा, द्विशतेत्यादौ तिर्य्यङ्माने द्विहस्ता भित्तिरित्यादौ च निषेधसिद्धिरिति । 'अपरिमाणविस्ताचितकम्बल्येभ्यो न तद्धिते' इत्येवास्तु सूत्रे मास्तु च तत्र लुग्ग्रहणं द्विगोरित्य - स्यानुत्तिः तद्धितपदस्य तद्धितार्थं परत्वम् तथा च तद्धितार्थे विद्यमानो यो परिमा णान्तो द्विगुस्ततो ङीब नेत्यर्थे समाहारे पञ्चाश्वीत्यादिद्विगौ न निषेधः पञ्चाश्वेत्यपरिमाणान्तद्विगोस्तद्धिताथऽविद्यमानत्वादिति केचित्तन्न । अपरिमाणाद्यन्तादुद्विगोर्यस्तद्धि
,
Aho! Shrutgyanam
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
फक्किकारश्नमञ्जूषायाम् -
तस्तदन्तान्डीबू नेत्यर्थस्यापि सम्भवादध्यर्द्धकार्षापणिकी, अध्यर्द्धसाहस्री वडवेत्त्राऽपि निषेधप्रसक्तेः । अत्र च 'विभाषा कार्षापणसहस्त्राभ्यामिति विकल्पेन लुग्विधानं लु. भावपक्षे चोक्तरूपम्, तत्र निषेधो दुर्बारस्तस्माल्लुग्ग्रहणं कर्त्तव्यम्, कृते च तस्मिन्न दोषस्तद्धितलुकि सत्येव निषेधविधानादिति दिक् ॥
ननु परिमाणशदस्य परितः सर्वतः परिणाहतश्च मीयते येन तत्परिमाणमित्यर्थस्तथा च षोडशहस्तप्रमाणदण्डवा चककाण्डशब्दस्याऽऽयाममात्रपरिच्छेदकत्वात्प्रमाणत्वेनाऽपरिमा त्वादनेनैव तदन्तादपि डीनिषेधसिद्धौ ' काण्डान्तात्क्षेत्रे' इति निषेधसूत्रं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य काण्डान्ताद्विगोर्डी निषेधश्चेत्क्षेत्रे एवेति नियमार्थकत्वेन सार्थक्यात । एवञ्च द्वे काण्डे प्रमाणमस्याः सा द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिरित्यत्रैव निषेधो न तु द्विकाण्डी रज्जुरित्यत्रापि इह काण्डस्य क्षेत्रेऽविद्यमानत्वादित्याशयेन प्रत्युदाहरति-क्षेत्रे किम्, द्विकाण्डी रज्जुरिति । निषेधस्य पूर्वसूत्रेण सिद्धत्वादेतत्सूत्रारम्भफलमपीह डीवेवेति बोध्यमिति भावः ॥
agat पुरुषौ प्रमाणमस्या इत्यर्थं प्रमाणशब्दस्यापरिमाणत्वादपरिमाणाचितेत्यनेनैव सिद्ध' पुरुषात्प्रमाणे 'ति सूत्रे व्यर्थमिति चेन्न । पुरुषस्योदूर्ध्वाधर दिगवस्थितवस्तुमात्रपरिच्छेदकत्वेनोन्मानत्वादुन्मानान्तानां निषेधस्त विस्ताद्यन्तादेवे. ति नियमादुक्तसूत्रेण निषेधाऽप्राप्तौ 'द्विगोरिति प्राप्तनित्यङीपं बाधित्वा वैकल्पिकङी विधानार्थ मावश्यकत्वेन सार्थक्यात् । अन्न सूत्रे प्रमाणशब्दो नायासपरिच्छेदकवाचा किन्तु परिच्छेदकमात्रपरः प्रमाणशब्दस्य परिच्छेदकमात्रपरत्वादेव, पुरुषविशेषणत्वं तस्य संगच्छते । प्रमाणशब्दस्याऽऽयामपरिच्छेदकवाचित्वे तु पुरुषस्याऽऽयामपरिच्छेदकत्वाभा वात्तद्विशेषणत्वं तस्य सङ्गतं न स्यात् । जातिवचनस्याऽपि पुरुषशब्दस्य परिच्छेदकवाचित्वं 'पञ्चरत्नि: पुरुष:' इति शूल्वसूत्रादत्र प्रमाण इति विशेषणाल्लोकव्यवहाराच्चेति वोध्यम् ॥
ननु लाघवात् 'ऊधसोऽनङित्यस्य स्थाने ऊधसोन इत्थमेव सूत्रकरणस्य समुचितत्वे. ऽनविधानं व्यर्थमेवेति वेन्न । तस्य 'धनुषश्चेत्युत्तरार्थत्वेन सार्थक्यात् । अन्यथाऽच्परत्वाडभावाद्यणोऽनापच्या शार्ङ्गधन्वेति प्रयोगो नोपपद्येतेति केचित् । केचिच्च, अनविधानस्ये. हार्थमप्यावश्यकत्वमेव, अन्यथाऽस्याऽनो लाक्षणिकत्वेन ( लक्षणप्रतिपदोक्त ) परिभाषया तदग्रहणात् 'अल्लोपोऽनः' इत्यस्याप्राप्त्या कुण्डोधनीति प्रयोगो न सिध्येदित्याहुस्तन्न । एतत्सूत्रस्थभाष्यप्रामाण्यादुक्तपरिभाषाया अलोपोन इत्येवद्विषयेऽप्रवृत्तेः ॥
.
ननु 'उसोऽनङिति पृथक् योगं विहाय 'बहुव्रीहेरूधसो ङीष्' 'नश्चेत्येवाऽस्तु सूत्रम्, 'अनङश्चेति वा समासान्तेषु 'ऊधसोऽनङित्येव च पठ्यतामिति चेन्न । तथा सति समाraat वैकल्पिकत्वेन तद्भावपक्षे लब्धाऽवकाशस्योक्तसूत्रस्य कपा बाधाऽऽपत्तेः । धनुपोsafeति तथा न्यासे तु, अनङः समासान्तत्वेन शेषत्वाऽभावान्न कवापत्तिरिति भावः ॥
ननु ऊधसोऽनङ्’ 'बहुब्रीहेरूधसो ङीष्' इति सूत्रद्वये स्त्रियामित्याधिकाराभावे कुण्ड - मिबोधो, यस्य धेनूनां समूहस्येत्यर्थ के कुण्डोधो धैनुकमिति प्रयोगेऽनङ् ङीपोरापत्तिः । तदधिकारे तु स्वरूपार्थस्य तन्त्राऽगम्यमानत्वेन न तयोरापत्तिरित्यभिप्रायेण प्रत्युदाहरति - स्त्रियां किम् । कुण्डोधो धेनुकमिति । तत्र हेतुमाह तद्विधौ स्त्रियामि त्युपसंख्यानादिति । उक्तकार्य्यद्वयविधायकशाखये स्त्रियामित्यस्याऽधिकारात्स्त्रीत्व-रूपाऽर्थे गम्यमाने सत्येव तद्विधानादिति तदर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
ननु 'दाम - हायनान्ताच्चेति' सूत्रे 'संख्याऽव्ययादेर्डीप्' इत्यस्मादव्ययग्रहणस्याऽस्यरितत्वेन भाष्यकृतोऽनुवर्तितत्वादुद्दामेत्यत्रो कसूत्राऽप्राप्त्या डाप्-डीप-निषेधेतु बहुराज्ञी. वद्रूपत्रर्थं भत्रत्येवेत्यत आह-श्रव्ययग्रहणाननुवृत्तेरुद्दामा वडवेत्यत्र डान्निषेधावपि पक्षे स्त इति । अपिना अन उपनेति ङीपश्च संग्रहः, नवोक्तसब्दघटका ग्नोऽनर्थकवेन कथमन उपवेत्यस्य प्राप्तिरिति वाच्यम् । (अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन तद्तविधि प्रयोजन्ती ) ति परिभाषयाऽन्ग्रहणेऽनर्थकस्यापि तस्य ग्रहणादिति भावः ||
ननु संज्ञाशब्दानां नियताऽऽनुपूर्वीकत्वेनाऽनादित्वाच्छन्दसि दृष्टस्यैवाऽनुविधानात्तत्र द stoभावविशिष्टस्य प्रयोगासम्भवात्तादृशप्रयोगस्य च 'अन उपवेत्येव सिद्धौ 'नित्यं संज्ञाछन्दसोरिति सूत्रं व्यर्थमिति चेन्न । केवल - मामक- भागधेये 'त्युत्तरार्थत्वेन सार्थक्यात् । नचोत्तरायं कृतस्य नित्यं संज्ञा-छन्दसोरित्यस्याऽऽरम्भसामर्थ्यादेव नित्यत्वलाभेऽत्रत्यनित्यग्रहणं विफलमेत्रेति वाच्यम् । उत्तरसूत्रे विकल्पाननुवृत्यर्थत्वेन साफल्यादिति भावः || ननु ममेयमित्यर्थेऽ मिच्छन्दात 'युष्मदस्मदोरन्यतरस्यां खञ्चेत्यनेनाऽणि 'तवक-ममकवेकवचने' इति ममकाऽऽदेशे आद्यवो वृद्धौ मामकेत्यस्याऽण्णन्तत्वादेव ङीपि सिद्धे 'केवल - मामक - भागधेयेति सूत्रस्थं मामकग्रहणं व्यर्थमेवेति चेन्न । अण्णन्तान्मामकशब्दाद्यदि ङीप् स्यात्तर्हि संज्ञा-छन्दसोरेवेति नियमार्थत्वेन सार्थक्यादित्यत आह-मामकग्रहणं नियमार्थमिति । नचाइनेन मामकशब्दान्ङीप एव विधानात् (मामक - नरकयोरुरसंख्यानम् ) इत्यत्र मामकग्रहणं व्यर्थमिति वाच्यम् । मं मातीति मामः मामं कायतीति मामिकेत्यत्रेत्वविधानार्थं तद्ग्रहणस्य सार्थक्यात् । नचान्नापि केवल-मामकेत्यस्य प्राप्तिरिति वाच्यम् । भागधेयशब्द साहचय्र्येण तद्धितान्तस्यैव मामकशब्दस्यात्र ग्रहणात् । नियमस्य व्यावर्त्त्यमाह-तेन लोकेऽसंज्ञायां मामिकेति । न च मामक-नरकयोरितिवात्तिं काऽऽरम्भसामर्थ्यान्ङीबभावकल्पनेन कथं मामिकेत्यस्य नियमत्र्यावर्त्यत्वमिति वाच्यम् । उक्तवार्त्तिकस्याऽऽप्परत्वाऽभावेऽपीत्वविधानेन चरितार्थत्वात्सामर्थ्याविरहेण ङीबभावस्य कल्पयितुमशक्यतया ङीपो दुर्वारत्वेनोक्तप्रयोगस्य नियमव्यावर्त्यत्वस्य सुलभत्वादिति भावः ॥ 'तस्यास्त्यस्मिन्निति मतुबिति सूत्रस्य तदितिप्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे सप्तभ्यर्थे चाऽस्तिना स्वामानाधिकरण्ये सति मतुष्स्यादित्यर्थेऽस्तीत्यत्र तिर्थकर्त्रा सह प्रथमान्तस्याSभेदान्वयेन प्रथमान्तान्मतुप् सिद्ध्यति, तथा च, अन्तरस्त्यस्यां गर्भ इति विग्रदे मध्ये इत्यर्थकस्याऽन्तःशब्दस्याऽधिकरणशक्तिप्रधानत्वादस्तिसामानाधिकरण्याऽभावान्मतुप् स्यात् । नचोक्तमतुब्बिधायक सूत्रेऽस्तिग्रहणस्याऽस्ति सामानाधिकरण्याऽभावेनाऽरितशब्दान्मतुब्विधानार्थत्वादुक्तप्रयोगे मतुप् सुलभ वेति वाच्यम् । तेन प्रथमान्तादेव मतुपो विधानात् । अत एवाऽस्तिना सामानाधिकरण्याऽभावादप्राप्तो मतुप् निपात्यते इति भाष्योतं सङ्गच्छते । एवञ्चोक्तरीत्या प्रकृते मतुप् नैव स्यादित्याशंकां समाधत्ते - गर्भिण्यां जीवद्भर्तृकायां च प्रकृतिभागौ निपात्येते इति । नुक्सन्नियोगेन मतुपो विधानं वत्वं तु 'मादुपधायाश्च मतोर्वोऽयवादिभ्य' इत्यनेनैव सिद्धिमिति भावः ॥
न
ननु 'पत्युर्नो यज्ञसंयोगे' इति सूत्रे संयोगपदं सम्बन्धोपलक्षणमित्यत आह-2 - यज्ञेन सम्बन्ध इति । स्त्रिया इत्यर्थः । यद्यपि पतिशब्दः पुल्लिङ्गस्तथापिः स्ववाच्यकर्तृकयज्ञफलनिरूपित विलक्षण सम्बन्धो यदा स्त्रियां विवक्षितस्तदा पुंवाचकोऽपि तकारोत्तरे कारस्था
Aho! Shrutgyanam
१०१
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्-- निकनकारघटितोऽयमेव पतिशब्दः स्वपूर्वत्वसम्बन्धेन डीविशिष्टः स्वभावास्त्रियाम्प्रव. र्तत इति तदाशयः । सम्बन्धश्च यज्ञफलप्रतियोगिकैश्वर्यवचन्तदाह-तत्कर्तृकयज्ञस्य फलभोक्त्रीति ॥
ननु ‘पत्यु! यज्ञसंयोगे' इत्यत्राऽधिकृतस्याऽनुपसर्जनादित्यस्य पत्युरिति षष्टयन्तेन सामानाधिकरण्याऽनुरोधात् षष्ट्यन्तत्वकल्पनादनुपसर्जनस्य पत्युरिति तत्सम्बन्धिनोऽ. नुपसर्जनस्येत्यस्य 'पूतक्रतोरि त्युत्तराऽथं 'विभाषा सपूर्वस्ये त्यत्राऽनुवृत्तावपि न पत्यु. विशेषणत्वं किन्तु पतिशब्दाऽन्तस्येत्याशयेनाह-अनुपसर्जनस्येतीहोत्तरार्थमनुवृ. त्तमपि न पत्युबिशेषणं किन्तु तदन्तस्येति । सपूर्वस्येत्यत्र व्याख्यानात्सहशब्दस्य विद्यमानवाचित्वं पूर्वशब्दस्य पूर्वाऽवयवपरत्वं तत्र पतिशब्दस्य विद्यमानपूर्वावयवत्वास. म्भवाव्यभिचाराच सामर्थ्यात् ( ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिर्नास्ती) तिप्रतिषेधं बाधित्वा पतिशब्देन तदन्तस्य ग्रहणात्केवलस्य पतिशब्दस्याऽत्राऽभावात्सपूर्वविशेषणसद्भावात्कथमनुपसर्जनस्येति केवलपतिशब्दस्य विशेषणम्भवितुमर्हतीति भावः । अनुपसर्ज. नस्येत्यस्य तदन्तविशेषणत्वे फलमाह-तेन बहुब्रोहावपीति । दृढ़ः पतिर्यस्या इति विग्रहे वत्यन्तस्याऽनुपसर्जनत्वाद्विकल्पेन नकारे दृढ़पत्नी दृढ़पतिरितिरूपद्वयसिद्धिः अनुपसर्जनस्येत्यस्य पत्युर्विशेषणत्वे तूक्तविग्रहे पतिशब्दस्योपसर्जनत्वाद्रूपद्वयं न सिद्ध्येत् । बहवो वृषलपतयो यस्या इति कर्मधारयोत्तरपदबहुब्रीही पतिशब्दान्तस्य वृषलपतीत्यस्योपसर्जनत्वात्तत्रातिप्रसङ्गवारणायेहाऽप्यनुपसर्जनपदसम्बन्ध इत्यन्ये । (१)इदमुपसर्ज नस्योपलक्षणम् , अतः पतिमतिक्रान्ताऽतिपत्नोति सिद्धमितिति भावः ।
ननु 'विभाषा सपूर्वस्येत्यत्र सहशब्दस्य विद्यमानाऽवयववाचित्वेन विद्यमानावयव. पूर्वस्य पतिशब्दान्तप्रातिपदिकस्य नवमित्यर्थे समास एवास्य प्रवृत्तिः स्याद्वाक्ये न स्यात् । न च 'पत्युनों यज्ञसंयोग' इत्यनेन वृषलस्य पत्नीति वाक्येऽपि मुलभ एवादेश इति वाच्यम् । तत्राऽपि यज्ञसंयोगे इत्यस्य सत्त्वाद् वृषलत्वेन यज्ञसंयोगाऽभावादस्याऽ. ध्यप्रवृत्तेरित्याशयेनाशंकते-अथ वृषलस्य पत्नीति ब्यस्ते कथमिति चेदिति । समाधत्ते-पत्नीव पत्नीत्युपचारादिति । अग्निसाक्षिकपाणिग्रहणाश्रयणादित्यर्थः । यज्ञफलप्रतियोगिकैश्वर्ट वत्त्वस्याऽऽरोपादिति केचित् । बृषलस्त्रियां बहुधर्माचरणदर्शनादियं वृषलस्य पत्नी वशिष्ठस्य वेति लोकप्रवाद इत्यन्ये । नन्वेवं यज्ञसंयोग इति व्या. वर्याऽभावाद्वयर्थमित्याशंक्य समाधानान्तरमाह-यढेति । वस्तुतस्तु, आचारविबन्तप्र. कृतिककर्तृक्विपि दृढ़प्रमाणाऽसत्त्वादियं प्रौढौक्तिः । पूर्वसूत्रे यज्ञसंयोगे इत्यस्य तु वृषलस्य पतिः स्त्रीत्यस्य साधनेन सार्थक्यमिति भावः ॥
ननु 'विभाषा सपूर्वस्ये' त्यत्र पत्युरित्यस्य प्रातिपदिकविशेषणत्वेन 'येन विधिरिति तदन्तविधौ पतिशब्दान्तस्येत्यर्थे दृढपत्नीत्यादिसिद्धाववयववाची पूर्वशब्दः किमर्थ इत्याशयेनाऽऽशंकते--सपूर्वस्य किमिति । प्रत्युदाहरणमुखेन समाधत्ते-गवां पतिः स्त्रीति अयम्भावः, तदभावे केवलस्यापि पतिशब्दस्य व्यपदे शिवद्भावेन पतिशब्दान्तत्वादुक्तस्थ. लेऽतिप्रसङ्गः स्यादिति तदावश्यकं सति तु तस्मिन् गवामित्यस्य पूर्व सत्त्वेऽपि तस्य प. तिशब्दाऽवयवत्वाऽभावान्नाऽतिप्रसङ्ग इति । वस्तुतस्तु, व्यपदेशिवदावोऽप्रातिपदिकेनेति (१) *इदमिति । बहुव्रीहावपीतीत्यर्थः।
Aho! Shrutgyanam
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
६०३
निषेधेन केवलपतिशब्दस्यतदन्तत्वाऽभावात्सूत्राऽप्राप्त्या दोषाभावात्सपूर्वस्येति व्यर्थमेवेति दिक् ॥
ननु 'वृषाकप्यग्नी'ति सूत्रे भाष्ये वृत्तौ च वृषाकप्यर्थमुदात्तग्रहणमन्यथा 'लघावन्ते द्वयोश्च वषो गुरुरिति मध्योदात्तापत्तेरित्युक्तम् । कुसिदशब्दस्य दीर्घमध्यत्वे तु कुसिदा • र्थमप्युदात्तग्रहणस्य वक्तव्यत्वात्तदनुक्त्या ह्रस्वमध्यत्वमेवोक्तशब्दस्य न तु दीर्घमध्यत्वमि - त्यत आह- कुसिदशब्दो हस्वमध्यो नतु दीर्घमध्य इति ॥
ननु 'वर्णादनुदातेति सूत्रेऽधिकृतस्यानुपसर्जनादित्यस्य ( श्रुतानुमितयोरिति न्यायेन गृह्यमाणविशेषणत्वात् त्रीण्येतान्यस्या इति बहुबीहावेतशब्दस्याऽन्यपदार्थे विशेषणत्वेनोपसर्जनत्वान्डीब्नत्वे न स्यातामित्याशंक्य समाधत्ते - त्र्येण्या च शलल्येतीति । अयम्भावः लक्ष्याऽनुरोधेनोक्तन्यायं बाधित्वोक्ताधिकारस्य तदन्तविशेषणत्वमेवोचितम् । तथा च तत्रैतशब्दस्योपसर्जनत्वेऽपि तदन्तस्याऽनुपसर्जनत्वान्न डीब्नत्वयोः किमपि प्रतिबन्धकमिति । अत एव गृह्यसूत्रवृत्तिकृता नारायणेनोक्तप्रयोगे बहुब्रीहिँ कृत्वा डोब्नत्वमि - त्युक्तमिति प्राञ्चः । नव्यास्तु -- 'उपमानानी' ति सूत्रस्थभाष्यस्वरसात् 'टिड्ढाणञिति सूत्रेऽनुपसर्जनादित्यस्य गृह्यमाणविशेषणत्वमेवोचितम् । अत एव कुम्भकपालं लोहित मिवेति विग्रहे कुम्भकपाललोहिनीत्यत्र लोहितशब्दस्योपसर्जनत्वाद्वर्णादनुदात्तादित्यनेनाऽनुपसर्जनलक्षण ईकारो न प्राप्नोतीत्याशंकितमुपमानानीति सूत्रे भाष्ये । एवञ्च त्रिषु स्थानेषु पुनी त्र्येणीति सिद्धमित्याहुरिति दिक् ॥
ननु 'अन्यतो डीपिति सूत्रेण तकारोपधभिन्नाद्वर्णवाचिनोऽनुदात्तान्तात्प्रातिपदिकान्डी विधानेन पिशङ्गशब्दस्य 'लघावन्ते द्वयोश्च वषो गुरुरित्यनेन मध्योदात्तत्वाच्छेवस्य 'अनुदात्तं पदमेकवर्ज मिश्स्यनेनाऽनुदात्तत्वविधानादुक्तशब्दस्यानुदात्ताऽन्तत्वात्तस्मा. न्ङीथि प्राप्ते डोबधं वार्त्तिकमवतारयति - पिशङ्गादुपसंख्यानमिति । वर्णवाचिनः पिशङ्गशब्दान्हीप् स्यादिति तदर्थः स च ढोप् न नित्यः किन्तु वैकल्पिक इति पिशंगेति. रूपवयसिद्धिः । न च डीविधानेनैवोपपत्तौ तं विहाय डी विधाने को विशेष इति वा - च्यम् । स्वरे विशेषादिति भावः ॥
छन्दसि नमेक इति । वर्णादनुदात्तात्तोपधात्तो न' इत्यनेन, असित पलितयोस्तकारस्य प्राप्तं नत्वं बाधित्वा क्नमाऽऽदेशं तत्सन्नियोगेन ङीपं चेच्छन्त्येके आचार्या इत्यर्थः । अत्र छन्दसीत्युक्त्या भाषायां क्नमादेशस्य भाष्यासम्मतत्वात्तत्र गतो गणस्तूर्णमसिक्निकानामित्यादयः प्रयोगाः प्रामादिका एवेति प्राञ्चः । वस्तुतस्तु, छन्दस्येके इत्यन्वयात छन्दस्येवैके क्नमाऽऽदेशमिच्छन्ति । श्रन्ये तु भाषायामपीति पर्यवसितोऽर्थः, तथा च नोक्तप्रयोगे काऽप्यनुपपत्तिः । अनैकग्रहणमेव प्रमाणमन्यथा भाष्यकारो नैकग्रहणं कुर्यादित्याहुरिति भावः ॥
ननु पूर्वका हैप शोधने इत्यस्माद्धातोः क्तप्रत्यवे 'आदेच उपदेशेऽशिती' स्यात्वे नि. ष्पन्नस्यावदातशब्दस्य विशुद्धवाचित्वेन वर्णवाचित्वाऽभावाद्वर्णादनुदात्तादिति डीपोsप्राप्त्या टावेवेत्यत आह- श्रवदातशब्दस्तु न वर्णवाची किन्तु विशुद्धवाची । तेन श्रवदातेत्येवेति । न च, अवदातः सितो गौरी वलक्षो धवलोडजुन इत्यमरकोशेऽवदातशब्दस्य वर्णवा चित्वदर्शनात्तत्र डीपो दुर्वारत्वेन कथमवदात इत्युक्तमिति वाच्यम् । तत्रा
Aho! Shrutgyanam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
फक्किकारत्नमञ्जूषायाम्-- पि विशुद्धत्वसाधाददातशब्दप्रवृत्तिसम्भवादिति भावः ॥
लघावन्ते द्वयोश्च बह्वषो गुरुरिति । अन्ते नाम एकस्मिन् लघौ द्वयोर्लयोश्च पश्तो बह्वषो वह्वच्कस्य गुरुरुदात्त इत्यर्थः ।
ननु पितामहीत्यादिरूप सिद्धयर्थ 'पितृव्य-मातुल-मातामहेति सूत्रस्थस्य (मातरि षिच्चे)ति वचनस्याऽऽवश्यकत्वेन तेनैव पित्वविधानातल्णङ्गोषि मातामहीत्यस्याप्युपपत्ती गौरादिषक्तशब्दपाठो व्यर्थीभूय ज्ञापयति पिल्लक्षणो डीपनित्य इति तेन दश्यतेऽनेन दष्टे. त्पादौ दशेः ष्ट्रनि न पित्बप्रयुक्तलीषापसिः किन्तु टावेवेति भावः ॥
ननु 'उत्सादिभ्योऽञ्' इत्यनेन तत्र भव इत्यर्थे जनपदशब्दादमि तल्लक्षणडीपि च कृते जानपदीत्यस्य सिद्धौ सूत्रे तद्ग्रहणम्व्यर्थमिति चेन्न । ङीषा रूपोपपत्तावपि डीप्याधदात्तत्वे प्राप्तेऽन्तोदात्तत्वार्थमिहाऽपि सदावश्यकत्वात् । जानपदी वृत्तिः । जनपदभ. कानुच्छेद्या जीविकेत्यर्थः । ___ अमत्रे हि स्त्रीविषयत्वादिति । कमण्डलुरूपे इत्यर्थः । कुण्डी-कमण्डलौ जारात्पतिवत्नीसतः पुमानिति विश्वकोशात्कमण्डलुवाच्ये कुण्डशब्दो नित्यस्त्रीलिङ्ग इति भावः । यदि तु पिठरे तु न ना कुण्डमिति विश्वकोशे नपुंसकत्वमप्युक्तं पिठराऽमत्रशब्दो कायौ पिठरं स्याल्युषा कुण्डमित्यमरे नपुसकत्वमात्रोक्तिरेकदेशाऽनुवाद इत्युच्यते तदाऽनेकविधसंस्थानेषु अमत्रेषु कुण्डव्यवहारेण कुण्डत्वे जातिलाऽभावादप्राप्तो डी बि. धीयते न तु नियम्यते । एवञ्च स्त्रीविषयत्वादिति जातित्वाऽभावादित्यस्योपलक्षणं बोध्यमिति बहवः । अन्ये तु कमण्डलुसंस्थानस्याऽनुगतत्वात्तद्रूपामात्रवाचिनो जातित्वस्य सरवाजातेरस्त्रीत्येव ङीषः सिद्धौ सूत्रमिदं नियमार्थमेवेत्याहुः । अमृते जारजायां कुण्डे. त्येव । गोणी प्रावपनं चेदिति । आवपने च मित्यस्त्रीत्वादप्राप्तस्य डोषो विधानम् । आवपममिति सामान्ये नपुंसकम् ।
_ ननु गजवाचकनागशब्दस्य जातिवचनत्वेन 'जातेरस्त्रीविषयादयोपधादित्येव डीषि सिद्ध व्यर्थ मेवाऽन्न सूत्रे तद्ग्रहणमित्याशंक्य समाधत्ते -गजवाची नागशब्द इत्या. दिना । कस्यांचित् स्त्रियां स्थौल्यगुणदर्शनादारोप्य तत्र नागत्वमियं नागीति प्रयुक्त तस्यैकव्यक्तिमात्रवृत्तित्वेन जातित्वाभावाजातेरिति डीपोऽप्राप्त्या तदर्थ मिह नागग्रहण नावश्यकम् । नचाऽऽरोपितनागत्वविशिष्टस्त्रीबोधकनागशब्दस्य गौणत्वेन (गौणमुख्य) न्यायेन तस्याऽत्राऽग्रहणान्न डीषः प्राप्तिरिति व्यर्थमेव तद्ग्रहणमिति वाच्यम् । मुख्यना. गशब्दाजातेरित्येव डीपः सिद्धावेतत्सूत्रस्थनागशब्दस्य गौणे ङीषविधानेनैव चारिता
र्थ्यात् । किञ्चोक्तन्यायस्य पदकार्यविषयकत्वेनेहाप्रवृत्तेः । विधित्वाऽनुरोधादस्य सूत्रस्य गौणेऽपि प्रवृत्तेश्चेति भावः । ननु मुख्यनागाब्दाजातेरित्येव गौणनागशब्दाच्चैतत्सूत्रेणैव डीषि सिद्धे सुत्रे स्थौल्यग्रहणं किमर्थमित्यारंक्य समाधत्ते-सर्पवाची नागशब्द. स्त्विति । दैर्घ्यगुणविशिष्टां काञ्चित्स्वियमवलोक्य नागत्वं तत्राऽऽरोप्येयं स्त्रो नागा सपि. णोति प्रयुक्त ततो ङीष्व्यावृत्तये सूत्रे स्थौल्यग्रहणमिति । एवञ्च गौणनागशब्दस्यैवैतत्सू. त्रोदाहरणत्वं प्रत्युदाहरणत्वञ्चेति भावः ॥
वोतो गुणवचनात् । अत्र सूत्रे गुणवचनशब्देन समस्त-कृदन्त-तद्धितान्त-सर्वनाम-जाति-संख्या-संज्ञाशब्दाऽतिरिक्तानां शब्दानां ग्रहणम् । न च गुणवचनशब्देनेदृशानां
Aho! Shrutgyanam
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम्। ग्रहणे किम्प्रमाणमिति वाच्यम् । 'आकडारादेका संज्ञा' इत्येतत्सूत्रस्थभाष्यस्यैव प्रमा. णत्वात् । उक्तसूत्रस्थभाष्यपालोचनेन तादृशशब्दानामेवोक्तसंज्ञालाभात् । तत्र हि प्रातिपदिकमात्रस्य गुणवचनसंज्ञाम्प्रतिपाद्याऽग्रे तद्वाधकत्वेनैताः संज्ञाः क्रमेण पठिताः । गुणवचनेत्यन्वर्थसंज्ञया गुणोपसर्जनगुणिवाचकानामेव तादृशानां गुणवचनसंज्ञेति न रूपा. दीनां ग्रहणम् । तत्र जातिपदेनाऽकृतिग्रहणद्रव्यवृत्तिजातिवाचकानामेव ग्रहणादिति दिक् ॥ . यत्तु-भाष्ये अत्र सूत्रे गुणवाचनशब्देन ।
सच्चे निविशतेऽपैति पृथग्जातिषु दृश्यते ।
आधेयश्चाऽक्रियाजश्च सोऽप्लत्वप्रकृतिर्गुणः ॥ इति गृह्यते तन्न, एतद्भाष्यस्यैकदेश्युक्तित्वात् । इत्थमुक्तकारिकाव्याख्या । तथा हि-सत्त्वं द्रव्यम् तत्रैव निविशते समवैति, यो गुणो द्रव्यमानसमवेत इत्यर्थः । एतेन सत्ताब्यावृत्तिः । सत्ता हि न केवलं द्रव्ये वर्तते किन्तु द्रव्यगुणकर्मम् । ननु द्रव्ये एव व्यत्वं तत्राऽतिव्याप्तिरित्याह-अपैतीति । अपगच्छतीत्यर्थः । अर्थात्लत्वादेवाऽपगच्छतीति यावत् । यथा पीततायां जातायां फलादेर्नीलताऽपैति न तथा द्रव्यत्वं द्रव्यादपैति । नन्वेवमपि गोत्वं गोषु वर्तते, अश्वादेश्चाऽपैति तत्राऽतिव्याप्तिरित्यत आह-पृथग्जातिष द्रश्यत इति । गोत्वं हि द्रव्यत्वाऽवान्तरनानाजातिषु न दृश्यते गुणस्तु दृश्यते । यथा, अभ्रे दृष्टा नीलता तृणादिष्वपि दृश्यते एतेन सकलजातेय॑वच्छेदः । एवं तहि कर्म द्रव्ये वर्तते ततोऽपैति पृथाजातिषु दृश्यते चेति तत्राऽतिव्याप्तिरित्यत आह-आधेयश्चाक्रियाजश्चेति । उत्पाद्याऽनुत्पाद्य इति तदर्थः । उत्पाद्यो यथा घटादेः पाकजो रूपादिः, अनुत्पाद्यो यथा, आकाशादेमहत्त्वादिः । क्रिया तु सर्वाऽप्युत्पाद्यैव न नित्येति तस्या द्वैविध्याऽभावाद्गुणत्वाऽभावः । नन्वेवमपि द्रव्यस्य गुणत्वं प्राप्नोति, अवयविद्रव्यं ह्यवयवद्रव्ये निविशते, असमवायिकारणसंयोगनिवृत्तौ विनाशात्ततोऽपैति, भिन्न जातिषु हस्तपादादिषु च दृश्यते । द्विविधं च भवति । नित्यानित्यभेदेन निरवयवस्यात्मपरमा. ण्वादेनित्यत्वात्तदवयविद्रव्यस्य तु घटादेरनित्यत्वादत आह-असत्वप्रकृतिरिति । अद्रव्यस्वभाव इत्यर्थः ॥ ___ ननु गुणवाचिनो वा ठोपित्यथनैव मृद्वी मृदुरित्यादिसिद्धौ 'वोतो गुणबचनादि'त्यत्रोत इति व्यर्थमित्यभिप्रेत्य शङ्कते-उतः किमिति समाधत्ते-शुचिरिति । शुचेरौणादिके किदिनि तत्सिद्धिः । अयम्भावः, सूत्रे तदग्रहणे शुचिरित्यादौ ङीषापत्तिः । न च तत्रोत इत्यस्यासत्वेऽजाद्यतष्टावित्यस्मादत इत्यस्य सम्बन्धेनोदाहरणस्यैवाऽसिद्धया प्रत्युदाहर णदानमसङ्गतमिति वाच्यम् । एवं सति खरुरित्यादौ ङीषोऽप्राप्त्या तद्वयावर्त्तक ( खरु. संयोगोपधान्ने )ति वात्र्तिकाऽऽरम्भसामादुक्तसूत्रादत इत्यस्याऽसम्बन्धेनोदाहरणसिद्धौ वाधकाऽभावात्प्रत्युदाहरण दानस्य सङ्गतत्वात् । नचोक्तप्रत्युदाहरणे ( कृदिकारादक्तिनः) इति ङीष इष्टापत्तौ कथं तस्य प्रत्युदाहरणत्वमिति वाच्यम् । तथा सत्ति शुक्लेत्यस्यैव प्रत्युदाहरणत्वात् । नचाऽत्राऽपि ( खरुपयोगोपधादि )ति निषेधान्नोक्ताऽऽपत्तिरिति वा. च्यम् । खरुसाहचर्य्यादुकारान्तसंयोगोपधादेव तेन निषेधेन तत्राऽऽपत्तेर्दुरित्वात् । न च साहचर्य्यपरिभाषाया अनित्यत्वादुकारान्तसंयोगोपधादेव तेन निषेध इत्यस्य वक्तु. मशक्यतया वार्तिकस्य सामान्यार्थकरणे शुक्लेत्यत्र दोषाभावाद्वयर्थन्तद्ग्रहणमिति वाच्य
Aho! Shrutgyanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
फक्किका रत्नमञ्जूषायाम्-
म् । तथा सति पीतेत्यत्र डीष्वारणाय तदावश्यकत्वादिति दिक् ॥
श्रक्तिन्नर्थात्किम् । श्रजननिरिति । ननु सर्वतोऽक्तिन्नर्थादिति किमर्थम्, समुदा. यद्वारावयवे प्रश्नः, अर्थादर्थग्रहणं किमर्थमिति प्रष्टुरभिप्रायः । न च तदभावेऽजननिरित्यत्र ङीषापत्तिरिति वाच्यम् । अक्तिन्ग्रहणसामर्थ्यादेव तत्र दोषोद्धारसम्भवात् । न. arfarera न्निन्तादपि ङीषापत्तिस्तद्व्यावृत्यर्थं तस्याऽऽवश्यकत्वेन सामर्थ्य बिरहात्तेन कथमुक्तस्थलीयदोषोद्धारसम्भव इति वाच्यम् । एवं सति वह्नादिगणेपद्धतिशब्दपाठस्य वैयर्थ्यापत्तेः । एवञ्च व्यर्थमक्तिन्ग्रहणं ज्ञापयति इकारान्ताद्यदि ङीष् स्यातर्हि चिन्नन्तभिन्नादेवेति । एतन्नियमबलादेव पद्धतिशब्दपाठो गणे चरितार्थः । तथा च क्तिन्नन्तभिन्नत्वेनाजननिरित्यत्र ङीष् स्यादित्यर्थग्रहणमावश्यकम् । सति तु तस्मिन् क्तिन्नन्तभिन्नत्वेऽपि तदर्थष्फप्रत्ययान्ततया नोक्ताऽऽपत्तिलेशोऽपीति भावः ॥
ननु सूत्रे ब्रह्मन्शब्दस्याऽग्रहणादानुगनुपपत्त्या ब्रह्माणीति न स्यादित्याशयेनाशङ्कते - कथं ब्रह्माणीति । उत्तरयति - ब्रह्माणमानयतीत्यादिना । ण्यन्तात् 'अन प्राणने ' इत्यस्मात्कर्मण्यणि 'णेरनिटि' इति णिलोपे 'टिड्ढाणनि' ति ङीषि 'पूर्वपदात्संज्ञायामि' ति णत्वे च ब्रह्माणीतिरूपसिद्धिरिति भावः । नचाऽऽनुकि दीर्घोचारणं ज्ञापयति क्वचिद. न्यत्राऽण्यानुग्भवतीति ब्रह्माणीतिरूपसिद्धौ मूलोक्तप्रयासो व्यर्थ इति वाच्यम् । आकारोच्चारणाऽऽभावे पररूपापत्तेर्दुब्र्बारत्वेन तद्वयावृत्त्यर्थं दीर्घोच्चारणस्याऽऽवश्यकत्वात्साम
विरहेणोक्तकल्पनाऽसम्भवेन मूलोक्तप्रयासस्य सार्थक्यात् । नचाडका रोच्चारणसामर्थ्यान पररूपाऽपत्तिरिति वाच्यम् । अल्लोपोऽन:' इति लोपवारणायाsकारोच्चारणस्याऽऽवश्यकत्वात्तेन पररूपबाधाऽसम्भवात् । न च (१) ( लक्षण - प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहनम् ) इति परिभाषया प्रकृत्यकारघटितस्यास्यानो लाक्षणिकत्वेनाऽग्रहणान्न लोपप्राप्ति. रिति वाच्यम् । 'बहुव्रीहेरूधसो ङीष् इत्येतत्सूत्रस्थभाष्यादल्लोपोऽन इत्येतद्विषये प्रति - पदोक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तेः । न च नकारमात्रविधानेनैवोपपत्तावागमलिङ्गककारोच्चारणसामर्थ्यादेव लोपो नेति वाच्यम् । 'न संयोगाद्वमन्तात्' इति निषेधेन लोपाऽप्राप्त्या सर्बाणीत्यत्र ककारोच्चारणस्य चरितार्थत्वात् । एवञ्च लोपव्यावृत्त्यर्थमकारोच्चारणस्याऽऽवश्यकत्वात्तत्सामर्थ्यात्पररूपबाधनाऽसम्भवेन तद्वारणाय दीर्घोच्चारणस्य सत्त्वात्तेनोक्तकल्पनायाः कर्तुमशक्यत्वादुक्तप्रयोगानुपपत्त्या युक्त एव मूलोक्तप्रयास इति दिक् ॥
ननु (गति - कारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनम् ) इति परिभाषासत्त्वात्सुबुत्पत्तेः प्रागेव समासे तदानीमदन्तत्वेन 'क्रीतात्करणपूर्वादि' त्यनेन डीप् न स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते - क्वचिन्न, धनक्रीतेति । 'कर्तृकरणे कृता बहुलमि' त्येतत्सूत्रस्थबहुलग्रहणेनोक्तपरिभाषाऽनित्यत्वज्ञापनात्क्वचित्वबुत्पत्य नन्तरमपि समास इत्यन्तरङ्गत्वात्समासात्प्रागेव दापि ततः समासे करणपूर्वत्वे ऽप्यदन्तत्वाऽभावान्नोक्ताऽऽपत्तिरिति समाधातुराशयः । श्रन्ये तु, उक्तपरिभाषाऽनित्यत्वस्य कर्तृकरण इति सूत्रे भाष्ये बहुलग्रहणफलत्वेनाऽनुक्तत्वात् हृदिस्थ इत्यादौ पत्वाभावाय 'अम्बाम्बे' ति सूत्रे गवादिग्रहणस्यापि नियमार्थमावश्यकत्वादुक्त परिभाषाऽनित्यत्वाभावादुक्तप्रयोगोपपत्तये सत्यभिधानेऽजादित्वाट्टाबिति बदन्तीत्यलम् ॥
( १ ) *लक्षणेति । लाक्षणिकमित्यर्थः । लक्षणेन निष्पन्नं लाक्षणिकम् । तत्तच्छन्दानुवादेन विहितत्वं प्रतिपदोक्तत्वम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
१०७ अस्वाङ्गपूर्वपदाद्वा । न स्वाङ्गमस्वाङ्गं पूर्वञ्च तत्पदं पूर्वपदं अस्वाङ्गञ्च तत्पूर्वपदञ्च, अस्वाङ्गापूर्वपदं तस्मादस्वाङ्गापूर्वपदादिति कर्मधारयः अस्वागभूतात्पूर्वपदात्परं यत कान्तं तदन्तबहुब्रीहेर्वा डीषिति तदर्थः । नन्वत्र कर्मधारयाऽऽश्रयणे किम्प्रमाणमिति चेन्न । उत्तरसूत्रस्थभाष्यस्यैव प्रमाणत्वात् । तथा हि, उत्तरसुन्ने भाष्ये कल्याणपाणिपा. देत्यादौः ङीषवारणाय 'अस्वाङ्गापूर्वपदादित्यनुबवं कर्मधारयाऽऽश्रयणादिहाऽपि तथैवोचि. तम् । कल्याणपाणिपादेत्यादौ यदुपसर्जनं पाणिपादेति समुदायो नाऽसौ स्वाङ्ग, स्वाङ्ग. समुदायस्य स्वाङ्गशब्देनाऽग्रहणात् यच स्वाङ्गं पादेति न तदस्वाङ्गपूर्वपदात्परमिति न तत्र डीषित्युक्तम् । नचाऽस्वाङ्गापूर्वपदादिन्यत्र कर्मधारयाऽऽश्रयणेऽस्वाङ्गादित्येव सिद्धेऽत्र सूत्रे पूर्वपदादिति व्यर्थमवेति वाच्यम् । उत्तरसूत्रेऽनुवृत्त्यर्थत्वेन सार्थक्यात् । उत्तरसूत्रे ता. शाऽर्थाऽऽश्रयणेन करमुखीत्यादयः प्रयोगा असाधव एवेति । अस्वाङ्गपूर्वपदेत्यत्रापि जाति. पूर्वपदादित्यस्य सम्बन्धः । अन्यथा बहुननादीनामस्वाङ्गत्वेन तत्पूर्वके विकल्पस्य दु. वारत्वात् । तत्सम्बन्धे सत्येव समाननिमित्तकत्वलाभेन नित्यशास्त्रबाधकत्वमिति भावः ।
उपसर्जनास्किम् । शिखेति । अयम्भावः, 'स्वाङ्गातिसूत्रे उपसर्जनग्रहणा. ऽभावेऽनुपसर्जनाऽधिकारेणाऽनुपसर्जनादपि ङीषापच्या शिखेति न स्यादित्यावश्यकन्तत् सति तस्मिन् तस्योपसर्जनत्वाऽभावान्न तदापत्तिः । न कल्याणपाणिपादेत्यादौ डी. वारणाय, 'अस्वाङ्गपूर्वपदाद्वेत्यनुवर्त्तनात्पर्युदासाऽऽश्रयणेन स्वाङ्गभिन्नपूर्वपदात्स्वाना. न्डीपित्यथें शिखेत्यादौ पूर्वपदत्वाऽभावान्डोषोऽप्राप्त्या कथमिदं प्रत्युदाहरणमिति वा. च्यम् । एवं सति शोभना शिखा सुशिखेत्यस्यैव प्रत्युदाहरणत्वात् । यतु उपसर्जनादि. त्यस्याऽभावेऽनुपसर्जनाधिकारात्सूत्रस्यैव वैयर्थ्यमित्याहुः केचित्तन्न 'बहुव्रीहेश्चान्तोदा. त्तादित्यत्र बहुब्रीहिग्रहणसामर्थ्यादनुपसर्जनाधिकारानुवृत्तेः । नागेशास्तु शिखेत्येव प्रत्युदाहरणं शोभनेत्यादि मशिखान्तं प्रक्षिप्तः पाठः विशिष्टेऽनदन्तत्वेन सूत्राऽप्राप्तः । यत्तु भाष्येऽशिखेत्येव प्रत्युदाहरणं तस्याऽप्येकदेश एव तात्पर्यमित्याहुः । न च ( उपस. अनिष्यमाणनिमित्तोऽप्यपवाद उपसम्जातनिमित्तमप्युत्सर्ग बाधते ) इति परिभाषया प्राक्टापोऽप्राप्त्या युक्तमेव सुशिखेत्यादिप्रत्युदाहरणमिति वाच्यम् । अपवादशास्त्रप्रवृत्ति. मन्तरा यत्रोत्सर्गशास्त्रस्य न प्रवृत्तिस्तत्रैव तत्प्रवृत्तेः । यथा दधतीत्यादो, नाऽत्र तथा, अपवादशास्त्रप्रवृत्तिमन्तराऽपि टापः प्रवृत्तेरित्यलम् ॥ ___ ननु स्वाङ्गाच्छे ति सूत्रे स्वाङ्गपदेन स्वमङ्ग स्वामिति विवक्षिते समुखा शालेत्यवाऽपि लीषापत्तिः स्यान्मुखस्य शालाङ्गत्वात् , सकेशी रथ्येत्यत्र च न स्यात्केशानां रथ्याऽङ्गत्वाऽभावादित्याह-स्वाङ्गं त्रिधेति । क्रमेणोदाहरति-पद्रवमिति । अद्र वत्वे सति मूर्तिमत्त्वमिति तल्लक्षणं पर्यवसितम् । एवञ्च मुस्वेदेत्यादौ मूर्तिमत्वेऽपि लक्ष. णघटकाऽद्रवत्वरूपविशेषणाविशिष्टतया स्वाङ्गत्वाऽभावात्सूत्राऽप्राप्त्या न ठीष । सुज्ञाने. त्यादावद्वत्वेऽपि मूर्तिमत्वाऽभावान्न ङीष् । नन सुमुखा शालेत्यत्र डीष् स्यादित्याहप्राणिस्थमविकारजमिति । प्राणिस्थत्वे सति विकारजभिन्नत्वमिति लक्षणं बोध्यम् । एवञ्चोक्तप्रयोगे मुखस्य विकारजभिन्नत्वेपि प्राणिस्थत्वाभावात् ससोपेत्यादौ प्राणिस्थ. त्वेऽपि विकारजाऽन्यत्वाऽभावान्न ङीष् । ननु सकेशी रथ्येत्यत्र केशस्येदानी प्राणिस्थत्वा. ऽभावात्पूर्वलक्षणेन सिद्धिर्न स्यादित्याह-प्रतत्स्थं तत्र दृष्टञ्चेति । सम्प्रति प्राणिस्थत्वाऽभावेऽपि प्राणिनि दृष्टं यत्तदपि स्वाङ्गमिति तदर्थः । एवञ्च केशस्य सम्प्रति प्रा.
Aho! Shrutgyanam
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
फक्विकारत्नमञ्जूषायाम्णिस्थत्वाऽभावेऽपि प्राणिनि दृष्टत्वात्तत्र डीसिद्धिः । ननु प्रतिमादिगतस्तनस्य प्राणिनि कदाऽप्यदृष्टत्वात्मस्तनी प्रतिमेत्यत्र ङीष् न स्यादित्याह-तेन चेत्तत्तथायुतमिति । अप्राणिनोऽपि यदि स्वाङ्गं तेन तज्जातीयेन वस्तुना प्राणी यथा सम्बद्धस्तथाऽप्राणी सम्ब. तुश्चेत्तदपि स्वाङ्गमिति तदर्थः । एवञ्चोक्तप्रयोगे म काऽप्यनुपपत्तिरिति दिक ।
ननु 'स्वाङ्गाच्चोपसर्जनादसंयोगोपधादि'त्यनेनैव विकल्पङीविधानात तुङ्गनासिकी, तुङ्गनासिकेति रूपद्वयोपपत्तौ 'नासिकोदरौष्टजंघादन्तकर्णभंगाच्चे'त्यत्र नासिकोदरग्रहणम्व्य. र्थमित्यत आह-प्राद्ययोबह्वज्लक्षणो निषेधो बाध्यते । पुरस्तादपवादन्याया दिति । अयम्भावः, नासिकोदरग्रहणाऽभावे नोक्तद्विविधरूपोपपत्तिः, पूर्वसूत्रप्राप्तस्य ङीषो 'न क्रोडादिबह्वचः' इत्यनेन निषेधात् । नासिकोदरग्रहणे कृते तु सामर्थ्यादुक्तनिषेध. स्य प्रतिषेधेन रूपद्वयोपपत्तिः सुलभैवेति । न च नासिकोदरग्रहणसामर्थ्याद्वह्वज्लक्षणनिषेध. प्रतिषेधवत् सह नतित्यस्यापि प्रतिषेधेन सहनासिकेत्यादिप्रयोगो न स्यादिति वाच्यम् । ( पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्वाधन्ते नोत्तरान् ) इति परिभाषया वह्वज्लक्षणनिषेध स्यैव प्रतिषेधेन सहनजित्यस्याऽप्रतिषेधात् । पूर्वोपस्थितबाधेन चारितार्यो पश्चादुपस्थित. बाधे मानाऽभावः, आकांक्षाभावश्चेत्येतस्योक्तपरिभाषोयां बीजत्वादिति दिक् ।
ननु ओष्ठायंशे ङीषनिषेधत्वावच्छिन्नबाधकत्वे सहननित्यस्यापि बाधः स्थादित्या. शां समाध-श्रोष्ठादीनाम्पश्चानामसंयोगोपधादित्यादिना । अयम्भावः, ( मध्येऽपवादाः पूर्वान्विधीन्वाधन्ते नोत्तरान् ) इति न्यायेनोष्टादिपञ्चानामसंयोगोपधा. दिति डोषनिषेधस्यैव बाधकत्वन्न तु सहननित्यस्यापीत्यलम् ।
निपातानामनेकार्थत्वादाह-इति शब्दः प्रकार इति । अयम्भावः, इतिशब्दस्य प्रकारार्थकत्वे सूत्रे भाषायामिति नाऽऽवश्यकम् । न च भाषायामित्यस्योऽग्रहणे छन्द स्यपि डीष स्यादिति वाच्यम् । 'दिक्पूर्वपदान्डी' इत्यत्राऽस्वस्तित्वाच्छन्दसीत्यस्या. ऽसम्बन्धेनेहापि तदसम्बन्धसिद्धरिति प्राश्चः ॥
नव्यास्तु 'दिकपूर्वपदान्डीप' 'वाहः' इतिसुत्रद्वये छन्दसीत्यनुवर्तत एव लोकेत्व न्तोदात्तमेव, एवञ्च 'सख्यशिश्वी ति सुत्रे छन्दसीत्यस्य निवृत्यर्थ भाषाग्रहणमावश्यकम् । इति शब्दश्चाऽथें तेन छन्दस्यपीत्याहुः क्वचिदिति । (१)छन्दसि सर्व विधीनां वैकल्पिक. त्वेन सखा सप्तपदी भवेति सिन्द्रं वचिदाद्युदात्तत्वन्तु छान्दसत्वादिति भावः ।।
ननु भिन्नेष्वभिन्नाऽभिधानप्रत्ययनिमित्तं जातिः, नित्यमेकमनेकाऽनुगत सामान्य. मिति च शुक्लादिगुणस्यैकत्वनित्यत्वपक्षे तत्राऽतिव्याप्तं, जननेन प्राप्यते सा जातिरिति च युवत्वादावब्याप्तमित्यत आह-प्राकृतिग्रहणा जातिरिति । आकृतिरवयवसन्निवेश. विशेषः, गृह्यतेऽनेनेति ग्रहणं, करणे ल्युट, सामान्ये नपुंसकम् । आकृतिम्रहणं यस्याः सा आकृतिग्रहणा, आकृतिज्ञानजन्यज्ञानविषया जातिरित्यर्थः । एकत्र गां दृष्ट्वा तदवयव. सन्निवेशविशेषदर्शनेनाऽन्यस्यामपि ब्यक्तावियं गौरिति बुद्धः मुलभत्वाद्गोत्वं जातिः । तदाह-अनुगतसंस्थानव्यङ्ग्येति । न च बालाद्यवस्थाभेदभिन्नानेकदेहवृत्तिदेवदत्त. त्वादेराकृतिव्यङ्गत्वेन तत्र जातित्वमतिव्याप्तमिति वाच्यम् । समानकालिकाऽनेकव्यक्तिवृ. त्यनुगतसंस्थानव्यग्येति तदर्थ करणेनाऽदोषात् । अवस्थाभेदेऽपि तदभेदाऽप्रतीतेश्च स (१) *छन्दसीति । तदुक्तं सब विधयश्छन्दसि विकल्पन्ते ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
१०९
एवायमिति प्रतीतेश्च तज्जातीयोऽयममित्यप्रतीतेश्च । अत एवेन्द्रत्वादिकं न जातिः । न च पञ्चेन्द्रोपाख्यानादेः पुराणादौ प्रसिद्धत्वादिन्द्रत्वादेर्जातित्वे को बाध इति वाच्यम् । अनेकेषां पञ्चेन्द्रोपाख्यानादिभिः समकालिकत्वेऽपि सवषां संस्थानस्यैकत्वे मानाsभाचात् । न च दुर्गा अपर्णेत्यादौ डीप कुतो नेति वाच्यम् । स्त्रीविषयत्वादपि ङीषोऽप्रवृत्तेः । एवं जलसमीपस्थलविशेषदर्शनेन ज्ञातत्वात्तत्वमपि जातिः । नन्वेवं वृषलत्वादीनां जातित्वं न स्थात् । वृषलादेरनवयवसंस्थानस्य ब्राह्मणादेरविशिष्टत्वेन तस्या आकृतिग्रहणत्वाऽभावात्किन्तु साक्षादुपदेशगम्या सेत्यत आह-लिङ्गानां च न सर्वभाक् । सकृदाख्यातनिर्ग्राह्येति । लिङ्गानामिति कर्मणि षष्ठी, या सर्वाणि लिङ्गानि न भजति साsपि जातिरिति प्रथमदलस्यार्थः । न च सर्वशब्दस्य लिङ्गाऽपेक्षत्वेनाऽसामर्थ्यात्कर त्रिसमासाविति वाच्यम् । भाष्यप्रामाण्यात् । ओख्यातमाख्यानमुपदेशः । सदाख्यातेन निर्ग्राह्या ज्ञानगोचरीभूता जातिरिति द्वितीयदलस्यार्थः । एतेन मूलोक्तमर्थ समायातं विद्धि, तच असलिङ्गत्वे सत्येकस्यां व्यक्तावित्यादि अयं वृषल इत्युपदिष्टे तत्पित्रादौ च कथनं विनैव वृषलत्वज्ञानमुपपद्यते । नन्वेताभ्यामप्यौपगवी कठीत्यादेः संग्रहोऽनुगतसंस्थानव्यङग्यत्वाऽभावात्सर्वलिङ्गत्वाद्देश्यत आह-गोत्रञ्च चरणैः सहेति । अपत्यप्रत्ययान्तः,चकारात शाखाऽध्येतृवाची च शब्दो जातिकार्य्यं लभते इत्यर्थः । जातिकाय्र्यञ्च ङीष् वचादि । अत्र शास्त्रीयगोत्रस्यैव ग्रहणमिति भावः ॥
ननु अलावूरिति भाष्योदाहरणादुत इत्यस्याऽसम्बन्धात्कथमुकारान्तत्वलाभ इत्यत आह - रज्वादिपर्युदासादुवर्णान्तिभ्य इति । स च पर्युदासः सदृशग्राहीति तदाशयः । नचाऽलावूशब्दाडूविधाने किम्फलमिति वाच्यम् । 'नोधात्वोरिति विभक्त्युदात्तत्वप्रतिषेधस्यैव तत्फलत्वात् । न च प्रथमान्तद्वितोयान्तोदाहरणं विहाय तृतीयान्तोदाहरणप्रदर्शनमसङ्गतमिति वाच्यम् । तत्रोक्तप्रयोजनस्यात्सम्भवात् । ऊङ्घात्वोर्यणः परे शसादय उदात्ता न स्युरिति तदर्थः । ऊङि ङकारोच्चारणस्येदमेव प्रयोजनम् । अन्य. था यवाग्वेत्यादावपि निषेधाऽऽपत्तिः स्यात् । न च रूपाणां सवर्णदीर्घेणैव सिद्धावूङि दी - घच्चारणमव्यर्थमिति वाच्यम् । दीर्घोच्चारणस्य प्रश्लेषेणोकारद्वयविधानद्वारा ब्रह्मबन्धुरित्यादिबहुव्रीहौ परकनिवृत्यर्थत्वेन सार्थक्यात । न च श्वश्रूरित्येतत्सिद्वयर्थं दीर्घोचारणस्याऽवश्यकत्वात्कथं तद्वैयर्थ्यमाशंकितमिति वाच्यम् । उक्तरूपस्य श्वशुरः श्वश्रे तिनिर्देशादेव सिद्धेरिति भावः ॥
एवञ्च
उपचारादिति । शफशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्योरुपदार्थे आरोपादित्यर्थः । समासस्योपमानोपमेयाभावाऽबोधकत्वान्न पूर्वसूत्रप्राप्तिः । शफशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताssरोपे चोपमानोपमेयभावो निमित्तमित्यन्यदिति भावः ।
ननु सर्वस्योरुमवेन तत्समभिव्याहारे सहशब्दप्रयोगस्य व्यर्थत्वात्सहोरूरिति प्रयोगस्यैवाऽभावात् (सहितसहाभ्यां चे ) ति वार्त्तिके शहशब्दग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-सहेते इति । रतिश्रममिति शेषः । सहौ विद्यमानावूरू यस्या इत्यर्थ इति कैयटः । अतिरमणीयाविति तदभिप्रायः । कमलानीतिवदित्यलम् ॥
ननु छन्दसि संज्ञायामसंज्ञायां च 'कद्रुकमण्डल्वोश्छन्दसी' त्यनेनैवोङः सिद्धौ 'संज्ञा - १० फ०र०
Aho! Shrutgyanam
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
फकिकारत्नमञ्जूषायाम्यामिदं सत्रं किमर्थमित्यत आह-अच्छन्दोऽथं वचनमिति । लोके नागमातुः संज्ञायाः करिति सिद्धयर्थ वचनमिदमिति भावः ॥
नृ-नरयोवृद्धिश्चेति । ननु नारीत्यस्य नृशब्दात् आद्यची वृद्धया 'ऋन्नेभ्यः इति डीपा च नारीत्यस्य च योगलक्षण ङीषा सिद्धौ वात्तिके नराहणं व्यर्थमिति चेन्न । नरत्वजातिमात्र प्रतिपादनेच्छायां मरीत्यस्य व्यावृत्यर्थत्वेन सार्थक्यात् । न च नरशब्दे. ऽचद्वयस्य सत्वात्कस्य वृद्धिरिति न यम् । लक्ष्याऽनुसारादादरेवाऽचो वृद्धरिति भावः ।
ननु 'यूनस्तिरित्येतद्विहिततिप्रत्ययस्य तद्धितसंज्ञाविधानस्य प्रातिपदिकसंज्ञासिद्धि. रेव फलं सा चोतरज्ञा (लिडविशिष्ट ) परिभाषदैव सिद्धति व्यर्थमुक्तसूत्रे तद्धिताs. धकार इत्यत आह-लिङ्गविशिष्टपरिकापरव सिद्ध इत्यादि । न च तद्धिताs. धिकारस्योत्तरार्थत्वेन तवाधिकारूस कर्टमुचितत्वादिह करणं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । उक्त परिभाषाऽनित्यत्वज्ञापनार्थत्वेनेह करणस्य सार्थक्यादिति भावः । ____ना 'यूनस्तिरित्यनेन युवनशब्दाक्तिप्रत्ययविधानेन बहुयुवेत्यत्रापि तिप्रत्ययो दुर्वार इत्यासंक्याह-अनुपसर्जनादित्येवेति । अयम्भावः, उक्तसूत्रेऽनुपसर्जनादेव युवनशब्दातिप्रत्ययविधानेनोक्तप्रयोगघटकयुवनशब्दस्य दहवो युवानो यस्यामिति बहुव्रीहावन्य. पदार्थविशेषणत्वेनोपसर्जनत्वान्न तस्मात्तिप्रत्ययः किन्तु 'ऋन्नेभ्यो दीप'इत्यनेन प्राप्तस्य नान्तलक्षणडीपः 'अनो बहुव्रीहेः' इति निषेधे डावेवेति । ननु 'युवतीकरनिर्मितं दधीति प्रयोगोऽनुपपन्न इत्यत आह-यौतेः शत्रन्तान्डीपि बोध्यमिति दिक् ।
इति स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ।
इति ठक्कुरोपनामकश्रीकनकलाल शर्मणः कृतौ फक्किकारत्न.
मञ्जूषायां स्त्रीप्रत्ययान्तः प्रथमखण्डः समाप्तः ॥
ज्येष्ठेऽसितेऽचितविधौ दिवसे तदीये एषा कृतिमम सुपूर्तिमगादनल्पा । बाराणसीपुरपतेरपि चान्नपूर्णादेव्या अजस्रकृपया नगरे तदीये ॥१॥
कृतिरेषा मम श्रीश्रीभवानीविश्वनाथयोः।
कण्ठे समर्पिता भूयान्नित्यं प्रीतिकरी तयोः॥२॥ अस्याधिकाराः किल पुस्तकस्य मुहर्मुहुर्मुद्रणकादयश्च । प्रकाशकाधीनकृता हि सर्वे नान्यस्य कस्यापि जनस्य सन्ति ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघुसिद्धान्तकौमुदी संक्षिप्तबालबोधिनी टीका सहिता ।
प्रथमापरीक्षोपयोगि “संक्षिप्तबालबोधिनी" टीका - ( वार्त्तिकपाठ धातुपाठ-गणपाठ- सूत्रानुक्रमणिका - पाणिनीयशिक्षा सहित ) इस लघुकौमुदी में सूत्र बड़े टाईप स्वतन्त्र पति में तथा वृत्ति पृथक उसके नीचे दूसरे पति में छापी गई है । यह परीक्षोपयोगि संक्षिप्तबालबोधिनी टीका विद्यार्थियों के बड़े उपयोग की हुई है । मूल्य लागत मात्र सजिल्द उत्तम संस्करण 11 ) मध्य मसंस्करण || =)
सारस्वतम्
इसमें भी लघुकौमुदी के अनुसार सूत्र स्वतन्त्र टाईपमें तथा वृत्ति पृथक् पङ्कि में छापी गई है तथा समस्त कठिन २ स्थलों पर पं० नरहरिशास्त्रीजीकृत परीक्षोपयोग संक्षिप्त बालबोधिनी टीका विद्यार्थियों के बडे उपयोग की हुई है। साथ में १५ वर्षा के परीक्षा के प्रश्न पत्र भी छप हैं तथा ग्रन्थ समाप्ति में सारस्वतकी संपूर्ण अष्टाध्याई भी छपी है इतने उपयोगि विषय सहित अत्युत्तम संस्करण का मूल्य | =) लागत मात्र सिद्धान्तचन्द्रिका ।
संक्षिप्तबालबोधिनी टीका सहिता ।
प्रथमापरीक्षोपयोगि "संक्षिप्तबालबोधिनी" टीका सहित इसमें भी लघुकौमुदी के अनुसार सूत्र स्वतन्त्र मोटे अक्षरों में तथा वृत्ति पृथक् पङ्कि में छपी है । इसकी भी संक्षिप्तबालबोधिनी टीका विद्यार्थियों के बड़े उपयोग की हुई है । मूल्य || | ) है | इसका केवल उत्तरार्द्धभाग पृथक् भी मिलता है । मूल्य ॥ )
मूलरामायण - सुधानाम्निव्याख्यासहितम् |
(
महाभारतीयशीलनिरूपणाध्यायसहितम् )
बनारस गवर्नमेण्ट संस्कृत कालेज की प्रथम परीक्षा में मूलरामायण प्रथमः सर्ग तथा महाभारतीयशीलनिरूपणाध्याय ग्रन्थ नया निर्धारित हुआ है विद्यार्थियों के उपयोग के लिए इस पुस्तक में सबसे प्रथम पात्र - परिचयः, सरल संस्कृत में संक्षिल कथा तथा प्रतिश्लोक का अन्वयः, सुधाव्याख्या, समासः, व्याकरण, वाच्यपरिवर्तन, कोषः, सारार्थः, भाषार्थः, तथा अन्त में प्रति श्लोकों से शिक्षा तथा परीक्षोपयोग विविध प्रश्न संग्रह भी रक्खा गया है जिससे विद्यार्थियों की इस पुस्तक के पढ़ने से परीक्षा देने में समस्त कठिनाई दूर हो गई हैं ऐसी उत्तम पुस्तक आज तक दूसरी नहीं छपी है। मूल्य भी बहुत अल्प | = ) छः आना मात्र है ।
तर्कसंग्रहः
न्यायबोधिनी - पदकृत्य - विरलाटीकात्र पोपेतम् ।
प्रथमापरीक्षोपयोगि न्यायबोधिनी - पदकृत्यटीका तथा न्यायाचार्य काव्यतीथ पं० ढुण्डिराजशास्त्रीकृत विरला टीका टिप्पणा सहित । मूलग्रन्थ तथा न्यायबोधिनीपदकृत्य - टीका के समस्त कठिनस्थलों पर विरला टीका विद्यार्थियों के बड़े उपयोग की हुई है। ३ टीका सहित अत्युत्तम संस्करण का मूल्य लागत मात्र 1 =) प्राप्तिस्थानम् — श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्, बनारस सिटी ।
Aho! Shrutgyanam
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
पण्डितश्रीरामाश्रमप्रणीता
सिद्धान्तचन्द्रिका सुबोधिन्या तत्त्वदीपिकाव्याख्यया चक्रधराख्य-टिप्पण्या लिङ्गानुशासनप्रक्रियया उणादिकोषेण च सहिता।
(उत्तरार्द्धम् ) अयि सरलहृदयाः व्याकरणाध्येतारः !
विदितमस्ति समेषां भवतां सिद्धान्तचन्द्रिकानाम व्याकरणम् । साम्प्रतमस्माभिस्तत् सुबोधिन्या-तत्वदीपिकया टीकया च सह कवितार्किकवैयाकरणेन श्रीनवकिशोरकरशास्त्रिणौत्कलीयेन प्रणीतया सर्वहितकारिण्या चक्रधराख्यटिप्पण्या सनाथीकृत्य भवतामुपकारायैव परिशुद्धतया प्राकाश्यं नीतम् । अपि चात्र व्याख्यासमेतं लिङ्गानुशासनप्रकरणं समावेशितम् , यत् अद्यावधि सिद्धान्तचन्द्रिकाया अङ्गवैकल्यमुपपाद्याऽऽसीत् । किञ्चास्मिन् ग्रन्थे मातृकाक्रमेणोणादिशब्दानां कोषोऽपि धातुप्रत्ययतदर्थेन समं साहित्यशास्त्राध्येतृणामन्येषां चोपकाराय निवेशितः । अन्यच्च सूत्राणां सूची धातूनां सूची च ग्रन्थान्ते प्रदत्ताऽभूतपूर्वा । पाणिनीयव्याकर. णापेक्षया यस्मिन्नंशे सिद्धान्तचन्द्रिकाया न्यूनतासीत् , तत् कृत्स्नमुक्तटिप्पण्या विशेषतया वर्तते । मूलग्रन्थस्य सुबोधिनीतत्त्वदीपिकायाश्चातीव गूढविषयाणां सशङ्कोत्तराणि सुविस्तृतत्वेन टिप्पण्या निरुक्तायां वर्तन्ते । एतट्टिप्पणीपठनपाठनेनैव सारस्वतचन्द्रिकाध्येतृवर्गाणां न्यायविषयक शाब्दखण्डीयव्याकरणविषयकं च निपुणं ज्ञानं समायास्यति । पाणिनीय. व्याकरणाध्येतृच्छात्रैः सह शास्त्रार्थयितुं परिनिष्ठिता बुद्धिरपि प्रादुर्भवि. प्यति । अपि च निरुतटिप्पण्यां चुरादिगणे पूर्वीपेक्षया एक. शततोऽधिको धातूनां पाठः, तथैवादादिगणे तुदादिगणे हादिगणे भ्वादिगणे च प्रयोजनीयः पाठः प्राचीनहस्त. लिखितपुस्तकप्रमाणेन टिप्पणीकतृभिनियोजित आस्ते । तथैव प्राचीनकाव्यादिस्थितसन्दिग्धपदनां ससमाधानं यत्र यत्र येन येन कविनोल्लिखितं तत्पद्यमपि स्थले स्थले टिप्पण्यां प्रदर्शितम् । किंबहुना वारमेकं पुस्तकस्यास्य परीक्षा प्रार्थनीया । अल्पकालेनैवास्यपूर्वार्द्ध प्राकाश्यं प्राप्स्यति । ग्रन्थस्यास्य क्रयसमयेऽस्मत्प्रकाशितपुस्तकमवलोक्य पुस्तकान्तरं क्रेतव्यं चेत् तर्हि केतव्यमिति सर्वथा भवत्सु प्रार्थना ।
मूल्यम् , २) सार्धं रुप्यकद्वयम् । प्राप्तिस्थानम्-हरिकृष्णनिबन्धभवनम् , बनारस सिटी।
Aho! Shrutgyanam
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
वृत्तरत्नाकरःनारायणीटीका तथा बैजनाथशास्त्री वरककृत परीक्षोपयोगि टिप्पणी
उदाहरण तथा श्रुतबोध-छन्दोमारी सुवृत्तितिलक सहितः । • यों तो वृत्तरत्नाकर के आज तक अनेक संस्करण छप चुके हैं लेकिन हम प्रतिज्ञा के साथ लिखते हैं कि इस संस्करण के समान दुसरा कोई भी संस्करण परीक्षोपयोगि नहीं है।
मूल्य लागत मात्र १॥) मुक्तावली-शब्दखण्डः ।। न्याय-व्याकरण-साहित्याचार्य-मीमांसकशिरोमणि पं० श्रीसूर्यनारायणशुक्ल रचित परीक्षोपयोगी मयूखटीका तथा भाषा टीका सहित। मयुखटीका के साथ २ भाषाटीका हो जाने से साहित्य मध्यमा के विद्यार्थियोंके लिए अपूर्व पुस्तक होगई है । इससे उत्तम परीक्षोपयोगि मुक्तावली शब्दखण्ड का संस्करण दुसरा नहीं। मूल्य ।)
मुक्तावली-मयूखटीका सहिता । न्याय-व्याकरणाचार्य पं० श्रीसूर्यनारायणशुक्लरचित मयूखटीका । मुक्तावली पर आज तक जितनी भी टीका टीप्पणी छपी हैं उनसबसे उत्तम यह नवीन ढङ्ग की सरल टीका विद्यार्थियों के अत्यन्त उपयोग की हुई है।
सम्पूर्ण ग्रन्थ का मूल्य ११) 'प्रत्यक्षखण्डान्तः प्रथमो भागः ॥3)
अनुमानशब्दखण्डाद्यात्मक द्वितीयो भागः ॥2) सिद्धान्तकौमुदी (गुटका ) सभाष्यशिक्षाऽष्टाध्यायीगणवातिक धातुपरिभाषोणादिसूत्रफिट्सूत्रलिङ्गानुशा. सनसूत्रपाठैः सहिता । अष्टाध्याय्यद्यष्टकाकाराद्यनुक्रमसूचिभिः संवलिता। मूलमात्र गुटका । आज तक जीतनी भी कौमुदी अन्य छपी हैं उनमें इतने परिशिष्ट विषय किसी में भी नहीं हैं। इन परिशिष्ट विषयों से विद्यार्थियों को बड़ा लाभ पहुंचा है।
मूल्य लागत मात्र ३) लीलावती। ज्योतिषाचार्य पं. श्रीमुरलीधरठक्कुरकृत मध्यमापरीक्षा तथा शास्त्रीपरीक्षा थमखण्डोपयोगि नवीनवासना परिशिष्टगणित तथा प्रश्न सहित । आज तक तिनी उत्तम लीलावती की दुसरी पुस्तक परीक्षोपयोगि अन्यत्र नहीं छपी।
मूल्य अल्प २॥) सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम् श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् ,
बनारस सिटी।
Aho! Shrutgyanam
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
नागानन्द-नाटक-भावार्थदीपिकाव्याख्या
हिन्दीअनुवाद सहित । यह नाटक श्रीहर्पदेव की अद्भुत रचना है । इस नाटक में शब्दों की सुन्दरता, अर्थो की गम्भीरता तथा भावों की मनोहरता देखने ही योग्य है परन्तु इसकी सबसे बड़ी विचित्रता है वस्तु का विन्यास-परोपकार के लिये अपने प्राणों को न्यौछावर करने वाले नायक का अनुपम चरित्र । ऐसे सुन्दर नाटक की आज तक विद्यार्थियों के योग्य कोई व्याख्या नहीं थी। इसी अभाव की पूत्ति करने के विचार से उसकी एक नवीन व्याख्या भावार्थदीपिका कराई है। व्याख्याकार हैं हिन्दुविश्वविद्यालय के संस्कृत प्रोफेसर साहित्याचार्य पण्डित बलदेव उपाध्याय जी० एम० ए० । व्याख्या नाम के अनुरूप ही है। भाव तथा अर्थ का निरूपण तो किया ही गया है, साथ ही साथ अन्य कवियों की समानार्थक सूक्तियों का भी स्थान २ पर सन्निवेश किया गया है। आरंभ में ५० पृष्ठोंका एक पाणिन्य पूर्ण उपोद्घात है जिसमें नाटक सम्बन्धि यावत् ज्ञातव्य विषयों का वर्णन किया गया है। नाटक का स्वरूप, नायक, रस आदि का समुचित विवेचन है । नागानन्द की कथा का मूल क्या है ?-यह कथा कहां से ली गई है ? साथ ही साथ कविने कौन कौन से परिवर्तन किये हैं ? इन सब का यथोचित निरूपण है । श्रीहर्ष का जीवन वृत्त, काल, निर्णय, ग्रन्थ, सभा पण्डित, नागानन्द की विशद समीक्षा आदि अनेक परीक्षोपयोगि विषयों का समुचित विवेचन है । कथा का सारांश भी दे दिया गया है। अन्त में समग्र नाटक का हिन्दी में अनुवाद भी है। जिससे विद्यार्थियों के और भी उपयोग का ग्रन्थ होगया है । नागानन्द पर इतनी उत्तम परीक्षोपयोगि टीका तथा हिन्दी अनुवाद का संस्करण आज तक दुसरा नहीं छपा । ऐसे सुन्दर पौने तीन सौ २७५ पृष्ठों के ग्रन्थ का मूल्य भी बहुत अल्प
लागत मात्र है । सजिल्द संस्करण का १॥)
तथा अजिल्द संस्करण ११)
मेघदूतम्सञ्जीविनी-चारित्रवर्द्धिनी-भावप्रबोधिनी टीकात्रय सहितम् ।
सञ्जीविनी टीकाके साथ चारित्रवर्धिनी तथा साहित्याचार्य पं० श्रीनारायणशास्त्री खिस्तेकृत परीक्षोपयोमि भावप्रबोधिनीटीका एक साथ छप जानेसे विद्यार्थियों की समस्त कठिनाईयां दूर हो गई हैं । मूलश्लोक, सञ्जीविनी-चारित्रवद्धिनी टीका के भावों को स्पष्ट तथा सरलता पूर्वक भावप्रबोधिनी टीका में समझाया गया है । आज तक मेघदूत ३ टीका सहित का इतना उत्तम परीक्षोपयोगि संस्करण दूसरा नहीं छपा । मूल्य भी लागत मात्र बहुत ही अल्प सजिल्द संस्करण का ॥2)
तथा जिलद संस्करण का।) चन्द्रालोकः-शरदागमव्याख्या सहितः । इसके संपादक साहित्याचार्य पं० श्रीनारायणशास्त्री खिस्ते जी हैं । टीका छोटी होते हुए भी मूल के भावों को स्पष्ट समझाती है इस लिए विद्यार्थियों के बड़े उपयोग की है।
मूल्य लागत मात्र) प्राप्तिस्थानम्-श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् , बनारस सिटी
Aho ! Shrutgyanam
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
toot
PRAYAS
AY
श्रीहरिकृष्णनिबन्धमणिमालायाः
षष्टो (६) मणिः ।
कमलपपमAAAAAAAAAAAमाजमा
-
-
फक्किकारत्नमञ्जूषा
सिद्धान्तकौमुदीस्थपकिव्याख्यानरूपा।
(कारकादिकृदन्तान्तो द्वितीयोभागः )
MMM
i nudisantatusbabhinathunkunbindandruitmlurilndiadibilithiliwu
प्रकाशक:श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्
बनारस-सिटी।
सहकारमय
DAV
( सर्वाधिकारः प्रकाशकाधीनः )
विद्याविलासयन्त्रालये बाबू जयकृष्णदासगुप्त द्वारा मुद्रितम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीगोकुलेश्वरप्रीत्यै तदीयजननोत्सवे । श्रीहरिकृष्णदासेन सदानन्दाभिलाषिणा ॥ विक्रमीय-युगवसुनवेन्दुमितशरदि सुतारे स्थापितमिह शुभसहसि शुक्ल इनतिथिगुरुवारे । श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनमिति मणिमालाया ग्रन्थनाय बुधजनविनोदमतिमङ्गलदायाः ॥
श्री हरिः शरणम्
मुक्तावली। विदांकुर्वन्तु विद्वांसो यन्मुक्तावलीमयूखनामकं न्यायसिद्धान्तमुक्तावल्या व्याख्यानं न्यायव्याकरणाचार्यसाहित्योपाध्यायपदवीभृता काशीस्थ जो. म. गोयनकासंस्कृतमहाविद्यालय व्याकरणाध्यापकेन मीमांसक. शिरोमणिना श्रीसूर्यनारायणशर्मशुक्लेन विरचय्य प्रत्यक्षखण्डान्तं भागं परीक्षार्थिनां छात्राणामनुरोधेन झटिति प्रकाशितवानस्मि । इदं व्याख्यानं दिनकरीमपहाय सर्वाण्यपि व्याख्यानानि अतिशय्य वर्तत इति कथनं नासम्भवदुक्तिकम् , तथापि--
अापरितोषाद्विदुषां न साधु मन्ये प्रयोगविज्ञानम् ।
बलवदपि शिक्षितानामात्मन्यप्रत्ययं चेतः ।। इति कालिदासोक्तिमनुसन्धाय विरमामि ग्रन्थगौरवप्रदर्शनात् । अवशिष्टमपि मुक्तावलीमयूखं झटिति परीक्षकाणां मनोविनोदाय प्रक. टीकृत्य भवतां सेवां विधास्ये इति । प्रत्यक्षखण्डान्तभागस्य मूल्यम् ॥=) दश प्राणकाः
सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम् --- श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् ,
बनारस सिटी।
Aho! Shrutgyanam
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
SRI HARIKRISNA NIBANDHA MANI MÂLÂ
NO. 6.
THE
PHAKKIKARATNA MANJUSA
(BEAING A COMMENTARY ON THE PANKTI OF SIDDHANTA KAUMŪDĪ )
Ву
VYAKARAN KĀVYATĪRTRHA MAITHIL PANDIT S'RI KANAKALAL S'ARMA
EDITED BY
VYAKARANĀCHĀRYA MĪMĀNSĀ TĪRTHA
Pandit S'ri Ananta S'astri Phada ke
( Part II)
PUBLISHED BY Sri Hari Krishna Nibandha Bhawan
BENARES.
Third Edition ]
[ 1929
RIGHTS RESERVED BY THE PUBLISHER
Aho ! Shrutgyanam
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
०-१२
२
०-१२
परीक्षापाठ्य-पुस्तक-सूचीपत्रम् । (१) सरलत्रिकोणमिति-चापीयत्रिकोणगणिते-सविशेषवासना- रु० आ०
सहिते-द्वियुकपदसिद्धान्त-लघुरिक्थादि-नवीनसिद्धान्तप्रश्नादिसहिते ३-० (२) नीलाम्बरीयगोलीयरेखागणितम्-नूतनवासनया, गोलबोधेन
च समन्वितम् (३) मुहूर्तचिन्तामणिः-पीयूषधारासहितः-नूतनगणितविषयोपपत्या.
दि-टिप्पणीसहितः (४) मुहूर्तचिन्तामणिः --- प्रमिताक्षरासहितः-नवीनगणितविषयोपपत्यादि-टिप्पणीसहितः
१-१२ (५) बृहज्जातकम्-भट्टोत्पलीयटीकासहितम् नवीनगणितविषयोपपत्त्या
दि टिप्पणसहितम् (६) ताजिकनीलकण्ठी-विश्वनाथीयटीकोदाहरणसहिता-गणितविष
____ योपपत्त्यादिटिप्पणीविभूषिता (७) शिशुबोधः-सविशेषटिप्पणीसहितः (८) रेखागणितस्यैकादश-द्वादशाध्यायौ-ज्योतिर्विद्वर-श्रीकृष्ण
दत्तशर्मकृतटीकासहितौ सविशेषटिप्पणीसमलंकृतौ (8) नाह्निदत्तपञ्चविंशतिका (१०) प्रतिभाबोधकम्-संस्कृतटीकासहितम् (११) मूलरामायणम्-अन्वय-व्याख्या-समास-व्याकरण-वाच्यपरिवर्तन
" कोश-सारार्थ-भाषार्थ-प्रश्नादिसहितम् (१२) मुद्राराक्षसनाटकम्-भावबोधनीटीका-विस्तृतसमालोचनासहितम् २-. (१३) शिशुपालवधं सटीकम्-आदितः सर्गद्वयात्मकम् (१४) शिशुपालवधं सटीकम्-आदितः सर्गत्रयात्मकम् (१५) फक्किकारत्नमञ्जूषा-(स्त्रीप्रत्ययान्तोभागः) (१६) फक्किकारत्नमञ्जूषा-कारकादिकृदन्तान्तोभागः (१७) उभयाभावादिवारकपरिष्कारः-(सटीकः)
०-१२ (१८) वैयाकरणभूषणसार:-सरलाटीकासहितः । (१९) न्यायकुसुमाञ्जलि-हरिदासीटीकाटिप्पणीयुतः (२०) न्यायदर्शनम्-विश्वनाथवृत्तिटिप्पणीविवृत्तियुतं (२१) वाल्मिकिरामायणसुन्दरकाण्डम्-(रेशमी गुटका) (२२) अमरकोशः-अनेकार्थध्वनिमञ्जरी-द्विरुपकोशैकाक्षरकौशेश्च सहितः ०-६ (२३) बगलामुखीस्तोत्रम् (२४) लीलावति-पं० मुरलीधरठक्कुरकृत लीलावती वासना परिशिष्टप्रश्नादि
___ सहिता । (२५) कारिकावली-पं० सूर्यनारायणशुक्लरचित मयूखोद्भासित सिद्धान्त.
मुक्तावली सहिता । (प्रत्यक्षखंड ) (२६) रसमञ्जरी-महाकविभानुदत्तमिश्रविरचिता । पं० श्रीबद्रीनाथ___ शर्मकृत सुरभिव्याख्याविभूषिता ।।
१-४ विविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम्श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् ,
बनारस सिटी।
०
०
-१२
४
१
-८
०
२
-०
०
१
-०
-
२-८
Aho! Shrutgyanam
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीहरिकृष्णनिबन्धमणिमालायाः
षष्ठो (६) मणिः ।
फकिकारत्नमञ्जूषा सिद्धान्तकौमुदीस्थपङ्किव्याख्यानरूपा ।
मुद्गलपुर ( मुङ्गेर) मण्डलान्तर्गत महमदाग्रामवास्तव्येन गणपतिठक्कुरात्मजैकनाथठक्कुरात्मजेन व्याकरणकाव्यतीर्थेन ठक्कुरोपनामक
पण्डितश्रीकनकलालशर्मणा मैथिलेन रचिता ।
स्याद्वादविद्यालयव्याकरणप्रधानाध्यापकेन व्याकरणाचार्यमीमांसातीर्थेन
फडके इत्युपनामकगोपालतनुजेनानन्तशास्त्रिणा संशोधिता।
( कारकादिकृदन्तान्तो द्वितीयो भागः )
प्रकाशकः
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्,
बनारस सिटी।
तृतीयावृत्तिः]
[ १९८६ राजशासनानुसारेण सर्वेऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
म-०-८-०
As IN
०००
संक्षिप्त सूचीपत्रम् । १ पाणिनीयशिक्षादिसंग्रहः । अर्थात् पाणिनीयशिक्षा
भाष्यसहिता, अष्टाध्यायीसूत्रपाठः, गणपाठः, वात्तिकपाठः, धातुपाठः, परिभाषापाठः, लिङ्गा. नुशासन, उणादिसूत्रपाठः, फिट्सूत्रपाठः, नवाह्निकभाष्यवार्तिकपाठश्चेतद्दशपाठसंग्रहात्म
कोऽयं ग्रन्थः २ लघुसिद्धान्तकौमुदी । विषमस्थल टिप्पणी सहिता
(शिक्षा-सूत्रपाठ-धातुपाठ-गणपाठ-वात्तिकपाठपरिभाषापाठ सहिता) ग्लेज़ कागज मूल्यम् ०-१२-०
, मोटा रफ कागज ,, ०-१०-०
पतला रफ कागज, ०-८-० ३ शब्दरूपावलिः । (शतशब्दा) अर्थात् १०० संख्य
शब्दानां-रूपाणि । ४ सारस्वतम् । सटीप्पण पूर्वार्द्धम् ।
० -८-० ५ पूर्वपक्षावली । सपरिष्कृता ।
०-३-० ६ वेदान्तपरिभाषा । धर्मराजाध्वरीन्द्रकृता । शिवदत्त
पण्डितकृतार्थदीपिकाटीका सहिता । वेदान्ताचार्य भट्ट त्र्यम्बकरामशास्त्रिकृत विषमस्थलावबोधिन्या बृहट्टीपण्या समेता।।
मूल्यम् १-४-० ७ श्रृतबोधः । महाकवि श्रीकालिदासविरचितः । पं० श्री कनकलाल शर्मणा (मैथिलेन) विरचितया परिक्षोपयोगिन्या विमलाख्यया संस्कृत टीकया भाषाटीकया च समलंकृतः।
मूल्यम् ०-३-० ८ पुष्टिमार्गीयस्तोत्ररत्नाकरः। पुरुषोत्तमनामसहस्त्रषोडसग्रन्थसर्वोत्तमस्तोत्रप्रभृति (८५) स्तोत्रग्रन्थसमूहात्मकः।
मूल्यम् ०-१२-० 8 कर्पूरस्तवः । श्रीमहाकालप्रणीतः । पण्डितराजरङ्ग.
नाथ विद्वद्विरचित दीपिकाख्यटीकया, तथा साहित्याचार्य पण्डित नारायणशास्त्रि खिस्ते-कृत-परि
मल नामिकया टीकया च समन्वितः। मूल्यम् ०-६-० १० पाणिनीयशिक्षा । पञ्जिकाभाष्यसहिता । मूल्यम् ०-२-० ११ वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी । (गुटका ) श्रीमद्भट्टोजिदीक्षितप्रणीता । सभाष्यशिक्षाऽष्टाध्यायीगणवार्तिकधातुपरिभाषोणादिसूत्रफिटसूत्रलिङ्गानुशा. सनसूत्रपाठः अष्टाध्याय्याद्यष्टकाकाराद्यनुक्रमसूचिभिः संवलिता।
मूल्यम् ३-०-० सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम्श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् ,
बनारस सिटी।
Aho ! Shrutgyanam
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
फक्किकारत्नमञ्जूषाया द्वितीयभागस्य विषयानुक्रमणिका ।
( प्रथमा )
प्रातिपदिकार्थेति
नियतोपस्थितिकः प्राति०
लिङ्गमात्र इति ।
अलिङ्गा नियतलिङ्गावे •
परिमाणमात्रे द्रोणो
वचनं संख्येति ।
नागेशास्तु
( द्वितीया )
कारके कर्तुरीप्सिततमं कर्म कर्तुः किम् । माषेष्वश्वं
तमग्रहणं किं पयसा ०
कर्मेत्यनुवृत्ताविति ।
अनभिहिते
अभिहिते तु प्रातिपदि ० अभिधानं तु प्रायेण० अथमूलोक्तपरिगणनो •
नागेशास्तु
क्वचिन्निपातेनाभिधानं तथा युक्तं चानीप्सितम्
अकथितञ्च
दुह्याजित
गां दोग्धि पय इति
बलिं याचते वसुधाम् । अविनीतं विनयं याचते
तण्डुलानोदनं पचति
गर्गान् शतं दण्डयति
व्रजमवरुणद्धि गाम्
माणवकं पन्थानं ०
वृक्षमवचिनोति
पृ० पं० विषयः माणवकं धर्मं ब्रूते
माणवकं धर्मं शास्ति
शतं जयति देवदत्तम्
क्षुधां क्षीरनिधिं मथ्नाति
देवदत्तं शतं मुष्णाति
प्राममजां नयति हरति अर्थनिबन्धनेयं संज्ञा
१
२
२
३
૪
5 5
६
६
८
१०
८
४
२१
९
૧૪
३३
१८
२४
२४
१५
२५
९
१६
९ २२
१०
४
१०
२५
११ २७
१२ १२
१२ ३१
१३ २०
१३
३३
४
१४
१४
१४ १८
१४
२२
१४ २७
१४
३२
१५ ४
अकर्मक धातुभिर्योगे गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थेति अण्यन्तानां किमिति ।
नियन्तृकर्तृकस्येति
सूत्रे ज्ञानसामान्यार्था•
शब्दायतेनेति ।
येषां देशकालादिभिन्न
परिक्रयणे सम्प्रदानमि०
अभुक्त्यर्थस्य नेति । उभसर्वतसाविति ।
प्रावर्षत् ।
परापि हेताविति• नदीमन्ववसितेति अपिः पदार्थेति
कालाध्वनोः
७
स्वतन्त्रः कर्ता
साधकतमं करणम्
( तृतीया )
Aho! Shrutgyanam
७
१५ तमग्रहणं किं गङ्गायां
रामेण बाणेन हतो वाली प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्या
दिवः कर्मच
अपवर्गे तृतीया सहयुक्तेऽप्रधाने
पृ० पं०
१५
१५
१५
१५ २१
१५
८
१३
१९
M
२३
१५
२५
१५
३०
१६ ८
१६
३६
१७
१४
१७
१८
१७
२५
१७
३२
१८ ६
१८
२२
१९
१९
१९
१७
१९ २३
१९
१९
२०
v
५
३१
३३
१७
२० २४
२१
२
२१
१०
२१
१९
२१
२२
२१ २८
२२ १०
२२ १५
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका।
m
WWW
m
m
३३
१५
WWWW
३६ २५
३
३
विषयः पृ. पं० | विषयः
पृ० पं० येनाङ्गविकारः
२२ ३३ रुजार्थानामिति इत्थम्भूतलक्षणे
हिसायां किम् । धानापे० द्रव्यादिसाधारणमिति
शतस्य दीव्यतीति
३३ ११ गम्यमानापि क्रियेत्यादि २४
शेष किं द्विरहन्यध्ययनम् अशिष्टव्यवहारे
२४ १५ कर्तृकर्मणोः कृति (चतुर्थी) उभयप्राप्ती कर्मणि
३६ २१ कर्मणा यमभिप्रेति.
२४ २१ स्त्रीप्रत्यययोरकाकारयोः कर्मणेतिकिम् ।
शेषे विभाषा
३६ २९ यंसग्रहणं किमिति
चतुर्थी चाशिषि क्रियया यमभिप्रैति.
(सप्तमी) अन्यकर्तृकोऽभिलाषो.
आधारोऽधिकरणम् प्रीयमाणः किम्
क्तस्यन्विषयस्य श्लाघन्हुङ्स्थाशपां
२६ ११
साध्वसाधुप्रयोगे च धारेरुत्तमर्णः
२६ २५ निमित्तात्कर्मप्रयोगे
३८ ११ स्पृहेरीप्सितः
यस्य च भावेन भाव. ३८ २० कुधदुहेाऽसूयार्थानां
अर्हाणां कर्तृत्वेऽनहीं. ३८ ३२ तादर्थे चतुर्थी
षष्ठी चानादरे क्लपि सम्पद्यमाने च ___२७ ३२
यतश्च निर्धारणम् क्रियार्थोपपदस्य च
२८ २
पञ्चमी विभक्त उपपदविभक्तरिति
२८ १२
नक्षत्रे च लुपि मन्यकर्मण्यनादरे
२८ २५
सप्तमीपंचम्यो कारक० ४० १० (पञ्चमी)
स्वस्वामिभ्यां पर्यायेण. ४० २० ध्रुवमपायेऽपादानम्
(महासप्रकरणेऽव्ययीभावे) जुगुप्सा विरामेति
समर्थः पदविधिः
४० २५ भीत्रार्थानां भयहेतुः
| भूतपूर्व चरडिति निर्दे०
४२ ४ वारणार्थानामीप्सितः
निपातेनाभिाहतेऽप्यधि० अन्तद्धौं येनादर्शनमि०
आरादनादित्यत्र तु ना. अन्यारादिति ३१ २.२ । दुर्यवनमिति
४२ २४ अञ्चूत्तरपदस्येति ३१ २९ निर्मक्षिकमिति
४२. २८ प्रभृतियोगे पञ्चमीति
अतिहिममिति अपपरिबहिरिति
शब्दप्रादुर्भाव इति अन्यतरस्यां ग्रहणंसं०
अनुविष्णु (षष्ठी) प्रतिशब्दस्य वीप्साया.
४३ १० एष्ठी शेषे
३२ २९ । ऋद्धेराधिक्यं समृद्धिः ४३ १५
0
0
0
0
0
0
४२
३२ १५
Aho ! Shrutgyanam
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका।
५५
३
२६
६० १९
विषयः
पृ. पं० विषयः यथाऽसादृश्ये
४३ १६
एकदेशिसमासविषय. विभाषा
४४ १६ / द्वितीयतृतीयचतुर्थ. एतत्सामर्थ्यात्प्राचीना. ४४ २३ / उपमानानि सामा० ।
(तत्पुरुषसमासे) इह पूर्वपदन्तत्सदृशे ला. इदं सूत्रं त्यक्तुं शक्यम्
पूर्वनिपातनियमार्थम् समासान्तः प्रयोजनम्
उपमितं व्याघ्रादिभिः
५५ ३० द्वितीया श्रितातीतपति.
१९ विशेषणं विशेष्येण ब० ५६ २१ स्वयं क्तेन
युवा खलतिपलितवलि. ५६ २७ खट्वा क्षेपे
लिङ्गविशिष्टपरिभाष. तृतीया तत्कृतार्थेन०
१० युवत्यामेव जरतीधर्मो० ५७ ४ पूर्वसदृशसमोनार्थ
कुमारश्रमणादिभिः मिश्रग्रहणं सोपसर्गस्या०
अर्थाभावेऽव्ययीभावेन. कृप्रहणं गतिकारकपूर्व० १६ । तत्रोपपदं सप्तमस्थिम् बहुलग्रहणं सर्वोपाधि०
२० । उपपदम तिङ् कृततिकिम्
अतिङ् किम् माभवान्० चतुर्थी तदर्था०
व्याघ्रीति तदर्थेन प्रकृतिविकृति.
अश्वक्रांतीति अश्वघासादयस्तु०
३१ अह्वष्टखोरेव अर्थेन नित्यसमासो०
| स्त्रियामदन्तत्वाट्टाबिति० पञ्चमी भयेन
दीर्घाह्नी प्रावृडिति
६३ १ प्रतिपदविधाना षष्टी न.
ननु लक्षणप्रतिपदो. ६३ २४ यदा प्रकरणादिना दन्ता.
आदिति योगविभागात अनित्योऽयं गुणेन०
जात्याख्यायामित्यादि पूर्वोत्तरसाहचर्येण कृद.
सविशेषणस्य प्रतिषेध. तक्षकस्य सर्पस्य
अशाला किम् धर्मसभा० ६४ १६ राजपूजितमित्यादौ०
(बहुव्रीहिसमासे) । एत्यर्थभर्तृशब्दस्य तु.
शेषोबहुव्रीहिः कथं तर्हि घटानां नि०
अनेकमन्यपदार्थे पूर्वापराधरोत्तरमेकेति
अप्रथाविभक्तयर्थे० ६५ ११ षष्ठीसमासापवाद इति ५३ १२ समानाधिकरणानामि०
६५ १४ सर्वोऽप्येकदेशोऽह्ना० ५३ २५ प्रादिम्यो धातुजस्येति केचित्तु सर्व एकदेशः
नोऽस्त्यर्थानामिति
५ २१ अर्द्ध नपुंसकम्
५३ ३७ वृद्धिनिमित्तस्य च. एकविभक्तावषष्ठयन्त. ५४ १६ पूर्वपदात्संज्ञायामगः
४८
४८
६२
W
६३
३
६४ २६
Aho ! Shrutgyanam
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका।
विषयः
७5
१८
इनः स्त्रियाम् ।
७४
-
पृ. पं० । विषयः उपसर्गाद्बहुलम्
इकोह्रस्वोऽल्यो. कथंतर्हि विनसा हतबी०
सम्प्रसारणस्य
स्त्रीप्रत्यये चानुपसर्ज. (द्वन्द्वसमासे) चार्थे द्वन्द्वः
समानस्य छन्दस्य.
६७ २५ मिलतानामन्वय इति
तेषां कृतदीर्घाणां०
૬૮ ૧૪ समाहारस्यैकत्वादेक०
अग्रे शब्दस्य तु. ६८ ३४
प्रातिपदिकार्थमात्र. विभाषावृक्ष इति सूत्र०
कर्मणि ल्युडिति
७५ १६ हस्त्यश्वादिषु सेनाङ्ग.
ननु माषान्वपतस्त. मृगाणां मृगैरेवेत्यादि
६९ १०
उत्तरपदं यत्प्रातिपदिकं० ७५ २७ अश्ववडवग्रहणं तु.
पदव्यवायेऽपि वैकल्पिकः । समाहार०
विष्किरः शकुनौ वा
७६ १९ विप्रतिषिद्धं किमिति
(ताद्धतप्रकरणेऽपत्याधिकार) पुत्रेऽन्यतरस्यामित्यत. ६९ २८
समर्थानां प्रथमाद्वा पुनद्वन्द्वग्रहणं प्रसिद्ध
तस्यापत्यम् अथैकशेष इति
आदिवृद्धिरन्त्योपधावृद्धी __ ७७ ११ वृद्धो यूना तल्लक्षण
| तस्यदमित्यपत्येऽपीति. नपुंसकमनपुसकैनक.
कृतसन्धेः किम् श्वशुर: इवत्रता
४। प्रथमाकीमति
७८ १७ त्यदादीनि सनित्यम्
७१ १२ । दैवयज्ञि इति सूत्रादन्य. (सर्वसमासशेषप्रकरणे ) अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम् कृत्तद्धितसमासैकशेष० ७१ १७ गोत्रे स्वैकोनसंख्यानाम् ७९ १० सुपां सुपा तिङा नाम्नेति ७२ ११ यद्वा स्वद्वयूनसंख्येभ्योऽनि ७९ १७
[समासान्तप्रकरणे ] नियमार्थमिदं सूत्रमिति ऋक्पूरब्धूरिति
७२ २८ (तद्धिते चातुरर्थिकप्रकरणे) कृष्णोदक्षाण्डुसंख्या० ७२ २८ सिद्धे यस्येति लोपेन० ८० २१
( अलुक्समासप्रकरणे ) समन्ताद्वोष्टितः पारवृत. अलुगुत्तरपदे
मत्वीयेनैव सिद्धे० ८० ३१ पूरण इति वक्तव्यम्
कोमारापूर्ववचने
८० ३२ चतुर्थीतियोगविभागात्.
अपूर्वत्वे निपातनमिति ८१ २ गवियुधिस्थिरः
इसुसुक्तान्तात्कः (समासाश्रये) इसुसोः प्रतिपदोक्तयोर्ग्रह. घरूपकल्पचेलड्ब्रुव० ___ ७३ १६ मतोश्च बव्हजङ्गात् हृदयस्य हृल्लेखेति
७३ २५ लुग्ग्रहणं सर्वलोपार्थम् ८१ २१
Aho ! Shrutgyanam
2
०
"
८
८१ ११
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका ।
१
२८
३
.
W
१३
६
१६
6
८८
tv
A
बिषयः
पृ. पं० विषयः (तिङन्ते भ्वादिप्रकरण) , हलादिः शेषापवाद इति श्रौत्रान्तिीत्यादि.
८२ ११ केचिद्घटादौ अहर्दिवमिति
श्रापाके त्रै इति कृता. तोष्ट्रय्यमान इति
निशानं चाक्षुषज्ञानमिति विजयतेतरामिति
कथं तर्हि प्रज्वालयति. वर्तमाने लट
कथं संक्रामयतीति लःकर्मणि च भावे
कथं तर्हि निशामय. भू सत्तायाम्
परमपि हलादिः शेषं० अतोदी?यनि
(अदादिप्रकरणे) परोक्षे लिट
ऋतेरीयङ् नित्यत्वावुक.
गमहनेत्युपधालोपस्तस्य भवतेरः
आभीयतया जस्याऽसि. अनद्यतने लुट
वधादेशोऽदन्त इति येन नाव्यवधानं ते.
८७ १३
अयं दर्शनेऽपीति अनकाल्वत्वात्सर्वादेशः
ङकारस्त्विति प्रवर्तनायां लिङिति
८७ अत्र भाष्ये शादिरय. ङित्वोक्तायते
योगविभागो वैचित्र्यार्थः सुटा यासुड्न बाध्यते
आयूर्वत्वं प्रायिकमिति सकारद्वयस्यापि निवृ.
इह उतो वृद्धिर्नेति सार्वधातुके किमिति
नुशद्वस्य द्वित्वमिति इहोपसगाणामसमस्त.
पूर्वत्रासिद्धीयमद्वित्वे. आमो मकारस्य नेत्व.
उभयत आश्रयणे ना. ननु कृञ्चानुप्रयुज्यत.
आत्थेत्यत्र झलीतियत्व. प्रत्यये किमिति
ङिच्चपिन्नत्यापत्वादि. ९८ २१ एकाच उपदेशेनुऽदात्ता.
लावस्थायामिति एकाचःकिमिति
गुणायादेशयोः कृतयो० नन्वनयोः पूलयोः कटं.
अडागमे सत्यनेकाच्वा. ९८ २३ आदेशश्चेहेति
तनादित्वादेव सिद्धे इति सन्निपातपरिभाषया
ख्याधातुः सार्वधातुक. इह सवर्णदीर्घस्येति
चर्करीतं चति क्रादीनां चतुर्णा प्रहणम्
_ (जुहोत्यादिप्रकरणे) संज्ञायाः कार्यकालत्वात्.
वचनसामर्थ्यादालोपस्य न० ९९ इट् किटकटीत्यत्रेति
| ओविजीत्यस्यैव तत्र प्र. पुनः प्रसङ्गविज्ञानात्पी.
ऐय इति विघटयतीति
११ ननु सूधातोलिीट
९८ ३२
९१
-
U
Aho ! Shrutgyanam
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका ।
.
.
० ०० ० ०
१३
विषयः पृ. पं० विषय
पृ० पं० (दिवादिप्रकरणे ) यत्र द्विरुक्ताविति । १०५ २३ ज्ञाजनोर्जा
१०० अदन्तत्वसामाणिज्वि० १०५ २७ पुषाद्यङपवाद इति
१००
परत्वाद्वृद्धौ सत्यां टिलोपः १०५ ३५ पुषाद्यङपवादो०
१००
वृद्धेर्लोपो बलीयाम् योगविभागसामर्थ्या.
[ण्यन्तप्रक्रियायाम् ] बभूथाततन्थेति
१०० १८ ( स्वादिप्रकरणे ) .
अचीचकासदिति । १०६ १४ श्रन्थिग्रन्थिदम्भिस्व० १०० २०
नचाग्लोपित्वाद्वयोरप्य. १०६ १८ इदं कित्वं पिदपिद्वि० १०० २४
सम्प्रसारणं तदाश्रयं च० १०६ (तुदादिप्रकरण ) बहिरङ्गोऽप्युपधाह्रस्वो० १०७ स्थानषष्ठीनिर्देशा० १०१ ४
उपदेशे दकारोपध इत्यादि० १०७ १९ कितिरमागमं बाधित्वा १०१ १२
| लि ई इति ईकारप्रश्ले० १०७ १३ द्विहलपहणस्यानेकहलुपल० १०१ १७ भयग्रहणं धात्वर्थोपल. १०७ १५ म्रियते लिडोश्च १०१ २४ विस्मापयन्विस्मितमा० १०७ १८ स्पृशम्शेति
१०२
ईय॑तेस्तृतीयस्यति १०७ २७ अन्तरङ्गत्वादियङिति । १०२ ७ निवृत्तप्रेषणाद्धातोरिति १०७
(रुधादिप्रकरणे ) (सन्नन्तप्रक्रियायाम ) जश्त्वं ष्टुत्वमित्यादि. १०२ १२ कर्मणः किमिति
१०८ ( तनादिप्रकरणे ) । सनः षत्वस्यासिद्ध.
१०८ १४ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः १०२ २१
कथमुद्दिधीर्षुरिति
१०८ १९ पूर्व धातुरिति ।
१०२ २५ एज्विषयाभावादिति १०८ २ सम्पूर्वस्य क्वचिदभूषणेऽपि १०३ ५
हल्ाहणं जातिपरमिति १०८ २ (क्रयादिप्रकरणे )
इह नित्यमपि द्वित्वं गुणे. १०८ ३२ अवष्टभ्नोति ।
१०३ ९
कृतदीर्घस्य मिनोतेः १०९ १८ दीर्घनिर्देशसामर्थ्यान्न० १०३ १३
ननु ऋधातोः सनि
१०९ २३ (चुरादिप्रकरणे)
च्छवोः शूडिति तेषामिह प्रहणं प्रपञ्चार्थ. १०३
स्थादिष्वभ्यासनेति चिन्तेति पठितव्ये १०३ २५
[यङन्तप्रक्रियायाम्] एतच्च ज्ञापकं सामान्यापेक्ष .१०४ ८
११० १३ विशेषापेक्षामिति ।
१.४ १९ । धातोः किमिति यत्तु इदित्करणाद्यन्त्रतीति १०४ २३ यस्येति संघातग्रहणमि० ११० द!िच्चारणं णिचः पाक्षिकत्वे. १०४ २६ यकारपररेफस्य न
११. ३ इररारामपवाद इति १०४ २७
दीर्घोऽकितः
११० १९ अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वा० १०४ कौटिल्य एवेति
११० ३४ ओः पुयणजीति
१०५ __९ अकित इत्युक्तेर्न दीर्घः १११
___ २०
9
M
Aho! Shrutgyanam
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
योऽचिच अनैमित्तिकोऽयमन्तरङ्ग • धातुत्वालडादय इति
द्वित्वस्य प्रत्ययाप्रत्यय •
अनुदात्तङित इत्यनुबन्ध अतएवेत्यादि
[यङ्लुगन्ते]
बोभूतुति के अतएवेति
अभ्यस्ताश्रयो जुसिति नित्यत्वादवृगिति एकाप्रहणेनोकत्वान्ने
अनुनासिकलोपस्या अनुबन्धनिर्देशान्न चलेर •
रितपाशपेति निषेधस्त्व०
तिपानिर्देशाज्जा देशोने ०
बधादेशस्य द्वित्वं तु० पूर्वकान्त
तपरत्वान्न गुण इति
उतो वृद्धिरित्यत्र
लुका लुप्ते प्रत्ययल•
ननु अत्र्त्तेर्यङ्लुकि ग्रहो लिटीति दीर्घस्तु
तद्भाष्यविरुद्धं • भाष्ये ध्वनितमिति
[नामधातौ]
अपदान्तत्वादिति
सन्निपातपरिभाषया
लिङ्गविशिष्टपरिभाषयेति
अभिव्यक्तत्वेन धातुपा०
पथनतीति
देवतीति माधव इति यत्तु स्वामी
युद्धे योऽयं प्रामशब्द०
विषयानुक्रमणिका ।
पृ० पं० विषयः औंकारयदिति
१११ १६
१११
१९
१११
२७
१११
३०
११२ ५
११२ ९
११२ १५
११२ १८
११२
३२
११३
२
११३ ७
११३
९
११३
१७
११३ १९
११३ २७
११३
३१
११४ ५
११४
११४
१२
११४ १६
११४ २२
११४ २७
११५ ९
११५ १७
७
११५ २८
११५ ३२
११६
११६
९
११६ १३
११६ २३
११७
२
११७
५
अत्राच्वोरित्यनुवृत्त्येति इष्टवदित्यतिदेशादिति
दरदमाचष्टे
ओः पुण्जीतिसूत्रे टेरित्यस्यैवेति
शुनयतीति
अन्येतु शुनयतीति
अङ्गवृत्तपरिभाषया
विदावयतीत्यन्य इति
उदीचयतीति
तिरायति
कर्तरि कर्मव्यतीहारे
नेर्विशः
हर्षादिष्विति किम्
रणाविति
असिद्धवदत्रेति
१०
[आत्मने पदप्रक्रियायाम् ]
१५.
२०
३१
३३
६
यद्वेति
ननु अनुपराम्यां कृञः
१२०
[परस्मैपदप्रक्रियायाम् ]
भावनेति
सामानाधिकरण्याभा०
तिङ्वाच्यभावनायाः
औत्सर्गिकत्वेनेति
आशीर्लिङि
अङ्गस्यैवातिदेशा
प्रकृतो मितां ह्रस्व एव
दीर्घविध हि
णाविति जातिपरो
पृ०
पं०
११७ २६
११७ ३४
११८ २
११८
९
११८ १३
११८ २४
११८ २९
११८ ३२
११९
२
११९
११९
११९
११९
[भावकर्मप्रक्रियायाम् ]
यदा सौ
११९
११९
११९
११९
O
Aho! Shrutgyanam
४
ૐ
[कर्मकर्तृप्रक्रियायाम् ]
८
१२० १३
१२० २७
१२१
१३
१२१
१५
१२१ १९.
१२२
१२२ १३
१२२
१७
१२२
१८
१२२ २२
८
१२२ २९
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमणिका ।
विषयः
पृ.
पं.
पृ० पं० | विषयः कार्यातिदेशोऽयम्
१२३ ३ वदः सुपि क्या च द्वितीया स्यादिति
१२३ ६ कर्मणि प्रत्ययावित्येके ननु पचिभिद्योरिति ___ १२३ १९ / वृइति वृञोग्रहणं न वृङः तुल्यत्वव्यवहार इति १२३ २२ पुनः क्यबुक्तिः कर्मणेति किमिति १२३ २४ इचेति ह्रस्वः गच्छति प्राम इत्यादि १२३ ३१ अथ कथं भार्या वधूरि. सकर्मकाणां प्रतिषेध. १२३ यथोत्तरं मुनीनां अन्योऽन्यं०
१२३ ३५
इह लोटा बाधेत्यारभ्य अजा ग्राम
१२४ ६ आगमस्य दीर्घत्व विध्यर्थमिदमि०
१२४ १० खशाऽन्यत्र नेष्यत [कृदन्तप्रकरण
ब्रह्मज्य इति १२४ २३
आह्व इति आतृतीयसमाप्तेरिति १२४ २७
अच्चो किम् भाव औत्सर्गिकमेकव. १२५ ९ भाष्यावराधादुपेक्ष्य. वृत्तकारस्तु
१२५ १३
भाष्यकारवचनात् विहितविशेषणं किम् १२५ १९ चतुर्विधोऽत्र नियम इति नुम्प्रहणमनुस्वारोपल. १२५ भावादिकर्मणोस्तु ण्यन्तभादीनामुपसं० १२५
दृशिप्रहणादभ्यास क्शाञः शस्य यो वे० १२५ केचिदावहिता अग्रहणं शक्यम०
१२६ अर्थग्रहणमस्तिनैव जनेर्यविधिः स्वरार्थः १२६ पर्यायोपादानम० नानुबन्धकृतमसा
१२६ १७ अन्तर्भावित योगविभागोऽप्येवम् १२६ २२ विश्राम इतित्व. नुमिकृतेऽदुपधत्वाभावा १२६ २५ कथं प्रभावो राज्ञः यमेनियमार्थमिति १२६ ३० कथं राज्ञो नम इति दातेन वर्या कन्या
१२६ ३३ ! इति विषयानुक्रमणिका समाप्ता ।
१२७ १४ __ १२७ १५
१२७ १९ १२७ १२८ १२८ ११ १२८ १२८ १२८ २९ १२८ ३५ १२९ १२९ १२९ १२९ २२ १२९ ३० १३० १०
धातोरिति
لم
س
२९
س
س
१३० २०
س
१३०
س
س
१३०
س
१३० ३२ १३१ १३१ ११
س
سہ
لسه
Aho ! Shrutgyanam
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकिकारत्नमञ्जूषा।
श्रीशैलराजतनयैकरदाङ्किताई मन्दाकिनीसतरलीकृतसजटालिम् । बालेन्दुरश्मिपरिशोभितभालदेशं श्रीविश्वनाथमनिशं समुपास्महे तम् ॥ १ ॥ कारुण्यपूर्णहृदयां विधुखण्डभूषां देवीं सुरासुरसमर्चितपादपद्माम् । सृष्ट्युद्भवस्थितिलयैकनिदानभूतां दुर्गा श्रिया विलसितां जननों नमामः ॥ २ ॥ प्रणम्य गुरुपादाब्जं निधाय हृदये च तत् । फक्किकारत्नमञ्जूषाऽपरो भागो वितन्यते ॥ ३ ॥
अथ कारकप्रकरणम् ।। 'स्वौजसमौडिति सूत्रेण विहितानां सुपामर्थविशेषे व्यवस्थाम्प्रदर्शयितुमाह-प्रातिपदिकार्थेति । (१)अस्यापि सूत्रस्य क्रियायोग एवं प्रवृत्तिः । (२)अत एव (तिङ्समानाधिकरणे प्रथमे) ति वार्तिकं सङ्गच्छते । (३)नचैवं भूतले घट इत्यादौ प्रथमा न स्यात्क्रियायोगाऽभावदिति वाच्यम् । तत्राऽप्यन्ततोऽस्तिक्रियायाः सत्त्वात् । यत्र काचन क्रिया नास्ति तत्राऽप्यस्तिभवतिविद्यतीनां सत्तेति भाष्योक्तः । नच त्रयः काला इत्यादी कस्या अपि क्रियाया असत्वादध्याह मशक्यत्वाच्च प्रथमा न स्यात् । न च सन्तीतिक्रियामादाय तसिद्धिरिति वाच्यम् । कलत्रये वर्तमानत्वस्य बाधेनोक्तक्रियाऽध्याहारस्याऽसम्भवादिति वाच्यम् । वर्तमानकालवृत्तित्वविशिष्टज्ञाने कालत्रयविषयकत्वस्याऽक्षतत्वेन ज्ञायन्ते इति क्रियाऽध्याहारसम्भवात् । यद्वा, सन्तीत्येवाऽध्याहार्यः, प्रारब्धाऽऽपरिसमाप्तिक्रियाऽऽश्रयत्वस्य वर्तमानत्वेन कालत्रयस्य सृष्टिप्रारब्धापरिसमाप्तिक्रियाऽऽश्रय. त्वरूपवर्तमानकालिकसत्तात्वविशिष्टत्वे बाधकाऽभावात् । आख्यातार्थकादिनाऽभेदान्वयेन प्रथमान्तार्थस्य क्रियायोगो बोध्यः । एवञ्च प्रथमान्तार्थस्याऽपि क्रियाजनकत्वात् (४)अस्याः (१)कारकविभक्तित्वेन भाष्ये व्यवहारः ॥
(१) प्रथमाया न कारकविभक्तित्वमिति वादिमतं दूषयितुमाह-अस्यापीति। (२) एतत्सूत्रस्यापि क्रियायोग एव प्रवृत्तरेवेत्यर्थः । (३) एतत्सूत्रस्य क्रियायोग एव प्रवृत्तावित्यर्थः। (४) प्रथमाया इत्यर्थः ।
(५) कारकत्वञ्च, क्रियानिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारतासमानाधिकरणविशेष्यतानिरूपिता ऽभेदसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारताश्रयत्वम् । तादृशप्रकारताप्रयोजकपदोत्तरत्वं कारकविभक्तित्वम् । एवञ्च देवदत्तो गच्छतीत्यादौ देवदत्तस्य कारकत्वं तदुत्तरविभक्तेश्च कारकविभक्तित्व. मुपपन्नम् , तथा हि गमन क्रियानिष्टविशेष्यतानिरूपिता या प्रकारतासमानाधिकरणा विशेष्यता साच तिङर्थकर्तृनिष्ठा तादृशविशेष्यतानिरूपिताऽभेदसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारता देवदत्तनिष्ठा तदाश्रयः स एवेति तस्य तत्त्वमुपपन्नम् । उक्तसम्बन्धावच्छिन्नप्रकारताप्रयोजको देवदत्तस्तदुत्तरत्वं प्रथमाया इति तस्या अपि तत्त्वमुपपन्नमिति भावः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। ननु (१)स्वार्थद्रव्यलिङ्गसंख्याकारकेतिपञ्चविधः प्रातिपदिकार्थ इतिपक्षे स्वार्थद्रव्यलितित्रिविधप्रातिपदिकार्थपक्षे च कृष्णादिशब्दे लिङ्गस्यापि प्रातिपदिकार्थत्वाल्लिङ्गग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-नियतोपस्थितिकः प्रातिदिकार्थ इति । निपूर्वकयमधातोापकत्वमर्थः । तथा च नियता व्यापिका उपस्थितिर्यस्य स नियतोपस्थितिकः, यस्मिन्प्रातिपदिके उच्चारिते यस्यार्थस्य नियमेनोपस्थितिः स प्रातिपदिकार्थः । अर्थात् (२)नियतोपस्थितक प्रातिपदिकार्थः । नियमेनेत्यस्य व्यापकत्वेनेत्यर्थः । तत्त्वञ्च तत्समानाधिकरणाऽत्यन्ताऽभावीयप्रतियोगिताऽनवच्छेदकधर्मवत्त्वम् । स्वविषयकश्रावणप्रत्यक्षसमवायित्व-स्वविपयकशक्तिज्ञानसमवायित्वरूपोऽधिकरणतानियामकः सम्बन्धो बोध्यः। (३)एवञ्चानियतलिङ्गकेभ्यस्तटादिशब्देभ्यो लिङ्गस्या निक्तोपस्थितिकत्वाऽभावेन प्रातिपदिकार्थपदेनाऽग्रहणान्न ततः प्रथमोत्पत्तिरिति तदर्थमावश्यकं लिङ्गग्रहणमिति । तटः, तटी, तटमित्या. दौ तटादिशब्दानां पुंस्त्व-स्त्रीत्व-क्लीबत्वबोधकतत्तत्प्रत्ययसमभिव्याहारात्सकललिंग. बोधकत्वे ततः कस्यापि लिंगस्य नियतोपस्थितिकत्वाऽभावात्तद्बोध्यलिङ्गस्य प्रातिपदिकार्थपदेनाऽग्रहणात्प्रथमाऽनुत्पत्त्या तदर्थ लिङ्गग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वमिति भावः । नव नी. लरूपवत्परकस्य कृष्णशब्दस्य नियतलिङ्गत्वाऽभावात्ततः प्रथमा न स्यादिति वाच्यम् । वासुदेवार्थकस्य तस्य नियतलिङ्गत्वात् । कृष्णत्व-कृष्णसमवायपुंस्त्वादिनियतोपस्थितिक इति बोध्यम् । नच मञ्चाः क्रोशन्ति, सिंहो माणवक इत्यादौ मञ्चस्थकर्तृकाऽऽह्वानरूपार्थस्य सिंहादिसशरूपार्थस्य च लक्ष्यार्थस्य (४)शक्यार्थरूपप्रातिपदिकार्थेनाऽसंग्रहात्प्रथमा न स्यादिति वाच्यम् । शक्यार्थे पदं साधुत्वेनान्वाख्याय पश्चात्पदान्तरसमभिव्या . हारात्तात्पर्य्याऽनुपपत्त्या लक्षणाङ्गीकारेणाऽदोषात् । शक्यतावच्छेदकारोपस्यैव लक्षणात्वेन व्यवहाराच्च । लिङ्गमात्रे इति । लिंगस्यैवाधिक्येति तदर्थः । नच नीलो घटः, वीरः पुरुष इत्यादौ विशेष्यविशेषणभावस्याऽधिकस्य भानसत्त्वेन लिङ्गस्यैवाऽऽधिक्याऽभावात्प्रथमा न स्यादिति वाच्यम् । विशेष्यविशेषणभावस्य वाक्यार्थत्वेन बहिरङ्गत्वात्स्वा. र्थमात्रनिमित्तप्रथमप्रवृत्तप्रथमारूपसंस्कारस्य तेन बाधाऽयोगात् । नच तस्य वाक्यार्थत्वे किम्प्रमाणमिति वाच्यम् । ( यत्राऽऽधिक्यं स वाक्यार्थः ) इति प्रकृतसूत्रस्थभाष्योक्त (१) तदुक्तम्
एकं द्विकं त्रिकं चाथ चतुष्कं पञ्चकं तथा ।
नामार्था इति सर्वेऽमी पक्षाः शास्त्रे निरूपिताः ॥ (२) तत्त्वञ्च, उच्चारितप्रातिपदिकसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिबोधनिरूपितविषयताश्रयत्वम् । लक्षणसमन्वयश्चेत्थम् । उच्चारितघटरूपप्रातिपदिकसमानाधिकरणो योऽत्यन्ताभावः स च, न घटो नास्तीत्याकारकोऽपितु पटो नास्ति मठो नास्तीत्याकारक इति ता. दृशाभावस्य न घटविषयको बोधः प्रतियोगी, अपि तु पटविषयको मठविषयकश्चैव तादृश इत्युक्ताभावाप्रतियोगिबोधो घटीयो बोधः (घट इत्याकारकः ) तन्निरूपितविषयता घटे तदाश्रयत्वं तस्यैवेति प्रातिपदिकार्थत्वं तस्य सिद्धमिति भावः ।
(३) नियतापस्थितिकरूपप्रातिपदिकार्थस्य प्रहणे चेत्यर्थः । (४) शक्यार्थरूपेत्यादि । लक्ष्यार्थस्य नियतोपस्थितिकत्वाऽभावादिति भावः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्तृकारकप्रकरणम् ।
स्यैव प्रमाणत्वात् । अयं विशेष्यविशेषणभावो द्विविधः, एकः, यत्र भेदः संसर्गत्वेन भा. सते तत्र तत्सम्बन्धावच्छिन्नः, द्वितीयो यत्र समानविभक्तिकनामार्थयोरन्वयस्तत्रेतरसम्ब. न्धाऽनवच्छिन्नः । नच विशेष्यविशेषणभावस्य वाक्यार्थत्वेन बहिरङ्गत्वात्तेन प्रथमप्रवृ. त्तसंस्काराऽबाधेन घटम्पश्यतीत्यादावपि कर्मत्वस्य क्रियासापेक्षत्वेन वाक्यार्थत्वात्प्रथमाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । सत्येवं 'कर्मणि द्वितीये' त्याद्यनुशासनवैयापत्तः । एवञ्च द्वितीयादेदेंशस्य प्रथमयाऽवरुद्धत्वादस्यास्ताभिर्बाधेन न प्रथमाऽऽपत्तिशंकाकलंककणि. केति भावः ॥
एवञ्च नियतोपस्थितिकत्वरूपप्रातिपदिकार्थत्वस्वीकारेण यत्फलितन्तदाह-अलिङ्गा नियतलिंगाश्च प्रातिपदिकार्थमात्रस्योदाहरणमिति । अलिंगा असत्वभूतत्वेन लिङ्गादियोगाऽभाववन्त उच्चरित्याद्यव्ययशब्दा इत्यर्थः । वासुदेव-लक्ष्मी-ब्रह्माऽऽद्यर्थबोधकाः कृष्ण-श्री-ज्ञानादयः शब्दा नियमेन पुं-स्त्री-क्लीबानुपस्थापयन्तीति भावः ॥
ननु द्रोणादीनाम्परिमाणमर्थ इति तेभ्यः प्रातिपदिकार्थमात्र एव प्रथमासिद्धौ परि. माणग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । मूलोक्तार्थलाभाय तस्याऽऽवश्यकत्वादित्यत आह-परिमा. णमात्रेद्रोणो व्रीहिरिति । अयम्भावः, सूत्रे परिमाणग्रहणसत्त्वे तत्र द्रोणशब्दात्प्रथमाविधानेन परिमाणस्य प्रत्ययार्थत्वात्तत्र प्रकृत्यर्थस्य द्रोणस्याऽभेदेनाऽर्थादितरसम्बन्धानव. च्छिन्नविशेषणविशेष्यभावसंसर्गेणाऽन्वयः, प्रत्ययार्थस्य परिमाणस्य परिच्छेद्यपरिच्छेदकभा. वेन ब्रीहावन्वयः, तथाच द्रोणाऽभिन्नं यत्परिमाणं तत्परिच्छिन्नो व्रीहिरित्यर्थः फलितः, परिमाणग्रहणाऽभावे प्रातिपदिकार्थे प्रथमाविधानात्प्रातिपदिकार्थस्य प्रत्ययार्थत्वात्तत्र द्रो. णस्याऽभेदाऽन्वयः प्रत्ययार्थस्य च तस्योक्तसम्बन्धेन बीहावन्वयस्तथा च द्रोणाऽभिन्नो बीहिरिति स्यात्परमेतद्वाधितं ( नामार्थयोरभेदातिरिक्तः सम्बन्धोऽव्युत्पन्नः ) इति व्युत्पत्तिविरोधात् । इति मूलोक्तार्थलाभार्थं परिमाणग्रहणमावश्यकमिति भावः । नचोक्तव्युत्पत्तो किम्प्रमाणमिति वाच्यम् । भेदसंसर्गावच्छिन्ननामार्थनिष्टप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासम्बन्धेन शाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति विशेष्यतासम्बन्धेन प्रत्ययजन्योपस्थितिः कारणमिति कार्यकारणभावस्यैव प्रमाणत्वात् । अत एव राज्ञः पुरुष इत्यत्र भेदसम्बन्धावच्छिन्नराजनिष्टप्रकारताकपुरुषपदार्थनिष्ठविशेष्यताकशाब्दबुद्धौ डस्प्रत्ययजन्योपस्थितेः कारणत्वाद्भेदसंसर्गको बोधो भवति । न हि भवति राजा पुरुष इत्यत्र तादृशो बोधः, उक्तसंसर्गकबोधे डस्प्रत्ययजन्योपस्थितेः कारणत्वात्तस्याऽत्राऽसत्त्वात् । वैयाकरणैर्नाऽभेदस्य संसर्गत्वमंगीक्रियते । तस्य संसर्गत्वे नीलो घट इत्यादौ पष्ट्यापत्तिः । विशेष्यविशेषणभावे तु न तदापत्तिः । तस्य बोधसामान्यसामग्रीलभ्यत्वेनाऽनन्यलभ्यत्वात् । राहोः शिर इत्या - दावौपाधिकभेदमादाय षष्ठयुपपादनपरभाष्यप्रामाण्यात्तस्य संसर्गाऽभावत्वं कल्प्यत इति भावः ॥
वचनं किं संख्येति । ननु पञ्चकं प्रातिपदिकार्थ इति नये संख्याया अपि प्रातिपदि. कार्थत्वात्तत्रैवैकादिशब्देभ्योऽपि प्रथमासिद्धौ सूत्रे वचनग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । उक्तार्थानामप्रयोग इति न्यायविरोधेनैकादिशब्देभ्यः प्रातिपदिकार्थे प्रथमाऽप्राप्त्या तदर्थ मिह वचन. ग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वेन सार्थक्यात् । एकत्वाद्यर्थेषु विभक्तिर्विधेया ते चाऽ र्थाः प्रकृत्यैव
Aho ! Shrutgyanam
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। प्रतिपादिता इति तेषामभिधानाय पुनर्विभक्तिर्नावश्यिका । यथा घटोऽस्ति कलश इति न भवति, इत्यभिप्रायकोक्तन्यायविरोधो दुरि इति वचनग्रहणमावश्यकम् । न च वचनग्रहगसत्त्वेऽप्युक्तन्यायविरोधो दुरि इति वाच्यम् । सामर्थ्यादुक्तन्यायबाधेन विरोधपरिहा. रात् । नहि तद्ग्रहणमन्तरेष्टसिद्धिरिति भावः । नचैकत्वविशिष्टे एकत्वान्तराऽन्वयार्थमेकवचनमस्त्विति वाच्यम् । प्रातिपदिकप्रतिपादितसंख्याविशिष्टे संख्याऽन्तराऽभावेनैकवच. नोत्पत्तेरसम्भवात् । न च तर्हि एकादिशब्देभ्यो द्विवचनादिकमुत्पद्यतामिति वाच्यम् । अनन्वितार्थकविभक्तिकल्पनाऽपेक्षयान्वितार्थकविभक्तिकल्पनस्यैव न्याय्यत्वेन द्विवचनादेरनुत्पत्तेः । न च (अपदं न प्रयुञ्जीते) ति भाष्यसिद्धान्तादेकवचनादिसिद्धौ वचनग्रहणं व्यर्थमिति वाच्यम् । सत्येवं तस्याऽनावश्यकत्वात् । ( नाऽसूया तत्र कर्तव्ये ) ति भाप्यसिद्धान्ताद्वयाख्यानात्करणं वरमिति प्राचीनसिद्धान्ताच्च कर्त्तव्यमेव वचनग्रहणमिति केचिदिति दिक् ॥
ननु हिमानीन्द्राणीत्यादिभ्यः प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमा भवति, सा च न सम्भवति महत्त्वपुंयोगयोराधिक्यादिति चेन्न । (१)(लिङ्गविशिष्ट), परिभाषया तदुपपत्तेः । प्रातिपदिकार्थमात्र इत्यत्र प्रातिपदिकपदस्य प्रातिपदिकप्रकृतिकलिङ्गबोधकप्रत्ययस्याऽपि बोधकत्वेन यस्माल्लिङ्गबोधकप्रत्ययान्तात्प्रथमोत्पत्तिरभिप्रेता तज्जन्यनियतोपस्थितिकोऽर्थी विवक्षितः स च प्रकृतेऽस्तीति भावः ॥
नागेशास्त-प्रातिपदिकार्थशब्देन यस्माच्छन्दात्प्रथमाविधानं तच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य तदाश्रयस्य च ग्रहणम् । तस्य च मुख्यस्येव आरोपिततदाश्रयस्यापि ग्रहणम् । प्र. वृत्तिनिमित्तप्रकारकारोपविशेष्यस्यापीति तदर्थः । प्रातिपदिकार्थशब्देनाऽऽरोपिततदाश्रयस्य ग्रहणादेव गोपीत्यादौ गोपत्वप्रकारकारोपविशेष्यार्थबोधकत्वेऽपि प्रथमासिद्धिः। (२)अन्यथोक्तप्रयोगे गोपत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्तस्य प्रातिपदिकार्थशब्देन ग्रहणात्तस्य तत्राऽसत्वात्सा न स्यात् । प्रातिपदिकार्थपदेन प्रवृत्तिनिमित्ततदाश्रययोरेव ग्रहणादेव सूत्रे लिङ्गग्रहणस्य सार्थक्यम् । अन्यथा 'स्वमोनपुंसकादित्यादिशास्त्रप्रामाण्याल्लिङ्गस्यापि प्रातिपदिकजन्योपस्थितिविषयार्थत्वेन तस्य स्पष्टमेव वैयर्थ्य स्यात् । लिंगस्य प्रातिपदिकजन्योपस्थितिविषयार्थत्वादेव 'स्त्रियामिति सुत्रे स्त्रीत्वे द्योत्ये इत्यर्थो भाष्ये सिद्धान्तितः । न च प्रवृत्तिनिमित्ततदाश्रययोः प्रातिपदिकार्थपदेन ग्रहणे हिमानी मृडानीत्यादौ प्रथमा न स्यान्महत्वपुंयोगयोराधिक्यादिति वाच्यम् । महत्वविशिष्टहिमत्वस्याऽऽरोपितमृडत्वस्य च प्रवृत्तिनिमित्तस्य तत्र सवादित्यलम् ॥
इति कर्तृकारकप्रकरणम् ।
(१) लिङ्गविशिष्टेति । प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि प्रहणमिति परिभाषास्वरूपम् । (२) आरोपिततदाश्रयस्य प्रातिपदिकार्थपदेनाऽप्रहणे सतीत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् ।
अथ कर्मकारकप्रकरणम् । कारके । अत्र प्रथमाऽर्थे सौत्री सप्तमी तेन कारकमिति तदर्थः । कारकत्वं क्रियाजनकत्वम् । करोति क्रियां निवर्तयतीतिव्युत्पत्तेर्भाष्ये दर्शनात् । ब्राह्मणस्य पुत्रं पन्थान पृच्छतीत्यादौ ब्राह्मणस्य न कारकत्वं तस्याऽन्यथासिद्धत्वेन क्रियाजनकत्वाऽभावात् । कारकाणां क्रियाजनकत्वादेव तेषां क्रियायामेवाऽन्वयः । क्रियाजनकमिति ज्ञाते का सा क्रियेत्याक्तानोदयेन क्रियाया जनकाकांक्षया च कारकाणां क्रियायामन्वयस्यैवौचित्यमिति तदाशयः । न च क्रियाशब्दस्य प्रधानक्रियायां मुख्यत्वेन कर्मादिकारकाणां प्राधानक्रियाऽनिर्वर्तकत्वात्कथं तेषां कारकत्वमिति वाच्यम् । सकलकारकाणां स्वस्वनिष्टफलोत्पत्यनुकूलक्रियाद्वारा प्रधानक्रियानिष्पादकत्वेन तदुपपत्तेः । न च जनिष्यमाणपुत्राय गां दास्यामीत्यादौ सम्प्रदानत्वं न स्यात्तस्येदानीमसन्निहितत्वेन कारकत्वाऽभावादिति वाच्यम्। असन्निहितसम्प्रदानस्यापि दातृबुद्धिस्थत्वावश्यकत्वात्स्वज्ञानस्य पूर्वकालवृत्तित्वेनैव क्रियाजनकत्वात् । यथा यागस्य साक्षात्स्वर्गाव्यवहितपूर्ववृत्तित्वाऽभावेऽपि परमाऽपूर्वद्वारा स्वर्गजनकत्वं तथाऽसन्निहितसम्प्रदानजन्यं यत्तद्विषयकं तज्ज्ञानक्रियायाऽव्यवहितपूर्वकालवृत्तित्वेन सम्प्रदानस्यापि क्रियाजनकत्वमिति भावः । एवं स्तोकम्पचतीत्यादौ फलस्यापि स्वज्ञानद्वारा व्यापारजनकत्वेन कारकत्वात्कर्मत्वमुपपन्नम् । अन्यथा क्रियाजनकस्य कारकत्वात्फलस्य तत्वाऽभावात्कर्मत्वं न स्यादिति भावः ।।
क्रियाऽन्वयित्वं कारकत्वमिति नाऽभ्युपगन्तव्यं ब्राह्मणस्य पुत्रं पन्थानं पृच्छतीत्यादौ पुत्रद्वारा ब्राह्मणस्य क्रियाऽन्वयित्वेन कारकत्वाऽपत्तेः । न च साक्षात्क्रियाऽन्वयित्वमिति तल्लक्षणस्वीकारे ब्राह्मणस्य साक्षात्कियाऽन्वयित्वाऽभावादुक्ताऽऽपत्त्यभावादिदमेव तल्लक्षणमस्त्विति वाच्यम् । तथा सति मातुः स्मरतीत्यादौ मातुः स्मरणक्रियायां साक्षादन्वयेन कारकत्वाऽऽपत्तेः । अतः पूर्वोक्तलक्षणमेव साधु, एवञ्च मातुः क्रियाजनकत्वेनाऽन्वयित्वाऽविवक्षणेन नोक्ताऽऽपत्तिलेशोऽपीति भावः ॥
कर्तृरीप्सिततमं कर्म । कर्तृरिति 'क्तस्य च वर्तमाने' इति कर्तरि षष्ठी । ईप्सिततममिति आप्नोतेः सनि द्वित्वे 'आपज्ञपृधामीदि' त्याकारस्येत्वे 'अत्र लोपोऽभ्यासस्ये' त्यभ्यासलोपे 'मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च' इति वर्नमाने ते ततः 'अतिशायने तममिष्टनाविति तमपि सिद्धम् । अत्र सूत्रे मतिरिच्छा न बुद्धिः, पुनर्बुद्धिग्रहणात् । अत्रेप्सितशब्दो नाsभिप्रेतपरः किन्तु क्रियापरः 'वारणार्थानामिति सुत्रभाष्यकैयटयोस्तथैव दर्शनात् । एवञ्च कप्तमिष्यमाणं कर्मेति तदर्थः। आप्तिश्चात्र सम्बन्धो न तु व्याप्त्यर्थकः । स च सम्बन्ध उपस्थितत्वात् कर्तृपदार्थाऽविशेषणीभूतव्यापारद्वारक एवं गृह्यते। उपस्थितपरित्यागेऽनुपस्थितकल्पने मानाऽभावात् । एवञ्च का स्वनिष्ठव्यापारप्रयोज्यफलेन सम्बन्धुमिष्यमाणमित्यर्थः । यथा तण्डुलं पचतीत्यादौ(१)( व्यपदेशिवद्भावेन ) फलस्यापि स्वसम्बन्धित्वाकर्मत्वसिद्धिः । अत्र क्तप्रत्ययोपात्तवर्तमानत्वं न विवक्ष्यते तथा सति कटं कृत
(१) व्यपदेशिवभावेनेति । व्यपदशिवदेकस्मिन्निति परिभाषास्वरूपम् । यथा ससहाये मुख्यव्यवहारो भवति तथैकस्मिन्नसहायेऽपि भवतीत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा ।
वान् करिष्यतीत्यादौ कर्मत्वाऽनुपपत्तेः । नचाऽत्र वर्तमानत्वस्याऽविवक्षणात्कथं षष्ठीति वाच्यम् । एतत्सूत्रशाब्दबोधे तदविवक्षेति तदाशयादित्यलम् ॥ ___ कर्तुः किम् । माषेष्वश्वं बध्नाति । ननु कारकाधिकाराद्वयापारलाभात्तेन कर्तुराक्षेपात् कर्तृवृत्तिव्यापारप्रयोज्यफलवत्वप्रकारिकेच्छानिरूपितविषयताऽऽश्रयः कौत्यर्थे देवदत्तो ग्रामं गच्छतीत्यादौ देवदत्तकर्तृवृत्तिव्यापारः उत्तरदेशसंयोगानुकूलरूपः तत्प्रयोज्यफलाऽऽश्रयो ग्रामो भवत्वित्याकारिका तादृशेच्छानिरूपितविषयता ग्रामनिष्ठा तादृशविषयता ग्रामनिष्ठा तादृशविषयताऽऽश्रयस्य ग्रामस्य कर्मत्वे सिद्ध कर्तुर्ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य प्रकृतधातूपात्तव्यापाराश्रयकर्तृग्रहणेन सार्थक्यात् । अन्यथा माषेषु प्रसक्तमश्वं मापनाशो मा भूदित्यन्यत्र बध्नातीत्त्यर्थ के माषेष्वश्वं बध्नातीतिप्रयोगे माषभक्षणकर्तुरश्वस्य मवृत्तिव्यापारप्रयोज्यगलबिलाधः संयोगरूपफलाश्रयतया माषा भवन्वितीच्छायास्सत्त्वादधिकरणसंज्ञाम्बाधित्वा माषाणां कर्मत्वापत्तेः । प्रकृतधातूपात्तव्यापाराऽश्रयकर्तुर्ग्रहणे तु नोक्तदोषः, अश्वस्य प्रकृतधातूपात्तव्यापाराऽश्रयत्वाऽभावेनाऽग्रहणात् । न च तादृशकर्तुर्ग्रहणेऽपि पुष्टयथं माषक्षेत्रेश्वबन्धनस्थले तादृशकर्तुदेवदत्तस्यैव मवृत्तिव्यापारप्रयोज्य बन्धनाश्रयोऽश्वो भवतु, अश्वस्य गलबिलाधःसंयोगाश्रया माषा भवन्त्वितीच्छायाः सत्त्वान्माषाणां कर्मत्वं दुर्वारमेवेति वाच्यम् । प्रत्यासत्या प्रकृतधातुवाच्यफलस्यैव ग्रहणेनाऽदोषात् । यत्तु स्वारसिकार्थके माषेष्वश्वं बध्नातीति प्रयोग एव दोषस्य सम्भवान्माषेषु प्रसक्तमित्याद्यर्थे लक्षणा नावश्यिकेति केचित् , तन्न, कर्मण' ईप्सिता माषा न तु कर्तुरितिग्रन्थसंगत्यर्थं तदावश्यकत्वात् ॥
वस्तुतस्तु--प्रकृतधातूपात्तव्यापाराश्रयकर्तृग्रहणेऽपि पुष्ट्यर्थ मापक्षेत्रेऽश्वबन्धनस्थले माषाणां कर्मत्वव्यावृत्तये प्रकृतधातूपात्तफलस्य ग्रहणमावश्यकमिति तेनैव माषेषु प्रसक्तमित्याद्यर्थक माषेष्वश्वं बध्नातीति प्रयोगेऽप्युक्तदोषव्यावृत्तौ कर्तृग्रहणफलमन्वेषणीयमिति दिक् ॥
तमवग्रहणं किमिति--अवयवद्वारा समुदायस्य प्रश्नः । अर्थादीप्सिततमबग्रहणं किमर्थ (कर्तुरुदेश्यं कमें) त्येवास्तु सूत्रमिति प्रष्टुराकृतम् ॥ ___समाधत्ते-पयसौदनम्भुङ्क्त इति-यदा कृतभोजनोऽपि देवदत्तः पुनरोदनभोजने प्रवर्तते तदेदं प्रत्युदाहरणं बोध्यम् । अयम्भावः, कर्तुंरुद्देश्य कति सुत्रकरणे उक्तस्थले भोजनक्रियाकतः पयस उद्देश्यत्वात्तस्य कर्मत्वापत्तिः । ईप्सिततमबग्रहणसत्त्वे तु पयसः कर्तृवृत्तिव्यापारप्रयोज्यगलबिलाधःसंयोगरूपफलाश्रयत्वाभावान्नोक्तापत्तिः । नच पयसा
ओदनम्भुङ्क्ते इत्यादौ पयसः कर्मत्वव्यावृत्यर्थमीप्सितग्रहणमेवाऽस्तु तमबग्रहणं व्यर्थ. मेवेतिवाच्यम् । अग्नेर्माणवकं वारयतीत्यादावग्नेः कर्मत्वव्यावृत्यर्थत्वेन तस्य सार्थक्यात् । नचाऽग्नेः कर्मत्वे 'वारणार्थानामि ति सूत्रं वैयर्थ्यमापद्यतेतिवाच्यम् । तस्य सामर्थ्यात्कर्मसंज्ञाम्बाधित्वा माणवकस्यापादानसंज्ञाविधानेन साफल्यात् । नचाऽग्नौ 'वारणार्थानामि त्यस्य चरितार्थत्वे कथमपवादत्वमिति वाच्यम् । माणवकस्यापि वारिधातूपस्थाप्यसंयोगरूपफलाश्रयत्वात् । संयोगाद्यनुकूलव्यापाराभावानुकूलव्यापारस्यैव वारिधात्वर्थत्वात् । नच संयोगस्य वारिधात्वर्थकर्तृप्यापारजन्यत्वाभावात्संयोगाश्रयेऽनौ
Aho ! Shrutgyanam
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् ।
कर्मत्वाऽप्राप्त्या तत्र चरितार्थस्योक्तसूत्रस्य कथमपत्रादत्वमिति वाच्यम् । असति त ग्रहणे कर्तृवृत्तिव्यापारवाचकधातूपात्तफलाश्रयत्वमित्यर्थस्यैव तेन लाभेन तत्र कर्मत्वस्य दुर्वारत्वात् । असति तमग्रहणे कर्तृवृत्तिव्यापारवाचकधातूपात्तफलाश्रयस्य कर्मत्वम
त्यर्थेऽग्नेर्देवदत्तकर्त्तृवृत्युत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापाराऽभावानुकूलव्यापारवाचकवारिधातूपातोत्तरदेशसंयोगाश्रयत्वेन कर्मत्वं दुर्वारं स्यात् । ईप्सिततमग्रहणसत्त्वे तु प्रयोज्यत्वलाभः । ( १ ) तत्त्वञ्च प्रकृतधात्वर्थ प्रधानीभूतव्यापारप्रयोज्यप्रकृतधात्वर्थफलाश्रयत्वेनोद्देश्यत्वम् । तथाच प्रकृतधात्वर्थप्रधानीभूतव्यापारः उत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापाराऽभावा. ऽनुकूलव्यापारस्तत्प्रयोज्यं फलमुत्तरदेश संयोगानुकूलव्यापारस्तदाश्रयत्वं माणवकस्येति तस्यैव कर्मत्वम्, अग्नेस्तादृशफलाश्रयत्वाऽभावान्न तत्त्वमिति भावः ॥
ईप्सिततमत्व लक्षणे - फलव्यापारयोः प्रकृतधात्वर्थत्वे तुष्ट्यर्थं मापभक्षणाय मापक्षेत्रेऽश्वबन्धनस्थलेऽपि माषाणां न कर्मत्वं बन्धनप्रयोज्यभक्षणफलाश्रयत्वेऽपि भक्षणस्य बध्नात्यर्थत्वाऽभावात् । प्रयोज्यत्वनिवेशफलं गां दोग्धि पयो देवदत्त इत्यादौ विभागानुकूलव्यापाराऽनुकूलव्यापारार्थ कदुहियोगे पयसः कर्मत्वसिद्धिः । जन्यत्वनिवेशे तु न तस्य कर्मत्वं पयोनिष्टविभागस्य प्रधानीभूतव्यापारप्रयोज्यत्वेऽपि उक्त व्यापाराऽजन्यवात् । प्रयोज्यत्वञ्च साक्षात्परम्परासाधारणमिति न तस्य कर्मत्वाऽनुपपत्तिरिति भावः ॥
श्रयं विचारणा - ननु 'कर्त्तुरीप्सिततमं ' ' तथा युक्तमिति सूत्रद्वयाकरणरूपलाघवात् कर्तृनिष्टव्यापारप्रयोज्यफलसम्बन्धाश्रयः कर्मेत्यर्थकं 'कर्त्तुराप्यतमं कर्मेत्येवास्तु सूत्रम् । अग्नेर्माणवकं वारयति कूपादन्धं वारयतीत्यादौ नाभिकूपयोः कर्मत्वाऽऽपत्तिः, अग्निकूपनिष्टफलसम्बन्धस्य कर्तृव्यापारप्रयोज्यत्वाऽभावादिति चेन्न । काशीं गच्छन् पथि मृत इत्यादौ काश्याः संयोगरूपफलाश्रयत्वाऽप्राप्त्या तदर्थमीप्सिततममित्यस्य, अनीप्सितस्य संग्रहार्थं तथा युक्तमित्यस्य चाऽऽवश्यकत्वेनोक्तसूत्रस्य कर्त्तुमशक्यत्वात् । तण्डुलं पिपक्षन्मृत इत्यत्र तण्डुलस्य फलसम्बन्धाऽऽश्रयत्वाऽभावात्कर्मत्वाऽनुपपत्तेश्च । ईप्सिततममित्युक्तौ तु फलसम्बन्धप्रकारेच्छाविषयत्वात्कर्मत्वसिद्धिरिति भावः ॥
पुनरत्र विचार्यते - ननु ( २ ) यथोक्तसूत्राऽभ्युपगमे कर्तृवृत्तिव्यापारप्रयोज्यफलवत्त्वप्रकारिकेच्छानिरूपितविषयताऽऽश्रयः कर्मेत्यर्थं काशीं न गच्छतीत्यादौ काश्याः संयोगप्रकारेच्छाविषयत्वाऽभावात्कर्मत्वं न स्यादिति चेन्न । नञ्समभिव्याहारे संयोगाभावाऽनुकूलव्यापारस्यैव गम्धात्वर्थत्वेन संयोगाऽभावरूपफलाश्रयत्वेन कर्मत्वोपपत्तेः । नचैवमग्नेर्माणवकं वारयतीत्यन्नोत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापाराऽनुकूलव्यापारस्य नज्समभिव्याहारे वारिधात्वर्थत्वाद्दुहियोगे पयस इवाग्नेरपि प्रधानीभूतव्यापारप्रयोज्यसंयोग रूपफलाश्रयत्वापत्तिरिति वाच्यम् । कर्मत्वलक्षणे प्रधानीभूतव्यापारजन्यत्वस्यैव निवेशेनाऽदोषात् । नचैवं गां पयो दोग्धोत्यादौ पयोनिष्ठविभागस्य गोपवृत्तिव्यापाराऽजन्यत्वात्पयसः कर्मत्वं न स्यादिति वाच्यम् । ( ३ ) तस्य गोवृत्तिव्यापारजन्यत्वेऽपि गोपवृत्तिव्यापारजन्य
(१) ईप्सिततमत्वञ्चत्यर्थः ।
(२) कत्तुरीप्सिततमं कर्मेतिसूत्राङ्गीकार इत्यर्थः । (३) पयस इत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारकमञ्जूषा ।
त्वयाऽपि सत्वेन कर्म्मत्वोपपत्तेः । नचैवं घटं जानाति घटमिच्छतीत्यादौ स्वविषयीभव - नानुकूलव्यापारस्य ज्ञानादिरूपस्य धात्वर्थत्वेन ज्ञानादिसमकालोत्पत्तिकस्य स्वविषयीभवनस्य ज्ञानाद्यजन्यत्वात्तदाश्रयस्य घटस्य, माणवकनिष्टस्योत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापाराभावस्य प्रागभावरूपस्याऽनादित्वात्प्रधानीभूतव्यापाराजन्यत्वेन माणवकस्य च कर्मत्वं न स्यादिति वाच्यम् । कर्मत्वलक्षणे प्रयोज्यत्वनिवेशेन तत्र तदुपपत्तेः । तथाहि । स्वविषयीभवनादेरप्यनुभवबलेन स्वप्रयोज्यत्वस्याङ्गीकारात् घटस्य कण्टका पसरणाद्दुःखाभाव इत्याद्यनुरोधेन प्रागभावस्य प्रयोज्यत्वाङ्गीकारेण माणवकस्य च कर्मत्वमुपपन्नमिति भावः ॥
अग्नेर्माणवकं न वारयतीत्यत्र तु न समभिव्याहारे उत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापारस्य गच्छन्तं माणवकं दृष्ट्वा तूष्णीं स्थितिरूपस्य माणवकव्यापारेणाऽन्यथा सिद्धयाऽग्निसंयोप्रयोजकत्वाऽभावादग्निसंयोगरूपफलस्योक्तव्यापाराऽप्रयोज्यत्वेन तदाश्रयस्य माणवकस्य कर्मत्वं न स्यादिति वाच्यम् । कारणत्वस्येव प्रयोजकत्वस्याऽप्यन्यथासिद्धेरङ्गीकारात्तदुपपत्तेः । यथा कारणमन्यथासिद्धं तथा प्रयोजकत्वमप्यन्यथासिद्धमिति भावः ।
८
ननु एतत्प्राग्वर्त्तिनः 'अधिशीङ्स्थासां कर्मेति सूत्रात्कर्मपदाऽनुवृत्या कर्मसंज्ञेत्यर्थलाभे 'कर्त्तुरीप्सिततममिति' सूत्रे कर्मपदं व्यर्थमित्याशङ्कय समाधत्ते - कर्मेत्यनुवृताविति । ( एकयोग निर्द्दिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह सा निवृत्तिः ) इति परिभाषया एक योगनिर्दिष्टस्याssधारपदस्याऽप्यनुवृत्तावाधारस्यैव कर्मत्वं स्यान्नतु फलाश्रयस्येति तद्व्यावृत्त्यर्थमत्र सूत्रे कर्मग्रहणमावश्यकमिति । अयम्भावः आधारोऽधिकरणमिति सूत्रे कस्याssधारस्याधिकरणसंज्ञेत्याकांक्षायां कारकाऽधिकारात्क्रियाया एवाधारस्येति लाभे तत्रेप्सितस्वतन्त्रपदाभ्यां साक्षात्क्रियाऽधारयोः कर्तृकर्मसंज्ञाभ्यां बाधात्परम्पराऽऽधारस्य ग्रहणात्परम्परा च कर्तृकर्मद्वारैव । एवञ्च कर्त्रा स्वनिष्टव्यापारेणाप्तुमिष्यमाणस्तन्निष्ठक्रियायास्तद्वदाधारः कर्मत्वं प्रतिपद्येत, तथाच विषयतासम्बन्धेन यद्धातुफलं विषये, समवायेन कर्तर्यपि, तद्योगे कर्मत्वमित्याह-गेहं प्रविशतीति । अत्रोक्तसम्बन्धद्वयेन गेहचैत्रयोः फलं तिष्ठतीति भावः ॥
-
अनभिहिते । श्रत्र प्रकृतसूत्रस्य कर्त्तव्यत्वाकर्त्तव्यत्वयोर्विचारः प्रस्तूयते ननु स्वार्थ- द्रव्य - लिङ्ग-संख्या - कारकेति पञ्चविधप्रातिपदिकार्थ पक्षे ( अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्वार्थे भवन्ती ) त्यभियुक्तोक्त्या 'स्वादि' सूत्रेण कर्मादौ संख्यायाञ्चार्थं स्वादिविभक्तीनां सिद्धौ 'कर्मणि द्वितीये' त्यादेः 'येकयोद्विवचनैकवचने' इत्यादिसूत्राणां नियमार्थत्वं तत्र कर्मणि द्वितीयेत्यादेद्वयें कयोद्विवचनैकवचने' इत्यादेश्चैकवाक्यत्वे एकस्मि न्कर्मणि द्वितीयैकवचनमिति सूत्रजन्यबोधे ( सूत्रस्यार्थे ) कर्माद्यर्थस्य प्राधान्यादनभिहिते इतिसूत्रमनावश्यकम् । नच तदभावे देवदत्तेन ग्रामो गम्यते, यज्ञदत्तेन तण्डुलः पच्यते इत्यादावुक्तकर्मण्यपि द्वितीयापत्तिरिति वाच्यम् । ( उक्तार्थानामप्रयोगः ) इत्यनेनेोक्तकर्मणि तदप्राप्तेः । कर्मत्वबोधनमेव द्वितीया विधानफलं तच्च तिडैव बोध्यते चेदलं तद्विधानेनेति तदाशयः । नच कर्मणि द्वितीयेत्यादिसूत्रस्य संख्यावाक्येन द्रव्येकयोर्द्विवचनैकवचने इत्यादिना सहैकवाक्यत्वेन कर्मगतैकत्वे द्वितीयैकवचनमित्यर्थे संख्यायाः प्राधान्यादुक्तन्यायाऽप्रवृत्तावुक्तकर्मण्यपि द्वितीयाऽऽपच्या तद्वयावृत्तयेऽनभिहिताऽधिकार आवश्यक
Aho! Shrutgyanam
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् |
वेति वाच्यम् । उक्तरीत्योक्तसूत्रजबोधे संख्यायाः प्राधान्यात्तदावश्यकत्वेऽपि एकत्ववि - शिष्टे कर्मणि द्वितीयैकवचनमित्यर्थे दर्शितदिशा तदनाश्यकत्वात् । न च ( द्विर्बद्धं सबमि ) ति न्यायेन व्यतिलुनीते इत्यत्र क्रियाविनिमय द्योतकव्यतीत्युभयोपसर्ग प्रयोगवदुककर्मण्यपि द्वितीया दुर्वारैवेति वाच्यम् । लक्ष्यानुसारादुक्तार्थानामिति न्यायानुसरण - स्यैवौचित्यादित्यलम् ।
प्रातिपदिकविषये स्वार्थ द्रव्येत्यादिपञ्चक पक्षाङ्गीकारवद्धातुविषयेऽपि पञ्चकपक्षोऽङ्गीकातथा च धातोरपि क्रियात्व-क्रिया-काल- कारक - संख्यारूपं पञ्चकमर्थः, उभयत्र पञ्चकपक्षांगीकारादेव धातुविषयेऽपि 'द्वयेकयोरित्यादेः' 'भावकर्मणोरित्यादेश्व भाष्यसम्मतं नियमत्वं संगच्छते । तत्तत्पञ्चकस्य प्रातिपदिकधातुवाच्यत्वादेव दधि-अजर्घा -अवेदित्यादौ प्रातिपदिकधातुभ्यामेव सर्वबोधः । क्रियात्वक्रियेत्यादिपञ्चकस्य धातुवाच्यत्वादेव भावकर्मणोरित्यस्य भावकर्मवाचकाद्धातोरित्यर्थः 'स्नुक्रमोरि' ति सूत्रभाष्ये उक्तः । प्रातिपदिकस्थले धातुस्थले च द्योत्यत्वादेव प्रत्ययार्थस्य विशेषणत्वमेवेति दिक् ॥
ननु 'अनभिहिते' इत्यस्य 'कर्मणि द्वितीया' इत्यतः प्रागप्यधिकारात्प्रातिपदिकार्थसूत्रेऽपि तस्याऽधिकारेणाऽनभिहिते प्रातिपदिकार्थ एव प्रथमा स्यादुक्ते तस्मिन् सा न स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते श्रभिहिते तु प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमैवेति । अनभिहिaisaकारे सत्यपि प्रातिपदिकार्थस्य प्रातिपदिकेन तिङादिना वोक्कत्वेऽपि सूत्रारम्भसायत्प्रथमैव नान्या विभक्तिः । अत एव ( अभिहिते प्रथमैवे ) ति वार्त्तिकं संगतम् । अन्यथोक्तरीत्या प्रातिपदिकार्थस्योक्तत्वेन प्रथमा प्राप्तौ स्पष्टैव वार्त्तिकाऽसंगतिरिति
भावः ।
ननु अभिहिते प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमैवेत्युक्ते तत्र कियद्भिरभिधानमित्याकांक्षायामाह - श्रभिधानं तु प्रायेण तिङ्कृत्तद्धितसमा सैरिति । तिङ उदाहरणम्, देवदत्तेन हरिः सेव्यते । अत्र कर्मणि तङा कर्मणो हरेरुक्तत्वात्ततः प्रथमा । कृत उदाहरणम्, लक्ष्म्या सेवितो हरिः, अत्र कर्मणि तेन हरेः कर्मण उक्तत्वेन ततः प्रथमा । तद्धितस्योदाहरणम्, शतेन क्रीतः शत्योऽश्वः, अत्र शतशब्दात् 'शताच्च ठन्यतावित्यनेन तेन तमित्यर्थे यति तेनाऽश्वरूपकर्मण उक्तत्वात्प्रथमा । समासस्योदाहरणम्, प्राप्त आनन्दो यस प्राप्ताऽनन्द इति बोध्यम् । तिङ्कुदित्यादिपरिगणनादेव कटं भीष्मं कुर्वत्यादौ विशेष्यवाचककटपदोत्तरद्वितीयया विशेषणवाचक भीष्मपदगतकर्मत्वस्योक्तत्वेपि भीष्मपदाद्वितीया । परिगणनाऽभावे तु येन केनाऽप्यभिधाने उक्तरीत्या विशेषवाचकाद्वितीयोत्पत्तिर्न स्यात् । वस्तुतस्तु परिगणनं भगवता भाष्यकृता प्रत्याख्यातम्, तथाहि प्रक्रियादशायां कटोsपि कर्म भोष्मादयोऽपीति स्वीकारेण कटपदोत्तरद्वितया कत्वविशिष्टकटगतकर्मत्वस्योक्तत्वेऽपि भीष्मत्वविशिष्टभीष्मनिष्ठकर्मत्वबोधार्थं विशेषणवाचकादपि द्वितीयाया आवश्यकत्वात् । कटभीष्मयोः परस्परमन्वयबोधस्तु विशेप्यविशेषणभावेनैवेति बोध्यम् । ( नच सर्वाणि कारकाणि भावनायामेवाऽन्वियन्ती ) ति व्युत्पत्तिविरोध इति वाच्यम् । साक्षात्स्वाश्रयद्वारा ( परम्परया ) वाऽन्वयविषयिणी सा व्युत्पत्तिरिति स्वीकारेणादोषादिति । तिङा कृता च स्वप्रकृत्यर्थं प्रति यस्य कर्मत्वं
Aho! Shrutgyanam
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
तस्य सर्वस्यापि कर्मत्वाभिधानान्न कृतः कटः सुन्दर इत्यादौ कुत्रापि द्वितीयोत्पत्तिरित्यलम् ॥
१०
अथ मूलोक्तपरिगणनोदाहरणस्य शत्य इत्यादेः खण्डनप्रकारः । तथाहि, यथा कर्मकरणादिपदे विभक्तिवाच्यतावच्छेदकरूपेण ( उद्भुतकर्मत्वादिशक्तिमत्वेन) कर्मादेर भानात् न ततो द्वितीयेोत्पत्तिस्तथा प्रकृते शत्य इत्यत्राऽप्युक्तरूपेण कर्मणो भानाभावात् (अप्रतीयमानत्वात्) द्वितीयोत्पत्यसम्भवेन तद्धितस्योदाहरणमेतन्निष्फलमेव, अर्थादनभि हिताधिकारस्य चैतत्प्रत्युदाहरणं युक्तम् । तस्मात (१) औपगवः, चित्रगुरित्येतत्प्रत्युदाहरणं युक्तम् । तत्र च येन रूपेण सम्बन्धस्य षष्ठ्या भानं भवति तेनैव रूपेण तद्धितान्तादिभिः समुदायशक्त्या सम्बन्धस्य भानं भवति । ( २ ) घट इत्यादौ पष्ट्यवाच्यत्वेन दृष्टानामेव प्रातिपदिकार्थपदेन ग्रहणं प्रातिपदिकार्थभिन्नस्यैव षष्ठीविधायके 'शेषे षष्टी'ति सूत्रे शेषेपदेन ग्रहणम् । औपगवादौ सम्बन्धस्य पष्ठीवाच्यत्वेन दृष्टत्वात्षष्ट्यापत्तिः । उक्ताधिकार आवश्यकः । सति च तस्मिन् अनभिहिते सम्बन्धे षष्ठीति सूत्राऽर्थान्नोक्तापत्तिलेशोऽपीति भावः । वस्तुतस्तु औपगवश्चित्रगुरित्यपि न प्रत्युदाहरणं योग्यम्, कटं भीष्ममितिपरि गणनफलमुक्त्वाऽशेषत्वान्नात्र शेषलक्षणा षष्ठी, अन्याऽनभिहितकर्मादिग्रामसत्त्वाच्च नान्या काचिद्विभक्तिरित्याशङ्क्य न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या नाऽपि केवलः प्रत्ययः, इति समाधानं कृतम् । नहि काचिदन्या विभक्तिरेतस्या अभिसम्बद्धं वक्तुमुत्सहते इति कृत्वा द्वितीयेति भाष्ये उक्तम् । तत्राऽशेषत्वाच्चात्र शेषलक्षणा षष्टीत्युक्त्यैव, औपगवादौ षष्ठीवारणात् । शेषपदेन प्रातिपदिकार्थभिन्नस्यैव ग्रहणादिहाऽतथात्वेनाऽदोषादिति तदाशयः । 'अनेकमन्यपदार्थे' इत्यन्त्र भाष्येऽपि ध्वनितमेतत् । यत्र हि चित्रगुरित्यादौ षष्ठ्यर्थस्य सम्बन्धस्य नियमेन भानात्षष्टी प्राप्नोतीत्याशङ्क्य, अनभिहितः सोऽर्थः ( चित्रागोस्वा. मित्वरूपः ) अन्तर्भूतः प्रातिपदिकार्थः सम्पन्न इति प्रथमेत्युक्तम् । अनेनाऽशेषत्वरूपः पष्ठ्यप्राप्तिहेतुरुक्तः । अन्तर्भूत इत्यनेन चित्रग्वादौ सम्बन्धस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वात्प्रातिपदिकार्थपदेन ग्रहणयोग्यत्वमुक्तमिति प्राञ्चः ॥
नागेशास्तु - शत्य इत्यत्र क्रयणादिक्रियायाः कारकान्वययोग्यतावच्छेदकसाध्यत्वेन रूपेणाऽभानान्न द्वितीयाऽतिप्रसङ्गः । उक्तरूपेण क्रियाभानाऽभावेन तत्रेतरकारकाणामध्यन्वयो न भवति, देवदत्तेन शत्योऽश्व इति प्रयोगो नेष्टः । नच शतेन क्रीत इत्यर्थे 'शताच्च उन्यतावि' त्यनेन यति निष्पन्नस्य शत्यशब्दस्य शतकरणकक्रयणकर्मबोधकत्वादुतापत्तेर्दुर्वा रैवेति वाच्यम् । प्रत्ययान्तसमुदायेनोपस्थितायास्तस्याः क्रियायाः साध्यत्वे - नाप्रतीयमानत्वात् । कारकान्वययोग्यक्रियाया धातोरेवोपस्थितिर्भवति न तु तद्धितशक्त्येति नोक्ताssपत्तिलेशोऽपीति भावः । एवं प्राप्तानन्द इत्यादौ यत्कर्मकप्राप्तिकर्त्तानन्द इति विग्रहत आनन्दकर्तृकप्राप्तिकर्मेति समासतश्च बोधः, उभयत्र बोधे विशेष्यविशेषणभावव्य
( १ ) औपगव इत्यत्र तत्सम्बन्ध्यपत्यमित्यर्थे प्रत्ययविधानात् चित्रगुरित्यत्र षष्ठ्यर्थे बहुव्रीहिविधानादिति भावः ।
( २ ) औपगवादी समुदायात्षष्ठ्यापादनं तदा सम्भवति यदा प्रातिपदिकार्थे विधीयमा नया प्रथमया बाधो न स्यादित्याशङ्कां वारयितुमाह-- घट इति ।
Aho! Shrutgyanam
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् ।
११
त्यासेनैकार्थीभावकल्पना, वृत्तिविग्रहयोरसमर्थत्वापत्तिश्च । किञ्चैकधर्मिबोधकत्वरूपसामा. नाधिकरण्यस्य बहुव्रीापजीव्यस्य हानिः । किञ्च पूर्वोत्तरपदयोरेकविशेष्यकप्रतीतिजनकत्वरूपसामानाधिकरण्याऽभावात्प्राप्ता भार्या यं स प्राप्तमार्य इत्यादौ पुंस्त्वानापत्तिरतो वृत्ति. विग्रहयोः समानार्थत्वनिर्वाहाय 'कालाः परिमाणिने तिसूत्रस्थभाष्योक्तरीत्योभयत्र प्राप्ति. कानन्दकर्मत्येव बोधः । नच कर्मत्वस्य क्रियानिरूपितत्वाद्व्याऽऽनन्दनिरूपितत्वाऽभावेन प्राप्तिकानन्दकम्मेति बोधः कथमिति वाच्यम्। विशेष्ये आनन्दे कर्मत्वनिरूपकत्वस्य बाधेन विशेषणीभूतप्राप्तौ कर्मत्वनिरूपकत्वस्य पर्यवसानात् । स्वर्गे ध्वस्ते यथा स्वर्गी ध्वस्त इति भवति तथैवेति भावः । एवञ्च प्राप्तानन्दशब्दाद्विभक्तिवाच्यतावच्छेदकोभूतकर्मत्वशक्तिमत्वेन क्रियाजनकत्वेन च कर्मादेरभानान्न विभक्तिप्रसक्तिः । अत एव 'गतिकारकोपपदादिति सूत्रे गतिकारकोपपदादिति किमर्थम् ? परमं कारकं पग्मकारकमिति प्रतीकमुपादाय यथा सम्प्रदानादयः शब्दा न कारकरूपतां प्रतिपादयन्ति तथा कारकशब्दोऽपीति कृदन्ता हि क्रियायोग्यताविशिष्टद्रव्यवाचिनो नतूदभूतां कारकशक्ति प्रतिपादयन्तीतिकैयटेनोक्तम् । अत एव न तस्य कर्मत्वस्य क्रियान्वयनियमः । अन्यथा कारकशक्त: क्रियाविशेषणत्वनिययान्न कर्मादेः प्राधान्यं स्यात् । एवं कर्मादिपदं यथा विभक्तिवाच्य. तावच्छेकरूपेण कर्मादिभाननियामकं न तथा पक्कादि पदमपीति बोध्यम् । नचोक्तरीत्या परिगणनोदाहरणाऽन्यथोपपत्या तल्लेखनञ्चानुपपन्नमिति वाच्यम् । तिकृत्तद्धितसमासैरभि. धानं अर्थादुभूतकर्मत्वादिशक्तयाऽऽवेशेन न भानमिति न विभक्तप्रसक्तिरत्रैव तात्पर्य्यग्राहकत्वेन तदुपपत्तेः। इष्टः पुत्र, इष्यते पुत्र इत्यर्थ क्यच कुतो नेत्याशङ्क्य स्वशब्देनोक्तत्वान्न क्यजिति समाहितं इष्टशब्दसामानाधिकरण्यात्पुत्रार्थे कर्मत्वस्यावगतावपि पुत्र इति सुबन्तस्य कर्मवाचकत्वाऽभावान्न तस्मात्क्यजिति तद्भावः । स्वं कर्मत्वं तद्वाचकशब्देन पुत्रगतकर्मत्वस्योक्तत्वान्न तत्रार्थे पुत्रशब्दस्य शक्तिरित्यक्षरार्थः । 'सुप आत्मन' इत्यस्य कर्मत्वविशिष्टबोधकसुबन्ताक्यजित्यर्थ इति तदाशयः । वस्तुतस्तु कर्मत्वविशिष्टबोधका
सुबन्तात्क्यजित्यर्थे इह भवन्त इत्यादिना समाध्यन्तरमुक्तं, वाक्ये फलस्य विशेष्यत्वावृत्तौ व्यापारस्येति समानाश्रत्वाभावेन तत्रार्थे न वृत्तिरित्याहुः ॥
प्राचीनाऽनुसारेणोक्तस्याऽभिधानं तु प्रायेण तिकृत्तद्धितसमासैरित्यत्र प्रायेणेत्यस्य फलमाह-क्वचिन्निपातेनाऽभिधानमिति । अयम्भावः,
विषवृक्षोऽपि सम्वर्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम्
इति श्लोके निपातेनाऽपिना विषवृक्षरूपकर्मण उक्तत्वात्ततः प्रथमा निपातेनाऽभिधानस्याऽनभ्युपगमेऽपिनोक्तकर्मण उक्तत्वेनाऽपि विषवृक्षशब्दाद्वितीया दुर्वा रैवेत्यवसेयम् । एवं क्रमादमुं नारद इत्यबोधि स इत्यादावितिशब्देन निपातेन नारदरूपकर्मण उक्तत्वान्न ततो द्वितीया किन्तु प्रथमैव । अत एव, अपिना निपातेनाऽधिकरणस्योक्तत्वात्सप्तम्य. प्राप्तौ वचनसामर्थ्यात्सप्तमी, विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावसमासविधायकवचनसामर्थ्यादिति तदर्थ इति प्राञ्चः।
वस्तुतस्तु-विषवृक्षोऽपीति पद्ये तुमुन उपपत्त्यर्थमिष्यते इति क्रियान्वराऽध्याहा. रस्यावश्यकत्वम् , अन्यथा क्रियार्थकक्रियोपपदत्वस्य शकादियोगस्य चाऽसत्वात्तुमुन् न
Aho ! Shrutgyanam
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारलमञ्जूषा |
स्यात् । उक्तक्रियाध्याहारे तु 'इच्छार्थेषु तुमुन्' इत्यनेन सुलभ एव तुमुन्नति भावः । एवञ्च तिडैव कर्मण उक्तत्वात्ततो द्वितीयाऽप्रसक्त्या निपातेनाऽभिधानाऽभ्युपगमो निष्फल एव । विषवृक्षोपि सम्वद्र्ध्य स्वयं छेत्तुमिष्यते यत्तदसाम्प्रतमन्याय्यं न युज्यते इति पद्याऽर्थः । छेदनस्याऽन्याय्यत्वादिच्छाया अन्याय्यत्वं बोध्यम् । क्रमादमुमित्यन्त्राऽपि अयन्नाद इति श्रीकृष्णीयज्ञानाऽऽकारस्याऽनुकरणम् । नारद इत्येतच्छब्दाऽभिलप्यमानाका रो बोधः । तथा च नारद इत्यस्य प्रथमान्तत्वेनाऽप्रथमान्तत्वेनाऽप्रातिपदिकत्वात्ततो न द्वितीयेति निष्फलैव निपाताऽभिधानाऽभ्युपगतिः । विभक्त्यर्थेऽव्यीभावसमासविधायकवच. नसामर्थ्यात्तिङ्कृत्तद्धितसमासैरेवाऽभिधानं नत्येतदतिरिक्तैरितिपरिगणनकल्पकस्यैव युक्तत्वान्निपातेनाऽभिधानेऽप्यधिकरणे सप्तम्युत्पत्तौ बाधकाभावेन निपाताभिधानं नैव स्वी कार्यमित्याहुः ||
तथा युक्तञ्चानीप्सितम् । तथा क्रियायुक्तस्येप्सिततमस्य कर्मत्वमिति तदर्थ: । सूत्रेऽनीप्सित पदस्यानुद्देश्यमित्यर्थः । अनुद्देश्यञ्च द्विविधं द्वेष्यमुदासीनञ्च । आद्यस्योदाहरणम्, ओदनं भुञ्जानो विषं भुङ्क्ते । द्वितीयस्योदाहरणम्, ग्रामं गच्छंस्तृणं स्पृशतीति । वस्तुतस्तु न पूर्वप्रदर्शितं द्वेष्योदाहरणम्, समभिव्याहृतधात्वर्थप्रधानीभूतव्यापारप्रयोज्यतद्धात्वर्थफलाश्रयत्वस्य तथायुक्तपदार्थत्वात्पराधीनतया विषं भुञ्जानेsपि विषस्य भुजिक्रियानिरूपितफलाश्रयत्वेनोद्देश्यत्वात्कर्तुरित्यनेनैव कर्मत्वसिद्धेः । तदुक्तं भगवता भाष्यकृता (आतश्च विषमोप्सितंयत्तद्भक्षयती ) ति, तस्माच्चौरान्पश्यतीति द्वेष्यस्योदाहरणम्, विषयेन्द्रियसम्बन्धेन दृश्यमाना अपि चौरा न दर्शनोद्देश्या अपित्वनिटदर्शना एवेति । एवं च पूर्वसूत्रेण कर्मत्वाऽप्राप्तावनेन कर्मत्वमिति । नचोदासीनोदाहरणे तृणादेरीप्सिततमत्वाऽभावेन कर्मत्वं न स्यादिति वाच्यम् । स्पृश्यमानस्य गङ्गादेः स्पर्शादिजन्यसंयोगादिफलाधारत्वात्कर्मत्वोपपत्तेः । न च ( तथा युक्तमित्येवा ) स्तु सूत्रं मास्तु च तत्राऽनीप्सितग्रहणमिति वाच्यम् । तदभावे प्रकर्षहीनस्यापीप्सितस्यानेन कर्मसंज्ञाया ( वारणार्थानामि ) त्यस्याऽनवकाशत्वेनाऽपादानत्वापत्तेः । एवञ्च यवेभ्यो गवां वारणाय यदा दण्डोद्यमनादिकं कृतं तेनैव व्यापारेण तत्र संचरन्त्यो महिष्योऽपि वारिता भवन्ति तादृशस्थ महिषीर्वास्यति इति प्रयोगो न स्यादनीप्सितमहिष्या अप्यपादनत्व - प्रसक्तेः । अत अनीप्सितमित्युपात्तम् । तथा युक्तमित्यस्याऽभावे विषेणौदनं भुङ्क्ते इत्यादकरणत्वमात्रविवक्षायां विषस्य, प्रयागात्काशीं गच्छतीत्यादौ प्रयागस्य च कर्मत्वापत्तिर्दुर्वा रेति तदावश्यकम् । सति च तस्मिन् प्रकृतधात्वर्थफलाश्रयत्वरूपतथायुक्तत्वाभावान्नोक्ताssपत्तिरित्यलम् ॥
१२
श्रकथितञ्च । अपादानानीत्यत्राऽपादानादिशब्दस्य भावप्रधाननिदुर्दशेनाऽपादानत्वादिपरत्वादिविशेषैरविवक्षितस्याऽपादानत्वादिरूपेणा ( भासमानस्या ) ( प्रतीयमानस्य ) कारकस्य कर्मत्वमित्यर्थः । अपादानादिशब्दस्य धर्मपरत्वाऽभावे प्रसक्तिपूर्विकाऽपादानत्वाद्यविवक्षायामेवाऽनेन कर्मत्वं स्यात्सर्वथा पूर्वविधेरप्रसक्तौ न स्यादित्युक्तशब्दस्य धर्मपरत्वमावश्यकम् । अपादानत्वादिविवक्षायां तु गोःपयो दोग्धीत्यादौ पञ्चम्याद एव भवन्ति । अपादानत्वाद्यविवक्षायामन्वयितावच्छेदककर्मत्वमन्वयितावच्छेदककर्मत्वादिरूपेण विवक्षाया
Aho! Shrutgyanam
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् ।
मनेन कर्मत्वमिति बोध्यम् । नचोक्तरूपेण विवक्षायां किं बीजमिति वाच्यम् । कारकत्वव्याप्यकर्मादिसंज्ञानां स्वबोध्यायें कर्मादौ कर्मत्वादिशक्तिमत्वबोधकस्यैव तत्र बीजत्वात् । बोधोऽपि कर्मत्वादिशक्तिमन्येनैवेति । एतत्सूत्रविहितकर्मणि विहिताया द्वितीयायाः सम्बन्धार्थकत्वं प्राचीनोक्तं खण्डयति । तथाहि, 'कर्मणि द्वितीये ' त्यादिशास्त्राsभावे सर्वत्र पष्ठ्याः प्राप्तिरिति सर्वासां द्वितीयादीनां षष्ठयपवादत्वं तदपवा दत्वमात्रेणोक्तरूपाया द्वितीयायाः सम्बन्धाऽर्थकत्वन्न समुचितं तथा सति कर्मणि द्वितीये - त्यस्य वैरूप्यापत्तेः । कर्तुरित्येतद्विहितकर्मणि या द्वितीया तस्याः कर्मत्वबोधकत्वं एतत्सूत्रविषये सम्बन्धबोधकत्वमिति स्पष्टमेव वैरूप्यं स्यादिति भावः । एतत्सूत्रविषयेऽपि कर्मत्वशक्तिमत्त्वेन द्वितीयाया बोधकत्वादेव, अत्र सूत्रेण कर्मत्वे सिद्धे कर्त्तुरिति तथायुक्तमिति च सूत्रद्वयं व्यर्थमित्याशङ्कय, उक्तसूत्राऽभावेऽनीप्सितमात्रस्यापि कर्मसंज्ञापत्तौ वारणार्थानामित्यस्याऽनवकाशत्वादग्नेर्माणवकं वारयतीत्यत्र माणवकादपि पञ्चम्यापत्तिरित्युक्तसूत्रद्वयमवश्यं कार्य्यमित्युत्तरितं, द्वितीयायाः सम्बन्धार्थकत्वे शङ्कासमाधानयोर्भाव्यकृत्कृतोः स्पष्टैवाऽसङ्गतिरिति । दुहादिधातूनां व्यापारद्वयार्थकत्वेन कर्त्तुरिति कम सिद्धे कर्मत्वेनाऽविवक्षायामप्यनेन कर्मत्वमिति परास्तमेतेनेति दिक् ॥
ननु नटस्य गाथां शृणोतीत्यादौ नटस्य गीतद्वारा क्रियाजनकत्वेन कारकत्वादकथितञ्चेत्यनेन कर्मत्वाक्षतिः । न च तस्याऽपादानत्वविवक्षणान्नोक्तापत्तिरिति वाच्यम् । 'आख्यातोपयोगे' इत्यत्रोपयोगग्रहणादनुपयोगे नियमपूर्वकविद्यास्वीकारभिन्ने आख्यातुरपादानत्वाविवक्षाबोधनात् । न च दुहादिधातुकर्मयुक्ताभावान्न दोष इति वाच्यम् । तदंशस्यापि परिगणनलभ्यत्वादित्यत आह- दुह्याजिति । दुह्माचपचण्डरुधिप्रच्छिचित्रशालजिमथमुपाम् ।
१३
कर्मयुक् स्यादकथितं तथा स्यानीहृकृष्वहाम् ॥ १ ॥
इति षोडशधातुपरिगणनम् । अत्र श्रुधातोरसत्वात्परिगणितधातुकर्मयुक्ताभावेन न नटस्य कर्मत्वमिति भावः । परिगणनमिदं प्राचामनुरोधेनैव, भाष्ये तु दुहियाचिरुचिप्रच्छिभिक्षि चित्र्रशासय इत्येव पठिताः । कर्मयुक्त्वं नाम कर्मसम्बद्धत्वं तच्च न सर्वत्रैकरूपं किंतु क्वचिद्धात्वर्थव्यापारात्प्राक् । क्वचिच्च धात्वर्थव्यापाराऽनन्तरमिति प्रकारद्वयम् तत्रोक्तप्रकारद्वये ब्रुविशासिभिन्न धातुविषये धात्वर्थव्यापारात्प्रागेव कर्मसम्बद्धत्वं ब्रूशास्धातु विषये तु धात्वर्थव्यापाराऽनन्तरं कर्मसंबद्धत्वम् । ब्रुविशासिभिन्नेऽपि, सति सम्भवे धात्वर्थव्यापारात्प्रागेव कर्मसम्बद्धत्वं ग्राह्यम् । अत एव गां पयो दोग्धि स्थाल्यामित्यादौ गोव्यापाराऽनन्तरं स्थाल्यादेः पयः सम्बद्धत्वेऽप्यधिकरणत्वाऽविवक्षायामनेन कर्मत्वं न । तथाच तत्राऽपादानादीत्यत्रादिशब्देनाऽपादानसम्प्रदानाऽधिकरणानामेव ग्रहणं, करणस्य तु न हस्तादेः करणस्य पय आदिकर्मयोगाऽभावात् ॥
गां दोग्धि पय इति - अन्तः स्थितद्रवद्रव्यनिष्टविभागानुकूलव्यापारो दुहेरर्थः । नच 'अकथितञ्चेत्यस्येदमुदाहरणं व्यर्थ, गौः पयस्त्यजति गवा पयस्त्याजयतीत्यर्थं पूर्वसूत्रेणैव कर्मत्वसिद्धेरिति वाच्यम् । व्यापारद्वयस्य धात्वर्थत्वे पूर्वसूत्रेण कर्मत्वसिद्धावप्येकव्यापारार्थकत्वे एतत्सूत्रोदाहरणस्य साफल्यात् । तत्र गोरपादानत्वाविवक्षायामनेन
२ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
कर्मत्वम्, अपादानत्वविवक्षायां तु पञ्चम्येव, पयसि गोरन्वये षष्टी, द्विकर्मकेषु गवादीनां कर्मत्वाऽविवक्षया क्रियायामन्वये न षष्टी, अनभिधानात् षष्ठ्यन्तस्य स्वान्वययोग्यनामसमभिव्याहारे एवान्वयस्योत्सर्गतो व्युत्पत्तेश्च । देवदत्तकर्तृकं पयःकर्मकं गोसम्बन्धि दोहनमितिबोधे पञ्चमी । देवदत्तकर्तृकं गोसम्बन्धि पयःकर्मकं दोहनमिति बोधे गोशब्दाषष्ठीति बोध्यम् ।
१४
बलिं याचते वसुधामिति — स्वीकाराऽनुकूलव्यापारः परस्वत्वनिवृत्तिस्वस्वत्वोत्पत्त्युभयाऽनुकूलव्यापारो वा याचतेरर्थः । स्वत्वे बलेर्निरूपकत्वसम्बन्धेनान्वयेऽनेन कर्मत्वम् । पूर्वविषयस्य कस्याऽप्यभावेनाऽप्राप्तिपूर्विकाऽविवक्षा बोध्या । नचापादानत्वस्य प्रसक्त्या कथमप्राप्तिपूर्विकाऽविवक्षेति वाच्यम् । विभागस्योक्तधात्वर्थत्वाऽभावेनाऽपादानत्वाऽप्रसक्तेः । उक्तं हि भाष्ये (न हि याचनादेवाsपायो भवति याचितोऽसौ यदि ददाति तदाऽपायेन युज्यते) इति । असंकीर्तितपर्यायस्याऽकथितशब्दस्य ग्रहणे गां दोग्धि गोर्दोग्ध इति च याचिच्छिभियोगे कर्मसंज्ञैवेत्येषां व्यवस्थेति सिद्धान्ते कैयटोक्तिश्च । बलैर्वसुधा निष्टस्वनिरूपितस्वामित्वात्मकसम्बन्धात्कर्मयुक्तत्वादनेन कर्मत्वमिति भावः ॥
श्रविनीतं विनयं याचत इति इदमवश्यं करिष्यामीति शब्दप्रयोगजनक विशेषरूपस्वीकागऽनुकूलव्यापारोऽत्र याचेरर्थः । फलतावच्छेतकसम्बन्धश्वात्र विषयतेति अविनीतस्य विनयेन सह स्वविषयकज्ञानवत्त्वसम्बन्धेन कर्मयुक्तत्वात्कर्मत्वम् ॥
तण्डुलानोदनं पचतीति - विकिलच्यनुकूलव्यापारो हि पच्वात्वर्थः । वस्तुतस्तु (द्वयर्थः पचिरिति भाष्याद्विक्लेदनं निर्वर्त्तनं च धातोरर्थः तण्डुलान्विक्लेदयन्नोदनं निर्वर्त्तयतीति वाक्यार्थः । तण्डुलकर्मकविक्लित्तिपूर्वकौदनकर्मकं निर्वर्त्तनमिति बोधः । तथा च पच्धात्वर्थस्योक्तरूपत्वात्कर्त्तुरित्यनेनैव कर्मत्वसिद्धावस्यैतत्सूत्रोदाहरणत्वं चिन्त्यम् ॥
गर्गान् शतं दण्डयतीति - बलात्कारपूर्वक परस्वत्वनिवृत्तिपूर्वकस्वस्वत्वोत्पत्यनुकूलव्यापारो दण्डयतेरर्थः । वस्तुतस्तु स्वसम्प्रदानानुकूलव्यापाराऽनुकूलशासनरूपो धास्वर्थः । तथा च व्यापारद्वयार्थ कदण्ड्यादिधातुयोगेऽपि पूर्वसूत्रेणैव कर्मत्वसिद्धाविदमप्ये. तत्सूत्रोदाहरणं चिन्त्यमेव । एवं व्यापारद्वयार्थकत्वेन सति प्रयोगे बहूनां धातूनां द्विकत्वं बोद्धम् ॥
व्रजमवरुणद्धि गामिति - निर्गमप्रतिबन्धपूर्वकयत्किञ्चिदधिकरणकचिरस्थित्य - नुकूलव्यापारोऽवरुधेरर्थः । व्रजे गौस्तिष्ठति तत्र तां निर्गमप्रतिबन्धपूर्वकं चिरं स्थापयतीति प्रतीतेः । तथाचैकाश्रयको गोवृत्तिनिगं मप्रतिबन्धानुकूलो व्रजसम्बन्धीति बोधः । अधिकरणत्वाऽविवक्षायामनेनात्र कर्मत्वम् । व्यापारद्वयस्य धात्वर्थत्वे पूर्वसूत्रेणैव • कर्मत्वम् ॥
माणवकं पन्थानं पृच्छतीति - जिज्ञासाविषयीभूतार्थज्ञानानुकूलः केन पथा गन्तव्यमित्यभिलापादिरूपो व्यापारः पृच्छतेरर्थः । ज्ञानविषयत्वात्पथः कर्मत्वं माणवकेन च पथः स्वज्ञानाश्रयत्वरूपः सम्बन्धः । ( नहि प्रश्नादेवाऽपायो भवति पृष्टोऽसौ यदा व्याचष्टे तदापायेन युज्यत इति भाष्योक्त्या नात्राऽपादानत्वविवक्षेति बोध्यम् । न च सम्प्रदानत्वस्यैव विवक्षाsस्त्विति वाच्यम् । कर्म सम्बन्धवस्त्रे नेच्छाविषयत्वाऽभावेन तद्विव
Aho! Shrutgyanam
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् ।
१५
क्षाया असम्भवात् । अत्रापि व्यापारद्वयार्थकत्वे कर्त्तुरिति सूत्रेण कर्मत्वं बोद्धयम् । पथ - विषयक जिज्ञासाविषयकमाणवकवृत्तिज्ञानाऽनुकूलो देवदत्तकर्तृको व्यापार इति बोधः ।
वृक्षमवचिनोति फलानीति--अत्र ग्रहणाऽनुकूलव्यापारोऽवचिनोतेरर्थः । तथा च फलवृत्तिग्रहणाऽनुकूलव्यापारो देवदत्तवृत्तिरिति बोधः । शेखरकारस्तु वृक्षात्फलान्यादत्ते इत्यर्थाद्विभागपूर्वकदानस्य धात्वर्थत्वमभ्युपगच्छति । अपादानत्वाऽविवक्षायामनेन कर्मत्वम् ॥
माणवकं धर्मं ब्रूते इति -- ज्ञानाऽनुकूलः शब्दप्रयोगरूपो व्यापारो धात्वर्थः । एवञ्च देवदत्तवृत्तिः शिष्यसम्बन्धी धर्मविषयकज्ञानजनको व्यापार इति बोधः । केचित्तु वदिवचिब्रुवि - उपदिशि- याचतीनां प्रतिपत्यवच्छिन्नव्यापारोऽर्थः । शिष्यनिष्ठप्रतिपत्तौ शिष्यस्याधेयत्वसम्बन्धेनाऽन्वयः । तत्रैव धर्मस्य विषयतासम्बन्धेनान्वयः । तथा च धर्मविषयिणी या शिष्यनिष्ठा प्रतिपत्तिस्तदनुकूलो देवदत्तवृत्तिव्यापार इति बोध इत्याहुः ॥
माणवकं धर्मं शास्तीति प्रवृत्तिपर्यवसायी ज्ञानाऽनुकूलः शब्दप्रयोगरूपो व्यापार एव शास्धात्वर्थः । एवं च शिष्यसम्बन्धी प्रवृत्तिपर्य्यवसायी धर्मप्रतिपादकशब्दकर्मकोवारणानुकूलो देवदत्तवृत्तिर्व्यापार इति बोधः । प्रवृत्तिपर्य्यवसायी च धर्मं कुरु इत्यादिविघिटितोपदेशरूपो बोध्यः । फलतावच्छेदकः सम्बन्धश्चात्र विषयता | माणवकस्य वचनादिकर्मणा धर्मेणेच्छा विषयीभूतत्वात्सम्प्रदानत्वं तस्याविवक्षणेऽनेन कर्मत्वं बोध्यम् । कर्त्तुव्यपारोत्तरं माणवकस्य धर्मेण स्वविषयकज्ञानाश्रयत्वरूपः सम्बन्ध इति ॥
शतं जयति देवदत्तमिति - अनेकव्याजपूर्वकोऽन्यस्वत्वनिवृत्तिपूर्वकः स्वस्वत्वोत्पत्यनुकूलो व्यापारो जिधात्वर्थः ॥
सुधां क्षीरनिधि मथ्नातीति दण्डग्रहणपूर्वको ऽन्तर्गतसारभागोत्थानाऽनुकूलव्यापारो मन्थेरर्थः । उत्थानञ्चात्रोद्र्ध्व देशसंयोगः ॥
-
देवदत्तं शतं मुष्णातीति- धनस्वाम्यज्ञानपूर्वकग्रहणाऽनुकूलव्यापारोमुष्धात्वर्थः । अत एव विभागस्य धात्वर्थान्तर्भावे देवदत्तस्याऽपादानत्वं तदविवक्षायामनेन कर्मत्वम् ॥ ग्राममजां नयति हरति कर्षति वहति वेति - उत्तर देशसंयोगानुकूलव्यापारानुकूलव्यापारो णिधात्वर्थः । स्कन्धग्रहणपूर्वक उक्तधात्वर्थ एव वहधात्वर्थः । गत्यनुकूलव्यापारविशेषः कृषतेरर्थः । बलाद्ग्रहणपूर्वकं देशान्तरप्रापणं हृधात्वर्थः । एषामुक्तार्थं कर्त्तुरित्येव कर्मत्वम् । एवञ्च ग्रामसम्बन्धी अजानिष्टोत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापारो देवदत्तत्रत्तिरिति बोधः । एवं भारं वहतीत्यादावपि बोध्यः ॥
अर्थनिबन्धनेयं संज्ञेति – अकथितञ्चेत्यनेन या संज्ञा साऽर्थनिबन्धनाऽर्थनिमित्तिका, न तु स्वरूपाऽऽश्रया स्वरूपनिमित्तिकेति तदर्थः । नचैतत्सूत्रविहितकर्मसंज्ञाया अर्थनिमित्तकत्वे किम्प्रमाणमिति वाच्यम् । तद्राजसूत्रस्थभाष्य कैयटयोरेव प्रमाणत्वात् । तत्र हि, ( अहमपीदमचोद्यं चोद्ये ) इत्युक्तम् । असौ अस्मान्मामचोद्यं चोदयतीति तदर्थः । तन्न पृच्छ्पिर्य्यायस्य चुदेरपि द्विकर्मकत्वं दृश्यते उक्तसंज्ञायाः स्वरूपनिमित्तत्वे उक्तभाष्यकैयौ व्याकुप्येयाताम् । चोद्ये इत्यत्र कर्मणि प्रत्यये अस्मच्छब्दात्प्रथमा इदशब्दाद्वितीया, अत एव मारीचमुच्चैर्चचनं महार्थमिति भट्टिकाव्यप्रयोगोपपत्तिरिति प्राञ्चः:
Aho! Shrutgyanam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
शेखरकृतस्तु-परिगणिताऽतिरिक्तानां परिगणितधातुसमानार्थकानां येषां धातूनां द्विकर्मकत्वमिष्टं तेषा व्यापारद्वयार्थकत्वात्कर्तुरित्येव कर्मत्वसिद्धौ सज्ञाया अर्थनिमित्तकत्वमनादेयम् । अत एव, न 'आख्यातोपयोगे'इति सूत्रस्थभाष्यपरिगणनभङ्गापत्तिः । तस्या अर्थनिमित्तकत्वे तु भाष्योक्तपरिगणनस्य स्पष्टैवाऽसङ्गतिः, तत्समानार्थकानामन्येषामपि द्विकर्मकत्वात् । किञ्चोभयार्थकयाचिग्रहणेनैव बलिं भिक्षते वसुधामित्यादावपि कर्मत्वसि. द्धौ परिगणने भिक्षधातुग्रहणस्य वैयर्थ्यांपत्तेश्चेत्याहुः ।।
अकर्मकधातुभिर्योगे देशः कालो भावो गन्तव्योऽध्वा च कर्मसंज्ञक इति वाच्यमिति-वात्तिकम् । सत्यकर्मकधातुयोगे देशकालभावगन्तव्याववाचकशब्दानां कर्मसंज्ञा वक्तव्येति तदर्थः। अकर्मधातूनां स्वार्थकरणकव्यापने शक्तिस्तथा च स्वार्थ. करणकव्याप्त्यनुकूलव्यापार इत्यर्थे मासमास्ते इत्यादी व्याप्तिरूपफलाश्रयत्वान्माणवकस्य कर्तुरिति कर्मत्वम् । देवदत्तकर्तृकासनकरणकमाससम्बन्धिव्याप्त्यनुकूलव्यापार इति बोधः । अत्र देशपदेन देशत्वाऽवान्तरधर्मवान् कुरुपञ्चालादिरेवगृह्यते न तु सामान्यतो देशः, नवा ग्रामत्वादिना ग्रामः । अत एव कुरून् स्वपिति तिष्ठति वेति प्रयोगो भवति, न भवति देशं ग्रामं वा स्वपिति तिष्ठति वेति प्रयोगः । कालपदेन च कालत्वाऽवान्तरधर्मवान् माससम्वत्सरादिरेव गृह्यते न तु सामान्यतः कालः । एवञ्च मासं सम्वत्सरं वाऽऽस्ते इति प्रयो गो भवति न कालमास्त इति। भावपदेन च गोदोहनादिरेव न तु तदतिरिक्तः, तेन गोदोहमास्ते इति प्रयोगः । न च गोदोहादिशब्दस्य कालार्थकत्वात्कालग्रहणेनैवोक्तप्रयोगोपप. तो भावग्रहणं व्यर्थमिति वाच्यम् । घजन्तेन प्रतिपाद्यमानस्यापि कालस्य कर्मत्वं भवतीति प्रपञ्चार्थत्वेन भावग्रहणस्य साफल्यात् । अध्वपदेनाध्वत्वाऽवान्तरधर्मवतः क्रोशयोजनादेरेव ग्रहणं न तु सामान्यतोऽध्वनः । तेन क्रोशं योजनं वाऽऽस्ते देवदत्त इति भवति नतु अध्वानमास्ते इति । ___प्राचीनोक्तं प्रकृतवार्तिकस्य कर्मसंज्ञाविधायकत्वं खण्डयति । भाष्ये कर्मसज्ञाविधा. यकत्वेनादृष्टत्वान्नास्य कर्मसंज्ञाविधायकत्वम् । नचास्य वचनस्यैवोक्तसंज्ञाविधायकत्वम. स्तीति वाच्यम् । अकर्मकधातुप्रकृतिकण्यन्ताः कथं द्विकर्मका इति पूर्वपक्षे जाते ।
कालभावाऽध्वगन्तव्याः कर्मसंज्ञा ह्यकर्मणाम् ।।
देशश्चे, त्येवाकथितसूत्रे भाष्ये उक्तत्वात् । तत्र प्रसिद्धार्थकहिशब्दप्रयोगात्कालादि कर्म प्रसिद्धमेव पूर्वसूत्रबोधितमेवेति घोध्यते । नच हिशब्दस्य वाक्यालंकारार्थत्वादुक्ताऽभिप्रायकत्वाऽभावेनास्य विधायकत्वे न किमपि प्रतिबन्धकमिति वाच्यम् । कालाऽध्ववाचकयोः कर्तुरित्येव कर्मत्वसिद्धौ कालाध्वानौ कर्मवदिति वार्तिकं व्यर्थमितिरीत्यास्य वार्तिकस्य प्रत्याख्याने घटं करोतीत्यादाविव प्राकृतमेवैतत्कर्म पूर्वसूत्रबोधितमेवेति 'का. लाध्वनोरितिसूत्रस्थभाष्योक्ते रेव प्रतिबन्धकत्वात् । अस्याऽविधायकत्वादेव, समाया स. मायां विजायत इति विग्रहकथनपरस्य 'समां समां विजायते' इति सूत्रस्थभाष्यस्य सङ्गतिः। अन्यथाऽनेन द्वितीयाया एव साधुत्वात्तदसङ्गतिः । तस्मादुक्तप्रकारेणाऽकर्मधातूनां का. लादिकर्मत्वाद्विकर्मकत्वमित्येव तत्तात्पर्य्यमित्यलम् ॥
गतिवुद्धिप्रत्यवसानार्थेति-गत्यर्थकबुद्ध्यर्थकप्रत्यवसानार्थकशब्दकर्मकाऽक.
Aho ! Shrutgyanam
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् । मकधातूनामनुत्पन्ने णिचि तस्य कर्तुरुत्पन्ने णिचि कर्मत्वमिति तदर्थः । शब्दकर्मकेत्यत्र कर्मपदं कर्मकारकपरं न तु 'कर्तरि कर्मव्यतीहारे' इत्यत्रेव क्रियापरं व्याख्यानात् । अत एव शब्दार्थकहायिक्रन्दिधात्वोरण्यन्तावस्थकर्ण्यन्तावस्थाया न कर्मत्वम् । णिच्पदं चात्र हेतुमण्णिच एव बोधकं न तु स्वार्थणिचः । सूत्रघटकणिचपदस्य हेतुमाणिजबोधकत्वादेव (भक्षरहिंसार्थस्य ने)ति निषेधश्चरितार्थः। अन्यथा नित्यण्यन्तस्य चौरादिकस्य भक्षेरण्यन्ताऽवस्थाऽसम्भवात्तत्कर्नुः कर्मत्वाऽप्राप्त्या निषेधो व्यर्थ एव स्यादिति भावः । ननु णिच्प्रकृतिकधात्वर्थव्यापारप्रयोज्यफलाश्रयस्येव णिजर्थव्यापार. प्रयोज्यफलाश्रयस्यापि कर्तुरित्येव कर्मत्वसिद्धौ गतिबुद्धीति सूत्रं व्यर्थमिति चेन्न । णि. जर्थव्यापारप्रयोज्यफलाश्रयाणां कर्मत्वं चेत्तहि गत्यर्थादिप्रकृतिकानामेवति नियमार्थत्वेन तस्य सार्थक्यात् । तेन पाचयत्योदनं देवदत्तेनेत्यादौ न देवदत्तस्य कर्मत्वम् । पूर्वसूत्रे णिजर्थव्यापारप्रयोज्यफलाश्रयातिरिक्तत्वेन संकोचेन सूत्रस्य स्वांशे चारितार्थ्यमिति । गतीत्यादि किमित्यादिना तदेवाऽनूद्यते इति बोध्यम् ॥
रायन्तानां किमिति । अयम्भावः, सुत्रेऽणीत्यस्याऽभावेन कर्तुः कर्मत्वमित्यर्थे गमयति देवदत्तेन यज्ञदत्तं विष्णुमित्र इत्यादौ देवदत्तस्यापि कर्मत्वं दुर्वारम्, तत्सत्वे तु देवदत्तस्याऽण्यन्तावस्थायां कर्तृत्वाऽभावेन नोक्तापत्तिरिति । उक्तस्थले बोधस्तु यज्ञदत्तकमकगमनाऽनुकूलदेवदत्तकर्तृकव्यापारानुकूलविष्णुमित्रकर्तृको व्यापार इति दिक् ॥
नियन्तृकर्तृकस्येति । ननु वहधातोर्वाहकर्तृकत्वान्नियन्तृकर्तृकत्वाऽभावेन निषेधप्रतिषेधोऽनुपपन्न इति चेन्न । नियन्तृकर्तृकण्यन्तप्रकृतिभूतस्य वहेरित्यर्थे तदुपपत्तः । न च प्रापणार्थकस्य वहेर्गत्यर्थत्वाभावात्कर्मत्वाऽप्राप्त्या तनिषेधवार्तिकारम्भो व्यर्थ इति वाच्यम् । ग्रामं प्राप्त इत्यादौ गति विना ग्रामप्राप्त्यसम्भवादाक्षिप्तगत्याऽपि गत्यर्थत्वमित्यभिमानेन तदारम्भस्य सार्थक्यादिति ॥
ननु (गतिबुद्धी) तिसूत्रे बुद्धिपदेन ज्ञानस्य ग्रहणाच्चक्षुरादीन्द्रियजन्यज्ञानार्थकानां धातूनां बुद्धयर्थत्वात्सूत्रेणैव (दृशेश्चेति) वार्तिकोदाहरणस्यापि गतार्थत्वाद्वात्तिकं व्य र्थमेवेत्याशङ्क्य समाधत्ते-सूत्रे ज्ञानसामान्यार्थानामेवेति । उक्तवार्तिकं व्यर्थ सज्ज्ञापयति गतिबुद्धीतिसूत्रे बुद्धयर्थपदेन ज्ञानसामान्यार्थानामेव ग्रहणं न तु ज्ञानविशेषार्थानामिति । एवञ्च सूत्रेण वार्तिकोदाहरणस्यागतार्थत्वात्तदावश्यकमिति स्वांशे चारितायं जातं, फलञ्च ज्ञापनस्य स्मारयति प्रापयति देवदत्तेनेत्यादौ देवदत्तस्य कर्मत्वाऽभावरूपमिति भावः ॥
ननु शब्दं करोतीत्यर्थे 'शब्दवैरकलहेति क्यङि तदन्ताणिचि शब्दायिधातोर्धात्वथें. नोपसंगृहीतस्य शब्दरूपकर्मणो धात्वर्थकुक्षिप्रविष्टत्वेनाऽकर्मत्वाद्गतिबुद्धीति सूत्रेण कर्मसंज्ञा दुर्वारेत्यत आह-शब्दायतेनेति । शब्दायधातोरणि कर्तुः गौ कर्मत्वं नेति तदर्थे शब्दाययति देवदत्तेन यज्ञदत्त इत्यादौ न देवदत्तस्य कर्मत्वापत्तिरिति दीक्षिताऽऽशयः ॥
नागेशास्तु-शब्दकर्मत्यत्र कर्मपदस्य क्रियापरत्वे शब्दक्रियाणामित्यर्थेऽकर्मकत्वात्प्राप्तगतिसंज्ञावारणाय ह्वाययति शब्दाययति क्रन्दयतीनां कर्मत्वप्रतिषेधस्य भाष्यकृतोक्तत्वाच्छन्दकर्मकाणामित्यर्थे तदनुक्त्याऽस्य धातोः शब्दरूपकर्मणो धात्वर्थेनोपसंगृहीत
Aho! Shrutgyanam
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
त्वेऽपि ह्वयतेरिख बहिर्भूतपुत्रादिकर्मणः सम्भवेन तदभावे विनिगमकाऽभावादकर्मकत्वाऽभावेन कर्मत्वाऽप्राप्त्या तनिषेधार्थ वार्तिकमिदं व्यर्थमेवेत्याहुः ॥ ___ ननु गतिबुद्धीति सुत्रेऽकर्मकपदस्य न विद्यते कर्म येषामित्यर्थे सकर्मकाणामपि कर्म . णोऽविवक्षयाऽकर्मत्वाद्देवदत्तेन पाचयतीत्यादौ देवदत्तस्याऽपि कर्मत्वापत्तिरित्यत आहयेषां देशकालादिभिन्नं कर्म न सम्भवतीत्यादि । अयम्भावः । नियमस्य सजातीयाऽपेक्षत्वात् गतिबुद्धीति सूत्रस्य सकर्मकधातुप्रकृतिकणिजर्थव्यापारप्रयोज्यफलाश्रयाणां कर्मत्वं चेत्तर्हि गत्यर्थादीनामेवेति नियमार्थत्वेनाऽऽसयत्सलिले पृथ्वीमित्यादौ पूर्वसूत्रेणैव कर्मत्वसिद्धौ सूत्रेऽकर्मकपदेन सामर्थ्याद्देशकालादिभिन्न कर्माऽभाववतो ग्रहणादवतरणदलोक्तप्रयोगस्थधातोदेशकालाद्यतिरिक्तस्यौदनादिरूपकर्मणः सत्त्वेन तदविवक्षणेऽप्यकर्मकपदेनाऽग्रहणान्नोक्तापत्तिशंकाकलंककणिकेति प्राञ्चः ॥
शेखरकृतस्तु-अविवक्षितकर्मकेभ्यो धातुभ्यः कृतपूर्वीकटमित्यादौ भाप्यकृता कैय. टेन च भावे तादीनामङ्गोकारादत्र सूत्रे अर्मकपदेनाऽविवक्षितकर्मकाणामपि ग्रहणम् । 'णेरणाविति सूत्रे कैयटेन निवृत्तव्यापाराल्लधातोणिचि (१)लावयति केदारं देवदत्त इत्यादौ कर्म द्वितीयान्तकेदारस्य प्रयोगाच्चोक्तविधानामप्यकर्मकपदेन ग्रहणम् । नवार्थान्तरे श. नया तस्याऽकर्मकत्वं न त्वविवक्षयेति वाच्यम् । (२)तत्वप्रभिज्ञयाऽर्थान्तरत्वाभावेन तत्र शक्तेर्वक्तुमशक्यत्वात् । अर्थान्तरे वृत्तेरित्यस्योदाहरणन्तु नदी स्यन्दते इत्याद्यर्थक नदी वहतीत्यादीत्याकरे स्पष्टम् । कर्मणः शेषत्वविवक्षयाऽकर्मकत्वेन मातुः स्मर्य्यत इत्यादौ भावे लस्य 'अधीगथै ति सूत्रे भाष्ये उदाहृतत्वेनाविवक्षितकर्मकाणा. मप्यकर्मकाणामप्यकर्मकपदेन ग्रहणमित्याहुरित्यलम् ॥
ननु (एष्वर्थेष्वभिनिविष्टानामि)ति समर्थसूत्रस्थभाष्यप्रयोगात् 'अभिनिविशश्चे' त्यत्र 'परिक्रयणे सम्प्रदानमितिसूत्रादन्यतरस्यांग्रहणाऽनुवृत्तिरित्याह-परिक्रयणे सम्प्रदानमित्यादि । सूत्रेऽविकृतरूपश्रवणादविकृताया अभिनिविशित्यानुपूर्व्या यत्र श्रवणं तत्रैव 'अभिनिविशश्चेत्यस्य प्रवृत्तिरिति कल्पनेनोक्तभाष्यप्रयोगे पापेऽभिनिवेश इत्यत्र वाऽऽपत्तिपरिहारादन्यतरस्यां ग्रहणाऽनुवृत्ती व्यवस्थितविभाषाऽऽश्रयणे च प्रमाणाऽभावान्मूलोक्तमयुक्तमेवेति ।
निविशते यदि शुकशिखापदे सृजति सा कियतीमिव न व्यथाम् ।
इति नैषधीयपये का गतिरिति वाच्यम् । अभिनिविशितिसंघातस्य विवक्षणेन तादृशसंघातपूर्वस्यैव विशतेराधारस्य कर्मत्वविधानेन तत्रोक्ताऽऽपत्तेरयोगादिति नागेशा इति दिक् ॥ ___ ननु मशकार्थो धूम इत्यर्थ इव भाष्योक्तस्याश्यर्थस्य नेत्यस्याऽशिनिवृत्यर्थस्य नेत्य
(१) द्विधाभवनाऽनुकूलव्यापारो हि लुनातेरर्थः । तत्र व्यापारत्यागे लूयते केदारः स्वयमेव, पुनस्तस्यैव केदारस्य प्रयोज्यत्वविवक्षया लावयति केदारं देवदत्त इति भवति । अत्र सूत्रेऽकर्मकपदेनाऽविवक्षितकर्मकस्याग्रहणे स्पष्टैव तादृशप्रयोगाऽनुपपत्तिरिति भावः ॥
( २ ) फले पूर्वकालज्ञातफलाऽभेदस्य तदेवेदमिति तत्वप्रभिज्ञयेत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकारकप्रकरणम् । र्थस्तत्फलितमाह-अभुक्त्यर्थस्य नेति । भाष्ये तु एतस्योदाहरणस्य वने उपविश्य त्रिरात्रमुपवसतीत्यर्थाश्रयणादिदं प्रत्याख्यातम् । नचैवमुपोप्य रजनीमेकामित्यादौ का ग. तिरिति वाच्यम् । 'कालाध्वनोरि'त्यनेनैव तत्र द्वितीयोपपत्तेरित्यलम् ॥
उपपदविभक्तिमाह-उभसर्वतसाविति । उभसर्वयोस्तसौ उभसर्वतसौ उभाशे उभयशब्दनिष्टप्रकृतिकत्वस्योभशब्दे आरोपादुभयशब्दप्रकृतिकत्वं षष्ट्यर्थः। उपपदविभक्तीनां सम्बन्धोऽर्थ इति बोध्यम् । उभयशब्दसर्वशब्दप्रकृतिकतसन्तयोगे द्वितीयेति कारिकार्थः । धिगिति-धिक्शब्दयोगेऽपि द्वितीया कायेति तदर्थः । धिक् कृष्णाऽभक्तमित्यस्य कृष्णाऽभक्तसम्बन्धिनिन्देत्यर्थः । श्रामेडितान्तेष्विति---कृतद्विर्वचनेष्वित्यर्थः । इदमुपादिष्वित्यस्य विशेषणं तेन
उपर्युपरिबुद्धीनां चरन्तीश्वरबुद्धयः । इत्यत्र न द्वितीयाप्रसक्तिः । उपरिबुद्धीनामुपरीत्यर्थेन तस्यानेडितान्तत्वाऽभावात् । ततोऽन्यात्राऽपीति--अन्यशब्दयोगेऽपि द्वितीयेति तदर्थः । तेन
फलति पुरुषाऽऽराधनमृते, आषाढी यावच्छुद्धः,
आरभ्य तस्यां दशमी तु यावत्प्रपूजयेत्पर्वतराजपुत्र्याः । इत्यादिषु ऋते शब्दयोगे यावच्छब्दयोगे च द्वितीयासिद्धिरिति दिक् ॥
(१)जपमनुप्रावर्षदिति-लक्षणत्वञ्च ज्ञानजनकज्ञानविषयत्वम् । ज्ञानजन्यज्ञान विषयत्वं लक्ष्यत्वम् , तथा च जपस्य वर्षाज्ञानजनकज्ञानविषयीभूतत्वाल्लक्षणत्वेन तस्मिव नुद्योत्ये सति अनोः कर्मप्रवचनीयत्वेन तद्योगे लक्षणवाचकाज्जपशब्दाद्वितोया । जपा. ऽभिन्नहेतुज्ञानजन्यज्ञानविषयो वर्षणमिति बोधः ॥
ननु हेतुतृतीयायाश्च सावकाशत्वात्स्वस्वांशे लब्धाऽवकाशरूपतुल्यबलविरोधस्य सवाद्विप्रतिषेधसूत्रप्रवृत्त्या परत्वात्ततीयाऽऽपत्या नदीमन्ववसितेति द्वितीयाघटितरूपं न स्यादित्याशंक्य समाधते-परापि हेतावितितृतीयाऽनेन बाध्यत इति-लक्षणेत्थंभूताख्यानेति सूत्रेणैव सज्ञासिद्धावनुर्लक्षणे इत्यनेन पुनः संज्ञाविधानसामर्थ्यात्परस्या अपि तृतीयाया बाधेनोक्तप्रयोगोपपत्ती न कापि बाधा दृष्टिगोचरीभूता भवतीति भावः । न च लक्षणेत्थम्भूताऽऽख्यानेति सिद्धसंज्ञाया जपमनुसिञ्चतीत्यत्र पत्वाऽभावसाधकत्वेन चारितार्थ्याद्वितीया विधायकत्वे मानाऽभावेन तदर्थमनुर्लक्षणे इत्यस्यावश्यकत्वात्पुनः संज्ञाविधानसामर्थ्यादिति कथनमनुपपन्नमिति वाच्यम् । लक्षणेत्थमिति सूत्रस्योपसर्ग. संज्ञाबाधननेन चारितार्थेऽपि कर्मप्रवचनीयेति सूत्रे तदुपस्थित्या द्वितीयाप्राप्तेः सुलभत्वेन अनुर्लक्षणे इत्येतद्विहितसंज्ञाया निरवकाशत्वस्य स्पष्टत्वादिति दिक् ।
नदीमन्ववसितेति-नद्या सह सम्बद्धेत्यर्थः । तत्र तृतीयार्थोऽनुद्योत्यं साहित्य तच्च प्रकृतेऽनुयोगित्वलक्षणमेव तथा च नद्यनुयोगिकसम्बन्धप्रतियोगित्ववती सेनेति बोधः॥
अपिः पदार्थेति-पदस्याऽप्रयुज्यमानपदान्तरस्याऽर्थः पदार्थः तद्योतकोऽपिः कर्मप्रवचनीयसंज्ञको भवतीत्यर्थः । सर्पिषोऽपीति--अत्राऽप्रयुज्यमानस्य बिन्दुरित्यादेः पदस्याऽर्थोऽपिद्योत्यः । सम्भावनायां लिङिति--'उपसंवादाऽशयोश्चेति सूत्रस्थभा
(१) कदा वृष्ट इति कस्यचित्प्रश्ने इदमुत्तरमिति बोध्यम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
फक्किकारत्नमञ्जूषा। प्यपठितेन (उपसंवादाशङ्कयोलिङ्) इति वात्तिकेनेति भावः । तत्राऽऽशलोत्प्रेक्षा, सम्भावनापि उत्कटकोटिकाऽऽशव । अपेः कर्मप्रवचनीयत्वात्ततद्योत्यसम्बन्धमाह, तस्या एवेति--सम्भावनाया एवेत्यर्थः । विषयीभूते भवने इति । प्रकृतार्थभवने इत्यर्थः । कर्तुदोर्लभ्यमिति--अत्र कर्तुर्दोलभ्यमिति पष्ठीतत्पुरुषो बोध्यः । स्वदौर्लभ्यप्रयुक्तदौर्लभ्यवत्त्वरूपसम्बन्धोऽपियोत्यः । बिन्दुना कर्तृत्वादुक्तसम्बन्धेन स्यात्पदवाच्यक्रियायामन्वीयते इत्यर्थः । तदाह-अपिशब्दबलेनेत्यादि--एवञ्च सपिरवयवबिन्दुदौर्लभ्यप्रयुक्तदौर्लभ्यवती तत्कर्तृका सम्भावनेति बोधः । नन्वेवं कर्मप्रवचनीयसञ्जकापिद्योत्येऽर्थे सर्पिषोन्वयेन तस्य कर्मप्रवचनीययुक्तत्वाद्वितीया स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते-द्वितीया तु नेह प्रवर्तत इति । सर्पिषो बिन्दुना योगो, नत्वपिना । न च परम्परया तेनाऽपि योग एवेति वाच्यम् । कर्मप्रवचनीयद्योत्योक्तसम्बन्धेनाऽपिशब्देऽन्वयाऽभावात् । एवञ्च न द्वितीयाऽऽपत्तिः । कर्मप्रवचनीयद्योत्यसम्बन्धप्रतियोगिवाचकाद्वितीयेत्यर्थे प्रकृतेऽपिद्योत्यस्योक्तसम्बन्धस्य बिदुः प्रतियोगी न ततो द्वितीया, स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थमपियोत्यबिन्दोः प्रयोगेऽपि (उपपदविभक्तेरि)ति न्यायेन द्वितीयां बाधित्वा प्रथमैवेति । अप: कर्मप्रवचनीयत्वे फलमाह-अनुपसर्गत्वादिति----अपेः कर्मप्रवचनीयत्वेनोपसर्गत्वाऽभावात् स्यादित्यत्र न षत्वमिति दिक् ।। - कालाध्वनो:--अत्यन्तसंयोगो निरन्तरं सम्बन्धः । स च गुणक्रियाद्रव्यैरभावेन च । तेन मासं भोजनाऽभाव इत्यादि सिद्धम् । गुणादिभिः कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे सति प्रत्यासत्त्या कालाऽध्ववृत्तिभ्यां द्वितीयेत्यर्थः । उदाहरणन्तु, मासमधीत इत्यादि । बुद्धिस्थयावदवयवसन्बन्धरूपा व्याप्तिद्वितीयार्थः । नचैकादश्यां रात्री जागृयादित्यादावपि द्वितीया दुर्वारेति वाच्यम् । अधिकरणत्वविवक्षणाद्वितीयाया अप्राप्तः ॥
इति द्वितीया ॥
अथ करणकारकप्रकरणम् । स्वतन्त्रः कर्ता--स्वातन्त्र्यञ्च, कर्तृप्रत्ययसमभिव्याहारे प्रधानीभूतधात्वर्थाश्रयत्वम् । नचोक्तस्वातन्त्र्यलक्षणे कर्तृप्रत्ययसमभिव्याहार इति विशेषणं व्यर्थं तदहितलक्षणेनैवाऽभीष्टसिद्धेरिति वाच्यम् । कर्मप्रत्ययस्थले पक्वस्तण्डुलो देवदत्तेनेत्यादौ धात्वर्थस्य फलस्य प्राधान्यात्तदाश्रयस्य तण्डुलस्य कर्तृत्वापत्तेर्दुरितया देवदत्तस्य तदनापत्त्या तदर्थमुक्तविशेषणस्य सार्थक्यात् । एवञ्च धात्वर्थव्यापाराश्रयत्वं स्वतन्त्रत्वमिति तल्लक्षणं फलितम् । नचैवं देवदत्तेन पाचयति यज्ञदत्त इत्यादौ णिजथंव्यापाराश्रयस्य धात्वर्थव्यापाराऽऽश्रयत्वाऽभावात्कर्तृत्वं न स्यादिति वाच्यम् । णिचो द्योतकत्वेन द्वितीयव्यापारस्यापि धात्वर्थत्वात्तदाश्रयस्य यज्ञदत्तस्य कर्तृत्वे बाधकाऽभावात्। अथवा व्यापाराश्रयस्य भा. ष्योक्तस्याऽन्यानधीनस्य वा स्वतन्त्रत्वाच्च । नचाऽन्यानधीनस्य स्वतन्त्रत्वे णिजन्तस्थप्रयोज्यकर्तुः प्रयोजकाऽधीनत्वात्कर्तृत्वं न स्यादिति वाच्यम् । सर्वेषां स्वव्यापारे स्वत. न्त्रत्वस्य निर्विवादत्वात् । नचैवं प्रयोज्यप्रयोजकव्यवहारो न स्यादिति वाच्यम् । उत्तरव्यापाराधीनत्वेनोक्तव्यवहारोपपत्तेरिति दिक् ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणकारकप्रकरणम् ।
साधकतमं करणम्-साधकतममित्यस्य प्रकृष्टमित्यर्थः, तच्च यद्वयापाराऽव्यवधानेन कार्यनिष्पत्तिस्तत् । उक्तच्च,
क्रियायाः परिनिष्पत्तिर्यद्वयापादनन्तरम् ।
विवक्ष्यते यदा यत्र करणं तत्तदा स्मृतम् । अथवा कारकान्तरनिष्ठव्यापारसम्बन्धावच्छिन्नक्रियाहेतुत्वाऽभावत्वे सति क्रियाहेतुस्वरूपम् । अथवा व्यापारत्वे सति कारणत्वं तत्त्वमिति ॥
ननु क्रियते येनेति व्युत्पत्त्या करणल्युडन्तकरणेतिमहासंज्ञया करणपदादेव साधकत्वे लब्धे साधकपदस्यैव साधकतमार्थपरत्वादिष्टसिद्धौ तमब्ग्रहणं व्यर्थमित्याशइते-तमबू. ग्रहणं किमिति । उत्तरयति-गङ्गायां घोष इति । अयम्भावः, व्यथं तमग्रहण ज्ञापयति इति, इह कारकप्रकरणे शब्दसामर्थ्य गम्यप्रकर्षाऽऽश्रयणं न भवतीति । अत एव प्रत्युदाहरणीभूतोक्तप्रयोगे सप्तमीसिद्धिः । अन्यथाऽधिक्रियतेऽस्मिन्नितिव्यत्पत्त्याऽधिकरणपदादाधारलाभे आधारपदस्य प्रकृष्टाधारपरत्वे तिलेषु तैलं दध्नि सपिरित्यादावेवाऽधिकरणसंज्ञया सप्तमी स्थान्नतु गङ्गायां घोष इत्यादावपीति । घोषाऽऽधारत्वस्य तीरधर्म . स्य तीरे लक्षणया तथा प्रयोग इति बोध्यम् । न च महासंज्ञयोक्तार्थलाभासमान्प्रत्याधारादिपदस्य चरितार्थत्वेन शब्दसामर्थ्यगम्यप्रकत्यायुक्तज्ञापनासम्भवात्प्रत्युदाहरणस्य का गतिरिति वाच्यम् । आधारपदे स्वरितत्वप्रतिज्ञया गौणाधारग्रहणस्य सुलभत्वादि. त्यलम् ॥
रामेण बाणेन हतो वालीति-कर्तृत्वशक्तिमान्कर्तृक्रियाभावसम्बन्धश्च कर्तृतृती. यार्थः । करणत्वशक्तिमान क्रियाकरणभावसम्बन्धश्च करणतृतीयार्थः । रामकर्तृकबाणकरणकप्राणवियोगाश्रयो वालीति बोधः ॥
प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्-एतद्विहिततृतीयाऽर्थोऽभेदोऽन्योऽपि ।
उक्तञ्च
प्रकृत्यादिगणाज्जाता तृतीया तु तदात्मताम् ।
अवच्छेदकतावृत्ति प्रकारत्वादि शंसति ॥ इति । प्रकृत्या चारुरित्यादितः स्वाश्रयाधिकरणयावत्कालवृत्तिचारुत्ववान् । प्रकृत्यभिन्नचारुत्ववानिति वा बोधः ॥
दिवः कर्म च-ननु पूर्वसूत्रात्करणपदाऽनुवृत्त्यैव कर्मकरणयोर्विधानसिद्धौ चकारो व्यर्थ इति चेन्न । तस्य संज्ञाद्वयसमावेशार्थेन सार्थक्यात् । अत एव, अक्षैर्देवयते इत्यत्र परत्वात्ततीया कर्मत्वाचाऽकर्मकत्वप्रयुक्तपरस्मैपदाऽभावश्च सिद्धयति । विप्रतिषेधशास्त्रबलात्तती. यैवाऽत्र कर्मत्वकरणत्वेतिशक्तिद्वयं बोधयतीति बोद्धयम् । नचोभयसंज्ञाविधानं तृतीयान्तघटितप्रयोगस्य द्वितीयान्तघटितप्रयोगस्य च साधुत्वार्थमेव तत्रोक्तशास्रबलेन तृतीयैव चेद्वितीयान्तघटितप्रयोगस्याऽसाधुत्वमेव स्यादिति वाच्यम् । अक्षाणां फलाश्रयत्वसमा. नाऽधिकरणकर्मत्वविवक्षायामक्षान्दीव्यतीति द्वितीयान्तघटितप्रयोगस्य साधुत्वात् । न च दिवः साधकतमस्योभयसंज्ञाविधानेनाऽक्षाणां देवितेत्यादौ तृतीयाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । तृतीयातः परत्वात्कृयोगलक्षणषष्ट्या एव प्राप्तः । नचैवं मनसा देव इत्यादावपि षष्ट्या
Aho! Shrutgyanam
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
पत्तिरिति वाच्यम् । कर्तरि कर्मण्येव कृद्योगपष्टीविधानाद्धेतौ तदविधानेन तत्राऽदोषात् । तत्र हेतुतृतीयान्तेन मनसेत्यनेन पचाद्यजन्तस्य देवशब्दस्य समासः (मनसः संज्ञायामि). त्यनेन तृतीयाया अलुक् । न च दिवः साधकतमे कर्मत्वकरणत्वोभयशक्त्यङ्गीकारे कमणि प्रत्यये कृते करणत्वशक्तेरनुक्तत्वात्तृतीयाऽऽपत्त्याऽक्षानदीव्यन्तामित्यादिप्रयोगो नैवोपपद्यतेति वाच्यम् । (अपादानमुत्तराणि कारकाणि बाधन्ते) इत्यस्योदाहरणभूते गां दोग्धीति प्रयोगे कर्मणि प्रत्यये कर्मत्वशक्तरुक्तत्वेऽप्यपादानत्वशक्तग्नुक्तत्वेन प्राप्तपञ्चमीनिवृत्त्यर्थं द्रव्यगताऽनेकशक्तिमध्ये एकस्या अभिहितत्वेऽपरस्या अप्यभिहितवदवबोध इति न तत्र पञ्चमी इति भाप्योक्त्यैव तत्रत्यापत्तेरपि परिहारादित्यलम् ॥
अपवर्गे तृतीया--अपवर्ग इत्यस्य फल प्राप्तावित्यर्थः । सत्यां फलप्राप्तौ प्रयोज. नाऽभावादेव क्रियायामप्रवृत्तिरिति फलप्राप्तिशब्देन फलप्राप्तिपूर्वकस्त्याग उच्यते । तथा च, फलप्राप्तिपूर्वके क्रियात्यागे द्योत्ये सति कालाऽध्वनोरत्यन्तसंयोगे प्रत्यासत्या कालाऽध्ववाचकाभ्यां तृयीयेत्यर्थः ॥
सहयुक्तेऽप्रधाने--ननु सहेनाऽप्रधाने इत्येव सिद्धे युक्तग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य सहशब्दयोग एव न, किन्तु तदर्थयोगेऽपि तृतीया भवतीत्यर्थकल्पनेन सार्थक्यादित्याशयेनाऽऽह, मूले सहार्थेनेति--अर्थयोगेऽपि तृतीयाविधानादेव शब्दयोगं विनाऽपि क्वचित्तृतीया भवतीत्याह-विनाऽपि तद्योगमिति--प्रमाणञ्चात्र (वृद्धो यूने)त्यादिनिर्देश एवेति । सहार्थः साहित्यं तच्च स्वसमभिव्याहृतक्रियादिसमानकालिकसमभिव्याल. तक्रियादिमत्त्वरूपम् । क्वचित्समानदेशक्रियावत्त्वमपि तत् । एतद्रूपसाहित्यस्य विवक्षणादेव तिलवापोत्तरं तत्रैव क्षेत्रे माषवापे तिलैः सह माषान्वपतीति सिद्धयति । पुत्रेण सहागतः पितेति नैतत्सूत्रोदाहरणं युक्तम् , पुत्रस्याऽऽगमनकियाकर्तृत्वादेव ततस्तृतीयासिद्धेः । एवञ्च पुत्रेण सह स्थूल इति मुख्यमुदाहरणं बोध्यम् । पुत्रकर्तृकागमनक्रियासमानकालि. कागमनक्रियावान्पितेतिप्रथमवाक्याबोधः । पुत्रसम्बन्धिस्थौल्यसमानकालिकस्थौल्यवापितेति द्वितीयतो बोधः । एवं
सहैव दशभिः पुत्रैर्भार वहति गर्दभो। इत्यादितोऽपि पुत्रसम्बन्धिभारवहनसमानकालिकं गर्दभीकत के बहनमित्यादिक्रमेण बोधः । पुत्रोण सहागतः पितेत्यत्र प्रधानीभूतात्पितृशब्दात्तृतीयाव्यावृत्त्यर्थमेव सूत्रेऽप्रधानग्रहणं तत्राऽन्तरङ्गत्वात्प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमैव चेदलमप्रधानग्रहणेन । न च पुत्रेण सह पितुरागमनमित्यादौ प्रथमाया अविषये पितुस्तदापत्तिस्तदवस्थैवेति वाच्यम् । (उपपदविभक्तः कारकविभक्तिर्बलीयसी)तिन्यायेन (कर्तृकर्मणोः कृति) इत्यनेन तत्र षष्ट्या एव विधानादिति दिक् ॥
येनाङ्गविकारः-अङ्गमस्यास्तीत्यङ्ग अर्श आदित्वादच् । अङ्गस्य विकारोऽङ्गविकारः । अङ्गिनो विकार इति तदर्थः । प्रयोज्यत्वं षष्ट्यर्थः । येनेति सर्वनाम्ना प्रकृत्यर्थभू. तोऽवयवो लक्ष्यते । तत्राऽभेदस्तृतीयार्थः, तथा च, यदभित्रावृत्तिविकारप्रयोज्याङ्गिनो विकारो लक्ष्यते ततस्तृतीयेति सुत्रार्थः। अंगविकारः किमिति-अर्श आद्यजन्ताङ्गग्रहणं किमर्थमिति प्रश्नः । समाधते-अक्षि काणमस्येति-अयम्भावः, अर्श आद्यजन्ताङ्गस्या
Aho ! Shrutgyanam
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
करणकारकप्रकरणम् ।
ऽग्रहणे यदभिन्नाङ्गवृत्तिविकारो लक्ष्यते ततस्तृतीयेत्यर्थे प्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे प्रथमां बाधित्वा तृतीयाऽऽपत्तिः, तद्ग्रहणसत्त्वे तु पूर्वोक्तार्थे नोक्तापत्तिः । अङ्गिनो विकारस्येहा. ऽलक्ष्यत्वात् । अक्ष्णा काण इत्यत्र तु तृतीया न स्यादवृत्तिविकारस्याऽलक्ष्यत्वात् । यद्यपि अक्ष्येव काणं तथापि, अवयवधर्मस्य काणत्वस्य समुदाये आरोपेण शरीरे शरीरावच्छिन्ने चात्मनि काणत्वव्यवहार इति बोध्यम् । नचाऽक्षिगतविकारवाचकस्यैव काणशब्दत्वेन प्रसिद्धत्वादर्थादेवाऽक्ष्णो लाभे तस्योक्तार्थानामिति न्यायेन प्रयोगाप्राप्त्याऽक्षणा काण इत्यस्य साधुत्वं न स्यादिति वाच्यम् । द्वौ विप्राविति वदुक्त प्रयोगसाधुत्वात् । अनेन प्रकारेणेशप्रयोगसाधुत्वे एतत्सूत्रमेव प्रमाणमित्यलम् ॥
इत्थम्भूतलक्षणे-इत्थंशब्दोऽत्र प्रकारमात्रपरः । प्राप्त्यर्थकाद्धातोः कर्तरि के भूतशब्दो निष्पन्नः कर्मविभक्त्यन्तेनेत्थं शब्देन भूतशब्दस्य समासः । लक्षणशब्दोऽत्र करणसाधनः । लक्ष्यते येन तल्लक्षणमिति विग्रहः । कर्मषष्ठ्यन्तेनेत्थंभूतशब्देन लक्षणशब्दस्य समासः । तथा च कञ्चित्प्रकारं प्राप्तस्य लक्षणे द्योत्ये प्रत्यासत्त्या लक्षणवाचकात्ततीयेर्थः । जटाभिस्तापस इति-तापसत्वज्ञानजनकज्ञानं जटाज्ञानं तद्विषयत्वं जटाया इति तस्य लक्षणवाचकत्वेन ततस्तृतीयेति भावः । न च जटाभिस्तापसो ज्ञात इत्यर्थे ज्ञानक्रियायां जटानां करणत्वादेव तत उक्तविभक्त्युपपत्तावलमेतत्सूत्रेणेति वाच्यम् । करणत्वस्याऽविवक्षायां लक्ष्यलक्षणभावमात्रविवक्षायां तृतीयाविधानार्थमस्याऽऽवश्यकत्वात् । इत्थंभूतस्य यत्र लक्षणवाचकात्पृथगेवोपस्थितिर्भवति तत्रैवाऽनेन तृतीया विधीयते । अत एव कमण्डलुपदात्ततीया न भवति । न च (सपो धातुप्रातिपदिकयोरि)त्यनेन कमण्डलुपदादुत्पन्नायास्तृतीयाया लुकि न दोप इति वाच्यम् । समासे कृते तृतीयोत्पत्तिरिति तस्याः समासरूपप्रातिपदिकाऽनवयवत्वेन लुगनापत्त्या दोषस्य तादवस्थ्यादिति कैयटः।
शेखरकृतस्तु--कमण्डलुः पाणौ यस्येति बहुव्रीहिः, कमण्डलुयुक्तपाणिरूपस्य कमउडलुपाणित्वस्यैव लक्षणत्वेन (१)तस्यैव लक्षणवाचकत्वेन (२)तत एव तृतीयाऽऽपत्तिः । 'अनुर्लक्षणे' इति सूत्रे भाष्येऽप्युक्तमेतत् । तत्र हि, (सकृदसौ कमण्डलुपाणिश्च्छात्री दृष्टस्तस्य तदेव लक्षणम्भवती)त्युक्तम् । तत्र तदेवेत्यस्य कमण्डलुनाणित्वमेवेत्यर्थः । कमण्डलोर्लक्षणत्वे तु कमण्डलुपाणिरेव लक्षणमित्यर्थकः स एव लक्षणमिति वदेत् । (३)कै. यटमतेऽपि तत्प्रदर्शितं तृतीयालुगनापत्तिरूपदूषणं तु न युक्तम् । कमण्डलुशब्दात्ततीया. विधानेऽपि (तन्मध्यपतित)न्यायेन तस्याः समासरूपप्रातिपदिकत्वस्याऽक्षतत्वेन लुको दुर्वारत्वात् । (४)अत एव नरंमन्य इत्यादौ (सुपोधात्वि)ति अमः कुतो न लुगित्याशंक्याऽम्विधानसामर्थ्यान्न लुगिति समाहितम्भाष्ये । कैयटमते तु अमः समासरूपप्रातिपदिकाऽनवयवत्वेन लुकोऽप्राप्त्या भाष्यकृत्कृतस्य शंकासमाधानस्य स्पष्टैवाऽसङ्गतिस्तस्मान्मदुक्तमेव ज्याय इत्याहुः ॥
ननु शास्त्रीयहेतोः कर्तृत्वालौकिकहेतोश्च करणत्वात् तृतीयासिद्धौ (हतावि)ति सूत्र (१) कमण्डलुपाणेरेवेत्यर्थः। (२) कमण्डलुपाणिशब्दादेवेत्यर्थः । ( ३ ) कैयटमतं खण्डयितुमाह-कैयटमतेऽपीति । (४) उक्तन्यायेन तृतीयाया उक्तरूपप्रातिपदिकावयवत्वादेवेत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारलमञ्जूषा |
व्यर्थमित्याशङ्कय हेतुत्वकरणत्वयोर्भेदप्रदर्शनेन समाधत्ते - द्रव्यादिसाधारणमिति-आदिपदेन गुणक्रिययोर्ग्रहणं तथा च द्रव्यगुणक्रियाऽन्यतमत्वे सति नियतव्यापाररहितत्वं हेतुत्वम् । द्रव्याद्यन्यतमत्वे सति नियतव्यापारसहितत्वं करणत्वमिति लक्षणं पर्य्यवसितम् । हेतोरुदाहरणं दण्डेन घट: दण्डहेतुको घट इत्यर्थः । अन्न दण्डस्य व्यापारवत्वेऽपि क्रियाजनकत्वाभावान्न करणत्वम् । करणस्योदाहरणं पुण्येन दृष्टो हरिः । पुण्यकरणकं हरिदर्शनमित्यर्थः । अत्र पुण्यस्य क्रियाजनकत्वेऽपि व्यापाररहितत्वमिति हेतुकरणयोर्भेदन करणतृतीया हेतुतृतीयाया अगतार्थत्वाताविति सूत्रमावश्यकमिति भावः ॥
ननु अलं श्रमेणेत्यादौ क्रियावाचकपदासत्वेन क्रियाया अप्रतीत्या करणत्वाऽभावातृतीया न स्यादित्याशङ्क्य समाधत्ते - गम्यमानापि क्रियेत्यादि - श्रमेणेत्यादिपदजन्यबोधविषयाऽपीति तदर्थः । नतुचार्य्यमाणक्रियावाचकपदजन्यबोधविषयैवेति तदाशयः । अलं शब्दस्य निषेधोऽर्थः । श्रमेण साध्यं नास्तीत्यर्थः । वाक्यैकदेशस्य प्रयोगेण साधनक्रियाम्प्रति श्रमस्य करणत्वात्तृतीयेति । न च साध्यमित्यर्थज्ञानेऽपि साध्यमित्यस्य श्रमेणेति सुबन्तार्थत्वेन क्रियात्वाऽभावात् कथं श्रमस्य करणत्वमिति वाच्यम् । साध्यमित्यत्र प्रकृतिभूतधात्वर्थं प्रति श्रमस्य करणत्वाक्षतेरिति दिक् ॥
श्रशिष्टव्यवहारेति - अशिष्टानां संकीर्णाचाराणां यो व्यवहारः क्रिया तद्बोधकप्रयोगे प्रत्यासत्या यत्सम्बन्धेन व्यवहारस्य संकीर्णाचारत्वं तद्वाचकात्प्रतिपदिकाञ्चतुर्थ्य तृतीयेत्यर्थः । दास्या सम्प्रयच्छत इति । दासीसम्प्रदानकं रतिफलकं दानमिति बोधः । इति तृतीया ।
२४
अथ सम्प्रदानकारकप्रकरणम् ।
कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् - कर्त्रा दाधात्वर्थक्रियाकर्मणा सम्बन्धेच्छाविषयीभूतो यः स सम्प्रदानमिति सूत्रार्थः । सम्यक् प्रदीयते अस्मै तत्सम्प्रदानमित्यन्वर्थसंज्ञाबलेन दानार्थकधातुयोग एवैतत्सूत्रप्रवृत्तिः । दाधात्वर्थश्च स्वस्वत्वनिवृत्तिपूर्वक परस्व त्वोत्पत्यनुकूलव्यापाररूपः । अत एव रजकस्य वस्त्रं ददातीत्यत्र न चतुर्थी । अत्र दाधातुर्भाक्तः अधीनीकरणरूपेऽर्थं इति तदर्थः । दाधातुप्रयोग एव चतुर्थीविधानादेव, अजां ग्रामं नयति, हस्तं निदधाति वृक्षे इत्यादौ न चतुर्थी, इति वृत्तिकारमतम् । भाष्ये तु दानस्येति क्रियामात्रस्योपलक्षणम् कर्त्रा क्रियामात्रकर्मणा सम्बद्र्धुमिष्यमाणस्य सम्प्रदा
त्वमित्यर्थः । अत एव खण्डिकोपाध्यायः शिष्याय चपेटां ददातीति प्रयोगः सङ्गच्छते, अत एव च 'दाशगोघ्नौ सम्प्रदाने' इत्याद्यपि चरितार्थम् । अजाया ग्रामसम्बन्धो जायतामित्येवेच्छा न तु ग्रामोऽजासम्बद्धो जायतामित्याकारेच्छेति ग्रामस्याज्जारूपकर्मणा सम्बद्धमिष्यमाणत्वाऽभावान्न अजांग्राममित्यादौ सम्प्रदानत्वाऽतिप्रसङ्गः । विप्राय गां ददातीत्यादौ सम्प्रदानत्वशक्तिमान् क्रियाकारकभावसम्बन्धश्च सम्प्रदानचतुर्थ्यर्थः कर्मणा सम्बन्धश्च स्वत्वादिरूपो बोध्यः । देवदत्तकर्त्तवृत्तिविप्रोद्देश्यकगो निष्ठत्यागानुकूलव्यापार इति बोधः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
संप्रदानकारकप्रकरणम् ।
कौतेति किम्-अयम्भावः, सूत्रे कर्मणेत्यनुपादाने का क्रियया सम्बधुमिष्यमाणस्य सम्प्रदानत्वमित्यर्थे विप्राय गां ददातीत्यादौ गोरूपकर्मणोऽप्युद्देश्यत्वात् अर्थादेवदत्तकर्तृवृत्तिदानक्रियया सम्बन्धेच्छाविषयीभूतत्वात्सम्प्रदानत्वापत्तिः । न च कर्मसं. ज्ञाया अनवकाशत्वाद् गोः कर्मसंज्ञैव स्यान्न सम्प्रदानसझेति वाच्यम् । सम्प्रदानसंज्ञायाः कर्मसंज्ञया सह पर्यायतया विधानेन कर्मसंज्ञायाः सावकाशत्वात्तया सम्प्रदानसंज्ञाया अबाधेन दोषस्य तादवस्थ्यात् । अतः कर्मणेत्यस्योपादानमावश्यकं, सति तस्मिन् गोरूपो. द्देश्यत्वाऽभावात्तेनैव सम्बद्धमिष्यमाणस्य सम्प्रदानत्वेन न तस्याऽऽपत्तिलेषोऽपीति दिक् ॥ __ यं स ग्रहणं किमिति-सूत्रेऽनयोरनुपादाने क्रियाकर्मणा योऽभिप्रेति ब्राह्मणादिः तस्यैव सम्प्रदानत्वापत्तिः । न च कर्तृसंज्ञाया निरवकाशत्वेन तयोक्तसंज्ञाबाधेन नाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । अकर्मकधातुविषये कर्तृसंज्ञायाः सावकाशत्वेन तया सम्प्रदानसंज्ञाबाधानापत्त्या पूर्वोक्ताऽऽपत्तेस्तादवस्थ्यात् । न च कर्त्तः कर्तृत्वाऽभावेन गोः कर्मत्वमेव न स्यादिति वाच्यम् । कर्मसंज्ञायां कर्तृग्रहणस्य स्वतन्त्रोपलक्षणत्वेनादोषात् । अत एव लार्थाद्धीयते इत्यत्र कर्तुरपादानत्वेऽपि कर्मणि लकारसिद्धिः । एवञ्च यं स ग्रहणमावश्यकमिति भावः ॥
ननु सूत्रे कर्मणेत्युक्तावकर्मकक्रियोद्देश्यस्य सम्प्रदानत्वं न स्यादित्यत आह-क्रियया यमभिप्रेति सोऽपि सम्प्रदानमिति-कर्मरहितक्रिययेति तदर्थः । सकर्मकेषु कर्मसंज्ञा सम्प्रदानसंज्ञाया बाधिका स्यादित्याह-पत्ये शेत इति-उद्देश्यत्वं चतुर्थ्यर्थः । पत्युद्देश्यकशयनकी पत्नीति बोधः । न च तादर्थ्यमुपकार्योपकारकभावरूपः सम्बन्धः । दानादयोऽपि सम्प्रदानत्वेनाऽभिप्रेतविप्राद्यर्था एवेति तादर्थ्यचतुर्येव सिद्धौ ‘चतुर्थी सम्प्रदाने' इदं सूत्रं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । 'दाशगोप्नौ सम्प्रदाने' इत्येतदर्थन्तस्याऽऽवश्य. कत्वात् । सम्प्रदाने कारके दाशगोताविति निपात्येते इति सूत्रार्थः । चतुर्थी सम्प्रदाने इत्यस्यासत्त्वे दाशगोध्नाविति सूत्रे सम्प्रदानपदेन कारकग्रहणं न स्यादित्येतदर्थं तदावश्यकमिति भावः । अत एव मूले दाशन्ति तस्मै दाशः । गां हन्ति तस्मै गोनोऽतिथिरिति तयोरर्थः प्रतिपादितः । न च दाशगोन्नावित्यत्र सम्प्रदानशब्दस्य सम्यक् प्रदीयते यस्मै तत्सम्प्रदानमित्यर्थकल्पनया नैतत्सुत्राऽनुपपत्तिरिति वाच्यम् । उक्तरीत्योक्तसूत्राऽनुपपत्तिपरिहारेण तदनावश्यकत्वेऽपि तत्सम्प्रदानकं दानमिति बोधार्थ चतुर्थी सम्प्रदाने इत्यस्यावश्यकत्वात् । सम्प्रदानसज्ञासत्त्वे विप्रसंप्रदानकं गोकर्मकं दानमिति बोधः । तादय॑चतुझं विप्राथं गोकर्मकं दानमिति बोध इत्येवमनयो दो बोध्यः ।।
ननु अभिलषते रुचधातुसमानार्थकतया हरये रोचते भक्तिरित्यत्रेव हरिभक्तिमभिलष्यतीत्यत्राप्यर्थग्रहणसामर्थ्यात्परामपि कर्मसज्ञां बाधित्वा सम्प्रदानसञ्ज्ञा कुतो नेत्याश
य समाधत्ते-अन्यकर्त्तकोऽभिलाषो रुचिरिति । अभिलषतिकपेक्षया यदन्यदभिलपतिकर्म तत्कर्तका रुचिरिति तदर्थः । यत्किञ्चिन्निष्टप्रीत्यनुकूलप्रीतिव्यधिकरणव्यापारो रुचधात्वर्थ इति फलितम् । यत्कञ्चिद्विषयकप्रीत्यनुकूलप्रीतिसमानाधिकरणव्यापारोऽभिलषतेरर्थः । तथाच हरये रोचते भक्तिरित्यत्र हरिनिष्ठप्रीत्यनुकूलप्रीतिव्यधिकरणव्यापारो भक्तिनिष्ठ इति सम्प्रदानसंज्ञा जाता। हरिभक्तिमभिलष्यतीत्यत्र तु भक्तिविषयकग्री
३ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
तिसमानाधिकरणव्यापारो हरिनिष्ट इत्युभयोः समानार्थकत्वाऽभावान्नाऽभिलपतियोगे सम्प्रदानसझेति समाधातुराशयः । एवं समवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रीत्यनुकूलप्रीतिव्यधिकरण. व्यापारार्थकप्रीधातुयोगे हरि प्रीणयति भक्तिरित्यत्रापि न सम्प्रदानसंज्ञा । रुचधातुसमानार्थत्वाभावात् प्रीयमाण इति निर्देशेन प्रीधातुयोगे तदभावकल्पनाच्चेत्यलम् ॥
प्रीयमाणः किम् । देवदत्ताय रोचते मोदकः पथीति-ननु प्रीयमाणपदाऽभावे क्रियाजनकत्वमात्रविवक्षायां सूत्रस्य चारितार्थ्यात्सम्प्रदानसंज्ञायां मन्दं प्रवृत्तस्य तस्य परत्वादधिकरणसंज्ञया बाधेन प्रत्युदाहरणे न काचिदनुपपत्तिरिति चेन्न । देवदत्तं रोचते मोदकः पथीत्यस्यापत्तिरिति प्रत्युदाहरणस्याशयात् । प्रीयमाणपदसत्त्वे तु कर्मसंज्ञाया अस्यापवादत्वेन न दोष इति भावः ॥
श्लाघहनुस्थाशपां ज्ञीप्स्यमानः-एषां धातूनां प्रयोगे बोधनेच्छाविषयीभूतः सम्प्रदानसंज्ञको भवतीत्यर्थः । बोधविषया स्तुतिः श्लाघतेरर्थः । गोपी स्मरात्कृष्णाय श्लाघते इति । स्मरादिति हेतौ पञ्चमी, तथाच, गोपीकर्तृका स्मरहेतुका कृष्णसम्प्रदानिकात्कृिष्णबोधवृत्तिविषया स्तुतिरिति बोधः । बोधविषयमितरादर्शनयोग्यदेशस्थापन ह्नतेरर्थः । आत्मानमित्यध्याहारः । तथा च, गोपीकर्तृका स्मरहेतुका कृष्णवृत्तिबोधविषया आत्ममिका इतरादर्शनयोग्यदेशस्थापनाऽनुकूला क्रियेति बोधः । तिष्ठत इति । गोपीकर्तका स्मरहेतुका कृष्णसम्प्रदानिका स्वाभिप्रायबोधाऽनुकूला स्थितिक्रियेति बोधः । शपत इति । गोपीकर्तृका स्वरहेतुका कृष्णसम्प्रदानिका स्वाऽभिप्रायबोधाऽनुकूला शप. थक्रियेति बोधः ।
शेखरकृतस्तु-स्तुत्यादिना बोधनं श्लाघादेरर्थः । तथाच स्तुत्या आत्मानुरागं कृष्ण बोधयतीत्यर्थः । एवं झुत्या स्थित्या शपथेन च आत्मानुरागं कृष्णं बोधयतीत्यर्थः । यद्वा स्तुत्या हुत्या च कृष्णं स्वसखीजनं बोधयतीत्यर्थः । एतत्सूत्रघटकज्ञीप्स्यमानपदे ण्यर्थकर्मणः प्रकृत्यर्थकर्मणश्च ग्रहणम् । श्लाघादेः स्तुत्यादिमानार्थकत्वे कृष्णं श्लाघते हत इत्येव, जीप्स्यमान इति ज्ञापनवचनाज्ज्ञपेः सन्नन्तात्कर्मणि शानजित्याहुः ।
धारेरुत्तमर्णः-धारयतेः प्रयोगे उत्तमर्णः सम्प्रदानसंज्ञको भवतीत्यर्थः । अत्र सूत्रे धारेरिति शृङ् अवस्थाने इति ण्यन्तस्य ग्रहणम् , नतु ण्यन्तस्य धूमः, तथा सति मोक्षस्य धात्वर्थकर्तृत्वानापत्तेः, ञः सकर्मकत्वेन मोक्षस्य कर्मत्वानापत्तेश्च, धुडो ग्रहणे तु तस्याऽकर्मकत्वादण्यन्तकर्तुर्मोक्षस्य णौ 'गतिबुद्धि' सूत्रेण कर्मत्वमुपपद्यते । भक्ताय धारयति मोक्षं हरिरिति । स्थापनानुकूलव्यापारोऽत्र धारिधात्वर्थः । तथा च भक्तसम्प्रदानको हरिकर्तृको मोक्षकर्मकाऽवस्थापनानुकूलव्यापार इति बोधः । ननु भक्तस्य कारकत्वाऽभावात्सम्प्रदानसंज्ञा न स्यादिति चेन्न । भक्ताऽसत्त्वे प्रेरणाया अभावात्प्रेरणाजनकत्वेन भक्तस्य कारकत्वाक्षतेः । ननु मोक्षस्य ऋणत्वे सत्येव भक्तस्य तत्स्वामित्वादुत्तमर्णत्वेन संप्रदानत्वं स्यात्परं मोक्षस्य ऋणत्वमेव न, ऋणं हि नाम यत्र सजातीयदानमश्रीकृत्य परदत्तद्रव्यादानानन्तरं तदुत्तरकालिकगृहीतद्रव्यसजातीयद्रव्यदाननाश्योऽदृष्टविशेषः प्रकृते मोक्षस्यैवंविधऋणत्वाऽभावेन भक्तस्योत्तमर्णत्वाऽसम्भवादिति चेन्न । अवश्यदेय. त्वमात्रेण मोक्षेऽपि ऋणत्वव्यवहारस्य मुलभत्वात् । अत्र सूत्रे उत्तमर्णग्रहणाभावे देवद
Aho! Shrutgyanam
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
संप्रदानकारकप्रकरणम् ।
ताय शतं धारयति ग्रामे अत्र ग्रामस्याऽपि सम्प्रदानत्वापत्तिः । न च परत्वादधिकरण. संज्ञैव स्यादिति वाच्यम् । सत्येवमुत्तमणेऽपि हेतुसंज्ञापत्तेर्दुर्वारत्वात् । तस्मादुत्तमर्गन. हणाऽभावे हेतुसंज्ञाया इवाऽधिकरणसंज्ञाया अप्यपवादभूतेयं सम्प्रदानसंज्ञा स्यादिति तव्यावृत्त्यर्थमुत्तमर्णग्रहणमिति दिक् ॥
स्पृहेरीप्सितः-अत्रसूत्रे ईप्सितपदमिच्छाविषयपरं तथा च स्पृहयतेः प्रयोगे इच्छाविषयः सम्प्रदानसंज्ञको भवतीत्यर्थः । पुष्पेभ्यः स्पृहयति । स्पृहयतिरिच्छामात्रवाची, फलावच्छिन्नेच्छावाची च । आद्य सम्प्रदानत्वं तत्प्रागेवोदाहृतम् । अन्त्ये कर्मत्वं पुष्पाणि स्पृहयताति यथा, इत्येवाह मूले-प्रकर्षविवक्षायां तु परत्वात्कर्मसंज्ञेति । फलाश्रयत्वेन विवक्षायामित्यर्थः । अस्य सूत्रस्य क्रियाजनकत्वमात्रविवक्षायां चारितायेन परत्वात्कर्मसंज्ञेति तद्भावः । पुष्पसम्प्रदानकेच्छेति चतुर्थासमभिव्याहारे पुष्पकर्म केच्छेति द्वितीयासमभिव्याहारे च बोधः । ननु स्पृहयतेः प्रयोगे सम्प्रदानत्वविधानात्
___ कुमार्य इव कान्तस्य त्रस्यन्ति स्पृहयन्ति च । इत्यनुपपन्नमिपि चेन्न । क्रियासम्बन्धित्वमात्रविवक्षायां षष्ट्या तदुपपत्तेः ॥
क्रुधद्रुहेाऽसूयार्थानां यं प्रतिकोपः- एपामर्थ इवाऽर्थो येषां ते तथोक्तास्ते. षाम् । विषयतया क्रुधार्थानां धातूनां प्रयोगे तन्मूलभूतकोपसम्बन्धिनः सम्प्रदानसंज्ञेति तदर्थः। तेषु क्रुधनुहोरकर्मकत्वात्षष्टयां प्राप्तायामितरयोः कर्मसंज्ञायां प्राप्तायां वचनमिदम् । क्रोधश्चाऽमर्षरूपो मनसो वृत्तिविशेषः उत्कर्षविरोधिधर्मारोपाऽनुकूलव्यापारात्मकः । द्रोहश्वाऽपकाररूपः । सच तदीयगुणे दोषत्वारोपाऽनुकूलव्यापाररूपः । इति क्रोधद्रोहयो दः । ईर्ष्या अक्षमा साच परकीयपाण्डित्यादिगुणानामसहनं तच्च गुणादिज्ञानजन्यद्वेषात्मकम् । असूया च गुणेषु दोषतादात्म्यारोपः । इति द्रोहादस्य भेदः । हरये ऋध्यतीत्यादि । हरिसम्प्रदानकः क्रोधः । हरिसम्प्रदानको द्रोहः । हरिसम्प्रदानिका ईर्ष्या । हरिसम्प्रदानिका असूयेति बोधः । ननु कुपक्रोधे इत्यनुशासनात्कोपस्यैव क्रोधपदार्थत्वात्कोधस्य कोपप्रभवत्वमनुपपन्नमिति चेन्न । वाक्चक्षुरादिविकारानुमेयप्ररूढकोपस्यैवाऽत्र क्रोधपदार्थत्वेन तस्य कोपप्रभवत्वोपपत्तेः । एवञ्च कोपक्रोधयो दान्न कुपधातुयोगे सम्प्रदानत्वम् । अत एव कुप्यति कस्मैचिदित्याद्यसाध्वेवेत्यलम् ॥
तादयें चतुर्थी-तादर्थ्यमुपकार्योपकारकभावरूपः सम्बन्धः । तस्मिन् गम्यमाने उपकार्योपकारकवाचकाच्चतुर्थीति तदर्थः । मुक्तये हरिं भजतीत्यादितो मुक्तिरूपोपकार्योपकारकं हरिकर्मकं भजनमित्यादिक्रमेण बोधः । उक्तरूपः सम्बन्धोऽनेकविधो नतु कार्यकारणभावरूप एव । अत एव ब्राह्मणाय दधीत्यादयोऽपि प्रयोगा उपपद्यन्ते । उक्तरूपतादर्थ्यस्य सम्बन्धत्वेन विवक्षायां षष्ठ्येव । स्पष्टमिदं गुरोरिद गुर्वर्थमित्यत्र भाष्ये ॥
क्लुपि सम्पद्यमाने च-क्लपीति सप्तमी नत्विका निर्देशः । अत्राऽर्थग्रहणं सम्पूर्वकस्य पद्यतेरुत्पत्त्यर्थः, तथाच क्ल्टप्त्यर्थकधातुयोगे उत्पद्यमानेऽर्थे वर्तमानाद्विकृतिवाचकात्प्रातिपदिकाच्चतुर्थीति वार्तिकार्थः । भक्तिर्ज्ञानाय कल्पते ज्ञानरूपेण परिणमते इत्यर्थः । अत एव प्रकृतिविकृत्योर्मेदविवक्षायां विकृतिवाचकाच्चतुर्थी तयोरभेदविवक्षायां तु परत्वात्प्रथमैव, भक्तिर्ज्ञानं कल्पते इत्यलम् ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारलमञ्जूषा |
क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः -- क्रिया अर्थः फलं यस्य तत्क्रियार्थं तेन स्ववाचकं लक्ष्यते क्रियाफलार्थवाचकमुपपदं यस्य स तथोक्तस्तस्य क्रियार्थोपपदस्य, अर्थश्व प्रत्यासच्या क्रियारूप एव गृह्यते स्थानिनुशब्दस्याऽप्रयुज्यमानवाचित्वमिति व्याकरणशास्त्रे प्रसिद्धं तथा च यत्फलितन्तदाह- क्रियार्था क्रिया उपपदं यस्येत्यादि । फलेभ्यो यातीत्यादितः फलकर्मकाऽऽहरणफलकं यानमित्यादिक्रमेण बोधः । यथा वाक्यार्थे वाक्यैकदेशप्रयोगस्थले प्रविश पिण्डीमित्यादौ तस्यैव पदस्य सकलवाक्यार्थशक्तत्वं तथा प्रकृतेऽस्य समुदायस्याऽऽहरणघटितोक्तार्थं शक्तिरेतच्छास्त्रबलादिति बोध्यम् । सूत्रे स्थानिन इत्युक्त्या तुमुनः प्रयोगे न चतुर्थी । पिण्डीमित्यादावप्रयुज्यमानभक्षण क्रियाकर्मणि चतुर्थीवारणाय क्रियार्थोपपदस्येति पदमिति दिक् ॥
२८
ननु 'नमः स्वस्ती' त्यनेन नमः शब्दयोगे चतुर्थीविधानान्नमस्करोति देवानित्यादौ नमः शद्वयोगे चतुर्थी कुतो नेत्याशङ्कय समाधत्ते – उपपदविभक्तेरिति । सहयुक्तेऽप्रधा इति सूत्रभाष्ये प्रधाने प्रथमां साधितुमप्रधानग्रहणं प्रत्याख्यातुञ्च वचनरूपेण पठितेयम् । नमःस्वस्तीत्यन्नत्ययोगग्रहणेन ज्ञापितेयमित्याहुः केचित् । क्रियाकारकयोः सम्बन्धोऽन्तरङ्गस्तन्निमित्तिका विभक्तिरन्तरङ्गा, उपपदार्थेन तु यत्किञ्चित्क्रियाकारकभावमूलकः सम्बन्ध इति तन्निमित्तिका विभक्तिरपि बहिरंगेत्येतन्मूलिकेयमित्याहुः -- कैयटादयस्तन | नमस्करोति देवानित्यादौ क्रियाकारकभावेनैवान्वये परत्वाच्चतुर्थीमाशंक्यानया वारणस्य भाष्योक्तव्याऽसङ्गत्यापत्तेः । कारकविभक्तित्वञ्च क्रियाजनकत्वसमानाऽधिकरणकर्त्रादिषट्काऽन्यतमत्वम् (अभिहिते प्रथमे ) ति वार्त्तिकस्वारस्यादन्याऽभिहिताऽनुद्भूतकर्त्राद्यन्यतमार्थत्वं प्रथमाया अपीति तस्या अपि कारकविभक्तित्वमित्यवसेयम् । यथा arfararat faciaविभक्तेश्चैकस्यैव द्वित्वस्य बोधस्तथैव देवदत्तः पचतीत्यादौ उभाभ्यां कर्तृभ्यामेकस्यैव कर्तृत्वस्य बोधो नतु कर्तृत्वबोधाssवृत्तिरिति बोध्यम् - वस्तुतस्तु सूत्रेऽर्थवन्नमः शब्दस्य ग्रहणात्प्रकृतेऽर्थवन्नमः शब्दयोगाऽभावान्न चतुर्थीशङ्काकलङ्ककणिकावर इति दिक् ॥
मन्यकर्मण्यनादरे विभाषाऽप्राणिषु – अप्राणिष्वित्यस्य प्राणिवजेत्यर्थः । तच्च मन्यकर्मविशेषणं, तथाच प्राणिवर्जे मन्यतेः कर्मणि चतुर्थी वा स्यात्तरस्कारे इति तदर्थः । तन्त्राऽनादर इत्यस्य तिरस्कारोऽर्थः । तथाहि, अनादरो नाऽऽदराऽभावमात्रमपितु अधर्मादाविव नमो विरुद्धवाचित्वात्तिरस्कार इति । तत्राऽनारद इति मन्यकर्मविशेषणम् । नानादरद्योत मन्यतेः कर्मणीत्यर्थः फलितः । तिरस्कारश्च व्याख्यानादपकृष्टनिरूपितो. पमेयत्वस्याप्यभावरूप उपमेयेऽत्र गृह्यते नत्वपकृष्टसादृश्यरूपः तत्प्रतीतिश्च नञ् समभिव्याहर लम् |
इति चतुर्थी ।
अथापादानकारकप्रकरणम् ।
ध्रुवमपायेऽपादानम् - धुगतिस्थैय्र्ययोरित्यस्मात्कुटादेः पचाद्यचि, ध्रुव स्थैय्यः इति पाठे तु इगुपधलक्षणे के वा निष्पन्नस्य ध्रुवशब्दस्य स्थैर्यार्थकत्वम् । विभागजनक
Aho! Shrutgyanam
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपादानकारकप्रकरणम् ।
व्यापारोऽपायशब्दार्थः । तथा च, विभागजनकव्यापारे ध्रुवं स्थिरं उक्तव्यापाराऽनाश्रयमिति यावत । यत्तदुपादानसंज्ञकं भवतीति सूत्रार्थः । भाष्ये माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आ - रा इत्यादौ बुद्धिपरिकल्पितमपादानमाश्रित्यैव पञ्चमी साधनेन बुद्धिपरिकल्पित सम्बधपूर्वको बुद्धिपरिकल्पितोऽपि विभागो गृह्यते न केवलो वास्तवसम्बन्धपूर्वको वास्तव ति बोध्यम् । तथा च प्रकृतधातूपात्तविभागजनकव्यापारानाश्रयत्वे सति प्रकृतधास्वर्थ विभागाश्रयत्वमपादानत्वमिति फलितम् । सूत्रे ध्रुवग्रहणाभावे पचत्यादियोगे कर्तृसंज्ञायाश्चारितार्थ्येन, अपायविषये यत्कारकं तदपादानमित्यर्थ सम्भवेनापादानसंज्ञायाः कर्तृ संज्ञापवादत्वेन कर्त्तुरपादानत्वाऽऽपत्तिरिति तद्व्यावृत्यर्थं ध्रुवग्रहणमित्यवसेयम् । उक्तञ्च हरिणा
अपाये यदुदासीनं चलं वा यदि वाऽचलम् । ध्रुवमेव तदावेशात्तदपादानमुच्यते ॥
इति कैयटादयः
२९
शेखरकृतस्तु — उक्तरीत्या ध्रुवपदस्य निश्चलार्थकत्वेन त्रस्तादश्वात्पतति ( १ )धावasarत्पततीत्यादौ त्रासधावनाऽऽश्रयत्वेनाऽनिश्चलत्वाद्ध्रुवत्वाऽभावेनाऽश्वस्याऽपादानत्वं न स्यादिति पूर्वपक्षं विधायात्राऽध्रौव्यमविवक्षितं यतः सतोऽप्यविवक्षा भवतीति समाहितम्भाष्ये । अत्र पतधात्वर्थव्यापाराऽऽश्रयत्वरूपत्वदुक्ताऽध्रुवत्वस्याऽसत्त्वेन सतोऽधौव्यस्याऽविवक्षेति भाष्योक्तिरसङ्गतिमापद्येत । सिद्धान्तेऽपि त्वदुक्तध्रुवपदार्थकथनस्यैवौचित्येन भाष्योक्तस्याऽसङ्गतिः । लोकसिद्ध निश्रलाऽतिरिक्तेऽर्थे ध्रुवपदस्य शक्तिकल्पने गौरवञ्च । नचान्यविधध्रुवत्वाऽभ्युपगमे अतदावेशादिति हरिकारिकाया असङ्गतिरिति वाच्यम् । तत्रातदावेशादित्यस्य तदावेशाऽविवक्षणादित्यर्थेन तत्सङ्गतेः । अतोऽपाये गतिविशेषे सति यत् ध्रुवमवधिभावोपगमाश्रयत्वे सति अवधिभावोपगमातिरिक्तस्याऽधत्वोपयोगि व्यापारस्याऽनाऽऽश्रयं तदपादानमिति सूत्रार्थः । त्रासादेरवधित्वोपयोगित्वाऽऽश्रयणादश्वस्याऽपादानत्वं न स्यादिति पूर्वपक्ष: । वृक्षात्पर्ण पततीत्यादौ श्रासादेरसत्त्वान्न तस्याऽवधित्वोपयोगित्वमिति समाधानम् । वृक्षस्य पर्ण पततीत्यादौ वृक्षस्य पर्णद्वारा पातजनकत्वेन प्राप्ताऽपादानत्वव्यावृत्त्यर्थं ध्रुवमपाये इति । सत्येवं अपायपदं कारके इत्यस्य क्रियाजनकत्वेन विवक्षित इत्यर्थे तात्पर्य ग्राहकं बोध्यम् । ननु मेषपदोपात्तयोरेव परस्परशब्दार्थत्वात्तयोरवधिभावोपगमातिरिक्तव्यापाराऽनाश्रयत्वाऽभावेन परस्परान्मेषा - वपसरत इत्यत्राऽपादानत्वाऽनुपपत्तिरिति चेन्न । वाचकशब्दरूपोपाधिगतभेदस्य वाच्यार्थे आरोपात्तयोरप्यर्थयोर्भेदेन तदुपपत्तेः । त्रासाऽश्रयाऽभिन्नाऽश्वाऽपादानिका देवदत्तकर्तृवृ त्तिपतनक्रियेति प्रथमवाक्याद्बोधः । धावनकर्त्रभिन्नाश्वापादानिका देवदत्तकर्तृवृत्तिः पतनक्रियेति बोधः । कुड्यापादानकपातकर्त्रभिन्नाऽश्वाऽपादानिका देवदत्तकर्तृवृत्तिपातक्रियेति तृतीयतो बोधः । अन्यतरमेषाऽपादानिकान्यतरमेषकर्तृकाऽपसरणक्रियेति चतुर्थतो बोधः । ननु विभागाश्रयस्याऽपादानत्वविधानाद्वयधधात्वर्थे विभागस्य प्रवेशात्तद्योगे धनुषा वि"ध्यतीत्यत्राऽपादानत्वं दुर्वारमिति चेन्न । व्यधधातोर्निःसरच्छरजन्यवेधार्थत्वेन तद्योगे -
( १ ) आदिपदेन कुड्यात्पततोऽश्वात्पततीत्यपि बोध्यम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
ऽपादानत्वकरणत्वयोः प्राप्तौ परत्वात्करणत्वस्यैव प्रवृत्तेः । ननु विभागाऽनुकूलव्यापारस्य त्यजधात्वर्थत्वेन तद्योगे ऽप्यपादानत्वप्रसक्तेर्दुर्वारत्वावृक्षं त्यजति खग इति प्रयोगो न स्यादिति चेन्न । तत्र व्यापारव्यधिकरणविभागस्यैव धात्वर्थत्वात्कर्मसंज्ञयाऽपादानत्वस्य बाधेन तथा प्रयोगोपपत्तेः । विभागाऽनुकूलव्यापारस्य स्पन्दधात्वर्थत्वेन तयोगेऽपादानत्वं नाशयम् । उक्तधातोर्विभागार्थत्वाऽनङ्गीकारादिति वृक्षे स्पन्दते इत्येव भवति । चलधातोविभागार्थत्वात्तद्योगेऽपादानत्वस्य सौलभ्येनाऽऽसनाच्चलित इति प्रयोगो भवत्येव । ननु सार्थस्य धात्वर्थप्रधानव्यापाराश्रयत्वादपादानत्वप्रसक्त्या सार्थाद्धीयते इति प्रयोगो नोपपद्यतेति चेन्न । (अपादाने चाहीयरहोरि)ति ज्ञापकात्कर्मप्रत्ययान्तहाधातुप्र. योगेऽऽपादानत्वस्य ज्ञापनेन तदुपपत्तेः । कर्मसंज्ञायां कर्तृपदस्य स्वतन्त्रोपलक्षणत्वेन कर्मणि लकारे सार्थेन त्यज्यते देवदत्त इत्यर्थ इत्याहुरिति दिक ॥ ___ ननु विभागस्य संयोगपूर्वकविश्लेषरूपत्वेन तस्याऽत्राऽसत्त्वावुद्धिकृतस्य विभागस्य गौणत्वेनाऽग्रहणाञ्च सूत्रेणाऽप्राप्त्या वार्तिकमिदमावश्यकमित्याह-जुगुप्साविरामेति । जुगुप्सा, निन्दा, विरामो विरतिः प्रमादोऽनवधानता, जुगुप्साद्यर्थकधातूनां प्रयोगे जुगुप्सादीनां यद्विषयकत्वेन विवक्षा तदपादानमिति तदर्थः । तस्यैवं विषयस्य क्रियाजनकत्वरूपकारकत्वेनाऽविवक्षायां सम्बन्धित्वेन च विवक्षायां पापस्य जुगुप्सते इति भवत्येव । एषां धातूनां स्वार्थविशिष्टबौद्धविश्लेषजनकनिवृत्तौ लक्षणया अपदाने पञ्चमीत्येव सिद्धौ वावार्तिकमिदमुत्तरसूत्राणि च नावश्यकानीत्युक्तं भाष्ये ॥
भीत्रार्थानां भयहेतुः--भयं भीस्त्राणं त्राः, क्विबन्तावेतौ, धातुनिर्देशे तु व्यधिकरणबहुव्रीहिराश्रयणीयः स्यात् । भीश्चत्राश्च भीत्रौ तावों येषान्ते भीत्रार्थास्तेषां भीत्रार्थानामित्येतत्फलितमाह-भयार्थानामिति । हेतुतृतीयाऽपवादभूतोऽयं योगः । ननु भयार्थकधातुयोगे भयहेतोरपादानत्वविधानात् ॥
कस्य बिभ्यति देवाश्च जातरोषस्य संयुगे। इति रामायणीयपद्ये कस्येति भयहेतोरपादानत्वप्रसक्त्या ततः कथं षष्ट्युपपत्तिरिति चेन्न । कस्येत्यस्य संयुगेनाऽन्वयात्तस्य भयहेतुत्वाऽभावेनाऽपादानत्वाऽप्रसक्तया तदुपपत्तेः। न च संयुगस्याऽपादानत्वाऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । अधिकरणसंज्ञयाऽपादानसंज्ञाया बाधे. नोक्तापत्तेरयोगात् । अधिकरणत्वाऽविवक्षायामिष्टाऽऽपत्तिरेव पञ्चम्या इति बोद्धयम् । सूत्रे भीत्राथेंत्यस्याऽसत्त्वे व्याघ्रं पश्यतीत्यादावपादानत्वाऽऽपत्तिः । न च कर्मसंज्ञयोऽपादानत्वबाधेन नोक्ताऽऽपत्तिरिति वाच्यम् । कर्मत्वाऽविवक्षणे शेषषष्टी बाधित्वा पञ्चम्यापत्ते. १र्वारत्वादित्यलम् ॥ ___ वारणार्थानामीप्सितः-वारणं प्रवृत्तिविधातः सोऽर्थो येषां ते तथोक्तानाम् । ईप्सितशब्दस्य वारणार्थधात्वर्थफलाश्रयोऽर्थः । यथा च, प्रवृत्तिक्रियाप्रतिषेधाऽनुकुलव्यापाररूपवारणार्थकधातुयोगे जन्यफलभागित्वेन तत्क्रियाकर्तुरीप्सितस्याऽपादानत्वमिति सू. त्रार्थः । यवेभ्यो गां वारयतीत्यादौ वारिधात्वर्थव्यापारजन्यसंयोगादिरूपफलाश्रयत्वाद्य. वादीनामपादानत्वात्तेभ्यः पञ्चमी । देवदत्तकर्तृवृत्तियवप्रतियोगिकविनाशाऽनुकूलभक्षणरूपव्यापाराऽभावाऽनुकूलो व्यापार इति बोधः । एवं पुष्पेभ्य आतपं नाशयति, परस्वेभ्यः
Aho ! Shrutgyanam
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपादानकारकप्रकरणम् ।
३१
पाणिम्वारयति, कूपाद-धं वारयतीत्यादितः, देवदत्तकर्तृवृत्तिरातपनिष्टपुष्पवृत्तिशुष्कीभावाऽनुकूलव्यापाराऽभावाऽनुकूलव्यापार इति बोधः । पाणिनिष्ठपरस्ववृत्तिसंयोगाऽनुकूलव्यापाराऽभावाऽनुकूलव्यापारो देवदत्तवृत्तिः। अन्धवृत्तिर्यः कूपवृत्त्यधःप्रदेशाऽवच्छिन्नसंयोगाऽनुकूलक्रियारूपपतनाऽनुकूलव्यापारस्तदभावाऽनुकूलव्यापारः कर्तृवृत्तिरिति बोधः । अग्नेर्माणवकं वारयतीत्यतस्तु माणवकवृत्त्यग्निजन्यदाहाऽनुकूलव्यापाराऽभावाऽनुकूलव्यापारो देवदत्तवृत्तिरिति बोधः ॥
अन्तद्धौं येनाऽदर्शनमिच्छति-अन्तद्धिरन्यकर्तृकस्वकर्मकदर्शनाऽभावाऽनुकूलव्यवहितदेशस्थितिरूपस्तघटकं यत्कर्तृकदर्शनाऽभावमिच्छति तदपादानसंज्ञमित्यर्थस्तफलितमाह-व्यवधाने सतीति-येनेत्यत्र कर्तरि तृतीया । नाऽत्र कृद्योगलक्षणा षष्ठी शनीया । उभयप्राप्तौ कर्मण्येव तद्विधानात् प्रत्यासत्या आत्मनोगम्यमानत्वादस्त्युभयप्राप्तिरिति भावः । मातुनिलीयते कृष्णः, मातृकर्तृकस्वकर्मकदर्शनेच्छा कृष्णवृत्तिरिति मातृशब्दादपादानत्वेन पञ्चमी । ननुक्तोदाहरणे व्यवहितदेशस्थितेर्धातुना प्रतिपादनेऽपि कथमिच्छाया लाभ इति चेन्न । आक्षेपेण तल्लाभात् । अन्तद्धौ किमिति । अयम्भावः, सूत्रे तदनुपादाने यत्कर्तृकदर्शनाऽभावमिच्छति तदपादानमित्यर्थं चोरान्न दिदृक्षते इत्यत्र चोरकर्तृकस्वकर्मकदर्शनाऽभावेच्छाया देवदत्तादिवृत्तित्वाचोरशब्दादपादानत्वाऽऽपत्तिः । तदुपादाने तु व्यवधाने सतीत्यस्याऽप्यर्थकुक्षिप्रविष्टत्वेन प्रकृते तदभावानापत्तिरिति । सूत्रे येनेत्यस्याऽभावे स्वकर्मकदर्शनाऽभावं य इच्छति तदपादानमित्यर्थे कर्तु रेवोक्ताऽऽपत्तिस्तत्सत्त्वे तु यत्कर्तृकेत्यर्थघटितोक्तार्थे न कर्तुस्तदापत्तिः। इच्छतिग्रहणाऽभावे यत्र दर्शनाऽभाव एव तत्रैवाऽपादानसंज्ञा स्यात् । तद्ग्रहणसत्वे तु अदर्शनेच्छाया तदनुकूलव्यापारकरणे दैववशाद्दर्शने सत्यप्युक्तसंज्ञा भवतीत्यलम् ॥
अन्यारादिति--अत्राऽन्येत्यर्थग्रहणं तेनाऽन्यार्थकशब्दयोगे पञ्चमीति तदर्थः । अन्यार्थश्च भेदाऽऽश्रयो नतु भेदमात्रम् । अत एव घटाद्भिन्न इत्याधुपपत्तिः । शेखरकारास्तु-'पञ्चमी विभक्तरित्यत्रविभागार्थकविभक्तपदेन भेदस्य व्याख्यानात् 'ध्रुवमपाये' इति सूत्रे अपायशब्देन भेदस्याऽपि ग्रहणादपादाने पञ्चमीत्येव पञ्चमीसिद्धावन्येत्यर्थग्रहणमनादे.. यमित्याहुः ॥
ननु सहाञ्चतीति सध्यङित्यत्र पञ्चम्यभावाय दिकशब्दसाहचर्येण दिग्वाचकस्यैवाऽञ्चूत्तरपदकस्य ग्रहणादिक्शब्दयोगे पञ्चमी विधानादेवाऽञ्चूत्तरपदकयोगेऽपि पञ्चमी विधानसुलभत्वेन सूत्रे पृथगत्तरपदग्रहणम्व्यर्थमित्यत आह-श्रञ्चुत्तरपदस्येति ॥
प्रभृतियोगे पञ्चमीति-प्रभृत्यर्थयोगे ऽपि पञ्चमीति तदर्थः । अपादाने पञ्चमीति सूत्रस्थं भाष्यमेवाऽत्र प्रमाणम् । तत्र हि (यतश्चाऽध्वकालनिर्माणं ततः पञ्चमी कार्तिक्या आग्रहायणी मास) इति वार्तिकं प्रत्याख्यातुम् (इदमत्र प्रयोक्तव्यं सन्न प्रयुज्यते कार्तिक्याः प्रभृत्याग्रहायणीमास) इत्युक्तम् । प्रभृतिशब्दाऽभावेऽपि तदर्थसत्तामात्रेण पञ्चमीत्यर्थकेनाऽनेन भाष्येण प्रभृत्यर्थयोगे पञ्चमीति वचनं बोध्यते । अन्यथा प्रभृतिपदाऽभावादुक्तवार्तिकस्य पञ्चम्यर्थमावश्यकत्वेन तत्प्रत्याख्यानमसंगतं स्यात् । एवञ्च मेरुपष्ठादारभ्य ध्रुवपर्यन्तं ग्रहनक्षत्रतारागणचित्रितोऽन्तरिक्षलोक इत्यत्र प्रभृत्यर्थकाऽऽरभ्यशब्दयोगेऽपि प.
Aho ! Shrutgyanam
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
फकिकारत्नमञ्जूषा।
ञ्चमी । अवीचिमारभ्येत्यत्राऽऽरभ्येत्यस्य गृहीत्वेत्यर्थेन प्रभृत्यर्थकत्वाऽभावान्न पञ्चमीत्यलम् ॥
ननु (अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या) अत्र सूत्रे परस्परसाहचर्यादपपर्योर्वर्जनार्थयोः कर्मप्रवचनीयसंज्ञकयोरेव ग्रहणात्तद्योगे (पञ्चम्यपाङपरिभिरि)ति पञ्चमीविधानेन (लक्षगप्रतिप. दोक्त) परिभाषयाऽपपरिनिमित्तकसुबन्तस्यैव ग्रहणेन च पञ्चम्यैव समासस्य सिद्धत्वात् अपपरिसाहचर्य्यादुक्तपरिभाषया चाऽञ्चूत्तरपदेनाऽपि अन्यारादिति विहितपञ्चम्यैव समासस्य सिद्धत्वाञ्च पूर्वोक्तसूत्रस्थं पञ्चमीग्रहणं व्यर्थ सत् बहिश्शब्दस्य पञ्चम्यन्तेन समासविधानद्वारा बहिश्शब्दयोगेऽपि पञ्चमी भवतीति ज्ञापयतीत्याह-अपपरिबहिरिति समासविधानाज्ज्ञापकादहियोगे पञ्चमीति । पञ्चम्यन्तेन समासविधानाज्ज्ञापकादिति तदर्थः । ज्ञापकसिद्धस्याऽसार्वत्रिकत्वात्क्वचिबहिश्शब्दयोगे षष्ठयपि। तेन मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य करभो बहिरिति सिद्धमिति दिक् ॥
ननु 'पृथग्विनानाने तिसूत्रेण विकल्पेन तृतीयाविधानात्तदभावपक्षे 'एनपा द्वितीया' इति प्रकृता द्वितीयैव स्यात् । अस्या वैकल्पित्वे पञ्चम्यपि, अस्याश्च नित्यत्वाद्विभक्तित्रयसमावेशो न स्यादिति तदर्थमन्यतरस्यां ग्रहणस्य समुच्चयार्थकत्वमावश्यकमित्याह-अन्यतरस्यांग्रहणं समुच्चयार्थमिति ।
शेखरकृतस्तु-अत्र सूत्रेऽन्यतरस्यांग्रहणस्य न द्वितीयासमुच्चयार्थकत्वं फलाऽभावात् । न च द्वितीयासमुच्चयार्थकत्वे
विना वातं विना वर्ष केनेमो पातितौ द्रुमौ । इत्यत्र द्वितीया भवतीति वाच्यम् । ऋतेशब्दयोग इव ततोऽन्यत्रापि दृश्यते इत्यनेनैव तत्र द्वितीयासिद्धः । अत्र सूत्रे द्वितीयाया असम्बन्धादेव भाष्यकृता नोक्तो द्वितीयासमुच्चयः । यद्यत्र द्वितीयासम्बन्धः स्यात्तदा 'करणे च स्तोकाल्पकृछकतिपयस्येति सूत्रेऽपि पञ्चमीसमुच्चयार्थम्प्रकृताऽन्यतरस्यां ग्रहणस्य सम्बन्धाऽऽवश्यकत्वात्तत्रापि द्वितीयासमुच्चयः स्यादिति तद्भावः । (पञ्चम्या अधिकारे द्वितीयाषष्ठीविषये प्रतिषेधो वक्तव्यः' दक्षिणेन ग्राम दक्षिणतो ग्रामस्येति) भाष्यात् (षष्ठ्यतसर्थप्रत्ययेने)त्यतः प्राक् (एनपा द्वितीये)ति सूत्र. मिति सूचितम् । अन्यथा सूत्रपाठक्रमत्यागे न्यायप्राप्तषष्ट्याः पूर्वनिपाताऽकरणे च न किमपि बीजम् । एवञ्चान्यतरस्यांग्रहणस्य नैव द्वितीयासमुच्चयार्थकत्वमित्याहुरित्यलम् ॥
इति पञ्चमी ।
अथ सम्बन्धकारकप्रकरणम् षष्ठी शेषे। अत्र सूत्रे शेषपदेन कर्मादिभ्यो येऽन्येऽर्थाः स शेष इति भाष्यकृतोक्तत्वात्कारकप्रातिपदिकार्थभिन्नस्य स्वत्वादेर्ग्रहणम् । स च शेषः स्वत्वत्वादिरूपेण सम्बन्धत्वेन रूपेण च षष्टीवाच्यः । राज्ञः पुरुषोऽस्तीत्येतद्वाक्यजन्यशाब्दबोधाऽनन्तरं पुरुषो राजस्वत्ववान्नवेति सन्देहो न भवतीति यथा विशेषरूपेण कल्प्यते तथा राजसम्बन्धी न वेति च सन्देहाऽनुत्पत्त्या सामान्येन सम्बन्धत्वेन रूपेण च शेषस्य षष्ठीवाच्यता कल्प्यते इति भावः । राजनिरूपितस्वत्ववदभिन्नपुरुषकर्तृकसत्तेति बोधः ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्बन्धकारकप्रकरणम् ।
३
रुजाऽर्थानामिति । रुजा व्याधिरर्थो येषान्ते रुजास्तेषां तथोक्तानाम् । धातो. र्भाववचनत्वस्याऽव्यभिचारेण सामर्थ्याद्वचन इति कर्तरि ल्युटप्रकृत्यर्थोऽविवक्षितस्तदाहभावकर्तृकाणामिति ॥
हिसायां किम्, धानापेषणमिति । (जासिनिप्रहणे)ति सूत्रे हिंसाग्रहणाऽभावे प्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे उक्तसुत्रेण षष्ट्याऽऽपत्या (प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यते) इति समासनिषेधेन धानायाः पेषणमित्यसमस्तप्रयोगाऽपत्तिः । तद्ग्रहणसत्त्वे तु पिष्धातोरत्र हिसार्थकत्वाऽभावादनेन षष्ठ्यप्राप्त्या कर्तृकर्मणोरिति पष्ठ्या समासे तदपपत्तिरिति भावः ॥ ___ ननु गामस्य तदहःसभायां दीव्येयुरित्यत्र नित्यं षष्ठीप्राप्तौ विकल्पार्थ द्वितीया ब्राह्मणे इति सूत्रमिति भाष्यात् 'दिवस्तदर्थस्य त्यत्र न शेषपदसम्बन्ध इत्याशयेन तिङन्तमुदाहरति-शतस्य दीव्यतीति । यदि दिवस्तदर्थस्येत्येतत्सूत्रस्याऽपि शेषपदसम्बन्धेन समासनिवृत्तिफलकत्वं स्यात्तदा यत्र समासस्य प्राप्तिसम्भावना तादृशं कृदन्तमेवोदाहरेत् । तथाऽकरणेन ज्ञायते नाऽत्र शेषपदसम्बन्ध इति भावः ॥
ननु 'दिवस्तदर्थस्ये त्यादिसूत्रेण व्यवधानाच्छेषपदाऽसम्बन्धेनाऽधिकरणकारक एव षष्टीविधानस्य समुचितत्वेन शेषग्रहणं व्यर्थमित्याशयेनाशङ्कते-शेषे किमिति। समाधत्तेद्विरहन्यध्ययनमिति। शेषपदाऽसम्बन्धेऽधिकरणे षष्ठीविधानात्प्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे षष्ट्यापत्तिरिति तद्वयावृत्त्यर्थं वृत्त्यादिप्रामाण्यात् 'अधीगर्थदयेशामि' ति सूत्रे कर्मादीना. मविवक्षा शेष इतिभाष्ये कर्मादीनामित्यत्र बहुवचनेनात्रापि शेषपदसम्बन्धबोधनाञ्च मण्डूकप्लुत्या शेषपदसम्बन्ध आवश्यक एवेति समाधातुराशयः । वस्तुतस्तु उक्तभाष्ये बहुवचनेन नाऽत्र सूत्रे शेषपदसम्बन्धलाभः । कर्माश्रयषष्ठीविषये सूत्रोपात्तसकर्मकाणामकर्मकवद्वचनमिति वात्तिकं प्रत्याख्यातुं शेष इति वर्त्तते इति भाष्यकृतोक्ते परेण शेषश्च क इति पृष्टे कर्मादीनामविवक्षा शेष इति सिद्धान्तिना स्मारितत्वात् । सिद्धान्तिभाष्यकारेण शेषपदार्थः स्मारितः । नैतावता कृत्वोर्थेऽत्यत्र शेषपदसम्बन्ध इति लभ्यते । (१)किञ्चैतभाष्यबलेन दिवस्तदर्थस्येत्यत्र शेषपदसम्बन्धो लभ्यते । (२)अन्यथा वार्तिकरीत्या भावे इष्टस्य शतस्य दीव्यते इति प्रयोगस्याऽसिद्धिरापधेत । (३)अत एव (अधीगादयः प्रेष्यब्रुपर्यन्ताः कर्माश्रयपदेनोच्यन्ते) इति कैयटेन वार्तिकव्याख्यायामुक्तम् । (४)एवञ्च शेषपदस. म्बन्धेनोक्तवार्तिकप्रत्याख्यानवदेतत्सूत्रद्वय प्रत्याख्याने एव भाष्यकर्तुस्तात्पर्य्यम् । नचैवं (६) द्वितीया ब्राह्मणे' इत्येतत्सूत्रस्थं भाष्यं विरुणद्धीति वाच्यम् । (६)वार्तिकरी
(१) प्राचीनव्याख्यायान्दोषमप्याह-किञ्चति ।। (२) 'दिवस्तदर्थस्ये' ति सूत्रे शेषपदाऽसम्बन्धे इत्यर्थः ।
( ३ ) दिव इति सूत्रे शेषपदसम्बन्धादेवेत्यर्थः । अस्य मूलोक्तकैयटोक्तसूत्रभाष्यपाठाच्छेषपदसम्बन्धलाभ इति। (४) दिव इति सूत्रे शेषपदसम्बन्धे सतीत्यर्थः।।
(५) ननु द्वितीया ब्राह्मणे इत्यत्र भाष्ये गामस्य तदहः सभायामित्यादौ शेषपदासम्बन्धेन दिव इति सूत्रप्राप्तषष्ठीबाधनार्थर्मतस्य सूत्रस्योक्तत्वादस्य का गतिरित्याह-द्विती. या ब्राह्मण इति । (६) वार्तिककृता हि नोक्ता शेषपदानुवृत्तिः किन्तु तेनाऽकर्मकवद्भाव एवोक्त इति भावः।
Aho! Shrutgyanam
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
फक्किकारत्नमञ्जूषा। त्योक्तभाष्यस्य सत्त्वादिति तत्त्वम् । (१)किञ्च यदा कर्मणो विवक्षा, न तदा षष्ठी, स्मराम्यहं मातरमित्युक्तम्भाष्ये । भवन्नये यदा कर्मादिविवक्षा भवति । न भवति तदा षष्ठीति वदेत् । (२)एवञ्च 'ज्ञोविदर्थस्य करणे' इत्यत्राऽपि न शेषपदसम्बन्ध इति बोध्यम् । एवञ्च नाऽज्ञानार्थकजानातियोगे कदापि तृतीया । (३)शतं दोव्यतीत्यादि च सिद्धयति । ज्ञोऽविदर्थस्येत्यत्र शेषपदसम्बन्धाऽभावेऽनेनैव व्यवधानात्कथमुपपत्तिरधीगर्थेत्यत्र भाष्यो. क्तस्य शेषपदसम्बन्धस्येति नाशंक्यम् । मण्डूकाऽनुवृत्त्या शेषपदसम्बन्धस्य तत्र सुलभ. त्वादित्यलमतिविस्तरेण ॥ ___ कर्तृकर्मणोः कृति । नाऽत्र सूत्रे शेषपदस्य सम्बन्धः । तथा सति 'षष्ठी शेषे' इत्यनेनैवाऽत्राऽपि षष्ठ्याः सिद्धौ सूत्रमेतद्वैयर्थ्यमापद्येत । नचैतत्सूत्रस्य ज्ञोऽविदर्थस्येति सूत्रवत्समासनिवृत्तिफलकत्वेन चरितार्थत्वसम्भवे कथं वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । (कृद्योगा षष्ठी समस्यते) इत्यनेन तत्र समासस्येष्टत्वादुक्तफलकत्वाऽभावेन वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात् । सूत्रघटककृतिरित्यस्य करोते वे क्विबुत्पत्तौ कृद्योगे कर्तरि कर्मणि च षष्ठीति सूत्रार्थो निष्पन्नः । कर्तरि षष्ट्युदाहरणम् । कृष्णस्य कृतिः । कृतिरिति भावे क्तिन् , करणं कृतिः। कर्मषष्ट्युदाहरणञ्च, जगतः कर्ता कृष्णः । अत्र कर्तृसाहचर्याभेदसम्बन्धेनाऽन्वयिन एव कर्मणो ग्रहणात्स्तोकं पाक इत्यादौ न क्रियाविशेषणीभूतस्तोकादिपदात्षष्ठी। (४) अन्यथा व्यपदेशिवभावेन फलस्य स्वाश्रयत्वात्कर्मत्वेन तत्राऽन्वितस्य स्तोकादेरपि कर्मत्वात्त. स्माद्दुरैव षष्ठ्यापत्तिरिति बोध्यम् । (६)किञ्च स्तोकम्पाचक इत्यादौ न क्रियाविशेषणेन स्तोकादिना समानाधिकरणसमासो नाऽपि सुप्सुपेत्यनेन सः । स्तोकादेर्धात्वर्थे. ऽन्वयात्सुबन्तार्थविशेष्येण पाककर्ताऽन्वयाऽभावेन सामर्थ्य विरहात् । ननु स्तोक पाक इ. त्यत्रैव समासाऽभावप्रदर्शनस्य समुचितत्वे स्तोकं पाचक इति प्रयोगाऽन्तरे तत्प्रदर्शनं निष्फलमिति वाच्यम् । 'तृजकाभ्यां कर्तरी ति सूत्रोदाहरणविषये ओदनस्य पाचक इत्यत्र षष्ठीवत्स्तोकम्पाचक इत्यत्राऽ पि सा स्यादिति सन्देहव्यावृत्तये प्रयोगान्तरे तत्प्रदर्शनस्य साफल्यात् । (६)नचैवं द्वितीयाश्रितेत्यादेः वैयाऽऽपत्तिः कष्ठं श्रित इत्यत्र सुबन्तार्थविशेष्येण श्रवणकर्ता कष्टमित्यस्याऽनन्वयेनाऽसामर्थ्यादिति वाच्यम् । तस्याऽरम्भसामर्थ्यादवयवद्वारकसामर्थेऽपि प्रवृत्त्या सार्थक्यात् । (७)द्वितीयाप्रकरणोक्तपरेतुमतरीत्या सामर्थ्यस्य सत्त्वाच्च ।
(१) सिंहावलोकनन्यायेनाह--किञ्चति । (२) पूर्वोक्तव्यवस्थासिद्धौ चेत्यर्थः । • (३ ) दिवस्तदर्थस्येति सूत्रे पूर्वोक्तरीत्या शेषपदसम्बन्धे सति यदा सम्बन्धित्वेन वि. वक्षा तदा षष्ठी, यदा कर्मत्वशक्तिमत्वेन सा तदा द्वितीयेति रूपद्वयासिद्धिरिति भावः ।
(४) अभेदेनान्वयिनः कर्मणो प्रहणे सतीत्यर्थः । (५) अत्र विशेषमाह किञ्चेति । (६) सामर्थ्याऽभावेन समासशास्त्रेऽप्रवृत्ते सतीत्यर्थः ।
(७) प्राप्तोदकेत्यत्र वृत्तिविप्रयोः समानार्थकत्वार्थ प्राप्तिकर्बुदककर्मेति बोधस्वीकारवत्कष्टेति कर्मणो द्वितीयान्तार्थस्य कर्तर्यन्वयेन कष्टकर्मकाऽभिन्नाश्रयणकर्तेत्यर्थकल्पने सुबन्तार्थविशेष्येणाऽप्यन्वयेन सामर्थ्यमस्तीति भावः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्बन्धकारकप्रकरणम्।
सुबन्तार्थविशेष्येणाऽनन्वयेन समासाऽभावादेव, दारुणं यथा भवति तथाऽध्यापक इत्यर्थकस्य दारुणाऽध्यापक इत्यस्य सिद्धये मलोपवचनमारब्धं 'पूजनात्पूजितमिति सूत्रे भाष्ये । असामयपि समासाऽभ्युपगमे तु समासेनैवोक्तप्रयोगोपपत्तौ भाष्यकृत्कृतस्य मलोपवचनस्य स्पष्टमेव वैयथ्यं स्यात् । उक्तसूत्रस्थभाष्यमेव क्रियाविशेषणान्न षष्ठीत्यत्रापि प्रमाणं बोद्धयम् । अन्यथा तृजकाभ्यां कर्तरी' तिनिषेधसामर्थ्यादवयवद्वारकसामर्थेऽपि षष्ठीसमासस्य प्रवृत्त्या समासेनैवोक्तप्रयोगोपपत्तौ मलोपवचनस्य स्पष्टैक्वैयर्थ्यापत्तिरिति । नच विभाषाधिकारेण षष्ठीसमासस्य वैकल्पिकत्वात्तदभावपक्षे दारुणाऽध्यापक इत्यस्योपपत्तये मलोपवचनस्य चरितार्थत्वे कथं वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । तथा सति वाक्ये मलोपश्च वक्तव्य इत्येव वचनस्य कर्तुमुचितत्वात् । वैयधिकरण्येन समासाऽप्राप्तिविषयकत्वादेव, क्रियाविशेषणे दारुणादौ विशेष्येणाऽनन्वयासमासाऽप्राप्त्या मलोपविधानमिति कैयटेनोक्तम् । न च विशेष्येणाऽनन्वयेऽप्यवयवद्वारकसामर्थ्यमादाय सुप्सुपेति वा मयूरव्यंसकेति वा समासेनोक्तप्रयोगोपपत्तौ तदर्थ कृतस्य मलोपवचनस्य सर्वथा वैर्थ्याऽपत्त्या क्रियाविशेषणात्षष्ठयभावे समासाऽभावे च न तद्विनिगमकं भवितुमर्हतीति वाच्यम् । उक्तसमासविधायकशास्त्रद्वयस्याऽसार्वत्रिकत्वेन पूर्वोक्तयुक्त्या षष्टयभावात्तत्समासस्याऽप्यभावेन चोक्तप्रयोगाऽनुपपत्त्या तदर्थमुक्तवचनस्याऽऽवश्यकत्वेनोक्तविषये विनिगमकत्वस्याऽक्षतेरित्यलम् ॥
ननु कर्तृकर्मभ्यां क्रियाऽऽक्षेपात्तद्वाचिनो धातोरेव सत्त्वात्तेभ्यस्तिकृतो विधानेऽपि तिड्योगे 'न लोके ति निषेधेन पष्ठयभावे कृद्योग एव षष्ठीति कृद्ग्रहणं व्यर्थम् । न च देवदत्तेन शत्योऽश्व इत्यादौ तद्धितयोगेऽश्वरूपकर्मणि षष्टीव्यावृत्त्यर्थं कृद्ग्रहणमावश्यकमिति वाच्यम् । कारकाऽन्वययोग्यताऽवच्छेदकरूपेण साध्यत्वेनोपस्थितक्रियानिरूपितकर्मण्येवाऽनेन षष्ठीति नियमेन तद्धितात्तेन रूपेण क्रियोपस्थित्यभावादश्वस्य तादृशक्रियानिरूपितकर्मत्वाऽभावेन तत्र षष्ठ्यप्राप्तेः । नच कृद्ग्रहणमुत्तरसूत्रेऽनुवृत्त्याऽव्ययपदेन कृदव्ययस्यैव ग्रहणार्थमिति वाच्यम् । अव्ययार्थस्य ये कर्तृकर्मणीति व्याख्यानेन कृदव्ययस्यैव तत्र प्रहणात् । न च उभयप्राप्तावित्यत्रान्यपदार्थसम्पादनद्वारा बहुबीयुपपत्त्यर्थं कृद्ग्रहणमिति वाच्यम् । 'एकाचो द्वे' इत्यादाविवाऽन्यपदार्थस्याऽशब्दत्वेऽपि व्याख्यानात्तदुपपत्तेः । न च भेदिका देवदत्तस्य यज्ञदनस्य काष्ठानामित्यादौ (१)गौणे णिचप्रकृत्यर्थकर्तरि षष्ठयथं करोतीति कृदिति कर्तृपरं कृद्ग्रहणमिति वाच्यम् । गौणे णिच्प्रकृत्यर्थकर्तरि तृतीयावद्यत्नमन्तरैव षष्ट्या अप्युपपत्तेः । एवञ्च कृद्रग्रहणम्व्यर्थमेवेत्याशयेनाऽऽशंकते-कृतिकिमिति । ___ समाधत्ते-(२)तद्धिते माभूत्कृतपूर्वीकटमिति-अयम्भावः, उक्तरीत्या प्रयो
(१) अप्रधाने।
(२) तद्धिते माभूदिति । तद्धितान्तनिष्ठा या शक्तिः सा च बोधजनकत्वप्र. कारतानिरूपितकृतपूर्वीत्वावच्छिन्नभगवदिच्छीयविशेष्यतारूपा तस्या यो ग्रहः । ज्ञानं ] स च तादृशविशेष्यताख्यविषयताप्रकारककृतपूर्वीपदत्वावच्छिन्नविषयतावत्कृतपूर्वीपदम्भवत्वित्याकारकस्तन्मात्रप्रयोज्योपस्थितिः पूर्वकालिककृतिकर्तृत्वावच्छिन्नरूपा तद्विषयिका क्रिया कृतिक्रिया तस्याः कर्तरि कर्मणि च षष्ठी माभूदिति तदर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
फकारत्नमञ्जूषा ।
जनान्यथोपपत्त्या व्यर्थीभूतं कृद्ग्रहणं ज्ञापयति, कृदन्तशक्तिग्रहप्रयोज्योपस्थितिविषयक्रियायाः कर्तरि कर्मणि षष्ठी यथा स्यात्, तद्धितान्तशक्तिग्रहमात्रप्रयोज्योपस्थितिविषयक्रियायाः कर्तरि कर्मणि माभूदिति ।
तथा च कृतपूर्वीकटमित्यत्र कटस्य तद्धितान्तशक्तिग्रहमात्रप्रयोज्योपस्थितिविषयक्रियायाः कर्मत्वान्न षष्ठी । serवृत्तिघटकतयैव सकर्मकधातुप्रकृतिकभाव क्तान्तस्य कृतेत्यस्य प्रयोगेण कृदन्तशक्त्या क्रियोपस्थित्यभावात् । न च निष्ठान्तत्वात् 'न लोकेति निषेधेनैव तत्रषष्ट्यभावे नैतत्कृद्ग्रहणकृत नियमफलं युक्तमिति वाच्यम् । निष्टान्तमात्रवृत्तिशक्तिग्रहप्रयोज्योपस्थितिविषयक्रियानिरूपितकर्मण्येव तेन षष्टीनिषेधात् । न च कृद्रग्रहणकृतनियमेन कृतपूर्वीकटमित्यत्रेव तण्डुलानां पाचकतर इत्यादावपि षष्ठी न स्यात्, तण्डुलानां, पाचकतरेतितद्धितान्तनिष्ट शक्तिग्रहप्रयोज्यो पस्थितिविषयक्रियानिरूपितकर्मत्वसत्वादिति वाच्यम् । पाचकादेः पृथक्प्रयोगेण पाचकपदनिष्ठशक्तिग्रहप्रयोज्योपस्थितिविषयत्वस्य निर्बाधेन पट्युपपत्तेः । कृधातोः कर्मणोऽविवक्षया भावे ते कृतमिति ततः पूर्वशब्दस्य तत्समभिव्याहारे कृतं पूर्वमिति विग्रहे 'सुसु' तिसमासे 'पूर्वादिनिः' 'सपूर्वाच्चेति' इनिः, ततः कर्मयोगविवक्षया कृतपूर्वीकटमिति सियति । अस्यैवं रीत्या साधुत्वे एतत्सूत्रस्थं भाष्यमेव मानम् । न च प्राक्कर्मणोऽन्वयाऽविवक्षामपि कृतेत्यस्य कर्मणि साकांक्षत्वेन सापेक्षत्वादसामर्थ्येन वृत्तिर्नस्यादिति वाच्यम् । वृत्तेः पूर्व कर्मान्वयाऽभावेनाऽसाकांक्षत्वात् । न च 'नपुंसके भावे क्तः' इत्यनेन सकर्मकेभ्योऽपि धातुम्यो भावेक्तप्रत्ययसिद्धौ कर्मणोऽविवक्षया भावे साधनयत्नो व्यर्थ इति वाच्यम् । उक्तसूत्रेणाऽव्यकर्मकेभ्य एव क्तविधानादित्यलम् ॥
उभयप्राप्तौ कर्मणि -- पूर्वसूत्रेणैव सिद्धौ नियमार्थमिदं सूत्रम् । उभयोः प्राप्तिर्यस्मिन्निति बहुव्रीहिः । अस्याश्रयणादेकनिमित्तत्वलाभेनौदनस्य पाकः, ब्राह्मणानाञ्च प्रा दुर्भाव इत्यादौ विभिन्नक्रियाकर्तृकर्मणोः पष्ठीप्राप्तौ नायं नियमः प्रवर्त्तते । प्राप्तिपदेनोभयोः प्रयोगे सत्येवाऽयं निषेध इति बोध्यम् ॥
३६
स्त्रीप्रत्यययोरकाकारयोर्नायं नियम इति -- स्त्रियां क्तिन्' इत्यधिकारविहि तयोरकाsकारयोः प्रयोगे कर्मरायेव षष्ठी न तु कर्तरीतिनियमो न प्रवर्तते किन्तु कर्तर्यपि षष्ठी भवत्येव । नचैवं 'मुट् तिथो:' इति सूत्रे सुटा सीयुटो न बाध इति वृतिकृदुक्तमनुपपन्नमिति वाच्यम् । कर्तुः करणत्वविवक्षया तदुपपत्तेः ॥
शेषे विभाषा -- उक्त सूत्रकृतनियमस्याऽयं विकल्प इत्येके । इत्येतलुब्धमर्थ स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थमाह- केचिदविशेषेण विभाषामिच्छन्तीति- अकाकारभिन्नकृन्मात्रे इति तदर्थः ॥
चतुर्थी चाशिषि -- आशीर्विषय क्रियाऽन्वय्यर्थकात्प्रातिपदिकात्तद्वार के आयुप्यादियोगे चतुर्थीषष्ठयावित्यर्थः । क्रियाद्वारकसम्बन्ध स्वीकारादेव एतदर्थकचतुर्थ्यन्वानां सुखहितादिभिर्न समासः । देवदत्ताय सुखं भूयादित्यादौ देवदत्तायेत्यस्य सुखादेव भूयादित्येतच्छब्दबोध्य क्रियायामन्वयेन परस्परमसामर्थ्यात् ।
इति षष्ठी ।
Aho! Shrutgyanam
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधिकरणकारकप्रकरणम् ।
अथाधिकरणकारकप्रकरणम् । आधारोऽधिकरणम्- 'कारके' इत्यधिकारात्क्रियाजनकेऽस्य प्रवृत्तिः । आधारश्चोपस्थितत्वात्क्रियाया एव, तत्राऽऽधारपदेन न साक्षात्क्रियाऽऽधारस्य ग्रहणं किन्तु पर.. म्परया तदाधारस्य पराभ्यां कर्तृकर्मसंज्ञाभ्यां बाधात् । परम्परा च व्याख्यानात् कर्तृकर्म . द्वारैवेत्याह-कर्तृकर्मद्वारेति-उक्तञ्च हरिणा
कर्तृकर्मव्यवहितामसाक्षाद्धारयत्क्रियाम् ।
उपकुर्वत्क्रियासिद्धौ शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम् ॥ इति ॥ न च कालस्य साक्षात्क्रियाधारत्वसम्भवे कथं परम्पराऽऽधारस्य ग्रहणमिति वा. व्यम् । परम्पराऽऽधारग्रहणस्यैवाऽनुभवसिद्धत्वात् । तस्य साक्षात्क्रियाऽऽधारत्वेऽप्याधा. स्पदे स्वरितत्वप्रतिज्ञया परम्पराऽऽधारस्य ग्रहणम् । किञ्च कालस्य साक्षात्तदाधारत्वे काल: पचति भूतानीतिवत्कर्तृत्वमेव स्यात् । परम्पराऽऽधारग्रहणे सिद्धे (यस्य यदद्वारा कारकत्वं तस्य तद्वारैव क्रियान्वयः) इति व्युत्पत्त्याऽस्याऽऽधारस्य कर्तृकर्मद्वारैव क्रियाऽन्वयः । (१)अत एव, अक्षशौण्ड इत्यादौ समासः । यथा कटे शेते चैत्र इतिवाक्यात्कटाऽधिकरणकचैत्रकर्तृकं शयनमिति बोधस्तथाऽक्षाऽधिकरणकशौण्डकर्तृका भवनक्रियेतिबोधात्साक्षादेव सप्तम्यन्तस्य शौण्डादिभिः सामथ्येन समाससंज्ञासिद्धिरिति भावः ।
यत्त कैयटेनोक्तम्-अक्षेषु शौण्ड इत्यत्राऽऽसक्तपदाऽध्याहारेणाऽऽसक्तिक्रियावा. रा सामर्थ्यात्समास इति तन्न हृदयग्राहि, भाष्यकृता तस्याऽर्थस्याऽनुक्तत्वात् यत्र च कियावाचकपदन्न श्रूयते तत्रापि तदन्वययोग्यक्रियावाचकपदाऽऽध्याहारेण क्रियाऽऽधारत्व. स्योपपादनीयत्वान्मूले वृक्षः कपिसंयोगीत्यादावस्तिक्रियामध्याहृत्य तस्याः स्वकर्तृकपिसंयोगिवृक्षद्वारा मूलवृत्तितया मूलस्याऽऽधारत्वं बोध्यमिति दिक् ॥ __ औपश्लेषिकवैषयिकाऽभिव्यापकभेदादाधारस्त्रिधा। उपसमीपे श्लेष उपश्लेषस्तत्कृत औपश्लेषिकः । यन्मासेऽतिक्रान्ते दीयते तस्य मास औपश्लेषिकमधिकरणमिति 'तत्र च दीयते' इति सूत्रभाष्योक्तेः। अत एव, 'इको यणची'त्यनाऽचीत्यौपश्लेषिकाऽऽधारे सप्त. मी । कटे आस्ते, स्थण्डिले शेते इत्याद्युदाहरणम् । कटाधिकरणिकैककर्तृकाऽऽसनक्रिया। स्थण्डिलाऽधिकरणिकैककर्तृका शयनक्रियेति बोधः । विषयकृतो वैषयिकः, अप्राप्तिपूर्वक प्राप्तिरूपसंयोगसमवायाऽतिरिक्तसम्बन्धेन यदधिकरणं तद्वैषयिकमधिकरणमिति फलितम् । मोक्षे इच्छाऽस्ति इत्याद्युदाहरणम् । स्थाल्यधिकरणककर्तृवृत्तिविक्लित्यनुकूलव्यापारः । मोक्षाविषयकेच्छाकर्तृकसत्तेति बोधः । यत्र सर्वाऽवयवावच्छेदेनाऽभिव्याप्तिस्तदभिव्यापअधिकरणम् । तिलेषु तैलं, दधिन सर्पिः, सर्वस्मिन्नात्मास्तीत्यायुदाहरणम् । तिलव्यापकाधिकरणकतैलकतृ कसत्ता । दधिव्यापकाऽधिकरणकसपिःकर्तृकसत्ता । सर्वव्यापकाऽधिकरणकाऽऽत्मक कसत्तेत्येवं रीत्या बोधः । एतान्येव मुख्याधिकरणोदाहरणानि । पू. वोक्तानि तु गौणाऽधिकरणस्येति बोध्यम् । अधिकरणत्वशक्तिमानधिकरणविभक्त्यर्थः ॥
क्तस्येन्विषयस्य कर्मण्युसंख्यानम्-इन्प्रकृतेः तान्तस्य कर्मणि सप्तमीति ( १ ) उक्तनियमस्वीकारादेवत्यर्थः । ४ फ० म०
Aho ! Shrutgyanam
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
तदर्थः । तेनाऽधीती व्याकरणे इत्यत्र सप्तमी । कृतपूर्वी कटमित्यत्र न सप्तमी क्तान्तस्येन्द्रकृतित्वाऽभावात् । अत्र न क्तः किन्तु भावे, अन्यथा क्तप्रत्ययेन कर्मण उक्तत्वात्तत्र सप्तम्यनापत्तेः । अधिपूर्वकादिङा भावे के तत 'इष्टादिभ्यश्चेति कर्तरीनौ गुणभूतक्रियया सम्बध्यमानव्याकरणरूपकर्मणि सप्तम्योक्तप्रयोगोपपत्तिरिति बोध्यम् । अत्र कर्मपदेन का - लाऽतिरिक्तस्यैव ग्रहणान्मासमधीतीत्यादौ न मासशब्दात्सप्तमीत्यलम् ॥
I
साध्वसाधुप्रयोगे च - वार्त्तिकमिदं शेषषष्ट्यपवादभूतं बोध्यम् । ननु 'साधु निपुणाभ्यामित्येव सिद्धेऽत्र साधुग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । अर्चाऽविवक्षणे तत्त्वकथनमात्रेऽपि साधुर्भृत्यो राज्ञेत्यादौ सप्तम्यर्थन्तस्याऽऽवश्यकत्वात् । नवोक्तसूत्र एवं साधुग्रहणं मास्त्विति वाच्यम् | अर्चाविवक्षणे प्रतिप्रयोगे सप्तमीनिवृत्त्यर्थम् तस्याऽऽवश्यकत्वात् ॥ निमित्तात्कर्मयोगे - - प्रत्यासच्या स्वाऽन्वयिक्रियाकर्मणा योगे सति निमित्तत्वाचकात्प्रातिपदिकात्सप्तमीत्यर्थः ।
३८
चर्मणि द्वीपिनं हन्ति दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् | केशेषु चमरीं हन्ति सोम्नि पुष्कलको हतः ।
द्वीपिचर्मणोरण्डकोषमृगयोश्च समवायसम्बन्धः । दन्तकुञ्जरयोः केशचमर्योश्च संयोग
सम्बन्धः
। देवदत्तकर्तृवृत्तिच हेतुकद्वीपिनिष्ठप्राणवियोगानुकूलव्यापार इत्यादिक्रमेण बोधः । नचाऽनेन निमित्तवाचकात्सप्तमीविधानात्मुक्ताफलाय करिणं रघुवीर हन्तीति रघुवंशप्रयोगोऽनुपपन्नः, निमित्तवाचकान्मुक्ताफलशब्दात्सप्तम्या दुर्वारत्वादिति वाच्यम् । मुक्ताफलं लब्धुमित्यर्थे ' क्रियार्थोपपदस्य कर्मणि स्थानिनः' इति चतुर्थ्या एव प्राप्तेरिति ॥
यस्य च भावेन भावलक्षणम् - भावः क्रिया सा लक्ष्यते येन तद्भावलक्षणम् । यस्येत्यत्र वृत्तित्वं षष्ठ्यर्थः । भावेनेत्यत्र प्रयोज्यत्वं तृतीयाऽर्थः । तथा च यद्वृत्तिक्रियाप्रयोज्यक्रियान्तरं लक्ष्यते ततोऽर्थाज्ज्ञापकक्रियाश्रयवाचकात्प्रातिपदिकात्सप्तमीत्यर्थः । तेन गोषु दुह्यमानास गत इत्यत्र द्वाभ्यां गोपददुह्यमानपदाभ्यां सप्तमीसिद्धिः । ज्ञापकक्रियाश्रयवाचकः कर्त्ता कर्म च तत्र ब्राह्मणेष्वधीयानेषु गत इतिकर्तर्युदाहरणम् । कर्मणि तु प्रागेवोदाहृतम् । अत्र काचित्क्रिया स्वाऽऽधारकालेनाsन्यां क्रियां बोधयति, यथा प्रकृते, काचित्तु स्वाऽऽधारकालाऽव्यवहितपूर्वकालेन गोषु दुग्धावित्यादौ । एतत्सूत्रविहितसप्तम्या ज्ञापकत्वमर्थः । इदं सूत्रं स्वप्रवृत्तौ शब्दबोध्यमेव लक्ष्यलक्षणभावमपेक्षते न तु तस्य भूयोऽवयवदर्शनम् । ननु सुत्रेण ज्ञापकक्रियावाचकात्सप्तमीविधानेन राहूपरागे स्नायादित्यन्त्र ज्ञापकक्रियावाचकपदाऽभावात्सप्तमी न स्यादिति चेन्न । तत्र राहूपरागपदेन तदाश्रयकालस्य ग्रहणेनाऽधिकरणसप्तम्या एव प्राप्तेः । विवाहे नान्दी मुखं कुर्य्यादित्यन्न विवाहपदेन तत्प्राक्कालस्य ग्रहणादधिकरणसप्तम्येवेति दिक् ॥
श्रहणां कर्तृत्वेऽनर्हाणामकर्तृत्वे तद्वैपरीत्ये च यस्यां क्रियायां ये उचितास्तेषां कर्तृत्वे विवक्षिते, तथा यस्यां क्रियायां येषां कर्तृत्वस्य अनौचित्यं तेषां अकर्तृत्वविवक्षणे तथा तद्वैपरीत्ये येषां कर्तृत्वस्यौचित्यन्तेपामकर्तृत्वे येषान्तदनुचितन्तेषां कर्तृत्वे विवक्षित सप्तमी वाच्येति वार्तिकार्थः । एषामुदाहरणानां मूले एव स्पष्टतया नात्र लिखितानि ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधिकरणकारकप्रकरणम् । षष्ठी चानादरे--अनादर इति विषयसप्तमी । यस्य च भावेनेत्याद्यनुवर्तते । तथा च, अनादरस्य गम्यमानत्वे सति यक्रियाप्रयोज्यक्रियान्तरं लक्ष्यते ततः षष्ठी सप्तमी चेत्यर्थस्तत्फलितमाह-अनादराधिक्य इति । लक्ष्यलक्षणभावोऽत्र षष्ट्यर्थः। प्रपूर्वकस्य व्रजतेरनादरविशिष्टं प्रव्रजनमर्थः । तत्र षष्ठी तात्पर्य ग्राहयति । प्रत्यासत्या पुत्रादिविषयकाऽनादर एव गृह्यते इति भावः ॥ ___ यतश्च निद्धारणम्-ननु यस्मात्समुदायान्निर्धारणं पृथक्करणं तादृशसमुदायघटकावृत्तिधर्मवत्त्वबोधनम् यत्र, तत्र तादृशसमुदायवाचकात्प्रातिपदिकात्षष्टीसप्तम्यौ स्त इत्यर्थेन शब्दस्य समुदायवाचकत्वाऽभावान्नराणां क्षत्रियः शूर इत्यादौ षष्ठयुपपत्तिर्न स्यादित्यत आह-जातिगुणक्रियासंज्ञाभिरिति । विशिष्टस्येत्यध्याहारः तथा च, जातिगुणक्रियाविशिष्टस्यैकदेशस्य यतः स्वघटितसमुदायात्स्वेतरसमुदायघटकावृत्तिधर्मकरणकं पृथक्करणं तद्वाचकात्प्रातिपदिकात्षष्टीसप्तम्यावित्यर्थी निगलितः। सूत्रे यत इत्यस्याऽभावे यस्य जात्यादिविशिष्टस्य स्वेतरावृत्तिधर्मवत्त्वबोधनं तत एव षष्ट्यापत्तिः । क्षत्रियत्वजातिविशिष्टस्य क्षत्रियस्य स्वेतरब्राह्मणाद्यवृत्तिशूरत्वधर्मबोधनमिति क्षत्रि. यशब्दादेव तदापत्तिः तव्यावृत्त्यर्थं यत इत्यावश्यकमिति भावः । ननु क्षत्रियशब्दात्प्रथमाया एव प्राप्तौ तस्मादुक्तापत्तेरसम्भवेन कथं यत इत्यस्याऽसत्वे ततस्तदापत्तिप्रदर्शनं युक्तमिति वाच्यम् । षष्ट्यपवादत्ववत्प्रथमाऽपवादत्वस्याऽपि सम्भवात् । स्वघटितसमुदायावधिकस्वेतरसमुदायघटकावृत्ति धर्मकरणकं पृथक्करणरूपनिर्धारणविषयत्वरूपोऽवयवाऽवयविभावरूपश्च सम्बन्धो विभक्त्यर्थः । नृणां नृषु वा द्विजः श्रेष्ठ इत्याद्युदाहरणानि । नृसमुदायावधिकद्विजेतरनरावृत्तिश्रेष्ठत्वकरणकपृथक्करणरूपनिर्धारणविषयो द्विजः श्रेष्ठ इत्येवं रीत्या बोधः । निर्धारणविषये उद्भूताऽवयभेदविवक्षया बहुवचनमेव न तु तिरोहिताऽवयवभेदविवक्षयैकवचनं 'कारके' इत्यत्र भाष्ये कारकेविति ब्यादित्युक्त्या तस्याऽसाधुत्वबोधनात् । नचैवं 'मिदचोऽन्त्यात्परः' इत्यत्रैकवचनं निर्धारणेऽसङ्गतमिति वाच्यम् । तत्र सौत्रत्वादेकवचनोपपत्तेः । नचैवमपि द्वन्द्वः सामासिकस्य चेति गीतावाक्यस्य का गतिरिति वाच्यम् । समाससमूहमध्ये समूहेऽर्थे 'अचित्तेति ठक एव तत्र गतित्वादिति दिक् ॥
पञ्चमी विभक्ते--अत्र यतश्च निर्धारणमित्यनुवर्तते । विभागश्चात्र भेदः । तत्र निर्धारणे सर्वत्र यथा कथञ्चिदूभेदस्य सत्त्वाद्विभक्तग्रहणसामथ्येन यत्र भेद एव तत्रैवाऽस्य प्रवृत्तिनतु केनाऽप्युपात्तरूपेण भेदसत्त्वे, इति नियमादाह-यत्र निर्धार्यमाणस्य भेद एवेति । निर्धारणविषयत्वरूपोऽत्र पञ्चम्यर्थः । माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढ्यतरा इत्यतः पाटलिपुत्रकाऽवधिकनिर्धारणविषया माथुरा आढ्यतरा इतिबोधः । एवञ्च पूर्वोक्तनिर्धा. रणनिरूपकवाचकस्य तदाश्रयवाचकस्य उक्तनिर्धारणप्रयोजकधर्मवाचकस्य च यत्रोपादानमुच्चारितेन शब्देन प्रतीतिस्तत्रैवैतत्सूत्रविहितपञ्चम्यन्तस्य साधुत्वम् । ननु पुरुषोत्तम इत्यत्र पुरुषाणामुत्तम इत्यर्थप्रतीत्या 'यतश्च निर्धारणमित्यनेन षष्ठीविधानात् 'न निर्धारणे' इति समासनिषेधः स्यादिति चेन्न । सम्बन्धसामान्ये षष्ठया समासोपपत्तेरित्यलम् ॥
नक्षत्रे च लुपि-लुप्शब्दस्याऽभावबोधकत्वात्तत्र नक्षत्रवाचकस्य वृत्तिनस्यादिति
Aho! Shrutgyanam
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। लुप्शब्देन लुप्संज्ञया लुप्तप्रत्ययार्थो लक्ष्यते तदाह-नक्षत्रे प्रकृत्यर्थे यो लुप्संशये. त्यादि-मूलेनाऽऽवाहयेद्देवीमिति । नक्षत्रवाचकान्मूलशब्दात् 'नक्षत्रेण युक्तः कालः' इत्यनेनाऽण तस्य 'लुबविशेषे' इति लुप् । मूलनक्षत्रयुक्तचन्द्रकालाऽधिकरणकदेवीकर्मक. वाहनमिति बोधः । 'सप्तम्यधिकरणे चेत्यतो मण्डूकप्लुत्याऽनुवृत्तस्याऽधिकरणस्याऽग्रहणे. ऽस्य सूत्रस्य सर्वविभक्त्यपवादत्वेनेतराऽनपेक्षत्वरूपाऽन्तरङ्गत्वात्प्रातिपदिकार्थ एव पष्टीसप्तम्योर्विधाने अद्य पुष्य इति प्रयोगो न सिद्धयेदिति तदर्थन्तदावश्यकमिति । नक्षत्र इत्यस्याऽसत्त्वे पञ्चालेषु तिष्ठन्ति अत्र पञ्चालशब्दादुभयविभक्त्यापत्तिरतस्तत् । तत्र 'जनपदे लुबिति लुप् ॥
सप्तमीपञ्चम्यौ कारकमध्ये- 'कालाऽध्वनोरत्यन्तसंयोगे' इत्यस्मात्कालाऽध्वनोरित्यनयोरनुवृत्तिः । तौ च पञ्चम्या विपरिणम्येते। कारकशब्दोऽत्र शक्तिपरः । मध्यशब्दस्याऽवधिद्वयसापेक्षत्वादूद्विवचनान्तेन कारकशब्देन समासः, कारकयोर्मध्ये इति विग्रहः । शक्तिद्वयस्य शक्तित्वेनैव बोधो न तु द्वित्वेन । ननु कर्तृरूपकारकस्यैकत्वाद्भेद. निबन्धनमध्यव्यपदेशो न स्यादिति चेन्न । कर्तृत्वादिशक्तरेव कारकरूपत्वात्तस्याश्च कालभेदेन भेदादुक्तव्यपदेशोपपत्तेरित्याह-शक्तिद्वयमध्ये यो कालाऽध्वानावित्यादिअघध्यवधिमतोः साजात्यनियमात्कालाऽध्वनोः कारकमध्येऽसम्भवाच्छक्तिशब्देन शक्त्या. श्रयकालग्रहणं बोध्यम् । षष्ट्या बाधकोऽयं योगः स्वाऽनन्तरकालवृत्तित्वादिकं विभक्त्यर्थः । ___ यस्य चेश्वरवचनमित्यत्र प्रमाणाऽभावाल्लक्ष्याऽनुरोधेन व्याख्यानाञ्च निरूपितत्वस्य वृत्तित्वस्य वा पष्टयर्थत्वेन यन्निरूपितेश्वरत्वं गम्यते यनिष्ठेश्वरत्वं च गम्यते ततःसप्तमीत्यर्थ इत्याह-स्वस्वामिभ्यां पर्यायेण सप्तमीति-क्रमेणोदाहरणम् । अधि भुवि रामः, अधिरामे भूः । इत्यधिकरण कारकप्रकरणम् ॥
इति कारकप्रकरणम् ।
अथ समासप्रकरणम् । ननु कारकान्तेन सुसंज्ञोद्देश्यसम्बन्धिन्याः संज्ञायास्तत्प्रयुक्तकार्यस्य च निरूपणाऽनन्तरं प्रसङ्गतस्समासनिरूपणमारभते-समर्थः पदविधिरिति-विधीयते इति विधिः कर्मसाधनः । तस्य षष्ठयन्तेन पदशब्देन समासः । पदस्य विधिः पदविधिरिति । समर्थपदस्य समर्थाश्रितोऽर्थः। तथा च, पदसम्बन्धीविधिः समर्थाश्रितो भवतीत्यर्थः । सामथ्यं द्विविधम्-व्यपेक्षारूपम् , एकार्थीभावरूपञ्च अत्रैकार्थीभावरूपमेव सामर्थ्य न तु व्यपेक्षारूपं व्याख्यानात् समासादिवृत्तिषु तस्याऽसम्भवाच्च । एकार्थीभावश्च (संसृष्टाऽर्थ समर्थमिति भाष्यात् विशेष्यविशेषणभावाऽवगाोकोपस्थितिजनकत्वरूपः ।
शाब्दिकनये-समुदायशक्त्यङ्गीकारादस्ति कृत्तद्धितैकशेषसमाससनाद्यन्तधातुरूपपञ्चवृत्तिष्वेकार्थीभावरूपसामर्थ्यम् । अत एव राजपुरुष इत्यादिसमासे न पदार्थैकदेशे राज्ञि ऋद्धादिविशेषणाऽन्वयः (पदार्थः पदार्थेनान्वेति न तु पदार्थैकदेशेने )ति व्युत्पत्तः । एतत्फलितार्थकथनमेव ( सविशेषणानां वृत्तिर्न वृत्तस्य विशेषणयोगो ने )ति बोध्यम् । नयोक्तरीत्या पदार्थैकदेशे विशेषणाऽन्वयस्याऽभावप्रतिपादनाद्देवदत्तस्य गुरुकुलम् , ऋद्ध.
Aho ! Shrutgyanam
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
समासप्रकरणम् ।
४१
स्य राजमातङ्गा इत्यादेः प्रयोगस्याऽप्रामाण्यापत्तिरिति वाच्यम् । गमकत्वात्तत्र विशेपणाsन्वयस्य युक्ततया तस्य प्रामाण्योपपत्तेः । न च महादेव इत्यत्राssत्वं न स्यात्समासे समुदाये शक्त्या तस्यैवाऽर्थवत्वेन तदेकदेशस्याऽनर्थकत्वेन सूत्राप्राप्तेरिति वाच्यम् । सूत्रा ऽऽरम्भसामर्थ्याद्भूत पूर्वगतेराश्रयणाच्च सूत्रप्रवृत्तेरित्यलम् ॥
वैयाकरणैः - समासे समुदाये एव शक्तिः स्वीक्रियते नत्ववयवे तथाहि, रथन्तरं, सप्तपर्णः, शुश्रूषेत्यादाववयवार्थ प्रतीत्यभावात्समासादिपञ्चस विशिष्ट एव शक्तिः । अत एव व्यपेक्षापक्षस्योद्भावनं कृत्वा [ अथाऽस्मिन् व्यपेक्षारूपसामध्यें योऽसावेकार्थीभावकृतो विशेषः स वक्तव्य ] इत्युक्तम्भाष्ये । अत एव च, धवखदिरौ । निष्कौशाम्बिः । गोरथः । घृतघटः । गुडधानाः । केशचूडः । सुवर्णालङ्गारः । द्विदशाः । सप्तपर्णः । इत्यादौ साहित्य-क्रान्त-युक्त - पूर्ण - मिश्र - संघात विकार - सुच्प्रत्ययलोप- वीप्साद्यर्था न वचनरूपेण वाच्या भवन्ति अन्यथा तत्तदर्थं वचनं कर्त्तव्यमेव ।
यत्तु तार्किकमीमांसकादयः - राजपुरुष इत्यादौ राजपदादेः सम्बन्धिनी लक्षणयैव राजसम्बन्धवदभिन्नः पुरुष इति बोधः स्यादेव समासे न स्वीकार्या शक्तिः । अत एव राज्ञः पदार्थैकदेशत्वेन तत्र ऋद्धादिविशेषणाऽन्वयो न [ पदार्थः पदार्थेनान्वेती ]त्युक्तेः ( सविशेषणानां वृत्तिर्ने) त्युक्तेश्च । धवखदिरावित्यादौ न साहित्याद्यर्थप्रत्यायकवचनकर्त्तव्यतापत्तिः लक्षणयैवोक्तार्थत्वात् ( उक्तार्थानामि ) ति न्यायेन तदप्रयोगात् । लक्षणया राजसम्बन्ध्यभिन्न इति बोधनेच्छायां समासस्य, राजसम्बन्धवानिति बोधनेच्छायां वि. ग्रहस्य च प्रयोगनियमसम्भवे 'विभाषे 'ति सुत्रस्याऽपि नाऽऽवश्यकत्वम् । न चोक्तस्थलेषूक्तप्रकारेण विशिष्टशक्त्यनभ्युपगमेऽप्यवयवशक्त्यैव निर्वाद्दिऽपि पङ्कजशब्दात्पङ्कजनिकर्तृरूपार्थलाभार्थं समुदायशक्तिरावश्यिकेति वाच्यम् । उक्तार्थस्य योगादेव लाभादित्याद्याहुः ।
तन्न, विशिष्टशत्यनङ्गीकारे विशिष्टस्याऽर्थवत्वाऽभावेन प्रातिपदिकत्वाऽनापत्तेः । अत एव अर्थवत्सूत्रभाष्ये अर्थवदिति किम् । अर्थवतां समुदायोऽनर्थकः, दश दाडिमानि पड. पूपाः, कुण्डमजाजिनमिति प्रत्युदाहृतम् । एवञ्च त्वन्मते राजपुरुषपदयोः प्रत्येकमर्थवत्त्वेsपि समुदायस्य तत्त्वाभावात्प्रातिपदिकत्वं न स्यात् । नचोत्तरसूत्रे समासग्रहणात्सुलभैव संज्ञेति वाच्यम् । समासग्रहणस्य नियमार्थत्वस्य भाष्यकृतैवोक्तत्वात् । अन्यथा सिद्धिं विना नियमत्वाऽसम्भवात् । समासग्रहणस्य नियमार्थत्वादेव राज्ञः पुरुषः, देवदत्तः पचतीत्यादिवाक्यस्य मूलकेनोपदंशमित्यादेश्व न प्रातिपदिकसंज्ञा । किञ्च विशि ष्टशक्त्यस्वीकारे शक्यसम्बन्धरूपलक्षणाया अप्यसम्भवाल्लाक्षणिकार्थवत्त्वस्याऽप्यभावेन सर्वथा प्रातिपदिकत्वाभावस्य निश्चितत्वेन स्वाद्यनुत्पत्तौ ( अपदं न प्रयुञ्जीते ) ति भाष्यात्समस्तप्रयोग विलयाऽऽपत्तिरित्यलम् ॥
ननु पूर्व भूत इति विग्रहे 'सुपा' इत्यनेन समासे समासत्वात्प्रातिपदिकसंज्ञायाम् 'सुपो धातुप्रातिपदिकयोरित्यनेन प्रातिपदिकाऽवयवस्य सुपोलुकि पूर्वभूत इत्यत्रोभयोः पूर्वभूतशब्दयोरुक्तसमाससंज्ञाविधायकशास्त्रवटकप्रथमान्यपदबोध्यत्वादुपसर्जनसंज्ञाप्राप्तौ द्वयोस्तस्यां सत्यां पर्यायेण पूर्वप्रयोगापच्या निर्देशोपपत्तौ निर्देशादित्यादिमूलोक्तस्याऽसङ्गत्यापत्तिरिति चेन्न । उपसर्जनेतिमहा संज्ञाकरणसामर्थ्याच्छास्त्रीयोपसर्जनत्वसमानाऽधिकर
Aho! Shrutgyanam
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा । णलौकिकोपसर्जनत्ववत एव पूर्वनिपात इति कल्पनेन प्रकृते भवनक्रियाविशेषणत्वेन पूर्वशब्दस्यैवोपसर्जनसंज्ञया पूर्वप्रयोगप्राप्तौ निर्देशोऽपपत्त्या तदर्थम्मूलोक्तस्याऽऽवश्यकत्वेन तत्संगतेरित्याह-भूतपूर्वे चरडिति निर्देशाभूतशब्दस्यैव पूर्वनिपात इति
ननु निपातेनाऽधिनाऽधिकरणरूपार्थस्योक्तत्वेन ( उक्तार्थानामप्रयोगः ) इति न्या. येन तदर्थकसप्तम्या अभावेन समासाऽभावादधिहरीति प्रयोगो न स्यादिति आह-निपातेनाऽभिहितेऽप्यधिकरणे वचनसामर्थ्यात्सप्तमीति । उक्तरीत्या सप्तम्या अभा. भेन समासाऽप्राप्त्या विभक्त्यर्थे समाससंज्ञाविघायकवचनस्यासंगतिरिति तदनुरोधादुक्ते. ऽप्यधिकरणरूपार्थे सप्तम्या समास इति भावः। न च तिकृत्तद्धितेतिपरिगणनादधिनोक्त. त्वेऽपि सप्तमीस्यादेव वचनसामर्थ्यात्सप्तम्याः कल्पनं न युक्तमिति वाच्यम् । तस्य भाष्ये प्रत्याख्यातत्वात् । नचाऽन्यसुबन्तेनाऽपि समासेऽधिहरीति प्रयोगसिद्धिस्स्यादेव वचनसामर्थ्यादिति प्रयासो न विशेषफलजनक इति वाच्यम् । प्रत्यासत्त्या यद्विभक्त्यर्थ. वाचकाऽव्ययेन सुबन्तस्य समासस्तद्विभक्तरार्थवाचकसुबन्तस्यैव ग्रहणेनाऽन्यभिक्त्यर्थवाचकसुबन्तेन समासस्याऽनिष्टत्वादिति दिक ॥
ननु समया ग्राममित्यादौ आराद्वनादित्यादौ च समासो दुर्वार इति पूर्वपक्षं समाधते-आराद्वनादित्यत्र तु नाऽव्यायीभाव इति । यद्युक्तस्थलेषु समासः स्यात्तदा (अभितः परितः) इति वात्तिकेन 'अन्यारादिति सूत्रेण च द्वितीयापञ्चम्योविधानस्य सर्वथा वैययं स्यादिति ताभ्यां तयोविधानसामयेन तदभावकल्पनमिति भावः । न च मध्यार्थकसमयाशब्दयोगे दूरार्थकाऽऽराच्छब्दयोगे च द्वितीयापञ्चम्योश्चारितायेंन सामर्थ्यासमासाऽभावकल्पनमयुक्तमिति वाच्यम् । 'दृरान्तिकाथरि त्यनेन षष्टीपञ्चम्योः प्राप्तौ षष्ठ्य - पवादतया पञ्चम्या विधानेनाऽन्तिकार्थकाऽऽराच्छब्दयोगे षष्ट्यपवादत्वेन पञ्चमी विधानस्य निरवकाशतया तत्सामर्थ्यादव्ययीभावाऽभावकल्पनस्य युक्तत्वात् । द्वितीयाविधानसामदिव्ययीभावाऽभावकल्पनं तु न युक्तमुक्तस्थले द्वितीयाविधानस्य चरितार्थत्वात् ॥
दुर्यवनमिति--ननु अर्थाऽभावाऽर्थकस्याऽपि दुरः सत्त्वादर्थाऽभावेन वात्र समाससिद्धौ व्यध्यर्थं समासविधानं विफलमिति चेन्न । येन समस्यते तदीयाऽर्थाभावे समासाऽभ्युपगमेन प्रकृते यवनऋद्धरेवाभावसत्त्वेन यवनानामभावाऽभावात् तत्र समासाऽसिद्धयर्थं व्यद्धयर्थं समासविधानस्य साफल्यात् ॥
निर्मक्षिकमिति--मक्षिकाणामभाव इति विग्रहः । संसर्गाऽभावेऽयं समासो नत्वन्योन्याभावेऽपि । नचाऽत्र किं विनिगमकमिति वाच्यम् । अर्थग्रहणसामर्थ्यात्समस्यमानपदजन्यप्रतीतिविशेषविरुद्धाऽभावस्यैव ग्रहणेनाऽन्योन्याभावस्य तु प्रतियोगिताऽवच्छेदकेनैव विरोधेन तस्य च प्रकारत्वेऽपि विशेष्यत्वाऽभावेनाऽस्यैव तत्र गमकत्वात् ॥
अतिहिममिति--हिमस्याऽत्यय इति विग्रहः । अत्ययाऽर्थेऽव्ययीभावः । परञ्चास्य सूत्रे ग्रहणं विफलमर्थाभावेनैव गतार्थत्वात् । अभावश्चात्र संसर्गाऽभाव एव, नत्वन्योऽन्याऽभावः । अन्यथा घटः पटोनेत्यत्राऽतिप्रसङ्ग स्यात् ॥
शब्दप्रादुर्भाव-इत्यस्य शब्दविषयप्रकाशार्थेनाऽव्ययेन समास इत्यर्थः । अस्योदाहरणम्, इतिहरीति । अत्र हरिशब्दस्य स्वस्वरूपपरत्वं, तादृशषष्ठ्यन्तहरिशब्देन शब्दप्रकशार्थकस्येतिशब्दस्य समासः ।।
Aho ! Shrutgyanam
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
समासप्रकरणम् ।
अनुविष्णु-विष्णोः पश्चादिति विग्रहः । अन अचः परस्मिन्निति सूत्रस्थात् (ततः पश्चात्स्नंस्यते ध्वंस्यते चे)ति भाष्यप्रयोगात् । अनेकमन्यपदाथें इति सूत्रस्य ( सर्वपश्वादि ) ति भाष्यप्रयोगाच्च न पश्चाच्छब्दस्य समासः किन्तु तदर्थकाऽनुशब्द स्यैव एतद्भाष्यप्रयोगादेतत्सूत्रे तत्तदर्थबोधकपदघटकतया गृहीताऽव्ययेन तत्तदर्थेन नायं समासः। अत एव 'यथा सादृश्ये' इतिसूत्रस्थभाष्ये सादृश्यसम्पत्तीति प्राप्नोतीत्युक्तम् । यथाशब्देन तूत्तरसूत्रारम्भसामर्थ्यात्समासो भवत्येवेत्यलम् । नचास्य समासे का क्षति. रिति वाच्यम् । तथासति तस्य पूर्वनिपातापत्तेः ।
ननु अविग्रहो नित्यसमासोऽस्वपदविग्रहो वेति नित्यसमासलक्षणसत्त्वे वाक्थं दुर्लभमित्यत आह-प्रतिशब्दस्य वीप्सायामित्यादि । इति प्राञ्चः । वस्तुतस्तु, प्रतिस्थानमित्यादौ पत्वाऽभावसम्पादनेन चरितार्थत्वात्सामर्थ्यविरहेण तत्सामर्थ्याद्वाक्यस्याऽसाधुत्वमिति, (अर्थमर्थम्प्रतिप्रत्यर्थमिति सरूपसूत्रस्थभाष्यप्रयोगाद्यदा द्विर्वचनं तदा प्रतिशब्दस्य वृत्तित्वाऽभावेन समासेन वीप्साया उक्तत्वान्न द्विर्वचनमित्यलम् ॥
___ ननु समृद्धिसम्पत्त्योः पर्यायत्वादन्यतरग्रहणं न कार्यमित्याशक्य समाधत्तेऋद्धराधिक्यं समृद्धिरिति ।
यथाऽसादृश्य-असादृश्य इतिछेदः, असादृश्येऽर्थे विद्यमानो यथाशब्दः समथेन मुबन्तेन सह समस्यते इति तदर्थः । यथा हरिस्तथा हर इत्यत्र न समासः, यथाशब्दस्य सादृश्यार्थकत्वेनासादृश्येऽविद्यमानत्वात् । तत्र हरेरुपमानत्वस्य यथाशब्दो द्योतकः । ननु यथाहरिरित्यत्र यथाशब्दस्याऽसादृश्याऽर्थकत्वाऽभावेन समासाऽभावः समुचित एव, तथा. हरिरित्यत्र तथाशब्दस्य सादृश्यार्थकत्वात्पूर्वसूत्रेण समासो दुर्वार इति चेन्न । सदृश इत्युक्त्या नियमतः प्रतियोग्याकांक्षादर्शनात्सादृश्यप्रतियोगिवाचकसमर्थसुबन्तेनैव तद्वोधकाऽव्ययस्य समास इति कल्पनेनोक्तापत्तेस्तत्राऽयोगात् । यथाशब्दः समर्थसुबन्तेन सह समस्यते सादृश्ये द्योत्ये नेति, 'यथासादृश्ये' इत्यस्याऽर्थः । यथाशक्ति, यथाबलमित्याद्यस्योदाहरणम् । अत एव, असादृश्ये इतिकिमर्थ यथा देवदत्तस्तथा यज्ञदत्त इत्युक्तं न तु सूत्रमेव किमर्थमित्युक्तम् । ननु यथार्थत्वेनैव सिद्धौ सूत्रमिदम्व्यर्थमिति चेन्न । सूत्रगृद्वीताऽव्ययेन तेनाऽसमासेन सूत्रस्याऽऽवश्यकत्वात् । सूत्रगृहीताऽव्ययेन तेनाऽसमासेन सूत्रस्याऽपि ज्ञापकत्वात् । न च प्रकारवचने विहितेन थाल्प्रत्ययेन निष्पन्नस्य यथा शब्दस्य सर्वथा सादृश्यद्योतकत्वात्सूत्रोदाहरणाऽसम्भवेन सूत्रं व्यर्थमिति वाच्यम् । अव्युत्पन्नस्य वीप्सायोग्यतापदार्थानतिवृत्तिबोधकस्यैव यथाशब्दस्याऽत्र सूत्रे ग्रहणेनोक्त. युक्त्योपपन्नस्य तस्याऽग्रहणादुदाहरणसम्भवेन सूत्रस्याऽऽवश्यकत्वात् । उदाहरणे यथा. शक्ति, यथाबलमित्यादावुक्तार्थक एव यथा शब्द इति तत्र समासाथ सूत्रमावश्यकमेवेति बोध्यम् । न च यथाशब्दस्य व्यञ्जनयोपमानत्वप्रतिपादकत्वमिति निखिलाऽभियुक्तोक्त्या यद्विशेषवान् हरिस्तद्विशेषवान् हर इत्युक्तबोधाऽनन्तरं व्यञ्जनयोपस्थापितार्थस्य शाब्दबोधविषयत्वं भवत्येवेति, उपमानदेवदत्ताऽभिन्न उपमेयो यज्ञदत्त इति बोधः साधा. रणधर्मस्तु गृहीतविशेषधर्म एव ।
Aho! Shrutgyanam
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
फक्किकारलमञ्जूषा ।
(१) साधयन्ती सखि सुभगं क्षणे क्षणे दूनासि मम कृते । सद्भाव स्नेहकरणीयसदृशं तावद्विरचितन्त्वया ॥
इति लक्षणामूलव्यञ्जनास्थल इव लक्ष्यार्थव्यङ्ग्यार्थयोरुभयोः शब्दजन्यबोधविषयत्वं सुवचम् । उपमानोपमेययोरभेदान्वयस्य सत्त्वादेव तयोः समानविभक्तिकत्वम् । एवञ्च पूर्वपदार्थत्वेनाप्रसक्त्या सूत्रेऽसादृश्य इति व्यर्थमिति वाच्यम् । सूत्रे प्रकारार्थकस्यैव यथाशब्दस्य ग्रहणेन तत्सामर्थ्याद्विमुनि व्याकरणमित्यादौ पूर्वपदार्थाऽप्राधान्येऽपि मासवत्तत्रापि समासस्य निर्बाधेनाऽसादृश्ये इत्यस्याऽऽवश्यकत्वात् । कृतेऽसादृश्यग्रहणे टु प्रकारवचनभिन्नस्याऽव्युत्पन्नस्यैव यथाशब्दस्याऽत्र सूत्रे ग्रहणेनोदाहरणसिद्धौ न कोऽपि बाधक इति । नचोदाहरणभूतयथाशक्ति यथाबलमित्यादौ प्रकारार्थकथालन्तस्यैव यथाशब्दस्य ग्रहणमस्तु, तोदृशस्य यथाशब्दस्य सादृश्येऽपि वृत्तेदर्शनात्सादृश्य सम्पत्तीत्यनेनैव समासः स्यात् पूर्वसूत्रे (अव्ययं विभक्ती) त्यादौ यथाग्रहणमस्तु सूत्रमिदञ्च मास्त्यिति वाच्यम् । 'यथाऽसादृश्ये' इत्येतत्सूत्रारम्भसामर्थ्यात्सादृश्ये पदार्थानतिवृत्तिबोधकस्य यथाशब्दस्याप्रयोगेण सादृश्यसम्पत्तीत्यनेन समासाऽप्राप्त्या तदर्थमस्य सूत्रस्याssवश्यकत्वात् । अव्युत्पन्नप्रकारार्थकयथाशब्दसत्वे इदमेव सूत्रं मानं बोध्यमित्यलम् ॥
विभाषा - अधिकारसूत्रमिदम् । ननु एकार्थीभावे समासस्य व्यपेक्षायां वाक्यस्य च सिद्धौ सूत्रमिदं व्यर्थम् । नचैकार्थीभाव एव समासविकल्पार्थमिदमावश्यकमिति वाच्यम् । नह्येकार्थीभावे संज्ञाया अभाव इत्यर्थकस्य ( न च संज्ञाया भावाऽभावाविष्येते) इति भाष्यस्य विरोधदुर्वास्तया एकार्थीभाव एव वैकल्पिकसमासस्याऽनिष्टत्वात् । एवं एकार्थीभावाभावेन समासाऽप्राप्त्या समासनिषेधसुत्राणि ( नित्यं क्रीडाजी विकयोरि) त्यत्र नित्यग्रहणञ्च नावश्यकानीति चेन्न । लक्षणैकचक्षुष्कान् प्रति क्वैकार्थीभावो नित्यः क पाक्षिकः क्व नाऽस्तीत्यर्थबोधनाथं विभाषेति सूत्रस्याऽऽवश्यकत्वात् ॥
एतत्सामर्थ्यात्प्राचीनानां । नित्यसमासत्वमिति -अयम्भावः, प्रागेव विभापाधिकारस्य कर्त्तुमुचितत्वादत्रैतत्करणसामर्थ्यादितः पूर्वेषां नित्यत्वमेवेत्यवगम्यते । नचैवं (सुप्पे ) त्यस्यापीतः पूर्वत्वान्नित्यत्वाऽपत्तिरिति वाच्यम् । तथा सत्यनेनैव सिद्धेsव्ययं विभक्तीत्यादिना समासविधानस्य वैयर्थ्यापत्तेः । नचाऽव्ययमित्यादिना समासा - विधानेऽव्ययस्य समासशास्त्रप्रथमानिर्दिष्टस्योपसर्जनसंज्ञा विधायकेन (प्रथमानिद्दिष्टमिति शास्त्रेणाऽव्ययस्य नियमेनोपसर्जनसंज्ञा विधानाऽनुपपच्याऽधिहरीत्यादावध्यादेरपि परप्रयोगाssपत्तिरिति वाच्यम् । समासव्याण्यसंज्ञाविधायके प्रथमानिर्दिष्टमुपसर्जनमिति प्रथमानिर्दिष्टमित्यस्यार्थ करणेनाऽध्यादेः परप्रयोगाऽऽपत्त्यभावादव्ययमित्यस्य वैयथ्येन तत्सामर्थ्यात् सुपेत्यस्य न नित्यत्वमिति दिक् ॥
इत्यव्ययीभावसमासप्रकरणम् ।
(१) अत्र नायकसमीपे प्रेषिता या दूती सा तन्नायकोपभोगेन निवृत्तेच्छा भूत्वा पुनर्नाविकासमीपे आगत्य स नाऽऽयातीत्युक्त्वा विरता तत उपभोगचिन्हेन तं वृत्तान्तं ज्ञात्वा तां दूती. प्रति नायिकाया उक्तिरियम् । मम प्राणप्रियं रमयन्त्या त्वया शत्रुत्वमाचरितमिति लक्ष्यते ।
Aho! Shrutgyanam
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
अथ तत्पुरुषसमासप्रकरणम् । ननु (तत्पुरुष) इत्यधिकारसूत्राऽनन्तरं (संख्यापूर्वो द्विगुश्चे)तिसूत्रकरणाच्चकारबलेन द्विगुतत्पुरुषयोःसमावेशः स्यात् । न च चकारस्योक्तसंज्ञाद्वयपर्यायार्थत्वेन समुच्चया. र्थत्वाऽभावात् कथमुभयोः समावेशः स्यादिति वाच्यम् । (संख्यापूर्वो द्विगुरि)ति योगं विभज्य पूर्वेण (तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे चे)त्यत्रोक्तस्य संख्यापूर्वस्य तत्पुरुषसंज्ञाविधानसामार्थ्यादेव पर्यायत्वसिद्धौ चकारस्य संज्ञाद्वयसमावेशार्थत्वाक्षतेः । एवञ्च द्विगुश्चेति सूत्रमनावश्यकमेवेत्याह-इदं सूत्रं त्यक्तुं शक्यमिति । द्विगुश्चेति सूत्रमित्यर्थः ।
ननु द्विगोस्तत्पुरुषत्वे किम्फलमित्यत आह-समासान्तः प्रयोजनं पञ्चराजमिति । पञ्चानां राज्ञां समाहार इति विग्रह (राजाहः सखिभ्यष्टच) इति टच् । न च (अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियामिष्टः) इत्यनेन टजन्तोत्तरपदस्य द्विगोः पञ्चराजस्य स्त्री. त्वबोधनेन टित्वान्डीप दुर्वार इति वाच्यम् । टचः समासस्यैवाऽन्ताऽवयवत्वं न तूत्तरपदस्येति उत्तरपदस्याऽकारान्तत्वाऽभावादुक्तवात्तिकेन स्त्रीत्वाऽबोधनेन ङीपोप्राप्तेः । न च समासाथै यदुत्तरपदं तदन्तस्यैव समासान्तत्वमित्यर्थके समासार्थोत्तरपदान्ताः समासान्ता इति पक्षे द्विगोरकारान्तोत्तरपदत्वेन स्त्रीत्वादुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । अत्र पक्षे पात्रादित्वान्नेत्यनेनैव दोषोद्धारादित्यलम् । पञ्चराजीति काशिकायामुदाहृतं न युक्तमिति हरदत्तः । केचित्त पात्रादित्वान्डीबभावकल्पने विनिगमकाऽभावात्काशिकोकोदाहणं युक्तमेवेत्याहुरिति दिक् ॥
द्वितीया श्रितातीतपतितेति-द्वितीयाया प्रत्ययत्वेन प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधिः । श्रितादीनां सुबन्तत्वाऽसम्भवेन स्वप्रकृतिके लक्षणा । तथा च द्वितीयान्तं श्रितादिप्रकृतिकैरित्यर्थः सम्पन्नः । न च सम्बोधने श्रितादीनां सुबन्तत्वासम्भवेन तेषां स्वप्रकृतिके लक्षणा नाऽऽवश्यिकेति वाच्यम् । (येन विधिरि)ति सूत्रस्थभाष्यप्रामाण्येन सम्बुद्धिस्त्रीलिङ्गप्रथमान्तभिन्नेऽपि समासस्येष्टत्वेन श्रितादीनां लक्षणाया आवश्यकत्वात् । श्रितादीनां समर्थविशेषणत्वात्प्राप्तस्य तदन्तविधेः (समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेधः) इत्य. नेन निषेधात्कष्टं परमश्रित इत्यादौ न समासापत्तिः । तदन्तविधौ तु श्रिताद्यन्तसमर्थप्रकृतिकरित्यर्थे तत्रोक्तापत्तिर्दुरैवेति दिक् ॥
स्वयं तेन-ननु अत्र सूत्रे आत्मनेत्यर्थकस्य स्वयमित्यव्यस्य कर्तृत्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपितबोधजनकत्वेन कर्मत्वविशेष्यकबोधजनकत्वाऽभावान्न द्वितीयायाः सम्बन्धः किन्तु तृतीयाया एवेत्याह-द्वितीया तु नेह सम्बध्यते अयोग्यत्वादिति-असम्भवादिति तदर्थः । तस्य प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधौ स्वयमित्यव्ययं कान्तप्रकृतिकसमर्थसुबन्तेन सह समस्यते इति सूत्रस्यार्थः । स्वायंकृतिरित्युदाहरणम् । समासे स्वयंकृतशब्दादिजि आयचो वृद्धौ रूपं सिद्धयतीति समासस्योक्तप्रयोगोपपत्तिरैकेश्वर्यमपि फलम्बोध्यम् । तदभावे तु कृत इत्यस्यैव षष्टयन्तत्वेन तत एवोक्तप्रत्यये ऋकारस्य वृद्धौ रपरत्वे स्वयंकार्तिरित्यापत्तिरिति दिक् ॥
खट्वा क्षेपे-द्वितीया श्रितेत्यतो द्वितीयायाः स्वयं क्तेनेत्यतः क्तेनेत्यस्य चानुवृत्तिः, तयोश्च प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रह परिभाषया तदन्तविधिः । क्षेपो निन्दा । खट्वा
Aho! Shrutgyanam
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
शब्दस्य स्वप्रकृतिके लक्षणा, तथा च खट्वाप्रकृतिकं द्वितीयान्तं क्तान्नप्रकृतिकसमर्थ सुबन्तेन सह समस्यते सति निन्दाया गम्यमानत्वे इति सूत्रार्थः । खट्वारूढ इत्युद्दाहरणम् । खट्वामारूढ इति विग्रहः । स जाल्म इत्युच्यते । असमीक्ष्यकारीति तदर्थः । " जाल्मोsसमीक्ष्यकारी स्याकुण्ठो मन्दः क्रियासु यः ।
४६
इत्यमरोक्तेः– समाप्तवेदव्रतेन पुरुषेण खलु खट्वाऽऽरोढव्या ब्रह्मचारिणैव भूमौ शयितव्यम् । अनेनैव खट्वाऽऽरूह्यते चेदयमेव जाल्म इत्युच्यते । अस्य शब्दस्य रूढत्वा-दकृतेऽपि खट्वाऽऽरोहणे निन्दितानुष्ठानपरस्य सर्वस्याऽपि खट्वारूढत्वं बोध्यम् । अत एवाह - नित्यसमासोऽयमिति - वाक्येन निन्दाऽप्रतीतेरिति भावः ॥
तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन - सौत्रत्वात्तत्कृतेति लुप्ततृतीयान्तम् । तृतीयान्तपरामर्शितच्छब्देन तृतीयान्तार्थो लक्ष्यते । गुणवचनस्य शब्दत्वात् तृतीयान्ताऽर्थकृतेत्यस्याऽर्थद्वारा गुणवचनविशेषणत्वं तृतीयान्तार्थकृतो यो गुणस्तद्वचनेनेति, एतत्फ लि तार्थमाह - तृतीयान्तं तृतीयान्तार्थकृतगुणवचनेनेत्यादि - ननु गुणवचनेनेत्यत्र वचनग्रहणं व्यथं गुणशब्दस्य धर्ममात्रपरत्वेन तेन समासाऽसम्भवेन तद्वाचिन एव ग्रहणादिति चेन्न । गुणमुक्तवानिति व्युत्पत्या गुणवाचित्वविशिष्टद्रव्यवाचिन एव ग्रहणार्थं व चनग्रहणस्य सार्थक्यात् । तेन घृतेन पाटवमित्यादौ न समासः । तत्र गुणशब्दस्य धर्ममात्रपरत्वादेव खण्डशब्दस्य क्रियावचनत्वेऽपि न कोऽपि दोषः । अस्य सूत्रस्य कृतश - ब्दार्थद्वारकसामर्थ्यं एव प्रवृत्तिर्न तु साक्षात्परम्पराऽन्वये । अन्यथोत्तरसूत्रेण निपुणलक्षणशब्दाभ्यां समासविधानं व्यथं स्यात् । न च सदृशशब्दस्याप्युक्तार्थे ज्ञापकत्वसम्भवान्कथमुभयोरेवोपादानमिति वाच्यम् । सदृशशब्दस्यानावश्यकत्वस्य प्रदिपादयिष्यमा - णत्वात् । गुणवचनेनेत्यत्र गुणशब्दस्य तत्कृतेत्येतत्सापेक्षत्वेऽपि सौत्रत्वात्समासो बोध्यः । सूत्रे तत्कृतेत्यस्यानुपादानेऽक्ष्णा काण इत्यत्राऽपि समासापत्तिः, तदुपादाने तु अक्ष्णा काणत्वस्याकरणात्किन्तु कर्मादिनैव तत्करणात्काणशब्दस्य तृतीयान्तार्थ कृतगुणवचनत्वाऽभावाऽन्नोक्ताऽऽपत्तिः । गुणवचनेनेत्यख्याऽभावे गोसम्बन्धिदध्यादिभोजने देवदत्तादेवपावृत्वात्तृतीयान्तार्थकृतत्वेन गोभिर्वपावानित्यादौ समासाऽऽपत्तिः । तत्सत्ये तु देवदत्ता - गुणवचनत्वाऽभावान्नोक्त्तापत्तिरिति दिक् ॥
पूर्वसद्गशसमोनार्थकलह - ननु ( तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्यां तृतीयाऽन्यतरस्यामि)त्यनेन सदृशशब्दयोगे षष्ट्या अपि विधानात्सदृशशब्देन षष्ठीसमाससिद्धावत्र सूत्रे सहग्रहणं व्यर्थम् । नचोक्तसूत्रविहितषष्ठ्याः प्रदिपदविधानपष्ठीत्वात् ( प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यते) इति निषेधवचनस्य जागरूकत्वादुक्तसमासाऽप्राप्त्या समासार्थन्तत्र सदृशग्र - हणमावश्यकमिति वाच्यम् । उक्तसूत्रषष्ट्या न प्रतिपदविधानत्वमित्यस्य प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । न च (तत्पुरुषे तुल्यार्थ तृतीया) इत्यनेन पूर्वपदप्रकृतिस्वरसिद्ध्यर्थं सदृशग्रहणमस्त्विति वाच्यम् । ( सदृशप्रतिरूपयोः सादृश्ये) इत्यनेनैवोक्तस्वरसिद्धेः । तत्र हि सदृश इत्यादौ पष्ट्या अलुकि पूर्वपदप्रकृतिस्वरार्थं सदृशग्रहणमावश्यकम् । न च मनसा सदृश इत्यत्र समासार्थमस्तु सदृशग्रहणमिति वाच्यम् । तस्य संज्ञात्वाभावेन तदर्थमपि तस्याऽनावश्यकत्वात् । एवञ्च प्रयोजनाभावाद्वयर्थमेव सदृशग्रहणमिति चेन्न । भोजनेन सादृश्यवानित्यर्थे भोजनसदृश इत्यत्र समसार्थन्तस्याऽऽवश्यकत्वात् । नचा
Aho! Shrutgyanam
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
sarपि हेतोः शेषत्वविवक्षया षष्ठीत्येनेनैव समाससिद्धावेतदर्थमपि तदनावश्यकमेवेति वा - च्यम् । उक्तरीत्या समासोपपत्तावुक्तस्वरसिद्ध्यापत्तेः । न च सदृशप्रतिरूपयोः सादृश्ये इत्यनेनैव स्वरसिद्धिरिति वाच्यम् । तत्र सादृश्यग्रहणेन तस्योपमानबोधकपूर्वपद के एव प्रवृत्तेः ।
४७
वस्तुतस्तु - भोजनेन कृतः सदृश इत्यर्थे (तृतीया तत्कृतार्थेनेति ) ( तत्पुरुषे तुल्याथें)ति सूत्राभ्यां समासस्वर सिद्धयुपपादने तु व्यर्थमेव सदृशग्रहणमिति ध्वनितं प्रकृतसूत्रस्कैटे इत्यलमतिविस्तरेण ॥
मिश्रग्रहणे सोपसर्गस्याऽपि ग्रहणमिति - पणबन्धेनैकाथ्यं सन्धिस्तस्मिन् गम्यमाने सति अनुपसर्गतृतीयान्तात्परं इत्युत्तरपदमन्तोदात्तमित्यर्थ के 'मिश्रं चानुपसर्ग मसन्धावि' ति सूत्रे (समासप्रत्ययविधौ प्रतिषेधः ) इत्यनेन तदन्तविधिप्रतिषेधात्सोपसर्गेण समासाऽप्राप्त्याऽनुपसर्गेणैव समाससिद्धौ व्यावर्त्याऽभावाद्वयर्थमनुपसर्गग्रहणमुकमर्थ ज्ञापयतीति भावः ॥
ननु (कर्तृकरणे कृतेत्यस्य कर्तृकरणयोरर्थयोर्विहिततृतीयान्तस्य बहुलं समास इत्यध प्रत्ययग्रहणपरिभाषया निर्विशिष्टभिन्नस्य कृदन्तत्वाऽभावेन नखनिर्भिन्न इत्यत्र समासो न स्यादत आह— कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणमिति - - यत्र गतिकारकसमभिव्याहृतं कृदन्तं तत्र गतिकारकसमभिव्याहृतस्यैव कृदन्तस्य ग्रहणमपिशब्दात्तदसमभिव्याहृते दन्ते केवलस्याऽपि तस्य ग्रहणमिति तदर्थः । तथा च, अवतरणदलो कोदाहरणे नीरूपगतिविशिष्टस्य भिन्नस्य कृदन्तत्वात्समाससिद्धिरिति सर्वमनवद्यमिति भावः ॥
"
बहुलग्रहणं सर्वोपाधिव्यभिचारार्थमिति - बहूनर्थान् लातीति बहुलमिति बहुलपदस्यार्थात् कर्तृकरणयोर्विहितस्यापि कच्चिन्न समासः । क्वचिद्विभक्त्यन्तरस्याऽपि समासः । दात्रेण लूनवान्, दात्रेण छिन्नवान् हस्तेन कुर्वन्नित्यादीन्याद्यस्योदाहरणानि । पादहारकः, गलेचोपक इत्यादि द्वितीयस्य । हियते इति हारकः, बाहुलकात्कर्मणि पादाभ्यां हारकः पादहारकः । पादाभ्यामित्यपादानपञ्चम्यन्तस्य समासः | चोपयतीति चोपकः, हेतुमण्ण्यन्ताच्चुप मन्दायां गतावित्यस्मात्कर्मणि ण्वलू । गले चोपको गलेचो - पक:, (अमृर्धमस्तकादि ) ति सप्तम्या अलुक् ॥
ननु सूत्रे सुपेत्यधिकारात्तिङन्तेन समासाऽनतिप्रसक्त्या कर्तृत्वकरणत्वयोः क्रियानिरूपित्वेन कर्त्राद्याक्षिप्तक्रियाबोककृदन्तेनैव समासलाभेन व्यावर्त्याऽभावात्कृद्ग्रहणं व्यर्थमित्याशयेनाशङ्कते कृतेति किमिति ।
K
समाधत्ते - काष्ठैः पचतितरामिति - कर्तृत्वकरणत्वयोः क्रियानिरूपितत्वात्तद्वाचकबन्तस्य तद्धितान्तघटितस्याऽपि सम्भवात्तेनाऽपि समासे प्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे समासाssपत्तिरैवेति तद्वारणाय कृत्ग्रहणमावश्यकमिति भावः | तेनैव समासो यथास्यान्न सुबन्तेनेत्यर्थं कृद्ग्रहणं प्रत्युदाहरणे ज्ञानजन्तादिभिखि बहुलग्रहणात्समासवारणं शक्यमिति केचिदित्यलम् ॥
चतुर्थी तदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः-- अत्र तदर्थपदं तस्मै इदं तदर्थमित्यर्थक तच्छब्देन सन्निष्कृष्टत्वाच्चतुर्थ्या परामर्शः । तस्याश्च प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तद्
Aho! Shrutgyanam
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
सम्॥
फक्किकारत्नमञ्जूषा। न्तविधौ चतुर्थ्यन्तमिति सामर्थ्यात्तेन तदर्थो लक्ष्यते तस्मात्तादयं चतुर्थीत्यभिप्रेत्याहचतुर्थ्यन्तार्थाय यत्तद्वाचिनेत्यादि-चतुर्थ्यन्तवाच्ययूपाथं यदावादि तवाचकशब्देन चतुथ्यर्थन्तस्य वा समास इत्यर्थः । यूपाय दावित्यादीन्युदाहरणानि ।
ननु सूत्रे तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावातिरिक्तग्रहणे तेनैव बलिरक्षितशब्दाभ्यामपि समाससिद्धौ याभ्यां समासाथं कृतमुक्तशब्दद्वयग्रहणं व्यथं सज्ज्ञापयति तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावस्यैव ग्रहणमित्याशयेनाह-तदर्थेन प्रकृतिविकृतिभाव एव गृह्यते । बलिरक्षितग्रहणाज्ज्ञापकादिति-न च हितमुखशब्दयोरपि ज्ञापकत्वसम्भवेन शब्दचतुष्टयस्यैव ज्ञापकत्वप्रतिपादनस्य युक्तत्वाद्वयोरेव तत्त्वप्रदर्शनमयुक्तमिवि वाच्यम् । हि. तसुखशब्दयोगे । (चतुर्थी चाशिष्यायुष्यमदभद्रकुशलसुखार्थहितैरि)त्यनेनाऽतादयेऽपि चतुर्थासम्भवात् उक्तशब्दद्वयेनाऽन्योपकाराऽजननेन तद्योगे तादर्थ्यचतुर्था असम्भवाञ्चोक्तशब्दद्वयस्य ज्ञापकत्वाऽसम्भवात् । न च समासत आशिषोऽप्रतीत्या (चतुर्थी चाशिषी)ति विहितचतुर्थ्यन्तस्य समासाऽस्वीकारादलिरक्षितग्रहणवद्धितसुखशद्वयोरपि ज्ञापकत्वं सम्भवतीति वाच्यम् । ब्राह्मणहितं, गोहितं, गोमुखमित्यादिलक्ष्यदर्शनादतादर्थ्यचतुर्थ्य. न्तस्यापि समासाङ्गोकारात्तदर्थन्तयोरावश्यकत्वात्सामर्थ्यविरहेण ज्ञापकत्वाऽसम्भवा. दित्यलम् ॥
ननु बलिरक्षितग्रहणज्ञापकज्ञापितस्य प्रकृतिविकृतिभावस्य तदर्थपदेन ग्रहणमितिनियमस्य रन्धनाय स्थालीत्यत्र समासवारणमेव फलं तत्र षष्टीसमासस्य दुरित्वानियमो व्यर्थ एव । न च सति षष्टी समासे समासस्वरः, तादर्थ्यचतुर्थ्या तु नियमेन समासवारणात्पूर्वपदप्रकृतिस्वर इति स्वरे विशेष इति वाच्यम् (चतुर्थी तदर्थे) इत्येतद्विहितपूर्वपदप्रकृतिस्वरस्यापि प्रकृतिविकृतिभाव एवेष्टत्वादुक्तस्वराऽप्रात्त्या स्वरेऽविशेषादुक्तसमा. सस्याऽनिवार्यत्वेन नियमवैयर्थ्यस्य तादवस्थ्यादिति चेन्न । रन्धनाय स्थालीत्यत्र शब्दशक्तिस्वभावात्तदर्थत्वेनैव भानेन सम्बन्धत्वेनाऽभानात् षष्ठयभावेन तत्समासाऽप्रात्या सत्यां तादर्यचतुर्थी प्राप्तं तत् समासनिवृत्यर्थमुक्तनियमस्याऽऽवश्यकत्वेव सार्थक्यात् । एतत्सर्व प्रकृतसूत्रस्थभाष्ये स्पष्टम् । तत्र हि (चतुर्थी तदर्थमात्रेण चेत्सर्वप्रसङ्गोऽविशेषात् । सर्वस्य चतुर्थ्यन्तस्य तदर्थमात्रेण सह प्रसङ्गो भवति । अनेनाऽपि प्राप्नोति, रन्धनाय स्थाली, अवहननायोलखलमि)ति । अत्राऽनेनाऽपि प्राप्नोतीत्युक्त्वा कथमप्येषु समासो न भवतीत्युक्तम् । उक्तञ्च कैयटेन नाऽनभिधानादन्धनस्थाल्यादयः षष्ठीसमासा भवन्तीति । नचोक्तयुक्त्या चतुर्थीषष्ठीसमासवारणेऽपि रन्धनार्था स्थाली रन्धनस्थालीति मध्यमपदलोपिसमासो बाधकाऽभावात्स्यादेवेति वाच्यम् । अनभिधानादुक्तसमासस्याऽप्यप्राप्तेरिति दिक्॥
अश्वघासादयस्तु षष्टीसमासा इति-तदर्थपदेन प्रकृतिविकृतिभावग्रहणासमासाप्राप्त्याऽत्रापि घासादीनामुपकारकत्वेन तादर्थ्यचतुर्थी सत्यां न समास: किन्तु वाक्यमेव । सम्बन्धत्वेन भाने तु षष्ठीसमासो भवत्येवेति भावः ॥
अर्थेन नित्यसमासो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्यमिति-अनेन वात्तिकेन कार्यद्वयं विधीयते । एवमर्थशब्देन चतुर्थ्यन्तस्य नित्यसमासत्वं द्वितीयं विशेष्यगतलिङ्गस्वञ्च एतदसत्वे विभाषाऽधिकारेण समासस्य पाक्षिकत्वात्समासाऽभावपक्षे वाक्यस्याऽपी
Aho ! Shrutgyanam
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
पत्तौ द्विजायार्थ इति प्रयोगः स्यात् । अर्थरै विभवा अपीत्यमरोक्त्याऽर्थशब्दस्य नित्यपुंस्त्वात् (परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोरित्यनेन सर्वत्र पुंलिङ्गस्यैव प्रयोगात द्विजार्था यवागूः द्विजार्थं पय इत्यादयः प्रयोगा न स्युः ।
वस्तुतस्तु - अनेन विशेष्यलिङ्गतैव विधेया, समासनित्यत्वरूपद्वितीय विधेयस्य चतुर्थ्या तादर्थ्यस्योक्तत्वादर्थशब्देन विग्रहाप्रसक्त्या न्यायसिद्धत्वात् । गुरोरिदं गुर्वश्रमित्यादाविव लिडस्यापि लोकतः सिद्धत्वे तु स्पष्टार्थमेवैतद्वार्त्तिकमित्यवसेयमिति दिक् ॥
४९
पञ्चमी भयेन । पञ्चम्यन्तं भयशब्दप्रकृतिकसमर्थसुबन्तेन समस्यते इत्यर्थः । अत्र सूत्रे विनिगमकाऽभावात्सूत्रेणैव वृकभीत इत्यादौ समाससिद्धौ ( भयभीतभीतिभीभिरिति वाच्यम् ) इत्येतद्वार्त्तिकाऽऽरम्भाच्च न भयेत्यर्थग्रहणं किन्तु स्वरूपस्यैव । तेन न वृकात्त्रास इत्यादौ समासाऽऽपत्तिरूपो दोषः । वार्त्तिके उपलक्षणत्वान्निर्गतजुगुप्सयोरपि ग्रहणं बोध्यम् । न च सुत्रे भयेत्यर्थाग्रहणे स्वरूपस्य ग्रहणाद् भोगोपरत इत्यादौ समासो न स्यादिति वाच्यम् । बहुलग्रहणात्क्वचिद्विभक्तयन्तरस्याऽपि कृता समास इत्यस्य पूर्वमे. वाभिहितत्वेन तत्र समासोपपत्तेः । सुसुपेति मयूरव्यंसकादित्वाद्वा तदुपपत्तेश्च ॥
प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यत इति वाच्यम् । पदं पदं प्रति विहिता प्रतिपदविधाना कारकविशेषोपादानेन विहितेत्यर्थः । ' षष्ठी शेषे' इत्येतद्विहितषष्ठ्यतिरिक्ता सर्वाsपि षष्ठी प्रतिपदविधानेत्युच्यते सा न समस्यत इति तदर्थः । ननु (न नि. धरणे) इत्यनेन निर्धारणविहितपष्ठ्याः समासो निषिध्यते, वार्त्तिकेनापि प्रतिपदविधानपट्याः समासनिषेधः क्रियते । एवञ्च शेषषष्ट्यतिरिक्तायाः सर्वस्या अपि षष्ठ्याः प्रतिपदविधानत्वाद्वार्त्तिकेनैवोक्त सूत्रप्रयोजनस्य गतार्थत्वात्सूत्रं व्यर्थमिति चेन्न । (यतश्च निर्धार - णमित्यनेन षष्ठ्या अविधानेन सप्तम्या एव विधानादनया तस्या बाधाऽभावाय, तत्प्रतिप्रसवात्तन्न सम्बन्धसामान्य एव षष्ट्या विधानात्तस्याश्चाऽप्रतिपदविधित्वाद्वार्त्तिकेनाऽगतार्थतया सूत्रस्य सार्थक्यात् । यत्तु (ज्ञोऽविदर्थस्य करणे) इत्यादि ( कृत्वोऽर्थ प्रयोगे कालेऽधिकरणे) इत्येतेषु सूत्रेषु शेषपदसम्बन्धात्तैः शेष एव पष्ठीविधानात्तत्र च (शेषेषष्ठी)त्येव सिद्धावुक्तसूत्रसमुदायसामर्थ्यात्तत्तत्सूत्रविहितषट्याः समासाभावकल्पनेन वार्त्तिकस्य सिद्धत्वान्नापूर्वन्तदिति तन्न । उक्तसूत्राणां तत्तद्वातुयोगे उपात्तकारकाणां शेषत्वाभावज्ञापनद्वारा वार्त्तिकज्ञापकत्वे विनिगमकत्वाऽभावात् । वार्त्तिकस्या पूर्वत्वादेव नेदं भाष्ये प्रत्याख्यातम्, अत एव च प्रतिपदविधानेति पूर्वपक्षोद्घाटने शेषलक्षणाऽतिरिक्ता सर्वा प्रतिपदविधाना, 'कर्तृकर्मणोः कृती' ति कुद्योगेति च तत्रोक्तम् । तत्र शेषलक्षणेत्यस्य शेषमात्रलक्षणेत्यर्थ इति दिकू ॥
ननु ब्राह्मणस्य ये दन्तास्ते शुक्ला इत्यर्थादूब्राह्मणशद्वस्य दन्तै रेवाऽन्वयात्तेनैव सामथ्र्येन शुक्लशब्देनाऽसामर्थ्यात् (सविशेषणानां वृत्तिर्न वृत्तस्य च विशेषणयोगो ने ) ति निषेधाच्च ब्राह्मणस्य शुक्ला इत्यत्र समासो न स्यादत आह-यदा प्रकरणादिना दन्ता इति विशेष्यं ज्ञातं तदेदमुदाहरणमिति । अधुना शुक्लशब्दस्यैव विशेष्यसमर्पकत्वमिति न समासप्राप्तिरिति भावः ॥
अनित्योऽयं गुणेन निषेध इति । गुणवाचकशब्देन षष्ट्यन्तस्य समासनिषेधो
५ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
ऽसार्वत्रिकेत्यर्थः । पूरणार्थेन च षष्ठ्यन्तस्य समासनिषेधोऽपि तथेत्यपि बोव्यम् । अत्र प्रमाणं ('तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वात्। ) इत्यादिनिर्देश एव, तथाहि, गुणेन पूरणार्थेन च समासनिषेधस्य नित्यत्वे तस्य अशिष्यमित्यत्र समासनिषेधेन निर्देशाऽसङ्गतिरिति स एव व्यर्थीभूतो ज्ञापयति, अनित्योऽयमित्यादि । पूरणार्थन समासनिषेधस्य नित्यत्वे 'लोपेन चेत्पादपूरणमिति निर्देशः प्रमाणम् । तथाहि, पूरणार्थेन समासनिषेधस्य नित्यत्वे पादस्य पूरणमिति समासाऽनापत्त्या निर्देशासङ्गतिरिति स एवोक्तार्थ ज्ञापयतीति भावः । तेन कुम्भपूरणभव उञ्छषष्ठ इत्यादौ समाससिद्धिः ।
शेखरकृतस्तु-पूरणार्थन समासनिषेधाऽनित्यत्वस्य नोक्तोदाहरणे समाससिद्धि : फलम् । कुम्भसम्बन्धि पुरणं उञ्छसबन्धी षष्ष्ठ इति मध्यमपदलोपिसमासस्य सिद्धत्वात् । अत एव गुणेन समासनिषेधाऽनित्यत्वम्भाष्ये नोक्तम् । (१)अन्यत्राऽस्याऽनभिधानम् । (२)अत एव, सर्वश्वेत इत्यादौ गुणेन न समास इति सन्दिह्य (गुणात्तरेणतरलोपश्चेति) वचनमारब्धं सर्वगुणेति सूत्रे भाष्ये (३)संख्याशब्दानां (४)भावशब्दत्वाद्योजनशतादौ क्रोशशतादौ गोविंशतिरित्यादौ च नायं निषेध इति । तथा च पंक्तिविंशतीति सूत्रभाष्यम् (ते एते विंशत्यादयः शब्दाः समुदाये सन्तो भाववचना भवन्ती)ति (विंशत्यादिषु भा. ववचनेष्वि)ति च, यस्तु तत्र (५)एषां गुणवचनत्वव्यवहारोऽपि स तु (६)तत्सादृश्यात् । (७)अन्यथा गावो धनमित्युपक्रमस्य धनमेको गुणः, अपत्यमेको गुणः इत्यपि भाष्योक्त. श्चैत्रधनं चैत्राऽपत्यादीनीत्यादि न स्यादित्याहुः ।।
पूर्वोत्तरसाहचर्येण कृव्ययस्यैव ग्रहणमिति-पूर्वपरयोः सत्तव्ययोः कृतोः सान्निध्यादव्ययपदेन कृदव्ययस्य ग्रहणादेव (सर्वपश्चा दि)तिभाष्यप्रयोग उपपन्नः। अन्यथा कृ दकृत्साधारणस्याऽव्ययस्याव्ययपदेन ग्रहणेन पश्चाच्छब्दस्याव्ययत्वेन तद्योगे समासनिषे. धापत्तावुक्तभाष्यप्रयोगो नोपपद्येत। प्रकृतसूत्रस्थभाष्येऽपि अव्ययैरुच्चैरादिशब्दैः सामर्थ्याभावान्नसमास इत्यभिधाय कृदव्ययमेवोदाहृतम् । एतेन सति सामर्थ्य न्याव्ययैः स. मासस्येष्टत्वमवगम्यते ।
नागेशास्तु-द्विजस्य कुर्वन्कृत्वेत्यादौ सूत्रेण कारकषष्ट्या समासनिषेधात् कटा. द्यपेक्षया शेषषष्ट्यां तु असामर्थ्यात्समासप्राप्तिरेव नेति सन्दिह्य द्विजस्य द्विषन् पुरा सू.
(१) नन्वेवं काककायॆमित्याद्यपि स्यादत आह-अन्यत्रेति भाष्यादावनुक्तत्वान्नान्यत्रोक्तसमास इति भावः ।
( २ ) अस्य निषेधस्याऽनित्यत्वाऽभावादेवेत्यर्थः ।
( ३ ) अस्य निषेधस्याऽनित्यत्वाऽभावाद्गोविंशतिरित्यादिसिद्धिर्न स्यादत आहसंख्याशब्दानामिति ।
( ४ ) भावप्रवृत्तिनिमित्तकत्वादित्यर्थः । यथा 'तस्यभाव' इत्यत्र भावशब्दस्य धर्मपरस्वं तथैवाऽत्राऽपि तस्य तत्वामिति भावः ।
(५) विंशत्यादीनामित्यर्थः। (६) गुणसादृश्यादित्यर्थः । (७) गुणबोधकत्वस्यैव स्वीकार इत्यर्थः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
५१
यो तो रित्यादौ (द्विषः शतुर्वा वचनन्तोसुन्कसुनोरप्रतिषेध) इति कारकपष्टोसत्वात्तदाहृतभाष्येतस्मादीदृशे विषये शेषत्वविवक्षणस्य तादर्थ्यस्य सम्बन्धत्वविवक्षणस्य चाभाव एव पाणिनितात्पर्य्य निर्णयायैव भाष्यकृत्प्रवृत्तेरिति वदन्ति ॥
समानाधिकरणे समासनिषेधोदाहरणं - तक्षकस्य सर्पस्येति - अत्र परत्वात्प्रासमानाधिकरणसमासं बाधित्वा प्राप्तस्य षष्ठीसमासस्य निषेधः । नव षष्ट्यन्तयोः समासेऽर्थाऽभेदात्प्रधानस्याऽपूर्वनिपात इत्येतन्निरूपणप्रस्तावे येन सुबन्तेन समासस्तन्निरू. पितसम्बन्धार्थकस्यैव षष्ठ्यन्तस्य ग्रहणमित्युक्त्या प्रकृते तादृशषष्ठयभावात्समासाऽप्रात्या निषेधो विफल एवेति वाच्यम् । भाष्यप्रामाण्याद्यत्र व्यधिकरणषष्ठ्यन्तयोः समासस्तत्र तादृश्या षष्ठ्या ग्रहणेन समानाधिकरणषष्ठ्यन्तयोः समासे उक्तनियमाभावात्समासप्राप्त्या निषेधस्य साफल्यात् । अत्र प्रकृतसूत्रस्थसमानाधिकरणग्रहणमेव मानमिति सूत्रकृत्तात्पर्यम् । नचाम्रासामर्थ्यादेव समाखाप्राप्त्या निषेधो व्यर्थ एवेति वाच्यम् । कटोsपि कर्म भीष्मादयोऽपीति पक्षे परस्पराऽन्वय एवेति सामर्थ्यस्य सत्वान्निषेधस्य सार्थक्यात् । क्रियान्वयनियमश्च न साक्षादेव किन्तु यदूद्वारा कारकत्वं तद्द्वारकोऽपीत्यु'क्तम् । नच समानाधिकरणाऽधिकारे समानमध्यमवीराश्चेति पाठात् तस्य समानाधिकरणाधिकारस्थलसमासविषयत्वाऽभावेऽप्यन्यत्राप्रवृत्तौ प्रमाणाभावेन समानाधिकरणमसमर्थवदित्यसामर्थ्यात्समासाऽप्राप्त्या निषेधो व्यर्थ इति वाच्यम् । अधात्वभिहितमित्युक्त्या धातूत्तरप्रत्ययेन कर्माभिधाने यजुषः पीयमानस्येत्याद्यथं निषेधस्य सार्थक्यात् । इदं भाष्ये स्पष्टम् । ननु तक्षकस्य सर्पस्येत्यत्र विशेषणतावच्छेदकतक्षकत्वस्य सर्पत्वात्मकविशेष्यतावच्छेदकाऽव्यभिचारान्न विशेषणसमासप्राप्तिरिति चेन्न । कैलासाद्रिरित्यादौ समासानापत्या 'विशेषणं विशेष्येण बहुलमित्यत्र विशेषणविशेष्यो भयोपादानेन विशेषणत्वविशेष्यत्वाऽवच्छेदकधर्मद्वयस्य परस्परव्यभिचारे एव विशेषणसमासप्राप्तिरिति नियमाभावेन तत्रोक्तसमासस्य दुर्वारत्वात । एवं च षष्ठीसमासनिषेधेऽप्युक्तसमासः स्यादेवेतिनिषेधो विफल एवेत्याशङ्क्य समाधत्ते - विशेषणसमासस्त्विह बहुलग्रहणान्नेति उक्तस्थले विशेषणसमासेऽपि फले विशेषाऽभावादिति भावः । समानाधिकरणे समासनिषेधस्य फलान्तरमप्याह – गोर्धेनोरित्यादि - विभक्त्यन्तरे चरितार्थस्य पोटायुवतीत्यादेः परत्वाद्बाधकस्य षष्टीसमासस्याप्यनेन बाध इति भावः । अन्यथा तत्र हि षष्ठीसमासे सति गुणप्रवृत्तिनिमित्तकत्वादप्रधानत्वेन प्रथमानिर्दिष्टत्वेन च धेनोः पूर्वनिपातः विशेषणसमासे तु गोरिति भेदः । तत्रादिपदेन भोज्यस्योष्णस्येत्यादेः संग्रहो बोध्यः । ये तु नोपसर्गसंज्ञाया अन्वर्थत्वमङ्गीकुर्वन्ति तेषां मते षष्ठीसमासे पूर्वनिपातनियम इति तद्वारनाय निषेधः, विशेषणसमासस्तु स्यादेवेति कैयट इति प्राञ्चः ।
नागेशास्तु (प्रथमानिद्दिष्टमि ) तिसूत्रस्थ माध्योक्तरीत्या (षष्ठी) इति सूत्रे येन सुबन्तेन समासस्तदर्थनिरूपितसम्बन्धार्थकषष्ठ्या ग्रहणात्प्रकृते समासाऽप्राप्त्या निषेधस्याSनावश्यकत्वेन समानाधिकरणग्रहणं व्यर्थमेव, ध्वनितञ्चेदम्भाष्ये । तथाहि भाष्यं, समानाधिकरणे किमुदाहरणम्, एकदेश्याह, राज्ञः पाटलिपुत्रकस्य, प्रष्टाऽऽह नैतदस्ति, असामर्थ्यादन न भविष्यति । येन सुबन्तेन समासस्तदर्थनिरूपितषष्ठ्यन्तेनाऽसामर्थ्यरूपः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किारत्नमञ्जूषा । 'उदाहरणवाद्येकदेश्याह, कथमसामर्थ्य प्रष्टेकदेश्याह, समानाधिकरणमसमर्थवदिति । उ. दाहरणवाद्येकदेश्याह, अधात्वभिहितमिति तच्छेषात्सर्पिषः पोयमानस्येत्युदाहरणमित्यु. पसर्जनसंज्ञासूत्रस्थभाष्यैकवाक्यत्वेनाऽस्यैवं व्याख्यानमेव युक्तमिति वदन्ति ॥
राजपूजितमित्यादौ भूते क्तान्तेनेति-नच (तक्रकौण्डिन्य) न्यायेन वर्तमानार्थकक्तेन भूतार्थकक्तस्य बाधान्मूलोक्तमयुक्तमिति वाच्यम् । भूतार्थकक्तस्याऽवश्यं प्राप्तौ वर्तमानार्थकक्तस्याऽनारम्भात् । भूतत्ववर्त्तमानत्वयोर्युगपद्विवक्षाया असम्भवात् । द. धिदानस्याऽवश्यं प्राप्तौ तक्रदानारम्भायुक्त एव तक्रदानेन दधिदानबाधः प्रकृते तथा ना. स्तीति भावः ।
केचित्त-उक्तन्यायेन वर्तमानार्थकक्तेन भूतार्थकक्तस्य बाधप्राप्तावन्यथा समाधत्तेतथा हि, याक्तन्यायेनोक्तार्थकप्रत्ययेनोक्तार्थकप्रत्ययस्य बाधः स्यात्तदा तेनैक दिक' इ. त्यनेन षष्ठीविधानादुपज्ञातशब्दस्य तेनेति तृतीयया योगो न स्यादित्युक्तनि:शाद्वर्त्तमान. क्तेन न भूतक्तस्य बाध इति ज्ञायते । नचैवमप्युक्तनिर्देशस्य ज्ञानार्थेष्वेव ज्ञापकत्वमस्त्विति वाच्यम् ।
पूजितो यः सुरासुरैः।
इति प्रयोगाऽनुरोधेन सामान्यविषयकज्ञापकत्वस्यैवौचित्यात् केचिच्च कारकषष्ट्या एव समासनिषेधकमिदं सूत्रं शेषषष्ठ्या स्यादेव समास इत्याहुरित्यलम् ॥
ननु भृजस्तृचि निष्पन्नस्य भर्तृ शब्दस्य तृजन्तत्वेन 'तृजकाभ्यां कर्तरीति निषेधेन षष्ठीसमासाऽभावे भर्तृशब्दस्य याजकादिगणे पाठेन समासप्येष्टत्वाद्ववन्य भत्तेत्युदाहरणमयुक्तमित्यत आह-पत्यर्थभर्तृशब्दस्य तु याजकादित्वात्समास इति। प्रसिद्ध. त्वेन पत्यर्थभतृ शब्दस्यैव याजकादिणे पाठादन्यार्थकस्य तस्याऽग्रहणाद्ववस्य भत्तत्यत्र भर्तृशब्दस्य धारणकर्बर्थकत्वेन नोक्तसूत्रेण समासाऽऽपत्तिरिति युक्तमेवोदाहरणम् । नव याजकादिषु भर्तृशब्दस्याऽर्थविशेषविशिष्टत्वेनाऽपाठात्सामान्यतस्तस्य तत्र पाठेनोदाहरणेऽप्यनेन समासस्याऽवश्यम्भावितयाऽयुक्तमेवोदाहरणप्रदर्शनमिति वाच्यम् । रूढेवंशीय. स्त्वात्पतिपर्यायस्यैव भर्तृ शब्दस्य ग्रहणेनोदाहरणप्रदर्शनस्य युक्तत्वात् । तृजकाभ्यामित्यत्र तृच्साहचर्येण कर्बर्थकस्यैवाकस्य ग्रहणेन कर्तृ ग्रहणमनावश्यकमिति नाशक्यम्, तथा सति उत्तरसूत्रे भावार्थकस्यैवाकः सम्भवादर्थाधिकाराऽनुरोधेन प्रकृतसूत्रेऽपि भावार्थकस्यैव ग्रहणमिति शंकानिरासाय कर्तृग्रहणस्यावश्यकत्वादिति भावः ॥
ननु (तृजकाभ्यामि)तिनिषेधस्य जागरूकत्वात् त्रिभुवन विधातुरितिसमस्तप्रयोगो नैवोपपद्यतेत्याशयेनाऽऽशंकते-कथं तर्हि घटानां निर्मातुरित्यादि । समाधो-शे. षषष्ठया समास इति । प्रत्यासत्त्या कारकषष्ट्या एवाऽनेन समासनिषेध इतिभावः ।
न्यासकारास्तु-विधातृशब्दस्य तृन्नन्तत्वादनेनाऽनिषेधात्षष्ठीति सूत्रेण समासादुक्तप्रयोगोपपत्तिः । न च तृन्योगे (नलोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतनामि)ति सूत्रेण षष्टीनिषेधात्तत्समासाऽप्राप्त्या पुनस्तदवस्थ एवोक्तदोप इति वाच्यम् । काभ्यामित्येव व. क्तव्ये तृचः साऽनुबन्धस्य ग्रहणसामर्थ्यादुक्तनिषेधानित्यत्वज्ञापनेनोक्तदोपोद्धारादिति वदन्ति ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
यत्तु (जनिकर्त्तः) (तत्प्रयोजको हेतुश्चे)तिनिदेशाभ्यां (तृजकाभ्यां कर्तरी)तिसमासनिषेधाऽनित्यत्वादुक्तप्रयोगोपपत्तिरित्याहुः केचित् , तन्न शेषषष्ठीसमासेनैवोक्तनिद्वेशद्वयोपपत्तौ सामर्थ्यविरहादुक्तसमासनिषेधाऽनित्यत्वज्ञापनस्यासम्भवादितिदिक् ॥
पूर्वापराधरोत्तरमेकेति-नन्वेकदेशशब्दस्याऽवयवे रूढत्वात्तस्य कर्मधारयत्वेऽपि तस्मात्मत्वर्थीयः (न कर्मधारयान्मत्वर्थीयः) इति निषेधात्कथं कर्मधारयात्मत्व. र्थीय इति वाच्यम् । कृष्णसर्पवानित्यत्रेवोक्तनिषेधस्य रूटेष्वेव प्रवृतेः । नच (एकगोपूवादि)त्यनेद ठञ् दुर्वार इति वाच्यम् । एतन्निदेशादेवेनेः प्रवृरित्याह-अवयविना सहेत्यादि ।
ननु ऊर्ध्वकाय इतिवत् (समुदाये हि प्रवृत्ताः शब्दा अवयवे प्रवर्तन्ते) इति न्यायात पूर्वकाय इत्यादिप्रयोगाणां कर्मधारयसमासेनैव सिद्धौ सूत्रमिदं व्यर्थमित्यत आह-बटीसमासापवाद इति । अयम्भावः, सूत्रसत्त्वे तेन समासे पूर्वशब्दस्य पूर्वप्रयोगे पूर्वकाय इत्युपपद्यते । सूत्राऽभावे पष्टीसमासे तु षष्ठ्यन्तस्य कायशब्दस्यैव पूर्वप्रयोगे कायपूर्व इत्यनिष्टप्रयोग आपद्यतेति तन्निवृत्त्यथं सूत्रमावश्यकमिति भावः । उक्तप्रयोगे पूर्वका. यस्येति विग्रहः । नच (अन्यारादि)ति सूत्रे दिशि दृष्टः शब्दो दिकशब्द इति व्याख्यानेन सम्प्रति दिग्वृत्त्यभाववतामपि योगे पञ्चमीविधानात्षष्ट्या दुर्लभतयोक्तविग्रहो दुर्लभ ___ वाच्यम् । (तस्य परमाम्रोडितमि)तिनिदेशेनाऽवयववाचिदिकशब्दयोगे पञ्चम्यभावज्ञापनात्षष्ट्युत्पत्तौ बाधकाऽभावेनोक्तविग्रहस्य सुलभत्वात् । सूत्रे एकदेशिनेत्यस्याऽभावे पूर्व नाभेः कायस्येत्यत्रापि समासापत्तिरिति तद्वयावृत्त्यर्थ्य तदुपात्तम् । नाभेर्यः पूर्वो भागः स कायस्याऽवयव इत्यर्थः। नाभेरित्यस्य दिग्योगलक्षणपञ्चम्यन्तत्वादन पूर्वस्य भागस्य नाभिस्वधिः, नत्वेकदेशिनीति न नाभ्या सह समासः । कायशब्देन तु पूर्वकायो नाभेरिति समासः स्यादेवेत्यलम् ।
ननु पूर्वपरेति सूत्रे पूर्वादीनामुपादानादेतेषामेवैकदेशानां समासः स्यादन्येषां न स्या. त्तथा मध्यान्हः, सायाह्न इत्यादिप्रयोगो नैवोपपद्यतेत्याशङ्क्याह-सर्वोऽप्येकदेशोऽ. न्हा समस्यत इति । पूर्वादिभिन्नशब्दस्याप्यहन्शब्देन समास इति तदर्थः । अत्रा थे (संख्याविसायपूर्वस्ये ) ति सुत्रमेव ज्ञापकं बोध्यम् । तथाहि, उक्तज्ञापनाऽभावेऽन्हस्य सायपूर्वत्वाऽभावेन सूत्राऽप्राप्त्या व्यर्थन्तदुक्तार्थ ज्ञापयतीति भावः । नच मध्यान्ह इत्यादे काय इति वत्कर्मधारयेणैव निर्वाहाज्ज्ञापकत्वाश्रयणं व्यर्थमिति वाच्यम् । ( अहःसर्वैकदेशे ) त्यादिविहितसमासान्तस्य ( अन्होऽन्ह एतेभ्य) इत्यन्हादेशस्य चैकदेशिसमासं विनाऽनुपपत्त्या ज्ञापकाश्रयणस्य सार्थक्यात् ॥
ननु उक्तज्ञापकादुक्तार्थज्ञापनेन मध्यान्ह इत्याद्युपपत्तावपि मध्यरात्र इति नोपपन्नमित्यत आह-केचित्तु सर्व एकदेशः कालेन समस्यते नत्वहनैवेति । संख्याविसायेति ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वेन सर्वस्याप्येकदेशस्य कालवाचकशब्देन समास इत्य. र्थज्ञापनेनोभयत्र निर्वाह इति भावः । नचैवं दिनमध्यो रात्रिमध्य इति नोपपद्यतेति वाच्यम् । ज्ञापकसिद्धस्याऽसार्वत्रिकत्वादिति भावः ॥
अद्धं नपुंसकम् । ननु ग्रामाझे नगरार्द्ध इति भाष्यप्रयोगात्खण्डवाचकार्द्धशब्द
Aho! Shrutgyanam
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
स्य नित्यक्लीबत्वाभावात्समांशवाचको क्तशब्दस्य नित्यक्लीबत्वेन तस्यैवाऽत्र ग्रहणम् । प्रमाणञ्चात्र प्रकृतसूत्रस्थं नपुंसकग्रहणमेव । तथाहि, (पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे) इत्यन्त्रैवार्द्धशब्दस्य पाठात्समासोपपत्तौ पृथगर्द्धमिति योगविभागेन निर्देशान्नपुंसकत्वे ल. ब्धे पुनर्नपुंसकग्रहणं फलाभावाद्व्यथं सत् ज्ञापयति नित्यकलीबाई शब्द एह गृद्यत इत्याह- नित्यं क्लीबे स इति ।
५४
--
केचित्तु – नपुंसकग्रहणस्य नोक्तार्थं ज्ञापकत्वमङ्गीकुर्वन्ति किन्तु अर्चमिति निर्दशादेव नपुंसकत्वलाभे पुनस्तद्ग्रहणस्य सूत्रनिद्देशे लिङ्गाऽविवक्षार्थमेव । नच तस्य समांशवाचक नित्यकीब ग्रहणार्थत्वेन सामर्थ्य विरहादुक्तार्थज्ञापकत्वं न सम्भवतीति वाच्यम् । एचो हस्वविधाने अर्धेकारौकारयोविधानमाशय (नैव लोके नैत्र वेदे अर्द्ध एकारोऽई ओकारोऽस्तीति (एओङ ) (एच इगि) तिसूत्रस्थभाष्यप्रयोगात्समांशवाचिनोऽप्यर्द्धशह्रदस्य नित्यक्लीबत्वाभावात् । तथा च नित्यनपुंसकोऽर्द्धशब्द एकत्वविशिष्टेनाऽवयविना समस्यते इत्यर्थः ॥
ननु पिप्पल्या नियमेन षष्ठ्यन्तत्वात् (एकविभक्ति चाऽपूर्वनिपाते) इत्यनेनोपसर्ज नवे (गोत्रयोर) ति ह्रस्वत्वे अर्द्धपिप्पलि इति हस्वान्तप्रयोगापत्तिरित्यत आह-एकविभक्तावषष्ठ्यन्तवचनमिति । एकविभक्तिपदघटितसूत्रे यदेकविभक्तिपदन्तदषष्ट्यन्तबोधकमित्यर्थः । तेन पिप्पलीशब्दस्यानुपसर्जनत्वान्नोक्कापत्तिरिति बोध्यम् ॥
ननु (एकविभक्तावषष्ठ्यन्तवचनमित्यभ्युपगमे पञ्चानां खट्वानां समाहार इति विग्रहे खट्वाशब्दस्य षष्ठ्यन्तत्वादुपसर्जन संज्ञाप्रतिषेधेन हस्वत्वाप्रवृत्तावदन्तत्वाऽभावेन ( द्विगोरिति ङीपोऽप्रवृत्त्या पञ्चखट्वीति न स्यादित्याशङ्कय समाधत्ते - एकदेशिसमा - सविषयकोयमुपसर्जन संज्ञानिषेध इति । (अपथं नपुंसकमि) त्येतत्सूत्रे पञ्चखट्वीति भाष्यप्रयोगादेकविभक्तावित्यस्य संकोचादेतलभ्यते इति भावः । अद्धं पिप्पल्या इति विग्रहे, अर्द्धपिप्पलीति । परवल्लिङ्गत्वात्स्रीत्वम् । अनेन द्रव्यैक्य एव समासो विधीयते तेनापिप्पलीनामित्यत्र न समासो द्रव्यस्य बहुत्वात् । उक्तनियमाभावे तु समासे अर्द्धपिप्पलीत्येवेति दिक् ॥
द्वितीयतृतीयचतुर्थतुर्य्याणि । ननु वृत्तिकारेण यदुक्तमस्य पष्ठीसमासापवादत्वन्तदयुक्तमिति ध्वनयन्नाह - श्रन्यतरस्यां ग्रहणसामर्थ्यात्पूरणगुण इति निषेधं बाधित्वेत्यादि । नच द्वितीयशब्दस्य भागार्थकाऽनुप्रत्ययान्तत्वात्पूरणार्थकप्रत्ययान्तभिन्नत्वेन निषेधाप्राप्त्या पूरगुणेति निषेधं बाधित्वेति मूलोक्तमनुपपन्नमिति वाच्यम् । भागार्थ कान्प्रत्ययान्तस्याऽपि स्वार्थिकत्वेन पूरणार्थकत्वान्मूलोकोपपत्तेः । स्पष्टञ्चेदम्भाये । तत्र हि, अन्यतरस्यांग्रहणस्य पक्षे षष्ठीसमासमुक्त्वा कृतेऽप्यन्यरस्यांग्रहणे षष्टीसमासो न प्राप्नोति किं कारणम् । पूरणगुणेति निषेधात् । नैतत्पूरणान्तम् । अना एतत्प
वसन्नम् । व्यवहितं, स्वरभेदं प्राप्त इति यावत् । एतदपि पूरणान्तमेव । पूरणन्नामाऽर्थ - स्तमाह तीयशब्दः । अतः पूरणं योऽसौ पूरणान्तात्स्वार्थे भागेऽनू सोऽपि पूरणमेव । पूरणन्नामाऽर्थ इत्यस्य पूरणाऽभिन्नो योऽर्थस्तस्य प्रतिपादनमतः स्वार्थिकत्वात्तदन्तेनाप्यस्त्येवेत्यर्थः । पूरणशब्दे पूरयति स्वघटितसमुदायविशेषे विवक्षित संख्याप्रकारकप्रतीति
Aho! Shrutgyanam
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
जनयतीति व्युत्पत्या बाहुलकात्कर्तरि ल्युट् ॥
उपमानानि सामान्यवचनैः-उपमीयते वस्त्वन्तरं सादृश्येन परिच्छिद्यते येन तटुपमानम् । उपमानोपमेयसाधारणधर्मविशिष्टोपमेयवचनं सामान्यवचनम् । तथाच, उपमानबोधकानि सुबन्तानि उपमानोपमेयोभयसाधारणधर्म विशिष्टरूपसामान्यवचनैः समर्धसुबन्तैः सह समस्यन्ते इति सूत्रस्यार्थः । घनश्याम इत्याद्युदाहरणम् । इति प्राञ्चः।
शेखरकृतस्त, स्वसभिव्याहृतनिष्टमुपमानत्वमिवशब्दद्योत्यम् । इवशब्दसमीपोच्चारितघनादिपदार्थगतं यदुपमानत्वं सादृश्येन वस्त्वन्तरपरिच्छेदकत्वं तदिवशब्देन द्योत्यते इति तदर्थः । साधारणधर्मसम्बन्धस्योपमानोपमेययोर्बोधे तात्पर्य ग्राहकता च । एवञ्च, उपमानोपमेययोरभेदान्वयादेव, तयोः समानविभक्तिकत्वनियमः । समासे हूक्तार्थस्य समासशक्तिबलादूबोधः । उपमानत्वेनोपमानबोधकेत्यर्थास्वीकारे ससम्बन्धिकत्वात्सामान्यवचनैरित्येव उपमानेन समासलाभे उपमानग्रहणं स्पष्टमेव व्यर्थम् । एवमुत्तरसूत्रे उपमितमित्युपमानत्वेन बोधकमित्यर्थकम् । एवमेव भाष्यस्वरस इत्याहुः । तत्र हि यत्र किञ्चित्समानकु श्चिञ्च विशेषस्तत्रोपमानोपमेये भवत इत्युक्त्वा , उपमानं, हि नाम, अनितिज्ञानार्थमुपादीयते तत्समीपे यन्नात्यन्ताय मिमीते तदुपमानमेव, भुक्त्वा शस्त्रीश्यामेति सूत्रोदाहरणमित्युक्तम् । समानाधिकरणेनेति वर्तत इत्युक्तम् । तेन स्पष्टमेवोपमानोपमेययोरभेदान्चयो लभ्यत इति ॥
ननु धन इव श्याम इति विग्रहे घमश्यामशब्दयोरेकार्थवृत्तित्वरूपसमानाधिकरणत्वाऽभावात्समासो न स्यादत आह-इह पूर्वपदन्तत्सदृशे लाक्षणिकमिति--अत एव मृगीव चपला मृगचपलेत्यादौ पुंवद्भावः सिद्धयति । तत्र सन्निधानादुत्तरपदोपस्थापितमृगत्वचपलत्वद्वारकस्यैव सादृश्यस्यैव ग्रहणमिति । न चैवं कथमुपमानपरत्वमितिवाच्यम् । भूतपूर्वगत्या शक्यार्थमादाय तत्परत्वोपपत्तेः॥
ननु घनश्याम इत्याद्युदाहरणसिद्धयर्थमेव ( उपमानानि सामान्यवचनैरि ) ति सूर्य तस्य विशेषणसमासेनैव सिद्धौ सूत्रं व्यर्थमेवेति चेन्न । सति विशेषणसमासे कुब्जखन्जः खाकुब्जः इति वद्घनश्यामशब्दयोः पर्यायतया पूर्वनिपातापत्तेः तस्मात्पूर्वनिपाताय सू. त्रमावश्यकमित्याह-पूर्वनिपातनियमार्थ सूत्रमिति । 'तुल्यार्थतृतीयासप्तम्युपमानाव्यय' इति सूत्रे प्रविपदोक्तस्यैवास्य ग्रहणेन ग्रहणार्थमपि सूत्रस्याऽऽवश्यकत्वम् । अत एव, पुरुषव्याघ्र इत्युदाहरणम् । उपमानशूरव्याघ्राऽभिन्नः शूर इति बोधः ( एवं मयूरठर:सकादयश्चे) त्यनेन समासेनोपमानस्वरप्रवृत्तिरिति तत्त्वमिति ॥
उपमितं व्याघ्रादिभिः । उपमेयमुपमितम् । भूतकालो नाऽनविवक्ष्यते । उपमेयस्य सम्बन्धिशब्दत्वात्तेनोपमेयस्याऽऽक्षेपात्, उपमानभूतैर्व्याघ्रादिभिः सहोपमेयं समस्यते सति साधारणधर्मस्याऽप्रयोग इत्यर्थः । ननु उपमेयस्योपमानपरिच्छेद्यत्वादुपमानोपमेययोःसमभिव्याहारे उपमानस्य विशेषणत्वमेवेति तस्य विशेषणं विशेष्येणेति सूत्रेणैव पूर्वनिपातसिद्धौ विशेष्यस्य पूर्वनिपातार्थमिदं सुत्रमित्याह-विशेष्यस्य पूर्वनिपार्थसूत्रमिति । उपमितमित्येतत्पदस्वारस्येनोपमितस्योपमानेन सह नित्यसाकांक्षत्वेन च व्याघ्रादीनामुपमानत्वे एव उपमानोपमेययोः समानलिंगत्वे सत्येव चैतत्सूत्रप्रवृत्तिः । अत
Aho ! Shrutgyanam
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
फक्किकारत्नमञ्जूषा । एब ( परवलिंङ्ग द्वन्द्वतत्पुरुषयोरि)ति सूत्रे (द्वन्द्वैकदेशिनोरि)तिन्यासं कृत्वा तत्पुरुषग्रहणं प्रत्याख्यातं भाष्ये । अन्यथा ।
भाष्याब्धिः क्वातिगम्भीरः क्वाहं मन्दमतिस्ततः ।
छात्राणामुपहास्यत्वं यास्यामि पिशुनात्मनाम् । इति कैयटश्लोके भाष्याब्धिरित्यत्र दृश्यमानपरवल्लिङ्गसिद्धयर्थं तत्पुरुषग्रहणस्यावश्यकत्वात्प्रत्याख्यानासङ्गतिः । उक्तप्रयोगे सत्यपि सामान्यधर्मप्रयोगे लिङ्गभेदे च (म. यूरख्यसकादयश्चे)त्यनेन समासो बोध्यः । न च तत्र विशेषणसमास एवेति वाच्यम् । तथा सति उपमानस्य विशेषणत्वेन पूर्वनिपातापत्तेः ।। ___ ननु सूत्रे सामान्याप्रयोगे इत्यस्यासत्त्वे पुरुषो व्याघ्र इव शूर इत्यत्र सामान्यधर्मस्य शूरत्वस्य सति प्रयोगे समासापत्तिरतस्तदुपात्तम् । न च शूरसापेक्षत्वेनाऽसामर्थ्यात्समासाऽप्राप्त्या प्रत्युदाहरणासङ्गतिरिति वाच्यम् । प्रधानस्य पुरुषस्य सापेक्षत्वेपि साम
Uऽभावाभावात् । विशेषणरूपोपमानस्य नित्यसापेक्षत्वेऽपि तत्सापेक्षत्वस्य न दोषावहत्वमिति बोध्यम् । उपमानत्वञ्च साधारणधर्मवत्त्वेन परिच्छेदकत्वम् । परिच्छेदकत्वञ्च साधारणधर्मवत्त्वेन ज्ञानविषयीभूतस्यैवेति । नव नित्यसापेक्षत्वस्य दोपाऽऽधायकत्वाऽभावाद्विशेषणस्योपमानस्य नित्यसापेक्षवदुपमेयस्यापि नित्यसापेक्षत्वे व समाससंज्ञासिद्धौ प्रत्युदाहरणे समासार्थ उपमानं नित्यसापेक्षमिति तत्सापेक्षत्वं न दोष. इत्यस्यैव ज्ञापकत्वमित्ययुक्तमिति वाच्यम् । यद्यपि उपमेयत्वस्य साधारणधर्मवत्वेन परिच्छेद्यत्वमेव तथापि उपमेयस्य साधारणधर्मवत्त्वं विधेयमेवेत्युपमेयस्य नित्यसापेक्षत्वा. भावादिति दिक् ॥
विशेषणं विशेष्येण बहुलम्-ननु विशिष्यते येन तद्विशेषणम् , अन्यस्माद्या. वर्त्तकमित्यर्थः । कर्तुः करणत्वविवक्षायां विपूर्वकाच्छिषेः ल्युटि रूपमित्याह-भेदकं समानाधिकरणेनेति--विशेषणविशेष्ययोरुभयोः सम्बन्धिविशिष्टत्वादन्यतरोपादानेनै. वाऽऽक्षेपस्य सम्भवादुभयोपादानं स्पष्टार्थमिति कैयटः । यत्तु समस्तपदद्वयजन्यबोधप्रकारस्य विशेषणविशेष्यधर्मद्वयस्य यत्र परस्परव्यभिचारस्तत्रैव समासो नान्यत्रैतदर्थमुभ-- योपादानमिति । तन्न । कैलासाद्रिः भावपदार्थः, तर्कविद्येतिप्रयोगाणामसङ्गत्यापत्तेः ।
युवाखलतिपलितवलिनजरतीभिः-ननु 'विशेषणं विशेष्येण बहुलमि' त्यनेनैव समाससिद्धौ प्रयोजनाऽभावाद्व्यर्थमेवैतत्सूत्रमित्यत आह-पूर्वनिपातनियमार्थं सूत्रमिति–पूर्वसूत्रण समासे युवतिशब्दस्य पूर्वप्रयोगानियमोऽनेन समासे तूक्तशब्दस्यैव पूर्वप्रयोग इति तदर्थमेव सुत्रमिति भावः । ___ ननु सूत्रे पुंल्लिङ्गयुवनशब्दस्यैवोपादानात्तस्य खलतीजरतीशब्दाभ्यां सामानाधिकरण्याभावेन समासाऽप्राप्त्या युवखलती युवजरतीत्यादि न स्यादित्याशंका समाधत्तेलिंगविशिष्टपरिभाषया युवतिशब्दोऽपि समस्यते इति-(प्रातिपदिकग्रहणे लि
विशिष्टस्यापि ग्रहणमिति परिभाषास्वरूपम् । प्रातिपदिकस्य ग्रहणे लिङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टस्य अपिशब्दात्केवलस्याऽपि ग्रहणम्बोध्यमिति तदर्थः । तथाचोक्तपरिभाषया सू. तोपात्तयुवञ्च्छब्देन युवतिशब्दस्यापि ग्रहणात्तस्याश्च खलत्यादिसमानाधिकरणत्वादुक्तप्र
Aho! Shrutgyanam
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
योगोपपत्तौ न किमपि बाधकामेति भावः । ___ ननु सुत्रे समानाधिकरणाधिकारेण एकार्थबोधकत्वरूपसामानाधिकरण्याऽभावाद्युवजरतीति प्रयोगो न स्यादित्यत आह-युवत्यामेव जरतीधर्मोपलम्भेनेत्यादिबोधकालीनेच्छाजन्यज्ञानस्यारोपरूपत्वाजरतीत्वस्य युवत्यामारोपायुवत्या अपि जरतीसा. मानाधिकरण्येन समासे उक्तप्रयोगोपपत्तिः । जरत्यां तु न युवतीत्वधर्मारोपः, तथा सति युवतीशब्दस्य विशेषणत्वेन विशेषणसमासेऽपि नियमतो युवतीशब्दस्य पूर्वनिपातसिद्धौ पूर्वनिपाताय कृतस्य सूत्रस्य वैयर्थ्यांपत्तेरितिभावः ।
कुमारश्रमणादिभिः-ननु सूत्रे कुमारशब्दस्य पाठात्तस्य श्रमणादिभिः सामानाधिकरण्याऽभावात्कुमारी श्रमणा कुमारश्रमणेति प्रयोगो न स्यादिति चेन्न । लिङ्गविशिष्टपरिभाषया कुमारशब्देन कुमारीशब्दस्य ग्रहणात्तस्य च श्रमणादिशब्देन समानाधिकरणत्वात्समासे उक्तप्रयोगोपपत्तेः । एतदेव कुमारग्रहणमुक्तपरिभाषाज्ञापकमिति बोध्यमित्यलम् । ___ ननु निर्मक्षिकमित्यादावव्ययीभावस्य चारितार्थ्यादविघ्नमित्यत्र विघ्नानामभाव. इति विग्रहे परत्वात्तत्पुरुषः स्यादित्याह-अर्थाऽभावेऽव्ययीभावेन सहायं विकल्पत इति-पूर्वपदार्थप्राधान्येऽव्ययीभावः, उत्तरपदार्थप्राधान्ये तत्पुरुष इत्यादिरीत्येति भावः । न्यायसिधे प्रमाणमप्याह-रक्षोहागमलध्वसन्देहाः प्रयोजनमिति । अद्रुतायामसंहितमिति-असन्देह इत्यस्य सन्देहाऽभावो [ निश्चय ] इत्यर्थः । प्रमागभूतमुपन्यस्तं द्वितीयं वार्तिकं संहितासूत्रस्थमिति बोध्यम् । दूताभिन्नायां मध्याविल. म्बितवृत्तौ संहिताऽभाव इत्यर्थः । अव्ययीभावे कृते, द्वन्द्वे परवल्लिङ्गेनोपपन्नस्य असन्देहा इति पुल्लिङ्गप्रयोगस्याऽनुपपत्तिः । द्वितीये द्रतायामिति स्त्रीलिङ्गप्रयोगाऽनुपपत्तिश्च । उक्तभाष्यवार्तिकप्रयोगेण नञ्तत्पुरुषसमासस्याव्ययीभावेन वैकल्पिकत्वज्ञापनादनुपलब्धिरविवाद इत्यायुपपन्नमितिभावः । न चाऽविद्यमाना विघ्ना यस्मिन्निति बहुव्रीहिणा अविघ्नं कर्मत्याद्युपपत्तावव्ययोभावस्योदाहरणमिदं किमर्थमिति वाच्यम् । उत्तरे कर्मण्यवि. घ्नमस्त्वित्यादेव्ययीभावं विनाऽनुपपत्तेरिति प्राश्वः। __शेखरकृतस्तु-भाष्ये उत्तरपदस्य धर्मपरत्वान्नञ्तत्पुरुषोऽन्यपदार्थप्रधानः, न वि. द्यते ब्राह्मण्यं यस्मिन् सोऽब्राह्मणः इति, । नच बहुव्रीहेरन्यपदार्थप्रधानत्वस्य प्रसिद्धत्वान्नन्तत्पुरुषस्याऽन्यपदार्थप्रधानत्वे बहुव्रीहेवैयर्थ्यमिति वाच्यम् । उत्तरपदस्य धर्मिपरत्वे बहुव्रीहेश्चारितार्थ्यात् । उत्तरपदस्य धर्मिपरत्वे बहुव्रीहिसमासाऽऽश्रयणादेव 'अनेकमन्यपदार्थे' इत्येतत्सूत्रस्थं (नजोऽस्त्यर्थानामुत्तरपदलोपश्चे)ति वार्तिकं सङ्गच्छते । न च बहुबीहेरन्यपदार्थप्रधानत्वेऽस्य इत्यादौ सर्वनामकार्य न स्यादिति वाच्यम् । 'एतत्तदोःमुलोपोऽकोरनजसमासे हलि' इत्येतज्ज्ञापकात्तत्र सर्वनामकार्योपपत्तेः। नोक्तार्थे सम्पूर्णसूत्रस्य ज्ञापकत्वं किन्तु तदेकभूतस्याऽनसमास इत्यस्यैव तत्त्वमिति बोध्यम्, तथाहि यदि अस इत्यादौ सर्वनामकाय्यं न स्यात्तदा 'हल्याब्भ्य' इत्यनेन सुलोपस्य दुर्वारत्वादन समासग्रहणं व्यर्थमेव स्यादिति भावः । तत्र भाष्ये नञ्तत्पुरुषस्यान्यपदार्थप्रधानत्वपक्षे अवर्या हेमन्त इत्यादौ विशेष्यतल्लिङ्गवचनापत्तिर्दोष उक्तः । न च 'लङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वा
Aho! Shrutgyanam
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा । दि' त्यनेन लिङ्गदोषपरिहारसम्भवात्तदापत्तिप्रदर्शनमयुक्तमिति वाच्यम् । उक्तयुक्त्या लिङ्गदोषे परिहतेऽपि वचनदोषापत्तेस्तादवस्थ्यात् ।
नञ्तत्पुरुषस्याऽन्यपदार्थप्रधानत्वपक्षेऽवर्षा हेमन्त इत्यादौ वचनदोषस्य दुर्वारत्वात्त. यावृत्त्यर्थन्नञ्तत्पुरुषस्य पूर्वपदार्थप्रधानत्वमेवास्तु । अत्रापि पक्षेऽस इत्यादौ पूर्ववत्सवनामकार्योपपत्तिः । न चाऽवर्षा हेमन्त इत्यत्र पूर्वपदस्य नमोऽव्ययत्वात्तदर्थप्रधानस्य नन्तत्पुरुषस्य लिङ्गसंख्याभ्यां योगाऽभावात्तस्य पूर्वपदार्थप्रधानत्वाऽभ्युपगमेन कथन्तत्रत्यदोषपरिहार इति वाच्यम् । शब्दशक्तिस्वभावाद्वाक्ये नमोऽसत्वभूतार्थाऽभिधायित्वे. ऽपि समासे सत्त्वभूतार्थाऽभिधायित्वेन लिङ्गसंख्यान्वयसम्भवात् । यद्वा गुणवाचकशब्दानामाश्रयगतलिङ्गादिवत्समासार्थप्रतियोगित्वेन यद्रव्यं श्रितस्तव्यस्थलिङ्गादि समासस्य भविष्यति ।
अभावरूपसमासार्थस्य प्रतियोगित्वेन वर्षारूपद्रव्याश्रयणादेतद्गतलिङ्गादि समासस्य सुलभमेवेतिभावः । समासार्थेनाऽभावेन प्रतियोगिनोऽपि स्वज्ञानायाऽऽश्रयणादभावस्याऽपि प्रतियोग्याश्रयतया नोक्तदोषाऽवकाशः । नघटितसमासघटकेन वर्षाशब्देनाऽभावत्योपस्थित्या वर्षाशब्दरूपाश्रयस्यैव ग्रहणमुचितम् । प्रतियोगिन आश्रयत्वाकल्पने अवपो हेमन्त इत्यादौ विशेष्यभूतहेमन्तगतलिङ्गवचनापत्तिदोषदूषितादन्यपदार्थप्रधानो नज. तत्पुरुष इतिपक्षादगीकृतेऽपि पूर्वपदार्थप्रधानत्वपक्षे विशेष्यगतलिङ्गवचनाऽऽपत्तिरूपदो. पस्यातदवस्थत्वेन अस्तु तर्हि पूर्वपदार्थप्रधान इति भाष्याऽसङ्गतिः । पूर्वपदार्थप्रधानत्वपक्षस्य निर्दोषत्वादेतत्समकक्षतया [ अथवा पुनरस्तूत्तरपदार्थ प्रधान] इति भाष्यकृदुक्तेरसंगतिश्च । प्रतियोगिन आश्रयत्वाकल्पयितृरीत्या पूर्वपदार्थप्रधानत्वपक्षे दोषस्य स्थितत्वादस्तु तर्जुत्तरपदार्थप्रधान इति वक्तुमुचितम् । उक्तपक्षद्वयेऽपि अनेकमन्यपदार्थे। इति सूत्रेऽनेकमित्यत्र वक्ष्यमाणैकवचनाऽसिद्धिं मनसि निधाय नञ्तत्पुरुषस्योत्तरपदार्थप्र. बानत्वं सिद्धान्तितम्भाष्यकृता । उत्सर्गतस्तत्पुरुषस्योत्तरपदार्थप्रधानत्वम्भवति । अत्र नञ्तत्पुरुषस्य पूर्वपदार्थप्रधानत्वपक्षेऽस्याऽव्ययीभावाऽपवादत्वेनाव्ययीभावस्य बाधनात , नत्राव्ययीभावाऽभावोऽवश्यं स्वीकर्तव्यः। अन्यथा नन्तत्पुरुषस्य पूर्वपदार्थप्रधानत्वपक्षेऽव्ययीभावापवादत्वं स्यात् । अतोऽत्यन्ताऽभावार्थकस्य ननः क्रियादिप्रतियोगिकाऽभाव. बोधकत्वादुत्तरपदार्थेनाऽनन्वयादसामर्थ्यादमक्षिकमित्यादौ नाऽव्ययीभावः । न संदेह इत्यादौ संदेहस्य गुणरूपत्वान्ननः सन्देहाऽभावबोधकत्वम्भवत्येव, इत्यभिप्रायेण 'प्रसज्यायं क्रियागुणौ ततः प्रतिषेधप्रतीतिरिति भाष्ये उक्तम् । असन्देह इत्यादौ चाऽऽरोपितः संदेह इति भेदेनाऽऽरोपज्ञानात्सन्देहाऽत्यन्ताऽभावप्रतीतिर्भवतीत्याद्याहुरितिदिक् ॥
तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्-इदमधिकारसूत्रम् । अस्याऽधिकारत्वादेव, अमैव तुल्यविधानमित्यादि प्राचां व्यवहारोपपत्तिः । येन सूत्रेणाऽमो विधानं तेन यस्योपपदसंज्ञाविधानमिति तदर्थात् । ननु एकम्य सूत्रस्योभयविधायकत्वन्न सम्भवतीति चेन्न। 'कर्मण्यणि त्यादौ कर्मणीत्यादेः सौत्र्याः प्रथमार्थे सप्तम्याः सत्त्वाद्धातोरण भवति, कर्म चोपपदसंज्ञमितितदर्थादेकस्याऽप्युभयविधायकत्वदर्शनात् । अत्र सूत्रे सप्तमीपदस्य तदन्तप.
Aho ! Shrutgyanam
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
रत्वम् , तत्स्थं तदूवाच्यमित्याह-सप्तम्यन्ते पदे कर्मणीत्यादौ वाच्यत्वेन स्थि. तमित्यादि । उपपदमितिमहासंज्ञया तत्रेत्यत्र प्रथमाथे सप्तमीबलेन च लब्धार्थमाहतद्वाचकं पदमिति-अत्र पदमित्यनेन विभक्त्यन्तस्य ग्रहणे स्तम्बरमः, कणेजपः, इत्यत्र स्तम्बकर्णयोरुपपदत्वाऽनुपपत्तिस्तयोरविभक्त्यन्तत्वादिति वाच्यम् । 'स्तम्ब कर्णयो रमिजपोरित्यत्र सुपीत्यधिकारेण स्तम्बकर्णयोस्स्वप्रकृतिकसुबन्ते लक्षणया तयोविभक्त्यन्तत्वेन तत्त्वोपपत्तेः । तत्र लक्षणाया अनङ्गीकारे उपपदमिति महासंज्ञया लब्ध. म्योपपदसंज्ञकसुबन्तस्यासत्वात् स्तम्बेरमः, कणेजप इत्यत्र समासानापत्तिः । सूत्रे स्तम्बकर्णयोरिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वादमिजपोरनन्तरमच प्रत्ययो भवति स्तम्बकर्णी चोपपदसंज्ञको भवत इत्यर्थापत्या यच्च सुबन्तं न तत्सप्तम्यन्तपदस्थं यच्च सप्तम्यन्तपदस्थं न तत्सुबन्तमिति सूत्रार्थाऽनुपपत्त्या समासाऽनापत्तिरित्यर्थः । ननु स्तम्बेरमः, कर्णेजप इत्यत्र सूत्रे स्तम्बकर्णयोरुपादानसामर्थ्यात्तयोः सुबन्तत्वाऽभावेऽपि उपपदसंज्ञायाः सुलभ. त्वात्संज्ञायाः सुलभत्वात्समासोपपत्तौ तत्र तदनुपपत्तिप्रदर्शनं न युक्तियुक्तमिति चेन्न । उक्तयुक्तयोक्तस्थलीयसमासाऽऽपत्तिपरिहारेऽपि समाससंज्ञाविधायकशास्त्रे 'उपपदमतिङि' ति सूत्र प्रथमान्तसुबन्तसुप्ग्रहणस्याऽनुवर्त्तनात्प्रथमान्तस्यैवोपपदसंज्ञकसुबन्तस्योक्तसूत्रेण समासविधानेन 'सुप्यजातावि' ति णिन्यन्ते राज्ञः दर्शीत्यादौ समासाऽनापत्तेर्दुरित्वात् । तत्र प्रथमान्तं सुबन्तमेवोपपदं समस्यते इत्यर्थस्तु सुपीतिसप्तम्याः प्रथमार्थत्वाबोध्यः । तथा च राजानं पश्यति तच्छीलेतिविग्रहपरोक्तप्रयोगे दुर्वारमेवोक्तदूषणमिति । नचोपएदमतिङिति सूत्रस्याऽऽवृत्याऽर्थद्वयकरणात्प्रथमान्तसुबन्तोपपदस्याऽन्यविभक्त्यन्तसुबन्तो. पपदस्य च समासे न कुत्राऽऽप्यापत्तिरिति वाच्यम् । गौरवादर्थद्वयकरणस्य कमिश. क्यत्वात् । उपपदमिति महासंज्ञाविरोधाच्च । स्तम्बकर्णेति प्रातिपदिकयोः पदत्वाऽभावेन तयोरुक्तसंज्ञाऽङ्गीकारे स्पष्ट एव महासंज्ञाविरोध इति भावः । एतेन पदस्यैवोपपदसंज्ञा भवतीत्यर्थादायातमिति ज्ञेयम् । 'सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये' 'मुपिस्थः' इत्येतत्प्रभृतिविषये सप्तम्यन्तपदवाच्यत्वरूपतत्स्थत्वमादाय सुप्यजातावित्यादावुक्तरीत्योपपदत्वोपपादनेऽपि विभाषाग्रे प्रथमे' त्यादौ सुपीत्यस्याऽनधिकारादग्रेशब्दादीनां कथमुपपदत्वमिति वाच्यम् । उक्तस्थले तदनधिकारेऽपि महासंज्ञाबलेनाऽग्रादिशब्दानां तत्प्रकृतिकसुबन्ते ल. क्षणया तत्त्वोपपत्तेः ॥ __ महासंज्ञाकरणसामथ्र्येन विभक्त्यन्तस्यैवोपपदसंज्ञास्वीकारादेव, अतिङ्ग्रहणादेतद्योगद्वये सुपसुपेति निवृत्तमित्युक्तमुपपदमतिङिति सूत्रे भाष्ये । उप समीपे उच्चरितं पदमुपपदम् । सामीप्यञ्च सप्तम्यन्तपदघटितसूत्रविधेयप्रत्ययप्रकृत्यर्थेऽन्वयित्वमेव नत्वाऽनुपूज्यव्यवधानम् । 'कर्मण्यम्' इति सूत्रे उष्टप्रणायमितिभाष्योदाहरणात् । 'आतोऽनुपसर्गेकः' इत्यत्राऽनुपसर्गग्रहणाच्च । नच आनुपूर्व्यव्यवधानरूपसामीप्यस्याऽनाऽऽश्रयणे गुरुं नमस्कारोतीत्यादावण दुर्वार इति वाच्यम् । भवन्तं शृगोतीत्यादाविवोक्तस्थलेऽनभिधानादणोऽप्रवृत्तेः । नन्वेतत्सूत्रस्याऽधिकारसूत्रत्वेऽत्र 'तत्र ग्रहणं व्यर्थमधिकारेणैव प्रकृ. तधात्वधिकारविषयतायाः सिद्धत्वादित्यत आह-तस्मिश्च सत्येवेति-उपपदे सत्येवेत्यर्थः । अयम्भावः, तत्रग्रहगाऽभावे 'धः कर्मणि टन्' इत्यादौ यथा कर्मण्यभिधेये धन
Aho ! Shrutgyanam
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। प्रत्ययो भवतीत्यर्थो भवति तथैव 'कर्मण्यणि' त्यादौ कर्मण्यभिधेयेऽण् प्रत्यय इत्यर्थे कर्तर्यणप्रत्ययाऽनापत्तिः । किञ्च सप्तम्यन्तनिर्देशस्योपपदसंज्ञार्थत्वेन चारितार्थ्यात्केवलादपि धातोः कर्तर्यणप्रत्ययसम्भवः । कृते तु तस्मिन कुम्भायुपपदस्य प्रत्ययोत्पत्तिहेतुभूतत्वेन केवलादुक्तप्रत्ययापत्तिशंकाकलंकोदयावसरो नैवास्तीति । अनेन च सूत्रेण प्रत्ययविशेषस्य पदसंज्ञासन्नियोगशिष्टत्वं बोधयति । यस्य प्रत्ययविधायकशास्त्रस्य सप्तम्यन्तपदैकवाक्यता वा भवति तेन शास्त्रेण प्रत्ययविशेषस्य सप्तम्यन्तपदस्योपपदसंज्ञायाश्च युगपद्विधानम्भवति यस्य तु प्रत्ययविधायकशास्त्रस्य नोक्तरूपत्वं तस्य केवलप्रत्ययमात्रविधा. यकत्वमेव । यथा तव्यत्तव्यानीयर इत्यादिशास्त्राणां केवलप्रत्ययविधायकत्वमेवेति तदा. शयः । प्रत्ययविधेरुपपदसंज्ञासन्नियोगशिष्टत्वाऽनंगीकारे त्वन्वाचयशिष्टत्वापत्तिः । अय. म्भावः, कर्मण्यणित्यादौ यस्मिन्प्रयोगे कर्मणो विधीयमानाऽणप्रत्ययप्रकृत्यर्थाऽन्वयित्वन्तत्रप्रयोगे कर्मण उपपदसंज्ञाऽपि भवति ।।धातोरणप्रत्ययस्तूपपदाऽभावेऽपि भवतीति सम्भाव्येत् । नच सूत्रे कर्मणीति सप्तम्यन्तपदसत्त्वात्कथन्तदभावे प्रत्ययसम्भव इति वाच्यम् । कर्मणीतिसप्तम्यन्तपदोच्चारणस्य यत्र तादृशस्य समीपोच्चारितत्वन्तत्रोपपदसंज्ञा. विधायकत्वेन चारितार्थ्यात् । अत्र सूत्रस्य प्रथमार्थसप्तम्यामेव प्रवृत्त्या 'भुवो भावे' इत्यादौ भावेऽर्थे भुवः क्यबित्यर्थाद्भावे इति अधिकरणसप्तम्यां न प्रवृत्तिरिति बोध्यम् । 'उ. पदेशेऽजनुनासिक इदि, ति सूत्रे प्रवृत्युपयोग्यानुनासिकत्वव(१)ल्लक्ष्यानुरोधेनैव काचित्सप्तमी प्रथमार्थे काचित्स्वार्थाऽधिकरण एवेति व्यवस्थाऽनुमेयेत्यलं पल्लवितेन ॥
उपपदमति’-सूत्रे सुबन्तस्याऽसत्वादुपपदेतिमहासंज्ञाबलात्तल्लाभस्तथा च उपप. दस्य सुबन्तस्य समथेन नित्यं समास इत्यर्थः । सुबन्तस्योपपदसंज्ञास्वीकारादेव 'राजनि युधि कृञः' इत्यत्र राजनीति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वकल्पनात्सुबन्तस्यैव क्वनिप्प्रत्यविधानसमकालिकोपपदसंज्ञास्वीकारेण राजानं योधितवतीति राजयुध्वेत्यादौ नलोपो जातः ।
सूत्रेऽतिङितिपदे न तिङ् यस्मिन्निति बहुव्रीहिणा तिङन्ताघटित उपपदसमास इत्यर्थे ण्वुविधायकसूत्रस्थायाः क्रियार्थायां क्रियायामिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वेन एधानाहरको व्रजतीत्यत्र बजतीत्यस्य विभक्त्यन्तस्योपपदत्वेऽपि तिङन्तत्वान्न समासः । ___नच तस्योपपदसंज्ञा विधाने किम्फलमिति वाच्यम् । तदुच्चारण एव प्रत्ययोत्पत्तरेव फलत्वात् । एवञ्च तिङन्तस्य नोपपदसमास इति फलितमित्याह-अतिङन्तश्चायं स. मास इति-कथमपि तिङान्ताघटितः समाससंज्ञकः समुदाय इत्यर्थः । कुम्भ अस् कार इत्यलौकिकं प्रक्रियावाक्यमिति । समासप्रवृत्तियोग्यं लोके प्रयोगाहमित्यर्थः । नन अत्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो लुग्बाधते] इतिन्यायबलेन 'सुपोधातुप्रातिपदिकयोरि' त्येतत्सूत्रविहितलुका 'लशक्वतद्धिते 'तस्य लोपः' इति सूत्रद्वयविहितयोः डकारस्येत्संज्ञालोपयोर्बाधेन कुम्भ ङ्स् इत्येवं प्रदर्शनस्य युक्तत्वादुक्तवाक्यप्रदर्शनं न युक्तमिति चेन्न । इत्सं
(१) लक्ष्याऽनुरोधेनैवेति । ब्रह्मभूयमित्येतच्छब्दजन्यशाब्दबोधे धात्वर्थभवनस्यैव विशष्यत्वेन भानस्याऽनुभवसिद्धत्वाद्भाव इति सप्तम्या न प्रथमार्थत्वम् । भव्यम्प्रभव्यमित्यादौ क्यपोऽदर्शनात् 'अनुपसर्गे सुपि' इत्यनयोस्तु प्रथमार्थत्वमेवेतिकल्पनवल्लक्ष्यानुरोधेन कल्पनीयमिति भावः ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
६१
ज्ञालोपयोर्बाधाऽबाधयोः फले विशेषाऽभावे नोक्तन्यायाऽऽप्रवृत्तेः । अत्र 'कर्तृकर्म गोः कृति' इत्यनेन कृद्योगलक्षणा पष्ठी । नवाऽन्तरङ्ग परिभाषया द्वितीयाया दुर्वास्त्वात्कथं षष्ठीति वाच्यम् ।
(प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते) इति न्यायेन षष्ट्या एव प्राप्तः । नचोक्तसूत्रेण षष्ठीविधानात्षष्ठीसमासस्यैव सुलभत्वेन तं विहायोपपइसमासः कथमिति वा. व्यम् । विभक्तयुत्पत्तेः पूर्वमेवाऽन्तरङ्गत्वादुत्तरपदे उपपदसमासप्रवृत्तः । नच कृद्योगलक्षगषष्ठयाः कारकषष्टोत्वेनाऽन्तरंगत्यात्षष्ठीसमासस्याऽपि विभक्तयुत्पत्तः पूर्व प्रवृत्तो कुतो नाऽयमेव समास इति वाच्यम् । सत्येवमस्य समासस्यैवेष्टत्वात् । नव पष्टीसमासस्थ नित्यत्वादेतत्कृतस्य तत्पुरुषसंज्ञाप्रयुक्तैकार्थीभावरूपसामर्थ्यस्याऽनपगमेनोक्तसमासप्रवृतेः। एकस्या एव संज्ञाया उभाभ्यामपि प्रवृत्त्याऽविरोधेन युगपदेवोभाभ्यां सेति भाष्ये स्पष्टमत्र सूत्रे । (१)एवञ्च 'द्वितीयाश्रिते'त्यादिसूत्रविहितसमासोऽप्युत्तरपदे सुत्रुत्पत्तेः प्रागेवेति बोध्यम् । (२)अत एव परिभाषायां कारकेतिसामान्यत एवोक्तम् । भाष्यकृता च न कारकांशे प्रमाणमुपन्यस्तम् । नच प्रकृतसूत्रस्थभाष्यात्परिभाषा न कर्तव्येत्यवगमेन परिभापाघटककारकांशे नोपन्यस्तं भाष्यकृता प्रमाणमित्युक्तिर्न संगतिमाप्नोतीति वाच्यम् । प्रकृतसुत्रस्थभाष्यस्य विशिष्टायाः परिभाषाया अकर्तव्यपरत्वेनादोषात् । उक्तभाष्यस्यै. तत्परत्वादेव परिभाषाप्रत्याख्यानोत्तरमपि गतिकारकेति समासवनादित्युक्तम् । तेन कारकांशो वाचनिक इति लभ्यत इति ॥
ननु सूत्रेऽतिपदसत्त्वात्तिङन्तस्य समासाऽभावबोधनं तत्सुपाऽधिकारेणैव सिद्ववेदुयर्थतद्ग्रहणमित्याशयेनाशङते-अतिङकिमिति । समाधत्ते-माभवान् भूदिति । कारको व्रजतीत्यादिभाष्योक्तस्याऽप्युपलक्षणमिदमिति बोध्यम् । अत्र समासाऽभावं सूचयितुमेव मध्ये भवानिति प्रयुक्तम् । अयम्भावः, अतिङ्ग्रहणाऽसत्त्वे तिङन्तेन समा. सापत्तिः, 'माडिलुङिति सप्तमीनिर्देशेन माङ उपपदत्वात् । नच सुपाधिकारस्य प्रागेवोक्तत्वात्सुबन्तस्यैव समासेन तिङन्तस्य समासाऽभावाद्वयर्थमेव तदिति वाच्यम् । तस्य वक्ष्यमाणपरिभाषाज्ञापनेन साफल्यात् । तथाहि, माङ उपपदत्वे तादृशमहासंज्ञाकाणबलात् कतुं देवदत्तो घटं ग्रामं व्रजतीति प्रयोगवत् 'ऐौच तद्धिता|ति सुत्रद्वयस्थभा. प्याद्वित्रिपदव्यवधाने प्रयोगाऽभावबोधनेन माङि लुङिति सप्तम्याः प्रथमार्थत्वाऽभावात्तस्योपपदत्वे मानाऽभावेव तस्योपपदत्वे फलाऽभावेन चोक्तप्रत्युदाहरणभूतोक्तप्रयोगे समासापत्यभावाद्वयावाऽभावेन व्यर्थमतिङ्ग्रहणं ज्ञापयति नात्र सूत्रे सुपेत्यस्यानुवृत्तिः 'कुगति प्रादयः' इत्यत्रापि न तदनुवृत्तिः । तत्र 'कुप्रादयः' 'गतिः' इति योगं विभज्य कुप्रादयः सुबन्ताः सुबन्तेन, समस्यन्ते, गतिश्च सुबन्तोऽतिङन्तेन समयत इत्यर्थः । तथा च सिद्धषा परिभाषा ( गतिकारकोपपदानां कृभिः सह समासवचनं प्राकसुबुत्पत्तेः)
(१) गतिकारकेति परिभाषायां कारकशब्दमात्रस्योपादानात्कारकविभक्त्यन्तस्य क. द्भिः समासविधायकशास्त्राणां कृदन्तात्सुबुत्पत्तेः प्राक् प्रवृत्तिरित्यस्य सिद्धौ चेत्यर्थः ।
(२) परिभाषायाः कारकसामान्यविषयत्त्वादेवेत्यर्थः । ६ फ० म०
Aho ! Shrutgyanam
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
फक्किकारलमञ्जूषा |
इति । उक्तयुक्त्या गत्युपपदयोर्लाभः कारकांशस्य तु 'कर्तृकरणे कृता बहुलमिति सूत्रस्थबहुलग्रहणाल्लाभः ।
परिभाषाफलं प्रदर्शयन् गतिमुदाहरति - व्याघ्रीति । अत्र व्याङो प्रशब्देन गतिसमासः । अस्य समासस्य सुबन्तस्याऽपेक्षणे तु सुनुत्पत्यथं संख्याऽपेक्षणात्ततः पूर्वमेव लिङ्गयोगात्तन्निमित्तकप्रत्ययष्टावेव स्यान्नडीप् । अविभक्त्यन्तस्य शब्दमात्रस्य जातिवाचकत्वाऽभावेन च ङीप् न स्यादिति भावः । नच परिभाषाघटकांशत्रयस्य मध्ये गत्यंशोदारणस्योपपदत्वेन सिद्धत्वाद्वयर्थ एव स इति वाच्यम् । आङ उपपदत्वेन तस्य घ्रश. ब्देन समासेऽपि पश्चाद्विशब्देन समासार्थ गत्यंशस्याऽवश्यकत्वात् । आङः 'घ्रः संज्ञायामित्यनेनाङपूर्व कात घ्राधातोः कप्रत्ययविधानादाङ उपपदत्वं न विशब्दस्येति भावः ।
कारकमुदाहरति- अश्व क्रीतीति । अत्राश्वेन क्रीतेति विग्रहे 'कर्तृकरणे कृता बहुलमित्यनेन समासः । ' क्रीतात्करणपूर्वादिति ङीप् । सुबन्तेन सति समासे पूर्वोक्तयुक्त्या टाप्यदन्तत्वाभावान्नासाविति भावः । उपपदमुदाहरति - कच्छपीति । कच्छेन बिपतीति विग्रहे 'सुपीति योगविभागात्कः । अत्राऽपि सुबन्तेन समासे व्याघ्रीत्यत्रेव ङीष् न स्यादिति भावः । कच्छेन साधनेन पिबतीत्यर्थे कच्छस्य कारकत्वादस्यैवोदाहरणमिदं नोपपदस्य तथा च माषवापिणीत्यस्योदाहरणम् । अन माषोपपदाद्वपधातोः 'सुप्यजाताविति णिनिः । ततो माषोपपदस्य कृदन्तेन समासे 'प्रातिपदिकान्तनुविभक्तिg चे 'ति सूत्रेण पूर्वपदस्थनिमित्तात्परस्य समासप्रातिपदिकान्तनकारस्य णत्वसिद्धि:, सुबन्तेन समासे तु अन्तरं गत्वान्नान्तलक्षणडीपो दुर्वारतया ततो वापिनीशब्देन समासे गर्ग भगिनीत्यत्रेव णत्वानापत्तिरित्येके । कच्छेत्यस्य कारकत्वाऽभावाद्युक्तमेवोदाहरणमुपपदस्येत्यन्ये इति दिक् ॥
श्रष्टखोरेव । द्र्यहीन इति । द्वे अहनी मृतः क्रतुरिति विग्रहे 'तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे चे’त्यनेन तद्धितार्थं द्विगौ तमधीष्ट इत्यधिकारे द्विगोर्वेत्यनुवर्त्तने 'रात्र्यहः सम्वत्सराच्चेत्यनेन खे तस्मिन् 'अक्षष्टखोरेवेत्यनेन टिलोपे खस्येनादेशे चोक्तरूपसिद्धिः । ननु खस्य टिलोपमात्र फलकत्वाऽभ्युपगमे तत्र तद्धितार्थे द्विगौ विहितेन टचैव टिलोपसद्वौ ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । समासान्तविधेरनित्यत्वेन टचोऽप्रवृत्त्या खग्रहणस्य सार्थक्यात् । समासान्तविधेरनित्यत्वादेव द्विगोर्वेत्यनुवर्त्तमाने रात्र्यहः सम्वत्सराच्चेत्यस्य चारितार्थ्यम् । नच 'अह्नष्टखो:' इत्यनेन खे परे टिलोपविधानसामर्थ्यादेव समासान्तविवेष्टचोऽप्रवृत्तौ तस्याऽनित्यत्वपर्यन्तानुधावनं खपुष्पग्रहणवन्निष्फलमिति वाच्यम् । अहीन इत्यत्र खे टिलोपविधानेन अह्नष्टखोरित्यस्य सार्थक्यात्सामर्थ्याऽभावेन समासान्ताऽभावाऽसाधकत्वेनोक्तविधेरनित्यत्वमन्तरा टचो दुर्वारतयोक्तविधेरनित्वपर्यन्ताऽनुधावनस्य साफल्यात् । नच टचि को दोष इति वाच्यम् । 'अहोऽह्न एतेभ्यः' इत्यनेन द्वयहीन इत्यस्याऽङ्कादेशेनाऽसिद्धयापत्तेः । नच प्रमाणाऽभावात्समासान्तविधेरनित्यत्वं न स्यादिति वाच्यम् । अश्वादिगणे राजञ्छब्दपाठस्यैव तत्र प्रमाणत्वात् । तथाहि, प्रतेरंश्वादयस्तत्पुरुषे' इत्यनेनाऽन्तोदात्तार्थमश्वादिगणे राजञ्छब्दपाठः सचायं समासान्तविधेरनित्यत्वे सत्येव सफलः, अन्यथा टचैवान्तोदात्तत्वसिद्धौ तदर्थं कृतस्याश्वादिगणे राजञ्छब्दपाटस्य वैयर्थ्यापुज्ञेरित्यलम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ।
स्त्रियामदन्तत्वाद्दाविति । ननु ' रात्राऽन्हाहा: पुसि' इत्यनेन रात्रिशब्दान्ताऽहन्दशब्दान्ततत्पुरुषयोः पुंस्त्वविधानात्प्रकृतेऽहन् शब्दान्ततत्पुरुषस्य पुंस्त्वबो नात्रीत्वस्य दुर्लभतया स्त्रियामित्याद्युक्तिर्न सम्यगिति चेन्न । सर्वमहः सर्वाह इत्यत्र पुंस्त्वविधानेन सफलस्योक्तवचनस्य लुप्ततद्वितेऽप्रवृत्तेः । न च प्रमाणाभावात्कथमिह तदप्रवृत्तिरिति वाच्यम् । 'लुपि युक्तवद्वचनमि' त्यस्यैव तत्र प्रमाणत्वात् । तथाहि, लुप्तप्रत्ययेsपि प्राकृत लिङ्गाऽनुशासनप्रवृत्यभ्युपगमे स्पष्टमेव तद्वैयथ्यं स्यात् । लुप्तप्रत्यये प्राकृतलिङ्गाऽनुशासनाऽप्रवृत्तेरेव लवणः सूपः, लत्रणा यदागुरित्यादौ क्लीबल्वं न । नच द्वयोरोति विग्रहे 'कालाट्ठजि' त्यनेन विहितस्य जो 'द्विगोर्लुगनपत्ये' इत्यनेन लुकि 'राजाहः सखिभ्य' इति टचि टिलोपेऽह्णादेशे च निष्पन्नस्य द्वयह्नशब्दस्य ठजन्तत्वेन 'टिढाजि' तिङीपो दुर्वा तया टाबित्युक्तिर्न समीचीनेति वाच्यम् । अनुपसर्जनोभूतस्य artisarरस्तदन्तप्रातिपदिकान्डी विधायक सूत्रार्थे वर्णाश्रयत्वेन (वर्णाश्रये नास्तिप्रत्ययलक्षणमि) ति निषेधात्प्रत्ययलक्षणाऽप्रवृत्या ठजोऽसखेन ङीपोऽप्रवृत्तेः । नचैवं परिहारेsपि प्रत्ययस्य टिवान्ङीप् स्यादेवेति वाच्यम् । टवः समासान्तत्वात्तद्धितार्थम्प्रति तस्योपसर्जनत्वेन तदप्रवृत्तेः, अत एव आपिशलिना प्रोक्तमधीयाना ब्राह्मगी आपिशलेत्युदाहृतम्भाष्ये, नच ( संख्या पूर्वी द्विगुरि) त्यनेन द्विगुसमासे (डिगोरि ) त्यनेन ङोप दुर्वार एवेति वाच्यम् । उक्तडीब्विधायकस्य 'अपरिमाणबिस्ताऽचिते' ति निषेधेन तदप्रवृत्तेः । अतोऽत्र टाप एव युक्तत्वात्तथैवोदाहृतमित्यलं पल्लवितेन |
दीर्घाही प्रावृडिति । दीर्घानि अहानि यस्यामिति विग्रहे 'अहोऽन्ह एतेभ्यः इत्यनेनाsन्हादेशे (क्षुम्नादिषु चे ) ति णत्वनिषेवे रूपं सिद्धयति ।
६३
यत्तु प्राचा । उक्तप्रयोगे णत्वाभावोऽदन्ताहादेशाभ्युपगमेनोपदितः स तदायासो मुचैव प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु चे' त्यनेन प्राप्तणत्वव्यावृत्यर्थं तस्य क्षुम्नादिगणे पाठस्यावश्यकत्वेन तदुपपत्तेरिति भावः ॥
ननु (लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमि ) ति परिभाषया 'सन्महत्परमो - तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः' इत्येतत्सूत्रविहितप्रतिपदोक्तसमासस्यैवाऽत्र ग्रहणं स्यात्तथा ร तत्र यदुत्तरपदं तस्मिन्नेव परे आत्वविधानं नान्यस्मिन्निति व्यर्थं समानाधिकारग्रहणमिति चेन्न । तस्य सामर्थ्यादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तिकल्पनेन साफल्यात् । एवञ्च महाबाहुरित्यत्र ना sscarsनुपपत्तिः । उक्तप्रयोगे महान्तौ बाहू यस्येति बहुव्रीहिः ॥
ननु आन्महत इत्यनेन महच्छब्दस्यात्वविधानादुत्तरसूत्रे द्व्यष्टनोरेव ग्रहणाच्च सर्वथाऽप्राप्त्या एकादशेत्यत्राऽऽत्वं न स्यादत आह- श्रादिति योगविभागादात्वमिति । योगविभागस्य भाष्याऽनारूढत्वमित्यत आह- प्रागेकादशभ्य इति निर्देशाद्वेति ।
ननु अर्द्धनावमित्याद्यर्थं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्येत्यस्यावश्यकत्वादनेनैव लिङ्गोपपत्तौ लिङ्गविधायक प्रकरणमनावश्यकमिति चेत्सत्यम् । जात्याख्यायामित्यादिसूत्रसमूह वदिष्टापत्तेरिति ध्वनयन्प्रकृताऽनुपयुक्तान्यपि तानि व्याचष्टे जात्याख्यायामित्यादि । जातेः प्राधान्येनाssख्यायामित्यर्थः । भावप्रत्ययमन्तरा प्राधान्येन जातिबोधे गवादिशब्दानां साधुत्वे इदमेव सूत्रं मानमिति बोध्यम् । तस्याऽविशेष्यत्वे बाह्यार्थाऽन्वयो व्यक्तिवटित
Aho! Shrutgyanam
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
फक्किकारत्नमञ्जूषा । परम्परया बोध्यः । तत्र जातेरेकत्वेनैकवचनं प्राप्नोतीत्यस्यारम्भः । अत्रैकत्वञ्च बहुवचनार्थः। एकस्मिन्नर्थे वर्तमानः शब्दो बहूनामर्थानां वचनं बोधको भवतीत्यर्थादर्थातिदेशोऽयमित्याह-एकोऽप्यर्थो बहुव भवतीत्यादि । तदुक्तम्भाष्ये (यावद्यादेकोऽर्थो बहुबद्भवतीति तावदेकस्मिन्बहुवचनमिती) ति । एकत्वेऽर्थे बहुत्वप्रयुक्तस्य कार्यस्यातिदेशात्कार्यातिदेश एवेति बोध्यम् । जातौ संख्यान्वये एकवचनस्य व्यक्तौ संख्याऽन्वये बहुवचनस्य सिद्धत्वादनावश्यकत्वेन भाष्ये प्रत्याख्यातमेतत्सूत्रम् । एवञ्च यथोत्तरं मुनोनां प्रामाण्यात्सूत्रोक्तार्थेऽसाधुत्वमेव प्रयोगाणामिति बोध्यम् ।
सविशेषणस्य प्रतिषेध इति । मुख्याथें बहुवचननिषेधार्थमिदं वार्तिकम् । यदा तु अस्मच्छब्दस्य स्वघटिते उद्भूताऽवयभेदे समुदाये लक्षणा तदा बहुवचनं भवत्येव, तेन त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः ।
इत्यादि सिद्धम् । गार्योऽहं ब्रवीमीत्यादावयं निषेधः । उत्तमपुरुषाऽनुरोधेनाऽत्राह. मित्यस्य स्वविशेष्यत्वादित्यलम् ॥
ननु 'सभाराजाऽमनुष्यपूर्वे' त्यत्र सभेत्येको योगः, राजाऽमनुष्यपूर्वेत्यपरो योगः, तत्र सभान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकं स्यादित्यर्थकेन सभेतियोगेनैव स्त्रीसममित्यत्र नपुंसकत्वे सिद्धे 'अशाले ति सूत्रं व्यर्थमित्यभिप्रायेणाशइते-पाशाला किमिति । समाधत्ते-ध. मसभेति । धर्मशालेत्यर्थः । अयमभिप्रायः, इनसभम् , ईश्वरसभमित्यत्रापि पूर्वयोगेनैव नपुंसकत्वोपपत्तौ व्यर्थः सन्नुत्तरयोगो ज्ञापयति स्त्रीत्वेतरलिङ्गविशिष्टप्राणिवाचकपूर्वपदक. स्य सभान्तस्य तत्पुरुषस्य नपुंसकत्वञ्चेतहि राजाऽमनुष्यपूर्वपदकस्यैव स्यादेवञ्च स्त्रीत्वेतरलिङ्गविशिष्टप्राणिवाचकपूर्वपदकेतरत्वेन पूर्वयोगे संकोचे कृते स्त्रीत्वेतरलिङ्गविशष्टप्राणिवाचकपूर्वपदकेतरत्वाऽभावेन इनसभमीश्वरसभमित्यत्र नपुंसकत्वार्थमुत्तरयोगस्यावश्यकत्वेन स्त्रीसभमीत्यत्रेव धर्मसभेत्यत्रापि नपुंसकत्वापत्तिरिति तदर्थमशालेति सूत्रमावश्यकमे. वेति दिक् ॥
इति तत्पुरुषः ॥
अथ बहुव्रीहिसमासप्रकरणम् । शेषो बहुब्रीहिः । असर्वोपयोगार्थकाच्छिषेः कर्मणि घना निष्पन्नस्य सूत्रघटकशेष. पदस्योपयुक्तादन्यपरत्वेन यस्य पदस्याऽर्थस्य वा पूर्वनोपयोगस्तस्य पूर्वमप्रसिद्धिमभिधाय भाष्यकृता सिद्धान्तितं त्रिकतः शेष एत्येतन्मूलकव्याख्यानात् शेष इत्यस्य प्रथमान्तत्वारः । तेन प्रथमान्ताऽपेक्षशेषस्यैव ग्रहणमिति बोध्यम् । पदतः शेषस्य ग्रहणे सामन्यतो विशेषतो वा यस्य पदस्योपयोगस्तदन्याऽप्रसिद्धिः, 'सुप्सुपे' त्यत्र समान्यतः, द्वितीयाश्रिते, त्यादौ विशेषत उपयोगः । अर्थोऽपि, पूर्वपदार्थप्रधानत्वेऽन्यपदार्थप्रधानत्वे चा. ऽव्ययीभावः । उत्तरपदार्थप्रधानत्वे तत्पुरुषः प्रसिद्ध एव, अतो यस्य त्रिकस्य विशिष्य समासो नोक्तः स शेष इति विवक्षितमितिभावः । सशेषः प्रथमान्तमिति । ननुक्त. प्रकारेण प्रथमान्तस्य बहुव्रीहिरिति सिद्धम् , तत्कथं, (प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया) इति
Aho! Shrutgyanam
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुव्रीहिसमासप्रकरणम् । तत्पुरुषसमासप्रकरणस्थवात्तिकेन प्रगत आचार्य इत्यादौ प्रथमान्तस्य तत्पुरुषसमासविधानादिति चेन्न । उक्तवात्तिकेन प्रथमान्तेन प्रादीनामुक्तसमासविधानेऽपि प्रथमान्तस्योक्तसमासाविधानादिति भावः । नच कण्ठे काल इत्यादौ व्यधिकरणपदस्यापि बहुव्रीहिदर्शनात्प्रथमान्तस्यैवोक्तसमास इत्ययुक्तमिति वाच्यम् । तत्र तत्र ज्ञापकसाध्यबहुव्रीहेर्दृष्टत्वात् ।
अनेकमन्यपदार्थे । अन्यस्य समस्यमानपदातिरिक्तस्य पदस्यार्थोऽन्यपदार्थस्तत्र विद्यमानस्याऽनेकप्रथमान्तस्य वा समासः स च बहुव्रीहिसंज्ञक इत्यर्थः । अन्यपदार्थ इत्यत्राऽन्यपदं भेदविशिष्टार्थकं ततश्च भेदस्य प्रतियोगिनि साकाङ्कत्वाच्छेषपदोपस्थितस्य प्रतियोगित्वेन तत्राऽन्वयादिद्वतीयान्ताद्यर्थ इति लब्धम् । तथा च, स्वनिष्टप्रतियोगितानिरूपितभेदविशिष्टार्थकपदाथें विद्यमानस्याऽनेकप्रथमान्तस्य समास इति फलितार्थः ॥
अप्रथाविभक्तयर्थे बहुव्रीहिरिति । 'अनेकमन्यपदाथे इत्यनेकप्रथमान्तस्य समासविधानात्तत्राऽन्यपदार्थपदेन प्रथमान्तार्थातिरिक्तस्यैव ग्रहणं युक्तमित्येतत्फलितन्तदिति भावः ॥
समानाधिकरणानामिति च फलितमिति। समानाधिकरणत्वञ्च, एकार्थबोधजन. कत्वम् । अनेकप्रथमान्तस्थले अभेदाऽन्वयप्रयोजकीभूतसमानविभक्त्यन्तविशेष्यविशेषणवाचकपदसत्वादर्थादेव समानाधिकरणत्वोपपत्तिरिति तदाशयः । अनेकप्रथमान्तस्य समासविधानादेकप्रथमान्तस्य तदभाव इत्याह-प्रथमार्थे तु नेति । सूत्रे प्रथमान्तमित्यस्य फलमाह-पञ्चभिभुक्तमस्येति । । प्रादिभ्यो धातुजस्येति । प्रादिभ्यः परं यद्धातुजं पदं तदन्तस्य पदान्तरेण समासः पूर्वपदान्तर्गतस्योत्तरपदस्य धातुजस्य वा लोप इत्यर्थः। प्रपर्ण इत्युदाहरणम् ॥ ___ नमोऽस्त्यर्थानामिति । ननः प्ररं यदस्त्यर्थवाचि पदं तदन्तस्य पदान्तरेण बहुबीहिः, अस्त्यर्थवाचिनाम्पदानाम्वा लोप इत्यर्थः । अविद्यमानः पुत्रोऽपुत्र इत्युदाहरणम् । तत्राऽस्त्यर्थानामित्यस्याऽसत्वे अनुपनीतपुत्र इत्यत्रापिसमासोत्तरपदलोपयोरापत्तिरतस्तत् । नजोऽसत्वे निविद्यमानपुत्र इत्यत्राप्युक्तापत्तिः । नन्विह सुपेत्यस्याऽसम्बन्धेऽपि सबि. त्यस्य सम्बन्धादस्तीत्यस्य तिन्तत्वेन समासो न स्यादत आह-अस्तीति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययमिति ।
अत्र केचित्-चित्रा जरती गौर्यस्येति विग्रहे सूत्रेऽने केतिपदसत्त्वेन त्रिपदबहुव्रीहिः तत्र सूत्रेणोत्तरपदे पुंवत्त्वविधानादुत्तरपदशब्दस्य समासस्य चरमावयवे रूढत्वेनोत्तरपदस्य मध्यमपदेन व्यवधानात्प्रथमस्य न पुंवद्भावः । गोरूपोत्तरपदे जरतीत्यस्य द्वितीयस्यापि न सः । पूर्वपदशब्दस्य प्रथमावयवे रूढत्वेन तस्य पूर्वपदत्वाऽभावात तथा च चित्राजरतीगुः । जातीचित्रागुर्वा । दीर्घातन्वीजधः । तन्वीदीर्घाजंघ इत्ये. वेत्याहुः।
वस्तुतस्तु-यथा द्वन्द्वसमासप्रकरणस्थे 'आनङ् ऋतो द्वन्द्वे' अत्र सूत्रे ( होतोतृनेष्टोद्गातार) इति समर्थसूत्रस्थभाष्यप्रयोगान्न पूर्वपदाक्षेपः । अत एव भाष्यकृदुदाहृ. तस्य तृतीयस्यानङः सङ्गतिः । अन्यथा पूर्वपदशब्दस्य प्रथमावयवे रूढत्वात्तत्र तृतीयस्य पूर्वपदत्वाऽभावात्तदसंगतिः । तथैवाऽत्रापि पूर्वपदाक्षेपाऽऽभावेनोपान्त्यस्य पुंवत्वं स्यादेवेति चित्राजरद्गुरित्येव प्रयोगः । अत्र सूत्रे पूर्वपदसम्बन्धाऽभावादेव, चित्राजरत्यौ
Aho! Shrutgyanam
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
फक्किकारत्नमञ्जूषा । गावौ यस्येति द्वन्द्वगर्भ ऽपि बहुव्रीहौ चित्राजरद्गुरिति भाष्यं संगच्छते । न नु तत्र पूर्वपदे पुंवत्वेन कुतो न टान्निवृत्तिरिति चेन्न । द्वन्द्वान्तर्गतस्य जरच्छब्दस्योत्तरपदत्वेऽपि समानाधिकरणत्वाऽभावेन तदनिवृत्तेः । नवमपि द्वन्द्वात्मकपूर्वपदस्य समानाधिकरणो. त्तरपदपरत्वेन सति गुंबदुभावे तदवस्थ एवोक्तदोष इति वाच्यम् । स्त्रीप्रत्ययप्रकृतिभूतयो. ईन्दान्तर्गतचित्राजरच्छब्दयोरेकैकस्य भाषितपुंस्कत्वेऽपि द्वन्द्वात्मकपूर्वपदस्य भाषितपुंस्कत्वाऽभावेनादोषादिति भावः । कर्मधारयपूर्वपदे तु पूर्वपदान्तर्गतोत्तरपदाश्रयणेन प्रथमस्योत्तरपदाश्रयणेन द्वितीयस्य च पुंवत्त्वे जरचित्रगुः । कर्मधारयोत्तरपदे तु जरति चासौ. गौश्चेति विग्रहे ‘गोरतद्धित' इति टचि टित्वान्डीपि जरद्गवी, अस्य चित्राशब्देन बहुव्रीहौ चित्राजरद्गवी यस्येतिविग्रहे 'नवृतश्चेति वक्ष्यमाणसूत्रेण कपि चित्रजरदूगवीक इति प्रयोगः । सूत्रे भाषितऍस्कादित्यस्याऽसत्त्वे गंगाभार्य इत्यत्र भार्थ्यारूपोत्तरपदपरत्वेन पुंवद्भावापत्तिः । न च गंगाशब्दस्य नित्यस्त्रीत्वानोक्तापत्तिरिति वाच्यम् । सूत्रेण स्त्रीरूपार्थकबोधकस्य शब्दस्य पुंस्त्वरूपार्थातिदेशकरणसमार्थ्यात्स्त्रीत्वरूपार्थबोधकत्वेऽपि गं. गाशब्दस्योक्तापत्तेढुंवारत्वादिति भावः ॥
वृद्धिनिमित्तस्य च तद्धितस्येति-ननु वृद्धिशब्देन विहिता या वृद्धिरित्यर्थलाभः कथमिति चेन्न । व्याख्यानेन तल्लाभात् । तथाहि, यः सकलाया वृद्धेनिमित्तं यस्त्रयाणामाकारैकारौकाराणां निमित्तमितिभाष्यप्रामाण्यावृद्धिशब्दस्यावृत्तिः । तथा च सुकर एवोक्तार्थलाभः ॥ वृद्धिम्प्रति वृद्धिशब्देन फलोपधानाभावादिह पुम्वदिति । वृद्धिशब्देन ताम्प्रतिस्वरूपयोग्यस्वीकारे तु स्रौघ्नीभार्य इत्यत्र वृद्धिशब्देन विहिताया वृद्धरौकाररूपाया हेतुभूततद्धितस्वरूपयोग्यत्वं वैयाकरणभायेंत्यत्रापि तद्धितस्याऽणः सत्वान्निषेधापत्तिः । फलोपहितस्वीकारे तु नापत्तिः।। तथाहि फलोपहितस्वरूपयोग्यभेदेन द्विविधं निमित्तम् । तत्राऽऽद्य कार्याव्यवहितपूर्वकालावच्छेदेन कार्याधिकरणवृत्तित्वे सति कार्यसमानाधिकरणाऽत्यन्ताऽभावीयप्रतियोगिताऽनवच्छेदकधर्मवत्त्वरूपम् । अन्त्यश्च सत्यन्तविशेषणरहितम् । तथा च वृद्धिरूपकार्यसमानाधिकरणे उक्तप्रयोगेऽणः सत्वादणतिरिक्ताऽभावीयप्रतियोगिताऽनवच्छेदकाऽणत्वधर्मवत्ताया उभयत्र सत्त्वेपि वृद्धिरूपका-व्यवहितपूर्वकालाऽवच्छेदेनोक्तरूपकार्याधिकरणे स्रौनीत्यादिप्रयोगे वैयाकरणघटकस्याऽणोऽसत्वान्नापत्तिः । अत्र प्रवाहणस्य परस्य वृद्धिर्न पूर्वस्य तु वेत्यर्थके 'प्रवाहणस्ये तिसूत्रे प्रवाहणेयीभार्य इत्यत्र वृद्धिनिमित्तस्य चेति एंवत्वनिषेधो न प्राप्नोति माभूदेवं जातेरिति भविष्यतीति भाष्योक्तरेवाऽत्र प्रमाणत्वं बोध्यम् । तावभार्य इत्यत्रत्यदोषव्यावृत्तये वृद्धेनिमित्तं यस्मिन्नित्यर्थाश्रयणपरभाप्यादुक्तप्रयोगे वृद्विनिषेध इष्ट एवेति शेखरकृदिति दिक् ॥ ___ अनु ‘ओरोदि' त्येव लाघवात् सूत्रमस्तु गुणग्रहणघटितसूत्रकरणे संज्ञापूर्वकविधित्वेन गौरवाद्धेयम् । नच गुणग्रहणाघटितसूत्रकरणेऽपि भस्य तद्धिते इत्येवरूपसंज्ञापूर्वकत्वस्य सत्वादूगौरवाद्धयमित्ययुक्तमिति चेन्न । यत्र संज्ञापदं विधेयसमर्पकं तस्यैव संज्ञापू. वकविधित्वात्प्रकृते भस्य तद्धिते इति सत्वेऽपि संज्ञारूपविधेयसमर्पकपदत्वाऽभावेनादोपादिति चेन्न । गुणग्रहणस्य समार्थ्यात् [ संज्ञापूर्वकोविधिरनित्यः ] इत्यर्थज्ञापनेन साफ
Aho ! Shrutgyanam
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुव्रीहिसमासप्रकरणम् । ल्यात् । तेन स्वायम्भुवमित्यादिसिद्धिः । [ओरोदि] तिन्यासे ओदित्यत्र तकारस्योचारणार्थत्वात्तपरत्वे फलाऽभावान्न 'तपरस्तत्कालस्ये' त्यस्य प्रवृत्तिः। किञ्च 'ओरो' इत्येवास्त्विति भावः ॥
पूर्वपदात्संज्ञायामगः-ननु सूत्रेऽग इत्यस्य सत्त्वाद्गकारव्यवधाने पूर्वापदस्थनिमित्तात्परस्य नस्य णत्वन्नेत्यर्थे ऋगयनमितिषष्ठीतत्पुरुषे णत्वन्न भवतीत्याशयेनोदाहरति-अगः किम् । ऋगयनमिति।।
वस्तुतस्तु-नागग्रहणस्योक्तस्थलीयणत्वापत्तिनिवृत्तिः फलम् । तस्या 'अणगयनादिभ्यः' इति सूत्रे गयनशब्दपाठसामर्थ्यान्निपातनेनैव निवृतेरिति व्यर्थमेव तदिति भाष्ये स्पष्टमित्याह-श्रणगयनादिभ्य इत्यादि ।
उपसर्गाद्वहुलम्-नन्वस्य सूत्रस्याऽष्टाऽध्याय्यामपठितत्वात्कुत उपलब्धिरिति नाशडक्यम् । 'उपसर्गादनोत्परः' इत्यत्राऽनोत्पर इति परित्यज्य तत्स्थाने बहलग्रहणं संयोज्य भाष्यकृतैव पठितत्वात् । सत्यस्मिन् नसो नस्योपसर्गस्थनिमित्तात्परस्य बहुलं णत्वमित्यर्थे प्रणोनयेत्यत्राऽव्याप्तिबारणं प्रश्नः पूषेत्यादावतिव्याप्तिवारणञ्च फलमित्यलम् ॥
ननु उक्तसुत्रे [ वेग्रा वक्तव्यः ] [ख्यश्चेति वात्तिकद्वयस्य सत्त्वात्ताभ्यां ग्रख्य. योरन्य तरस्य विधानाद्विनसेत्यस्योपपत्त्यसम्भवादुक्तप्रयोगघटितस्य भट्टिरद्यस्य कथमुपपत्तिरित्याशयेनाशंकते-कथं तर्हि विनसा हतवान्धवेति भट्टिरिति । समाधतेविगतयेति । एवञ्च विनसेति पदन्नस्सूत्रेण नसादेशेन तृतीयान्तमिति न कश्चिद्दोष इति भावः ॥
इनः स्त्रियाम् । इनः प्रत्ययत्वेन ( प्रत्ययग्रहण ) परिभाषया तदन्तविधौ स्त्रियां विद्यमानादिन्नन्तबहुव्रीहेः कबित्यर्थः । तथाच उक्तपरिभाषया दण्डिन्नित्यस्यैवेन्नन्तत्वाद्वहुदण्डिन्नित्यस्य तत्त्वाऽभावात्कप न स्यादित्यत आह-अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवताचाऽनर्थकन च तदन्तविधि प्रयोजयन्तीति ॥
इति बहुव्रीहिः ॥
अथ दन्दसमासप्रकरणम् । चार्थे द्वन्द्वः । 'अनेकमन्यपदार्थे' इत्यतोऽनेकमित्यस्यानुवृत्त्या चस्याऽर्थे विद्यमा. नानामनेकप्रथमान्तानां द्वन्द्वसमासो भवतीत्यर्थः । उक्तसूत्रादनुवृत्तस्थाऽनेकमित्यस्य स्रग वारपदं होतृपोत्नेष्टोद्गातार इत्यादौ यथायथं समासान्तस्याऽनङश्च मध्ये प्रवृत्तिरन्ते एव प्रवृत्तिश्च फलम्बोध्यम् ।
अत्र केचित् । चैत्रेण मैत्रेण च कृतमिति वाक्येऽवयवकर्तृत्वस्यैव प्रतीत्या चैत्रमैत्राभ्यां कृतमिति समासे समुदायकर्तृत्वस्यैव प्रतीत्या चैत्रेण मैत्रेण च कृतमिति वाक्यस्य समाससमानार्थकत्वाऽभावेन चैत्रेण मैत्रेणेत्यस्य चैत्रमैत्राश्यामिति समुदायसाधुत्वप्रयोजकवाक्यत्वाऽभावात्प्रथमान्तानामेव द्वन्द्वो नतु परिनिष्ठितविभक्त्यन्तानामिति । वाक्यस्य समुदायसाधुत्वप्रयोजकत्वाऽभावादेव (यदग्नये च प्रजापतये चे)त्यादौ व्यस्ते
Aho ! Shrutgyanam
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
प्रत्येकं देवतात्वप्रतीतिः । अग्नीषोमाभ्यामित्यादौ समुदाये देवतात्वप्रतीतिरिति व्यवस्था सिद्धयति । वाक्यस्याऽपि समुदायसाधुत्वप्रयोजकत्वे तु समास इव वाक्येऽपि स. मुदाये देवतात्वप्रतीतिरेव स्यात् । अत एव (डिसम्बुद्धयोरनुत्तरपदे ) इति वात्तिके सम्बुद्धिग्रहणमिहाऽनावश्यकं राजवृन्दारकेत्यादौ सम्बुद्धयन्तानां समासः, इह तावत्समाससमानार्थकेन वाक्येन भवितव्यम् । यश्चेहार्थो वाक्येन गम्यते नासौ कदाचित्समासेन गम्यते अवयवसम्बोधनं वाक्येन गम्यते समुदायसम्बोधनं समासेनेति 'न डिसम्बुद्धयोरिशति सुत्रे भाष्ये उक्तम् । सम्बोधनविभक्त्यन्तस्य सम्मुखीभावफलकत्वात्प्रत्येकमेव सम्मुखीभावप्रतीत्या क्रियाऽन्वयेऽभावेन परस्परमसामर्थ्यमिति तदाशयः । यदा समानाऽधिकरणस्थलेऽपि न समासस्तदा व्यधिकरणानां सुतरां न द्वन्द्व इति परिनिष्ठतविभक्त्या समासेऽपि राजपुरोहिताविति द्वन्द्वोदाहरणम् । एवञ्च व्यधिकरणतृतीयाऽद्यन्तानामपि क्रियादावेवाऽन्वयेन क्रियाजनकत्वरूपकारकत्वस्य प्रत्येकमेव बोधान्न वाक्यसमासयोस्तुल्यार्थत्वमित्यलम् ॥
मिलितानामन्वय इतरेतरयोग इति । परस्पराऽपेक्षाणामुभूताऽवयभेदसमूहरूपाणामेकस्मिन्धर्मावच्छिन्नेनाऽन्वय इति तदर्थः । तेन नीधातोःसंयोगजनकव्यापारा. ऽनुकूलव्यापारवाचकत्वेन द्विकर्मकत्वेऽपि अजां ग्रामं नयतीत्यादौ नाऽपि चकारप्रयोगो नाऽपि समास एकधर्मावच्छिन्नेऽन्वयाऽभावात । (१)अत एवाऽत्राऽनेकवकारप्रयोगः । यत्र मिलितानामन्वयस्तत्रेतरेतरयोगस्तादृशसमूहश्चार्थ इत्यन्वयः । समूहे उद्भूताऽवयवभेदत्वञ्च, अवयवगतसंख्यारोपवत्त्वं प्रत्यवयवं समूहरूपत्वाऽऽरोपो वा । समूह इति । अनुभुताऽवयवभेदः समूह इत्यर्थः । तत्रेतरेतरयोगे उद्भूताऽवयभेदसमूहस्य प्रतीत्या प्रवृत्तिधर्मरूपमेव प्रवृत्तिनिमित्तम् । समाहारे तु अतिरिक्तत्वेनैव समूहत्वभानात्समृहत्वं प्रवृत्तिनिमित्तमिति विशेषः । ईश्वरं गुरुञ्च भजस्वेत्यादौ न समास असा. मर्थ्यादिति । अनेक सुबन्तानां चार्थे वृत्यभावेनैकार्थीभावरूपसामर्थ्याऽभावादित्यर्थः । समुच्चयस्थले च समभिव्याहृतस्यैकस्य सुबन्तस्य चार्थे वृत्तावपि अपरस्य चार्थे वृत्त्यभावः। अन्वाचये तु उभयोरपि चार्थे वृत्त्यभाव इति भावः ॥
ननु उद्भताऽवयवभेदविवक्षणे इतरेतरयोगद्वन्द्वे द्विवचनबहुवचनस्य, अनुभुताऽवय. वभेदविक्षणे समाहारद्वन्द्वे समुदायगतैकत्वादेकवचनस्य चोपपत्तावेकवद्भाव विधायकप्रकरणमन्तरापीति व्यर्थमेवैतत्प्रकरणम् । इतरेतरयोगद्वन्द्वे नेष्ट एकवद्भावो लक्ष्यानुरोधादिति चेन्न । प्राण्यङ्गादीनां समाहार एव नेतरेतरयोग इति नियमार्थत्वेन सार्थक्यात् । तथा च नैतेभ्यो बहुवचन द्विवचनापत्तिरुद्भुताऽवयवभेदविवक्षयेति बोध्यम् । (तिष्यपुनर्वस्वोनक्षत्रद्वन्द्वे ) इति विपरीतनियमो नाऽऽशनीयः । तथा हि एकवचनस्य द्विवचनाऽभावो बहुवचनग्रहणप्रयोजनम् । विपरीतनियमे तु प्राण्यङ्गाद्यतिरिक्तस्य समाहारत्वाऽभावादेकवचनाऽनुत्पत्या बहुवचनस्यैव द्विवचनसिद्धौ पुनर्बहुवचनग्रहणं व्यर्थमेव स्यादित्यभिप्रायेणाशंक्य समाधानमाह-समाहारस्यैकन्वादेकत्वे सिधे नियमार्थ प्रकरणमिति । नियमस्तूपरिष्टादुक्त एवेति बोध्यमित्यलम् ॥
( १ ) अत एव परस्पराऽपेक्षासत्वादेवेत्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वन्द्वसमासप्रकरणम् ।
ननु 'विभाषा वृक्षमृगे तिसूत्रेऽप्राणिनो ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य 'जातिरप्रा. णिनामि ति सूत्रप्राप्तनित्यद्वन्द्वस्य विकल्पविधानेन सार्थक्यादित्याह-विभाषावृक्ष इति सूत्र इति । __ ननु विभाषा वृक्षमृगेति सूत्रे पशुग्रहणाऽभावे हस्त्यश्वादीनां सेनाङ्गत्वेन 'द्वन्द्वश्वप्रा. णितूर्यसेनाङ्गानामि'त्यनेन नित्यद्वन्द्वो दुर्वारः स्यादित्यत आह-हस्त्यश्वादिषु सेनाङ्गत्वान्नित्ये प्राप्ते पशुग्रहणं विकल्पार्थमिति ॥
ननु उद्भतावयवभेदविवक्षाऽनुद्भूतावयवभेदविवक्षाभ्यां रुरुपृषतम् रुरुपृषताः शुकबकम् शुकबका इत्यत्र (चाथै द्वन्द्वः) इत्यनेनैव द्वन्द्वसिद्धौ विभाषावृक्षमृगेतिसूत्रे मृगशकुनिग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य नियमार्थत्वेन सार्थक्यात् सचेत्थं नियमः, मृगाणां मृगैरेव द्वन्द्वः, शकुनीनां रेवेति । अन्यैस्तु सहेतरेतरयोग एवेत्याह-मृगाणां मृगैरे. वेत्यादि ।
अश्ववडवग्रहणं तु पक्षे नपुसकत्वार्थमिति । अश्ववडवयोः पशुत्वाविकल्पसिद्धौ तयोर्ग्रहणं प्रतिपद्विधानार्थम् । तथा च, अश्ववडवमित्येकवद्भावपक्षे 'पूर्ववदश्ववडवौ' इत्येतत्सूत्रं बाधित्वा 'स नपुंसकमित्येव भवतीति भावः ॥ ___ ननु 'विप्रतिषिद्धं चानधिकरणवाची ति सूत्रं व्यर्थम् , उद्भूतावयवभेदविवक्षया इत. रेतरयोगद्वन्द्वे द्विवचनादेः, अनुभूतावयवभेदविवक्षया समाहारद्वन्द्वे एकवचनस्य च वचनमन्तराऽप्युपपत्तेरिति चेन्न । विरुद्धार्थानां द्वन्द्वस्यैकंवभावश्चेद्व्यवाचिनामेवेति नियमार्थत्वेन तस्य सार्थक्यादित्याह-वैकल्पिकः समाहार इत्यादि । नियमफलञ्च, शीतोष्णे उदके स्त इत्यत्र द्रव्यवाचित्वादितरेतरयोग एवेति भावः ॥
विप्रतिषिद्धं किमिति । एतदग्रहणे अद्रव्यवाचिनामेवद्वन्द्व एकवद्वेति सामान्यतो नियमेऽविरुद्धार्थयोर्द्रव्यवाचिनोरेकवद्भावाविधानान्नन्दकपाञ्चजन्यावित्येव स्यान्नतु नन्दकपाञ्चजन्यमित्यतस्तद्ग्रहणमित्याशयेनाह-इह पाक्षिकः समाहारद्वन्द्वो भवत्येवेति । अनधिकरणवाचीत्यस्याग्रहणे शीतोष्णे उदके स्त इत्यत्र पाक्षिकसमाहारद्वन्द्वस्याऽनिष्टस्यापत्तिरिति भावः ।
नन् 'आनङ ऋतो द्वन्द्वे' इत्यस्य लक्ष्याऽनुरोधेन ऋदन्तानां द्वन्द्वे ऋदन्तस्य पूर्वस्याऽऽनङ् स्यादृदन्त उत्तरपद इत्यर्थस्वीकारे पिता बावित्यत्राऽऽनङ् न स्याह. न्तानां द्वन्द्वाऽभावादृदन्तोत्तरपदपरत्वाऽभावाच्चेत्याशंक्य समाधत्ते-पुत्रेऽन्यतरस्यामित्यत इति । उक्तसूत्रात्पुत्र इत्यस्य मण्डूकप्लुत्याऽनुवर्त्तनेन वाक्यभेदाश्रयणेन ऋद. न्तानां द्वन्दवे ऋदन्तस्य पूर्वस्याऽऽनङ् ऋदन्ते उत्तरपदे अन्दन्तस्य पूर्वस्याऽऽनङ पुत्रशब्दे इति द्विधार्थकरणान्नोक्तस्थलीया काचिदनुपपत्तिरिति दिक ।
ननु 'आनङ् ऋतो द्वन्द्वे' इत्यतो द्वन्द्वपदानुवृत्यैव सिद्धौ पुनः ‘देवता द्वन्द्वेचे'त्यत्र द्वन्द्वग्रहणम्व्यर्थमित्यत आह-पुनर्द्वन्द्वग्रहणं प्रसिद्धसाहर्चयस्य परिग्रहार्थमिति। येषां सहचरणं प्रसिद्धन्तेषामेव द्वन्द्वे आनकुन्तरपदे इत्येतदर्थन्द्वन्द्वग्रहणं तेन ब्रह्मा च प्रजापतिश्चेति विग्रहे ब्रह्मप्रजापतीत्यादावानङ् न । एतयोरेकहविर्भागित्वेन सहचरणं न दृष्टं श्रुतञ्चेति भावः ॥
इति द्वन्द्वः ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
अथैकशेषसमासकप्रकरणम् । ननु एकशेषस्य द्वन्द्वापवाइसङ्गत्यर्थमेतदुत्त रमेक शेषारम्भं प्रदर्शपति-प्रथैक रोष इति । नचाऽपवादस्याऽपि सङ्गतित्वे,
सप्रसङ्ग उपोद्घातो हेतुतावसरस्तथा ।
निर्वाहकैकार्य्यत्वे, पोढा सङ्गतिरिष्यते ॥ इत्यनेन पोढात्वकथनस्य विरुद्धत्वमिति वाच्यम् । अपवादेत्यनेनाऽपि अपवाद्याअपवादकभावरूपप्रसङ्गनिर्वाहकसम्बन्धस्य सूचनेनाऽविरोधात् ॥
वृद्धो यूना तल्लक्षणश्चेदिति । अत्र सूत्रे वृद्धपदेन अपत्यमन्तर्हितं वृद्धमिति पूर्वाचार्य्यपरिभाषितस्य पणिन्युक्तगोत्राऽपरपर्यायस्य ग्रहणम् । नच वृद्धपदेनेदृशस्य ग्रहणे किं प्रमाणमिति वाच्यम् । कृत्रिमेन यूना साहचर्य्यस्यैव चात्र प्रमाणत्वादित्यत एवाह मूले-गोत्रं शिष्यत इति । गोयुवप्रत्ययमात्रेति । अत्र प्रत्ययपदस्य प्रतीति. परत्वाद्गोत्रयुबत्वप्रतीतिमात्रेत्यर्थः । तेन गर्गाश्च गाायणाश्च गर्गा इत्यस्य सिद्धिः । एवशब्दार्थो मात्रं, तेन प्रत्ययार्थकृत्स्नादेः प्रकृत्यर्थस्य च प्रतीतेर्व्यवच्छेदादाह-कृत्स्नमिति । एतदेव विकारलभ्यन्तस्कृत एव विशेषश्चेन्नतु तत्कृतातिरिक्ति इत्यर्थः । सूत्रे तल्ल. क्षणः किमित्यस्य तल्लक्षण एव किमित्यर्थः । प्रत्युदाहरति-भागवित्तिभागवित्तिकाविति । भागवित्तस्य गोत्राऽपत्यं भागवित्तिः । अस्मादपल्येऽथें इज यनि अर्थे 'वृद्धादडक् सौवीरेषु बहुलमिति कुल्लाया टकि, तस्य कादेशे द्वितीयस्य सिद्धिः अत्र कुल्लासौ. वीरत्वयोरधिकयोरपेक्षणायुवत्वमात्रकृतवैरूप्याऽभावाच्चैकशेष इति बोध्यम् । कृत्स्नं कि. मिति । एवकारेण प्रकृत्यर्थस्यापि व्यावृत्तिः किमर्थेति प्रश्नः । उत्तरयति-गर्गवात्स्या. यनाविति । अत्र प्रकृत्यंशे वैरुप्यं न गोत्रादिकृतमिति नैकशेषः । तल्लक्षणविशेष इत्येव सामर्थ्यात्तल्लक्षण एवेति लाभे स्पष्टार्थमेवकारग्रहणिमति बोध्यम् ॥
नपुंसकमनपंसकेनैकवच्चेति । नन्वानन्तार्थकचशब्दबलाच्च सूत्रघटकस्याऽन्यरस्यामित्यस्यैकवच्चेत्यनेनैव सम्बन्धो नत्वेकशेषेणेत्यत आह-तच्चैकवद्वेति । श्रन. पंसकेनेति किमिति । एतद्ग्रहणाभावे नपुंसकेनापि द्वन्द्वे एक शेषापत्तिः । शुक्लञ्च, शुक्लञ्च, शुक्ले इति । ननु 'नपुंसकमनपंसकेनैकवच्वास्याऽन्यतरस्यामित्येवं सूत्र. करणेऽपि यत्राऽनेनैवशेषस्तत्रैकवद्भावो भविष्यतीति प्रकृतसूत्रेऽस्य ग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । अनसकेन सहोक्तो नपुंसकस्यैकशेषस्तस्यैवैकवद्भाव इति बोधनार्थ. न्तस्याऽऽवश्यकत्वेन सार्थक्यात् । तेन नाऽन्यसूत्राणां समाहारद्वन्द्वविषये प्रवृत्तिरिति बो. ध्यम् । ननु 'सरूपाणामि' ति सुत्रस्य तर्हि समाहारविवक्षायामप्राप्त्याऽपवादाऽभावाद् घटघटमिति समाहारविवक्षायान्द्वन्द्वः प्राप्नोतीति चेन्न । अनभिधानाद्वघटमिति द्व. न्द्वाऽप्राप्तेः । एकशेषविषये घट्वटमिति द्वन्द्वव्यावृत्त्यर्थमनभिधानस्याऽऽवश्यकत्वाद् द्वन्द्वमात्रस्यैकशेषविषयेऽनभिधानमाश्रित्यैकशब्दस्याऽनेकार्थत्वाञ्चाश्रित्य प्रत्याख्यातमेकशेष. प्रकरणम्भाष्ये । एकशब्दस्यानेकार्थत्वाऽभावे एकशेषाऽऽरम्भेऽपि गाग्र्यावित्यतो गाग्र्या. यणस्य बोधो न स्यात्तस्य तदर्थकत्वाऽभावात् । शुक्लञ्च शुक्ला च शुक्लश्चेति विग्रह शु.
Aho! Shrutgyanam
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकशेषसमासप्रकरणम् । क्लानीत्येत्त्सूत्रोदाहरणम् । तत्रविग्रहवाक्ये पटपदोपादानं शुक्लादिपदानां गुणे पुंस्त्वादूगुणिपरत्वबोधनायेत्यलम् ॥
श्वशुरः श्वश्र्वा । ननु पितृशब्देन मातापित्रोः श्वशुरशब्देन श्वश्रुश्वशुरयोलक्षणया बोधसम्भवादिदं पिता मानेति च सूत्रद्वयं व्यर्थम् । नच यथा सरूपाणामित्यादिसूत्रसमूहस्य द्वन्द्वव्यावृत्त्यर्थमावश्यकत्वन्तथैतत्सूत्रद्वयमपि द्वन्द्वनिवृत्यर्थमावश्यकमिति वाच्यम् । पक्षे द्वन्द्वस्यापीष्टापत्तेः । एवञ्च तदवस्थैवोक्तसूत्रद्वयस्य वैयर्थ्यशंकेति चेन्न । पितृश्वशुरशब्दयोरिव मातृश्वश्रूशब्दयोः केवलयोर्द्वन्द्वविषये प्रयोगव्यावृत्तये सूत्रद्वयस्यावश्यकत्वात् । नच द्वन्द्वविषये तादृशप्रयोगस्याऽनभिधानादेव वारणसम्भवादनारम्भणीयमेव सूत्रद्वयमिति वाच्यम् । अनभिधानाऽऽश्रयणेन प्रत्याख्यानस्याऽनौचित्यादिति भावः ॥
त्यदादीनि सर्वैनित्यम् । अत्र सूने द्विपर्यन्तानामिति नियमो न प्रवर्तते अहञ्च भवांश्च आवामिति भाष्योदाहरणात् । उक्तनियमप्रवृत्तौ तु अस्मच्छब्दस्य द्विपर्यन्तानामित्येतन्मध्येऽसत्वात्तस्य शेषानापत्त्या भाष्योदाहरणाऽसङ्गतिरिति भावः ।
इत्येकशेषसमासः ॥
अथ सर्वसमासशेषप्रकरणम् । वृत्तिनिरूपणप्रस्तावादाह-कृतद्धितसमासैकशेषसनाद्यन्तधातुरूपाः पञ्च वृत्तय इति । परार्थाऽभिधानं वृत्तिरिति । परशब्देन परपदार्थो गृह्यते । अर्थशब्देन स्व. स्यार्थी गृह्यते, परणे परदार्थेन युक्तो यः स्वस्याऽर्थः स परार्थस्तस्य योऽभिधाजन्योपस्थितिस्तत्करणत्वमिति तदर्थः । इतरपदार्थान्वितस्वार्थविषयकाऽभिधाजन्योपस्थितिजनकत्वमिति फलितोऽर्थः । __ यद्वा परेण प्रधानशब्देन शब्दान्तरार्थस्याऽभिधानं विशेषणत्वेन ग्रहणं तत्करणमित्यर्थः । यत्रत्यप्रधानपदेनेतरविशेषणकस्वार्थस्यैवोपस्थितिस्तत्करणमिति यावत् । __यद्वा परेणाऽप्रधानशब्देनाऽन्यशब्दार्थस्य विशेष्यत्वेन ग्रहणमित्यर्थः । वृत्तिरिति शेषः । साचाऽवयवशक्तिसहकृतसमुदायशक्तिसाध्या अवयवशक्तिलॊकसिद्धा । शास्त्रकल्पिता च समुदायशक्तिरिति । तद्धितादिप्रत्यये समुदायस्य वृत्याश्रयत्वादेषामौपचारिको वृ. त्तित्वव्यवहारः प्राचाम् । सा च वृत्तिः समर्थःपदविधिरिति परिभाषा लभ्या, तत्र समासतद्धि तयोः पदोद्देश्यकविधित्वस्य स्पष्टत्वान्मानान्तरसिद्धैकार्थीभावस्य सत्त्वाञ्च स्पष्टैव परिभाषाप्रवृत्तिः । उपपदनिमित्तकानां कृतामपि स्पष्टमेव पदविधित्वम् । तत्साहचर्येणाऽन्यत्रापि पदविधित्वं बोध्यम् । अत एव पाचकादीनां क्रियाकारकभावसम्बन्धप्रवृत्तिनिमित्तकत्वमूलकः क्रियाशब्दत्वव्यवहारः । एकशेषेऽपि द्वन्द्वस्याऽनुवर्तनादेतद्विषये एकशेषविधानादेकार्थीभावस्याऽऽवश्यकत्वम् ।
वस्तुतस्तु-परार्थाऽन्वितस्वार्थोपस्थापकत्वाऽभावादेकोषस्य वृत्तित्वे मानाऽभा. वः । शिष्ट पदेन स्ववृत्त्यैव तत्तत्समूहार्थोपस्थानस्य भाष्ये स्पष्टप्रतिपादनात् । एकशेषस्य वृत्तित्वाऽभावादेव 'समर्थः पदविधिरि त्यस्याऽधिकारत्वपक्षे नोक्त एकशेषसङ्ग्रहो
Aho! Shrutgyanam
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। भाष्ये इत्यवसेयम् । सनादिषु क्यजादेः सुबन्ताद्विधानेन स्पष्टमेव पदविधित्वमिति । स्वभावत एव वृत्त्यवृत्योः सिद्धत्वाद्वावचनं न कार्यमिति तत्प्रत्याख्यानपरभाष्यप्रामाण्यात्सुलभ एवैकार्थीभावः सनीति बोध्यम् । प्रातिपदिकप्रकृतिकणिचाप्येकार्थीभावः सुघट एवेति । वाक्यमिति । तव तत्समासघटकपदानान्तत्तत्समासप्रवृत्तियोग्यविभक्त्यन्तानां पृथक्प्रयोगरूपमित्यर्थः । संज्ञाविषयसमासे वाक्येन संज्ञाऽनवगमेऽपि वृत्तिघ. कपदज्ञापनायासमस्यमानपदार्थबोधकवाक्यप्रयोगो भवत्येव । नित्यसमासव्यवहारस्तु तप्य वाक्यस्य वृत्तिसमानार्थत्वाऽभावादूगौणो बोध्यः । अविग्रह इति । लौकिकविग्रहरहित इत्यर्थः । नित्याऽधिकारीयसमासे समासघटकपदानां व्यपेक्षाया अभावेन लो. किकवाक्याऽभावात् । एवञ्च विग्रहप्रदर्शनफलम्बोध्यम् । अश्वपदेति । समस्यमानया. वत्पदाघटित इत्यर्थः । समासविभाजकोपाधिगणनाया आवश्यकत्वादाह-सुपां सुपा तिङा नाम्नेत्यादि । अथ तिडामित्यतः प्राक्सर्वत्र तिडामित्यस्य सम्बन्धः । अत्र सुपां तिडेत्यनेनेव तिडा सुबन्तेनेत्यस्य लाभात्समासस्य पञ्चविधत्वमेव युक्तम् । उभयत्रा. पि सुप्तिङ्घटितत्वस्याऽविशिष्टत्वादित्यलम् ।
इति सर्वसमासशेषः ॥
अथ समासान्तप्रकरणम् । ऋक्पूरब्धूरिति-अ अनक्षे इतिछेदः, अ इति लुप्तविभक्तिकसौत्रो निर्देश इति भावः ॥
ननु सुष्टु आपो यस्मिन्निति विग्रहे अपशब्दान्तत्वेन 'ऋक्कूाबधूरि त्यनेन समा. सान्तोऽप्प्रत्यययः स्यादिति चेन्न । 'न पूजनादि' तितन्निषेधात् । तथा च 'द्वयन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईदिति नेत्वापत्तिरित्याशयेनाह-कृतसमासान्तग्रहणान्नेह सुबिति ॥
कृष्णोदकपाण्डुसंख्यापूर्वाया भूमेरजिष्यते। 'संख्याया नदीगोदावरीभ्यां चेति वार्तिद्वयन्नाऽपूर्व किन्तु 'अच् प्रत्यन्ववपूर्वात्सामलोम्नः' इत्यत्राजितियोगविभागात् सिद्धमेव, एवञ्च योगविभागेनैव सिद्धत्वाद्वार्तिकद्वयं नारम्भणीयमिति केचित् । केचिच्च भाष्ये योगविभागस्यादर्शनादुक्तवार्तिकद्वयोदाहरणानां पृषोदरादित्वात्सिद्धिरित्याहुः ।
इति समासान्ताः।
अथाऽलुकसमासप्रकरणम् । अलुगुत्तरपदे-पदे इत्येव सिद्ध उत्तरग्रहणसामर्थ्यादुत्तरपदशब्दस्य समासच. रमावयवे रुढत्वम् । तथा च समासचरमावयवे परे पञ्चम्यादीनामलुगिति तत्तत्सूत्राणामर्थः । 'पञ्चम्याः स्तोकादिम्यः' इत्यादेरारम्भान्नायं विधिः किन्त्वधिकार एवेत्याह-अल. गधिकारः प्रागानङः, उत्तरपदाधिकारस्त्वाऽऽपादपरिसमाप्तेरिति ।
पूरण इति वक्तव्यम् । पूरणप्रत्ययान्ते उत्तरपदे आत्मञ्छब्दप्रकृतिकतृतीयाया अलगिति तदर्थः । ननु उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे न तदन्तग्रहणमित्यस्य 'हृदयस्य
Aho! Shrutgyanam
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
अलुक्समासप्रकरणम् ।
हृल्लेखे' त्यत्र लेखग्रहणज्ञापितस्य सत्त्वात्तदन्तविध्यभावात्पूरणप्रत्ययान्त इत्यर्थो न स्या दिति चेन्न । आत्मनूशब्दात्पूरणे प्रत्ययासम्भवेन तदन्तग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वादुक्तार्थस्य सुलभत्वात् । एतदुदाहरणे देताविति प्रकृत्यादिभ्य इति तृतीया, सुप्सुपेति समासः ॥
७३
ननु प्रकृतिविकृतिभावस्य विरहेण रन्धनाय स्थाली इत्यत्रैव, 'आत्मने पदम् आत्मने भाषेत्यत्र समासो न स्यादित्यत आह-चतुर्थीतियोगविभागात्समास इति । अलुग्विधानसामर्थ्यादपीह समासः सुवच इत्यपि बोध्यम् ॥
गवियुधिस्थिरः - ष्टा धातोः 'अजिरशिशिर' इत्यौणादिकसूत्रेण किरचि स्थिरशब्दो निष्पन्नः । अत्र सात्पदाद्येोरित्यनेन निषेधे प्राप्ते एतदारम्भः अनेन पत्वे गविष्ठियुधिष्ठिर इति सिद्ध्यति । ननु लुकं बाधित्वादन्तरङ्गत्वाच्चाऽऽदेशे 'हलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायामि' त्यनेनैवाऽलुक् सिद्ध्यतीति किमर्थं सूत्रमिदमिति चेन्न । ( अन्तरङानपि विबहिरङ्गो लुग्बाधते) इति न्यायेनाऽवादेशात्पूर्वं लुक्प्राप्त्या हलदन्तादित्यस्याप्राप्त्याऽस्यावश्यकत्वादित्याशयेनाह - श्रत्र गवीति वचनादेवाऽलुगिति ॥
इत्यलुक्समासः ।
अथ समासाश्रयप्रकरणम् ।
घरूपकल्पचेलडुब्रुवगोत्रेति - घरूपकल्पप्रत्ययेषु परेषु चेलडादिषु चोत्तरपदेषु भाषितपुंस्काद्विहितस्य ड्यन्तस्याऽनेकाचो ह्रस्व इत्यर्थः । ननु घादीनां प्रत्ययत्वात्प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधिर्दुर्वार इति चेन्न । लेखग्रहणेनोत्तरपदाधिकारे क्वचित्प्रत्ययग्रहणे तदन्तविध्यभावज्ञापनात् । इत्थंहि ज्ञापनप्रकारः, यदि प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहण स्यात्तदाऽणः प्रत्ययत्वात्ततस्तदन्तविधावणन्तरूपोत्तरपदे हृदादेश इत्यर्थं लेखशब्देऽप्यादे - शस्य सौलभ्येन लेखग्रहणस्य वैयथ्यं स्पष्टमेव । न च घञन्तलेखशब्दस्य प्रयोगघटकत्वं यत्र तत्राऽप्यादेशार्थं लेखग्रहणस्याssवश्यकतया कथं तद्वैयर्थ्यानेति वाच्यम्, लेखग्रहणस्योक्तार्थज्ञापकत्ववर्णनपरभाष्यप्रामाण्याद् घञन्तले खशब्दोत्तरपदकपूर्वपदस्य प्रयोगस्याऽनभिधानादिति भावः ॥
हृदयस्य हृल्लेखेति- अत्र सूत्रेऽणन्तस्यैव लेखशब्दस्य ग्रहणं नतु घजन्तस्य, अण्प्रत्ययसाहचर्यात्, अत एव घञन्तरूपोत्तरपदे हृदयलेख इत्येव रूपं नत्वस्मिन् हृदादेशः । नन्वणन्तलेखशब्दग्रहणेऽण्ग्रहणेनैव सिद्धे लेखग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । उत्तरपदाधिकारे तदन्तविधिर्नास्तीति ज्ञापनेन तस्य सार्थक्यात् । ज्ञापनप्रकारच प्रागेवोक्त इति भावः ॥
इको ह्रस्वोऽङ्यो गालवस्य - ननु सूत्रे गालवग्रहणं विकल्पेन ह्रस्वविधानार्थमेव तिष्ठति तच्चेत्पूर्वसूत्रात् 'एकहलादौ पूरयितव्येऽन्यतरस्यामि'त्यस्मादन्यतरस्यामित्यनु. वृत्यैव सिद्धमिति निष्फलमेव तद्ग्रहणमित्यत आह- गालवग्रहणं पूजार्थमिति ।
सम्प्रसारणस्य-उत्तरपदे सम्प्रसारणस्य दीर्घ इत्यर्थः । ननु कौमुद्गन्धोपुत्र इत्यत्र 'इको ह्रस्वissar गालवस्ये' ति ह्रस्वो दुर्वारः । नच कृते ह्रस्वे दीर्घविधानं व्यर्थ
७ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
स्यादिति वाच्यम् । तस्य ह्रस्वस्य वैकल्पिकत्वेन पक्षे सावकाशत्वात् । एवञ्च हस्वापत्तिस्तदवस्थैवेत्यत आह-व्यवस्थितविभाषया हस्वो नेति । इति प्राञ्चः ।
शेखरकृतस्तु-ग्रामणिकुलमित्यत्र ह्रस्वस्याऽवकाशः, हस्वस्य वैकल्पिकत्वादेतद. भावे कौमुदगन्धीपुत्र इत्यत्र सम्प्रसारणस्य सावकाशस्ततो हस्वप्रसंगे उभयप्राप्तौ परत्वा. सम्प्रसारणदीर्घत्वमेवेति भाष्ये स्पष्टमित्याहुः ।
ननु प्यडः प्रत्ययत्वेन प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदादिपदोपस्थितौ पूर्वपदरूपविशेष्यान्तरसभावात्तदादिविशेष्यकतदन्तविध्यभावे पूर्वपदविशेष्यकतदन्तविधौ तदादेर्भेदसम्बन्धेन तदन्तेऽन्वये तदाधभिन्न यत्ष्यङन्तं पूर्वपदं तस्य सम्प्रसारणमिति सम्प्रसारणविधाकस्य व्यङः सम्प्रसारणं पुत्रपत्योरित्यस्याऽर्थे परमकारीषगन्ध्येत्यस्य व्यङन्तपूर्वपदत्वस्य सत्त्वे. ऽपि यस्मात् ष्यङ् विहितस्तदादित्वाऽभावात्सम्प्रसारणं न स्यादित्यत आह-स्त्रीप्रत्यये चानुपसर्जने नेति । कोऽअर्थस्तावदस्याः परिभाषाया इति पूर्वपक्षे प्रक्रान्तेऽत्र श्रीमदगुरवः । लक्ष्येऽनुपसर्जनस्त्रीप्रत्ययस्य सद्भावेऽपि तत्र तदादेरप्रसंगेन उत्सर्गापवादयोः समानदेशत्व गेन च अनुपसर्जने स्त्रीप्रत्यये न तदादिविधिरिति न तावदेतदर्थः । सम्प्रसारणविधायकशास्त्रघटकष्यपदस्याऽनुपसर्जनपरमकारीषगंध्याघटकष्यबोधकत्वात्तदादिनियमाऽभावे व्यङन्तपूर्वपदस्य सम्प्रसारणमित्यर्थेऽतिकारीषगन्ध्या पुत्र इत्यत्रापि सम्प्रसारणस्य दुर्वारत्वेन, उक्तसुत्रघटकस्य व्यङ्पदस्योपसर्जनस्याऽपि बोधकत्वानिषेधाऽप्रवृत्या तदादिनियमेन परमकारीषगन्धीपुत्र इत्यत्रापि सम्प्रसारणाऽप्रसंगेन च, प्रत्यय. ग्रहणपरिभाषाऽपवादत्वादत्राऽपि ग्रहणपदसम्बन्धेनाऽनुपसर्जनस्त्रीप्रत्ययबोधके तत्पदवटितशास्त्रे तदादिविधिनेत्यर्थोऽपि नेति चेदुच्यते-ज्यङः सम्प्रसारणमिति सूत्रे प्यपदे आवृत्तिः, एक प्यपदमनुपसर्जनबोधकमपरमुपसर्जनबोधकम् । तत्राऽनुपसर्जनबोधके त. दादिनियमोऽनया वार्यते, ततश्चाऽनुपसर्जनष्यङन्तपूर्वपदस्य ह्रस्व इत्यर्थे परमकारीषगन्धीपुत्र इत्यत्र भवति सम्प्रसारणम् । उपसर्जनष्यङन्ततात्पर्य्यके व्यपदे तदादिनियमादुपसर्जनष्यङन्ततदादिपूर्वपदस्य ह्रस्व इत्यर्थेऽतिकारीपगन्ध्या पुत्र इत्यत्र पूर्वपदस्य त. दादित्वाऽभावादुपसर्जनवाक्यस्य प्यङ उपसर्जनत्वादनुपसर्जनवाक्यस्याऽप्रसङ्गाच्च नाऽतिप्रसङ्ग इत्याहुरित्यलम् ॥
समानस्य छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु -उत्तरपदे समानस्य स आदेशः छन्दसि मूर्धादिरूपोत्तरपदे परे नाऽसाविति तदर्थः । ननु उत्तरपदशब्दस्य समासचरमावयवे रूढत्वात्पक्षादिशब्दानां समासचरमाऽवयवत्वाऽभावेन तद्रूपोत्तरपदे चादेशाऽप्राप्त्या सपक्षः साधर्म्यमित्यादि न स्यादित्यत आह-समानस्येतियोगो विभज्यते इति । अत्र योगविभागो भाष्ये नोपलभ्यत इत्यरुचेराह-अथवा सहशब्दः सदशवचनोऽप्यस्तीति । तथा च सहशब्देन समासे 'घोपसर्जनस्ये ति सादेश इति भावः ।। __ननु 'पुरगामिश्रकासिध्रकेति दीर्घनिर्देशेनाऽसंज्ञायां दीर्घाऽभावात्संज्ञायामेव णत्वमित्यस्य फलितत्वात् 'पूर्वपदात्संज्ञायामि'त्यनेनैव णत्वसिद्धौ पुनः कृतदीर्घस्य पुरगादिपञ्चकस्य णत्वार्थनिर्देशो व्यर्थ इत्यत आह-तेषां कृतदीर्घाणां णत्वविधौ निर्देशो नियमार्थ इति । तथाचार्य नियमः, कृतदीर्धेभ्यः पुरगादिभ्य एव परस्य वनशब्दघट
Aho! Shrutgyanam
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
समासाश्रयविधिप्रकरणम् । कनकारस्य णत्वं नाऽन्येभ्य इति, नचैभ्यो वनस्यैव णत्वं नाऽन्यस्येति विपरीतनियमः कुतो नेति वाच्यम् । वनाऽतिरिक्तोत्तरपदे पुरगादीनां दीर्घान्तत्वाऽसम्भवेन विपरीतनियमाऽप्राप्तेरिति भावः ।।
ननु अग्रेशब्दस्याऽसंज्ञात्वात् 'पूर्वपदात्संज्ञायामग' इत्यस्य प्राप्त्या णत्वार्थमस्य ग्रहणमावश्यकमेवेत्यत आह-अग्रेशब्दस्य तु विध्यर्थ इति । निर्देश इति शेषः । नच गकारव्यवधानेन पूर्वपदात्संज्ञायामित्यस्याऽप्राप्त्या पुरगाशब्दग्रहणस्याऽपि विध्यर्थत्वसम्भवात्तस्य नियमार्थत्वोक्तिर्न युक्तेति वाच्यम् । अग इत्यस्य पञ्चम्यन्तत्वाऽभ्युपगमेन गान्तात्पूर्वपदात्परस्य नस्य णत्वं नेति व्याख्यानेन पुरगाशब्दस्याऽकारान्तत्वेनाऽग इति निषेधाऽप्राप्त्या पूर्वसूत्रेणैव सिद्धत्वसम्भवान्नियमार्थत्वोक्तेर्युक्तत्वात् । अत एव अग इत्यस्य ऋगयनमित्येकमेवोदाहरणं दत्तमित्यलम् ॥ __ननु बनस्याऽग्रे इति विग्रहेऽग्रेवणशब्दस्याऽधिकरणशक्तिप्रधानत्वात्प्रथमा न स्यादिति चेन्न । अभितः सोर्थोऽऽन्तर्भूतः प्रातिपदिकार्थः सम्पन्न इति भाष्येण प्रथमोपपत्ते. रित्याशयेनाह-प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमेति ।
ननु पानशब्दस्य क्रियावाचकत्वात्क्षीरशब्देन तस्य समानाधिकरणत्वाऽभावेन क्षीरं पानं येषामित्युपपन्नमित्यत आह-कर्मणि ल्यडिति । 'कृत्यल्युटो बहुलमित्यत्र बहुलग्रहणादिति भावः । पीयते इति पानमिति विग्रहः । कर्मणि ल्युटा निष्पन्नस्य पान शब्दस्य द्रव्यवाचित्वेन क्षीरशब्देन सामानाधिकरण्यान्नानुपपत्तिरिति ।
ननु माषान्वपतस्तच्छीलौ पुरुषौ माषवापिणावित्यादौ (उत्तरपदत्वे चाऽपदादिविधौ प्रतिषेधः) इति निषेधस्य जागरूकत्वाद्वापिन्नित्यस्योत्तरपदरूपप्रातिपदिकत्वाऽभावेन पूर्वपदेनोत्तरपदस्याक्षेपात्पूर्वपदस्थनिमित्तात्परस्योत्तरपदरूपप्रातिपदिकान्तस्थनकारस्य ण. त्वमिति, णत्वविधायकस्य 'प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु चे त्यस्याऽर्थे णत्वं न स्यादिति चेन्न । उत्तरपदशब्दस्य समासचरेमाऽवयवे रूढत्वेन वापिन्नित्यस्य समासचरमाऽवयव. त्वेनोत्तरपदत्वाऽक्षततया णत्वसिद्धेरिति भावः ॥
ननु पूर्वपदस्थनिमित्तात्परस्य प्रातिपदिकान्तस्थनकारस्य णत्वमित्यर्थे गर्गभगिनी त्यत्र णत्वं दुर्वारं नकारस्य भगिन्निति प्रातिपदिकान्तस्थत्वादित्याशंक्य समाधानवाति - कमवतारयति-उत्तरपदं यत्प्रातिपदिकं तदन्तस्यैव णत्वमिति । उत्तरपदरूपप्रा. तिपदिकान्तनकारस्यैव णत्वम्भवतीत्यर्थः । तथा चोत्तरपदशब्दस्य समासचरमाऽवयवे रूढत्वेनेहोत्तरपदं भगिनीशब्दो न तु भगिन्निति तस्य प्रातिपदिकत्वेऽप्युत्तरपदत्वाऽभा. वान्न णत्वाऽऽपत्तिरिति भाव इत्येतदभिप्रायेणैव मूले गर्गाणां भगिनीति विग्रहो दर्शित इति । उक्तवात्तिके ज्ञापकं घटयति-अत एव नुम्ग्रहणं कृतमिति । पूर्वपदाक्षिप्तोत्तरपदेन प्रातिपदिकस्य विशेषणादेवेति हेत्वर्थः । अन्यथाऽङ्गस्य नुम्विधानादस्याङ्गस्यैव भागत्वादुत्तरपदस्य तत्त्वाऽभावान्नुम उदाहरणे व्रीहिवापाणीत्यादौ प्रातिपदिकान्तेत्येव णत्वोपपत्तौ प्रयोजनाऽन्यथोपपत्त्या नुम्ग्रहणं व्यथं सज्ज्ञापयति पूर्वोक्तवार्तिकमिति । वक्ष्यमाणप्रयोजनार्थन्नुम्ग्रहणस्यावश्यकत्वेन ज्ञापकत्वेन ज्ञापकत्वाऽसम्भवात्तद्विघटयतिकिञ्चेति । प्रहिण्वन्नित्यादौ हिवेर्नुमो णत्वार्थमपीति । एवाऽर्थकोऽत्राऽपिः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। णत्वार्थमेवेत्यर्थः । अयम्भावः, नुम उदाहरणे व्रीहिवापाणीत्पादावङ्गस्य नुम्विधानात्त. स्याङ्ग-भागत्वेन प्रातिपदिकान्तेतिणत्वप्राप्तिसम्भवः, प्रहिण्वन्नित्यत्रत्यप्रहिणु इत्यस्याऽप्रातिपदिकत्वेन तेन तदप्राप्त्या तदर्थ नुम्ग्रहणं कर्त्तव्यमेवेति ॥
पदव्यवायेऽपि । माषकुम्भवापेन । चतुरङ्गायोगेनेति । ननु माषकुम्भस्य वापः, चत्वार्यङ्गानि यस्य तेन योग इति विग्रहे उत्तरपदत्वे चाऽपदादिविधाविति प्रत्ययलक्षण - निषेधात्कुम्भाऽङ्गन्योः पदत्वस्य दुर्लभत्वेन पदव्यवायेऽपीति निषेधाऽप्रवृत्या णत्वापत्ति१रिति चेन्न । प्रत्यासत्त्या उत्तरपदस्य कार्यित्व एवोक्तनिषेधवार्तिकप्रवृत्तेः । अपदा. दिविधाविति पर्युदासेन पदान्तविधावेव तत्प्रवृत्तेश्च । नचैवमपि माषकुम्भस्येत्यादेर्वापादिनिरूपितकारकत्वाद्गतिकारकोपपदानामित्यनेन वापादिभ्यः सुबुत्पत्तेः प्राक् समासे तेषां पदत्वं दुर्लभमितिसप्तमीसमासेन व्याख्याने णत्वनिषेधाऽसिद्धिरिति वाच्यम् । तस्या अनित्यत्वेनात्र सुबुत्पत्त्यनन्तरमेव समासेनादोषात् ।
यत्तु 'कुमति चेति सूत्रे भाष्ये माषकुम्भवापेनेत्यत्र षष्ठीतत्पुरुषोत्तरपदकषष्ठीतत्पुरुषे कुमति चेत्यनेन नित्यणत्वेन भवितव्यम् । पष्ठीतत्पुरुषे प्रातिपदिकान्तेति विभाषयेत्युक्तं तत् णत्वप्राप्तिनिरूपणमिति बोध्यम् ।।
यत्तूक्तसूत्रस्थभाष्यादयं पदव्यवायेऽपीति निषेधः 'उपसर्गादसमासेऽपी'त्यादेरेव तेन प्रावनद्धमित्यायेवास्योदाहरणमिति तन्न, पदव्यवायेऽपीत्येतच्छेषभूतस्य (अतद्धित) इति वार्तिकस्याऽऽगोमयेणेत्यादिभाष्योक्तोदाहरणाऽसङ्गत्यापत्तेरित्यलम् ।।
विष्किरः शकुनौ वा । वृत्तिकारमते विकिरः शकुनौ विकिरोवेति सूत्रपाठ इति स्वमतेनाशते-वावचनेनैव सुविकल्प सिद्ध इति । तस्याऽपीति । विकिरशब्दस्याऽपीत्यर्थः । भाष्यविरोधादिति । इत्थंहि भाष्यम् , विष्किरः शकुनौ विकिरोवेति वक्तव्यम् , न वक्तव्यम् , शकुनिवाच्ये वैकल्पिकः सुट् तदतिरिक्त नित्यम् , तत्तर्हिवक्तव्यम्, न वक्तव्यम् , न वावचनेन शकुनिरभिसम्बध्यते किन्तर्हि निपातनमभिसम्बध्यते शकुनिवाच्ये विष्किर इति वा निपातः, एतद्भाष्येण वृत्तिकारमताऽभिप्रेतसूत्रपाठस्य तच्छासमाधानयोश्च स्पष्ट एव विरोध इति भावः ॥
इतिसमासाश्रयविधिप्रकरणम् ।
अथ तद्धितप्रकरणम् । अवसरसङ्गत्या तद्धितप्रकरणमारभते । समर्थानां प्रथमाद्वा । अत्र सुत्रे पदत्रयम् । प्रत्येकं पदानां स्वस्तित्वात्प्राग दिश इत्येतदवधि यावदधिकारः । पदत्रये स्वरितत्वप्रतिज्ञाप्रयोजनं तु कस्मिश्विनिवर्तमानेऽपि अपरस्य निवृत्यभावः । यथा प्राग्दिश इत्यत्र समर्थानां प्रथमादित्यनयोनिवृत्तिः, वेत्यस्याऽनुवृत्तिः । ननु समर्थानामिति व्यर्थम् ,समर्थः पदविधिरित्यनेनैव गतार्थत्वात् । नच पदविधित्वाऽभावान्न तेन गतार्थतेति वाच्यम् । 'घकालतनेष्विात्यलुग्विधानसामर्थ्यात्सुबन्तात्तद्धितोत्पत्तेः सिद्धान्तितत्वात्तस्य पदविधि. त्वस्य सुलभत्वादित्यत आह-सामर्थ्यमिति । समर्थशब्दः शक्तपर्यायः शक्तत्वञ्च,
Aho ! Shrutgyanam
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
तद्धितप्रकरणम् । अर्थप्रतिपादकत्वम् । तच्च परिनिष्ठितस्यैव सम्भवतीत्यत आह-कृतसन्धिकार्यमिति । नहि 'म उत्थित' इत्यस्य कल्पनयाऽप्यर्थवत्त्वम् । सूत्रे समर्थानामिति निर्धारणे पष्टी समर्थानाम्मध्ये प्रथमादित्यर्थः । प्रथमत्वञ्च तत्तत्सूत्रेषु प्रथमोच्चारितशब्दप्रतिपाद्यत्वमेव । एवञ्चानेकसमर्थसम्भव एवाऽस्य सम्बन्ध इति ॥
तस्यापत्यम् । तस्येति न स्वरूपग्रहणं किन्तु षष्ट्यन्तमात्रोपलक्षणमित्यत आहषष्ठ्यन्तादिति । पञ्चम्यर्थस्याऽध्याहारः । अथवा अनुकरणात्पञ्चम्याः सौत्रो लुगिति बोध्यम् ॥ ___ ननु उपगु अ इति स्थितौ गुणादेशस्य पितृव्यादौ साऽवकाशत्वात् 'ओर्गुणः' इत्येतं बधित्वा परत्वात् 'अचोणिति' इति वृद्धिप्रसङ्गः । गुणे च कृतेऽवादेशे च 'अत उपधायाः' इति वृद्धिप्रसङ्गश्च स्यादित्यत आह-आदिवृद्धिरन्त्योपधावृद्धी बाधत इति । 'तद्धितेष्वचामादेः' इदं सुत्रमुक्तसूत्राभ्यां परमिति परत्वात्तयोरनेन बाधः । अन्त्योपधावृद्धयोः, गौः, पाचकः, इत्यादाववकाशः । आदिवृद्धस्तु सौश्रुतः इत्यादाववकाशः । औपगवः; त्वाष्ट्रो जागत इत्यादावुभयप्राप्तौ परत्वादादिवृद्धिरेवेति भावः । नचादिवृद्धया परत्वादन्त्योपधावृद्धयोर्बाधेऽपि (पुनः प्रसङ्गविज्ञानात्सिद्धम्) इति न्यायेन पुनः कुतो न ते इति वाच्यम् । अत्र लक्ष्याऽनुरोधात् (सकृद्गतौ विप्रतिषेधेन यद्वाधितं तद्बाधितमेवे)त्यस्यैवाऽऽश्रयणात् । अनुशतिकादिगणे पुष्करसच्छब्दपाठस्योक्तार्थे ज्ञापकत्वं बोध्यम् । तथाहि, पुष्करसच्छब्दात्पौष्करसादिरित्यस्य सिद्धयर्थमनुशतिकादिपूक्तशब्दपाटः । आधुपधावृद्धिभ्यामुक्तप्रयोगसिद्धावुक्तगणे उक्तशब्दपाठो व्यर्थीभूतो ज्ञापयति, आदिवृद्धिरिति । तथा च, आदिवृद्धयोपधावृद्धेर्बाधादुक्तप्रयोगाऽसिद्धथा तदर्थमुक्तगणे तत्पाठस्याऽऽवश्यकत्वेन स्वांशे चारिताथ्यं जातम् । न च पुष्करसदा चरतीत्यर्थं ठकि पौष्करसादिक इत्येतत्प्रयोगसिद्धयर्थमनुशतिकादिषूक्तशब्दपाठस्याऽऽवश्यकत्वम् । न चोपधाद्धयैवोक्तप्रयोगसिद्धा तत्र पाठा व्यर्थ एवेति वाच्यम् । उपधावृद्धेनिणित्येव विधानादिति वाच्यम् । पुष्करसच्छब्दाठोऽनभिधानात् । उक्तज्ञापकेन सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीत्यवश्यमाश्रयणीयम्भवतीति बोध्यम् । ननूक्तज्ञापनेऽपि जागत इत्यादावुपधावृद्धेर्बाधोऽस्तु, औपगव इत्यत्रादिवृद्धिप्रवृत्त्यवसरे उपधावृद्धय प्राप्त्या कथन्तद्वाध इति चेन्न । जागत इत्यादावुपधावृद्धिबाधस्य निर्णये जाते कुत्र चित्कालान्तरप्राप्याया अप्युक्तवृद्धर्बाधस्य समुचितत्वादिति भावः ।
ननु इदमर्थेऽपत्यसमूहविकारादीनामन्तर्भावादपत्येऽपि तस्येदमिातिसूत्रेणाऽण: सिद्वौ किमर्थ 'तस्याऽपत्यमिति सूत्रम् । नचास्य 'अत इञ्' इत्याद्यर्थमावश्यकमिति वाच्यम् । तस्य तदर्थकत्वेनाऽऽवश्यकत्वेऽपि तत्रैव पाठस्य युक्ततया योगविभागस्य नैरर्थक्यादित्याशय समाधत्ते-तस्येदमित्यपत्येऽपि बाधनार्थं कृतम्भवेदिति । तस्येदमित्येतद्वाधकस्य 'वृद्धाच्छः' इति सूत्रस्य बाधनाथं तस्याऽपत्यमिति पृथक्कृतमिति तनावः । ननु अपत्यचतुर्थीपर्यन्तेभ्योऽन्योऽर्थः शेष इति स्वीकारेण तस्येदमित्येतत्सूत्रविहितस्याऽण: 'वृद्धाच्छः' इत्येतद्विहितस्य छस्य च शैषिकत्वादपत्यार्थे प्रवृत्त्यभावाकथन्तद्वाधनार्थत्वं योगविभागस्येत्यत आह-उत्सर्गः शेष एवाऽसौ वृद्धाऽन्यस्य
Aho ! Shrutgyanam
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारलमञ्जूषा ।
प्रयोजनमिति । उक्ततत्तत्प्रकृत्यर्थान्विताऽपत्याद्यर्थस्यैवोक्तत्वादुपग्वादेस्तद्भिन्नत्वेन शेषत्वात्तत्रापवादप्रवृतिरस्त्येवेति । तस्यापत्यमिति योगविभागे तु उपग्वपत्यत्वस्याऽनेनोक्तत्वाच्छेषत्वाऽभावेनाऽपवादस्य प्रसङ्ग एव नास्तीति अपवादाऽप्रवृत्तिरूपोऽपवादः । ननु उपग्वादेरवृद्धत्वेन वृद्धाद्विहितस्य छस्य स्वत एव प्रसंगो नास्तीत्याशङ्कायामाह - वृद्धाऽन्यस्य प्रयोजनमिति । भान्वादिवृद्धप्रातिपदिकेभ्यः छाऽभावः प्रयोजनमिति भावः ॥
.७८
ननु अन्तरङ्गत्वात्सन्धौ कृतायामेव प्रत्ययोत्पत्तिरिति व्यथं समर्थानाम्प्रथमाद्वेति सूत्रस्थं समर्थग्रहणमित्याशयेनाऽशङ्कते - कृतसन्धेः किमिति । समाधत्ते - श्रकृतव्यूहपरिभाषाया सावुत्थितिर्माभूदिति । अयम्भावः, तदसत्वे कृतसन्धिकार्यात्तद्वितप्रत्यय इत्यर्थाऽभावादुक्तपरिभाषया वृद्धौ सत्यामन्तरङ्गदीर्घस्य निमित्तविनाशसद्भावात्पूर्वमेतदप्रवृत्त्याऽनिष्टाऽऽपत्तिरिति तदावश्यकं तस्मिन्सति कृतसन्धेस्तद्धितोत्पत्त्या सुतरामिष्टसिद्धिरिति । समर्थग्रहणेन ज्ञापितेयम्परिभाषेति हरदत्तप्रभृतयःः । लोकतः सिद्वेति केचित् ॥
ननु 'तस्यापत्यमित्यत्र निर्दिष्टस्य पदद्वयस्य मध्ये प्राथमिकस्यैव प्रकृतिसमर्थकत्वेनाऽपत्यस्याऽतत्त्वात्प्रकृत्याकाङ्क्षायाम्प्राथमिकस्यैव ग्रहणेन प्रथमादिति व्यर्थमित्याशयेनाऽऽशङ्कते - प्रथमात्किमिति । समाधत्ते - श्रपत्यवाचकादिति । अयम्भावः, प्रथमादित्यस्याsसत्त्वे यथा तस्याऽपत्यमित्यादिसूत्रविहितप्रत्ययस्य षष्ठ्यन्तादभ्युपगतिस्तथैवाऽपत्त्यवाचकदेवदत्तादिशब्दात्प्रत्ययः स्यादिति शंका स्यादिति तद्वयावृत्यर्थं प्रथमादित्यावश्यकमिति । ननु, यद्यपि उपगोरपत्यमिति विग्रहवाक्येऽपत्यवाचकस्य देवदतादेरप्राथम्यान्न ततः प्रत्ययापत्तिस्तथापि अपत्यमुपगोरिति वाक्ये तस्य प्राथम्येनोक्तापत्तिस्तदवस्थैवेति चेन्न । पूर्वसूत्रादनुवृत्तस्य समर्थादित्यस्य सामर्थ्यान्नियतत्वादत्र लक्षणाsपेक्षस्यैव प्राथम्यस्य ग्रहणाद्विग्रहवाक्यापेक्षस्य तस्याऽनियतत्वादग्रहणेनाऽदोपात् । षष्ठ्यर्थे माभदिति । इन्द्रो देवताऽस्य हविष इति विग्रहे ऐन्द्रं हविरिति प्रथमान्तात्प्रत्ययोत्पत्तिवत्, उपगुरपत्यमस्य देवदत्तस्येति विग्रहे औपगवो देवदत्त इति भवतु परं देवदत्तोऽपत्यमस्योपगोरिति विग्रहे दैवदत्तिरुपगुरिति माभूदित्यर्थः ।
ननु तद्धितस्याऽपवादत्वान्नित्यं समासबाधकत्वम् । नच तद्धितस्य विकल्पतया पक्षे समासस्याऽपि सम्भवाद्वाधकत्वकथनं न युक्तमिति वाच्यम् । 'पारे मध्ये षष्ट्या वा इत्यत्रत्यवाग्रहणज्ञापितस्य यत्रोत्सर्गापवादौ महाविभाषा विकल्पते तत्राऽऽपवादविनिमुक्तोत्सर्गस्याऽप्रवृत्तिरित्यस्य सच्चात्पक्षे समासाऽप्राप्तेरित्याह - दैवयज्ञि इति सूत्रादन्यतरस्यां ग्रहणानुवृत्तेः समासोऽपीति ॥
श्रपत्यं पौत्रप्रभृतिगोत्रम् । ननु पौत्रादेरपत्यत्वाऽव्यभिचारादपत्यग्रहणमन्तरा - ऽप्यपत्यरूपपौत्रादेर्गोत्र संज्ञा स्यादेवेति व्यर्थमपत्यग्रहणमित्यत आह - श्रपत्यत्वेन वि वक्षितमिति । पौत्रादीनामपत्यत्वेन विवक्षायामेव गोत्रसंज्ञा स्यात्पौत्रत्वादिना विवक्षायां सा माभूदित्यर्थमपत्यग्रहणम् । तेन औपगव इत्यादावप्यणो गोत्रसंज्ञासिद्धिः । अणोऽपत्यत्वमेव शक्यतावच्छेदकन्नतु पौत्रत्वादिकम् । इतरथा गोत्राऽधिकारस्थायजाद्य.
Aho! Shrutgyanam
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
तद्धितप्रकरणम् । र्थस्यैव गोत्रसंज्ञा स्यान्नत्वण इति । नचाऽपत्याऽधिकारे गोत्रयुवसंज्ञाकरणसामर्थ्यादपत्यस्य लाभात्तेनैवोक्तप्रयोजनसिद्धौ प्रयोजनाऽभावाद्वयर्थमपत्यग्रहणमिति वाच्यम् । 'ते तद्राजाः' इत्येतत्सूत्रघटकतत्पदेन 'जनपदात् क्षत्रियादम्' इत्येतत्सूत्रविहिताऽजादीनामेव ग्रहणेन गोत्रयुवर्सज्ञाप्रकरणेन व्यवधानादजादेः पूर्वप्रत्ययानामग्रहणेनाऽपत्याधिकारपाठ. सामर्थ्यस्योपक्षीणतयाऽपत्यस्याऽसम्बन्धशडाव्यावृत्यर्थ पुनरपत्यग्रहणस्याऽऽवश्यकत्वा. दिति भावः ॥ ___ननु 'एकस्मिन् गोत्रे' इदं सूत्रम्व्यर्थम् । नच तत्राऽनेकप्रत्ययव्यावृत्त्यर्थमावश्यक सूत्रमिति वाच्यम् । युगपदेकस्मिन् गोत्रेऽनेकप्रत्ययानामप्रसक्तरित्याशङ्कय सूत्रारम्भफलं प्रदर्शयति-गोत्रे स्वैकोनसंख्यानां प्रत्ययानां परम्परेति । स्वयं गोत्रन्तदपेक्षया एकोनसंख्यानां प्रत्ययानां तृतीये द्वयोः चतुर्थे त्रयाणां, पञ्चमे चतुर्णाम्परम्परा प्रसज्यत इतितदर्थः । तथा हि, उपगुशब्दात्तृतीये वाच्ये वयोरणिोः प्रत्यययोरापत्तिः । तस्मा. देवोक्तशब्दात्पञ्चमे वाच्ये चतुर्णामणिजफगिजां प्रत्ययानाम्परम्परेति । नच 'यस्येति चे'ति सूत्रेणाऽणाऽदेर्लोपेनाऽविद्यमानत्वादणिमादीनाम्प्रत्ययानां परम्परेत्युक्तेः कथं सङ्गतिरिति वाच्यम् । अणन्तादिभुत्पत्तिः । इमन्तात्फक उत्पत्तिरित्युत्पत्तिमात्राऽभिप्रायेण प्रत्ययपरम्परेत्युक्तेः सुसंगतेः ।
यद्वास्वद्वयनसंख्येभ्योऽनिष्टोत्पत्तिः प्रसज्यते । स्वं गोत्रन्तदपेक्षया द्वयूनसंख्येभ्यः प्रकृतिभूतेभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽनिष्टप्रत्ययोत्पत्तिरित्यर्थः। अत्र पक्षे उपगोस्तृतीये वाच्ये एकस्मादौपग वादिअनिष्टः प्राप्नोति चतुर्थे वाभ्यां, पञ्चमे त्रिभ्य इत्या. दीतिभावः । अत्राऽनिष्टोत्पत्तिमात्रं न त्विष्टाऽसिद्धिरित्यर्थः । अत्र पक्षे उपगुशब्दादणेष्टसिद्धावपि औपगवादिनिवृत्त्यर्थं नियमार्थमिदं सूत्रम् । ननु नियमार्थकस्य सूत्रस्यारम्भपि गोत्रे एकस्यैव प्रत्ययस्य करणान्नियमेनाऽबाधादनन्तराऽपत्यप्रत्ययान्तागोत्रे प्रत्ययो दुर्वारः । नच गोत्रपदेन लक्षणयाऽपत्यसमुदायः सच परमप्रकृतेरेवेति वाच्यम् । अपत्यमित्यनुवृत्यैव सिद्धौ गोत्रग्रहणवैयापत्तेरिति चेन्न । गोत्रग्रहणस्य भाष्यकृता प्रत्याख्यात. त्वेनोक्तप्रत्यस्येष्टापत्तेः।
यद्वा गोत्रे बोध्ये एक एव शब्दः प्रत्ययः प्रकृतिर्नत्वनेकशब्द इत्यर्थः। यदि प्रत्ययान्तात्प्रत्ययः स्यात्तहि नैकशब्दः प्रत्ययप्रकृतिः स्यादिति, -
यद्वा एकशब्दः प्रथमवाची प्रथमः शब्दो गोत्रे प्रत्ययमुत्पादयतीत्यर्थः। प्रथमत्वञ्च सर्वमूलत्वमित्येतत्सर्व स्पष्टम्भाष्ये । अपत्यं पितुरेव स्यादिति-तथाच
आत्मजस्तनयः सूनुः सुतः पुत्रः स्त्रियान्त्वमी ।
आहुर्दुहितरं सर्वेऽपत्य तोकं तयोः समे ॥ इत्यमरः । मुख्यपक्षमाह-ततः प्राचामपीतिचेति-पित्रपेक्षया प्राचां पितामहप्रपितामहादीनामपीति तदर्थः । 'पंक्तिविंशति' इत्यत्र भाष्ये न पतन्त्यनेनेत्यपत्यमिति व्युत्पत्तेः प्रदर्शनाद्वाहुलात्करणे यता निष्पन्नस्याऽपत्यशब्दस्य क्रियानिमित्तत्त्वन्नतु पुत्रपर्यायत्वम् । यस्य यन्निमित्तमपतनं तस्य तदपत्यमितिफलितम् । पितामहादीनामपतने पौत्रादेरपि हेतुत्वेन तेषामपत्यत्वम्भवति ॥ मतभेदेन तद्धान्यै इति-प्रथमपक्षे प्रत्ययमालाव्या.
Aho ! Shrutgyanam
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकार मञ्जूषा |
वृत्तये, द्वितीये स्वव्यूनसंख्येम्योऽनिष्टोत्पत्तिनिवृत्तये इत्यर्थः । सूत्रमेतत्तथोत्तरमितिस्पष्टमित्यलम् ।
नियमार्थमिदं सूत्रमिति - अयम्भावः, अनन्तराऽपत्ये मुख्यः सम्बन्धेऽप्रवृत्या प्रथमपक्षे तत्तत्पितृवाचकादेव प्रत्ययस्स्यान्न तु मूलभूतात्, तथा च, औपगवाऽपत्येनोपगोर्मुख्यसम्बन्धाऽसद्भावादिहाऽप्राप्त्या तदर्थ सूत्रस्याssवश्यकत्वेन विध्यर्थत्वान्निमार्थत्वाऽभावेनौपगवशब्दात्प्रत्ययो दुर्वार इति चेन्न । गोत्रे बोध्ये क्रमतोऽनेकप्रत्ययो दुर्वार एवाऽपत्यप्रत्यय इति सुत्रस्यायें औपगवशब्दस्यापत्यप्रत्ययान्तत्वे पुनस्ततोऽपत्यप्रत्ययानुपपत्त्याऽगत्या परम्परासम्बन्धस्वीकारादुपगोरेव प्रत्ययोत्पत्न्यौपगवात्तदनुत्पत्तेरिति !
इत्यपत्याधिकारः ॥
८०
अथ चातुरर्थिकप्रकरणम् |
ननु (वामदेवाड्यड्यावित्येवमस्तु सूत्रम्, वामदेवशब्दादुक्तसूत्रेणोक्तप्रत्यय विधानेन (यस्येति चे) लोपेनैव वामदेव्यमिति सिद्धे सूत्रे ड्यड्ययोर्डिकरणम्व्यर्थमिति चेन्न । डित्करणाभावे 'ययतोश्चातदर्थे' इत्यत्रत्यययद्भ्यामुक्तसूत्रविहितयोर्थयतोर्ग्रहणापत्त्या ययतोश्चेति सूत्रेण नञःपरस्योत्तरपदस्यान्तोदात्तत्वमित्यर्थ के नोक्तस्वरस्य वामदेव्यशब्दे दुर्वारतया तद्वयावृत्ति पुरस्सरमव्ययपूर्वपदस्वरार्थं डित्करणस्यावश्यकत्वात् । नच सत्यपि sa कुतो नोक्तस्वरविधायक सूत्रप्रवृत्तिरिति वाच्यम् । एतडित्करणसामर्थ्याज्ज्ञापिताभ्यां (निरनुबन्धग्रहणे न सानुबन्धकस्य ) ( तदनुबन्धकग्रहणेनाऽतदनुबन्धकस्ये ) ति परिभाषाभ्यातदप्रवृत्तेः इत्येवाह
सिद्धे यस्येति लोपेन किमर्थं पयतौ डितौ I
ग्रहणं मा तदर्थे भूद्रामदेव्यस्य नञ्स्वरे ॥ इति ।
(पूरणगुणरहितार्थ सदव्ययतव्यसमानाधिकरणेन ) इत्यत्र तव्यग्रहणेन तयतोऽग्रहणमिति पूर्वपरिभाषाफलम् । अङा चङोऽग्रहणमिति द्वितीयपरिभाषाया फलम्बोध्यम् । ननु वास्त्रो रथ इतिवत् छात्रो रथ इत्यपि स्यात् छत्रैः परिवृतो रथ इत्यर्थे प्रकृतसून्त्रेणाऽण्प्रत्ययविधानादित्याशङ्कां समाधत्ते - समन्ताद्वेष्टितः परिवृत उच्यते । तेनेह न । छत्रैः परिवृतो रथ इति--अयम्भावः, रथाच्छादनाय वस्त्रकम्बलादिभिरेव समन्तात् (सर्व) वेष्टनसम्भवान्नतु छत्रादिभिरिति न ततोऽण्प्रत्यय इति ॥
-
ननु पाण्डुकम्बलशब्दान्मत्वर्थीयेन्प्रत्ययविधानात्पाडुकम्बलीति सिद्धौ सूत्रमिदं व्यर्थमिति चेन्न । सूत्राभावे पाण्डुकम्बलेन परिवृत इत्यर्थेऽण्प्रत्ययस्याऽपि दुर्वारतया वृत्त्यर्थं सूत्रस्यावश्यकत्वादित्याह - मत्वर्थीयेनैव सिद्धे वचनमणो निवृत्त्यर्थमिति । कौमाराsपूर्ववचने । ननु निर्देशोऽयमनुपपन्नः, अपूर्ववचने कौमारो निपात्यते इत्यर्थे कौमारोत्तरविभक्तिसकारस्य रुत्वयत्वयलोपेषु कौमार अपूर्ववचने इत्यस्यैव सिद्धिः, सन्धेरप्रसक्तेरत आह— कौमार इत्यविभक्तिको निर्देश इति - - तथा च सन्धौ बाधका
निर्देश उपपन्न इति भावः ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
चातुरर्थिकप्रकरणम् । ननु सूत्रेऽपूर्ववचन इत्यस्य भावप्रधाननिर्देशत्वादित्याह-अपूर्वत्वे निपातनमिति । स्त्रिया एवापूर्वत्वमिष्यते न पुरुषस्य, पुरुषस्तु अपूर्वभार्यो भवतु मा वेति नाग्रहः ॥
- इसुसुक्तान्तात्कः। ननु इसुसुक्तात्क इत्येव सूत्रकरणेऽप्यधिकृताङ्गविशेषणत्वादेव तदन्तविधिना तान्तादित्यर्थलाभः स्यादेवेत्यन्तग्रहणं व्यर्थं सज्ज्ञापयति प्रत्ययोपदेशकाले यस्तान्तस्तस्मात्परस्य ठस्य कादेशो यथा स्यादिति । ज्ञापनफलं तु माथितिक इत्यत्र ठस्न्येकादेशे यस्येति लोपे च तान्तत्वेऽपि कादेशाऽभावरूपम् । स्पष्टञ्चेदं ठस्येक इति सूत्रे कैयटे । केचित्तु इकस्थाने कादेशस्य सन्निपातपरिभाषयैव वारणसम्भवादन्तग्रहणं हेयमेवेत्याहुः ॥ ___ननु इसुसुगिति सूत्रे सामान्यत इससोर्ग्रहणे आशिष्घटकस्येसोऽपि ग्रहणात्ततः परस्यापि ठस्य कादेशापत्त्या आशिषिक इति प्रयोगो न सिद्धयेदत आह-इसुसोः प्रतिपदोक्तयोर्ग्रहणान्नेहेति । (लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमि)ति परिभाषया प्रतिपदोक्तयोरेवेससोर्ग्रहणादाशिष्घटकस्येसोऽतथात्वान्नोक्तदोषावकाश इति भावः ।
मतोश्च बह्वजङ्गात्-ननु मतोर्बह्वच इत्येव सूत्रकरणेऽपि वैयधिकरण्यसम्बन्धेन बह्वचो विहितो यो मतुप् तदन्तादजित्यर्थेनैवेष्टसिद्धाविहानग्रहणं व्यर्थमित्याशङ्का समाधत्तेअङ्गग्रहणं बह्वजिति तद्विशेषणं यथा स्थान्मत्वन्तविशेषणं माभूदिति । सम्भवति सामानाधिकरण्ये वैयधिकरण्यमन्याय्यमित्यभियुक्तोक्क्या सत्यङ्गग्रहणे वह्नजित्यंगवि. शेषणमेव नतु मत्वन्तविशेषणम् । असत्यंगग्रहणे तु मत्वन्तविशेषणमेव स्यादेवञ्च आहि. मतमित्यादावजो दुर्वारत्वं स्यादिति भावः ।
ननु ठूलोपसूत्राल्लोपपदानुवर्तनाल्लोपसिद्धाविह लुग्ग्रहणं व्यर्थमिति शङ्का निराकरोति लुग्ग्रहणं सर्वलोपार्थमिति ।
इति चातुर्थिकप्रकरणम् ।
इति मैथिलवंशोद्भवस्य ठक्कुरोपनामकश्रीकनकलालशर्मणः कृतौ ___ फक्किकारत्नमञ्जूषायां तद्धितप्रकरणं सम्पूर्णम् ॥
C an2-----
Aho ! Shrutgyanam
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदुर्गामाधवगणेशाः ।
फकिकारत्नमञ्जूषा।
उत्तरार्द्धम् ।
भव्यप्रदा निखिलभक्तजनस्य नित्यम् देवासुरप्रभृतिसेवितपादपद्मा । संग्रामशत्रुहतिपूरितदेवकृत्या दुर्गाम्बिकाऽशु विपुलं कुशलं विधत्ताम् ॥ १ ॥
अथ तिङन्ते भ्वादिप्रकरणम् । ग्रन्थादौ ग्रन्थमध्ये ग्रन्थान्ते च मंगलमाचरणीयमितिशिष्टोक्त्या ग्रन्थमध्येऽपि मंगलकरणस्यावश्यकत्वाद् ग्रन्थमध्ये कृतस्य मंगलस्य शिष्यजनानामानुषङ्गिकमंगलार्थमुपनिबन्धः-(१)श्रौत्रार्हन्तीति-श्रोत्रियस्य भाव इत्यर्थे श्रोत्रियशब्दात् (हायनान्तयुवा. दिभ्योऽणि)ति सूत्रे (श्रोत्रियस्य यलोपश्चे)ति वात्तिकेन अणि यकारस्य लोपे, (यस्येति चे) त्यनेनेकारलोपे श्रौत्रमिति सिद्धयति । श्रोत्रियत्वमिति तदर्थः । अर्हतो भाव इत्यथें (गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणिचे)ति सूत्रे अर्हतो नुम्चेत्युक्त्या व्यजि नुमि च पित्वान्डीषि (हलस्तद्धितस्ये)ति यलोपे आहेन्तीति सिद्धयति । योग्यतेति तदर्थः । श्रौत्रं च आर्हन्ती च श्रौत्रार्हन्ती ताभ्यां वित्तः श्रौत्रार्हन्तीचणैः। (तेन वित्त) इत्यनेन चणपि सिद्धिः । श्रोत्रियत्वयोग्यत्वाभ्यां प्रसिद्धैरित्यर्थः । किञ्च गुण्यैः प्रशस्तगुणयुक्तरित्यर्थः । [रूपादाहृतप्रशंसयोर्यबि]ति सूत्रेऽन्येभ्योऽपि दृश्यते इत्युक्त्या गुण्या ब्राह्मणा इत्यस्य भा. ज्यादावुदाहरणत्वेन तत्सिद्धिः । महान्तश्च ते ऋषयः महर्षयस्तैस्तथोक्तः ।
अहर्दिवमिति-प्रत्यहमित्यर्थः । [अचतुरविचतुर] इत्यादिना निपातनात्सिद्धिः ।
तोष्ट्रय्यमान इति-स्तोतेर्यङन्ताच्छानचि रूपम् । अगुणोऽपीत्यत्रापिशब्देनाऽऽ. पाततो(२)विरोधं द्योतयति । वस्तुतस्तु स्तुतिप्रयोजकीभूतानन्तकल्याणगुणानां श्रुति(१) श्रौत्रान्तिीचणैर्गुण्यैर्महर्षिभिरहर्दिवम् ।
तोष्ट्रय्यमानोऽप्यगुणो विभुर्विजयते तराम् ॥ १ ॥ इति श्लोकस्वरूपम् । यं गुणहीनं सगुणं च विभुं वेदाध्ययनकर्तृत्व-योग्यताविशिष्टाः सत्वादिगुणशालयश्च महर्षयः प्रतिक्षणमतिशयेन स्तुवन्ति स विभु ापकः परमेश्वरः सर्वोत्कृष्टत्वेन वर्तत इति तदर्थः।
(२) एकस्मिन्नगुणत्वसगुणत्वयोः स्थित्यसम्भवेन स्तुतिविषयस्याऽगुणस्य विभोरपि शब्दबलात्सगुणात्वाऽऽपादनाद्विरोधः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्वादिप्रकरणम् । स्मृतिसिद्धत्वेऽपि वियदादिवद्व्यावहारिकत्वात्तदभावस्य पारमार्थिकत्वेन न विरोधः । विजयते तरामिति-वीतिपृथक् पदम् । [तिङश्चेति तरप्याम् , ननु विजयते इत्यस्याऽतिङन्तत्वेनाऽप्रातिपदिकत्वेन च तरपन स्यात् नच [सह सुपे]त्यत्र सहेति योगविभागेन विशब्दस्य तिङन्तेन समासे प्रातिपदिकत्वस्य सुलभत्वेन तरपोऽपि सौलम्यमेवेतिवाच्यम् । तिङन्तोत्तरपदसमासस्यापि छन्दस्येव विधानाद् , किञ्च विजयत इत्यस्य प्रातिपदिकत्वाङ्गीकारे सोरुत्पत्तिः, लिंगसर्वनामताऽभ्युपगमे नपुंसकत्वात्सोलुक्यपि [हस्वो नपुंसके] इति हस्वापत्तः । नच जयत इत्यस्य तिङन्तत्वेऽपि तस्य विपदसापेक्षत्वेनाऽसामर्थ्यात्समासाsप्राप्त्या कथं तरबिति वाच्यम् । उपसर्गाणां (१)द्योतकत्वेनोक्तशंकानुदयेन तदुपपत्तेः । नियमेन स्वार्थसाकांक्षेतरार्थवाचकशब्दभिन्नार्थवाचकशब्दस्यापेक्षा हि सामर्थ्याऽभावप्रयोजिका सेह नास्ति उपसर्गाणां घोतकत्वात् । तरबन्तार्थं प्रति तिङन्तार्थस्य प्राधान्येन (प्रधान)न्यायेन प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि वृत्तिर्भवत्येवेति भावः। (२)पूर्वाद्ध इति-ननु पूर्वाद्धेऽपि तृतीयाऽध्यायस्य क्विनः [स्पृशोऽनुदके क्विन् ] इत्यनेन व्युत्पादनात्तुर्य्यपञ्चमाध्यायवर्तिन इत्येतावन्मात्रप्रतिपादनमसंगतमिव प्रतिभातीति चेन्न । यन्त्र ते प्राधान्येन कथिता इति तदभिप्रायेण प्रसंगात्तृतीयाध्यायस्थप्रत्ययकथनेनाऽप्यक्षतेः । ननु उणादिप्र. त्ययानां तृतीयाध्यायगोचरत्वाऽभावेन तृतीयाध्यायगोचराः प्रत्ययाः कथ्यन्ते इति ग्रन्थकर्तः प्रतिज्ञा नानन्दोत्पादिनीति चेन्न । [उणादयो बहुलमि]ति सूत्रस्य बाधितत्वेन तेषा. मपि तृतीयाध्यायगोचरत्वाक्षतेरिति संक्षेपः ॥
वर्तमाने लट्--ननु वर्तमानत्वस्य शब्दप्रयोगाधिकरणक्षणवृत्तित्वरूपत्वेन क्रियायाश्च पूर्वापरीभूताऽवयवसमुदायरूपत्वेनावयवानाञ्चाशुविनाशित्वात्तादृशसमुदायस्य निरुक्तवर्त्तमानत्वस्य स्थिरसम्बन्धिनोऽनुपपन्नाद्वर्तमानक्रियावृत्तेर्धातोरित्यर्थः सर्वथाऽसम्भवीति चेन्न । वर्तमानकालक्रियावृत्तेर्धातोरित्यर्थे तात्पर्यात् । नव प्रारब्धापरिसमाप्तत्वघटितस्यैव कालगतस्यापि वर्तमानत्वस्य विवक्षायामपि पूर्वोक्तानुपपत्तेस्तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । बौद्धपूर्वापरीभूताऽवयवकसमुदायाधिकरणस्य जन्यकालस्य सम्भवात् । वर्तमाने लडित्या. दिसूत्रविहितलकाराणां वाचकत्वद्योतकत्वयोर्बहुविवादाध्यसितत्वम् । तत्र तेषाम्बहुत्वेन तत्र शक्तौ गौरवात्प्रकृतावेव शक्तिकल्पना ज्यायसी, ते च द्योतका एवेति तत्वम् । वर्तमानकालत्वञ्च प्रयोगोचारणाधिकरणत्वे सति प्रारब्धाऽऽपरिसमाप्तक्रियोपलक्षितत्वम् । ह्यस्तनीम्प्रारब्धाऽऽपरिसमाप्तिक्रियामादायाऽतिव्याप्तिव्यावृत्यर्थमुक्तविशेषणम् , भूतभविव्यदृभिन्नत्वं वा तत्त्वम् ॥
(१) द्योतकत्वेनेति । द्योतकत्वं नाम स्वसमभिव्याहृतपदनिष्ठवृत्त्युबोधकत्वम् । समन्वयो यथा, अनुभूयते सुखं साक्षात्क्रियते गुरुरित्यादौ स्वम् अनु साक्षादिति च तत्समभिव्याहृतपदं भूकृपदं तनिष्ठवृत्तेरुद्बोधकत्वं द्योतकत्वमनुसाक्षादित्यनयोरस्तीति तयोस्त. त्वम् । एवं प्रकृते विजयते इत्यत्रापि वीत्युपसर्गस्य द्योतकत्वं बोध्यमिति भावः। (२) पूर्वार्द्ध कथितास्तुर्यपञ्चमाध्यायवर्तिनः।।
प्रत्यया अथ कथ्यन्ते तृतीयाऽध्यायगोचराः ॥ इति श्लोकाकारः । चतुर्थपञ्चमाध्यायस्थप्रत्ययाभिधानोत्तरतृतीयाध्यायस्थप्रत्ययाभिधानं करोमीत्यर्थः।
Aho ! Shrutgyanam
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
फक्किकारत्नमञ्जूषा। लः कर्मणि च भावे--ननु लाघवात् लकाराणां कृतावेव (१)शक्तिरभ्युपेया न तु कर्तरि तत्र तदभ्युपगमे गौरवस्य प्रतिभासमानत्वात् प्रथमान्तपदेनैव कर्तुर्लाभाच्च । प्रकृत्यर्थप्रत्ययार्थयोः सहार्थत्वे प्रत्ययार्थस्यैव प्राधान्यादाख्यातार्थे धात्वर्थस्य विशेषणत्वम् । आख्यातार्थे च प्रथमान्तार्थस्य विशेषणत्वम् । अनुकूलत्वमाश्रयत्वच्च सम्बन्धः । तथा च चैत्रः पचतीत्यादौ विक्लित्यनुकूलव्यापाराऽनुकूलकृतिमांश्चैत्र इति बोधः । रथो गच्छती. त्यादौ रथस्याचेतनत्वेन यत्नशून्यत्वादाख्यातस्य व्यापारे आश्रये वा (२)लक्षणेत्याहुस्तार्किकाः ।
तत्तुच्छम् । युष्मदस्मदोलकारेण सति सामानाधिकरण्ये एव पुरुषव्यवस्थोपपत्त्या लकाराणां कृतौ शक्त्यभ्युपगमे कृत्याश्रयस्य कर्तृत्वेन लकारेण युष्मदस्मदोरसामानाधिक रण्येन तदनुपपत्तेः । लस्थानिकादेशभूततिबादिभ्यः कृतिमात्रबोधवत्तत्स्थानिकादेशभूततृशानजादीनामपि लादेशाऽविशेषेण तेभ्यः कृतिमात्रबोधापत्तेश्च । नचाऽऽश्रयाश्रयिभावेन कर्मणि सम्प्रदाने च कृतेरन्वयात्तेभ्यः कृतिमानबोध इष्ट एवेति वाच्यम् । (३)(नामार्थयोरभेदातिरिक्तः सम्बन्धोऽव्युत्पन्न:)इति व्युत्पत्तेर्जागरूकत्वेनाऽऽश्रयाऽऽश्रयिभावेनान्वयाऽनुपपत्तेः । नच (फलमुखगौरवं न दोषोत्पादकमि)ति न्यायसद्भावाच्छत्रादीनां कर्तरि शक्तिस्तिबादीनां कृतावेव सेति वाच्यम् । लाघवात्स्थानिन एव वाचकत्वं नत्वादेशानां तेषां बहत्वेन गौरवमिति तव पक्षः । तथा च तिबादीनां शत्रादीनां च स्थानिस्मारकत्वेन लिपिस्थानीयत्वं बोधकत्वं तु लकारस्यैव तस्य च लकारस्य शत्राद्यन्ते कर्तरि शक्तत्वेन ति. बादीनां कृतिमात्रबोकत्वाऽनुपपत्तेः । नच लकाराणामनेकार्थत्वेन न काचिदनुपपत्तिरिति वाच्यम् । (अन्यायश्चानेकार्थत्वमि)ति न्यायस्य जागरूकत्वात् ।। न च (लः कर्मणि)इति सूने कर्तृकर्मपदयोर्भावप्रधानत्वेन कर्तृत्वं कृतिः कर्मत्वं फलं तयोः शक्तौ सूत्रस्वारस्यम् । कर्मप्रत्ययान्ते पच्यते ओदनो देवदत्तेनेत्यादौ देवदत्तनिष्ठकृतिजन्य. व्यापारजन्यविक्लित्तिमानोदन इति बोधः । 'कर्तरि कृदि' तिसूत्रे कर्तरीतिपदस्य धर्मिप्रधानतया शत्रादीनां कृत्याश्रये शक्तिरिति वाच्यम् । कर्तरि कृदिति सूत्रस्थकर्तृग्रहणस्यैव लः कर्मणीत्यत्र चकारेणाऽनुवृत्तत्वाद् भावप्रधानेऽस्वारस्यात् । (स्थान्यर्थाभिधानसमर्थस्यैबादेशत्वमिति न्यायेन शत्रादीनां स्थान्यर्थेन निराकांक्षत्वेनाऽऽकांक्षितविधानस्यैव ज्या
( १ ) शक्तिरिति । ननु कस्तावच्छक्तिपदाथ इति जिज्ञासायामुच्यते--वैयाकरणनये वाच्यवाचकभावात्मकसम्बन्ध एव शक्तिपदार्थः । उक्तं च नागेशेन मञ्जूषायाम्-तस्मात्प. दपदार्थयोः सम्बन्धान्तरमेव शक्तिः वाच्यवाचकभावाऽपरपर्यायेति । सम्बन्धान्तरमित्यस्य वाच्यवाचकभावरूपसम्बन्ध इत्यर्थः । गदाधरमते तु अर्थनिरूपितपदनिष्ठसंकेतलक्षणोभया. मकवृत्तिरेव शक्तिपदार्थः।
(२) लक्षणेति । तार्किकमते-स्वशक्यसम्बन्धरूपो लक्षणापदार्थः । वैयाकरणनये अप्रसिद्धायाः शक्तेरेवाभ्युपगमात् लक्षणा नास्त्येव तदुक्त नागेशेन मञ्जूषायाम्-शक्तिर्द्विवि घा प्रसिद्धाऽप्रसिद्धा चेति ।
(३) नामार्थद्वयस्याऽभेदसम्बन्धेनैवान्वयो भवति न तु तदतिरिक्तसम्बन्धेन यथा नीलो घट इत्यादौ नलिघटयोः । नलिाऽभिन्नो घट इति बोधः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वादिप्रकरणम् ।
यस्त्वमिति न्यायेन कर्तरि कृदित्यनेन शक्तिग्रहाऽभावात् । नच नामार्थयोरभेदान्वयाऽनुरोधेन शतृशानजादीनां कर्तरि शक्तौ न कोऽप्युक्तदोष इति वाच्यम् । पचति कल्पं पचतिरूपं देवदत्त इत्याद्यनुरोधेन तिङ्क्ष्वपि कर्तुर्वाच्यत्वस्यैव समुचितत्वात् । किञ्च कृतेर्लकारवाच्यत्वे रथो गच्छतीत्यादावाऽऽश्रये लक्षणाऽभ्युपगतौ गोवापत्तिः । सिद्धान्ते कर्तरि प्रत्यये कर्त्तुरभिहितत्वं कर्मणि प्रत्यये तु तस्यैव तत्त्वम् । इदानीं कृतौ प्रत्यये तस्या एव - ऽभिहितत्वेन कर्त्तुरनभिहितत्वादभिहितत्वाऽनभिहितत्वव्यवस्थोच्छेदापत्तिश्च । नच, अनभिहितसंख्याके विभक्तिरिति (अनभिहिते) इत्यर्थकरणेन न दोष इति वाच्यम् । कृत्तद्धितसमासैः संख्याऽभिधानस्याऽप्रसिद्धत्वात् । किञ्च (स्थालीस्थे यत्ने पचिना कथ्यमाने स्थाली पचतीति (कारके) इत्यधिकारसूत्रस्थभाप्यप्रयोगाद्व्यापारसामान्यस्य यत्नस्यापि धातोरेव लाभात् अनन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्वेन कृतौ शक्तस्सर्वथाऽसम्भवादित्यलम् ॥
भू सत्तायाम् । धातुसूत्रमिदम् । सत्तायामर्थे भूशब्दः साधुरिति तदर्थः । ननु बहूनां सत्त्वात्तान्विहाय भूधातोरेव प्रथमोपादाने को हेतुरिति चेन्न । (१) (अशोकवाटिका) न्यायेन तस्यादावुपादानात् । वस्तुतस्तु भूशब्दस्य महाव्याहृतिरूपत्वेनाsनायासमङ्गलार्थमादौ तदुपादानमिति बोध्यम् ॥
८५.
श्रतो दीर्घो यत्र । (तुरुस्तुशम्यमः सार्वधातुके) इत्यतोऽनुवृत्तस्य सार्वधातुकस्याऽभात्रे केशवः, अङनेत्यादौ दीर्घापत्तिः । केशशब्दात (केशाद्वोऽन्यतरस्यामि ) ति वप्रत्ययः । अङ्शब्दात्पामादित्वान्नः । नच (शृवृन्दाभ्यामारकन् ) (हृदयाच्चालुरन्यतरस्यामि) त्युभयत्राडकारोच्चारणसामर्थ्यात्तद्विते दीर्घाऽप्रवृत्तिज्ञापनान्न दोष इति वाच्यम् । उक्तरीत्योक्तकल्पनापेक्षया क्लृप्तसार्वधातुकसम्बन्धस्यैव ज्यायस्त्वमेवेति ज्ञापने तयोर्ज्ञापकत्वमिति तदाशयात् । नच सुपि चेति सूत्रस्य सार्वधातुकसम्बन्धाऽभावेऽधातुप्रत्यये यदि दीर्घस्तर्हि सुप्येवेति नियमार्थत्वेनोक्तस्थलीयापत्त्यभावेन तदनुवृत्तिर्निष्फलैवेति वाच्यम् । सुपि चेत्यस्याऽभावे यज्वभ्यां युवभ्यामित्यादावतो दीर्घो यजीतिदीर्घापत्तेर्दुर्वारत्वात्तन्निवृत्यर्थन्तस्यावश्यकत्वेन नियमत्वायोगादुक्तस्थले दोपस्य तादवस्थ्यात् । नच ( नलोपः Bafa) सूत्रेण दीर्घे नलोपाऽसिद्ध्या न दोष इति वाच्यम् । यजादित्वमात्रस्य निमित्त - तावच्छेदकत्वेन तस्य सुप्त्वव्याप्यत्वाऽभावात्सृप्त्वतद्व्याप्यधर्मावच्छिन्ननिमित्तकार्याऽप्रात्या नलोपः सुबिति सूत्राऽप्रवृत्तेरितिसंक्षेपः ॥
I
ननु अत आदित्येव सिद्धे दीर्घग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । दीर्घ एव यथा स्यादित्येव नियमार्थत्वेन तस्य सार्धक्यात् । अत एव पचामीत्यादौ [ अनन्त्यस्यापि प्रश्नाख्यानयोरि]ति प्लुतो नेति । नचाऽनन्त्यस्य पदस्य टेरिति तत्सूत्रार्थे कथन्तत्र तत्प्राप्तिरिति वाच्यम् । दीर्घग्रहणसामर्थ्यादनन्त्यविषय एव तत्सम्बन्धेन वाक्ययोः क्लप्ससम्बन्धत्यागे बीजाभावात् । तेन वाक्यस्थानन्त्यस्य पदस्याचः प्लुतः स्यादनन्त्यपदस्य च टेरिति तदर्थः । यत्तु आदिति कृतेऽपि तपरकरणसामर्थ्यात्प्लुताऽभावस्य सिद्धत्वेन व्यर्थमेव दीर्घग्रहणमिति के -
( १ ) अशोकरोपणवाटिकानिर्माणयोर्मध्ये लाघवादशोकनिर्माणमेव प्राक् युक्तमिति तदभिप्रायः ।
८ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
चित्तन्न तथा सति करिष्यामीत्यत्रोदात्तस्य स्यशद्वस्याऽऽन्तरतम्यात्प्राप्तस्याऽप्युदात्तत्वस्य बाधापत्तेरित्यलम् ॥
परोक्षे लिट् । परोक्षत्वञ्च साक्षात्कृत मित्येतादृशविषयताशा लिज्ञानाविषयत्वम् । यद्विषयताशालिज्ञानानन्तरं साक्षात्कृतमित्याकारिका ज्ञाननिष्ठविषयताशालिनी विलक्षणा प्रतीतिर्भवति तादृशविषयतानिरूपकं यद् ज्ञानं तदविषयत्वमित्यर्थः । तच्च ज्ञानमिन्द्रि यत्वावच्छिन्नकरणताकं ज्ञानम् । तच्च सन्निकृष्टविषयकमेवेति सन्निकर्षाप्रयोज्यत्वं लब्धमिति परोक्षत्वं स्फुटमेवेति । ननु (क्रिया नामेयमत्यन्तापरिदृष्टा पूर्वापरीभूता न शक्या पिण्डीभूता निदर्शयितुमि ) ति भाष्यात्क्रियाया अतीन्द्रियत्वेन न परोक्षे इति व्यावर्तकमिति चेन्न । पिण्डीभूता (समुदायभूता) यास्तस्या निदर्शयितुमशक्यत्वेऽप्यवयवशः साक्षात्कृतमितिप्रतीतिविषयत्वसम्भवात् । अन्यथा पश्य मृगो धावतीत्यत्र धावनक्रियाया दर्शनकर्मता न स्यादिति । व्यापारा ऽऽविष्टानामपि साधनानामेवेह परोक्षत्वस्य विवक्षणान्नोक्तदोषः । अयं पपाचेत्यानुरोधेन व्यापारानाविष्टानामित्यपि वदन्ति केचित् । स्वक्रियायाः स्वप्रत्यक्षत्वात् (१) व्यातेने किरणावलीमुदयनः । (२) चक्रे सुबन्धुः इत्यादयः प्रयोगा असंगता एव । व्यासङ्गादिना स्वक्रियायाः प्रत्यक्षत्वोपपादनेऽप्यनद्यतनातीतत्वयोरभावेन तदर्थस्य लिटोsप्यसम्भवादिति दिक् ॥
नित्यत्वादुवुक गुणवृद्धी बाधत इति । गुणे वृद्धौ वा ( अचः परस्मिन्नि) ति स्थानिवद्भावाद्भूशब्दत्वेन बुकः प्रवृत्या कृताकृतप्रसंगित्वेन नित्यत्वमिति भावः । ननु [शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन्विधिरनित्यः ] इति परिभाषया वुग्विधायकस्यानित्यत्वसुचनान्नित्यत्वाद्वुगितिकथनं न सङ्गतिमाप्नोतीति चेन्न । लक्ष्यानुरोधेनाऽत्रोक्तपरिभाषाया अप्रवृत्तेः । नच गुणवृद्धयोः कृतयोरपि [द्विर्वचनेऽचि ] इत्यनेन स्थानिरूपातिदेशादूवुकः प्रवृत्तौ - बाधकाऽभावान्मूलोक्तमसमञ्जसमिति वाच्यम् । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्येति न्यायेन | स्थानिरूपातिदेशपक्षानभ्युपगमेन द्वितीयार्थे बुकः प्राग्गुणवृद्धयोरप्राप्त्या मूलोक्तस्य सामञ्जस्यात् ॥
भवतेरः । प्रयोगे दृष्टानाम्भुवामनुकरणाद्भूशब्दात् [ इश्तिपौ धातुनिर्देशे] इति शितपि रूपसिद्धिः । ननु शपः कर्त्र विधानेन श्तिपोऽकर्थत्पात्तदप्राप्त्या रूपन्नोपपद्येतेति चेन्न । (उपसर्गात्स्रुनोती) त्यादिनिद्देशात् (लोपः पिबतेरिच्चे ) ति निर्देशाच्च स्तिप्प्रत्ययस्य कर्त्रर्थत्वाऽभावेऽपि विकरण प्रवृत्तेः सुलभत्वात् । श्तिपः कर्तृवाचकत्वाऽभावेऽपि भावक
( १ ) वैशेषिकदर्शनस्य किरणावलीव्याख्यायामुदयनाचार्यस्यायं श्लोक :अर्थानां प्रविवेचनाय जगतामन्तस्तमः शान्तये
सन्मार्गस्य विलोकनाय गतये लोकस्य यात्रार्थिनः । तत्तत्तामसभूतभीतय इमां विद्यावतां प्रतिये व्यातेने किरणावलीमुदयनः सतर्कतेजोमयीम् ॥
( २ ) सुबन्धुकविकृतवासवदत्तानामगद्यकाव्ये कवेरिदं पद्यम्सरस्वतीदत्तवरप्रसादश्चके सुबन्धुः सुजनैकबन्धुः । प्रत्यक्षर श्लेषमयप्रबन्धविन्यास वैदग्ध्यनिधिर्निबन्धम् ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्वादिप्रकरणम् । मणोरपि प्रवृत्तिः । केचित्तु-श्तिपः शकारोच्चारणसामाझंदकर्बर्थेऽपि शपि रूपसिद्धिः । नच शकारोच्चारणाऽभावे तिप आर्द्धधातुकत्वेन प्रकृते ब्रवीतिरित्यत्र चेडापत्ते१रित्वात्तद्वयावृत्यर्थ शकारोच्चारणमावश्यकमिति वाच्यम् । शकाराऽभावे तिप आर्द्धधातुकत्वेऽपि (तितुत्रे) ति सूत्रेणेनिषेधाच्छकारोच्चारणस्यैतदव्यावर्त्तकत्वेन वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात् एवञ्च शकारोच्चारणस्यैतदव्यातकत्वेन वैयर्थ्यस्य स्पष्टत्वात् । एवञ्च शकारोच्चारणसामर्थ्या. देवात्र शपः प्रवृत्त्या रूपमिति वदन्ति ॥
अनद्यतने लुट-अत्रानद्यतनत्वं नाम, अतीताया रात्रेः पश्चार्द्धनाऽऽगामिन्या रात्रेः पूर्वाद्धेन सहितो दिवसोऽद्यतनस्तद्भिन्नोऽनद्यतन इति ॥
ननु (पुगन्तलघूपधस्य चे)त्यत्र सार्वधातुकार्द्धधातुकयोरित्यस्याङ्गविशेषणत्वे सार्वधा. तुकार्द्धधातुकाऽव्यवहितस्याङ्गस्येको गुणो भवतीत्यर्थकरणे भिनत्तीत्यत्रापि गुणापत्तिः । तयोरिको विशेषणत्वे तु भेत्तेत्यत्राऽपि गुणो न स्यात्तकारूपस्यैकवर्णस्य व्यवधानेन सार्व. धातुकाव्यवहितत्वाऽभावादित्याशंक्य समाधत्ते-येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि भवतीति-यद्वर्णकर्तृकव्यवधानशून्यत्वं न सम्भवति तद्वर्णव्यवधानेऽपि भवतीति तदर्थः । तथाच सूत्रसार्थक्यायैकवर्णव्यवधाने प्रवृत्तावप्यनेकवर्णव्यवधानेऽप्रवृत्त्या भेत्तेत्यत्र गुण जातः, भिनत्तीत्यादौ तदभावश्च । (दीधीवेवीटामि)त्यत्रत्येड्ग्रहणस्यैवात्र ज्ञापकत्वम् । तथाहि अस्मिन्निषेधसूत्रे गुणाऽभावार्थमेवेटो ग्रहणम् । उक्तरीत्वा गुणाऽभावोपपादनेन व्यर्थमेवेटो ग्रहणम् , ज्ञापिते तूक्तार्थे सर्व समञ्जसमिति दिक् ॥
ननु भवतादित्यनुपपन्नम् , तुहिस्थानिकादेशभूतस्य तातडो डिवेन तस्याऽनेकाल्त्वे. ऽपि आनङादाविव बाधकस्य (डिच्चे)त्यस्य सद्भावात्तेनाऽन्त्यस्थाने तातप्रवृत्तेर्बोधनादिति चेन्न । अनन्यफलकडित्वे आनडादौ चरितार्थस्योक्तशास्त्रस्य गुणवृद्धिप्रतिषेधसम्प्रसारणादिफलकतातडित्वे मन्द इव प्रवृत्तो(अनेकालि)त्यनेन परेण बाधात् । अनङादौ डित्वस्याऽन्त्यादेशातिरिक्तफलन्नास्ति । नच सर्वादेशे गुणवृद्धिप्रतिषेधसम्प्रसारणाद्यर्थत्वम् , गुणवृद्धिप्रतिषेधसम्प्रसारणाद्यर्थत्वे सति स देशत्वमित्युभयोः परस्परापेक्षणादन्योन्याश्रय इति वाच्यम् ।(एरि)त्येतदनन्तरं (तियोस्तादाशिष्यन्यतरस्यामिति न्यासे इकारस्याऽनुवृत्त्यैव सिद्धौ डित्वस्य सर्वादेशत्वविधानार्थत्वकल्पनयोक्तदोषाऽयोगादित्याशयेनाहअनेकाल्वात्सर्वादेशः । यद्यपि उिच्चत्यादि ॥ प्रर्वतनायां लिङ् इत्येव सुवचम् । चतुणी ग्रहणं प्रपञ्चार्थमिति । अत एव,
अस्ति प्रवर्तनारूपमनुरूपं चतुर्ध्वपि । तत्रैव लिङ् विधातव्यः किं भेदस्य विवक्षया ॥ न्यायव्युत्पादनाथं वा प्रपञ्चार्थमथापि वा
विध्यादीनामुपादानं चतुर्णामादितः कृतम् इति भूषणग्रन्थः सङ्गच्छते । प्रवर्त्तनात्वञ्च, प्रवृत्तिजनकज्ञानविषयतावच्छेदकत्वम् , तच्चेष्टसाधनत्वस्यास्तीति तदेवार्थादिष्टसाधनत्वमेव विध्यर्थः ॥
ननु लिङो डित्वात्तत्स्थानिकादेशे च स्थानिवद्भावेन ङित्वस्यानयनादचारितायें (अवयवेऽचरितार्थो विधिः समुदायस्योपकारक)इतिन्यायेन समुदाये तत्वादिष्टसिद्धौ पुनर्या
Aho ! Shrutgyanam
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
फक्किकारत्नमञ्जूषा। सुटो ङित्त्वविधानं व्यर्धमित्याशंक्य समाधत्ते-ङित्वोक्तायते क्वचिदनुबन्धकार्येपीत्यादि-अयम्भावः, ङित्वविधानसामर्थ्यात् न ल्यपीतिज्ञापकज्ञापितस्य क्वचिदनुबन्धकार्यऽनल्विधाविति निषेधाप्रवृत्तिरूपस्य क्वाचिकत्वबोधनेन टित्वोगित्वयोरनतिदेशेन वक्ष्यमाणेत्यत्र (टिढ्ढाणजि)ति लीसिद्धिः । ननु (ङिच्च पिने)ति भाष्यादुक्तज्ञापनासम्भवात्तत्रत्यदोषस्तदवस्थ ऐवेत्यरुचेराह-श्नः शानचः शित्वमपीति-वक्ष्यमाणेत्यत्रस्फुटतयोपपादनादलमिहोपपादनेन ॥
ननु सामान्यशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण बाध इत्यभियुक्तोक्त्या सुटो विशेषविहतत्वेन (१) येन नाप्राप्ति न्यायेन सुटरा यासुट्बाधः स्यादित्यत आह-सुटा यासुड्न बाध्यत इति । विषयभेदादिति-विषयभेदेन बाध्यबाधकभावाऽभावादत एव (असम्भव एवापवादत्वमिति वार्तिककृदुक्तिः सङ्गच्छते) । सत्यपि सम्भवे बाधनम्भवति यथादधिदानात्प्राक् तदुत्तरम्वा तक्रदानेन दधिदानबाधः, अत एव तिसृणामित्यत्राचिरादेशेन नुटो बाधः कुतो नेत्याशंक्य नतिसूचतस्रिति ज्ञापन न नुडिति समाहितम् , तथाच प्रकृते पूर्वप्रदर्शितदोषस्तदवस्थ एवेतिवाच्यम् । यासुट् परस्मैपदेष्वित्यत्र विषयसप्तम्या अङ्गीकारात्परस्मैपदविषयतायामेव लिङो यासुविधानेन तदानीं सुटोऽप्राप्त्या बाध्यबाधकभावाऽभावात् अत एव लिडोयासुट तकारथकारयोः सुडित्युक्तं दीक्षितेन । विषयभेदादित्यस्य प्राप्तिविषयभेदात्प्राप्तिक्षणभेदादित्यर्थः । वस्तुतस्तु (यासुविषये सीयुटः प्रतिषेधो वक्तव्य) इति वात्तिकेन प्रकृते बाध्यबाधकभावाऽभावकल्पनम् । योगपद्यासम्भवरूपविप्रतिषेधाऽभावान्न परत्वेन सुटा यासुट्बाध इत्याहुः केचित् ॥ __ननु (लिङः सलोपोऽनन्त्यस्ये) त्यनेन सार्वधातुकलिङ्सम्बन्धिनोऽन्त्यभिन्नसकारस्य लोपविधानात्सुटो लिङस्थानिकादेशावयवत्वेन विधीयमानत्वेन तल्लोपेऽपि यासुटः सकारस्याऽतथात्वाल्लोपो न स्यादिति चेन्न । अवयवाऽवयवस्यापि समुदायम्प्रत्यवयवत्वमित्याश्रयणात्सुटोऽपि लिङ्भक्तत्वेन तदीयसकारलोपोपपत्तेः । नच (लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव प्रवर्तते) इति न्यायस्य जागरूकत्वाद्यासुट्सकारलोपो न स्यादिति वाच्यम् । लक्ष्यभेदेन तदुपपत्तेरित्याशयेनाह-सकारद्वयस्यापि निवृत्तिरिति ॥ ___ ननु 'अतो येय' इत्यत्रानुवृत्तसार्वधातुकग्रहणाभावे चिकीर्ष्यादित्यत्रार्द्धधातुकेऽपीया. पत्तिः । नच (अतो लोप) इत्यनेनाकारलोपेऽतःपरत्वाऽभावादेवेय् न स्यादिति वाच्यम् । (२)मध्येऽपवादन्यायन पूर्व विधेरतो लोप इत्यस्य बाधात्तत्रोक्तापत्तेर्दुर्वारत्वादित्याह-सार्वधातुके किम, चिकीर्ष्यादिति-अयम्भावः, चिकीर्ष्यादित्यत्रेयविधानेन चरितार्थस्यातो येय इत्यस्य (अतो दीर्घा यजि) इत्यनेन बाधाद्दीर्घस्यैव दुर्वारतया भवेदित्यत्रेय न स्यादित्यतिव्याप्तिदोषपरिहाराय सार्वधातुकग्रहणमावश्यकमिति भावः ॥
ननु णत्वविधायकशास्त्र संहिताधिकारात्संहिताविवक्षणे णत्वं तदविवक्षणे णत्वाऽ.
(१) येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति । इति न्यायस्वरूपम् । यत्कर्तृकावश्यप्राप्ती यस्य विधेरारम्भः स विधिस्तस्य ( अवश्यप्राप्तस्य ) बाधको भवतीत्यर्थः।
(२) मध्येऽपवादाः पुर्वान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरानितिन्यायस्वरूपम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्वादिप्रकरणम् ।
भाव इति विकल्परूपसिद्धौ विभाषाग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न । असमस्तेष्वप्युपसर्गेषु संहि. ताया नित्यत्वज्ञापनेन चरितार्थत्वादित्याह-इहोपसर्गाणामसमस्तत्वेऽपि संहिता नित्येति ॥ तदुक्तम्
संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः ।
नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥ ननु (इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः) इत्येतत्सूत्रविहिताऽऽम्घटकमकारस्य हल्त्वेनेत्संज्ञा स्यादत आह-श्रामो मकारस्य नेत्वमिति-- यद्यत्र मकारस्येत्संज्ञा स्यात्तदा आस्धातोः कास्धातोश्चाऽऽम् विधानं व्यथं स्यात्तत्रापीत्संज्ञा दुर्वारत्वादिति तत्सामर्थ्यादित्संज्ञा ऽभावकल्पनेन न प्रकृतेऽपि काप्यापत्तिः । नव मित्त्वादन्त्यादचः परत्वसामादसंजातविरोधिन्यायेन सवर्णदीर्घस्यैव बाधोऽस्त्विति वाच्यम् , सवर्णदीर्घबाधापेक्षया इत्संज्ञाबाध. स्यैव समुचितत्वात् ॥ __ ननु (कृञ्चानुप्रयुज्यत) इत्यतः लोऽनुवृत्यैव मिद्धे (आम्प्रत्ययवत्कृजोऽनुप्रयोगस्ये) त्यत्रत्यकृग्रहणं फलाभावाद्वयर्थ सज्ज्ञापयति भवत्यन्यस्याऽप्यनुप्रयोगः तेन (कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्विः) इत्यत्र कृशब्दमादाय कृञ्प्रत्याहाराश्रयणेन कृभ्वस्तीनामनुप्रयोगलाभः । तेषां कृभ्वस्तीनां क्रियासामान्यवाचकत्वेनाऽऽम्प्रकृतीनां क्रियाविशेषवा. चित्वेन तदर्थयोरभेदान्वयः । सामान्यविशेषयोर्घटो नीलघट इत्यादौ विधेयांशेऽधिकावगाहिशाब्दबोधस्य नवीनैरभ्युपगमात् । नचोक्तरीत्या कृभ्वस्तिलाभे सम्पदोपि प्रत्याहारान्तर्गतत्वेन लाभात्कुतो न प्रयोग इति वाच्यम् । तस्य तथात्वेऽप्यनन्वितार्थत्वेनाऽग्र. योगात् । तथाच, एधांचक्रे इत्यादित एककर्तृकभूतानद्यतनपरोक्षकालिकवृद्धयभिन्नक्रियेति शाब्दबोधः ॥ ननु अंगेन प्रत्ययाक्षेपः किमर्थ इत्यभिप्रेत्याशंकते-प्रत्यये किमिति-उत्तरयति-वनश्चेति-अयम्भावः। प्रत्ययग्रहणाऽभावे (उरदि)त्यस्य परनिमित्तकत्वाऽभावात्स्थानिवत्याऽभावेन(न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणमि)तिनिषेधाऽप्रवृत्त्या सम्प्रसारणोपत्तिः, सति प्रत्ययग्रहणे तु नेति । उरदत्वस्य परनिमित्तत्वसिद्धयर्थत्वादेव भगवता भाष्यकृताऽऽसप्तमसमाप्तरङ्गाधिकार उक्तः । आसप्तमसमातेरङ्गाधिकारे भाष्यप्रामाण्यादङ्गसंज्ञायाः प्रत्ययनिमित्तत्वेन तदद्वारा (उरदि) त्यस्य परनिमित्तत्वमिति भावः । नचाङ्गसंज्ञाद्वारा निमित्तत्वमित्यस्याङ्ग. संज्ञाम्प्रति प्रत्ययस्य निमित्तत्वेनोरदत्वम्प्रति निमित्तत्वमित्यर्थो वाच्यः, सच न युक्तः, प्र. त्ययस्य साक्षान्निमित्तत्वानुपपादनादिति वाच्यम् । प्रत्यय इत्यस्थावृन्योक्तार्थस्य युक्त. त्वादिति । ___ एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्-ननु एकाजनुदात्तयोस्सत्त्वादुपदेशपदं क्वाऽन्येतीत्या. शंकायामाह-उपदेश इत्युभयान्वयीति-मध्ये पाठात् (देहलीदीप) न्यायेन [काका. क्षिगोलक] न्यायेन वोभाभ्यां सम्बध्यत इत्यर्थः । नचानुदात्तपद एव सम्बन्धोऽस्तु एकाचि मास्त्वसाविति वाच्यम् । तथा सति पिपक्षति बिभत्सतीत्यादाविणनिषेधाऽनापत्तेः। नचेकाचि पद एव सम्बन्धोस्तु मास्त्वनुदात्तपदे तत्सम्बन्ध इति वाच्यम् । सत्येवं कतुं हर्तु
Aho! Shrutgyanam
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा। मिति तुमन्नन्ते इनिषेधाऽनापत्तेः । इत्युभयत्रोपदेशपदसम्बन्ध आवश्यक इति भावः ॥ एकाचः किमिति-ननु एकाग्रहणाऽभावे जंघनितेत्यादौ यङलुगन्ते निषेधस्य दुर्वारत्वेन व्यर्थमेव तदिति वाच्यम् । [स्थालीपुलाक] न्यायेन वक्ष्यमाणपरिभाषाज्ञापनेन तस्य सार्थक्यात । तदाह-(१)श्तिपाशपानुबन्धेनेत्यादि-नच [श्युकः किती] त्यत्रैकाज्ग्रहणस्यानुवृत्यर्थत्वेन कथमुक्तार्थे ज्ञापकत्वमिति वाच्यम् । तथा सति लक्ष्यानुसारेणैवोक्तनिषेधज्ञापनादित्यारर्वाचीनाः । नव्यास्तु, एकाग्रहणमुत्तरार्थमित्युक्तवता भाष्यकृता [एकाच उपदेश] इत्यत्रैकाग्रहणस्यानावश्यकत्वं बोधितम् । नचेह किञ्चित् पो इतीति भाष्येणोत्तरार्थस्याप्यैकान्ग्रहणस्येह करणं युक्तमिति वाच्यम् । भाष्यकृतैवाऽत्रैकान्ग्रहणस्य वैयोपपादितत्वात् । नच हन्तिरूपोपदेशे वधादेशस्यैकाच्त्वानिषेधः स्यादेवेति वाच्यम् । साक्षादुपदेशसम्भवे परम्परोपदेशग्रहणे मानाभावेनादोषात् । नच स्तिपा शपेत्याधुक्तज्ञापने ज्ञापकभूतैकाग्रहणस्योत्तरार्थतया ज्ञापकत्वाऽभावाज्ज्ञापनासम्भवेन कथं यङ्लुकि तत्का
प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । यङ्लुकश्छान्दसत्वेन छन्दसि दृष्टस्यैवाऽनुविधानेन सर्वेष्टसिद्धरिति दिक् ॥
ननु अनयोः पूलयोः कटं कुर्वित्यादौ यथा उभयपूलनिर्मितकटपदोत्तराविभक्तिगतैकत्वविवक्षणं तथैवाऽच इत्यत्रङस्विभक्तिगतैकत्वस्य विवक्षणादेकत्वस्य संख्यात्वेन विशेपणतया लक्ष्यानुरोधेन मत्वर्थलक्षणया एकावतो ग्रहणेन च सिद्ध व्यर्थमेकग्रहणमिति चेन्न । तस्योपदेशत्वावच्छेदेनैकाचो ग्रहणमिति बोधनेन सार्थक्यात् । तेन नावधीदित्यादौ निषेधः स्थान्युपदेशे एकाचत्वेऽप्यादेशोपदेशेऽऽनेकाच्त्वात् । नच [अर्द्ध नपुंसकम् ] [आकडारादेका संज्ञा] इतिसूत्रद्वयस्थनपुंसकग्रहणकाजग्रहणाभ्यां ज्ञापितस्य [सूत्रेलिङ्गवचनमतन्त्रमि] त्यस्य सत्वात्कथमुक्तप्रकारोपपत्तिरिति वाच्यम् । साक्षादुपदेशग्रहणेन चरितार्थत्वसम्भवे परम्परोपदेशाङ्गीकारे बीजाऽभावात् ॥ __श्रादेशश्चेह वैरूप्यसम्पादक एव गृह्यते । शसिदयोः प्रतिषेधवचनाजज्ञापकादिति-अयम्भावः [अतएकहल्मध्येऽनादेशादेलिटि] इत्यत्राऽनादेशघटकाऽऽदे. शपदेन विरूपत्वसम्पादकस्य ग्रहणम् । प्रमाणञ्चात्र शसिदद्योः प्रतिषेधवचनमेव, तथाहि, तत्रोदेशपदेनोक्तरूपाग्रहणे सरूपस्याऽऽप्यादेशस्य ग्रहणापत्त्या यस्याऽङ्गस्य लिनिमित्त आदेशो न भवतीत्युक्तसूत्रस्यार्थे शस्धातोर्ददधातोश्चापि लिनिमित्तस्याऽऽदेशस्य सत्त्वादेवाऽप्राप्त्या निषेधो व्यर्थः सन्नुक्तार्थ ज्ञापयतीति ॥ ननु उखधातोलिटि द्वित्वे हलादिः शेषे उत्तरखण्डाद्यवयवोकारस्य लघूपधगुणे उवङि (अतो गुणे) इतिपररूपे उरोखेतिरूपसिद्धिः, अत्र पररूपात्प्राक् (इजादेश्चे) त्याम् कुतो नेत्याशङ्कां समाधत्ते-सनिपातपरिभाषया इजादेरि त्याम्नेति-द्वयोः सम्बन्धस्सन्निपातस्तल्लक्षणजायमानो विधिः स्वातिरिक्तसम्बन्धविघातकशास्त्रे निमित्तं न भवतीत्यर्थः । तथाच प्रकृतिप्रत्यययोर्यः पूर्वापरीभावः सम्बन्धस्तल्लक्षणजायमानो लघूपधगुणविधिः स्वातिरिक्तलिट्परत्वसम्बन्धविघातके आमि न निमित्तम् , आनि सति लिट्परत्वव्याघातः स्प(१) शितपा शपाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद्गणेन च ।
यत्रैकाग्रहणं चैव पञ्चतीनि न यङ्लुकि ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्वादिप्रकरणम् । ष्ट एव । इजादेरित्यत्र गुरुमानिति नित्ययोगे मतुपो विधानान्नित्यं यो गुरुमानित्यर्थे एध वृद्धावित्यादावेवाऽऽम् न तु प्रकृते तत्प्रसक्तिरित्यन्ये ॥ ननु ऊखतुरित्यत्र पूर्व कृते सवर्णदीघे तस्य पूर्वान्तवद्भावेनाऽभ्यासत्वेन [हस्व] इत्यनेन कुतो न पुनर्हस्व इत्यत आह-इह सवर्णदीर्घस्याऽभ्यासग्रहणेनेति-अयम्भावः । [वार्णादाङ्गं बलीयः] इत्यनया परिभाषयाऽन्तरङ्गमपि सवर्णदीर्घ बाधित्वा पूर्व कृते हस्वे ततो दीघे (लक्ष्ये लक्षण) न्यायेन न पुनर्हस्वापत्तिः । नच पिष्टपेषणवद्धस्वस्य हस्वविधानस्य वैयर्थेन तच्छंकोत्थापनं निर्मलमेवेति वाच्यम् । पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्तः सिद्धान्तसिद्धत्वेन फलाऽभावेऽप्यङ्गाऽवयवाऽभ्यासरूपस्थानिनि विधीयमानहस्वप्रवृत्तेरनिवार्यत्वात् । नच स्योन इति भाष्यकृदुक्तोदाहरणादक्तपरिभाषाऽनित्यत्वादप्रवृत्त्या द्वित्वनिमित्तको यो बहिरङ्गहस्वस्तदपेक्षयाऽन्तरंगसवर्णदीर्घस्यैव प्रवृत्या पुनरुक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । (षत्वतुकोरसिद्ध) इत्येतद्धटकतुग्ग्रहणेनाऽन्तरंगपरिभाषाया अप्यनित्यत्वाद्धस्वस्यैव परत्वात्प्रवृत्तेरिति ग्रन्थकर्तुराशयः । नव्यास्त, अभ्यासविकारे बाध्यबाधकभावाऽभावाद्धस्वदीर्वयोरेकदा प्राप्तौ (लक्ष्ये लक्षण) न्यायान्न पुनर्हस्व इत्याहुः । उक्तपरिभाषया हस्वहलादिशेषयोः समावेशे उक्तन्यायेन न पुनरसाविति केचित् ।
ननु कृसभृ इत्येषां प्रकृत्याश्रयस्य (एकाच उपदेशेऽनुदात्तादि)ति निषेधस्य प्राप्तत्वात् वृजोस्तु उदात्तत्वेन (युकः किती)तिप्रत्ययाश्रयस्य निषेधस्य प्राप्तत्वाच्च, ग्रहणं व्यर्थम् । भारद्वाजनियमप्रापितेनिषेधाय स्तुवादीनां सार्थक्यमित्याह-क्रादीनां चतुणी ग्रहणं नियमार्थमिति-नियमाकारस्तु मूल एव स्फुटत्वादत्र नोक्तः । अव्यवहितोत्त. रत्वसम्बन्धानवच्छिन्नधातुत्वावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितविशेष्यताप्रयोजकप्रत्ययघटितशास्त्र प्रकृत्याश्रयत्वम् । यावानिति । नवाशब्दान्यतरप्रापित इत्यर्थः । तेन षिधू इत्स्य सिषेधिथेत्येकमेव । यत्त (अनन्तरस्यविधिर्वा भवति प्रतिषेधो वे)तिन्यायेन प्रक्रमाद्वा नप्रापितस्यैव नियमस्तेनोक्तधातोरुभयमिति तन्न । (उपदेशेऽत्वत)इति सूत्रे नित्यानिट इत्यस्याञ्जिावर्त्य इत्यर्थपरभाष्यासङ्गतिः । यदि च वाप्राप्तनियमो न स्यात्तदा तत्राऽप्यूदित्वप्रयुक्तविकल्पस्य सद्भावात्तदसंगतिः । मम तु क्रादिनियमेन नित्य इडिति भावः । नान्येभ्य इति-तेन बभूविवेत्यादेः सिद्धिः । नियमाकारे प्रकृत्याश्रयः प्रत्ययाश्रयः इत्युक्तन्तत्र विचार्य्यते । अस्तु नाम प्रकृत्याश्रयनिषेधस्य नियमः वृग्रहणस्य वव/त्यत्राप्राप्तनिषेधप्रापकत्वेन प्रत्ययाश्रयस्य नियमासम्भवात् । थलोऽकित्वेन न तत्र प्रत्ययाश्रयनिषेधप्राप्तिः । वृज उदात्तत्वेन नापि प्रकृत्याश्रयनिषेधप्राप्तिः । न चैवमपि वृडो नियमार्थत्वमस्त्विति वाच्यम् । तस्य विशेषरूपेणाऽत्राग्रहणात् । यद्यपि विशेषरूपेण तत्र वृजोऽपि न ग्रहणं तथाप्यप्राप्तनिषेधप्राप्तिफलकत्वेन वृज एव ग्रहणम् । एवञ्च (युकः किति) इति निषोधो दुर्वार एवेति चेदुच्यते, (बभूथाततन्थे) ति सूत्रे छन्दसि ववषैति निपातनेन भाषायां वृजस्थल इटः स्वीकर्तव्यत्वाद्वग्रहणस्य थलविषयत्वाऽयोगेन वमादीनां च कित्वेन नियमस्य सुस्थत्वात् ॥ ____ ननु संज्ञाशास्त्रस्य कार्यकालपक्षे न पृथग्वाक्यार्थबोध: किन्तु विधिवाक्येन सहैवेति सिद्धान्तः । तथा च (सन्वल्लघुनि) इति संज्ञाशास्त्रमेकाचो द्वेऽङ्गसंज्ञेति सहितमुपस्थितम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
फक्किकारत्नमञ्जूषा । ततश्च, अंगाभिन्नैकाचकर्मकं यदद्विरुवारणं तत्र पूर्वाभ्याससंज्ञः सचाऽभ्यासः चपरकणिपरकलघुपरकः सन्वद्भगवतीत्यर्थ इति माधवमतम् । तदाह-(१)संज्ञायाः कार्यकाल. त्वादिति-अजजागरदित्यत्र सन्वद्भाववारणाय वार्तिककृता (जागर्तेः प्रतिषेधो वक्तव्यः) इति वार्तिकमारब्धम् , भाष्यकृता तु तत्प्रत्याख्यातम् । माधवमते सन्वद्भावस्य तत्राऽप्रा. प्त्या तदु नयमपि विरुद्ध मित्याह । ऊण दीर्घ इति-तेन औMनवदित्यस्य सिद्धिः। नात्र सन्वद्भावोपयोगो णौ कृतादेशस्य स्थानिवद्भावेन निषेधेन वा नुशब्दद्वित्वे सत्यभ्यासेवर्णाऽभावात् । अर्थापयताविति–अर्थमाचष्ट इत्यर्थे णिच्यापुगागमे ततः च्लेश्चडि दाचे (सन्वत्)इतीत्वे च, आतीथपदिति सिद्धम् । चकास्तौ तूभयमिदमिति-चपरे जो यल्लघु इति व्याख्याने न स्यात् । चपरे णौ यदंगमितिव्याख्यानेतु स्यात् , तेन अचचकासत् अचीचकासदिति रूपद्वयं सिद्धम् । ननु येनोभयाथेनोक्तरूपद्वयसिद्धिस्तदर्थद्वयं कथं लभ्यत इत्याह-विशेष्यं सन्निहितमिति-अत्र किम्प्रमाणमित्याकांक्षायामाह -इति व्याख्याविकल्पस्य कैयटेनैव वर्णनादिति-चपर इत्यावर्त्य अग्लोपविशेषणत्वेन योजितस्य फलमाह-णेरग्लोपेऽपि सम्बन्ध इति-श्रिनुपरतोऽग्लोपित्वासम्भवनात्रापि चपर इत्येतावतैव णाविति लभ्यत इत्यवसेयम् । अगितामपिसिद्धये इति-पचिकमिशकिप्रभृतीनामित्यर्थः । इत्संज्ञकानां लोपो न णिचं प्रतीक्षत इत्याशयः ॥
ननु अयधातोरात्मनेपदित्वात्ततश्शानचो विधानस्यैव युक्तत्वाच्छतृप्रत्यासम्भवेन (२)(उदयति विततोद्ध्वरश्मिरज्वावि)ति माघश्लोके उदयतीति प्रयोगोऽनुपपन्न इत्यत आह-इटकिटकटीत्यत्रेति । कटीत्यत्र इधातोः प्रश्लेषादयतिरूपस्य सम्भवेनोक्तकाव्यप्रयोग उपपन्नः । पक्षान्तरेणोपपत्तिप्रकारमाह-यद्वा अनुदात्तत्त्वलक्षणमात्मनेपदमनित्य.
(१) संज्ञायाः कार्यकालत्वादङ्ग यत्र द्विरुच्यते
तत्रैव दीर्घः सन्वच्च नानेकाविति माधवः ॥ १ ॥ चकास्त्यर्थापयत्यू[त्यादौ नाङ्गं द्विरुच्यते। किन्त्वस्यावयवः कश्चित्तस्मादेकाश्विदं द्वयम् ॥ २ ॥ वस्तुतोऽङ्गस्यावयवो योऽभ्यास इति वर्णनात् । ऊो दीर्घोऽर्थापयतो द्वयं स्यादिति मन्महे ॥ ३ ।। चकास्तौ तूभयमिदं न स्यात्स्याच्च व्यवस्थया । विशेष्यं सन्निहितं लघुनीत्यङ्गमेव वा ॥ ४ ॥ इति व्याख्याविकल्पस्य कैयटेनैव वर्णनात् ।
णेरग्लोपेऽपि सम्बन्धस्त्वगितामपि सिद्धये ॥५॥ इति व्याख्यातकारिकासंग्रहः । (२) उदयति विततोलरश्मिरज्जावहिमरुचौ हिमधाम्नि याति चास्तम् ।
वहति गिरिरयं विलम्बिघटाद्वयपरिवारितवारुणेन्द्रलीलाम् ॥ इति श्लोकाकारः।
Aho! Shrutgyanam
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादिप्रकरणम् |
मिति अत्र ज्ञापकं चक्षिङो ङित्करणम् । तथा हि चक्षिको ङित्करणाभावेऽनुदात्तत्वादेवात्मनेपदसिद्ध व्यर्थन्तदुक्तार्थे ज्ञापकम् । अस्य भाष्येऽदृष्टत्वात्पूर्वप्रकारेणैवोपपाद्यः । तदस्वकर्तृणान्न एव स इति भावः ॥
ननु प्यायधातोर्लिटि (लिटि धातोरनभ्यासस्य) (लिड्यङोचे ) ति सूत्राभ्यां युगपद्वित्वपीभावयोः प्राप्तौ परत्वाद्वित्वं वाधित्वा प्यायः पोभावे ( सकृतौ यद्वाधितं तद्वाधितमेत्र) इति न्यायेन पुनर्द्वित्वं न स्यादित्यत आह-पुनः प्रसङ्गविज्ञानात्पीशब्दस्य द्वित्वमितिघटादिगणे येऽन्यविकरणा अनूद्यन्ते तेषां तत्तत्प्रयुक्ता एव विकरणाः । येतु भ्वादिस्था एवानुद्यन्ते स्वतन्त्रा वा पठ्यन्ते तेषां शवेव । तेषु च येऽन्यत्राऽधीता इह पठ्यन्ते तेषामर्थ - नियमः । येत्विहैव पठ्यन्ते तेषामुपसर्गादिनाऽर्थान्तरपरत्वेपि मित्त्वमस्त्येवेति धातुवृत्त्यादिषु स्थितं तदेत्त्ध्वनयन्नुदाहरति-विघटयतीति । ननु घटधातोर्मित्त्वे (कमलभवनोद्वाटर्न) (१) प्रविघाटयितेत्यादयः प्रयोगा नोपपद्यन्त इतिचेन्न । चौरादिकस्यामितो घट संघात इति धातोरुक्तरूपाऽभ्युपगमेनोपपत्तेः । नच भ्वादिस्थस्यैवोक्तधातोरत्रार्थान्तरे मित्वार्थमनुवादाद्दोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । अहेतौ स्वार्थे णिचि ज्ञपादिपञ्चातिरिक्ताश्चुरादयो मितो नेत्यर्थक (नाsन्ये मितोऽहेतावि ) ति निषेधात् । अनुवादसामथ्र्येंन मित्त्वबाधकल्पनापेक्षया स्वतन्त्रकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात् । नच चुरादिपठितस्यैव घटधातोः पित्त्वार्थमिहानुवाद इति वाच्यम् । तथासति तत्रैव घटिषिति पठितुं युक्तत्वात् । ण्यासश्रन्थेति युवा व प्रात्यापित्वे फले विशेषाऽभावाच्चेति भावः ॥
हलादिः शेषापवाद इति - यथास्थानिकहलादिः शेषापवाद इत्यर्थः । नचाऽभ्यासविकारे बाध्यबाधकभावाऽभावादिदमसंगतमेवञ्च वस्यैव सम्प्रसारणापत्तिरिति वाच्यम् । लिट्यभ्यास्वस्योभयेषामित्यत्रो भयेषां ग्रहणसामर्थ्यात्सामान्यत एवाभ्यासलोपाभ्याससप्रसारणविषये तन्न्यायाऽप्रवृत्तिज्ञापनेनादोषात् । सम्प्रसारणं तदाश्रयञ्च कार्य बलवदितितूक्तसूत्रस्योभयग्रहणवैर्थ्यापत्या तत्सूत्रभाष्य एव प्रत्याख्यातमिति तदुपन्यासः केषाञ्चिदयुक्त एवेति दिक् ॥
केचिद्घटादौ श्रत्स्मृद्गत्वर] इति सूत्रे दीर्घस्थाने ह्रस्वं पठन्ति तन्नेति माधव इति । सूत्रे दोर्घान्तपाठस्यैव सर्वसम्मतत्वाद्घटादावपि दीर्घान्त एव सर्वैः पयते । यद्ययं ह्रस्वान्तः स्यात्तदा दूह इति धातुद्वयेन ददतुरितिरूपद्वयसिद्धौ (शृट्टां - स्वो वे) ति वैकल्पिकहस्वविधायके दृग्रहणस्याऽऽनर्थक्यं स्यात् । नच विदारणेऽर्थं रूपद्वयसिद्ध्यर्थं तत्र दृग्रहणस्यावश्यकत्वेन कथं वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । धातूनामनेकार्थत्वेन समीहितरूपपत्तेरिति तदाशयः ॥
श्री पाके, इति कृतात्वस्य श्रा इत्यादादिकस्य च सामान्येनानुकरणम् ।
(१) किरातार्जुनीयकाव्ये २ सर्गे भारवेरयं श्लोक:अभियोग इमान्महीभुजो भवता तस्य कृतावधेः । प्रविघाटयिता समुत्पतन् हरिदश्वः कमलाकरानिव ॥
:
Aho! Shrutgyanam
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
फक्किकारत्नमञ्जूषा। [(१) लुग्विकरणालुग्विकरणयो रलुग्विकरणस्य (२) लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमिति परिभाषाभ्यामिति-(स्वरतिसुति) इत्यत्र सूङिति पठितेनापि रूपद्वयोपपत्तौ सूतिसूयत्योः पृथगग्रहणे व्यर्थ सत्पूर्वपरिभाषां ज्ञापयति । द्वितीया तु न्यायसिद्धा । यद्यप्युक्तपरिभाषाद्वयस्य परस्परविरोधादिहाप्रवृत्तावपोष्टसिद्धि. स्तथापीहोभयोरविशेषात्प्रवृत्तिरपि युक्तैवेति भावः ॥ __ननु निशामनशब्दस्य शम आलोचन इत्यस्मानिष्पन्नत्वेन विचारार्थकत्वाद्दर्शनार्थकत्वं न स्यादित्यत आह-निशानं चाक्षुषज्ञानमिति माधव हात-(अन्यमते ज्ञापनञ्च तदर्थः । ननूक्तशब्दस्यैतदर्थकत्वाभ्युपगन्तणाम्मते (श्लाघन्हुङ स्था) इत्यत्र जीप्स्य. मानो बोधयितुमभिप्रेत हात वृत्तिग्रन्थे सङ्गत्तेऽपि मारणादिकञ्च तस्यार्थः । एवञ्च माधव मतेऽप्युक्तग्रन्थस्य सङ्गतिः । ननु ज्ञाधातोपधातोश्च णौ मित्वाध्रस्वेन भाव्यमित्याशंकतेकथं विज्ञापना भर्तृष्विति-समाधत्ते-माधवमते चाक्षुषज्ञाने मित्वाऽभावदिति । एवञ्च ज्ञाधातोर्बोधनेऽर्थे ज्ञापयति, ज्ञपेस्तु ज्ञपयतीति माधवमते रूपद्वयं बोध्यम् ॥ ननु अनुपसर्गस्यैव ज्वलादेवैकल्पिकमित्वं सोपसर्गस्य तु नित्यमेव एवञ्च प्रज्वालयतीत्यनुपपन्नमित्याह-कथं तर्हि प्रज्वालयति उन्नामयतीति । उत्तरयति-घञन्तात्तत्करोतीति णाविति ।
ननु (नोदात्तोपदेश) इति प्रतिषेधात्क्रमेधजि क्रम इत्येवं नतु काम इति तथा च संक्रामयतीत्यनुपपन्नमित्याह-कथं संक्रामयतीति-समाधानमाह-'मितां हस्वाइतिसूत्रे'वाचित्तविराग इत्यतो वेत्यनुवयं व्यवस्थितविभाषाश्रयणादितिवृत्तिकृदिति । एवञ्च क्वचित णौ मितां ह्रस्व इत्यस्य न प्रवृत्तिरिति भावः । एतेन
इति जित्वा दिशो जिष्णुर्व्यवर्तत रथोद्धतम् ।
रजोविश्रामयन राज्ञां धुर्यान् विश्रमयेति सः ॥ ___ इति व्याख्यातम् । धजन्तात्क्रमशब्दात्प्रज्ञाद्यणि कामशब्दं स्वीकृत्य ततस्तत्करोतीति णावुक्तप्रयोगसिद्धिरिति केचित ।
ननु (न कम्यमिचमामि) त्यनेन दर्शनार्थे शाम्यतेर्मित्वाभावविधानेन दर्शनातिरिक्ताथे मित्वाद्वक्ष्यमाणप्रयोगानुपपत्तिरित्याह-कथं तर्हि(३) निशामय तदुत्पत्तिमिति--चौरादिकस्य शम आलोचने इत्यस्योक्तरूपम् । नचैवं रीत्योक्तप्रयोगनिष्पत्तावपि
(१) स्वरातिसूतीतिसूत्रे सूङिति वक्तव्ये सूतिसूयत्योः पृथनिर्देशो हि परिभाषायां केयटमते ज्ञापकः । अस्याः कार्य साहचर्यपरिभाषया सम्पाद्य भाष्ये नेयं पठिता।
(२) लक्षणानुसन्धानपूर्वकं विलम्बोपस्थितिकं लाक्षणिकम् । तत्तद्विभाक्तविशेषाद्यनुवादेन विहितः शीघ्रोपस्थितिकः प्रतिपदोक्तस्तयोर्मध्ये प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् । विलम्बोपस्थितिकत्वशीघ्रोपस्थितिकत्वयोरेव परिभाषायां बीजत्वम् । भुवश्च महाव्याहृतरित्यत्र महाव्याहृतिग्रहणादनित्या चेयम् ।
(३) सावर्णिः सूर्यतनयो यो मनुः कथ्यतेऽष्टमः ।
निशामय तदुत्पत्तिं विस्तरात्गदतो मम ॥ अयं दुर्गासप्तशत्याः प्रथमश्लोकः ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ्वादिप्रकरणम् । नार्थ संगतिरिति वाच्यम् । (१)शाम्यतिवद्धातूनामनेकार्थत्वात्तत्संगतेरिति भावः ॥ ___ ननु पै धातोर्लुङि अपासीदितीष्टरूपं नस्यात् (धुमास्थे) त्येतद्विहितेत्वापवादस्य 'एलिङी' त्येत्वस्य 'गातिस्थेति सिज्लुकश्च प्राप्तेरिति चेन्न । (लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणमिति परिभाषयाऽऽत्वनिष्पन्नस्य पा इत्यस्य लाक्षणिकत्वात्ततः प्रतिपदोक्तस्य तस्य तत्तत्सूत्रे ग्रहणबोधनेनाऽनुपपत्तेरभावादित्याह-घुमास्थेतीत्वं तदपवाद एलिङात्येत्वमिति । _श्रादादिकोऽयमिति हरदत्तः फले तु न भेद इति । ननु गाधातोर्लटितत्स्थाने आतामि शपि गा आतामितिस्थितौ (वार्णादाङ्ग बलीयः) इति परिभाषया वर्णनिमित्तककार्यादंगनिमित्तककार्यस्य बलवत्त्वबोधनेन 'आतो डिन्तः' इत्यस्य दीर्घात्प्रागेव प्रवृत्ती फलभेदस्य स्पष्टत्वात्तन्मूलोक्तमयुक्तमिति वाच्यम् । स्योन इति भाष्योदाहरणादुक्तपरिभाषानित्यत्वेन फलभेदाभावेन मूलोक्तस्य युक्तत्वात् । नचोक्तधातोश्शानचि मुकि फलभेद इति वाच्यम् । वार्णशास्त्रीयस्थानितासमानाधिकरणस्थानिताकत्वरूपसमानकार्यित्व एवोक्तपरिभाषाप्रवृत्यभ्युपगमेनादोषादिति भावः ॥
नन (नेदे)ति सूत्रे मारूपस्य ग्रहणात्तस्मिन्नुत्तरपदे उपसर्गस्थनिमितात्परस्य नस्य गत्यविधानादिह शिद्विषये आत्वाप्राप्त्या मारूपत्वाऽभावेनाऽशिद्विषये आत्वेऽपि तस्य लाक्षणिकत्वादग्रहणेन च गामादाग्रहणेष्वविशेषेऽपि मीनातिमिनोतीत्यादिना कृतात्वयोरपि ग्रहणापत्या तदनंगीकारेण च सर्वथा णत्वस्य दुर्लभत्वात्प्रणिमयते इति न स्यादत आहअत्र घुप्रकृतिमाङिति पठित्वा. डितो माप्रकृतेरपि ग्रहणस्येष्टत्वादिति । घुश्च प्रकृतिश्च माङ्चेति द्वन्द्वे कस्य प्रकृतिरित्याकांक्षोदये सामीप्यात्पूर्वोत्तरयोरेवेति (दाधावि)ति सूत्रभाष्ये सिद्धान्तितत्वेन प्रणिदयत इत्यत्रेव तत्रापि णत्वं सुलभमिति दिक् !!
षत्वपक्षे णत्वमिति । नन्विदमनुपपन्नंषत्वस्य पदद्वयापेक्षत्वादहिरंगत्वेनासिद्धत्वा. दिति चेन्न । धातूपसगंयोः कार्यमन्तरङमित्यभियुक्तोक्त्या षत्वस्यान्तरंगत्वबोधनेन प्राक् प्रवृत्तेः । (पूर्व धातूरुपसर्गेण युज्यते पश्चात्साधनेने)ति भाष्यमपि तत्र मानम् । पूर्व धातोः साधनेन योगः पश्चादुपसर्गेणेति मतान्तरे तु नैव णत्वमित्यत्यलम् ॥
ननु व्येजो लिटि गलि (न व्यो लिटी)त्यात्वनिषेधे द्वित्वे परत्वाद्धलादिः शेष इत्यनेनाऽभ्यासाऽवयवयकारस्य लोपे सम्प्रसारणाऽप्राप्त्या विव्यायेति रूपन्न स्यादत आहपरमपि हलादिः शेषं बाधित्वा यस्य सम्प्रसारणमिति-अत्र प्रमाणं (लियभ्यासस्योभयेषामित्यत्रोभयग्रहणम् । वच्यादीनां ग्रह्यादीनाञ्च ग्रहणार्थमेव सुत्रे तदूग्रहणमनुवृत्यैव सिद्ध व्यथं तद्ग्रहणं ज्ञापयति परमपीति भावः ।
इति भ्वादयः ॥
(१) यथा शाम्यतेर्निशामयतीत्यादौ दर्शने प्रयोगस्तथा चौरादिकशमधातोरपि श्रवणे वृत्तिभविष्यतीत्यर्थः ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारलमञ्जूषा |
अथ तिङन्तेऽदादिप्रकरणम् ।
ऋतेरीयङ् - 'वञ्चिलुञ्च्युतश्चे 'ति निर्देशात् 'कमेर्णिङ्' इति निर्देशाच्च इका निद्दिष्टस्तान्तोऽयं धातुर्नविकारान्तः । यत्तु ईयङोदीर्घोच्चारणात्तान्तोऽयं धातुः, इदन्तले हि सवर्णदीर्घेणैव सिद्धेरियङमेव कुर्यादिति, तन्न, 'एनरेकाच' इति यणापत्तौ सवर्णदीर्घस्य दुर्लभत्वात् । नच ऋतेर्यङ् विधौ (अकृत्सावें ) ति दीर्घोपपत्तेरीयडू विधानं तान्तत्वे लिङ्ग स्यादेवेति वाच्यम् । यद्विधौ 'सन्यडोरिति द्वित्वापत्तेरिति भावः ॥
९६
ननु जघस् अतुसिति स्थितौ 'गमहनेत्युपधालोपे तस्य 'अचः परस्मिन्निति स्थानिवत्वेन व्यवधानात् खर्परत्वाभावाच्चर्त्वाऽप्राप्त्या जक्षतुरिति न सिद्ध्येत आहगमहनेत्युपधालोपस्तस्य चविधिं प्रतीति- 'न पदान्त' सूत्रेण चर्त्वम्प्रतिस्थानित्वनिषेधात्सर्वमुपपन्नमिति भावः ॥
ननु हन्तेर्लोट मध्यमपुरुषैकवचने हौ तस्मिन् 'हन्तेर्ज:' इत्यनेन हनोजादेशे 'अतोहे:' इति हेलुगू, दुर्वार इति शंकां समाधत्ते श्राभीयतया जस्यासिद्धत्वाद्धेर्न लुगि· ति । यत्तु सन्निपातपरिभापयाऽपि हेर्लुको व्यावृत्तिः सम्भवतीति तन्न । 'अतोहे:' इत्यारम्भसामर्थ्यादुक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेरिति ॥
वधादेशोऽदन्त इति - तेनाऽऽदेशोपदेशकालेऽनेकाच्त्वेन अवधीदित्यत्र 'एकाच ' इतीर्णानिषेधस्याऽप्रवृत्तावपि 'अतो हलादेः" इत्यनेनेडादौ सिचि प्राप्ताया वृद्धेरलोपस्य स्थानिवत्वेन व्यवधानाद्वयावृत्तिरिति भावः ॥
अयं दर्शनेऽपीति - 'विश्वारूपा अभिचष्टे शचीभिः' इत्यत्र दर्शनार्थत्वेन व्याख्यातत्वादिति भावः । नुम् तु न श्रन्तेदित इति व्याख्यानादिति - 'इदितो नुम् धातोरिति नुविधौ 'गोः पदान्ते' इत्यतोऽन्त इत्यस्यानुवृत्याऽन्त्यावयवे कारेत्संज्ञकधातोरेव नुमितिभावः । एवञ्च नुमागमशंकोच्छेदाय चक्षिङ इकारस्थाने अकार एव वमुचित इति ॥
ननु अनुदात्तत्वेनैव तङः सिद्धौ ङकारोच्चारणं व्यर्थमित्यत आह- ङकारस्त्विति । इ माधवानुरोधेन । एतस्य मूलोक्तपरिभाषायां ज्ञापकत्वेन भाष्येऽनुपन्यासात्स्फायनित्यादिप्रयोगा असाधव एवेति परे ।
अत्र भाष्ये खूशादिरयमादेश इति - अयम्भावः 'चक्षिङ: ख्याञ्' इत्यनेन न afts: ख्याजादेशः किन्तु ख्शानादेश एव, तेन पुंख्यानमित्यत्र न 'पुमः खय्यम्परे' इति रुत्वमित्यादि सन्धावेवोक्तम् । असिद्धकाण्डे (शस्य योवेति स्थितमि) नि तेन णत्वप्रकरणान्तरमितिशेषः । अत एव शकारेण व्यवायान्न ' कृत्यच' इत्यनेन पर्याख्यानमित्यत्र त्वम् । नापि सुप्रख्येन निर्वृत्तं सौप्रख्यं तत्र भवः सौप्रख्यीय इत्यत्र यत्वासिद्धत्वेन 'धन्वयोपधाति'ति वुञ् किन्तु छप्रत्यय एवेत्यलम् ॥
ननु 'ईशीजनां सेध्वयोरित्येकयोगकरणेनैव प्रयोजनसिद्धे पृथकयोगकरणं व्यर्थमित्यत आह-योगविभागो वैचित्र्यार्थ इति । ध्ये इत्यस्य पूर्वयोगेऽपकर्षः । से इत्यस्योत्तरत्रानुत्तिरित्येवं विचित्रबोध इत्यर्थः । नव ईशेध्वं इडभावाय योगविभागस्यावश्य
Aho! Shrutgyanam
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदादिप्रकरणम् । कतया वैचित्र्यार्थकथनमयुक्तमिति वाच्यम् । भाष्यविरोधात् । ईड्जनोवें चेति भा. व्यसम्मतपाठः ॥ ननु शासेरापूर्वकत्वस्य नित्यत्वेन प्रशास्मह इत्यस्यानुपपत्त्या
इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमो वाकं प्रशास्महे ।
विन्देम देवतां वाचममृतामात्मनः कलाम् ॥ इति कविप्रयोगस्य का गतिरित्यत आह-पापूर्वत्वं प्रायिकमिति । अत ए. वोक्तकविप्रयोगसङ्गतिः । नच प्रशास्मह इत्यत्रेच्छारूपार्थप्रतीत्यभावान्नास्य धातो रूपमिति वाच्यम् । धातूनामनेकार्थत्वात् । वचनं वाकः, वचेज् । नमोवाकं नमस्कारमिति यावत् । प्रशास्महे कुर्मह इति यावत् ॥
ननु लिङ्स्थानिकादेशस्य तिपः पित्त्वात्तस्य च (यदागम) परिभाषया याऽसुटविशिष्टे सत्वात्तस्मिन् 'उतो वृद्धिलकी'त्यनेन वृद्धिदुरित्यत आह-इह उतो वृद्धिर्न । भाष्ये पिच्च ङिन्न ङिच्च पिन्नेति व्याख्यानादिति-सार्वधातुकमपिदित्यस्यावृत्याऽस्य लाभः । ननु पूर्ववाक्येन ङित्वमपि दुर्लभमत आह-विशेषविहितेन ङित्त्वेन पि. त्त्वस्य बाधादिति ॥
ननु ऊर्णोते लिटि णुशब्दस्य द्वित्वे उत्तरखण्डे णकारश्रवणं दुर्वारमत आह-नुशब्दस्य द्विस्वमिति-उपदेशे न एव न तु णः, स तु रषाभ्यामि'त्यनेन भवति, तस्य द्वि. त्वदृष्टयाऽसिद्धत्वान्नुशब्दस्यैव द्वित्वम्' यबुध्या शास्त्रप्रवृत्तिस्तदीयद्वितीयप्रयोगस्यैव साधुत्वान्वाख्यानान्नोत्तरखण्डे णकारश्रवणं पूर्वोच्चारणेन व्यवधानाच्च न शास्त्रेग णत्वास क्तिरिति भावः । ननु (पूर्वत्रासिद्धीयमद्वित्वे) इति परिभाषया णत्वस्यासिद्धत्वाऽभावबोधनान्णकारस्यैव द्वित्वेनोत्तरखण्डे तच्छ्रवणं दुर्वारमेवेत्यत आह-(१) पूर्वत्रासिद्धायमद्वित्वे इति त्वनित्यमिति--पूर्वत्रासिद्धमित्यधिकारे भवमित्यर्थः । गहादेराकृतिगणत्वाच्छः । यत्पूर्वत्राऽसिद्धीय शास्त्रं तत्राद्वित्वे इत्यस्योपस्थितिस्तस्य च पुर्वत्रेत्यने नाऽन्वयाद्वित्वभिन्ने पूर्वत्र कर्तव्ये इदमसिद्धमित्यर्थः । द्वित्वं स्वन्यत्रासिद्धम्भवत्येव । अत्र द्वित्वशब्देनाविशेषात्पाष्टाष्टमिकयोहणम् । परिभाषाऽनित्यत्वे प्रमाणमाह-उभौ साभ्यासस्येति-अन्यथा अन्धातोः 'अनिते' रित्यनेन कृतणत्वस्य द्वित्वे प्राणिणत प्राणिणिषतीत्यादिसिद्धौ व्यर्थ सदुक्तसूत्रं परिभाषाऽनित्यत्वे ज्ञापकमिति भावः ॥
ननु एतेलिङि' इत्यनेनोपसर्गात्परस्येणोऽणो ह्रस्वविधानादभीयादित्यत्रापि ह्रस्वो दुर्वार इत्याशंक्य समाधत्ते-उभयत आश्रयणे नान्तादिवदिति-यथा द्वयोरेकः प्रे. प्यस्ताभ्यां युगपभिन्नदेशकायें प्रेरितोऽविरोधार्थी न कस्यापि करोति कार्यन्तद्वत् पूर्वपरशब्दाभ्यामन्तादिशब्दाभ्याञ्च विरोधस्य स्फुटत्वाद्विरुद्धातिदेशस्य युगपदसम्भव इति भावः । नैतद्विषये स्थानिवद्भावप्रवृत्तिः, आनुमानिकस्थान्यादेशभावे विशिष्टस्य स्थानित्वेऽपि प्रत्येकं तयोः स्थानित्वे मानाऽभावात् वर्णयोरेव श्रौतस्थान्यादेशभावविधानाच्चेति बोध्यम् । नच भान्तस्य ( एकदेशविकृत) न्यायेनोपसर्गत्वात्परादिवद्धावेने कारस्ये.
(१) द्वित्वभिन्ने पूर्वत्र कर्तव्ये परशास्त्रमसिद्धमित्यर्थः । अत्र ज्ञापकं तु पूर्वत्रासिद्ध. मित्यधिकारभवं शास्त्रमेवेति । अनित्यत्वे ज्ञापकवर्णनं च मूले एव स्पष्टमितिबोध्यम् । ९ फ० म०
Aho! Shrutgyanam
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
त्वाद्धस्वो दुर्वार एवेति वाच्यम् । परिच्छिन्न परिमाणार्थवाचकव्यादिद्रोणादिशब्दानां न्यूनाधिकयोरप्रवृत्तिवत्सर्वाद्युपादानेन क्रियमाणसंज्ञायाः शास्त्र व्यापारं विना न्यूनाधिकयो. प्रवृत्तिवच्च परिच्छिन्नपरिमाणे तदप्रवृत्या दीर्घविशिष्टे भान्ते च लौकिकन्यायेनोपसर्गत्वाऽभावादुपसर्गज्ञायाः परिच्छिन्नपरिमाणप्रादिगतत्वादिति भावः । श्रन्येतु लक्ष्यानुसारात्क्वचिदुक्तन्यायानाश्रयणाददोष इत्याहुः ॥
९८
ननु ब्रूतेर्लटि सिपि 'ब्रुवः पञ्चनामि' त्याहादेशे आह सिप इति स्थितावाहः स्थानिवत्वेन ब्रूत्वात्ततः परस्य सिपः 'ब्रुव इडि' - ति इट् दुर्वार इत्यत आह- श्राथेत्यत्र झलीति थत्वविधानान्न भवतीति । 'आहस्थः' इत्यनेन सिप्रूपे झलि हस्य थविधानसामर्थ्यादिनेति कल्प्यते । अन्यथा सतीडागमे झलादित्वाभावात्तदप्राप्त्या आत्थे -- ति रूपं न स्यादिति भावः ॥
ननु ब्रूतेर्लोटि तत्स्थाने मिपि तस्मिन्बुवो गुणे मिप आनि तस्मिन्नवादेशे स्थानिववेन मिपः पित्वस्याssनौ सुलभत्वादुक्तसूत्रेणेट् दुर्वार इत्यत आह- ङिच्च पिन्नेत्यपित्वादिणनेति । (ङिच्च पिन्न पिच्च ङिन्ने ) ति भाष्याद्विशेषविहितेनादिष्टङित्वेन पित्वस्य बाधात्पित्वाभादेव नासाविति भावः ॥
ननु 'द्विर्वचनेऽचि' इत्यनेन द्वित्वनिषेधादिङ एव द्वित्वे उत्तरखण्डस्य गाऽऽदेशे अधोगे इति स्यान्नत्वधिजग इत्यत आह-लावस्थायामिति । एवञ्च गादेशस्य लिटो निमित्तत्वेन द्वित्वनिमित्ताज्निमित्तत्वाऽभावादुद्विर्वचनेऽचीत्यस्याप्राप्त्या नोक्ताऽऽपत्तिरिति भावः । विवक्षिते वेति-लिटो विवक्षायामेवादेश इत्यर्थः । भाष्यकृन्मतमेतत्, एतन्मते त्वनैमित्तिकत्वेन सुतरामेव नोक्तसूत्रप्रवृत्तिरिति ॥
ननु पूर्व धातुरुपसर्गेण युज्यते पश्चात्साधनेनेत्यभियुक्तोक्त्या अन्तरङ्गत्वाद्गुणादेः प्रागेव सवर्णदीर्घे यणि अध्ययै इति न स्यादत आह-गुणायादेशयोः कृतयोरुपसर्गस्य यणिति । अयम्भावः, 'पूर्व धातुः साधनेन युज्यते पश्चादुपसर्गेणेत्यस्य सुटका - त्पूर्व' इत्यत्र भाष्ये सिद्धान्तितत्वात्पूर्वं गुणादिरेव । ननु एतत्सिद्धान्तपक्षे भाष्यकृता स्वेनैव तत्रैवाऽरुचिः प्रदर्शितेत्यरुचेराह - 'शेरध्ययने वृत्तमिति निद्देशाद्वेति । एतन्निर्देशान्न दीर्घाऽभावः कल्प्यते किन्तु भाष्यकृदुक्त एव । अपूर्वार्थकल्पनापेक्षया भाष्यसम्मतपक्षकल्पनस्यैव ज्यायस्त्वात् । नच [वार्णादाङ्ग बलीयः] इति परिभाषयैव दीर्घव्यावृत्तिरिति वाच्यम् । समानाश्रय एवोक्तपरिभाषाऽप्रवृत्तेरिति दिक् ॥
श्रागमे सत्यनेकाच्त्वाद्यणिति - कृताकृतप्रसङ्गित्वमात्रेणाऽटो नित्यत्वादिय बाधित्वाऽऽट् । अत एवाऽपरितोषात् असिद्धत्वादियङ एवौचित्यमित्यभिप्रायेण वा के. चिदित्युक्तम् | लावस्थायामेवाडिति पक्षे तु यणेवेत्यलम् ॥
ननु 'तनादिकृञ्भ्य उ:' इत्यस्य स्थाने 'तनादेरुः" इत्येव सूत्रकरणात्कृञोऽप्युप्रत्ययः स्यादेव सूत्रे कृञ्ग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-तनादित्वादेव सिद्धे इति । तनादिसाह - चर्येण तद्गुणस्यैव कृञोऽत्र ग्रहणं क्रियासामान्यवाचित्वेनान्वययोग्यत्त्वात्तस्यैवात्रानुप्रयोगः । एवञ्च कृञ्ग्रहणं व्यर्थ सद्गणकार्यस्यानित्यत्वे ज्ञापकम् । तथा च विश्वसेदित्यत्र न शपो लुगिति । भाष्यकृता तु कृञ्ग्रहणस्य प्रत्याख्यातत्वाज्ज्ञापितेऽपि तस्य चारितार्थ्याSभावाच्चात्रार्थे तात्पर्यं न युक्तम् । उक्तप्रयोगस्त्वार्थत्वादेव समाधेय इत्यलम् ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदादिप्रकरणम् ।
ख्याधातुः सार्वधातुकमात्रविषय इति - अत्र प्रमाणमाह - (सस्थानत्वं नमः ख्यात्रे ) इति वार्तिकम् । नमः ख्यात्रे इत्यत्र सस्थानत्वं वक्तव्यम् । अन्यथा 'शर्परे विसर्जनीय' इत्यनेन विसर्गः स्यादिति तदभिप्रायः । आर्द्धधातुकेऽप्यस्य प्रयोगे कृदन्तेSस्मिन्परे 'शर्परे विसर्जनीय' इत्यस्याऽप्रवृत्या 'कुप्वोरिति जिह्वामूलीयो दुर्वार एव स्यात् । कुण्वोरित्यस्य 'विसर्जनीयस्य स ' इत्यस्यापवादत्वमजानतो वार्त्तिककृत उक्तिरिति न वाच्यम् । ख्याञादेशस्य ख्शादित्वप्रयोजनगणनावसरे एव तदुक्तेरिति । सं. ख्यातीति प्रयोगस्तु नास्त्येव । संख्येति प्रयोगस्तु न्यासकृन्मते ख्याजा देशस्येति बोध्यमिति ॥
९९
चर्करीतं चेति-चर्करीतमिति यङ्लुकः संज्ञा, तेन सामर्थ्यात्तदन्तग्रहणम् । श्र दादाविति । तेन यङ्लुगन्ताच्छवेव नतु तत्तद्गणप्रयुक्तः श्यनादिः । शपोलुक्च, परस्मै. पदिन उपक्रम्य पाठादस्य परस्मैपदित्वमेवेति ।
इत्यादिप्रकरणम् ॥
अथ तिङन्ते जुहोत्यादिप्रकरणम् ।
ननु आलोपस्य स्थानिवत्वाज्झषन्तत्वाऽभावेन धत्त इत्यादावपि भष्भावो न स्यादत आह-वचनसामर्थ्यादालोपस्य न स्थानिवत्वमिति । अन्यथोपायसद्भावाद्वचनसामथ्यकल्पनं न युक्तमित्याह - वस्तुतस्तु पूर्वत्रासिद्धे नस्थानिवदिति । एवञ्च वामनादीनां वचनसामर्थ्याश्रयणं व्यर्थमेवेति भावः ॥
ननु 'विज इडि' ति सूत्रे सामान्यतो विजधातोरुपादानादर्थनिर्देशाभावाच्चैतद्गुणप ठितस्यापि धातोस्तत्र ग्रहणात्ततः परस्येटो ङित्वविधानाल्लुडादौ गुणनिषेधः स्यादत आह - श्रोविजोत्यस्यैव तत्र ग्रहणादिति । व्याख्यानात्तौदादिकस्य राधादिकस्यैव च ग्रहणान्नेह काप्यनुपपत्तिरिति भावः ॥
ऐय इति - ऋधातोर्लङि द्वित्वेऽभ्यासस्येत्ये इयङि उत्तरखण्डे गुणे स्परत्वे हल्ब्यादिलोपे विसगँ आदि वृद्धौ रूपम् | लावस्थायामडिति पक्षेऽपि 'बहुलं छन्दस्यमाङि सूत्रे बहुलग्रदणात्तदुत्तरमन्त्राऽऽट् 'बहुलं छन्दसी' त्येव सिद्धे 'अतिपिपत्यश्चे' त्य त्रार्त्तिग्रहणज्ञापकेन लोके प्रयोगेऽपि छान्दसप्रकरणे पाठात्क्वचिदेव लोके साधुत्वमिति बोध्यम् ।
इति जुहोत्यादिप्रकरणम् ॥
अथ तिङन्ते दिवादिप्रकरणम् ।
ननु सुधातोर्लिटि तत्स्थाने यासि तस्य से द्वित्वे उवङि सुषुव से इति स्थितौ 'स्वरति सूति' इत्यनेन प्राप्तस्य वैकल्पिकेडागमस्य पुरस्तात्प्रतिषेधारम्भसामर्थ्यात् युकः किती' ति निषेधेन क्रादिनियमादिटि सुपुविषे इत्यादि सिद्ध
मिति भावः ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
फक्किकारत्नमञ्जूषा। ज्ञाजनोर्जा-ज इति ह्रस्वोच्चारणेऽपि 'अतो दीर्घो यजी' ति दी जानातीत्यादिसिद्धौ जाग्रहणस्य (अङ्गवृत्तौ पुनर्वृत्तावविधिः) इत्येतज्ज्ञापकत्वम् , तेन पाधातोः पिबादेशे कृते न गुणः । पिबादेशस्यादन्तत्वाश्रयणेन गुणवारणन्तु समाधानान्तरमिति भावः ॥
ननु ‘शल इगुपदधादनिटः क्स' इत्यनेन क्सस्य सिद्धत्वे तत्सुत्रविहितक्सस्य किं फलमित्यत आह-पुषाद्यङपवाद इति ॥
ननु शिलष इत्येतद्विहितक्तस्य पुषादिसूत्रविहिताङपवादत्ववचिणपवादत्वमपि स्या. दत आह-पुषाद्यङपवादो नतु चिणः पुरस्तादपवादन्यायादिति । (१)(पुरस्ता. दपवादा अनन्तरान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरानि) ति तत्स्वरूपम् । तथा च पुरस्तादपवादस्य क्सस्य अनन्तरस्याङ एवापवादत्वं न तूत्तरस्य चिण इति भावः ॥
ननु 'आलिङ्गने' इत्यस्य (अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वे) तिन्यायेन शिलष इत्येतद्विहितक्सस्य नियमत्वमेव स्यादत आह-योगविभागसामर्थ्याच्छल इगुपधादित्यस्याप्ययं नियम इति। यदि श्लिष इति प्राप्तक्सस्यैव नियमः स्यात्तदा योगविभागस्य वैयर्थ्यमेव स्यादिति भावः ॥
इति दिवादिप्रकरणम् ॥
अथ तिङन्ते स्वादिप्रकरणम् । बभूथाततन्थेति-ननु क्रादिनिषेधादेव सिद्धे ववर्थग्रहणं निगमे एवेति नियमार्थन्तदाह-तेन भाषायां थलीडिति ।
श्रन्थिग्रन्थिदम्भिस्वजीनां लिटःकित्वं वेति व्याकरणान्तरमिहाप्याश्रीयत इति । 'सदेः परस्य लिटी' ति सूत्रस्थः ( परिषस्वजे ) इति भाष्यप्रयोगः, 'अत एक हलि' ति सूत्रस्थो (हेभतुरि)ति भाष्यप्रयोगश्चेह मानम् । (दम्भेश्चे)ति 'अत एके' ति सूत्रस्थं वात्तिकम् ॥
इदं कित्वं पिदपिद्विषयकमिति सुधाकरादय इति-अत्रारुचिबीजन्तु श्र. न्थिग्रन्थीत्येव लिट् पदस्य कित्पदस्य च कर्त्तव्यतापत्या गौरवरूपम् । मम तु व्याकरणान्तरेऽपि असंयोगादिति कित्प्रकरण एवैतदिति तयोरकर्त्तव्यत्वं स्पष्टमेव । अत एव भाष्ये प्रथमोपस्थितणलं विहाय देभतुरित्युदाहृतं दम्भेश्चेत्येत्वविधायके इत्यलम् ॥
इतिस्वादिप्रकरणम् । -are
. (१) प्रथमोपस्थितापवादशास्त्राणि पश्चादुपस्थितविधिशास्त्राणि बाधन्ते इति परिभाषाथः । पूर्वोपस्थितानन्तरबाधेन चारितार्थ्यसम्भवे पश्चादुपस्थितबाधे मानाभाव एवात्र बीजम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
'तुदादिप्रकरणम् ।
अथ तिङन्ते तूदादिप्रकरणम् ।। ननु रमित्यस्य मित्वादन्त्यादचः परत्वेन विधानात् (भ्रस्जो रोपधयोरमन्यतरस्या. मि)तिसूत्रे रोपधयोरिति पष्टीनिर्देशो व्यर्थ इत्यत आह-स्थानषष्ठीनिदर्देशाद्रोपध. योनिवृत्तिरिति । अयम्भावः, स्थानं हि प्रसङ्गः । तेन रोपधयोः प्रसङ्ग रम् प्रयुज्यत इत्यर्थः । प्रयुज्यमानो रम् मित्वादन्त्यादचः पर एव । देशान्तरे यस्य विधानं नास्ति तस्य स्थानिदेश एव विधानं युक्तम् । स्थानषष्ठीनिर्देशसामर्थ्यात्तु देशान्तरे प्रयुज्यमानस्यापि रमो रोपधयोनिवर्तकत्वम् । तस्मात् श्नमः प्रत्ययागमत्वे इव रमादे. शागमत्वे द्वेऽपीष्टे इति ॥ । ननु आशीलिंङि सम्प्रसारणं बाधित्वा परत्वाद्रमि(सकृद्दति) न्यायेन सम्प्रसारणाऽभावे (१)(पुनः प्रसङ्गविज्ञानात्सिद्धमि) ति न्यायेन सम्प्रसारणेऽपि आद्गुणे भादित्याप. त्तिरित्यत आह [ कितिररमागमंबाधित्वा सम्प्रसारणं पूर्वविप्रतिषेधेनेति । स. म्प्रसारणरमो जति भ्रष्टेत्यादाववकाशादिति भावः । कृताकृतप्रसंगित्वमात्रेण सम्प्रसारणस्य नित्यत्वमपि सुवचम् । नच ऋकारान्तर्गतरेफमादाय रमोऽपि नित्यत्वमिति वा. व्यम् । वर्णग्रहणे वर्णेकदेशाग्रहणस्य भाष्ये स्पष्टत्वादिति दिक् ॥
ननु अस्य तुकि तस्य चुत्वेन चकारे लिटि दित्वेऽभ्यासकायें 'ऋच्छती' ति गुणे त्रिहल्त्वान्नुट् न स्यादत आह-द्विहलूग्रहणस्याऽनेकहलुपक्षणत्वान्नुडिति ॥ न द्विहलग्रहणस्यानेकहलुपलक्षणत्वे प्रमाणाभावात्कथन्तत्र नुडिति वाच्यम् । अदुपधस्य चेदश्नोतरेवेति नियमाद्विहल्ग्रहणस्य प्रत्याख्यानं कुर्वतो भाष्यकारस्यैव तत्र प्रमाणत्वेन तदुपपत्तेः । न च (२) (वार्णादाङ्ग बलीयः) इति परिभाषया गुणे तुको प्राप्त्या त्रि. हल्त्वाऽभावादुक्ताऽनुपपत्त्यभावेन द्विहल्ग्रहणस्यानेकहलुपलक्षणत्वाऽभ्युपगमो व्यर्थ एवेति वाच्यम् । 'च्छवोः शूडनुनासिक चेत्यत्र सतुनिर्देशेनोक्तारिभाषायास्तुग्विषयेऽनाश्र. यणादिति दिक् ॥
म्रियतेलुंलिङोश्च । डित्वं स्वारार्थमिति । 'तास्यनुदात्तेन्ङिददुपदेशाल्लसार्वधातुकमनुदात्तमित्यनेन 'माहि मृते' त्यत्र डितः परस्य लादेशसार्धधातुकस्यानुदात्तत्वे कृते धातोरुदात्तत्वम् । सत्यङित्वे तु प्रत्ययस्योदात्तत्वे धातोरनुदात्तत्वं स्यात् । न च सिज्लोपस्यासिद्धत्वाल्लसार्वधातुकस्य डितः परत्वस्य दुरुपपादत्वात्कथं तस्यानुदात्तत्वमिति वाच्यम् । ङित्वसामथ्र्येन सिज्लोपस्यासिद्धत्वाऽभावज्ञापनात् । अमृतेत्यत्राऽडागमस्यै. वोदात्तत्वेन नान्यत्किञ्चित्प्रयोजनं मृडो डिक्त्वस्येति तत्राऽटवारणाय माङः प्रयोगे 'तिङ्ङतिङ' इति तिङन्तनिघातेऽपि ङित्त्वं व्यर्थमेवेति हि शब्दप्रयोगः, तत्प्रयोगे तु 'हि चे' त्यनेन तिङन्तनिघातनिषेधादिष्टस्वरसिद्धिरित्यलम् ॥ ___ (१) तुल्यबलपुरुषद्वयस्यैको भृत्यः पर्यायेण कार्यसम्पादको भवति न युगपन्नानादिक्षु च कार्ये प्रेषितः, तथा लक्ष्यप्रयोजनस्यापि शास्त्रद्वयस्य कुत्रचिल्लक्ष्ये युगपत्प्रवृत्यसम्भवेनाऽ प्रतिपत्तौ सत्यां परविध्यर्थमिदं विप्रतिषेधसूत्रम्। कृते च तस्मिन् पूर्वशास्त्रप्राप्तौ सत्यां तद. पि भवत्येवेति मूलोक्तन्यायासिद्धिः। (२) वर्णोद्देश्यककार्यादङ्गोद्देश्यककार्य बलवदित्यर्थः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा ।
ननु तृषेर्लुङि (स्पृशमृशे ) ति सिज् विकल्पः कुतो नेत्यत आह-स्पृशमृशेति सिविकल्पः पौषादिकस्यैव श्रङपवादत्वादिति । ( उत्सर्ग समानदेशा अपवादा: ) इति न्यायादिति भावः । किञ्चोक्तवार्त्तिके पौषादिकतौदा दिकयोर्ग्रहणे पक्षे सिजभावे चले. रेव श्रवणोपपत्तौ ' च्लिः क्वापि न श्रूयत' इति भाष्यविरोधो दुर्वारः स्यादित्यलम् ॥
ननु (१) (पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः ) इति परिभाषया परत्वादियङः प्राग्लघूपधगुणः स्यादत आह— श्रन्तरंत्वादियङिति । (२) (नाजानन्तयें बहिवप्रक्लप्तिरिति निषेधादन्तरं गपरिभाषाऽप्रवृत्या दोषस्य तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । गुणेोः समकालप्राप्तिकत्वेनोक्तनिषेधपरिभाषाऽप्रवृत्तेरिति भावः ॥ इति तुदादिप्रकरणम् ।
१०२
अथ तिङन्ते रुधादिप्रकरणम् ।
,,
जश्त्वं ष्टुत्वमित्यादि । अत्र प्रक्रिया प्रदर्शनमात्र एव तात्पर्य्यम् नतु क्रमदर्शने । शिण्डीतिसानुस्वार एव पाठः, अनुस्वारस्याऽऽदिष्टादचः पूर्वत्वेन स्थानिवत्त्वाप्रवृत्तावपि (दीर्घादाचार्याणामित्युत्तरं (अनुस्वारस्य ययि ) ( वा पदान्तस्य ) (तोलिं) (उदःस्था) (झयो हो ) ( शशुछोटी) ति षट्सूत्रीपाठोत्तरं (झलां जश्झशि ) ( अभ्यासे चर्च) (खरिच) ( वाऽवसाने) (अणोऽप्रगृह्यस्ये ) ति पञ्चसूत्रीपाठ इति भाष्यसम्मताष्टाध्यायीपाठपक्षे परसवर्णदृष्ट्या (झरो झरी) त्यस्य (झलां जशि) त्यस्य चाऽसिद्धत्वेन ययपरत्वाऽभावात्परसवर्णाऽप्राप्तेरिति ।
इतिरुधादिप्रकरणम् ।
अथ तिङन्ते तनादिप्रकरणम् |
(३) संज्ञापूर्वको विधिरनित्य इति न भवतीत्यात्रेयादय इति । अनारुचि जन्तु नित्यत्वे भाष्यानुक्तत्वमेव ॥
ननु कात्पूर्वग्रहणं कालावधारणार्थं तदा सुट् भवति यदा कृतः कात्पूर्वो भवतीति तेनान्तरङ्गमपि द्वित्वादिकं बाधित्वा पूर्व मुडिति 'अडभ्यासव्यवायेऽपीति न कार्य्यमिति तत्प्रत्याख्यातं कात्पूर्व इत्यपि प्रत्याख्यातम्भाष्यकारेणेत्यत आह- पूर्वं धातुरिति । उपसर्गेणेत्यस्य तदर्थेनेत्यर्थः । अत एवाऽनुभूयत इत्यत्र कर्मणि लकारसिद्धिः । एवञ्चा
(१) बलवत्वप्रयोजकपरिभाषा प्रकरणस्थेयं परिभाषा | अर्थस्तु पूर्वशास्त्रात्परं शास्त्रं बलवत् विप्रतिषेधसूत्र बलात् । परशास्त्रान्नित्यं शास्त्र वलवत् । नित्यशास्त्रादन्तरङ्गशास्त्रं बलवत् । अन्तरंगशास्त्रादपवादशास्त्रं बलवत् इति । पूर्वात्परं बलवत् स्वोत्तरत्वादित्याद्यनुमानप्रकारो बोध्यः ।
(२) अग्निष्ठान्यानन्तर्यनिमित्तकेऽन्तरंगे कर्तव्ये यदन्तरङ्गप्राप्तिस्तत्र च कर्तव्ये न बहिरङ्गत्वप्रयुक्तासिद्धिरित्यर्थः । अत्र षत्वतुकोरिति सूत्रस्थं तुम्प्रहण ज्ञापकम् ।
(३) विधेयताप्रयेाजकसंज्ञाशब्दघटितं शास्त्रमनित्यमित्यर्थः । इयं परिभाषा भाष्ये नो-क्ता भाष्यकृतेति ध्येयम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
तनादिप्रकरणम् । न्तरङ्गार्थकोपसर्गनिमित्ताद्वित्वाद्यपेक्षया सुडन्तरङ्ग इति तदाशयः । लावस्थायामडितिपक्षे तु सम्परिभ्यां परत्वयोग्यस्य करोतेः सुडिति तदर्थात्सर्वथा पूर्व सुडित्यदोषः ॥
ननु 'समवाये चेत्यनेन सम्पूर्वकस्य करोतेषणसंधातयोरर्थयोरेव सुटो विधानादन्याथें तदविधानेन 'संस्कृतं भक्षा' इति सूत्रमसङ्गतिमाप्नुयादित्यत आह-सम्पूर्वस्य क्वचिदभूषणेऽपि सुडिति । अत्रार्थेऽवतरणदलोक्तसूत्रस्यैव ज्ञापकत्वमित्यवसेयम् ॥
__ इति तनादिप्रकरणम् ।
अथ तिङन्ते क्यादिप्रकरणम् । अवष्टभ्नोति । ननु [वेः स्क-नातेनित्यमि] ति सूत्रे श्नाप्रत्ययनिर्देशेन श्नाप्रत्ययसद्भाव एव षत्वस्य न्याय्यत्वेन श्नुप्रत्ययपक्षे षत्वं कथमिति चेन्न । धातुनिर्देशे स्तिप्प्रत्यये कृते विकरणस्यावश्यकत्वेन शबपवादश्नुश्नाप्रत्ययप्रवृत्तेरवश्यं स्वीकार्यत्वात्तत्राऽन्यतरोच्चारणस्य साधुत्वार्थत्वेनेतरनिवृत्त्यर्थत्वानभ्युपगमादिति भावः ॥
दीर्घनिर्देशसामर्थ्यान्न ह्रस्व इति । ननु ज्ञाजनोर्ज इत्येव सूत्रकरणे (अतोदी. ो यकी) ति दीर्घसिद्धौ दीर्घग्रहणस्य (१)(अङ्गवृत्तौ पुनर्वृत्तावविधिरि)ति परिभाषाज्ञापकत्वस्याऽऽकरे स्थितत्वाद्दीर्घनिर्देशस्योपक्षयेन कथं ह्रस्वाभावे ज्ञापकत्वमिति चेन्न । सत्येव हस्वाभावे दीर्घनिर्देशस्योक्तपरिभाषाज्ञापकत्वात् । सनि हस्वे तु पुनरंगकार्यस्य प्रवृत्तत्वान्न ज्ञापकत्वम् । एवञ्च न हस्वाभावज्ञापने किमपि बाधकमिति भावः ॥
इति क्रयादिप्रकरणम् । । अथ तिङन्ते चुरादिप्रकरणम् । तेषामिह ग्रहणं प्रपश्चार्थमिति । (२)(अनिर्दिष्टार्थाः स्वार्थे भवन्ती) ति परिभाषया स्वार्थे विधानार्थत्वात्प्रपञ्चार्थत्वकथनं तेषामयुक्तमिति वाच्यम् । सत्यशब्दस्य कृषथै णिच्यापुगित्यर्थक (सत्यस्य कुञ्यापुगि) तिभाष्यविरोधात् । न च सत्यापग्रहणस्याऽऽपुनिपातनार्थमावश्यकत्वमिति वाच्यम् । अर्थवेदार्थभाष्यके वार्तिक एवोक्तशब्दग्रहणेनापुर सिद्धेरिति भावः ॥ ___ ननु चितेरिदित्करणं व्यर्थमित्यत आह-चिन्तेति पठितव्ये इदिकरणं णिचः पाक्षिकत्वे लिङ्गमिति । अयम्भावः व्यर्थमिदित्करणं चुरादेणिज्वेति ज्ञापयति । णिचो नित्यत्वे तु तेन व्यवहितत्वान्नलोपाप्राप्त्या व्यर्थमेवेदित्करणं स्यात् । न च णिजन्ताक्वि. पि नलोपाभावार्थमिदित्करणस्य चारितार्थ्यम् । न च णिलोपस्य स्थानिवद्भावेन व्यवधानादेव नलोपवारणमिति वाच्यम् । [क्वौ विधौ न स्थानिवदि] ति स्थानिवत्वनिषेधेन दोषस्य तादवस्थ्यादिति वाच्यम् । 'असिद्धवदत्राऽभादितिणिलोपस्यासिद्धत्वेन क्वौ वि.
(१) अङ्गवृत्तेऽङ्गाधिकारकार्थे जाते पुनरन्यस्याऽगकार्यस्य विधानं न भवतीत्यर्थः । ज्यादादीयस इत्याद्विधानेन झापिता चेयम् । द्वयोरिति निर्देशादनित्या च ।
(२) येषां प्रत्ययानामर्था न निदिष्टास्तेषां स्बार्थे विधानं भवतीत्यर्थः । प्रत्यय इति महासज्ञाबलादर्थाकांक्षायामन्यानुपस्थितिरेवास्या बीजम् ,स्पष्टाचेयं सुपि स्थ इत्यादिसूत्रेषु भाष्ये
Aho ! Shrutgyanam
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
फक्किकारत्नमञ्जूषा। धावित्यस्य क्विशब्दमुच्चार्य विहितविधिविषयत्वेनादोषात्। न च क्वौ लुप्तं न स्थानिवदिति स्थानिवद्भावनिषेधात्क्विबन्ते दोषाऽभावार्थमिदितकरणस्यावश्यकत्वे ज्ञापकत्वायोगइति वाच्यम् । तस्यासार्वत्रिकत्वादिति प्राञ्चः । तत्रिमत्र्यादाविदित्वस्य व्यभिवरितत्वात्वों लुप्तमित्याश्रयणे ज्ञापकत्वौचित्याच्चिन्तेति पाठेऽर्धमात्रागौरवाच न णिशास्त्रबाधे मानमिति न भाष्यकृता गिचो वैकल्पिकत्वमुक्तन्नापि कैयटकृतेत्यपि बोध्यमिति प्राहुनागेशाः।
एतच्च ज्ञापकं सामान्यापेक्षमिति । सर्वेऽपि चुरादयो धातवो विकल्पेन णिचं लभन्त इत्यर्थकमिदित्करणं ज्ञापकमित्यर्थः । न च ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वे 'आषाद्वे' त्यस्य वैयर्थ्य सर्वचुरादीनां वैकल्पिकणिज्ज्ञापनेनैतत्सूत्रविहितवैकल्पिकणिचोऽकिञ्चित्करत्वादिति वाच्यम् । ज्ञापकसिद्धस्याऽसार्वत्रिकत्वेन सार्थक्यात् । एवञ्चास्मिन्पक्षे आरषीयाणामेवैच्छिको विकल्पः, ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वादेव वृत्तिकृदुदाहृतस्य जगाणे. त्यादेः संगतिः । अन्यथोक्तप्रयोगानुपपत्तिः । अन्येषां तु शिष्टप्रयोगानुपपत्तिः । अन्येषां शिष्टप्रयोगाद्वयवस्थित इति एतत्पक्षस्य [भाष्यविरुद्धत्वं] दर्शयति, तथा हि ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वे 'घुषिरविशब्दने' इति सूत्रस्स्थभायं विरुणद्धि, तत्रहि, विशब्दनार्थस्योक्तधातोश्चरादित्वेन नित्यणिजन्तत्वाद्भवादेश्वाऽ विशब्दनार्थ एवं वृत्तः सुत्रे विशब्दन इति व्यर्थमित्याशंक्य, एतदेव ज्ञापयति घुर्विशब्दने विभाषा णिच् तेन जुघुपिरिति सिद्धमित्यक्तम् , अत एव चुरादाविरित्वमति सार्थकम् ॥
विशेषापेक्षमिति । असंयोगोपधेकारान्तचुरादेगिचो विकल्प इत्येवं रूपमित्यर्थः । ज्ञापकस्य विशेषापेक्षत्वादेव, 'आषाद्वे' त्यस्य चारितार्थ्यम् । न च पूर्वपक्षस्य शैथिल्ये वृत्तिकृदुक्तग्रन्थस्य कथं सङ्गतिरिति वाच्यम् । भ्वादेराकृतिगणनेन तत्रत्यधातोरुक्तरूपोपपत्तेः ॥ . यत्तु इदित्करणाद्यन्त्रतीति माधवेनोक्तं तच्चिन्त्यमिति । नस्योपधत्वाऽभावेन नलोपाइप्रसक्त्या ज्ञापितेऽपि चारितार्थ्याऽभावादिति भावः ॥ ___ ननु हस्वोच्चारणेऽपि परतीत्यादिरूपसिद्धावुक्तरूपसिद्धयर्थं कथं दीर्घोच्चारणं णिवो वैक. ल्कित्वं ज्ञापयतीत्याह-दीर्घोच्चारणं णिचः पाक्षिकत्वे लिंगमिति ।
इररारामपवाद इति । ऋकारोपधे (उपधायाचे)ति सूत्रेणाऽचीकृतदित्यादाविर प्राप्तः । अमीमृजदित्यत्र 'मृजेर्वृद्धिरि त्यनेनाऽऽर प्राप्तः । इतरेषामृदुपधानां अपीपृथदित्यत्राऽर प्राप्त इति विवेकः । ननु इह उरित्यनूद्यमानः सवर्णान् गृह्णाति । ऋदिति विधीयमानो न तान् गृह्णाति । तथाच, अचीक्लपदित्यत्र 'उत्' इत्यनेन सति ऋवणे अचीक्लपदित्यापत्तिरिति चेन्न । लत्वस्यासिद्धत्वेन प्राक् उत् इत्यस्य प्रवृत्त्या पश्चात् 'कृपो रोल' इत्यनेन ऋकारैकदेशस्य लादेशविधानेनेष्टसिद्धरित्यलम् ॥
ननु अत उपधाया इत्यनेन कथयतीत्यत्र वृद्धिर्दुर्वारेत्यत आह-अल्लोपस्य स्थानिवत्तवान्न वृद्धिरिति । अचः परस्मिन्निति सूत्रेणेत्यर्थः । नव स्थानिनि सति यत्कार्य तस्यैव स्थानिवदित्यनेनातिदेशो नत्वादेशप्रयुक्तवारणम् । अन्यथा नायकः पावक इत्यादेन सिद्धिस्तथा चोक्तदोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । अचः परिस्मिन्नित्यत्र
Aho ! Shrutgyanam
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
चुरादिप्रकरणम् ।
१०५ स्थानिवदित्यनुवृत्त्या शब्दाधिकारपक्षाश्रयणात्स्थानिनि सति यन्न भवति तदादेशेऽपि न, स्थानिनि सति यद्भवति तदादेशेऽपीति भावातिदेशस्य सिद्धान्तितत्वेन स्थानि सत्यभवत्या वृद्धरादेशेऽप्यभावात् । उक्तद्विविधातिदेशे नपदान्तसूत्रस्थयलोपादिग्रहणस्यैव प्रामाण्यमित्यलम् ॥
ननु उन धातोणिचि तदन्ताल्लुडि तत्स्थाने तिपि पकारेकारयोरित्वे लोपे च मध्ये च्लौ तत्स्थाने चङि आडागमे आ उन इ अदितिस्थितौ णिचो द्वित्वनिमित्तत्वाऽभावेन (द्विर्वचनेऽची') त्यस्याऽप्राप्त्या द्वित्वात्परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च कृतेऽल्लोपे निशद्वस्य द्वित्वे
औननदितीष्टरूपाऽनापत्तिरित्यत आह-श्रोःपुयणजीति । बिभावयिषति, अबीभवदि. त्यादावन्तरङ्गत्वावृद्धाववादेशे (सन्यत) इत्येव सिद्धं पूङयौतेश्च सनि (स्मिपूज्वशां सनि) (सनीवन्त भ्रस्जदन्भे)त्यादिनेटि द्वित्वनिमित्तसत्वात् (द्विर्वचनेऽची)ति सूत्रप्रवृत्त्या पूर्व गुणाभावादभ्यासे उकारसद्भावेऽपि पिपविषते यियविषतीत्यत्रेत्वार्थ पययोरित्येव वाच्यम् । न च पिपविषत इत्यादौ गुणाऽवादेशयोः (अचः परस्मिन्नि)तिस्थानिवद्भावेनाsवर्णपरयकारादिपरत्वाऽभावादित्वं न स्यादिति वाच्यम् । पययोरित्येतत्सूत्रारम्भसामथ्येन स्थानिवद्भावाप्रवृत्तेः एवञ्च व्यर्थीभूतं वर्गादिग्रहणं णिचो द्वित्वानिमित्तत्वाऽभावे तन्निमित्तकाऽजादेशस्य द्वित्वे कर्त्तव्ये निषेधं ज्ञापयति, ज्ञापनफलं तु तुतावयिषति, अतूतवत् , ऊर्णनावयिषति, और्गुनवत्, पुस्फारयिषति, अपुस्फुरदिति । न च (ओःपुयणजी)ति सूत्रे णिचीत्याऽसत्त्वात्कथं णिच्यजादेशो नेत्यर्थलाभ इति वाच्यम् । द्वित्वनिमित्तेऽचि नाऽजादेशः स्थानिवदित्यर्थक द्विवंचनेऽची'त्यस्य (येन नाव्यवधानमि)तिन्यायेन एकवर्णव्यव. धाने प्रवृत्त्या तल्लाभात् तेनाऽपूर्वनिषेधाज्ञापनात् । अत एव दिववनीयिषतीत्यादौ नाऽतिप्रसक्तिः । तथा च द्वित्वनिमित्तेऽजादौ प्रत्यये एकप्रत्ययातिरिक्ताव्यवहिते परे तदन्यतरनिमित्तकादेशो नेति द्विर्वचनेऽची'त्यस्यार्थः फलित इति भावः । ननु उक्तरीत्योक्तज्ञापनेनाचिकीतदित्यत्र पूर्व 'उपधायाश्चे' तीत्वमपि न स्यादत आह-यत्र द्विरुक्ताविति । ज्ञापकसाजात्याद्यत्र द्वित्वेभ्यासोत्तरखण्डस्याद्योऽच् प्रक्रियायां परिनिष्ठितरूपे वाऽवर्णो लभ्यते तत्रैवोक्तनिषेधादुक्तस्थले प्रक्रियायां परिनिष्टितरूपे वाऽभ्यासोत्तरखण्डस्याऽऽद्यचोड. वर्णरूपत्वाऽभावान्नापत्तिरित्यत्यम् ॥
अदन्तत्वसामर्थ्यारिणज्विकल्प इति । कथादिषु उपाधावृद्धिदीर्घसन्वद्भाववि. रहात्सारभामप्रभृतीनामुपधाहस्वस्य गृहमृगप्रभृतीनामुपधागुणस्य च व्यावर्त्तनाददन्तत्वस्य सार्थक्यम् । गर्वयतेस्त्वदन्तत्वं प्रागुक्तलाभावाद्वयथं सत् णिचः पाक्षिकत्वं ज्ञापयति । नचादन्तत्वसार्थक्याय वाऽल्लोप इति प्राचोक्तमेव स्वीकर्तव्यमिति वाच्यम् । चिन्तयतेरिदित्वस्य सामान्यापेक्षज्ञापकत्वे उक्तस्याऽदन्तत्वफलस्य स्पष्टत्वेपि विशेषापेक्षज्ञापकत्वे तत्र तत्राऽऽकारोकाररूपानुबन्धानां ज्ञापकत्ववददन्तत्वस्य ज्ञापकत्वाक्षतेः । कलुलेनैव णिज्विकल्पेनैव कृतार्थत्वेनापूर्वलोपबाधकल्पनस्यायुक्तत्वात् । सत्येवं मतद्वयेऽप्येकमेव रूपमिति भावः ॥
परत्वावृद्धौ सत्यां टिलोप इति । शब्दान्तरप्राप्त्या लोपोऽनित्यः । वृद्धिरपि तथा । उभयोरनित्ययोः परत्वावृद्धिः । कृतायां तस्यामौकारस्याऽऽवादेशात्प्रा
Aho ! Shrutgyanam
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
फक्किकारत्त्रमञ्जूषा |
गेव परत्वार्णादाङ्गस्य बलीयस्त्वाच्च औलोप इति । एवञ्चाऽनग्लोपित्वाद्दीर्घ सन्वद्भावौ स्तः । नच टिलोपस्य स्थानिवद्भावेन व्यवधानाच्चङ्परणिपरलघुपरकाऽभावेन कथं दीर्घसन्वद्भावाविति वाच्यम् । तथाऽप्यङ्गस्य णिचूपरत्वाऽनपायात् । चङ्परे णौयल्लध्विति पक्षेऽपि अभ्यासस्याssदिष्टादचः पूर्वत्वेन स्थानिवत्वमेव नास्तीति न कोऽपि दोष:, अत एव 'मुण्डमिश्रेति सूत्रे हलकल्योरदन्तत्वनिपातनं सङ्गच्छते । पूर्वं लोपे तु इकारलोप्यग्लोपित्वसत्वेन तद्वैयर्थं स्यात् । एतन्निपातनमेवात्र ज्ञापकम् । आयादेशात्प्रागेवाऽन्तरङ्गत्वालोपेऽनग्लोपित्वाद्भवत्येव सन्वद्भाव इति
वृद्ध ेर्लोप बलीयानिति । अत एव 'नाग्लोपी' तिसूत्रेऽगितिप्रत्याहारग्रहणस्य साफल्यम् । (मुण्डमिश्रे ) ति सूत्रे हलकलेत्यकारान्तस्यैव पाठात्, एतद्भाष्यप्रामाण्यादिदुदुववेभ्यो णिजन्तेभ्यो लुङोऽनभिधानाच्च न दोष इति दिक् ॥
इति चुरादिप्रकरणम् ।
Writer
अथ तिङन्ते ण्यन्तप्रक्रिया |
श्रचीच कासदिति । चङ्परे णौ यदङ्गं तस्य योऽभ्यासो लघुपर इति व्याख्यातॄणां प्राचां मत एतत् । मतान्तरे त्विति । भाष्यसम्मतपक्षे तु चङ्परे णौ यल्लवित्यर्थे सन्वद्भावाद्यप्राप्त्या अचचकासदितिरूपम् ।
1
ननु अचुचुरइ अदिति स्थितौ णिनिमित्तणिलोपस्य स्थानिवस्वाच्चडूपरणिपराया उपधाया अभावात्तत्परलघोरभावाच्च हस्वदीर्घो न स्यातामित्याशयेनाशंकते - नचाग्लोपिश्वाद्वयोरप्यसम्भव इति । समाधत्ते - एयाकृतिनिर्देशादिति । 'ते प्राग्धातोरित्यादौ गत्याकृतिनिर्देशवदिति भावः । एतेन वर्णग्रहणे एव जातिप्रहणं नान्यत्रेति केषाञ्चिन्मतमपास्तम् । एवञ्च णित्वजात्याश्रयानेकणिचो ग्रहणेन णिचङ्परत्वाद्धूस्वदीर्घयोरस्ति सम्भव इति वृत्तिकृन्मतम् । शेखरकृतस्तु-जातेः पौर्वापर्याभावेन दोषस्तदवस्थ एव, जात्या न पौर्वापर्य व्यवहारः सम्भवतीत्याशंकायां [आर्द्धधातुक इति विषयसप्तमी]तिभाष्येण व्यक्तिद्वारकपौर्यापर्यस्याऽप्यनङ्गीकारात् । किञ्च णावित्यस्याऽग्लोपविशेषत्वाण्णित्वजातिनिमित्तकाग्लोप इत्यर्थेन एकणिनिमित्तकापरणिलोपस्यापि णित्वजातिनिमित्तकत्वेनाऽग्लो पित्वस्य दुर्वारतया दोषस्य तादवस्थ्यम्, तथा च अवीवददिति भाष्येण [र्णिच्युपसंख्यानमि ]ति 'चङी' ति सूत्रस्थवार्त्तिक्रेन चोक्तप्रयोगसाधुत्वमित्याहुः ॥
ननु अन्तरङ्गत्वात्पूर्वं कृतयोवृद्धयायोः पश्चात्सम्प्रसारणेऽपि अशूशवदिति न स्यादत आह- सम्प्रसाणं तदाश्रयञ्च कार्यं बलवदिति । वच्यादीनां ग्रह्यादीनामनुवृत्यैवेटसिद्धौ' लिट्यभ्यासस्ये' त्यत्रोभयेषां ग्रहणसामर्थ्यादेतस्या लाभः । अन्यथा वत्रश्चेत्यत्र कृते हलादिशेषे वस्य सम्प्रसारणापत्तिरिति । नच णिच्यजादेशो न स्याद्वित्वे कर्तव्य इत्यर्थक 'द्विर्वचनेऽची' तिसूत्रप्रवृत्त्या वृद्ध्यादेरप्राप्त्या न दोष इति वाच्यम् । अशूशवदितिभाष्यप्रयोगेणोक्तज्ञापनस्यानित्यत्वात् । नच सूत्रसामर्थ्यादेवोक्तज्ञापनस्यानित्यत्वमिति वाच्यम् । तस्य द्वित्वे कृतेऽपि चरितार्थत्वादिति भावः ॥
ननु एधतेर्लुङि णिचि उपधासंज्ञायाः प्राक् धिशब्दस्य द्वित्वे तत एकारस्योपधात्वाऽभात्रा
Aho! Shrutgyanam
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ण्यन्तप्रक्रियाप्रकरणम् ।
१०७ ध्रस्वाऽप्राप्त्या मा भवानिदिधदिति प्रयोगो न स्यादत आह-बहिरंगोऽप्युपधाह्रस्वो द्वित्वात्प्रागेवेति । एवञ्च द्वित्वात्प्रागह्वस्वे सत्युक्तप्रयोगसिद्धिः । अत्र प्रमाणमाह
ओणेऋदित्करणाल्लिङ्गादिति । हस्वात्पूर्व द्वित्वे तु णिशब्दस्य द्वित्वे सत्युपधाहस्वाऽप्राप्त्या तन्निषेधार्थ कृतस्य ऋकारस्य वैयर्थ्य स्यात् उक्तज्ञापनेनोक्तार्थज्ञापने तु द्वित्वा. प्रागुपधाहस्वाप्राप्तौ तद्वयावृत्त्यर्थमृदित्करणस्यावश्यकत्वादुक्तार्थे ज्ञापकत्वं सुस्थमिति भावः ॥ __अयमुजधातुरुपदेशावस्थायां दकारोपधः उद्ज इति । ततो भुजन्युब्जावित्यब्रोब्ज इति निपातनेन दकारस्य बकारः तस्य चान्तरङ्गत्वेपि न द्वित्वात्प्राक प्रवृत्तिस्तथा सति छिजशब्दस्य द्वित्वे औब्जिजदितीष्टप्रयोगानापत्तिः । अर्थादुत्तरखण्डे बकारश्रवणापत्तिः स्यात् किन्तु दकारोच्चारणसामर्थ्यात् 'नन्द्राः संयोगादयः इतिनिषेधेन जिशब्दस्य द्वित्वे कृत एव, तथा च न कोऽपि दोष इत्यभिप्रेत्याह-उपदेशे दकारोपध इत्यादि दकारोच्चारणसामादित्यन्तमिति।
ननु कृतात्वस्यापि स्थानिवत्वेन लीत्वान्नुक स्यादत आह-लोई इति ईकारप्रश्लेषादात्वपक्षे नुक् नेति ।।
ननु हेतुभय इत्युक्तेर्भयस्मयावित्यनुपपन्नमित्यत आह-भयग्रहणं धात्वर्थोपलक्षणमिति ।
ननु हेतोः स्मयस्य गम्यमानत्वे सत्येवाऽऽत्वात्मनेपदयोर्विधानात्तत्रात्वाङ्गीकार आत्मनेपदत्यागे च वक्ष्यमाणरघुकाव्यप्रयोगानुपपत्तिरित्याशंकते-कथन्तर्हि (१)विस्मापयन्विस्मितमात्ववृत्ताविति । समाधत्ते-पत्र मनुष्यवाचेति । अत्र मनुष्यवा. चेति करणादेव स्मयस्य गम्यमानत्वाद्धेतोरगम्यमानत्वेन न दोषः । हेतोस्तद्गम्यमानत्वे तु सत्यात्मनेपदे शानजापत्तिारैव । मुख्यसमाधानमाह-सत्यमिति । समाधानान्तरमाह-मनुष्यवाक प्रयोज्यकर्तीति । यद्यपि प्रथमणिजर्थम्प्रति मनुष्यवागेव प्रयोजिका तथापि द्वितीयणिजाऽभिप्रायेणेदमुक्तम् । अत एवाऽऽत्वम्प्रवृत्तम् । प्रयोज्यस्य की प्रयोज्यकर्तीति व्याख्यायां प्रथमणिजाभिप्रायेणैव सुयोज्यमित्याहुः केचित् । रायन्तापणाविति । राजा विस्मयते तं मनुष्यवाग्विस्मापयते तया सिंहो विस्मापयमिनति । एञ्च प्रथमणिच मनुष्यवाचो हेतुत्वादात्वपुकोरुपपत्तिरिति भावः ॥
ईय॑तेस्तृतीयस्येति वक्तव्यम्-तृतीयस्येत्यस्य तृतीयव्यञ्जनस्येत्यर्थः । अत्र व्याख्याने फलं दर्शयति-एप्रिययदिति । एर्षिष्यदित्यस्यासाधुत्वापत्तिरत आह-द्वितीयव्याख्यायामिति । ईय॑तिप्रकृतिकप्रत्ययान्तधातोरित्यर्थे बीजाऽभावेन ण्यन्ते सन्नन्ते च प्रवृत्तिः । तृतीयस्येति । तृतीयव्यञ्जनसहितस्यैकाच इत्यर्थः ॥ ___ननु अर्थधातोरागीयत्वेनात्मनेपदित्वात्प्रार्थयन्तीति प्रयोगानुपपत्तिरित्यत आहनिवृत्तप्रेषणाद्धातोरिति । उक्तञ्च निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽथें नियुज्यत इति । तेन
(१) श्लोकोऽयं २ सर्गे रघुवंशकाव्ये
तमार्यगृह्यं निगृहीतधनुर्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम् । विस्माययन्विस्मितमात्मवृत्तौ सिंहोरुसत्वं निजगाद सिंहः ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
फक्किकारत्नमञ्जूषा ।
प्रार्थनां कुर्वन्तीति विवक्षितेऽर्थे प्रयोग इति भावः । यत्तु परस्मैपदसिद्ध्यर्थं प्रार्थनं प्रास्तं कुर्वन्ति प्रार्थयन्तीति तन्न, धातुसंज्ञाप्रयोजकप्रत्यये चिकीर्षिते उपसर्गाणां पृथक्करणस्य वक्ष्यमाणत्वाद् ‘अर्थवेदयोरित्यापुको दुर्वारत्वात् ॥
इतिण्यन्तप्रक्रिया |
अथ तिङन्ते सन्नन्तप्रक्रिया |
ननु प्रत्ययवाच्येच्छाया नियतकर्माकांक्षत्वात्प्रत्यासत्या प्रकृत्यर्थकर्मिकायामेवेच्छायां सनो विधानात्कर्मणो लाभे पुनस्सूत्रे तदुपादानं व्यर्थमित्याशङ्कते - कर्मणः किमिति । उत्तरयति - गमनेनेच्छतीति करणान्माभूदिति । अयम्भात्रः, कर्मण इत्यस्याभावे प्रत्यासत्तेः सर्वैर्दुर्बोध्यत्वादिच्छाकर्मकादेवेत्यर्थे निश्चिते समानकर्तृकाद्धातोरित्यनेन यस्य यस्य समानकर्तृत्वं तस्य सर्वस्योपस्थितौ करणभूतार्थवाचकादपि धातोः यत्किञ्चित्कर्मिकायामिच्छायामपि प्रत्ययापत्तिः तत्सत्वे तु न तथेति । समानकर्तृकात्किमिति । प्रत्ययापत्तिमाश्रित्य प्रश्नः । पूर्ववदेवोत्तरम् ॥
ननु परत्वात्कत्वषत्वयोः कृतयोर्भष्भावो न स्यादत आह-सनः पत्वस्यासिद्धत्वाद्भषभाव इति । केचित्तु जागृह स इति स्थितौ सस्येणः परत्वात्प्राप्तवत्वस्यासिद्धत्वेन sa भष्भाव इति वदन्ति । षत्वे च कृते पश्चाद्भष्भावे कर्त्तव्ये सकारपरत्वाभावेन भष्भावो नेति पूर्वपक्षे प्रक्रान्तेऽस्य ग्रन्थस्य प्रवृत्तिरित्यन्ये ॥
ननु धृङः सनि [अत्रेटो दीर्घो नेष्टः ] इत्यनेनेटो दीर्घाभावबोधनाद्दीर्घघटितप्रयोगो ऽनुपपन्न इत्याशंकते - कथमुद्दिधीर्षु रिति । समाधते भौवादिकयोर्धृ धृञोरि ति । एवञ्च 'अज्झनगमां सनी' ति वक्ष्यमाणसूत्रेण दीर्घे प्रयोगोपपत्तिरितिभावः ॥
1
ननु दिदीपत इत्यत्र 'मिनाति मिनोति' इत्यनेनात्वं कुतो नेत्याशंकां समाधत्तेएज्विषयत्वाऽभावादिति । उक्तसूत्रेणैज्विषय एवात्वविधानन्न तु तदभाव इति प्रकृasaथात्वान्नात्वमिति अत्र प्रमाणमाह-- श्रत एवेति । एज्विषयाऽभावेऽप्यात्वे 'स निमीमे' ति सूत्रे माग्रहणेन ( १ ) [ गामादाग्रहणेष्वविशेषः ] इति परिभाषया मीधातोरपि ग्रहणसिद्धौ पृथक् तदुपादानं व्यथं स्यादितीदमेवैज्विषय एवात्वमित्यत्र बीजमित्यलम् ॥
ननु 'हलन्ताच्चे' त्यनेन इक् समीपस्थहलव्यवहितोत्तरस्य झलादिसनः किद्भावविधानेन तितृक्षतीत्यत्र स न स्यात् सनो ऋकाररूपेक्समीपस्थनकाररूपहलः परत्वाभा - वान्मध्ये हकारेण व्यवधानादित्याशंक्य समाधत्ते - हल्ग्रहणं जातिपरमिति । एवञ्च हल्त्वजात्याक्रान्तैकानेकहल् परस्य झलादिसनः किदित्यर्थे न दोष इति भावः ॥
ननु इषेः सनि द्वित्वगुणयोः प्राप्तौ नित्यत्वाद्वित्वेऽभ्यासस्यानर्थक्यादिटो गुणस्य चानापत्तौ एषिषिपतीतीष्टरूपन्न स्यादत आह-इह नित्यमपि द्वित्वं गुणेन बा
(१) दाधाध्वदा बिते सूत्रेऽदान्घटकदाप्पदेन देपा प्रहणाय दैप् शोधन इत्यत्रेत्संज्ञकः पकारः कृत; सच दापदेन प्रतिपदोक्त दारूपस्यैव प्रहणात् निरनुबन्धपरिभाषया निरनुबन्धकस्यैव च ग्रहणाच्च व्यर्थः सन्नुक्तपरिभाषाज्ञापकः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
सन्नन्तप्रक्रियाप्रकरणम् ।
१०९ ध्यत इति । अत्र प्रमाणमाह--उपधाकायं हि द्वित्वात्प्रबलमित्यादि । ओणे
दित्करणस्य सामान्यापेक्षज्ञापकत्वेनोपधाकाय॑मात्रस्य हस्वगुणादेद्वित्वात्प्राबल्यबोधनेन द्वित्वात्प्राग गुणे रूपमिष्टं सिद्धयतीति भावः । वस्तुतस्तुणौ चङीति सूत्रस्थभाष्ये यदयमोणिमृदितं करोति तज्ज्ञापयति द्विवचनं हस्वादलीय' इत्युक्तत्वादस्य सामान्या. पेक्षज्ञापकत्वं चिन्त्यम् । तस्माच्छब्दान्तरप्राप्त्या द्वित्वस्यानित्यत्वेन द्वयोरनित्ययोः परत्वादिड् वाच्यस्ततोऽपि प्राग गुणेनेष्टसिद्धिरित्यलम् ॥
ननु ऊर्णोतेः सनि इडागम द्वित्वात्प्राक् गुणेऽवादेशे च कृते पश्चान्न शब्दस्य द्वित्वे ऽभ्यासे उकारश्रवणानापत्तिरिति चेन्न । 'द्विर्वचनेऽची' ति सूत्रेण स्थानिरूपस्यातिदेशेन नोशब्दे नवशब्दे वा नुशब्दबुद्धया कार्यप्रवृत्त्या आदेशस्थ गुणस्य निषेधेन वाऽभ्यासे उकारश्रवणोपपत्तेः । नच द्वित्वम्प्रति सूत्रे षष्टान्ततथोपात्तत्त्वात्सनः कायित्वेन निमित्तत्वाऽभावाद्विर्वचनेऽचीत्यस्याऽप्राप्त्या दोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । (१) [कार्यमनुभवन् हि कार्या निमित्ततया नाश्रीयते इति परिभाषया कार्यानुभवकर्तृत्वविशिष्टस्य कार्यिणो निमित्तत्वेनानाश्रयणादतादृशस्य कार्यिणो निमित्तत्वाक्षततया नुशद्धस्यैव द्वित्वेन सनोऽद्वित्वात्तस्येटो निमित्तत्वेनोक्तसूत्रप्रवृत्तेरदोषादिति भावः ॥
ननु (लक्षणप्रतिपदोक्त) परिभाषया मिनोतेीरूपस्य लाक्षणिकत्वेन मीग्रहणेन ग्रहणं न स्यादिति चेन्न । यत्र लक्षणाभिनिवृतत्वेन शब्दरूपापेक्षा तत्रैवोक्तपरिभाषोपस्थि. त्या प्रयोगाश्रयणे तदनुपस्थित्याऽदोषादित्याह-कृतदीर्घस्य मिनोतीरूपाऽविशेशेषादिसिति । अत्र मीरूपमात्रस्य प्रयोगाश्रयणात्परिभाषाऽप्रवृत्तिः । 'विमाषा दिक समासे' इत्यत्र तु लक्षणाऽभिनिवृत्तस्य समालशब्दस्याश्रयणादुक्तपरिभाषाप्रवृत्त्या 'दिङ्. नामान्यन्तराले' इति प्रतिपदोक्तसमासस्यैवाश्रयणम् । उक्तपरिभाषाया अनित्यत्वात्वधिदुपस्थितिः क्वचिदनुपस्थितिरिति निष्कृष्टोऽर्थ इति दिक् ॥
नतु ऋधातोःसनि इटि इसः सनोऽवयवस्य कार्यभागित्वेन कार्यिणो निमित्तत्वालाभेन द्विवचनेचीति निषेधाऽप्रवृत्त्या गुणेऽ र इसितिस्थितौ रिसशब्दस्य द्वित्वे हलादिः शेषे अरिरिषतीति सिद्धिरिति भावः ।।
नन उच्छेः सनि तुकि चुत्वे, द्विर्वचने न पूर्वत्रासिद्धं प्रवर्तते इत्यर्थक (पूर्वत्राऽसिद्धीयमद्विर्वचने) इति परिभाषया द्वित्वदृष्ट्या चुत्वस्यासिद्धत्वाऽभावेन चकारछकारसहित. स्येटो द्वित्वे उचिच्छिपतीति सिद्धयति । नच [निमित्ताऽपाये नैमित्तकस्याऽप्यपायः] इति परिभाषया चकाररूपस्य तुकोऽपायाञ्चकारस्याऽभ्यासे श्रवणापत्तिरिति वाच्यम् । तस्या अनित्यत्वेनाऽप्रवृत्त्याऽदोषात् । एतदनित्यत्वे ज्ञापकमाह-च्छोशूडिति सूत्रे सतुगग्रहणाज्ज्ञापकादिति । तथा हि तुग्विशिष्टस्य छकारस्य शादेशेऽपि उक्तपरिभाषया तुनिमित्तस्य छस्याऽपाये नैमित्तिकस्य तुकोऽपायात्तच्छ्रवणापत्या सतुग्ग्रहणं व्यथं सज्ज्ञापयति उक्तपरिभाषाऽनित्येति । एवश्वेह तदप्रवृत्या नोक्तदोषः । समाधानान्तरमाह -प्रकृतिप्रत्ययापत्तिवचनाद्वेति । पुष्ययोगं जानाति पुष्येण योजयतीत्येतत्साधके
(१) कार्यानुभवकर्तृत्वविशिष्टः कार्थी निमित्तं न भवतीति परिभाषार्थः । स्थण्डिलाच्छयितरीतिसूत्रे शयितरीति निर्देशोऽत्र ज्ञापकः ।
१० फ० म०
Aho ! Shrutgyanam
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
'पुष्ययोगे झी' ति सूत्रे भाष्यकृत् कृतायाः प्रकृतिप्रत्ययानुवृत्तेझपकत्वम्, तत्र हि चजोरि ति घिति परे कुत्वं अन्यथा इल्लुकि निमित्ताऽपाय इति परिभाषयैव कुत्त्वव्यावृत्तौ व्यथैव तदनुवृत्तिः । किञ्च [ आख्यानात्कृतस्तदाचष्टे ] इति वार्तिकविहितप्रकृतिप्रत्ययापत्तिवचनं तदनित्यत्वे झापकम् । वस्तुतस्तु एतैरुक्तपरिभाषाऽभाव एव ज्ञाप्यत इति दिक् ।
स्थादिष्वभ्यासेनेति नियमान्नेहेति-ननु नियमादेव निषेधे 'सुनोतेः स्यसनो' अस्येह निविषयापत्तिरिति चेन्न अभिसुसुपतेरप्रत्ययेऽभिसुसूरित्यत्र षत्वनिषेधाय तदावश्यकत्वादिति भावः ॥
इति सन्नन्तप्रक्रिया।
अथ तिङन्ते यङन्तप्रक्रिया । ननु क्रियासमभिहार इत्युक्त्यैव धातोर्लाभात्सूत्रे पुनस्तदुपादानं व्यर्थमित्याशंकतेधातोः किमिति । उत्तरयति-ब्रुवोवचिरित्यादीति । वावच्यते चाख्यायते इत्या. दिसिद्धिः प्रयोजनम् । धिगित्यव्ययस्यापि क्रियावाचित्वादेकाच्त्वाच्च ततः प्राप्तयळ्यावृत्त्यर्थमपि धातुग्रहणमित्यलम् ॥
यस्येतिसंघातग्रहणमिति । तेन नाव्ययीदहर्यादित्यादौ यलोपापत्तिः । संघातग्रहणमामात्तु (अर्थवदग्रहणे नाऽनर्थकर-ये) ति परिभाषोपस्थितौ न पुत्रकाम्यादौ यलोपातिप्रसक्तिः । वर्णग्रहणे तु तदनुपस्थित्या यलोपोऽत्र स्यादेवेति भावः ॥
दीर्घोऽकितः । अत्राऽग्रहणे यंयम्यते रंरम्यत इत्यादौ दीर्घापत्तिः । ननु सूत्रे दीर्घयदश्रवणादुपस्थिताऽपदेन 'अत्रलोपोऽभ्यासस्ये' त्यस्मादनुवर्तमानाऽभ्यासस्य विशेष्यत्वेन अजन्ताभ्यासरस्य दीर्घ इत्यर्थे नोक्तस्थले दीर्घप्राप्तिरिति व्यथं तत् । नचाऽभ्यासावयव. स्याचो दीर्घ इति वैयधिकरण्यान्वयाङ्गीकारे तस्य सार्थक्यमिति वाच्यम् । सामानाधिक. रणयान्वयसम्भवे वैषधिकरण्यान्वयस्यायुक्तत्वेन (येन नाप्राप्ति) न्यायेन नुको दोर्षापवाद. त्वाऽभ्युपगमेन च दोषाभावेनाकिद्ग्रहणवैयर्थ्यस्य तादवस्थ्यादिति चेन्न । डोढौक्यत इत्य. त्राऽभ्यासहस्वबाधेनोक्तसूत्रप्राप्तदीर्घव्यावृत्तये (अभ्यासविकारेषु उत्सर्गविधीन् बाधका न बावन्ते) इत्येतदूज्ञापनायाऽकिदुग्रहणस्यावश्यकत्वात् । एवञ्चोक्तज्ञापकसमर्थनाय वैयधिक२ण्यपक्षाश्रयणेन यंयम्यत इत्यादौ दीर्घात्पूर्व सत्यपि नुकि दीर्घवारणायावश्यकमकिद्ग्रह. णमिति भावः ॥
ननु अतेंर्यडि 'नन्द्राः संयोगादयः' इत्यनेन निषेधाद्रेफस्य द्वित्वाभावेन वक्ष्यमाण. भाष्योदाहरणमसङ्गतं स्यादत आह-यकारपररेफस्य न द्वित्वनिषेधः। श्रारार्यत इतिभाष्योदाहरणादिति । द्वित्वम्प्रति यङः कार्यित्वान्न निमित्तत्वयोग इत्यपास्तमेतेन । भाष्योदाहरणस्य सामन्यापेज्ञापकत्वादार्यमाख्यदारर्यदिति सिद्धिः ॥
ननु विग्रहेण यङन्तप्रतिपाद्यविशेषाऽसम्प्रत्ययेन नित्यग्रहणमनर्थकमिति भाष्येण च नित्यग्रहणं न वाक्यनिवर्तकं किन्तु कौटिल्यपदान्वय्यावधारणार्थन्तदित्याह-कौटि. ल्य एवेति । इति वृत्तिकृद्रीत्या, 'धातोरेकाच' इति सूत्रभाष्यरीत्या तु गत्यर्थेभ्यः क्रि.
Aho! Shrutgyanam
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
यङन्तप्रक्रियाप्रकरणम् ।
१११ यासमभिहारे यङ्भवत्येवेत्यवसेयम् । नच 'नित्यं कौटिल्ये गतावि' त्यत्र नित्यग्रहणं व्यथं (१)(तक्रकौण्डिन्य) न्यायेन तक्रदानेन दधिदानबाधवत्सूत्रे कौटिल्यपदोपादानेन क्रि. यासमभिहारे प्रत्ययाविधानान्नित्यपदासद्भावेऽप्यवधारणार्थलाभेनेष्टसिद्धेरिति वाच्यम् । तस्योक्तन्यायानित्यत्वज्ञापनेन सार्थक्यात् । अत एव ‘मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्चे' त्येतत्सूत्रविहितवर्तमानार्थकत्तेन पूजार्थकधातुभ्यो भूते क्तस्याबाधात् 'क्तस्य च वर्तमाने इति षष्ट्यप्राप्त्या (पूजितो यः सुराऽसुरैरि)त्यत्र तृतीयायाः साधुत्वमिति भावः ॥
अकित इत्युक्तेन दीर्घ इति-ननु अजन्ताऽभ्यासस्य दीर्घ इत्यर्थेन नुग्रुगादौ कृतेऽजन्तत्वाऽभावान्नीकि विशेषाभावाद्रीकि रोग्विधानेनैव सिद्धे रिग्विधिसामर्थ्यादेव तदभावसिद्धेः, किमकित इत्यनेनेति चेन्न । अभ्यासविकारविधौ वैयधिकरण्यान्वयज्ञापनार्थत्वात् । अत एव छयतेः सनि द्वित्वेऽन्तरङ्गत्वात्तुकि चिच्छासतीत्यादावभ्यासहस्वत्वेत्वसिद्धिः । नचैवमपि अपवादत्वान्नीगादिभिर्दीर्घबाधे व्यर्थमेव तदिति वाच्यम् । अ. भ्यासविकारे बाधका न बाधन्ते इत्यर्थस्यापि ज्ञापनात् ।
इति यङन्तप्रक्रिया ।
अथ तिङन्ते यङलुगन्तप्रकिया। यङोऽचि च । अत्र सूत्रे अचीति प्रत्ययस्य ग्रहणं नतु प्रत्याहारस्य यडा साहच. र्यात् । चकारेण बहुलमित्यनुकर्षस्तदाह-अच् प्रत्यये बहुलं लुगिति-चकारस्य फलान्तरमप्याह-चकारात्तं विनाऽपीति ।
अनैमित्तिकोऽयमन्तरङ्गत्वादादौ भवतीति-'सन्योः ' इति षष्ठी न तु सप्तमी । सप्तमीस्वीकारे तु यङो लुका लुप्तत्वेन प्रत्ययलक्षणाऽप्रवृत्त्या यङन्तत्वाऽभावेन द्वित्वानापत्तिरिति भावः । नच 'न लुमताङ्गस्येत्यनेनाऽङ्गाधिकारविहितकार्थस्यैव निषेधेन प्रकृते तादृशकार्याऽभावातद्वित्वे बाधकाऽभावेन सप्तमीपक्षेऽपि न कोऽपि दोष इति वाच्यम् । उक्तनिषेधसूत्रेऽङ्गाधिकारस्याग्रहणेन प्रत्यये परतः पूर्वस्य विधीयमानं यदांगमनांगं कायं तस्य सर्वस्यापि निषेधात् । अत एव राजपुरुष इत्यादौ नलोपसिद्धिः । आङ्गकायस्यैव तेन निषेधे तु 'यचिभमित्यस्यानाङ्गत्वेन निषेधाऽभावाभत्वेन पदत्वबाधान्नलोपो न स्यादिति भावः ॥
धातुत्वालडादय इति-क्विबन्तेष्विव प्रत्ययोत्पत्तेः प्राक् प्रवृत्ताया धातुसंज्ञाया (एकदेशविकृत)न्यायेनाऽवस्थितत्वात् कार्यकालपक्षेऽपि भूवादिसूत्रप्रवृत्तेश्च । अथवा, चर्करीतमित्यस्याऽदादौ पाठाभ्वादित्वाद्भुवादिसूत्रेण धातुसंज्ञेति भावः ॥
डिवस्य प्रत्ययाऽप्रत्ययसाधारणत्वेनेति-ऋतेरीयङित्यादिषु प्रत्ययेषु चित्रकादिष्वप्रत्ययेषु च ङित्वस्य दर्शनेन प्रत्ययस्याऽसाधारणरूपाश्रयणे प्रवर्तमानल्य प्रत्ययलक्षणस्यात्राऽप्रवृत्त्या न यडो डित्वप्रयुक्तकार्यस्याऽऽत्मनेपदरूपस्य शङ्कालेशोऽयीति भावः । प्रत्ययस्याऽसाधारणरूपाश्रयण एव प्रत्ययलक्षणप्रवृत्तरेव सुदृषत्प्रासाद इत्यत्रासिति
(१) सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तकं कौण्डिन्यायेति तदाकारः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
फक्किकारत्नमञ्जूषा।
प्रत्ययाऽप्रत्यययोः सत्वादसाधारणरूपानाश्रयणेन प्रत्यलक्षगाऽप्रवृत्त्याऽसन्तत्वाऽभावान्न दीर्घ इति दिक् ॥
ननु येषामनुदात्तेतां प्रत्ययलक्षणमन्तरैव ङित्वं तेभ्यस्त्वात्मनेपदं दुर्वारमित्यत आह-अनुदात्तङित इत्यनुबन्धनिर्देशादिति-रितपाशपाऽनुबन्धेनेति निषेधपरिगण. नेऽनुबन्धपदसद्भावेन तत्प्रयुक्तकार्यस्य यङ्लुक्यभावबोधनात् 'अनुदात्तडित' इत्यत्राडित इत्यस्य डकारेत्संज्ञकाद्धातोरित्यर्थे डकारस्याऽनुबन्धत्वस्य स्पष्टत्वान्न तनिर्दिष्टात्मनेपद. प्रसक्तिरिति भावः ॥
अतएवेत्यादि शपोलुगित्यन्तमिति-उक्तनिषेधपरिगणनेन गणनिर्दिष्टकार्यस्याप्यत्राप्रवृत्तिबोधनाच्छयन्नादेरप्राप्त्या तदनिर्दिष्टस्य शप एवं प्रवृत्त्या तस्य (चर्करीतमि)त्यस्य विशिष्याऽदादौ पाठाल्लुगिति बोध्यम् ।
ननु यङलुगन्तभूधातोर्लटि तिपि प्रत्ययलक्षणेन यङन्तत्वादद्वित्वेऽभ्यासस्य जश्त्वे तस्य च गुणे 'यडो वेति इटि, तदभावे वा बोभू इति बोभूति इति स्थितौ 'सार्वधातुकाईधातुकयोरिति प्राप्तगुणस्य 'भूसुबोस्तिडीति निषेधे बोभवीति, बोभोतीतीति चेष्टप्रयोगो न स्यादत आह-बोभूतु तेतिक्ते इति छन्दसि निपातनादिति ।।
उक्तसूत्रेणैव गुणनिषेधसिद्धौ निपातनस्य यङ्लुगन्तभूधातोश्छन्दस्येव तत्रापि लोट्येव गुणाऽभावो नाऽन्यत्रेति नियमार्थत्वेन लटि गुणे न बाधकमिति । अत एव बोभूत्विति नियमार्थमत्रैव यलुगन्तस्य गुणाऽभावो नान्यत्र बोभवीतीत्युक्तम्भाष्ये । श्रत एवेति । पूर्वोक्तनियमादेवेत्यर्थः । ननु समुदायस्य बोभू इत्यस्य भुवोऽतिरिक्तत्वेन त. वाऽभावाद्भवोस्तिङीति गुणनिषेधाऽप्राप्त्या निपातनस्य गुणनिषेधायावश्यकत्वेन नियमार्थत्वं न सम्भवतीत्याशंकते-नच यलुक्यप्राप्त एव गुणाभावो निपात्यता. मिति । समाधत्ते-प्रकृतिग्रहणेन यलुगन्तस्यापि ग्रहणादिति । एवञ्च भूग्रहणेन बोभू इत्यस्य ग्रहणाद्गुणनिषेधसिद्धया निपातनं नियमार्थमेवेति । तत्र प्रमाणमाहद्विःप्रयोगोद्विवचनं पाष्ठमिति सिद्धान्तादिति । षष्टाध्यायस्थसूत्रविहितद्विर्वचनस्य द्विः प्रयोगरूपत्वेन तत्त्वाक्षततया निषेधादिसिद्धिः । शेखरकृतस्तु, उत्तरखण्डस्य भूत्वाक्षततया भूसुबोरित्यस्य भूशब्दान्ताङ्गस्य न गुण इत्यर्थेन निषेधप्राप्त्या नियमसिद्धिः । द्विःप्रयोगत्वेऽपि विशिष्टानुपूर्वीभेदात्प्रकृतिग्रहणेन तद्ग्रहणोपपादनं न सम्भवति । अत एव 'दयते दिगी'ति सूत्रे भाष्ये अस्तेभ्वीदेशे यदि स्थाने द्विर्वचनं द्वित्वे कृते सर्वादेशो भूभावः प्राप्नोति । अथ द्विः प्रयोगो द्विर्वचनं तदा परस्य भूभावे कृते पूर्वस्य श्रवणं प्राप्नोतीत्युक्तमित्याहुः ॥
ननु 'आत' इत्यनेन सिज्लुकि सति आदन्तादेव झेर्नुसो विधानादिह जुस् न स्यादत आह-अभ्यस्ताश्रयो जुसिति । 'सिजभ्यस्तविदिभ्यश्चे, त्यनेन सिचः परत्वमाश्रित्य प्राप्तजुस एव नियमो नत्वभ्यस्ताश्रयस्य तस्येति न कोऽपि दोषः । नच परत्वात् 'अदभ्यस्तादि' त्यनेन कृतेऽदादेशे जुसोऽप्राप्त्या दोषस्य तादवस्थ्यमेवेति वाच्यम् । अभ्यस्ताश्रयजुसोऽदादेशाऽपवादत्वेन दोषोद्धारादिति भावः ॥
ननु 'सिजभ्यस्तविदिभ्यश्चेत्यनेनाऽभ्यस्ताश्रये जुसि कृने जुसि चेति गुणो दुर्वार
Aho! Shrutgyanam
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
यङ्लुगन्तप्रक्रियाप्रकरणम्।
११३ इत्यत आह-नित्यत्वादुवुगिति-(परनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः) इति परिभाषया परत्वाऽपेक्षया नित्यत्वस्य बलवत्वबोधनाज्जुसि चेति गुणस्य परत्वात्तदपेक्षया कृताकृतप्रसङ्गित्वेन वुको नित्यत्वाद्गुणं बाधित्वा वुगेवेति भावः ।।
ननु (एकाच उपदेशेऽनुदात्तादि)त्यत्रैकाच्ग्रहणस्य रितपाशपानुबन्धेतिनिषेधवचनज्ञापकत्वेनैकाग्रहणघटितशास्त्रस्य यङ्लुक्यप्रवृत्तिसूचनादिहोक्तसूत्राऽप्रवृत्तिरित्याह-एका. जग्रहणेनोक्तत्वान्नेनिषेध इति ॥ - ननु गमेर्यलुगन्ताल्लोटि मध्यमपुरुषैकवचने सेद्यपिञ्चेति हौ तस्य 'अतो हेरिति लुक् स्यादत आह-अनुनासिकलोपस्याऽऽभीयत्वेनाऽसिद्धत्वान्न हेलगिति । समानाश्रयाभीये कर्तव्ये समानाश्रयमाभीयमसिद्धमित्यर्थकस्य 'असिद्धवदत्राभादित्यस्य 'अनुदात्तोपदेशे'त्यत्रोपस्थित्या, अनुदात्तोपदेशानां यमिरमिगम्यादीनां, तनोत्यादीनां, वनतेश्चानुनासिकस्य लोपः स्याज्झलादौ किङ्तिपरे सचाऽसिद्धो भवतीत्यर्थे समानाश्रयस्य हेर्नुकोऽत्र कर्तव्यत्वे समानाश्रयस्याऽनुनासिकलोपस्यासिद्धत्वेन हेरतःपरत्वाऽभावान्न लुगितिभावः ॥ ___ ननु यङलुगन्ताद्मेर्लुङि 'च्लि लुङि' इत्येतत्सूत्रविहितस्य च्ले: स्थाने 'स्तिपाशपे' तिनिषेधपरिगणनेऽनुबन्धपदसद्भावात्तनिर्दिष्टकार्यस्येह प्रकरणेऽभावप्रतिपादनात् 'पुपादिद्युताय्ल दितः परस्मैपदेष्वि' तिसूत्रेण नाऽङित्याह-अनुबन्धनिर्देशान्नच्लेरङिति।
ननु हन्तेर्यलुकि 'हो हन्तेणिन्नेब्वित्यतो हन्तेरित्यनुवर्त्य 'अभ्यासाच्छेत्येतत्सू. त्रविहितकुत्वरयाऽत्र प्रवृत्तिर्न स्याद्धन्तेरित्यत्र श्तिपो निर्दिष्टत्वादुक्तनिषेधादित्यत आहशितपाशपेतिनिषेधस्त्वनित्य इति । अनित्यत्वे प्रमाणमाह-गुणो यङलकोः, इति सामान्यापेक्षज्ञापकादिति-अयम्भावः' 'सन्यङो' रितिद्वित्वविधायकेनैकाचोदित्वविधानात्तत्र च शितपाशपेति निषेधेन यङ्लुकि कुत्रापि द्वित्वाऽभावात् 'गुणोय
लुकोः' इत्यनेनाऽभ्यासस्य विधीयमानो यो गुणस्तस्य द्विर्वचनं विनाऽनुपपत्या व्यर्थीभूतं क्वचिदप्रवृत्तिं ज्ञापयति । विशेषाऽपेक्षज्ञापकत्वे तु एकाज्निबन्धनस्यैवाऽनित्यत्न स्यादित्यलम् ॥
ननु हन्तेर्यलुकि लोटि मध्यमपुरुषैकवचने हौ जङ्घहीत्यत्र 'हन्तेजः' इति जादेशः कुतोनेत्याशंका समाधत्ते-श्तिपा निर्देशाज्जादेशो नेति । उक्तजादेशविधायकसूत्रे हन्तेरित्यत्र शितपो निर्दिष्टत्वेन तन्निहिष्टकार्यस्य च श्तिपा शपेति निषेधेन यङ्लुक्यप्रवृत्तिबोधनेन जादेशाऽभाव इति भावः ॥
ननु हन्तेर्यङलुकि आशीलिङि लुङि च कृतद्विवचनस्य हन्तेर्वधादेशे पुनर्द्वित्वं कुतो नेत्याशंका समाधत्ते-वधादेशस्य द्वित्वं तु न भवतीति-अयम्भावः, सन्यङोरिति द्वित्वविधायके 'लिटि धातोरनभ्यासस्ये त्यतोऽभ्यासस्ये' त्यतोऽनभ्यासपदानुवृत्तौ सन्नन्तस्य यङन्तस्य चानभ्यासभिन्नप्रथमैकाचो द्वित्वमित्यर्थे वध्यात् अवधीदित्यत्र वधादेशस्य स्थानिवद्भावेनाऽभ्यासत्वान्न द्वित्वप्राप्तिः । नाऽभ्यासो यस्मिन् यस्य वेति बहुव्री. हावभ्यासपदस्य धातोः समानाधिकरणविशेषणत्वम् । अस्तेरिति सूत्रस्थभाष्येणोत्तरखण्ड. स्यैव वधादेशे जंवध्यादित्येवरूपमिति बोध्यम् ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
फक्किकारनमञ्जूषा। ननु आपूर्वकाद्धन्तेर्यङलुकि 'आङो यमहनः' इत्यात्मनेपदं न स्याद्यङलुगन्तस्यो. कधातोश्शुद्धधातुभिन्नत्वेन तद्ग्रहणेनाऽग्रहणात्सूत्रे च शुद्धधातोरेवोपदानादिति चेन्न । (१)(प्रकृतिग्रहणेन यङ्लुगन्तस्याऽपि ग्रहणात् ) द्विः प्रयोगो द्विवचनं पाष्टमिति सिद्धान्तितत्वादाह-श्रापूर्वकात्तु 'श्राङो यमहन' इत्यात्मनेपदमिति ॥ ____ ननु चरतेर्यङ्लुकि 'चरफलोश्चेत्यभ्यासस्य नुकि 'उत्परस्यातः' इत्युत्वस्य गुणः कुतो नेत्यत आह-तपरत्वान्न गुण इति-ननु तपरकरणसामर्थ्यागुणव्यावृत्तिरिव दीर्घव्या. वृत्तिरपि स्यादत आह-हलि चेति दीर्घस्तु स्यादेवेति-तत्र युक्तिमाह-तस्यासिद्धत्वेनेति-उत्वविधायकदृष्ट्या गुणस्य सिद्धत्वात्तस्य च तपरत्वव्यावर्त्यत्वेन व्या. वृत्तिः । दीर्घस्य तु उत्वदृष्टयाऽसिद्धत्वेन तपरव्यावर्त्यत्वाऽभावेन नानेन तद्वयावृ. त्तिरिति भावः ॥ __ननु यौतेर्यलुकि लटि 'उतोवृद्धिरिति वृद्धिः स्यादत आह-उतोवृद्धिरित्यत्र नाभ्यस्तस्येत्यतोऽनुवृत्तरिति-अयम्भावः तत्र नाभ्यस्तस्येत्यस्यानुवृत्तावभ्यस्त. भिन्नोकारस्य वृद्धिरित्यर्थे प्रकृतेऽभ्यस्तत्वान्नोक्तापत्तिरिति दिक् ॥
ननु स्वपेर्यङ्लुकि 'स्वपिस्यमिव्येां यङि' इत्यनेन सम्प्रसारणं कुतो नेत्यत आहलुका लुप्ते प्रत्ययलक्षणाऽभावादिति-उक्तसूत्रेण यङि सम्प्रसारणं विधीयते यङश्च 'यङोऽचि चे' त्यनेन लुक् तस्य च लुकशब्देन कृताऽदर्शनात् 'न लुमताङ्गस्येति निषेधेन प्रत्ययलक्षणाऽप्रवृत्या यङोऽभावान्न सम्प्रसारणम् , मुले उत्वं नेति फलितार्थकथनमुक्तसूत्रविधीयमानसम्प्रसारणन्नेति तदर्थः, । नच लुकः प्रागेव यङः सत्वेन तस्मिन्नुक्तापत्ति. दुर्वा रेति वाच्यम् । सर्वविधिभ्योलुग्विधेर्बलीयस्त्वेन (२) (अकृतव्यूह) परिभाषया च लुकः पूर्व तदप्रवृत्तेरितिभावः ॥ ___ ननु अर्तर्यङ्लुकि लटि प्रथमपुरुषस्य बहुवचने झौ आरतीतिरूपं सिद्धयति तन्न स्यात् अर ऋ इति स्थितौ रुको रेफस्य 'रोरीति लोपे यणि कृते प्राप्तस्य 'ढलोप' इति दीर्घस्य यणः स्थानिवद्भावेन निमित्ताऽभावेनाऽप्रवृत्तेरिति चेन्न । 'अभ्यासस्याऽसवणे इत्यत्रा. ऽसवर्णग्रहणेनाऽभ्यासकायें ऽभ्यासानवयवधात्ववयवादेशस्य तत्प्रतिबन्धकस्थानिवद्भावो नेत्यर्थज्ञापनादीर्घविधौ स्थानिवत्वनिषेधाचोक्तानुपपत्यभावादिति ॥
ननु यङलुगन्ताद्ग्रहे कि 'ग्रहोऽलिटी' तिसूत्रेण कुतो नेटो दीर्घ इति चेन्न । तत्रै. काच्ग्रहणसत्वादेकान्निबन्धनकार्यस्यात्र प्रकरणेऽभावबोधनादित्याह-ग्रहो लिटोति दीर्घस्तु न, तत्रैकाच इत्यनुवृत्तेरिति । माधवमते युक्तमेतदित्याह-माधवस्तु, दीर्घमाहेति । इत्थंहि तदाशयः, ग्रहोऽलिटी ति सूत्रस्थ(यङ्लोपे चोक्तमि) तिवात्तिक. तदीयभाष्यादिपर्यालोचनात् जरीगृहितेत्यादौ यन्ताद्ग्रहेस्तृचस्तासेर्वा इटो दीर्घाभावे
(१) प्रकृतिप्रहणे यङ्लुङन्तस्यापि ग्रहणामति परिभाषास्वरूपम् । पाष्ठद्वित्वस्य द्विःप्रयोगत्वसिद्धान्तेन प्रयोगद्वयरूपे समुदाये प्रकृतिरूपत्वबोधनान्न्यायसिद्धमिदम् ।
(२) अकृतव्यूहाः पाणिनीया इति परिभाषास्वरूपम् । पाणिनीयशास्त्राध्येतारो नि. मित्तस्य विनाशोन्मुखत्वे दृष्ट तत्प्रयुक्तकार्यकारिणो न भवन्तीत्यर्थः । समथीनां प्रथमावतिसूत्रस्थं समर्थग्रहणमत्र ज्ञापकम् ।
Aho! Shrutgyanam
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५
यङ्लुगन्तप्रक्रियाप्रकरणम् । युक्तिद्वयम् । पूर्वस्मादपि विधौ स्थानिवद्भावः ग्रहेविहितस्येटो दीर्घ इति च, तत्र भाध्यवार्तिककृद्रीत्या प्रथमः पक्षः ताभ्यां पूर्वत्रासिद्ध न स्थानिवदिति स्वीकृत्य दीर्घग्रहणं प्रत्याख्यातम् । तन्मते रँपादिकदीर्घातिरिक्तदीर्धे कर्तव्ये स्थानिवद्भावः सुवचः । द्वितीयपक्षस्तु सूत्ररीत्या, एतन्मते सामान्यतो दीर्घविधौ स्थानिवद्भावनिषेधादसौ वक्तुमशक्यः। तथाच बङ्लुकि दीर्घप्रवृत्तौ न बाधकम् । यङ्लुकोऽनैमित्तिकत्वेन अज्झलादेषत्वेन च न स्थानिवद्भावः । द्विःप्रयोगो द्विर्वचनं पाष्टमितिसिद्धान्तादग्रहेर्यङ्लुगन्ताद्विहितिस्य ग्रहेविहितत्वापायो नेति ।
तदभाष्यविरुद्धमिति । तथा हि 'एकाचो द्वे प्रथमस्ये, ति सूत्रे ग्रहेरङ्गादिति भाव्यमुपादाय कैयट आह तृवो हि जरीगृहित्यंगन्न तु ग्रहिः विशेषणसामर्थ्याद्धि यथाश्रुतविशेषणमिति। न च यङतप्रक्रमे एतत्समाधानस्य कैयटेनोक्तत्वात्कथं यङलुगन्ते तेन निर्वाह इति वाच्यम् । युक्तिसाम्याद्यङ्लुगन्तेऽप्युक्तसमाधानेन दीर्घाभावस्य लक्षितत्वात्। अत्रपक्षे यङ्लुकि दीर्घाऽप्रसक्तया पूर्वस्मादपि विधौ स्थानिवभाव इति, ग्रहेविहितेटो दीर्घ इत्यस्य च समाधानस्योपायस्योपायान्तरादूषकत्वादितिन्यायेन यङन्तांशे उपायान्तरपरत्वेन नेयत्वम् । न च यथाश्रुतरूपपक्षे गृहीतमित्याद्यसिद्धिरिति वाच्यम् । अंगसंज्ञाप्रवृ. त्तिकाले यथाश्रुतरूपस्यैव सद्भावेन तत्सिद्धेः । ग्राहितमित्यादौ तु नैवम् , 'निष्ठायां सेटि' इति णिलोपे एकाच्त्वानपायादिति भावः ॥ ___ भाष्ये ध्वनितमिति । तथाहि, अत्र कितीत्यस्यानुवृत्तिनवेतिपूर्वपक्षे सनाते बहू. न्दोषानुद्भाव्य परिहृत्य चोक्तमेतावानेव विशेषः । अनुवर्तमाने डिग्रहणे छः पत्वम्बक्त. व्यम् , अननुवर्तमाने तस्मिन् छः शत्वे कृते शान्तत्चादेव पत्वसिद्धौ ‘वश्वादि' सूत्रे छग्रहणं न कर्तव्यम्भवतीति भावः । एवं वदन् भाष्यकार ऊभाविभ्यो यङ्लुङ्नास्तीत्युक्त. वान् । अन्यथा दिवेर्यलुकि देदेति, देदेषि इत्यादौ ऊठो भावावाभ्यां महान् विशेष: स्यात् । ततश्च कितोऽननुवृत्तावूठः प्रवृत्त्या देद्योति, देद्योषीत्यादिविशेषरूपलाभादतावानेवेत्येवकारो विरुध्येतेत्यलम् ॥
इति यङलुगन्तप्रक्रिया ।
अथ तिङन्ते नामधातुप्रक्रिया। ननु गामिच्छतीति विग्रहे गव्यतीत्यादौ अन्तर्वतिनी विभक्तिमाश्रित्य पदत्वात "लोपः शाकल्यस्ये ति वकारलोपः कुतो नेत्याशंका समाधत्ते-नपदान्तत्वादिति । 'नः क्ये' इतिवक्ष्यमाणसूत्रेण क्यचि क्यडि च नान्तस्यैव पदत्वादिहाऽतथात्वान्न दोष इति भावः ॥
ननु गव्याञ्चकार गव्यितेत्यादौ 'यस्य हल' इति लोपो दुर्वार इत्यत आह-सन्निपातपरिभाषया क्यचो यस्य लोपो नेबि । यकारे परे यान्तादेशविधानाद्वकारो न थलोपनिमित्तम्भवतीति भावः ॥
ननु (सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वा वक्तव्यः) इति वार्तिकेन प्रातिपदिकात्क्पिो वि.
Aho! Shrutgyanam
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा । धानेन मालाशब्दस्य प्रत्ययान्तत्वेन प्रातिपदिकभिन्नत्वात्क्विप् न स्यादत आह (१) लिंगविशिष्टपरिभाषयेति । प्रातिपदिकस्य मालेत्यस्य ग्रहणे लिंगबोधकटाप्प्रत्ययवि. शिष्टस्य मालाशब्दस्याऽपि ग्रहणबोधनात्तदुपपत्तिः । समाधानान्तरमाह-एकादेशस्य पूर्वान्तवत्वाद्वेति । 'अन्तादिवच्चे त्यनेन दीर्घरूपैकादेशस्याऽकाररूपपूर्वस्थानिघटित. मालशब्दवृत्तिप्रातिपदिकत्वस्यैकादेशविशिष्टमालाशब्देऽतिदेशात्प्रातिपदिकत्वात्तदुपपत्ति. रिति भावः ॥
ननु भूरिखाचरतीतिविग्रहे क्विबन्तादुक्तधातोलुंडादौ 'गातिस्थेत्यादिसूत्राणां प्राप्तिर्दुर्वा रेत्यत आह-अभिव्यक्तत्वेन धातुपाठस्थस्यैव तत्र ग्रहणादिति । उक्तञ्च
अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा लोकविश्रुताः ।
शास्त्रार्थस्तेषु कर्त्तव्य उक्तेषु न तदुक्तिषु ॥ इति । पथीनतीति । पन्था इवाचरतीति विग्रहेऽन्तरंगत्वाद्दीधैं गुणाऽभावाद्पमिदम् । माधवानुसारेणैतत् । परे तु हलन्तेभ्य आचारक्किपोऽभावादयुक्तमेतत् । किञ्च 'इन्हन्नि: त्यनेन शावेव दी? नान्यत्रेति नियमात्प्रकृते दीर्घाऽप्राप्त्या गुणे सति पथेनतीत्येव रूपम्। नच तत्र सूत्रे शाबित्युपादानाज्ज्ञापकस्य सजातीयापेक्षत्वे सुबानन्तर्य एव नियमफलनिषेधप्रवृत्तिरिति वाच्यम् । तथा सति वृत्रघ्नः स्त्री वृतघ्नीत्याद्यसिद्धयापत्तेः । अत्र हन. शब्दस्य विबन्तत्वात्तत्राऽनुनासिकस्येतिदीर्धेऽस्मात्पुंयोगास्त्रियां वृत्या नान्तलक्षणडीपि कृतेऽल्लोपो न स्यादित्याहुः । येषामिन्नादीनां शावुपधादीर्घः परमदण्डिन्नित्यादौ तपा दण्डिनवृत्रहन्नादीनामेव, इन्ह निति नियमो नतु पथ्यादोनामेतेषांतु शो परे सुपन्थानीत्या. दादुपधादीर्घप्रवृत्तावपि 'इतोऽत्सर्वनामस्थाने' इत्यत्वे कृते 'इन्हन्निति नियमाप्रवृत्तेः । अन्यथा पन्थानावित्याद्यसिद्धिः । एवञ्च पूर्वोक्तरूपमेव साध्विति केचित ॥
देवतीति भाधव इति । अत्र 'दिव उत्' इत्येनेन नोत्वं भवति तेन पदान्तविषय एवोत्वविधानादिह पदान्तत्वाऽभावादिति भावः । अत्र ऊठि द्यवतीत्युचितमिति । लघूपधगुणं बाधित्वाऽन्तरङ्गत्वादूटि यण । नच (असिद्धं बहिरंगमन्तरङ्गे) अनयापरिभाषयाऽन्तरस्य यणः कर्त्तव्यत्वे बहिरङ्गस्योठोऽसिद्धत्वबोधनादच्परत्वाऽभावाद्यण न स्यादिति वाच्यम् । अचोऽन्यानन्तर्यनिमित्तकेऽन्तरङ्ग कर्त्तव्ये न बहिरङ्गत्वप्रयुक्तासिद्धि. रित्यर्थक (नाजानान्तये बहिष्ट्वप्रक्लूप्तिरि) ति परिभाषयोक्तपरिभाषाया निषेधेनाप्रवृत्तेः। न च (वार्णादाङ्ग बलीयः) इत्यनया परिभाषया वार्णकाऱ्यांदाङ्गकार्यस्य बलीयस्त्वबोध. नेन यणं बाधित्वा लघूपधगुणे उक्तप्रयोगासिद्धिरिति वाच्यम् । समानाश्रय एव तत्प्रवृत्तः सिद्धान्तितत्वेनेह व्याश्रयत्वात्तदप्रवृत्तः । व्याश्रयेऽप्युक्तपरिभाषाप्रवृत्यभ्युपगमे तु अनित्यत्वेन तदप्रवृत्तिकल्पनम् । अत एव सिवेरौणादिके न प्रत्यये स्योनः सिद्धयतीति भावः।।
(१) प्रातिपदिकाहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् । इति परिभाषास्वरूपम् । सामान्यरूपेण विशेषरूपेण वा प्रातिपदिकशब्दप्रहणे सति लङ्गबोधकप्रत्ययविशिष्टस्य, अपि श. ब्दात्केवलस्यापि ग्रहणं बोध्यम् ।
Aho ! Shrutgyanam
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
नामधातुप्रक्रियाप्रकरणम् ।
११० यत्तु स्वामो स्वांचकारेति तदनाकरमेवेति । अनेकाच्त्वाभावादिति तदाशयः। अन्येतु भाष्यकृता प्रत्ययग्रहणमपनीयेत्यनुक्तत्त्वात्प्रत्ययान्तत्वेन स्वामासेत्यादि रूपं साध्वेवेति वदन्ति ।।
युधे योऽयं ग्रामशब्द इति-अयम्भावः, युद्धे योऽयंग्रामशब्दः सच समुपसविशिष्ट एवास्ति न केवलग्रामशब्दस्ततो ग्रामशब्दपाठेनैव संग्रामशब्दलाभे पुनः समुपसर्गविशिष्टपाठो व्यर्थीभूतो ज्ञापयति धातुसंज्ञाप्रयोजकीभूतप्रत्ययस्य चिकीर्षितत्वे उपसर्गसमानाकारकपूर्वपदस्य पृथक्करणं भवतीति । ज्ञापने तूपसर्गसमानाकारेत्यंशानुपादाने संग्रामघटकसंशब्दस्य क्रियायोगाऽभावादुपसर्गत्वाऽभावेन ज्ञापकोपपत्तिर्न स्यात् । प्रयोगभेदेनोपसर्गस्यापि तत्समानाकारत्वं बोध्यम् । तत्र च चिकीर्षितपदोपादानात्पृथक्करणेन समासाऽभावकल्पनेऽपि तद्विषये क्यडादिप्रत्ययविधायकसूत्रे सुबन्तादित्यंशे यस्माद्विहितम्तदादीत्यंशाऽप्रवृत्त्या न दोषः । पृथक्रियत इत्यनेन जातसमासाऽभावकल्पनम् । अत एव, सुमनाय्येत्यादौ पुनः क्त्वान्तेन समासे ल्यसिद्धिः । उक्तञ्च तद् 'भृशादिष्वि' त्यत्र भाष्ये संग्रामयतेरेव सोपसर्गान्नान्यस्मात्सोपसर्गादिति । ज्ञापनफलञ्च स्वमनायतेत्यादौ मनःशब्दात्प्रागडिति बोध्यम् ।
ज्ञापकस्य सजातीयविषयत्वात्साजात्यं दर्शयति-तेनेत्यादिना । यत्र सकलस्योपसर्गरूपस्य श्रवणं नत्वादेशेनाऽपहरणं तत्रैव पृथक्करणं भवति नत्वन्यत्रेति । अत एब, आ ऊढः स इवाचर्य ओढायित्वेत्यत्र उन्मनाय्य अवगल्भ्येति बन्न ल्यबापत्तिः । ज्ञापकस्य विशेपविषयत्वे षष्टाध्यायीसुत्रस्थवार्तिकस्य तदभाष्यस्य च प्रामाण्यम् । एतच्च तथाहीत्यादिना मूले एव स्पष्टत्वान्नात्र लिखितम् । क्यजन्तादुस्राशब्दाल्लङि अंगस्याटि कृते 'उस्यपदान्तादिः त्यनेन प्राप्तपररूपस्य प्रतिषेधार्थमुक्तवार्तिकम् । न च औस्रीयदित्यत्रोसोऽनर्थकत्वान्न तत्प्राप्तिरिति वाच्यम् । छिन्थुर्भिन्धुरित्यादावप्युसोऽनर्थकत्वेन दोषापत्तेः । नच सर्वत्रोसोऽनर्थकत्वे क्व सूत्रप्राप्तिरिति वाच्यम् । अयुः, अवुरित्यादौ तत्प्रवृत्तः सुघटत्वात् । एवञ्चाऽयमेव (उस्योमावि )ति प्रतिषेधोऽत्रार्थवद्ग्रहणपरिभाषाप्रवृत्तिज्ञापकः ।
औङ्कारीयदिति-अत्र 'ओमाडोश्च' इत्यनेन प्राप्तपररूपस्य प्रतिषेधः । आडागमस्याऽऽङिपरे उदाहरणं प्रदर्शयति-ौढीयदिति । आदेशेन (एकादेशरूपेण) अपहृतस्थलेऽपि पृथक्कृतावाङः परत्राटो विधानादाडागमस्याऽऽङि पररूपाप्राप्त्या निषेधो व्यर्थः स्यात् । एवञ्चाऽयमेव निषेधो ज्ञापकस्य विशेषविषयत्वे प्रमाणमिति बोध्यम् । ज्ञापकस्य विशेषविषयत्वे न केवलषाष्ठवार्तिकतदीभाष्ययोरेव प्रामाण्यमपि तु चशब्दं प्रयुञानस्य सूत्रकारस्याऽप्यनुकूलस्य प्रामाण्यमित्याह-चशब्देनेति । एवञ्च विनिगमकाऽभावेन तस्य बाध्यसामान्यचिन्तया सर्वबाधकत्वम् । अन्यथा ( पुरस्तादपवाद )न्यायेन ओमाडोश्चेत्यस्यैव बाधो नतु उस्यपदान्तादित्यस्येत्यवसेयम् ॥
अत्राच्वेरित्यनुवृत्येति । अत एव लोहितभिन्नानां लोहितादिगणे पट्यमाना. नां भृशादिपाठे नित्यात्मनेपदमेव प्रयोजनमुक्तम्भाष्ये न तु अभूततद्भावविषयतालाभोऽपीति तात्पर्यम् ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
इष्टवदित्यतिदेशात्पुम्वद्भावादय इति - आदिशब्देन रभावटिलोपादयः । एतदयतीति । नच परत्वादत्रातिदिश्यमान कार्याणामुपदेशस्यैव देशत्वांगीकाराट्टिलोपः स्यादिति वाच्यम् । पुंवद्भावातिदेशसामर्थ्यात् अन्तरङ्गत्वाद् 'भस्याढे तद्धिते' इत्यस्य प्रत्ययोत्पत्तेः प्रागेव प्रवृत्त्या 'टेरि' त्यस्याप्रवृत्तेः । न च पुंवत्वस्यासिद्धत्वेन टिलोपस्याऽत्र दुर्लभत्वमिति वाच्यम् । एतयति श्येतयतीति भाष्योदाहरणेनाऽऽभीयासिद्धत्वस्यानित्यत्वाट्टिलोपस्य दुर्वारत्वादिति भावः ॥
ननु अतिदेशशास्त्रे पुंवद्भावग्रहणं व्यर्थ टिलोपेनैवतयतीत्यादिसिद्धेरिति चेन्न । दारयतीत्यस्य सिद्ध्यर्थं पुंवद्भावग्रहणस्य सार्थक्यात्तदाह-दरदमाचष्टे दारदयतीति । दरदोऽपत्यं दारदः, 'द्वयमगध' इत्यण् तस्य स्त्रियाम् 'आतश्चे' ति लुकि सिद्धिः । अत्र वभावस्याभावे सति टिलोपे दरदयतीत्यापत्तिः ॥
११८
ननु अजढदित्यत्र टिलोपे सति णिज्विशिष्टिस्य द्वित्वे पश्चादभ्यासे कारो दुर्लभ इत्यत आह- श्रोः पुयणजीतिसूत्रे वर्गप्रत्याहारजग्रहो लिंगमिति । त्वां म aissa इति विग्रहे त्वापयति, मापयतीति रूपम् । वस्तुतस्तु त्वादयति मादयतीत्येव युक्तम्, तदेवोपपादयति । श्रन्तरं गत्वादित्यादिना । न च (वार्णादाङ्ग बलीयः) इत्येager ट्टिलोपस्यैव प्रवृत्तौ त्वापयतीत्येव स्यादिति वाच्यम् । समानाश्रये तत्प्रवृत्यभ्युपगमेनेह व्याश्रये तदप्रवृत्तेः । न च भाष्ये प्रकृतिभावस्य प्रत्याख्यातेन दोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम् । प्रेष्ठाद्युदाहरणविशेषे भाष्यस्याऽन्यथासिद्धिपरत्वेनादोषात् । अयम्भावः, 'प्रकृत्यैकाजिति सूत्रस्य वृत्तिकारेण प्रेयान् प्रेष्ठ इत्याद्युदाहरणदानात्तत्र प्रकृतिभावं विनाऽपि प्रत्ययाद्यादेशविधायकसूत्रस्य 'असिद्धवदत्राभादि' त्यनेना सिद्धत्वात्प्रस्थादावकारोच्चारणसामर्थ्यात्तल्लोपाभावस्य भाष्ये साधनात् । त्रग्विन् स्रजिष्ठ इत्यादावपि लोपापवादविन्मतो लुकः प्रवृत्त्या न टिलोपः । नच प्रकृत्यैकाजिति सूत्रस्यैतावता प्रत्याख्यानमेवांगीकरणीयमिति वाच्यम् । स्वापयतीत्याद्यर्थन्तदावश्यकत्वादिति ॥
टेरित्यस्यैवेति-- एवकारेण 'नस्तद्विते' इत्यस्य व्यावृत्तिः । वस्तुतः 'प्रकृत्यकाजि ' तिसूत्रेऽनेकाजित्येव सिद्धे प्रकृतिग्रहणेन (येननाप्राप्ति) न्यायप्रवृत्तिबोधनात प्रकृतिभावस्य देरित्येतन्मात्र बोधकत्वमयुक्तम् । तथाच नस्तद्धित इत्यस्यापि प्रकृतिभावस्यान्याय्यस्वेन श्वानयतीत्येव रूपम् । सम्प्रसारणविधायकस्य श्रूयमाणान्नन्त एव प्रवृत्या टिलोपेऽपि सम्प्रसारणं दुर्लभमेवेत्यलम् ॥
शुनयतीति - ननु सम्प्रसारणे कृते पूर्वरूपत्वं बाधित्वा (वार्णादाङ्गमि) तिन्यायेन टिलोपे दुर्लभमिदं रूपमिति चेन्न । शुशुवतुरित्यादौ सम्प्रसारणे कृतेऽनेन न्यायेन 'एरनेकाजि' तियणि रूपाऽसिद्ध्या पूर्वरूपविषयेऽनित्येन तन्न्यायाप्रवृत्तेरिति भावः ॥
श्रन्ये तु शुनयतोतिरूपमाहुरिति- इदमत्रारुचिबीजं ब्रह्मवच्छब्दादिष्ठनि मतोलुकि टेरित्यस्याप्रवृत्त्या नस्तद्धित इत्यस्य प्रवृत्तिदर्शनादिष्ठनि तस्यादृष्टत्वादित्यसङ्गतम् । किञ्च ब्रह्मिष्ठ इत्यादावित्यप्यसंगतम् । तथाहि केवलाद्गुणवचनत्वेन इष्ठनि एव दुर्ल-सः । मत्वन्तादिष्टनि मतोर्लुकि तेन टेरित्यस्य प्रवृत्तिमात्रबोधनेन लुगुत्तरं तदप्रवृत्या परत्वादित्यस्यासंगतिः । किञ्च टेरित्यपेक्षया नस्तद्धित इत्यस्यैव परत्वमिति ॥
Aho! Shrutgyanam
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
नामधातुप्रक्रियाप्रकरणम् । अगवृत्तपरिभाषया सम्प्रसारणन्नेत्येक इति--अयम्भावः, टिलोपेनासो लोपे सम्प्रसारणाऽप्राप्त्योक्तपरिभाषोपन्यासो व्यर्थः ॥
विदावयतीत्यन्य इति–अत्र पूर्ववदेवाऽरुचिबीजम् । एवञ्च विद्वयतीत्येव रूपमितिबोध्यम् ।
उदीचयतीति-उदञ्चमाचष्ट इति विग्रहे उद उपसर्गत्वात्पृथक्करणे नैकाच्त्वात्प्रकृतिभावे रूपम् ॥
तिरायतीति-तिर्यञ्चमाचष्ट इति विग्रहे तिरसोऽनुपसर्गात्पृथक्करणाऽभावादेकाचत्वाऽभावेन प्रकृतिभावेन प्रकृतिभावाऽप्राप्तौ टिलोपे रूपम् ।
असिद्धवदत्रेति चिणोलुग्न्यायेय प्रथमटिलोपोऽसिद्ध इति-अपाचितरामित्यत्र चिणः परस्य तशब्दस्य लुकि पुनस्तरप्प्रत्ययस्य लुग् न भवति प्रथमलुकोऽसिद्वत्वेन व्यवधानात्तद्वदित्यर्थः ॥
इति नामधातुप्रक्रिया ।
अथ तिङन्ते आत्मनेपदप्रक्रिया । कर्तरि कर्मव्यतिहारे-अत्र कर्मपदेन क्रियाग्रहणं व्यतीहारपदस्य विनिमयः, परिवर्तनम्वाऽर्थः, तच्च स्ववस्तुदानपूर्वकपरवस्त्वाङ्गीकाररूपम् । कर्मव्यतिहारपदेन न केवलक्रियाविनिमयो गृह्यते अपि तु परस्परकरणपरिवर्तनमपि, संप्रहरन्ते राजान इति कैयटोदाहरणात् । 'अनुदात्तडित आत्मनेपदमिति सामान्यसूत्रेणाऽत्मनेपदसिद्धौ अस्य पृथ. गारम्भसामर्थ्यात्कर्तृग्रहणमेतत्सूत्रघटकमुत्तरार्थमिति भावः ॥
नेर्विशः । अत्रार्थवद्ग्रहणलक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषाभ्यां नेरुपसर्गस्य ग्रहणात् मधूनि विशन्ति भ्रमरा इत्यत्र नात्मनेपदापत्तिः । ननु अटा व्यवायादन्यविशतेत्यत्र नात्मनेपदमिति चेन्न । स्वाङ्गस्याऽव्यवधायकत्वात् । नचाऽभक्तस्याऽटो विकरणान्तं प्रत्यवयवत्वेऽपि धातुम्प्रत्यनवयवत्वेन तदवस्थ एव दोष इति वाच्यम् । (उपसर्गनियमेऽव्यवाय उपसंख्यानमि) ति वार्तिकेनोपसर्गात्परधातुतो विहितकार्यस्योपसर्गधात्वोरन्तरालपतिताऽव्यवायेऽपि बोधनेनाऽदोपात् । ननु निरूपोपसर्गविशिष्टविशेरात्मनेपदविधाने इत्युक्त्वा मैथिली भर्तुर निविशती भयात् , इति कथं सङ्गतमिति चेन्न । अङ्गानि विशतीमिति पाठभेदेन तत्संगतेरित्यलम् ॥
ननु अपाच्चतुष्पाच्छकुनिष्चित्यत्र । (सुडपि हर्षादिष्वेवे) ति वात्तिकम् । अब ह. हर्षादिष्वित्यस्याऽभावे अपकिरति कुसुममित्यत्र सुडापत्तिः । तत्सत्त्वेतु आलेखनाभावामुडभावः, म्रियमाणो वृषभः पादैर्भुवमपकिरतीत्यत्र हर्षाद्यभावान्नासावित्यभिप्रायेणाह मूले हर्षादिष्विति किम् । अपकिरति कुसुममिति । नेष्यत इति । अत एव भा. ज्ये ससुटकान्येवोदाहरणानि दृश्यन्ते । गजोऽपकिरतीति । स्वभावाख्यानमत्र ॥
णेरणाविति । अत्र चत्वारि वाक्यानि प्रतीयन्ते । तथाहि, णेरित्येकं वाक्यम् , अणौ यत्कर्म णौ चेदिति द्वितीयम् , स कनैति तृतीयम् , अनाध्याने इति चतुर्थम् , आत्मनेपदस्याधिकारः, द्वितीययोगे कर्मपदस्य क्रियापरत्वम् , तृतीययोगे द्वितीययोगस्यानुवृ.
Aho ! Shrutgyanam
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
फक्किकारत्नमञ्जूषा। तिस्तत्र कर्मपदस्य कर्मकारकबोधकत्वम् , तथा च, ण्यन्तादात्मनेपदं स्यादणौ या क्रिया सैव ण्यन्तेनोच्येत अणौ यत्कर्मकारकं स चेण्णौ कर्ता स्यान्नत्वाध्यान इति तदर्थः । एतदुदाहरणानि तु अपरिस्पन्दनसाधनसाध्याः कर्तृस्थभावकाः सपरिस्पन्दनसाधनसाध्याः कर्तृस्थक्रियाश्च, एतच्च तथाहीत्यादिना मूले एव स्पष्टत्वान्नोपपादितम् ॥
ननु पश्यन्तीत्यादिना निवृत्तप्रेषणक्रियाम्प्रतिपाद्याऽध्यारोपितप्रेषणक्रियाम्प्रतिपादयति-यद्वेति । हेतुत्वारोपादिति । प्रेषणांशत्यागात्प्रेषणान्तरारोपेणापि सौकर्यप्रतीतेरनुभवसिद्धत्वादत्रापि सौकर्यविवक्षाया एव हेतुत्वमिति भावः । अर्थः प्राग्वदिति । पक्षद्वयेऽप्युदाहरणीभूतान्त्यकक्षाद्वयस्य प्रेषणांशप्रतीत्यभावादिति भावः। आधिक्यादिति । अत्र पक्षे णौ चेत्यनेनाऽधिक्यमात्रस्य व्यवच्छेदो नतु न्यूनत्वस्यापि सः । अन्यथा तृतीयकक्षायामपि न स्यात् । प्रकृत्युपात्तप्रेषणांशत्यागेन न्यूनत्वापत्तेरिति भावः ।।
इत्यात्मनेपदप्रक्रिया ॥
अथ तिङन्ते परस्मैपदप्रक्रिया । ननु 'अनुपराभ्यां कृजः' इत्यनेन कर्तरि परस्मैपदविधानात्कर्मकर्तर्यपि तत्प्रसक्तिरिति चेन्न । कार्यातिदेशशास्त्रातिदेशपक्षद्वयमध्ये कार्यातिदेशपक्षस्यैव प्राधान्यात्कर्मकर्तयात्मनेपदादिविधायकस्य 'कर्मवत्कर्मणे'त्यस्योक्तसूत्रापेक्षया परत्वादनेन तद्बाधेन तदप्रसक्तः । नत्र कार्यातिदेशपक्षेऽप्यतिदिश्यमानकार्याणामुत्पत्तिदेशस्यैव देशत्वांगीकारात् , शास्त्रातिदेशपक्षे कर्मवत्कर्मणेत्यनेनात्मनेपदाद्यविधाने तद्विधायकं 'भावकर्मणोरिति शास्त्रस्य वातिदेशात्तस्य च अनुपराभ्यामित्यतः पूर्वत्वेनानेनैव तद्बाधादोषस्तदवस्थ एवेति वाच्यम्। 'कर्तरि शप' 'शेषादि' तिसूत्रद्वयात्कर्तृपदानुवर्त्तनेन कर्तृरूपे कर्तयेव परस्मैपदं नतु कर्मरूपे कर्तरी तिव्याख्यानेनादोषादिति भावः । नच कर्तेव यः कति व्याख्याने पदार्थतावच्छेदकैक्येन(१)घटो घट इत्यत्रेव शाब्दबोधो न स्यादिति वाच्यम् । एकस्य कर्तृशब्दस्य स्वतन्त्रपरत्वादपरस्य व्यापाराश्रयपरत्वेन स्वतन्त्राऽभिन्नव्यापाराश्रय इत्यर्थे पदार्थतावच्छेदकस्य भेदेनादोषादित्यलम् ॥
__ इति परस्मैपदव्यवस्था ।
अथ तिङन्ते भावकर्मप्रक्रिया । नन उत्पत्त्यर्थकाद्भवतेर्णिजन्तात् 'एरचि' इत्यचि निष्पन्नस्य भावशब्दस्य विवरणमाह-भावनेति । भवतेरुत्पत्यर्थत्वं ण्यन्तस्य भवतेः शुद्धेन करोतिना समानार्थत्वं च दर्शयति-उत्पादना क्रियेति । उत्पादना च फलोत्पत्यनुकूलव्यापारः । न च फलशब्दस्यो
(१) (अभेदान्वयबोधश्च विरूपोपस्थितयोरेवे) तिव्युत्पत्यनुरोधाद्विरुद्धधर्माभ्यामुप. स्थितनामार्थद्वयस्यैवाऽभेदान्वयलाभेन नीलो घट इत्यादौ विरुद्धधर्माम्यां नीलवघटत्वाम्या. मुपस्थितयोनीलघटपदार्थयोरभेदान्वयो भवति । घटो घट इत्यत्र तु घटत्वधर्मस्यैक्येन पदार्थयोर्विरुद्धधर्माभ्यामुपस्थित्यभावान्नाभेदान्वय इति भावः ।
Aho! Shrutgyanam
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावकर्मप्रक्रियाप्रकरणम् ।
१२१
त्पत्याश्रयबोधकत्वेन द्रव्यादिषु सन्चात्स्थीयत इत्यत्र स्थितेरुत्पत्यभावादनुपपत्रमिति वा. च्यम् । कर्तृप्रत्ययसमभिव्याहारे तद्धात्वर्थत्वरूपस्यैव फलत्वात् । कर्मणि प्रत्यये विशेषण. विशेष्यभावव्यत्यासेऽपि फलव्यापारयोः फलत्वासम्भवनिरासाय कर्तृप्रत्ययसमभिव्याहार इति विशेषणम् । विशेष्यता च न केवलमुख्यविशेष्यतैव, किन्तु प्रकारत्वावच्छिन्नविशेध्यताऽपि गृह्यते । विशेष्यताशब्देनैतादृशविशेष्यताग्रहणादेव गत्यर्थकधातुप्रकृतिकणिजन्तस्थले संयोगस्य फलत्वोपपत्तिः । तद्धात्वर्थत्वं तद्धातुवाच्यत्वम् । चेतनाचेतनवृत्तिफूत्कारयत्नादीनां क्रियात्वधात्वर्थत्वयोर्बोधनायाऽनेकपर्यायशब्दोपादानम् । क्रियाया धातुवाच्यत्वादेव व्यापारार्थककृमा विवरणविव्रियमाणयोः समानार्थत्वस्य, कथं ज्ञायते क्रियावचनाः पचादयः यदेतेषां करोतिना सामानाधिकरण्यमित्यनेन 'भूवादि' सूत्रस्थभाष्ये स्पष्टप्रदर्शनम् । क्रियात्वञ्च धातुवाच्यत्वसमानाधिकरणो जातिविशेषः । भूवादिसूत्रमेव तत्परिचायकमिति बोध्यम् ।
सामानाधिकरण्याभावादिति । असत्वभूतक्रियायाः सत्वार्थकयुष्मदादिसामानाधिकरण्यासम्भवादिति भावः ॥
तिवाच्यभावनाया असत्वरूपत्वेनेति । असत्वरूपत्वञ्च, लिङ्गाद्यनन्वयित्वं सर्वनामपरामर्शयोग्यत्वं वेति ॥ तदुक्तम्
असत्वभूतो भावश्च तिङ्पदैरभिधीयते । इति औत्सर्गिकत्वेनेति । द्विबह्वोद्विवचनबहुवचने एकवचनमिति भाष्योक्तन्यासेनैकव. चनमित्यस्यौत्सर्गिकत्वं बोध्यमिति प्राञ्चः । शेखरकृतस्तु एकक्रियेति 'रूपबादि' सूत्र. स्थभाष्येण क्रियाया एकत्वमस्त्येव, तस्य प्रकृत्यर्थेऽन्वयादेकवचनं, स्वोत्तरतिङ्वाच्यकारकगतस्य द्वित्वादिकस्य तत्रारोपात्कर्तृकर्मतिक्षु द्विवचनादेः सिद्धिः । द्वित्वादिक. स्यापि प्रकृत्यर्थे एवान्वयः। यथा हतशायिकाः शय्यन्ते इत्यादौ हतशयनसदृशानि शयनानीत्यर्थ उपमाने बहुत्वोपादानसामर्थ्यादुपमेये तिर्थक्रियारूपे उपमानगतबहुत्वारोपेण बहुवचनं तद्वत्तिवाच्यकारकगताया एवारोपो नत्वन्यकारकगताया इत्यत्राऽर्थशक्तिस्वभाव एव हेतुरिति । तदुक्तं हरिणा
एकत्वेऽपि क्रियाख्याते साधनाश्रयसंख्यया ।
भिद्यते न तु लिङ्गाख्यो भेदस्तत्र तदाश्रयः । इति ॥ ननु प्रथमपुरुषस्यापि शेषसमानाधिकरणत्वनियतत्वात्सोऽपि न स्यादिति चेन्न । शेषग्रहणं त्यक्त्वा प्रथमस्योत्सर्गत्वकरणेन तदुपपत्तेः । भावाख्यातस्थले एकवचनमेवेति वदतो दीक्षितस्य (तव) मतेऽपि यत्रैकवचनञ्चान्यच्च प्राप्नोति तत्रैकवचनमेवेति नियमांगीकार एवेष्टसिद्धिः । अन्यथा द्वित्वे द्विवचनमेव बहुवचनमेवेति नियमेन द्विवचनबहुवचनयोरनियतत्वादेकत्वेऽप्यापत्तिः । किन्त्वेकवचनमेव तस्यौत्सर्गिकत्वेन संख्यानपेक्षणादिति दी. क्षितोक्तिस्तु न समोचीना, वक्ष्यमाणप्रकारेण प्रथमपुरुषैकवचनोपपत्तेः । तथाहि, यथा कर्म. ण्येव द्वितीयेत्यादिरीत्या प्रत्ययनियमेऽव्ययेभ्यो विभक्तिसामान्याऽभावप्रसक्तौ सत्यामेक
Aho! Shrutgyanam
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२.
फविकारत्नमञ्जूषा।
वचनमिति सूत्रस्याप्राप्तप्रापणार्थत्वेनाऽविशेषात्सर्वविभक्त्येकवचनविधायकत्वन्तथा प्रकृतेऽपि सर्वेषाम्पुरुषाणामेकवचनानि प्राप्नुवन्ति । उक्तप्रकारेणैकवचनमित्यस्य नियमत्वे तु येषाम्प्रत्ययानामेकवचनञ्चान्यच्च प्राप्नोतीत्याकारकोक्तिबोध्यत्वं तेष्वेकवचनमेवेतिनियमे प्रथम पुरुषैकवचनमेव भवतीति भावः ॥
ननु आर्द्धधातुक इत्यादेविषयसप्तमीत्वाद्वधादेशस्यान्तरंगत्वेन चिण्वत्वं बाधित्वा व. धादेश एव स्यादत आह-प्राशीलिङि वधादेशस्येति । अपवाद इति । वाक्यार्थ. बोधवेलायां बाधनाऽभावेन हन्तेरपि सीयुटा सम्बन्धेन तस्य निरवकाशत्वात्तस्यापवादत्व. म् । भाष्ये तु वधिभावात्सीयुटि चिण्वत्त्वं विप्रतिषेधेनेत्युक्तम् । एवञ्चायुक्तमेवापवादत्ववर्णनमित्यलम् ॥
ननु चिण्वद्भावेन चिणि दृष्टकार्यस्य विधानादवधीत्यादौ चिणि वधादेशस्य दृष्टत्वाद. त्रापि वधादेशो दुर्वार इत्याशंकते-नच स्यादिष्विति । समाधत्ते-अंगस्यैवातिदे. शादिति । चिनिमित्तकांगसम्बन्धिकार्यस्यैव विधानादवधीत्यादौ लक्ष्यानुसारिव्याख्या नान्न चिनिनित्तकवधादेश इति ॥ __ ननु हस्वपदानुवृत्त्यैव विकल्पसिद्धौ ‘चिण्णमुलोरित्यत्र दीर्घग्रहणमनावश्यकमित्यभि प्रेत्याह-प्रकृतो मितां ह्रस्व एव तु न विकल्पित इति ॥
दीर्घविधौ हि णिचो लोपोनस्थानिवदिति । 'न पदान्त' सूत्रेण दीर्घविधौ स्थानिवत्वनिषेधादिति । नच 'असिद्धवदत्रे ति णिचोऽसिद्धत्वमिति वाच्यम् । समानाश्रयत्वाऽभावेनाऽऽभीयासिद्धत्वाऽप्राप्तेः । भाष्ये तु उक्तनिषेधसूत्रे दीर्घविधेः प्रतिदीन इत्युदाहरणदानात् त्रैपादिकदीर्घस्यैव ग्रहणेनोचितमेव तत्प्रत्याख्यानमित्यर्वाचामभिप्रायः ॥ __नन्वेवं ण्यन्ताण्णौ दीर्घविकल्पानापत्तिर्व्यवधानादत आह-णाविति जातिपरो निर्देश इति । दीर्घग्रहणं मास्त्विति । हस्वविकल्पेनापीष्टसिद्धिरिति भावः । वस्तुतस्तु 'चिण्णमुलोरि तिसूत्रस्थं दीर्घग्रहणमावश्यकमेव, घटादिपठितहेडेश्चिणि अहिडि अहीडीति रूपसिद्धयर्थ दीर्घग्रहणं, हस्वविकल्पे तु अहेडीतिस्यात् । एवं ण्यन्ताणिचि रूपसिद्धयर्थमपि दीर्घग्रहणमिति दिक् ॥
- इति भावकर्मप्रक्रिया ।
अथ तिङन्ते कर्मकर्तृप्रक्रिया । यदा सौकर्येति । मुखेन कर्तुं योग्यः सुकरस्तस्य भावस्सौकर्यम् । क ापारो न विवक्ष्यत इति-सौकर्यातिशयबोधनाय कर्मादिकारकव्यापारस्यैव प्रधानधात्वर्थत्वेन विवक्षणात्कारकान्तराणामपि स्वस्वव्यापाराश्रयत्वेन कर्तृत्वाक्षतेः । सकर्मका अपि प्रायेणाऽर्मका इति-व्यापारव्यधिकरणफलाश्रयाभावेन तेषामकर्मकत्वम् । द्विकर्मधातूनां कर्मणः कर्तृत्वात्प्रायेणेत्युक्तम् । तेन यगात्मनेपदचिचिण्वदिटः स्युरिति । ननु कार्यातिदेशेऽप्यतिदिश्यमानकार्याणामुत्पत्तिदेशस्यैव देशत्वाङ्गीकारात्परत्वाच्छप्परस्मैपदे एव नतु य. गात्मनेपदे इति चेन्न । 'न दुहस्नुनमामित्यादिसामर्थ्यात्परस्यापि बाधेन तदप्राप्तेरिति
भावः ॥
Aho ! Shrutgyanam
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
कर्मकर्तृप्रक्रियाप्रकरणम् ।
१२३
ननु शास्त्रातिदेशेऽपि लक्ष्यसिद्धौ कार्यातिदेशांगीकरणं किमर्थमिति चेन्न । शास्त्र. स्यापि कार्यार्थत्वेन मुख्यत्वात्कार्यातिदेशस्यैवाङ्गीकारादित्याह-कार्यातिदेशोऽयमिति ।
ननु सौकर्यातिशयबोधनार्थ कर्तृव्यापारविवक्षणेन कर्मादेः कर्तृत्वेन धातोरकर्मकत्वेन ततः कर्तृभावयोलकारविधानेन तत्र भावे लकारविधाने कर्तुरनभिहितत्वातिदेशेन तस्य कर्मवद्भावेन द्वितिया दुरित्याशयेनाह-द्वितीया स्यादिति । नचैतदपेक्षया तृतीयायाःपरत्वादेतदापत्तिप्रदर्शनस्यैवौचित्येन द्वितीयापत्तिप्रदर्शनमयुक्तमिति वाच्यम् । अतिदिश्यमा. नकार्याणां कार्यातिदेशस्यैव देशत्वमित्यर्वाचीनमते द्वितीयायाः परत्वेनादोषात् । भाष्यमते तृतीयापत्तिरेव, तस्याश्च 'न दुहस्नुनमा यचिणौ' 'कुषिरजोरि' त्याद्यारम्भसामर्थ्यात्परस्मैपदे विधीयमानशप्परस्मैपदबाधेऽपि प्रथमाबाधे मानाऽभावः समाधानम् । तथा च पू. ोक्तापत्तिस्तदवस्थैवेति चेन्न । भावे प्रत्यये कृते कर्तुर्लकारेणानुपस्थित्याऽतिदेशाप्रवृत्तेः । (व्यत्ययो बहुलं) (लिङ्या शिष्यङि)ति संहितापाठेऽनुस्वारस्य परसवर्णेन जाते लकारे द्विलकाराल्ल इत्यनुवृत्त्या लकारवाच्यस्यैव कर्तुः कर्मवद्भाव इत्यर्थलाभेन यगादिकमेव नतु द्वितीयेति भावः । अत एव कृत्यक्तखला न कर्मकर्तरि किन्तु भाव एवेति भावः । लकारेणैव कर्मकर्तुरुपस्थानेन कृदादिप्रसक्तिर्न, उक्तार्थानामप्रयोगात् । लविधेः पूर्व तु सुतरां न तत्प्रसक्तिर्लकारोपस्थाप्यकर्तुरभावेन कर्मवत्त्वाऽभावादितिभावः ॥
ननु तुल्यत्वं नाम सादृश्यं तस्य च भेदनिबन्धनत्वेन प्रकृते कर्मणः कर्तृत्वविवक्षायां कर्मस्थफलरूपक्रियाया एव कर्तृस्थत्वेन भेदाऽभावात्सूत्रमिदमसंगतमित्याशंकते-ननु प. चिभिद्योरिति । वास्तविकभेदाऽभावेऽप्युपाधिकृतभेदोऽस्त्येवेत्यभिप्रेत्य समाधत्ते-कर्मत्वकर्तृत्वेति-यथा पीतघटो नीलघटभिन्न इत्यत्र विशेषणभेदाभेदस्तथैव कर्तृत्वसमाना. धिकरणा कर्मत्वसमानाधिकरणा च क्रिया भिन्नैवेति भावः ॥
तुल्यत्वव्यवहार इति । प्रत्यासत्या समानधातौ कर्मस्थक्रियया तुल्यक्रियाश्रय. णात् पचत्योदनं देवदत्त इत्यत्र कर्मणो राध्यत्योदन इत्यत्र कर्तृत्वेऽपि न कर्मवद्धाव इति भावः । कर्मणेति किमिति । एतदभावेऽसिस्थाल्योापारसत्त्वात्क्रियया तुल्यक्रियत्वस्याक्षतत्वादोषः । तत्सत्त्वे तु सामर्थ्यादृश्यमानकर्मनिष्ठविशेषप्रयोजककर्मस्थक्रियाया ग्रह. णान्न साध्वसिरित्यादौ दोष इति भावः ॥
नन करणत्वाद्यवस्थायां वस्तुतः सन्नप्यसिस्थाल्योापारो, न धातूपात्तः, प्रकृतसू. त्रे च 'धातोरेकाच' इत्यतो धातोरित्यनुवर्त्य धोतोर्वाच्यक्रियया तुल्यक्रिय इत्यर्थे न दोषोsत आह-किचेति । कर्मणेत्येतत्सामथ्येन दृश्यमानकर्मनिष्टविशेषप्रयोजककर्मस्थक्रिया लक्ष्यत इति भावः ॥
. गच्छति ग्राम इत्यादि । अत्र गम्यमानग्रामादिकर्मनिष्ठविशेषप्रयोजककर्मस्थक्रियाया अभावात्कर्तृस्थक्रियात्वमिति भावः ॥
सकर्मकाणां प्रतिषेध इति । सौकर्यविवक्षणाऽभावेपि प्राप्तकर्मवभावनिषेधार्थ वार्तिकमिदम् । पच्यते ओदन इत्यत्रात एव दोषो न ।
अन्योऽन्यं स्पृशत इति। अयम्भावः, कर्मपदेन तत्स्थक्रिया लक्ष्यते नतु तेन कर्मत्वोपयोगिनी तत्स्था क्रिया मानाभावात् , एवञ्चाऽन्योऽन्यमित्यादावुभयोः शब्दभेदेन क
Aho! Shrutgyanam
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
फक्किकारत्नमञ्जूषा ।
र्तृत्वकमंत्वसत्त्वादेवैकस्मिन् संयोगानुकूलक्रिया संयोगो वा सैवाऽपरस्मिन्कर्तरीति कर्मस्थक्रियकर्तृसत्वात्प्राप्तिः । आश्रयभेदेन च तुल्यत्वम् । नच स्पर्शस्य कर्तृस्थत्वेन कथमेतत्प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । तयोः कर्मणोरन्योऽन्यसंयोगकृतहर्षादिलक्षणविशेषदर्शनात्कर्मस्थत्वेन तत्प्रवृत्तेरिति भावः ॥
अजा ग्राम नयतीति-गमनानुकूलव्यापाररूपेणाऽजानिष्ठफलेन नेतृव्यापारेण वा तत्र विशेषादर्शनेन कर्मस्थक्रियत्वाऽभावादिदं चिन्त्यम् । यदि ग्रामसंयोग एव तथेत्युच्यते तर्हि ग्रामं गच्छतीत्यादौ ग्रामेऽपि पुरुषसंयोगरूपविशेषदर्शनेन गम्यर्थस्यापि कर्मस्थत्वं स्यात् । अत एव अन्योऽन्यमाश्लिष्यत इत्येवोदाहृतम्भाष्ये इत्यलम् ॥
विध्यर्थमिदमिति । उपवासादितपः तापसन्तपति दुःखयतीत्यर्थः । एवञ्च तापसस्य कर्मत्वे तपेर्दुःखजननमर्थः । तापसस्य कर्तृत्वे तु अर्जनमर्थः तापसस्तपस्तप्यते अर्जयतीत्यर्थः। एवञ्च क्रियाभेदात्सकर्मकत्वाच्चाऽप्राप्ते विधिरितिभावः । एवकारस्तु व्यर्थ एवेति वृत्त्यनुसारिण इति । भाष्ये तु (सकर्मकाणां प्रतिषेधो वक्तव्यः) इत्यस्य प्रत्याख्यानाय एवकारसामर्थ्यान्नियमार्थत्वमुक्तं तपेरेव सकर्मकस्य नान्यस्येति दिक् ॥
इति कर्मकर्तृप्रक्रिया समाप्ता ॥ इति मैथिलवंशोद्भवस्य ठक्कुरोपनामकधीकनकलालशर्मणः कृतौ
फकिकारत्नमञ्जूषायामुत्तराद्ध तिङन्तप्रकरण समाप्तम् ॥
अथोत्तरार्द्ध कृदन्तप्रकरणम् । प्रणम्य तावच्चरणारविन्दं श्रीविश्वनाथस्य ततो गुरोश्च ।
कृतेनिजायाः क्रियते शुभायाः कृदन्तभागः कृतिना मयाऽस्याः॥१॥ ननु 'कृदतिङि' त्यनेन तिभिन्नप्रत्ययस्य कृत्संज्ञाविधानेन कृताञ्च तिज्ञानाधीनज्ञानेन तिनिरूपणोत्तरमेव कृन्निरूपणस्यौचित्यात्तिडं निरूप्य कृतं निरूपयितुमारभते-धा. तोरिति । नच 'स्पृशोऽनुदके' 'ऋत्विक दधगि' त्यादिशास्त्रेण प्रागेव तिनिरूपणाक्विन्नादिकृतानिरूपितत्वात्पुनरिह तेषान्निरूपणमयुक्तमिति वाच्यम् । तत्र तेषां प्रसङ्गतो निरूपणेऽपि प्राधान्येनाऽत्रैव कृतां निरूपणस्यौचित्येनोक्ताशंकानदयादित्यलम् ॥
प्राग्लादेशाद्धात्वधिकार इति पक्षस्यायुक्तत्वं ध्वनयितुमाह-श्रातृतीयसमाप्तेरिति । तृतीयाध्यायसमाप्तिपर्यन्तमित्यर्थः । लादेशात्प्रागधात्वधिकारे तु 'तिशित्सार्वधातुकमित्यत्र धात्वधिकाराभावाच्छित्प्रत्ययमात्रस्य सार्वधातुकसंज्ञाविधानेन शसोऽ. प्युक्तसंज्ञापत्तौ तस्य च 'सार्वधातुकमपिदिति डित्वे हरीनित्यादौ घेडिती' ति गुणो दुवारः स्यादिति भावः । विधेयानिर्देशात्स्वरितत्वाच्चाधिकारसुत्रमिदमित्याह-अधिकारोयमिति-एतदधिकारसूत्रसत्त्वे एव सोपसर्गाणामंगत्वव्यावृत्तिर्भवति । अयम्भावः, एतत्सूत्राऽभावे 'वर्तमाने लडि'त्यादेवर्तमानाद्यर्थे प्रत्यासत्या तादृशार्थप्रतिपादकेभ्यो ल. डादयः स्युरित्यर्थे सोपसर्गाणामपि तादृशार्थप्रतिपादकत्वेन तेषामंगत्वापत्तावडाद्यव्यव
Aho ! Shrutgyanam
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वकृदन्तप्रकरणम् ।
१२०
स्थापत्तेरिति । नच तृतीयाध्यायसमाप्तिपर्यन्तं 'धातोरेकाजिति सूत्रस्थधातोरित्यस्य सम्बन्धेन धातोरेव लडाद्यापत्त्या नतु सोपसर्गाणामंगत्वप्रसक्तिरिति वाच्यम् । द्वितीयस्य धातोरित्यस्याऽधिकारसूत्रस्याऽभावे 'तिशिदित्यस्य 'आर्द्धधातुकमि' त्यस्य च धातोर्य तिङः शितश्च ते सार्वधातुकाभिन्नास्तेभ्योभिन्नाश्चार्द्धधातुकाऽभिन्ना इत्यर्थापत्त्या क्विबन्तलूपूप्रभृतीनामपि धातुत्वेन लूभ्यां पूभ्यामित्यादौ भ्याम आर्द्धतुकत्वस्य सत्वादिडापत्तिः। द्वितीयधातोरिति सत्त्वेन उक्तसूत्रयोर्धातोर्धातोरित्येवमानुपूर्वीकशब्दोच्चारणेन विहितानान्ते संज्ञे इत्यर्थे न भ्याम आर्द्धधातुकत्वप्रसक्तिरिति भावः ॥
भावे औत्सर्गिकमेकवचनं क्लीबत्वञ्चेति-भावे प्रत्ययविधानात्तत्र च लिइसंख्याऽभावेन सामान्ये नपुंसकमिति नपुंसकत्वमुत्सर्गतश्चैकवचनं भवति । यत्र लिङ्ग. त्रयमध्ये कस्यापि लिङ्गस्य विवक्षा न तत्र नपुंसकलिङ्गमेव भवति, यत्र च कल्याश्चिदपि संख्याया न विवक्षा तत्रैकवचनमेव भवतीति भावः ॥
वृत्तिकारस्तु कर्मकर्तरि चायमिष्यत इत्याहेति-(केलिमर उपसंख्यानमि). तिवार्तिकविहितकेलिमरप्रत्ययः कर्मण्यथें भवति नत्वन्यस्मिन्नर्थ इति सिद्धान्तः, तत्रोक्त. प्रत्ययस्य कर्मणि कर्मकर्तरिचेत्युभयस्मिन्नर्थे विधानमङ्गीक्रियते वृत्तिकृतेति दीक्षित उक्तवान् । परमेतन्मतमयुक्तमित्याह-तद्भाष्यविरुद्धमिति । तत्र हि भिदेलिमा इत्यस्य भेतव्या इतिविवरणं प्रदर्शयद्भाष्यकृन्नये कर्मण्येवोक्तप्रत्ययो लभ्यते नतु कर्मकर्तर्यपीत्यतो भाष्यकृन्मतावृत्तिकृन्मतं विरुद्धमिति तन्मतमुपेक्ष्यमिति भावः ॥
विहितविशेषणं किम् । यका व्यवधानेऽपि यथास्यात् । प्रयाप्यमाणं प. श्यति । विहितविशेषणकरणे प्रपूर्वकयातेणिचि पुकि ण्यन्तस्य धातुत्वेन वर्तमाने कर्मणि लटि तत्स्थाने शानचि तस्य शित्वात्सार्वधातुकत्वे यकि णिलोपे मुकि शानचो ण्यन्ताद्विहितत्वेन तन्नकारस्य विभाषेति णत्वे व रूपं सिद्धयति । विहितविशेषणाकरणे तु ण्यतात्परस्योपसर्गस्थनिमित्तोत्तरकृत्स्थनकारस्य णत्वं वेतिसूत्रार्थे शानचो यका व्यवायेन ण्यन्तात्परत्वाभावाण्णत्वाऽप्राप्त्या रूपं न सिद्धयति । नच अड्व्यवायेऽपीति सुत्रेणैव णत्वसिद्धौ विहितविशेषणमनावश्यकमेवेतिवाच्यम् । विभाषेत्यत्र ण्यन्तकृतोरव्यवधानस्यापेक्षणादग्रहणेन वारणाऽसम्भवेन विहितविशेषणास्यावश्यकत्वादिति भावः ॥
ननु 'इजादेः सनुमः' इत्यस्य प्रमङ्गनीयमित्यत्र 'कृत्यचः' इत्यनेन प्राप्तणत्वव्यावृत्तये विहितविशेषणांगीकारेऽपि न नियमार्थत्वं नुमो नकारेण व्यवधानात्कृत्यच इत्यस्याऽप्राप्त्या प्रेन्वनमित्यत्र विध्यर्थत्वादत आह-नुमग्रहणमनुस्वारोपलक्षणार्थमिति । 'अट कुप्याङ् नुमित्यत्रेव प्रकृतेऽपि नुमाऽनुस्वारस्य लक्षितत्वान्न शंकाकलंकलेशोऽपीति भावः ॥
ननु ण्यन्तस्य प्रकृत्यन्तरत्वेन प्रकृतिग्रहणेनाऽग्राह्यत्वान्निषेधानापन्या प्रभापनीयमि. त्यादौ गत्वं दुर्वारमेवेत्यत आह-एयन्तभादीनामुपसंख्यानमिति । केचित्तु हेरच. डी ति सूत्रेऽचडीति पर्युदासेन (प्रकृतिग्रहणे ण्यधिकस्याऽपि ग्रहणमि)ति ज्ञापनात्सिद्धमिदमित्याहुस्तन्न, ज्ञापनस्य कुत्वमात्रविषयपरत्वेन भाष्यादौ सिद्धान्तितत्वादित्यलम् ॥
ननु प्रख्यानीयमित्यत्र, अट्कुम्वानुमित्यनेन णत्वं दुर्वारमित्यत आह-खशात्रः
Aho ! Shrutgyanam
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
फक्किकारत्नमञ्जूषा |
१२६.
शस्य यो वेत्युक्तमिति । चक्षिङः ख्याम् इत्यनेन न ख्याजादेशः किन्तु खूशानादेश एव तस्य शकारस्य णत्वप्रकरणोपरिस्थतेन शस्य यो वेतिसूत्रेण यत्वे रूपं सिद्ध्यति, एवञ्च अकुप्वाङ्नुमित्येतद्दृष्ट्या यत्वस्यासिद्धत्वाच्छ्कारेगाऽतिरिक्तेन व्यवधानान्नत्वप्राप्तिरिति भावः ॥
ag rat यदि त्यत्राऽग्ग्रहणं हलन्ताद्यतोऽभावाय तस्य च ऋवर्णान्तादिवद्धलन्तादपि ण्यता बाधेनोपपत्तौ व्यर्थमेव तदित्याह - श्रग्रहणं शक्यमकर्त्तुमिति । केचित्तु अजन्तभूतपूर्वादपि धातोर्यत्प्रत्ययार्थमज्ग्रहणं तेन दित्स्यं धित्स्यमित्यत्र यति कृते 'यतोsनाव' इत्युदात्तत्वसिद्धिः । अन्यथा यति कृते 'तित्स्वरितमिति स्वरितत्वापत्तिरित्याहुस्तन्न, (१) आर्धधातुकविवक्षायामकारलोपेऽज्ग्रहणस्योक्तफलकत्वसम्भवेन तस्मिन्परे तु तस्याऽकिञ्चित्करत्वात् । लोपस्य परनिमित्तकत्वानङ्गीकारे तु गणयतीत्यादावुपधावृद्धिप्रसक्तिः ॥
ननु जन्यमिति रूपस्य यता ण्यता वोभयथा सम्भवाहहलोर्ण्यदिति ण्यतैव रूपसिद्धौ तशिचितीतिवार्त्तिके जनेर्ग्रहणं व्यर्थमित्यत आह-जनेर्यद्विधिः स्वरार्थ इति । यतोऽनाव इत्याद्युदात्तस्वरार्थ इत्यर्थः ॥
ननु यद्यतोरसरूपत्वेन वासरूपोऽस्त्रियामित्यनेन यता ण्यतो वैकल्पिकबाधेन पक्षे एयत्प्रत्ययो दुर्वार एवेत्यत आह- नानुबन्धकृतमसारूप्यमिति । अनेकान्तपक्षेऽनुबन्धानामनवयवत्वात्तत्कृताऽसारूप्यस्य न ग्रहणम् । एकान्तपक्षेऽपि ददातिदधात्योर्विभाषेतिविभाषाग्रहणज्ञापकादनुबन्धकृताऽसारूप्यस्यानाश्रयणादुक्तपक्षद्वये न ण्यतः प्रसक्तिरिति भावः ॥
ननु धातूनां हलन्ताजन्तभेदेन द्वैविध्यात्तत्र हलन्ताण्ण्यतो वक्ष्यमाणत्वात्प परिशेषादजन्तादेव यतो विधानेन तव्यदादिष्वेव तद्ग्रहणादिष्टसिद्धौ पृथग योगो नावश्यक इत्यभिप्रेत्याह-योगविभागोऽप्येवम्, तव्यदादिष्वेव यतोऽपि सुपठत्वादिति ।
ननु 'पोरदुपधादि' त्यनेनाऽकारोपधपवर्गान्तधातोर्यद्विधानेन आङ्पूर्वकालभेर्यादिप्रत्ययविवक्षायामेव नुमि तदाऽकारोपधत्वाभावान्न यत्किन्तु ण्यदेवेत्याह- नुमि कृतेऽदुपधत्वाभावाणूण्यदेवेति । ण्यति कृते आलम्भ्य इत्यत्र समासान्तोदात्तत्वं बाधित्वा तरपदप्रकृतिस्वरेणेष्टस्य स्वरितान्तत्वस्य सिद्धिः । यति प्रत्यये तु 'यतोनाव' इत्यनेनाssधुदात्तत्वादनिष्टस्योत्तरपदाद्युदात्तत्वस्यापत्तिरिति भावः ।
कृदुत्तर
ननु यमेः पवर्गान्तत्वेन पोरदुपधादित्यनेनैव सिद्धौ ( गदमदे ) ति सूत्रे तद्ग्रहणं व्यर्थ - मित्यत आह-यमेर्नियमार्थमिति । यमेश्वेदनुपसर्गादेवेतिनियमाकारः तेनोपसर्गविशिस्य तु प्रयाम्यमित्येव तत्रापि ( न तत्र भवेद्विनियम्यमिति वार्त्तिकप्रयोगदर्शनात विनीत्युपसर्गद्वयातिरिक्तोपसर्ग विशिष्टस्य माभूदिति संकोचः ।
शतेन वर्या कन्येति । अत्र शतशब्दोऽनियतपरस्तेन कन्याया वरणे वरयितॄणां नि.
( १ ) आर्धधातुकविवक्षायामकारलोपे तदानीं हलन्तत्वात् ण्यतः प्रसक्तिः । आर्धधातु कपरे लोपस्तु प्रत्यये सत्येव लोपः, लोपे सत्येव हलन्तत्वसम्भवः, इति प्रत्ययोत्पत्तिकालेऽजन्तत्वस्यैव सत्वाद्यदेवेति केचिदित्यादिना प्रतिपादितमसङ्गतमेवेति ।
Aho! Shrutgyanam
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वकृदन्तप्रकरणम् ।
१२७
यमो नास्तीत्यर्थः । अयम्भावः, सूत्रेऽनिरोधग्रहणसद्भावे सामर्थ्यादनिरोधरूपार्थकादेव वृडो यति वयति सिद्धम् । अनिरोधग्रहणाऽभावे तु विनिगमकाऽभावेन वृवृक्षोरुभयोरपि ग्रह. णापत्त्या ततो यदापत्तिरित्येतध्वनयन्नाह-वृत्यान्येति । ननु 'एतिस्तुशास्' इत्यत्र वृ. अग्रहणे सामर्थ्यान्नास्य तत्राग्रहणमिति चेन्न । अत्रत्यवृज ग्रहणस्य पुसि चरितार्थत्वात् । तत्र सूत्रेऽवद्यादीनि निर्विभक्तिकानि नतु द्वन्द्वः, तेन वयेति स्त्रियामेव विधीयते । अस्त्रियां तु वृङः 'ऋहलोर्ण्यत्। वार्या ऋत्विजः। सूत्रे द्वन्द्वाभिप्रायेण सुग्रीवो मम वोऽसावित्या. दयः प्रयोगा बोध्या इत्यलम् ॥ ___वदः सुपि क्यप् च । ननु लः कर्मणीत्यनेन यथा सकर्मकेभ्यः कर्मणि कर्तरि ल. कारविधानादकर्मकेभ्यो भावे कर्तरि च, तथा 'तयो रेव कृत्यक्तखला' इत्यनेनापि सकमकेभ्यः कर्मणि कर्तरि कृत्प्रत्ययविधानादकर्मकेभ्य एव भावे तद्विधानमिति सिद्धान्तात्सकर्मकधातुभ्यो भावे कृत्प्रत्ययविधानं दुर्लभमित्यत आह-भाव इत्यपकृप्यत इति । ___ ननु भुवो भावे इत्यत्राऽनुपसर्ग इत्यनुवर्त्य निरुपसर्गस्य भवतेरकर्मकत्वात् तयोरेवेति सूत्रेण भाव एव कृत्यप्रत्ययसिद्धौ भावग्रहणं व्यर्थमिति चेन्न, तस्योत्तरार्थत्वेन सार्थक्यस्य भाष्येऽभिहितत्वात् । एतद्भाष्यमतानुयायिमतं प्रदर्शयति-कर्मणि प्रत्ययावित्येके इति ।
ननु सूत्रे सामान्यरूपेण वृशब्दोपादानावृवृङो ग्रहणं स्यादत आह-वृइति वृओ ग्रहणं न वृङ इति । ईडवन्द इति सुत्रज्ञापकान्न वृडो ग्रहणमिति तदर्थः । तत्र हि ईडवन्द साहचर्यादात्मनेपदिनो वृङ एव ग्रहणम् , अत्र वृलो ग्रहणे तु तत्र वृग्रहणं व्यर्थ स्यादिति भावः,
पुनः क्यबुक्तिः परस्यापि ण्यतो बाधनार्थेति । 'ओरावश्यके' इति विहितस्य ग्यतोऽवकाशः आवश्यकविवक्षायां लाव्यमति, क्यपोऽवकाशः स्तुत्य इति, अवश्यस्तुत्य इत्यादौ द्वयोः प्राप्तो विप्रतिषेधसूत्रबलेन परत्वाण्ण्यत् स्यादतस्तद्वयावृत्यर्थं पुन: क्य. बुक्तिरिति भावः ।
इचेति ह्रस्वः सुपठ इति । इत्थं हि दीर्घपठतः सूत्रकारस्याऽभिप्रायः, इ इ इति प्रश्लेषाद्वितीय इकारो 'ये विभाषेत्यात्वबाधनाय, अन्यथा ये इति विषयसप्तमी तेन यका. रादौ प्रत्यये बुद्धिस्थ एव प्राप्तस्याऽऽन्तरङ्गत्वेन क्यपा सह विधानादिकारस्य बहिरङ्गत्वे. नात्वं दुर स्यादिति । दीर्घस्य प्रत्याख्यानं कुर्वतो भाष्यकर्तुस्त्वयम्भावः, क्यप्सन्नियोगशिष्टत्वादित्वमन्तरङ्गम् , ये इति परसप्तम्याश्रयणादात्वं बहिरङ्गम् , तथा च युक्त ए. वाऽऽत्वस्येत्वेन बाधः, न च हस्वादेशे 'षत्वतुकोरिति गुणस्यासिद्धत्वे तुगिति वाच्यम् , पदान्तपदाद्योरेवैकादेशस्याऽसिद्धत्वात् , एतदनङ्गीकारे वृक्षेच्छत्रमित्यत्र नित्यतुगापत्तिः, इष्टस्तु वैकल्पिक इतिप्राञ्चः । शेखरकृतस्तु ये विभाषेत्यत्र ये इति विषयसप्तमीत्वेऽपि जनादिसाहचर्येण यादिप्रत्ययोत्पत्तिपूर्वकाले नान्तरस्यैवात्वविधानेन क्यबुत्पत्तेः प्रा. मेवेत्वेनाऽत्र तदप्राप्त्या नस्यत्वे आद्गुणेन रूपसिद्धः, एतत्क्लेशवारणायैव दीर्घोच्चारणमित्याहुः ॥
ननु 'भृतोऽसंज्ञायामित्यत्राऽसंज्ञाग्रहणसत्वेन तत्रैव क्यपो विधानाद्भार्या वधूरित्यत्र संज्ञायामेतदप्राप्तावपि संज्ञायां क्यविधायकेन 'संज्ञायां समजनिषदनिपते' त्यनेन क्यप्
Aho! Shrutgyanam
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
फक्किकारनमञ्जूषा।
दुर्वार इत्याशंकते अथ कथं भार्या वधूरिति । ननु असंज्ञाग्रहणसामर्थ्यात्तत्र सूत्रान्तरेणाऽपि क्यप् न स्यादत आह-संज्ञापर्युदासस्तु पंसि चरितार्थ इति । उक्तापत्ति वारयति-बिभर्ते इति । (तदनुबन्धकग्रहणे नातदनुबन्धकस्ये) तिपरिभाषया दुभृञ्धातोः क्यविधौ ग्रहणेन विभतेर्ण्यता रूपसिद्धिरितिभावः। .
ननु 'चजोः' इति सूत्रे निष्ठायामनिट इति पठित्वा निष्ठायामनिटधातोश्चजोः कुत्व. मित्यर्थे गर्जधातोनिष्ठायां सेट्त्वेन गय॑मित्यादौ 'न कादेरि ति सूत्रोदाहरणे कुत्वाभावं सम्पाद्य वार्तिककारेण प्रत्याख्यातन्तत्सूत्रम् । अर्जितर्जिप्रभृतीनां निष्ठायां सेट्त्वेन कुत्वाभावः। ग्रुचुग्लुचप्रभृतीनां क्वादिगणपठितत्वेऽपि 'ऊदितोवे तिक्त्वायामिविकल्पत्वेन 'यस्य विभाषे' तिनिष्ठायामनिटत्वात्कुत्वम्भवत्येव सूत्रकृन्मते तु स्यादिति परस्परविरोधेऽपि उत्तरोत्तरमुनिवाक्यस्य प्रामाण्याद्वार्तिककृन्मतमेव ज्याय इत्याह-यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यादिति प्राञ्चः । नागेशास्तु वार्तिकस्य सूत्रदूषणाय प्रवृत्तत्वाद्भाष्यकृता च वात्तिकमते शोक इत्यस्यासिद्धिमाशंक्य सूत्रकृन्मतेऽपि ण्यति कुत्ववारणाय नियमार्थमावश्यकेन शुचेषंजीति वचनेन समाधानाद्वार्त्तिकमतस्यैवाऽभ्यनुज्ञानाच्येत्याहुः ॥
ननु 'प्रैषातिसर्गे' ति सूत्रे चकारेण लोटोऽनुकर्षणात्तेन कृत्यप्रत्ययाऽबाधाय कृत्यग्रहणं, (वासरूप) विधेनित्यत्वे विकल्पबाधेन पक्षे कृत्यप्रत्ययसिद्धौ सूत्रे पुनस्तद्ग्रहणेन सा. पादुक्तविधेरनित्यत्वज्ञापनेन (क्तल्युट्तुमुन्खलथेषु वासरूपविधिर्नास्ती) तिसिद्धिरित्यभिप्रायेणाह-इह लोटा बाधेत्यारभ्य नेति सिद्धमित्यन्तमिति । वस्तुतस्तु वासरूपविधेरनित्यत्वे (अहेंकृत्यतृचश्चे) ति सूत्रस्यैव ज्ञापकत्वमिति लिङ्गा बाधा माभूदित्यादिना मूले एव स्पष्टमिति भावः । मुले क्वचिन्नेत्यस्य क्त्वाप्रत्ययेन तुमुनो नित्यबाधाऽभावेन आसित्वा भुक्ते आस्यते भोक्तुमिति च भवतीति फलम् ॥
श्रागमस्य दीर्घत्वसामर्थ्यादभ्यासहस्वो हलादिः शेषश्चनेति । नच दीर्घाऽऽगमोच्चारणस्य सवर्णदीर्धबाधकत्वेनोपक्षयात्सामर्थ्याभावेन मृलोक्तमसङ्गतमिति वाच्यम् , (अनन्तरस्ये) ति न्यायेन हलादिः शेषस्यैव बाधात्, वस्तुतस्तु दीर्घप्रवृत्तिकाल एव वैयोपस्थित्या तद्बाधस्यैव न्याय्यत्वम् , हलादिः शेषबाधनं तु अभ्यासस्याऽनचीति भा. ध्योक्तवचनेन साध्यम् । अभ्यासस्य यदुच्यते तदग्निमित्ताऽभ्यासभिन्नस्येत्यर्थः । अत एव लोलुव इत्यदौ गुणः । यद्यप्यत्र वचने वेति भाष्ये नास्ति तथापि रात्रिचर इत्यादि. प्रयोगदर्शनादाश्रितमिति ।
खशोऽन्यत्र नेष्यत इतिहरदत्त इति । अत्रारुचिबीजन्तु भाष्यानानुकूल्यम् 'टिढाणनि' तिसूत्रे प्रत्यासत्या दिदाद्यवयवयकारस्यैव ग्रहणं समुचितं भाष्यप्रामाण्यात् । न च टित्वसामर्थ्यादतिरिक्ताऽकारस्यापि ग्रहणमितिवाच्यम् । तथासति, धयेत्यत्रापि डीबापत्तेर्दुर्वारत्वात् । नच टिदाद्यवयवाकारस्यैव ग्रहणे स्तनन्धयीत्यत्रापि लोब् न स्यादि. ति वाच्यम् । गौरादित्वेन तदुपपत्तेः । नच डीपि स्वरे विशेष इति वाच्यम् । डीप्यपि उदात्तनिवृत्तिस्वरप्राप्त्या स्वरे विशेषाऽभावादित्यलम् ।
ब्रह्मज्य इति । ब्रह्मरूपोपपदाजिनाते. डित्वसामर्थ्यादभस्यापि टेर्लोपे रूपम् । नव कप्रत्यये आकारलोपेनाऽपि रूपसिद्धौ डविधानं व्यर्थमिति वाच्यम् । तथा सति स.
Aho! Shrutgyanam
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वकृदन्तप्रकरणम् ।
१२९
म्प्रसारणे इयडादेशे च ब्रह्मजिय इत्यापत्तः । नच कप्रत्ययेऽपि एरनेकाच' इति यणि रूपसिद्धौ डविधानं व्यर्थमेवेति वाच्यम् । अङ्गस्यैकाच्त्वेन ज्याधातोरेव प्रत्ययविधानेन विशिष्टादविधानेन च तदप्राप्तः । नच कर्मण्यधिकारे अकर्मकाज्याधातोः कथं डविधानमि. ति वाच्यम् । कविधौ सर्वत्रेति वचनसामर्थ्यात् ब्रह्म प्राप्तं जिनातीत्यर्थाच्चाऽकर्मकादपि ततस्माडविधानोपपत्तेः। वस्तुतस्तु अकर्मकेष्वपि सुपीत्यस्य सम्बन्धेन सुप्युपपदे धातोः प्रत्ययविधानेनाऽदोषादितिभावः ॥
श्राव इति । नचाऽत्र केऽपि आलोपं बाधित्वा सम्प्रसारणे ततो (वार्णादि) ति न्यायेन पूर्वरूपत्वं बाधित्वा लोपे तस्याभीयासिद्धत्वेनोवडोऽप्राप्तौ यणि आह्व इति सिद्वौ इविधानं व्यर्थमिति वाच्यम् । आभीयासिद्धत्वानित्यत्वे वार्णादिति न्यायानित्यत्वे वाऽस्य ज्ञापकत्वात् । तेन जुहुवतुरिति सिद्धमिति भावः ।।
अच्चौ किम् ाढयोकुर्वन्त्यनेनेति । ननु अन ख्युनोऽभावेऽपि करणाधिकरणयोश्चे'त्यनेन ल्युट् स्यादत आह-प्रतिषेधसामर्थ्यादिति । आढ्यीकरणमिति रूपस्य ल्युट्ख्युनोस्तुल्यत्वम् । नच ख्युनि मुम्हस्वौ स्यातामिति वाच्यम् । 'ऊर्यादिविडाचश्चेति निपातसंज्ञकत्वेन व्यन्तस्याऽव्यत्वेन मुम्विधायकेऽनव्ययस्येति पर्युदासेन तदप्राप्तः । नच ख्युनि 'उपपदमतिङिति नित्यसमासलाभो न ल्युटीति वाच्यम् । तत्रापि गतिसमामसम्भवेन तस्यापि नित्यसमासत्वात् । नच ङीबटाबभ्याम्बिशेष इति वाच्यम् । (नजस्नजी) ति वात्तिकेन ख्युन्यपि लीपो विधानात् । नच स्वरे विशेष इति वाच्यम् । ल्युट् ख्युनोलिनित्स्वराभ्यां कृन उदात्तत्वाऽविशेषादित्यलम् ॥ __ भाष्यविरोधादुपेक्ष्यमिति । उक्तं हि भाष्ये सुपीति वर्तमाने पुनःसुब्ग्रहणं किमर्थम् , अनुपसर्ग इत्येव तदभूत् । इदं सुप्मात्रे यथा स्यात् , उदासारिण्यः, प्रत्यासारिण्य इति ।
भाष्यकारवचनाच्द्रीशब्दस्य ह्रस्वो मुममोरभावश्चेति । अयम्भावः यथा प्रष्ठादिशब्दानां पुँयोगास्त्रियां वृत्तिः प्रष्टी गणिकेति तथेह श्रीशब्दः परित्यक्तस्वलिङ्गः क्लीबः सन् कुले वर्तते । तत्र 'हस्वो नपुसंके' ति हस्वः । नच क्लीबत्वे नुमापत्तिरिति वाच्यम् । अपवादेनाऽमा तद्वाधात् । स्वमोनसकादित्यमो लुक स्यादिति वाच्यम् । अ. म्विधानसामार्थेनैव तद्वाधादिति प्राञ्चः । शेखरकृतस्तु, अब 'स्वमोरिति लुग्न, बाध्यसामान्यचिन्तया 'सुपो धात्वि' ति लुग्वत् अस्यापि अस्विधिसामथ्येन बाधात् । किञ्च बहिरङ्गतयाऽपि नाऽमो लुक् । त्रिपाद्यां तदप्रवृत्तेः । तस्माच्छ्रियं मन्य इत्येव भाष्य. सम्मतमित्याहुः ॥ । चतुर्विधोऽत्र नियम इति। अत्र सूत्रे श्रुतत्वात्पूर्व ब्रह्मादय उद्देश्यास्ततोऽनन्तरं प्रकृतित्वाद्धन्तिः, ततः परिशेषाद्भूत इति क्विबिति सूत्रार्थः, तत्र विनिगमनाविरहेणाऽविशेपाञ्चतुर्ध्वपि एवकारसम्बन्धः । तत्र ब्रह्मादिष्वेव भूतार्थाद्धन्तेरिति प्रकृतिनियमे हन्तेरुपप. दान्तरसम्बन्धवृत्तिफलो धातुनियमः, ततश्च भूत इत्याश्रयणेन कालान्तरेऽपि भवति पुरुष हन्ति हनिष्यति वेत्यर्थे पुरुषहेति । ब्रह्मादिषु भूतार्थादेव हन्तेरिति प्रत्ययनियमे वर्तमा. नभविष्यत्कालयोः पूर्वप्रयोगसिद्धिः । ब्रह्मादिषु भूतार्थाद्धन्तेरेवेत्युपपदनियमे भूत इत्याश्रयणेन कालान्तरे धात्वन्तरादपि भवत्येव वृत्रं जयति जेष्यति या वृत्रजित् । न वृत्रं जि
Aho! Shrutgyanam
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
फक्किकारत्नमञ्जूषा। तवानिति भूते प्रयोगः । ब्रह्मादिषु भूतार्थाद्धन्तेः विवेवेतिकालनियमे पितृव्यं हतवान् पितृव्यघातीति भूतेऽपि प्रत्ययान्तरविशिष्टः प्रयोगः । ब्रह्मघातीति प्रयोगाभावो नियमफलं बोध्यम् । द्विविधो नियम इति भाष्यमिति । तथाच भाष्यमुभयतोऽयं नियमः ब्रह्मादिष्वेव क्विबेवेति च । युक्तञ्चैतत् श्रुत्योपस्थितोपपदप्रत्यययोरुपरोधापेक्षया प्रकरणलक्षणजघन्यप्रमाणोपस्थितधातुकालयोरेवोपरोधो न्याय्यः । एवञ्चैतद्भाष्यविरोधात्पूर्वोक्तमयुक्तमित्यलम् ॥
ननु पृषधातोराकारेत्संज्ञकत्वेन 'विभाषाभावादिकर्मणोरिति विकल्पे प्राप्ते तदंशे नित्यार्थो विधिः स्यात् ततश्च भावादिकर्मभ्यामन्यत्र वैयात्याऽभावेऽपि 'आदितश्चेतिनिषेध एव स्यादत आह-भावादिकर्मणोस्तु वैयात्ये धृषिर्नास्तीति । अनभिधानादिति भावः । अत्र प्रमाणमाह-अत एव नियमार्थमिति । तेन भावादिकर्मभ्यामन्यत्र वै. यात्याभावेऽपि न 'आदितश्चेति निषेधः । हरदत्त इति-अवैयात्ये भावादिकर्मणोरनभिधानाद्वैयात्ये च नियमादादित्वस्य साफल्यमस्त्येवेत्यभिप्रेत्याह-माधवस्तु भावादि. कर्मणोरवैयात्ये विकल्पमाहेति ॥
ननु 'द्वेचे'त्यनेन द्वित्वे कृतेऽपि प्रत्यासत्या पाष्ठद्वित्व एवाभ्याससंज्ञाप्रवृत्त्या ऽऽष्टमिके तदप्रवृत्या स न स्यादत आह-शिग्रहणादभ्याससंशेति ॥
इति पूर्वकृदन्तप्रकरणम्
अथोत्तरकृदन्तप्रकरणम् । ननु उणादयो बहुलमित्यत्रत्यबहुग्रहणल्यापरिपूर्णोणादिपरिपूर्णार्थकस्य फलं प्रदर्शयतिकेचिदविहिता अपीति । केचिदनुक्ता अपि धातवः प्रत्ययाश्चोणादिषु ऊह्याः तर्कणि या इत्यर्थः । तथाहि, शकुलेति प्रयोगदर्शनात् हृषेरुलजितिसूत्राद्विहित उलचप्रत्ययः शकिधातोरपि भवतीति । किञ्च कुत्राप्यविहितयोः फिडफिड्डप्रत्यययोरतिः प्रकृतिरूह्यते तयोः कित्वञ्च प्रल्प्यते । तथा षण्ढ इत्यत्र सत्वाभावश्चोह्यते ।
ननु द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणपदस्य प्रत्येकमभिसम्बन्धस्य प्रसिद्धत्वेन शकषेति सूत्रस्थार्थग्रहणस्य तत्सूत्रस्थपदेष्वन्वयः स्यादित्याशंक्य समाधत्ते-अर्थग्रहणमस्तिनैव सम्बध्यत इति । अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वेतिन्यायेनाऽनन्तरेणास्तिनैवार्थग्रहणस्य सम्बन्धो नतु शकादिभिरिति भावः ।
पर्यायोपादानमर्थोपलक्षणार्थमिति-ननु कालशब्दोपादानादेव समयवेलाशब्दाभ्यामपि तुमुन्सिद्धौ पर्यायोपादानं व्यर्थमिति चेन्न । तस्याऽर्थोपलक्षणार्थत्वेन सार्थक्यात् । तथा च कालसमयवेलार्थेषूपपदेषु तुमुन्नित्यर्थेऽनेहाशब्दादपि तुमुन्सिद्धः ।
ननु सृस्थिर इति सूत्रेऽण्यन्तस्य सरतेरुपादानादतीसारो व्याधिरिति प्रयोगो नोपपयेतेत्यत आह–अन्तर्भावितण्यर्थोऽत्र सरतिरिति-अतीसार इत्यत्रोपसर्गेकारस्य 'उ. पसर्गस्य घञ् मनुष्येबहुलमित्यनेन दीर्घः ।
ननु श्रमेरुदात्तोपदेशत्वान्मान्तत्वाञ्च 'नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्याऽनाचमेरिति वृद्धि
Aho! Shrutgyanam
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तरकृदन्तप्रकरणम् ।
निषेधे विश्रम इति प्रयोगो न स्यादत आह-विश्राम इतित्वपाणिनीयमिति-श्रमेणिजन्तादच् विधाने तु विश्राम इति प्रयोगःसाधुरेव भवितुमर्हति, अत एव धुर्यान्विश्रामयेति स इति रघुकाव्यपद्यसङ्गतिः । नच णिच्यपि वृद्धिनिषेधः स्यादितिवाच्यम् । नोदात्तोपदेशेत्यत्र कृतीत्यस्यानुवर्तनेन णिचि वृद्धि निषेधाप्राप्तेः । 'मितां हस्व' इति ह्रस्वोऽपि नाशङ्क्यः । वेत्यनुवर्तनाद्व्यवस्थितविभाषाश्रयणेन हस्वाभावात् । एवं चोक्तरीत्या प्रयोगस्य साधुत्वेऽप्यर्थभेदः स्यादेव । वस्तुतस्तु - निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजिति विवक्षायां न दोष इति भावः ।
1
ननु 'श्रिणीभुवोऽनुपसर्गे'' इति सूत्रेऽनुपसर्गपदसद्भावादनुपसर्गाद्भुवो धनो विधानादुपसर्गात्ततो धनोऽविधानात्प्रभाव इति प्रयोगो न स्यादित्यभिप्रेत्य शंकते - कथं प्रभावो राज्ञ इति । समाधत्ते - प्रकृष्टो भावइति । प्रादिसमास इति । अनुपसर्गाद्भुवो चविधानेन भाव इति संसाध्य पश्चात्प्रशब्देन सह प्रादिसमासे प्रभाव इति प्रयोगोपपत्तिरिति भावः ।
ननु श्रणीभुव इति सूत्रेण नयतेर्घत्रि नाय इत्यस्य साधुत्वे नय इति न स्यात् तथाच वक्ष्यमाणप्रयोगो विरुध्येतेत्याह- कथंराज्ञोनय इति । समाधत्ते - बाहुलकादिति । सूत्रे बहुलग्रहणानुवृत्त्या घाञो वैकल्पिकत्वेनोक्तप्रयोगसिद्धिरिति भावः ।
अस्याधिकाराः किल पुस्तकस्य मुहुर्मुहुर्मुद्रणकादयश्च । प्रकाशकाधीनता हि सर्वे नान्यस्य कस्यापि जनस्य सन्ति ||
इति ठक्कुरोपनामकश्रीकन कलालशर्मणः कृतौ फक्किकारलमञ्जूषायां कारकादिकृदन्तान्तो द्वितीयः खण्डः समाप्तः ॥
१३१
सर्वविधपुस्तक प्राप्तिस्थानम् -
श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्,
बनारस सिटी |
Aho! Shrutgyanam
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीः ।
किरातार्जुनीयम् । आदितः सर्गत्रयं यावत्
अस्य यद्यपि बह्वयो व्याख्याः समुपलभ्यन्ते तथापि न तादृगुपकारो दृश्यते ताभिः कोमल मतीनामन्तेवासिनां याहमस्मिन्निबद्ध्या “श्रीगङ्गाधर मिश्र" कृतया वधाऽभिघयाsभिनवव्याख्यया । कृतमतिप्रशंसनेन, अत्र भवन्त एव सुधाऽवगाहिनः सहृदयपाठकाः प्रमाणम् भविष्यन्ति ।
1
अत्र च परीक्षाऽर्थिनां विद्याऽर्थिनामेकान्तस्वान्तसुखाय प्रथमं तावत् कविजन्मकालादिनिर्णायके नैतिह्येनोपनिबद्धा भूमिका, तदनु विशदं पात्रपरिचयः, सङ्क्षिप्त कथानकञ्च, तथा च महामहोपाध्याय' 'मल्लिनाथ" सूरिविरचितया घण्टापथाख्यव्याख्ययाऽनुबद्धं प्रतिश्लोकम् - अन्वयो, व्याख्या, समासादि, व्याकरणं, वाच्यान्तरं, सारार्थो, भापार्थश्चेति क्रमेण सन्निवेशितानि सन्ति । अन्ते च शिक्षाऽभ्यासार्हपद्यपद्यांशयोः प्रश्नविशेषस्य च सङ्गहस्तथा च १९१० शततमेशवीयवत्सरादारभ्य १९२९ शततमेसवीयवत्सरं यावत् काशीस्थराजकीय संस्कृतपाठशालायाः प्रश्नपत्राण्यपि यत्नतः संगृह्य संस्थापितानि सन्ति ।
किञ्च - ईदृगनुत्तमस्य चित्ताकर्षिगुणजुषोऽस्य सर्वजनसौलभ्यमेवालभ्यलाः स्वस्वीकुर्वाणेन मया केवलं १२ आणकमितमेव निर्मञ्छनं निर्दिष्टम् ।
प्रथमपरीक्षोपयोगिरघुवंशमहाकाव्यम् ।
अस्यापि सञ्जीविनीसनाथा सुधाऽभिधा व्याख्या किरातार्जुनीयीयधातो नाधस्तनश्रेणी सरणिमनुसरति ।
अपि तु व्याकरणांशे सुकुमारासुकुमारमतीनां सर्वेषामप्यन्तेवासिनामान्तराज्ञानविषराशिविनाशनेन प्रदर्शितधाधवलिमयशोराशिहृदयग्राहिणी भूत्वा नातिभूबला समयेन भवतामक्षिगोचरीभविष्यति । तदानीमेवैतदीयतथ्यातथ्यनिर्णयेऽहमहमिकया मिथो विवदमानाः कुतूहलाक्रान्तस्वान्ताः समन्ततो भवन्त एव प्रमाणत्वेनोपन्यस्ताःसर्वत्र भवन्त्वित्यलमलमतिजल्पनेनेति शम् । ( यन्त्रस्थम् )
विविध पुस्तक प्राप्तिस्थानम्श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम्
बनारस सिटी ।
Aho! Shrutgyanam
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
PORN 1ANI
:
2.
PART
+
श्रीहरिकृष्णनिबन्धमणिमालायाः
प्रथमो मणिः
मूलरामायणम्( महाभारतीयशीलनिरूपणाध्यायसहितम् ) पुस्तकेऽस्मिन् विद्यार्थिनामतीव सुखबोधाय प्रथम पात्रपरिचयः, सरलसंस्कृतेन संक्षिप्तकथा तथा च प्रतिश्लोकम् र अन्वयः, व्याख्या, समासः, व्याकरणं, वाच्यपरिवर्तनं, कोषः, । सारार्थः, भाषार्थश्चेति क्रमेण संनिवेशिताः सन्ति । अन्ते शिक्षा र तथा विविधप्रश्नाश्च संरक्षिताः सन्ति, यदवलोकनतो बालैरपि वा सर्वप्रकारप्रश्नानामुत्तरं सुखेन कर्तुं शक्यते । नैतादृशं सकल
गुणसम्पन्नमेतत्पुस्तकं कुत्राप्यन्यत्र मुद्रितमभूत् नैवातो गुण. वा विशिष्टं भविता चेति पुस्तकावलोकनत एव स्फुटमस्ति । on एवं गुणविशिष्टस्याप्यस्य मूल्यमतीवाल्पमेव ॥) अष्टाणकाः ।
द्वितीयो मणिः
श्रुतबोधः (संक्षिप्तच्छन्दोगणितादिसहितः ) अस्मिन्नपि ग्रन्थे बालानां सुखबोधाय प्रतिश्लोकं अन्वयः, व्याख्या, समासः, भाषार्थः, विशेषलक्षणान्तराणि, उदाहरणा
न्तराणि च क्रमेण संनिवेशितानि सन्ति। अन्ते व्युत्पत्तिविवृद्ध्यै Clip च विविधाः प्रश्नाः सन्निवेशिताः सन्ति । तथा च सोदाहरणं र
छन्दोगणितमपि स्फुटं प्रदर्शितमस्ति । यदीयसम्यगवलोकनत
एव बालोऽपि च्छन्दःशास्त्रे पाटवं गमिष्यतीत्यलं प्रत्यक्षस्य at प्रमाणान्तरेण । मूल्यमस्य 1-Jषडाणकाः ।
___सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम्श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् ,
बनारस सिटी।
Aho ! Shrutgyanam
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ GRAPPAMORERARMADARPRADABARAHAARANASANAMMARDAS+ WESSPACOURSESras2022aSeasyaPASHA AN . A SAMPARAN .. ACASPOONDOCAGDALPARAMRODARA PRAKAKKAREKARKHEKAR ADAMDAS APRMAR B5220852128 श्रीगुरुः शरणम् / विज्ञापनम् / .. सिद्धान्तकौमुदी ( गुटका ) / विदाङ्कुर्वन्तु श्रीमन्तस्तत्र भवन्तो व्याकरणजिज्ञासवः छात्राः व्याकरणविदो गुरवश्व ! यद् वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी गुटकाकारा मूलमात्रम् दीपावली5 महोत्सवावसरे मुद्रयित्वा विक्रयार्थं सन्नद्धा / इदं किल संस्करण प्राधान्येन संस्कृतविद्यार्थिनां यथा अत्यन्तमुपयोगि भवेत् एतादृशः प्रबन्ध आरचितः। यथा सूत्राणि पृथाङ्कयां महत्स्वक्षरेषु निवेशितानि, अथ च प्रथ10 मसूत्रमारभ्य समाप्तिपर्यन्तं कौमुदीक्रमेण तेषांक्रमिकाडास्तत्पूर्व निवेशिताः, र मध्ये च यत्र यत्र तानि तानि सूत्राण्यागतानि तत्रत एव क्रमिकाडाः तत्त। सूत्रार्थदर्शनसौलभ्याय प्रदत्ताः / र वार्तिकान्यपि क्रमिकाड्युतानि पूर्ववदेव निक्षिप्तानि / एवं विधायकवच७), नानां सूत्रवार्तिकेतरेषां भाष्यकारीयत्वेन सम्मतानाम् अग्रे भाष्येष्टिबोधक कंसर मध्ये (भा० इ०) इति चिह्न निक्षितम् / परिभाषाणाम् , अन्तर्गणसूत्राणाञ्च म स्पष्टप्रतिपत्तये तत्तद्ग्रे (50) (ग०) इत्यादिविहान्युपक्षिप्तानि / विद्यार्थिनां / की वहनसौलभ्याय गुटकाकारः कर्गदानि च ममृणानि उपयुक्तानि / र अन्ते च सभाष्यशिक्षा, अष्टाध्यायीपाठ-गणपाठ-बार्तिकपाठ-धातुपाठहा परिभाषापाठ-उणादिसूत्रपाठ-फिट्सूत्रपाठ-लिङ्गानुशासनसूत्रपाठाष्टकम् , अ. र काराद्यनुक्रमेण अष्टाध्यायीसूत्र-वार्तिक-उणादिसूत्र-फिट्सूत्र-लिङ्गानुशासन / सूत्र-धातु-गण-परिभाषाणां सूर्वी च सर्वेषां सौलभ्याय निबद्धा। मूल्यमपि पुरा सार्धरूप्यकद्वयमात्रम् अवधारितमासीत् / परन्तु पृष्ठानामाधिक्यवशादिदानी रूप्यकत्रयं मू० 3) व्ययमात्रमवधार्यते / किं बहुशः कथनेन ? वारमेक या पुस्तकसंग्रहेणैव प्रत्यक्ष करणीयम् / सर्वविधपुस्तकप्राप्तिस्थानम् -- श्रीहरिकृष्णनिबन्धभवनम् , बनारस सिटी। MARAHARAPA HRAMNAINAMRA VANDARANAMAHRAM RONSON HPAPACH NAA.. HDSUH-150HRSH SKHEKO RAMES MSRH Aho ! Shrutgyanam