Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ NROTON: NATH MALAYA LGHAALO:: jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAjaviracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM hindii-gurjr-bhaassaa'nuvaadshitm|| zrI-bhagavatIsUtram // BHAGVATISUTRTI Ka (caturdazo bhAgaH niyojakaH . saMskRta-prAkRtajJa jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni__ paNDitamuni-zrIkanheMyAlAlajI-mahArAjaH prakAzaka: rAjakoTanivAsI-preSThizrI-zAmajIbhAI-belajIbhAI cIrANI tathA phaDavIvAI-cIrANI mArakaTasTapradata-dravyasAhAyyena , a0bhA0zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu. rAjakoTa . vIra-saMvat 2496 vikrama saMvat 2026 IsavIsan 1970 prati 1200 __mUlyam-rU0 25-00
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ C maLavAnuM ThekANuM : zrI ma.sA. ve sthAnaDevAsI 'nainazAstraddhAra samiti, he, gareDiyA hUvA roDa, zoTa, ( saurASTra ). Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva. Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India. 5 ye nAma kecidiha naH prathayantyatrajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatra kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tatva isase pAyagA / ' hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // prathama AvRtti prata 1200 vIra savaMta 2496 visa 'savata 2026 isavIsana 1570 bhUyaH 3. 25=00 # sr : bhu4 : navaprabhAta maNilAla chaganalAla, zAha prinTIMga MTA ror3a, abhahAbAI, presa, 1
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThA . . : . . 22-37 57-70 71-43 bhagavatIsUtra bhA. 14 veM kI viSayAnukramAMka anukramAMka viSaya . gha. 20 kA chaThA uddezA . . 1 pRthivyAdi jIvoM ke pariNAmakA nirUpaNa 2 apUkAyika jIvoM ke pariNAmakA nirUpaNa sAtavAM uddezA , 3 bandhake svarUpakA nirUpaNa . AThavA uddezA 4 karmabhUmika Adi kA nirUpaNa 5 kAlikazrutakA vicchedaAdikA nirUpaNa navavA uddezA 6 labdhivAle anagArakI gati kA nirUpaNa 7 jayAcAraNa kI gatikA nirUpaNa / dazavAM uddezA 8 sopakrama nirUpakrama AyuSya vAle jIvoM kA nirUpaNa 9 nairayikoM ke utpAda AdikA kathana 10 nairayikoM ke SaTkAdisamarjitatvakA nirUpaNa 11 nairayikoM ke dvAdazAdisamarjitatvakA nirUpaNa ikkIsaveM zataka kA pahalA uddezA varga 1 12 ikkIsa veM zataka ke varga saMgrahaNI gAthA 13 vargastha uddeze kA saMgraha 14 auSadhi zAlyAdivanaspati ke mUla meM rahe hue jIvoM kA nirUpaNaM 106-127 = 127-141 142-164 164-195 196 197-199 '' 199-224
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ __.' . . 234-237 dUsarA uddezA 15 zAlyAdivanaspati ke kandAdi meM rahe hue ...jIvoM kA nirUpaNaM 225-233 " tIsarA uddezA se saptama uddezaka __ 16 skandhAdi ke azrita jIvoM kA nirUpaNa - ATha-nava-dazavAM uddezA 17 puSpa, phala-bIja meM rahe hue jIvoM kA nirUpaNa- 238-243 dUsarA varga uddezA pahalA 14 kalAya Adi dhAnyAdi ke mUlAdi gata jIvoM kA nirUpaNa 244-252 tIsarA varga 19-auSadhi-vanaspati atasI Adi ke mUlAdigatajIvoM kA nirUpaNa 252-260 varga cauthA ....20. parvavAle vanaspatigatajIvoM kA nirUpaNa 261-264 pAMcavAM varga 21 parvavAle vanaspati meM ikSu Adi vanaspatike utpAdAdikA nirUpaNa . 265-267 . . varga 26-varNa vanaspati jIvoM ke utpAda Adi kA kathana 168-271 . ... ... sAtavAM varga - 23 - harita vanaspati jIvoM ke utpAda Adi kA kathanaH .. 272-275 AThavAM varga :524 tulasI Adi vanaspatigata jIvoM ke utpAda Adi kA kathana 276-278 vAvIsavAM zataka .....25 : bAvIsaveM zataka ke uddeze kI saMgrAhaka gAthA kA kathana 279-280 ...
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNa pahalA varga 26 valayavanaspati ke mUlagata jIvoM ke utpatti Adi kA nirUpaNa 281-293 dUsarA varga 27. nIma-Amra vigairaha vanaspani gata jIvoM ke utpAta Adi kA nirUpaNa 294-297 tIsarA varga 28 bahubIja vAle vanaspati ke mUla Adi meM rahe hue jIvoM ke utpAtAdi kA nirUpaNa 298-304 cauthA varga 29 guccha jAtI ke vanaspati ke mUlAdigata jIvoM ke utpAtAdi kA nirUpaNa 305-307 .30 gulma jAtI ke vanaspati ke mUlAdigata jIvoM ke utpAtAdi kA nirUpaNa 31 varalI jAtI ke vanaspati ke mUlAdigata jIvoM ke utpAtAdi kA nirUpaNa 311-314 32 tevIsavAM zataka kI avatAraNikA 315 varga 1 36 AlakAdi vanaspatikAya ke jIvoM kI utpatti AdikA nirUpaNa 316-320 zataka 23 varga dUsarA 34 lohI, nIhU Adi vanaspati ke jIvoM kI utpatti Adi kA nirUpaNa 321-324 tIsarA varga 35 avaka Adi vanaspatikAya jIvoM ke utpattI Adi kA nirUpaNa 325-328 cauthA varga 36 pAThAdi vanaspatikAya jIvoM ke utpatti Adi kA nirUpaNa 329-332
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavAM varga 37 mApaparNI Adi vanaspati ke mUlagata Adi jIvoM ke utpatti Adi kA nirUpaNa covIsavAM zataka uddezaka pahalA 38 uddezakoM ke dvAroM kA saMgraha 39 nairayikoM ke utpAta Adi dvAroM kA nirUpaNa 40 nairayikoM ke parimANa Adi dvAroM kA nirUpaNa 41 jaghanya sthitivAle una nArakoM meM utpanna hone vAle paryApta asaMjJI paJcadriya jIvakA nirUpaNa 42 saMjJI paMcendriya tiryazcoM kA nArako meM utpatti kA nirUpaNa 43 paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJi paMcendriya vicoM ke zarkarAmabhA meM utpatti kA nirUpaNa 44 manuSyoM se nArako meM utpatti Adi kA nirUpaNa 45 zarkarA prabhAdi se chuTTI pRthvI paryanta ke nArakAdi koM kA utpatti Adi kA nirUpaNa dUsarA uddezA 46 asurakumAra devakA utpAtAdi kA nirUpaNa 47 saMkhyAtavarSAyukta saMjJI paJcendriyatiryacoM kA . asurakumAroM meM utpatti kA nirUpaNa 48 manuSyoM se asurakumAroM meM utpatti kA nirUpaNa tIsarA uddezA 49 nAgakumArAdikoM kA utpAta Adi kA kathana caturtha uddezese gdvArahavAM uzA 50 suvarNakumArAdi ke utpAda Adi kA kathana samApta 333-336 _337-339 340-350 350-365 366 -408 409 - 455 455-487 487-519 519-547 548-587 587-594 594-608 609 thI 654 655-656
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ " asaMkhayaM jIviyaM mA pamAyae 33 zrI vinAdakumAra vIrANI (dIkSA lIdhA pahelAM zAstrAbhyAsa karatA) janma : pAsudAna sAM. 1992 dIkSA khIcana - ( rAjasthAna ) sa'. 2013 vaizAkha vada 12 tA. 26-5-57 ravivAra nirvANu lAdI - ( rAjasthAna ) sAM. 2013 zrAvaNa suda 12 cil. 7-8-57 budhavAra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bA, zra. zrI vineAdamuninu sakSipta jIvanacaritra parama vairAgI ane dayAnA puMja jevA A puruSanA janma vikrama saMvata 1992 pATa sudAna (AphrikA)mAM ke jamAM vIrANI kuTuMbanA vyApAra Aja divasa sudhI cAlu che, tyAM thayA hatA. zrI vineAdakumAranA puNyavAna pitAzrInuM nAma zeThazrI durlIlajI zAmajI vIrANI ane mahAbhAgyavatA temanA mAtuzrInuM nAma ena maNibena vIrANI, anenu' asala vatana rAjakoTa (saurASTra) che. ena maNimaina dhArmika kriyAmAM pahelethI ja rucivALA hatA, para'tu zrI vinAnakumAra garbhamAM AvyA pachI vadhAre deDhamI ane priyadhamI banyA hatA. pUrvabhavanA saskArathI zrI vinAkumAranuM lakSa dhAmika abhyAsa ane tyAga bhAva tarapha vadhAre hAvA chatAM tee zrIe nAnameTrIka sudhI abhyAsa karI vyavahArika keLavaNI lIdhelI ane vyApAranI peDhImAM kuzaLatA khatAvelI. teozrIe yunAiTeDa kiMgaDama, phrAnsa, beljIyama, holenDa, jamanI strIalenDa, tema ja iTAlI, IjIsa vagere dezeAmAM pravAsa karela sa. 2009nA vaizAkha mAsa, sane 1953mAM laMDanamAM rANI elIjhAbethanA rAjyArAhaNu prasaMge teozrI laMDana gayA hatA. kAzmIranA pravAsa paNa temaNe karela, deza paradeza pharavA chatAM paNa temaNe koI vakhate paNa kadamULanA AhAra vAparela nahI', ugatI AvatI yuvAnImAM teozrIe duniyAnA ramaNIya sthaLA jevAM ke kAzmIra, IjIpta ane yuropanAM suMdara sthaLAnI mulAkAta lIdhI hAvA chatAMe teone te ramaNIya sthaLe ke ramaNIya yuvatIonuM AkaSa Na thayuM nahI. e enA pUrvabhavanA dhArmika sa`skAranA ja raMga hatA ane e ra'ge ja temane te khadhuM na gamyuM. ane turata tyAMthI pAchA phryAM ane sAdhu-sAdhvIjInAM darzana--karavAne ThekaThekANe gayA ane temanA upadezanA lAbha lIdhA ane vaizAgyamAM ja mana lagADayuM. 'huMThAkAla avasarpiNinA A duSama nAmanA pAMcamAM ArAnuM vicitra vAtAvaraNa jei temane kaika kSAla thatA ke turata ja tenA khulAse meLavI letA ane tyAga bhAvamAM sthira rahetA, deza paradezamAM paNa sAmAyika, pratikramaNa, ceAvihAra Adi paccakkhANu vi. dhamakAya tee cUkayA nahI' UMcI kreDiTanI zaiyAnA tyAga karI tee sUvA mATe mAtra eka zetara'jI, eka esIku ane oDhavA eka cAdara phakta vAparatA ane palaMga upara nahI paNa bhUmi para ja
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zayana karatA. ane paheravA mATe eka khAdIne leze ane jhabbe vAparatA, keI vakhate kabaje paheratA bahu ThaMDI heya te vakhate sAde garama keTa paherI letA ane muhapatti, pAtharaNuM, rajoharaNa ane be cAra dhArmika pustakanI jhoLI sAthe rAkhatA saMDAsamAM nahIM paNa jaMgalamAM ekAMta jagyAmAM ghaNe bhAge zarIranI azuci dUra karavA jatA, hAlatAM cAlatAM, saMDAsa ane pezAba saMbaMdhamAM jIvadayAnI barAbara jatanA karatA. dezamAM ke paradezamAM jyAre temane keInI sAthe maLavAnuM thatuM tyAre temanI sAthe ahiMsAmaya jainadharmanuM svarUpa prakaTa karyA vagara rahetA nahIM. dIkSArthIone dIkSA levAnI preraNA karatA ane ema ja kahetA ke jIdagIne keI bharoso nathI "jayaMtra kavi mA pAyA" AyuSya tUTatAM vAra lAgatI nathI, jIvana tUTayuM saMdha tuM nathI mATe dharmakaraNamAM samayamAtra pramAda na karavo joIe. goMDala saMpradAyanA ghaNAkharA pU. munivare ane pU. mahAsatIjIene tathA beTAda saMpradAyanA pU. AcAryazrI mANekacaMdajI mahArAja ane dariyApurI saMpradAyanA zAMta-zAstra pU. munizrI bhAyacaMdajI mahArAja zamaNusaMghanA mukhya AcAryazrIjI AtmArAmajI mahArAja tapamaya jJAnanidhi zAstroddhAraka bA. cha pU. AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja vagere aneka sAdhusAdhvInA upadezane temaNe lAbha lIdhela. muMbaImAM saM. 2011 sAlamAM zrI dharmasiMhajI mahArAjanA saMpradAyanA paMDitaratna zrI lAlacaMdajI mahArAjane paricaya thayo. lAlacaMdajI mahArAja pite, saMsArapakSanA traNa putra ane be putrIo ema kula 6 balake AkhA kuTuMbe saMyama aMgIkAra karela. te jANuM temane adUbhUta tyAgabhAvanA pragaTa thaI ke je kadI kSaya pAmI nahIM. - A pahelAM teo jyAre mAtA-pitA sAthe pUjya AcArya zrI mANekacaMdajI mahArAjanA darzane boTAda gayelA tyAre temanA upadezanI je asara thaI te mukhya asara pahelI hatI ane bIjI asara te pUjaya lAlacaMdajI mahArAjanA sahakuTuMbanI dIkSA e hatI. A beu prasaMgee pUrvabhavanI bAkI rahelI ArAdhanAne pUrI karavAnA nimittarUpa hAIne vakhatevakhata teo mAtA-pitA pAse dIkSAnI AjJA mAgatA hatA ane tene javAba temanA pitAzrI taraphathI eka ja hatuM. "je haju vAra che samaya pAkavA dIo jJAnAbhyAsa vadhAre.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa'. 2012nA aSADha sudhI 15 thI zrI vinAikumAra goMDala sapradAyanA zAstrajJa pU. AcAryazrI puruSAttamajI mahArAja sAheba pAse verAvaLa cAturmAsa daramyAna khAsa niyamita rIte dIkSAnI taiyArI karavA mATe temanI pAse jJAnAbhyAsa karyAM. tenI sAthe pU. AcArya zrI puruSAttamajI mahArAjanA sa'sAra pakSanA kuTu'khI dIkSAnA bhAvika zrI jasarAjabhAI paNa jJAnAbhyAsa karatA hatA. teoe tyAM evA niNa ya karelA ke AcAya zrI puruSAttama mahArAja pAMse ApaNe bannee dIkSA levI, pahelAM vineAdakumAre ane pachI zrI jasarAjabhAie dIkSA levI, zrI jasarAjabhAInI dIkSAtithi pU. zrI puruSAtamajI mahArAja sAhebe sa', 2013nA jeTha suda 5 ne seAmavAre mAMgarola mukAme nakkI karI zrI jasarAjabhAI vinedakumArane rAjakoTa maLyA. zrI vinAdakumAra zrI jasarAjabhAInI yathAceAgya sevA mujAvI, mAMgareLa ravAnA karyAM ane pAte nizcayapUrvaka dIkSA mATe AjJA mAgI paNa tenA pitAzrInI ekane eka vANI sAMbhaLIne temane manamAM AghAta thayA ane dIkSA mATenA temaNe khIje raste zeAdhI kADhace.. / 1 . pUjyazrI lAlaca'hajI mahArAja ane temanA ziSyAnA paricaya muM baImAM thayela hatA ane tyArabAda kAi vakhata patravahevAra paNa thatA hatA. chellA patrathI temaNe jANela hatu', je pU. zrI lAlacaMdajI mahArAja. khIcana gAme pU. AcAya zrI sama malajI maheArAja sAheba pAse jJAnAbhyAsa mathe garyA che. peAtAne pitAzrInI AjJA (dIkSA mATe) maLe tema nathI ane dIkSA tAM levI ja che AjJA vinA kAI sAdhu munirAja dIkSA Ape nahI. ane svayameva dIkSA saurASTramAM laIne AcAya zrI puruSAtamajI mahArAja pAMse javAmAM ghaNAM vidhnA thaze, ema dhArIne teoe dUra rAjasthAnamAM cAlyA javAnu nakkI karyu". ' tA. 24-5-17 sa. 2013nA vaizAkha vada 10 ne zukravAranA rAja sAMjanA temanA mAtuzrI sAthe chellu jamaNa karyu. bhAjana karI, mAtuzrI sAmAyikamAM * besI gayA. te vakhate koIne jANa karyAM vagara dIkSAnA vighnAmAMthI bacavA mATe ghara, kuTuMba, saurASTrabhUmi ane goMDala sa'pradAyanA paNa tyAga karI tama khIcana tarapha ravAnA thayA. *3 * zrI vinAimuninA nivedana parathI mAlUma paDayu` ke tA. 24-5-57nA rAja rAtre ATha vAge gherathI nIkaLI, rAjakATa ja kazane jodhapuranI TikiTa lIdhI. tA. 25-5-57nA savAre ATha vAgye mahesANA paheAMcyA tyAM ahI thAka gADI paDI rahe che, te daramyAna gAmamAM jaine lAca karavA mATenA vALa rAkhIne bAkInA kaDhAvI nAkhyAM ane gADImAM besI gayA. mAravADa jakazana tathA jodhapura jakazana thaIne tA. 26-5-57nI savAre 4 vAgye phalAdI yo
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ paheravyA tyAMthI page cAlIne khIcana upAzrayamAM jaI tyAM birAjatA kamunivaranA darzana karyA vaMdaNA namaskAra karI sukhazAtA pUchI, bahAra nIkaLyA ane pitAnA sAmAyikanA kapaDAM paheryA ane pachI pUjya zrI munivaranI sanmukha sAmAyika karavA beThA, temAM "jAva nica vajuvAmi duSi "i nA badale "jAvakIvAnagvArA irivihaM rivijha" bolyA te zrI lAlacaMdajI mahArAje sAMbhaLyuM ane teozrIe pUchayuM ke vinodakumAra! tame A zuM kare che? tene javAba ApavAne badale "aq vosirAmi" belI pATha pUre karyo ane pachI vinayapUrvaka be hAtha joDIne belyA ke "sAheba! e te banI cUkayuM ane meM svayameva dIkSA laI lIdhI, te barobara che ane temAM koI pheraphAra thaI zake tema nathI. A sivAya ApazrInI bIjI koIpaNa prakAranI AjJA hoya te pharamAvo." teja divase baporanA zAstrajJa pU munizrI samarthalAlajI mahArAja sAhebe zrI vinodakumAra munine pitAnI pAse lAvyA ane samajAvyA ke "tame eka - sArA khAnadAna kuTuMbanI vyakti che. tamArI A dIkSA aMgIkAra karavAnI rIta barAbara nathI, kAraNa ke tamArA mAtA pitAne A hakIkatathI duHkha thAya ane tethI mArI saMmati che ke rajoharaNanI DAMDI uparathI kapaDuM kADhI nAkhe jethI tamo zrAvaka gaNAva ane jarUra paDe te zrAvakane sAtha laI zake, ema , traNavAra pU. mahArAjazrIe samajAvelA paraMtu temaNe traNeya vakhata eka ja uttara * Apele ke "je thayuM, te thayuM have mAre AgaLa zuM karavuM te pharamAve. zrI vidamuninA zrI samarthamalajI jevA mahAmuninA praznanA javAba pachI khIcanano caturvidha saMgha vicAramAM paDI gayo ane munizrIo para saMsArIone keI paNa prakArane niSkAraNa humale na Ave te mATe vivedamunine jaNAvavAmAM AvyuM ke "amArI salAmatI mATe tamAre jAhera nivedana bahAra pADavAnI jarUra che" tyAre zrI vinodamunie pitAnA hastAkSare nivedana zrIsaMgha samakSa pragaTa karyuM, tene sAra nIce mujaba che - 1 mArA mAtA-pitA mehane vaza thaIne dIkSAnI AjJA Ape tema na hatuM ane saMta kavi mA pamAcAra ne AdhAre huM eka kSaNa paNa dIkSAthI vicita rahI zakuM tema nathI, ema mane lAgyuM. zrI lAlacaMdajI mahArAja sAheba3 vageree mane mArI dIkSA mATe vicArI 5chI pagaluM bharavAnuM kahela paraMtu mane
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya mAtrane pramAda kare ThIka na lAge, tethI zrI arihaMta bhagavaMto tathA zrI siddha bhagavaMtanI sAkSIe mAro guru mahArAja samakSa pradhAma pArkibhaNIne mArA AtmAnA kalyANa mATe dIkSA aMgIkAra karI che. sarmAjane be khyAla na Ave ke mArI dIkSA kSaNika jussAthI agara gerasamajathI thaI che tethI tathA samAjamAM jainazAsananI prabhAvanA thAya te hetuthI mAre mArA vRttAMta pragaTa kara ucita che. 1 uttarAdhyayanajI sUtranA 19 mA adhyayana parathI mane lAgyuM ke manuSya jIvananuM kharUM kartavya mokSaphaLa ApanArI dIkSA ja che.. ! dUra * chevaTa sudhI meM mArA bApujI pAse dIkSA mATe AjJA mAgI ane te vakhate paNa pahelAMnI jema vAta uDAvI dIdhI ane anaMta upakArI evAM mArI bApujI samakSa huM temane kaDaka bhASAmAM paNa kahI zakate na hoM ane bIjI bAjuthI mane thayuM ke AyuSya azAzvata che ane AvA uttama kAryo mATe jerApaNuM pramAda karavo ucita ' nathI. tethI meM vicArIne A pagaluM bharyuM che ane mane pUrNa vizvAsa che ke zrI vIraprabhu mahAvIra svAmIne sakaLa saMgha mArA A kAryane anumodaze ja " tathAstu" , zakeTamAM zrI vinodakumAranA gayA pachI pAchaLathI khabara paDI ke vine kumAra dekhAtA nathI eTale tapAsa thavA mAMDI gAmamAM kayAMya patto na lAge eTale bahAragAma tAre karyA. kyAMyathI paNa saMtoSakAraka samAcAra sAMpaDayA nahIM. arthAta paNe maLe ja nahIM. Ama vimAsaNanA pariNAme temanA pitAzrIne be mahinA pahelAMnI eka vAtanI yAda AvI te e hatI ke te vakhate zrI vinodakumAre AjJA mAgelI ke "bApujI! ApanI AjJA hoya te A cAturmAsa khIcana (rAjasthAna) jAuM kAraNa ke khIcanamAM pU. gurumahArAja zrI samarthamalajI mahArAja ke jeo siddhAMta vizArada che ane anekAMtavAdanA pUrA jANakAra che, teo tyAM birAjamAna che jeozrI pAse zAstrAbhyAsa karavA mATe pU zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANuM 4 javAnA che. te mArI icchA paNa tyAM temanI pAse javAnI che. ' A vAtacItanuM maraNa pitAzrIne AvavA sAthe teoe 5. pUrNacaMdrajI dakane potAnI pAse bolAvyA ane vinodakumAra mATenI pitAnI ciMtA vyakata karI. paMDitanuM A vAtane samarthana maLyuM. teozrIe jaNAvyuM ke thoDA sarma pUrve vinodakumAre mArI pAse jANavA mAgyuM hatuM ke, khIcanamAM kevA prakArano
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sigavaDa che? Ama mArI sAthe vArtAlApa thaye hate. ane A pramANe . ekamata thatAM temanA pitAzrIe khIcana tAra karavA sUcanA karI tA. 27-5-pa7 nA roja pRthvIrAjajI mAla khIcana (rAjasthAna) upara tAra karyo. - tA.28-5-17nA roja javAmAM AvyuM ke zrI vinodabhAIe khIcanamAM svayameva dIkSA grahaNa karI che. eTale temanA pitAzrIe rAvabahAdurazrI ema pI sAheba zrI kezavalAlabhAI pArekha ane paMDitajI pUrNacaMdrajI daka ema traNeyane zrI vinodakumArane pAchA teDI lAvavA mATe khIcane mokalyA tA. 28-5-17nA roja ravAnA thaI tA. 30-5-17nA roja savAre phaledI sTezane pahoMcyA. baLadagADImAM teo khIcana gayA ke jyAM sthavira munizrI zIremalajI mahArAja pUjaya paMDitaratna zAstra vizArada zrI samarthamalajI mahArAja Adi ThANuM 8 tathA pUjya tapasvI mahArAja zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThA. 4 birAjamAna hatA. kulle sAdhu-sAdhvInI saMkhyA aThThAvIsathI trIsanI hatI. pUchaparachanA javAbamAM zrI vinodamunie kezavalAlabhAI pArekhane kahyuM ke "meM te dIkSA aMgIkAra karI lIdhI che temAM koI pheraphAra thAya tema nathI. to amArA vIrANI kuTuMbanA hitaiSI che. ane je sAcA hitaiSI che to mArA pU. bA ane bApujIne samajAvIne mArI have pachInI moTI dIkSAnI AjJA aThavADiyAnI aMdara apAvI de eTaluM ja nahI paNuM dha savi jIva karUM zAsana rasI"nI bhAvanAmAM ane Aja divasa sudhInA mArI uparanA upakAranA badalAmAM Agamane anulakSIne mArI bhAvanA e ja hoya ke, mArI dIkSA teonI dIkSAnuM nimitta bane ane mArA mAtA-pitA saddagatine sAdhe, arthAt mArI sAthe dIkSA lIe. '' - AvA deDha javAbanA pariNAme teja samaye zrI vinodakumArane pAchA laI jevAnI bhAvanAne niSphaLatA sAMpaDI ane tA. 31-5-17 nI rAtrInA ravAnA thaI tA. 2-6-57nA savAre mahA parISaharUpa kSetrane anubhava karI, zrI vinodakumAranA pitAzrIne tamAma vAtathI vAkepha karyA.' . thoDA vakhatamAM phaledInA zrI saMghe pU. zrI lAlacaMdajI mahArAjane kaleTImAM mAsu karavAnI vinaMtI karI tene asvIkAra thavAthI saMgha gamagIna banyuM eTale nirNaya pheravyuM ane aSADha suda 13 nA roja, khIcanathI vihAra karI phaledI AvyA.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ , dIkSA pachI aDhI mahinAne AMtare phaledI comAsA daramyAna zrI vinehamunine hAjate javAnI saMjJA thaI ane te mATe javA taiyAra thayA eTale temanA gurue kahyuM ke bahu garamI che, jarAvAra thobhI jAva eTale zrI vinedamunie rajoharaNa vagerenI pratilekhanA karI te daramyAna na rekI zakAya evI hAjata lAgI tethI pharI AjJA mAgatAM jaNAvyuM ke mane hAjata bahu lAgI che tethI jAuM chuM, jaladI pAke pharIza kALanI gahana gatine dukhad racanA racavI hatI. Aje ja hAjate ekalA javAne banAva banyA hatA, haMmezAM te badhA sAdhuo sAthe maLIne dizAe jatA. hAjatathI mekaLA thaI pAchA pharatA hatA, tyAM relve lAIna upara be gAye AvI rahI hatI. bIjI bAjuthI TreIna paNuM AvI rahI hatI tenI hisala vAgavA chatAM paNa gAye khasatI na hatI zrI vinedamuninuM hRdaya tharatharI uTharyuM ane mahA anukaMpAe muninA hRdayamAM sthAna lIdhuM. hAthamAM rajoharaNuM laI jAnanA jokhamanI paravA karyA vagara gAyane bacAvavA gayA. gAyone te bacAvI ja lIdhI paraMtu A kriyAmAM chakAya jIvanI dayAnA sAdhanabhUta je rajoharaNa ke vidamunine AtmAthI vadhAre pyAruM hatuM, te relave lAIna upara paDI gayuM. ane zrI vinodamunie te pAchuM saMpAdana karavAmAM jaDavAdane siddha karatAM rAkSasI enjinane jhapATe AvyA ane pitAnuM balidAna ApyuM. arihaMta arihaMta evA zabdo mukhamAMthI nIkaLyA ane zarIra tUTI paDayuM. rakta pravAha chUTI paDaze ane thoDA ja vakhatamAM prANAMta thaI gaye, badhA loko kahevA lAgyA ke gaurakSAmAM munizrIe prANa ApyA aMtima samaye munizrInA caherA para bhavya zakti ja dekhAtI hatI. ' , che. haMmezAM teo je tarapha hAjate jatA hatA te tarapha phalohIthI kiraNa kalarapha javAnI relve lAIna hatI. 'A lAIna upara relve sattAvALAoe phATaka mUkela nathI tyAM rastA paNa che. eTale pazuonI avarajavara hoya che. ane vakhate vakhata tyAM Dhora relavenI haDapheTe caDI javAnA prasaMga bane che. phaledI saMghe A durghaTanAnA khabara rAjakeTa, TelIphenathI ApyA. je dhakhate TelIphona AvyuM. te vakhate vidamuninA pitAzrI bahAra gayA hatA. ane mAtuzrI maNibena sAmAyika-pratikramaNamAM beThAM hatAM, mAtra eka nakara ja gharamAM hatuM ke jeNe Teliphena uThAvyo paNa te kAMI TelIphenamAM hakIkata samajI zakyo nahIM ane sAcA samAcAra meDA maLyA. jethI teo spezyala plenathI phaledI pahoMce te pahelAM agnisaMskAra thaI gaye sUcanAno TelIphona
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ in : ardhA kalAka moDo pahoMce. je saMdeza samayasara pahe heta te mAtA-pitAne zrI vinodamuninA zabarUpe paNa cahere jevAne ane aMtimadarzanane prasaMga maLata. paraMtu aMtarAya kameM tema banyuM nahIM. * * AthI heInane grAma paDate mUkavAmAM AvyuM ane mAtApita tA. 14-8-17nA roja TreIna mAraphata phaledI poMcyA, zrI harlabhajIbhAI ane maNibene pUjya tapasvIzrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebanA darzana karyA. '' * A prasaMge zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebe avasarane pichANIne ane vairyanuM ekAeka eka karIne. zrI vinedamuninA mAtA-pitAnA sAMtvana arthe upadeza zarU karyuM jene TUMkamAM sAra A pramANe che - have te ratna cAlyuM gayuM ! samAjane AzAdIpaka olavAI gaye ! jhaTa UgIne AthamI gaye! have e dIpa pharIthI AvI zake tema nathI* * zrI vinodamuninA saMsArapakSanA mAtuzrI maNibenane munizrIe kahyuM kebena! bhAvi prabaLa che. A bAbatamAM mahApurUSoe paNa hAtha dhoI nAkhyA che ema saune maraNane zaraNa thavuM paDe che, te pachI ApaNu jevA pAmara prANanuM zuM gajuM che? have te zeka dUra karIne ApaNe emanA mRtyune Adaza joIne mAtra dhIraja dharavAnI rahI. * 5 zrI samarthamalajI mahArAja sAhebane abhiprAya - 2. prAthamika tema ja alpakALanA paricayathI mane zrI vinodamuninA viSe anabhava thaye, ke temanI dharmapriyatA ane dharmAbhilASA "Trini mApurA ne paricaya karAvatI hatI prApta saMsArika pracUra vaibhava tarapha temanI ruci daSTigocara thatI na hatI. paraMtu teo vItarAgavANInA saMsargathI viSayavimukha dharmakArya mA sadA tatpara ane talalIna dekhAtA hatA. khAsa paricayanA abhAve vairAgya paNa temanI dhArAthI temanI dharmAnura gitA tathA jIvanacarcAthI kaThina kArya karavAmAM paNa gabharATanA sthAne sukhAnubhavanI vRtti lakSamAM AvatI hatI, zrI vinedamunino javananA be prazno upasthita thAya che tene khulAso karavAmAM Ave che. pra. 1. temaNe AjJA vagara svayameva dIkSA kema lIdhI? uttara-pa ca pAM ArAnAM bhadrA zeThANInA putra evaMtA (atimukata) - kumArane temanI mAtuzrIe dIkSAnI AjJA ApavAnI taddana nA pADI eTale teNe
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 svayameva dIkSA lIdhI. tyAra khAda bhadrA zeThANIe peAtAnA kumArane gurune soMpI dIdhA teja rAtre teNe khAramI bhikhkhunI paDhimA gIkAra karI ane ziyALaNInA parISahuthI kALa karI nalInagulma vimAnamAM gayA tevI ja rIte zrI vinedakumAra svaya dIkSita thayA pra. 2. AvA vairAgI jIvane Ave bhacakara parISaha kema Ave ? uttara:-keTalAka carama zarIrI jIvane mAraNAMtika upasaga Avela che. jIe gajasukumAra muni, maitAya muni, kaiAzala muni, kAraNa ke temanI sattAmAM hajArA bhavanAM kama heAvA joIe tyAre temane ekadama mAkSa javuM hatuM, te mAraNu tika upasaga AvyA vagara eTalAM badhAM kama kevI rIte khape ? khA. bra. zrI viAdamunine Ave! parISaha Agye, je uparathI ema anumAna thAya che ke te ekAvatArI jIva hAya. zrI vinAndamuninu* vistRta jIvanacaritra judA pustakathI gujarAtI bhASA nathA hindI bhASAmAM chapAyela che temAMthI sAra rUpe ahI sakSepa karela che. Wan
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ -AmurabbIzrIo 3. -dA ' in Hindi. THE HATE : ' ' ke ' ' ' ': ': che ke mA zrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda, (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI rAjakoTa S ' , , : (sva) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra amadAvAda, STAR 4 tamArA sA ka IIIII da. * - * - - * - - - * * : * * - , , , ne * * * * * * * para vacce beThelA zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANu-rAjakeTa, lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci. mahetAbacandajI sA. nAnA - anilakumAra jaina (deyattA)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AghamurabbIzrIo di , nA - - - - - * ** * -- * (sva.) zeThazrI harakhacaMda kAlIdAsa vAriA bhANavaDa, (va.) zeTha raMgajIbhAI mehanalAla zAha amadAvAda, . 280 5 rajIo karI , ' + ' , 1 - " ka t" (sva) zeThazrI dinezabhAi kAMtilAla zAha amadAvAda, S '. *' ne 139 1 * * * * * : : zeThazrI jesiMgabhAI pAcAlAlabhAI amadAvAda sva. zeThazrI AtmArAma mANeklAla , amadAvAda.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AmurabbIzrIo e kha ka * * ma pAsa mAtAnA ma * * . ha = * 8 + * zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakoTa, koThArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakoTa, zeThazrI mizrI lAlajI lAlacaMdajI sA, luNiyA tathA zeThazrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. - ** * (3) zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla bArasI sva zrImAnuM zeThazrI mukanacaMdajI sa. bAliyA pAlI mAravAha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ AghamurabbIzrIo Pr A - I ' ' ' , - I ' - - - - Ne, , " * * * * * _ / nakha - ^$ 5. 5 T L - I ! * sva. zeThazrI harilAla anepacaMda zAha khaMbhAta, 4. zeTha tArAnI sAthe hA madrAsa, zrImAn zeTha sA. cImanalAlajI sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle (saparivAra) ja ? 1 , vacce beThelA moTAbhAI zrImAnuM mUlacaMdajI javAharalAlajI baraDiyA 2 bAjumAM beThelA bhAImithIlAlajI baraDiyA huM ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA zrImAn seThazrI vIragila sI. gohiyA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AmurabbIzrIo paTela DosAbhAI gopAladAsa mu. sANaMda (jI. amadAvAda) 1 amIcaMdabhAI taddA 2 gIradharabhAI bATaviyA ji - ' ', ' * *,* .. svargastha nyAyamUrti ratIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA zahAjI zrI moDIlAlajI galunDiyA zrImAna zeTha sA. zrI kAnugA dhiMgaTamalajI sAtha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI vItarAgAya namaH // zrI jainAcArya - jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitayA ameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam // zrI bhagavatI sUtram // ( caturdazI bhAgaH ) atha SaSThodezakaH prArabhyate paJca modeza ke pulapariNAmaH kathitaH paSThoddeza ke tu pRthivyAdijIvAnAM pariNAmaH kathayiSyate, ityeva N saMbandhena AyAtaraya paSThodezakasya idamAdimaM sUtram'puDha vikAie NaM bhaMte!' ityAdi / mUlam - 'puDhavikAie NaM bhaMte ! hamIse rayaNappabhAe sakkarabhAe ya puDhavIe aMtarA lamohae, samohaNittA je bhavie sohamme kappe puDhavAiyattAe uvavajittae, se NaM bhaMte / kiM puvi vA uvavajittA pacchA AhArejA puniM AhArejjA pacchA uvavajjejjA goyamA ! puvi vA ubavajejA, evaM jahA - sattara samasae chaTThadde se jAna se teNaTTeNaM gocamA ! evaM duccai puvivA jAva uvavajjejjA / NavaraM tehiM saMpAuNaM, inerhi AhAro bhannai sesaM taM caiva / puDhavikAie NaM bhaMte ! isIse rayaNappabhAe sakkarabhAe ya puDhavIe aMtarA samohara samohaNittA je bhavie IsANe kappe puDhavikAiyattAe uvavajittae0 evaM cetra evaM jAva IsIpa bhArAe ubavAyavvo / puDhavIkAie NaM bhaMte! sakkarappabhAe vAluyappasAe ya puDhavIe aMtarA samohae, samohaNittA je bhatrie sohamme jAtra IsIpa bhArAe evaM eeNaM kameNaM jAva bha0 1
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre tamAe ahe sattabhAe ya puDhavIe aMtarA samohae samANe je bhavie sohamme jAva IlIpabhArAe uvvaaeyvo| puDhavIkAie NaM bhaMte ! lohammIlANANaM saNaMkumAramAhiMdANa ya kappANaM aMtarA samohae samohaNittA je bhavie imIle rayaNappabhAe puDhavIe, puDhavikAiyattAe uzvajjittae, se NaM bhaMte! putvi uvavajittA pacchA AhArejA, seva taM ceva jAba se teNaTeNaM jAba nnikkhevo| puDhavIkAie gaM bhaMte ! sohammIsANA'NaM saNaMkumAramAhiMdANa ya kappANaM aMtarA samohae, samohaNittA je bhavie skarappamAe puDhapIe puDhavIkAiyattAe uvavajittae0 evaM cava evaM jAva ahe lattamAe ubavAeyatvo / evaM saNaMkumAramAhiMdANaM baMkSaloga ya kappasta aMtarA samohae samohaNittA puNaravi jAva ahe sattamAe uvavAeyavo, evaM vaMbhalogassa laMtagassaya kappasta aMtarA samohae puNaravi jAba ahe sattamAe, evaM laMtagasta mahAsukAsta kappassa aMtarA samohae puNaravi jAva ahe sattamAe ? evaM mahAlukalma sahassAlaya kappassa aMtarA puNaravijAva ahe lattamAe, evaM sahassArassa ANaya pANaya kappANa ya aMtarApuNaravi jAva ahe sattamAe, evaM ANaya pANayANaM AraNaaccuyANa ya kappANaM aMtarA puNaravi jAva ahe sttmaae| evaM AraNa accuyANaM vejjavimANANa ya aMtarA jAva ahe sattamAe evaM gevejavimANANaM aNuttaravilANANa ya aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe evaM aNuktaravimANANaM IsIpabhArAe ya puNaravi jAva ahe sattamAe uvavAeyo |suu01||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyandrikA TIkA za00 u06 khu01 pRthivyAdijIvapariNAmanirUpaNam 3 chAyA-pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! arayAH ratnaprabhAyAH zarkarAmamA yAzca pRthivyAH andharA samavahataH, samavahatya yo bhavyaH saudharme kalpe pRthivIkAyikatayA utpattam , sa khalu bhadanA ki pUrvotpatya pazAtAharet , pUrvamAhareta, pazcAnutpadyeta ? gautama / pUrva yA utpadyeta evaM yathA saptadazazatake paSThodeze yAvat tattenArthena gautama ! evamucyate pUrva vA yAvat utpadheta / navaraM teSu saMpApaNam , epu AhAro bhaNyate, zepaM tadeva / pRthivI kAyikaH khalu bhadanta ! etasyA ratna. pramAyAH zarka rAprabhAyAzca pRthivyAH antarA samavahataH samavahatya yo bhavya IzAne kalpe pRthivIkAyikatayA u.pattum0 evameva evaM yAvat Ipat prAgbhArAyAm upapAtayitavyaH / pRthivIkAyikaH khala bhadanta ! zarkarApramAyA: vAlukAprabhAyAzca pRthivyAH antarA samavahataH, rAmabahatya yo bhavyaH saudharme yAvat IpatmAgmArAyAm evametena krameNa yAvat tamAyA adhaH saptamyAzca pRthivyAH antarA samayaitaH san yo bhavyaH sau garne yAvat IpatmAgmArAyAm upapAtayitavyaH / pRthivIkAyikA khalu bhadanta ! saudharmezAnayoH sanatkumAramAhendrayozca kalpayorantarA samavahataH, samabahala yo bhavya etasyAM ratnanabhAzaM pRthivyAM pRthivIkAyikatayA utpattuM sa khala bhadanta ! pUrvamutpadya pazcAdAharen , zepaM tadeva yAvat tattenArthena yAvat nikSepakaH / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! saudharmezAnayoH sanatkumAra. mAhendrayozca kalpayorantarA samabahatA, samavahatya yo bhavyaH zarkarAmabhAyAma pRthivyAm pRthivIkAyikatayA utpattum0, evameva evaM yAvad adhaHsaptamyAmupapA. tayitavyaH / evaM sanatkumAramAhendrayoH brahmalokasya ca kalpasya antarA samarahataH samavahatya punarapi yAvat adhaHsaptamyAm upapAtayitavyaH, evaM brahmalokasya lAntakasya ca kalpasyAntarA samavahata', punarapi yAvad adhaHsaptamyAm , evaM lAntakasya mahAzunasya kalpasya ca antarA samanahatA, punarapi yAvat adhAsasamyAm, evaM mahAzukrasya sahasrArasya kalpasya antarA punarapi yAvad adhA saptamyAm , evaM sahasrArasyAnatamANatakalpayozAntarA punarapi yAvadhAsaptamyAm , evamAnatamANataporAraNAcyutayotha kalpayoratA punarapi yAdadhAsaptamyAm , eca. mAraNAnyunoceyakavimAnAnAM cAntarA yAvadadhaHsaptamgam , evaM adheyakavimAnA. nAmanuttaravimAnAnAM cAntarA punarapi yAvat adhAsatamyAm , evamanutaravimAnA. nAmIpatmAgabhArApAtha punarapi yApadhaHpaptamyAm upapAtayitavyaH ||mu0 // TokA-'puDhacIphAie bhane ! pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! 'imIse syaNappabhAe ya sakarappamAe ya etasyAH rannanabhAyAdha zarkarAmamAyAma
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre pRthivyAH 'aMtarA' madhye 'samohae' samavahataH - mAraNAntikasamuddhAtaM kRtavAn 'samohaNittA' samavahatya - mAraNAntikasamuddhAtaM kRtvA 'je bhavie' yo bhavyaH -- bhavituM yogyaH 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'puDhavIkA iyattAe uvajittae ' pRthivIkA vikatayA - pRthivI jIvasvarUpeNa utpattum yogyaH, 'se NaM bhaMte!' sa khalu jIvo bhadanta ! 'putri uvavajjittA' pUrvamutpatha 'pacchA AhArejja' pazcAt - chaDa uddeze kA prArambha aba chaTThe uddeze kA prArambha hotA hai, isa uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa isa prakAra se hai, paMcama uddeze meM puloM ke pariNAma kA vivaraNa kiyA gayA hai chaTTe uddeze meM pRthivyAdika jIvoM ke pariNAma kA kathana kiyA jAyagA isa saMbaMdha se Ae hue chaDe uddeze kA sarvaprathama sUtra hai - 'puDhacikAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki'puDhacIkAie NaM bhaMte !' he bhadanta ! koI pRthivIkAyika jIva aisA hai 'imIle rayaNappabhAe sakarappabhAe ya aMtarA' ki jisane isa ratnaprabhA pRthivI aura zarkarAprabhA pRthivI ke bIca meM maraNa samudvAta kiyA hai aura 'samohaNittA' maraNasamudyAta karake 'jo bhavie sohamme kappe puDhavIkAiyattAe ubavanittara' apa vaha saudharma devaloka meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya bana gayA hai - to 'se NaM bhaMte !' he bhadanta | aisA vaha jIva 'purvica ucavajittA pacchA0' pahile vahAM chaThThA uddezAno prAraMbha - have chaThThA uddezAnA prArabha karavAmAM Ave che. A uddezAnu sakSepathI A pramANenuM vivaraNu che. pAMcamAM uddezAmAM pudgaleAnA pariNAmanu A vivecana karavAmAM Avela che. A chaThThA uddezAmAM pRthiyAdi jIveAnA pariNAmanu` kathana karavAmAM Avaze A sa'ma'dhathI AvelA A chaThThA uddezAnuM sarvaprathama sUtra prabhA che. - puDhavikAie NaM bhaMte / imose rayaNapabhAe' dhatyAhi TIkA"--A sUtrathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM' che ke 'puDhavIkAie NaM bhaMte!' he bhagavan / pRthviyi lvmev| che ! - 'imIse rayaNappabhAe, sakarappabhAe ya aMtarA' ne mA ratnaalA pRthvI mane zarA alA pRthvInI vayamAM bhaNu sabhuddhAta resa he bhane 'samohaNittA' bharayu sabhuddudhAta 4rIne 'je bhavie sohamme kappe puDhavIkA iyattAe uvavajjittara' saudharbha devalAkamAM te pRthvikAyikapaNAthI utpanna thavA caiAgya banela che. te che naM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyondrakA TIkA za020 u06 sU01 pRthivyAdijIvapariNAmanirUpaNam 5 utsatyanantaram Aharet -AhAramAyogyapudgalAn gRhIyAt 'puci vA ArittA pacchA ubavajjejjA' pUrva vA AhRtya pazcAdutpadheta ? he bhadanta ! yaH pRthivIkAthiko jIvaH ratnapabhA zarkarAprabhA pRdhivyomadhyabhAgAt mAraNAntikasamudayAta chanvA sopalo upacipanyo riyate sa kiM pUrvamutpadyate tadanantaramAhAragrahaNaM karoti athavA pUrvamAhAragrahaNaM kRtA pazcAdutpadyate iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gauta: ! 'puci vA ujjittA pUrva vA u-padya0 'evaM jahA rAttarasamasae chaThThadese' eka thA saptadazazatake paSThoddezake, tathAhitatratyapakaraNasyAyamAzayaH-pUrva vA utpadya pavAdAharet pUrva vA AhAragrahaNa utpanna hokarake bAda meM AhAra prAyogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai ? yA 'puci cA AhAri0' pahale AhAra prAyogya pudgaloM ko grahaNa kara letA hai bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? prazna aisA hai ki yadi koI pRthivIkAdhika ekendriya jIva jo ki ratnaramA aura zarkarAprabhA ke madhyabhAga meM sthita hai aba vaha vahAM se mAraNAntika samudghAta karake saudharma kalpa meM pRthivIkAyikarUpa le utpatti ke yogya hai to kyA vaha jIva pahile yahAM utpanna ro jAvegA bAda meM AhAra karegA ? athavA pahile-vahAM utpanna nahIM huA isake pahale vaha AhAra kara legA aura ghAda dahAM utpanna ho jAyegA ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! pundhi vA ucanjitAH' he gautama ! yahAM donoM bhI prakAra haiM jaisA ki 17veM zataka ke chaThe uddezaka meM kahA jA cukA hai-vahAM jo kahA gayA hai usakA Azaya aisA hai-pUrva vA utpadya pazcAt Ahabhogavana vo 71 'pubdhi svaranjittA pacchA0' 5i tyAM utpanna thaIne pachI AhAra prAgya muddalene grahaNa kare che? athavA 'pubdhi Ahari0' paDasA mAhAra prAya:25 purAne prANa 4zana te pachI tya utpana thAya che ? kahevAne hetu e che ke-je kaI pRvikAyika ekekriya jIva ke je ratnaprabhA ane zarkarAmabhA pRthivIne madhya bhAgamAM rahele che. te tyAMthI mArAntika samudraghAta karIne saudharmAda95mAM pRvikAyika rUpe upana thavA yogya thayA hoya te te jIva paDelAM tyAM utpanna thaIne te pachI ADAra karaze ke utpana ghayA pahelAM AhAra karIne pachI tyAM upanna UN ? prakSana hattaramA prabhu se che 4-'poyamA ! pundhi yA ajitA che gautama ! A viSayamAM 17 sattaramAM zatakanA chaThThA dazAmA je pramonuM kathana karavAmAM AvyuM che, te pramANe ane prakAre thAya che. tyAM sattaramAM zata:mAre pAsa Aye tenAmA 2 ma .-'pUrva vA uparA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIkSa kRtmA pazcAdutpadheta tatkenArthena bhadanta ! evamucyate pUrvamutpadya pazcAdAharet pUrva vA AhRtya pazcAdutpadyeta ? gautama | pRthivIkAyikajIvAnAM trayaH samudghAtA bhavanti vedanAsamuddhAtaH kapAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtazva, tatra mAraNAntikasamudghAtena yuktaH dezena vA samavahanyate sarveNa vA samavahanyate, tatra dezena samavahataH pUrvamAhAragrahaNaM kRtvA pazcAdutpadyate, sarveNa samavahataH pUrvamutpadya pazcAd AhAragrahaNaM karoti yadA yo jIvo dezena samudghAtaM karoti ret, pUrva vA AhAragrahaNaM kRtvA pazcAdupapadyeta' vaha jIva vahAM pahile bhI utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra karatA hai, athavA pahile AhAragrahaNa kara letA hai aura bAda meM vahA~ utpanna ho jAtA hai-isa para gautama ne prabhu se pUchA ki-he bhadanta ! aisA Apa-kisa kAraNa se kahate haiM ki pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM vahAM AhAra grahaNa karatA hai athavA-pahile AhAra grahaNa kara letA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu ne unase kahA hai-he gautama | pRthivIkAyika jIvoM ke tIna samudghAta kahe gaye haiMvedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta aura mAraNAntikasamudghAna, inameM mAraNAntika samudghAta se yukta huA jIva ekadeza se bhI samavahata hotA hai aura sarvadeza se bhI samavahata hotA hai ekadeza se jo jIva samavahata hubhA hai vaha pahile AhAragrahaNa kara lenA hai bAda meM vahAM utpanna hotA hai tathA jo jIva sarvadeza se samavahata huA hai vaha pahile pazcAt Aharet pUrva vA AhAragrahaNaM kRtvA pazcAdupapadyeta' te 75 paDela tyo utpanna thaIne te pachI AhAra kare che. athavA pahelA AhAra vraNaha karIne te pachI tyAM utpanna thAya che. A beu prakAre utpanna thAya che. prabhune A pramANe uttara sAMbhaLIne gautamasvAmIe pharIthI pUchayuM ke he bhagavad Apa evuM zA kAraNathI kahe che ke-pahelAM te tyAM utpanna thaI jAya che ane te pachI AhAra grahaNa kare che, tathA pahelA AhAra grahaNa karIne pachI paNa utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama vikAyika jIvonA traNa samudughAta kahevAmAM AvyA che, tenA nAmo A pramANe che. vedanAsa muddaghAta 1 kaSAyasamudughAta 2 ane mAraNAnika samudughAta temAM mAraNatika samudughAtathI yukta thayele jIva ekadezathI paNa samavahata thAya che. ane sarvadezathI paNa samAvahata thAya che. je jIva ekadezathI samavahata (samaghAta karAyele) thayela che, te pahelA AhAra grahaNa kare che, ane te pachI te utpanna thAya che. tathA je jIva sarvadezathI samavahata thayelaiM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u06 01 pRthivyAdijIvapariNAmanirUpaNam 7 tadA samudghAtamArambha eva mRtaH san pUrvazarIraM dezanaH parityajya IlikAgatyA gatvA tatrotpadyate sa pUrvamAnya pazcAdunpadyate / yastu yadA sarvataH samudghAnaM karoti sa tadA samudghAtAnitto bhUtvA mriyate ataH sa gendukagatyA sarvAtmA pradezairatatra gatvA pUrvamutpayate padhAdAhAragrahaNaM karotIti bhAvaH / etadeva sarvam , 'jAra se teNaTeNaM goyamA evaM bunA, pundhi vA jAba svabajjejjA' yAvat tattenArdhana gautama ! evamucyate pUrva vA yAvan utpadyena, anena vAkyasamu dAyena kathitam / sAdazazatakIyapaSTodezarUpakaraNApekSayA prakRtaprakaraNamya yo bhedaH tameva darzayati-'NavaraM' ityAdi, NavaraM tehi saMpAuNaNAhame hi AhAro bhannaI vahA~ utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAragrahaNa karatA hai isa prakAra jo jIva jisa samaya deza se samudrAta karatA hai vaha jIva usa samaya samudaghAta ke prArambhakAla meM hI maraNa karatA hubhA pUrvazarIra po ekadeza se choDa denA hai aura choDakara IlikAgati se vahAM jAkara utpanna ho jAtA hai aisA vara jIva pahile AjhAra karatA hai aura pAda meM vahAM utpanna hotA hai aisA kahA jAtA hai aura jo jIva jisa samaya sarvadeza se samudghAta karatA hai vaha usa samaya samudghAta se nivRtta hokara maratA hai ataH vaha kandukagati se apane sarvAtmapradezoM se vahAM jAkara pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai-yahI bAta 'jAva se teNaTTaNaM goyamA ! evaM cuccada, pubbi dA jApa uvavajjejA' isa sUtrapATha dvArA yahAM samajhAyA gayA hai yahAM para jo vizeSatA hai vaha 'NavaraM0' isa pATha se kahI gaI hai ki unameM prApta che, te pahelAM tyAM utpana thaI jAya che. ane te pachI AhAra grahu kare che, e rIte je jIva je samaya ane dezathI samudraghAta kare che, te jIva te samaye samudraghAtanA AraMbha samaye ja maraNa karIne pUrva zarIrane ekadezI cheDI re che, ane cheDIne ilikA (IyaLanI) gatithI tyAM utpana thaI jAya che. e te jIva pahelAM AhAra kare che ane te pachI tyAM utpanna thAya che, ane je jIva je samaye sarvadezI samudRghAta kare che, te e samaye samRghAtathI nivRtta thaIne mare che, tethI te marIne ka-daDAnI gatithI pitAnA tamAma AtmapradezathI tyAM jaIne pahelAM utpanna thaI jAya che, ane te pachI mAhAra ASEA 43 cha. me pAta 'ja.va se teNaTTaNaM gocamA ! evaM para pundhi vA jAva uvAjA' mA satrA dvArA samAnAmA bhArata hai. bhAmA 2 viza55. cha. te 'vara' se pAyI hai. tamAM pAsa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre navaraM teSu saMpApaNam eSAhAro bhaNyate, ayamAzayA-saptadazazatakIyapaSThoddezake pUmutpadya pazcAt saMprApnuyAt pUrva vA saMprApya pazcAdutpadyate ityAkArakA pATho vidhane iha tu 'saMpAuNa' sthAne AhAro'dhyetavya iti / 'sesaMta ce zeSa tadeva vyatiriktaM sarvamapi saptadazazatakIyapapThoddezakapakaraNavadeva jJAtavya. miti / 'puchi vA uvajjinA pacchA AhArejnA ghuci vA AharittA pacchA uvagjejjA' enadhya prANaspAyaM niSkarSaH yo gendunnasAnimasamudghAtagAmI sa pUrva samutpadyate tatra gacchati pavAdAharati-zarIramAyogyAna pudgalAn gRGgAti, ataeva kathyate 'puciM upajjittA pacchA AhAreI' pUrvamutpadha pazcAdAharati, yaH honA inameM AhAra kahA gayA hai isakA Azaya aisA hai-173 zataka ke chaTe uddezaka meM pahile utpanna hokara ke bAda meM prApta karatA hai / arthAt pudgaloM ko grahaNa karatA hai, athavA-pahile AhAra prApta karake vAda meM utpanna hotA hai aisA kathana hai, aura yahAM 'usa saMpAsa ke sthAna meM 'AhAra grahaNa karatA hai| aisA kathana hai so isake atirikta bAkIkA aura saba kathana jyoM kA tyoM vahAM ke kathana ke jaisA hI hai / 'pubdhi vA uvakSajitA pacchA AhArejjA, puddhi vA AharitA pacchA udhabajjejjA' isa prakaraNa kA aisA niSkarSa hai jo kanduka ke jaisA sAtudghAtagAmI hai vaha pahile vahAM pahu~ca jAtA hai aura bAda meM vahAM pahuMca kara zarIraprAyogya pudaloM ko grahaNa karane lagatA hai isI kAraNa 'pundhi uvavajjittA pacchA AhAreha' aisA kahA gayA hai tathA jo IlikAtulya samudghAtagAmI hai vaha pahile AhAra karatA hai-arthAt utpattikSetra meM te temAM AhAra kahevAmAM Avela che. A kathananuM tAtparya e che ke17 sattaramAM zatakanA chaThThA udezAmAM pahelA utpanna thaIne te pachI AhAra grahaNa kare che, arthAt AhAra pulene grahaNa kare che, athavA pahelAM AhAra grahaNa karIne te pachI utpanna thAya che, e pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che. ane ahiyAM te eja saMprApta sthAne AhAra grahaNa kare che. e pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che. A sivAya bAkInuM badhuM ja kathana jemanuM tema tyAMnA thana prAyo / che. 'puTvi vA uvavajjittA pacchA AhArejjA puci vA AhArettA pacchA uvavajjejjA' mA sUtrAne sA me cha / dhanI jema samavahata samudRghAtagAmI hoya te pahelAM tyAM pahoMcI jAya che, ane pachI tyAM pAthIna zarI? prAyogya pAna ghaDae re cha. 4 ra 'pudhi uvavajjittA pacchA AhArei' ko pramANe vAma mAvada cha bhane 2 li(yaNa
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakhandrikA TIkA za020 u06 01 pRthivyAdijIvapariNAma nirUpaNam punarIlikAsaha samudghAtagAmI sa pUrvamAdaravi utpattikSetre pradezaprakSepaNena AhAraM gRhAti idi tadanantaraM ca mAtarazarIrasya pradezAn utpattikSetre saMharati ataH kalpa 'niritA pacchA upajjejjA' iti / 'puDhavikAra NaM bhaMte' pRthivI kAyala bhadanta | 'imIle ragaNanabhAe sakarappabhAe ya puvIe' enaraH ratnamamAyAH gaganamAyAzca pRthivyAH 'aMtaga samohara' antargamadhye samavanaH - yAraNAntikamamuSAnaM kRtavAn 'samohaNinA' samavadatyamAraNAntikamayA chatA 'je bharie ImANe kappe puDhavIkAranAe ubabajjita' yo bhavaH bhavituM yogyaH IzAna pRthivIyitayA samutpattam sa jIvaH pUrva pacadAraM karoti pUrva vA AhAraM kRSNa pathAdvA utpadyate iti manaH / uttaramA 'evaM ce / ' prameva yathA pUrva kavi tathaiva pradeza prakSepaNa se AhAra grahaNa karanA hai, isake bAda vaha pUrvazarIra ke pradezoM ko utpattikSetra meM kara letA hai isaliye 'putra haritA pacchA ucajjejjA' aisA kahA gayA hai / a gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'puDhavijJApaNaM bhaMte / ' he bhadanta ! jo pRthivImAyika jIva 'isI se raNappAe saphara pabhASa ya0 ' isa ratnaprabhA aura chArkaraprabhA pRthivI ke madhya meM sAraNAnika samu dudhAta karatA hai, aura mAraNAntika samudghAna karake vaha IzAnakalpa meM pRthivImAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai, to aisA vaha jIva kyA pahile vahAM utpanna hokara bAda meM AhAra karanA hai ? yA pahile AhAra karake yAda meM vahAM utpanna hotA hai ? isake bhI uttara meM prabhu ne ' evaM 'ceva' hama pATha dvArA aisA hI kahA he arthAt vaha jIva pahile vizeSa)nI jema samudRghAtagAmI Aya te pahelAM AhAra kare che.-arthAt utpatti kSetramAM pradeza prakSepaNudhI AhAra brahaNa kare che. te pachI te pahelAnA zarIranA pradezeAne utpattikSetramAM saharaNa karI le che. tethI si~tra attiA pacchA avajjejjA' se prabhAva hai. ye gautamasvAbhI asune yevu cUhe che - 'puDhavidyAie NaM bhaMte! ' he lagavan ? pRthvikA va 'imIseravaNapApa karama 20' ratnaprabhA ane zarkarApramA pRthvInI madhyamAM mAraqAntika samudrAna che ane mAraNAntika samudAna karIne te IzAna5mAM pRthvi vidyapadAthI utpanna thavAne cegya DAya che evA te jIva tyAM pahelA utpana thaine te pachI AhAra paNa kare che? athavA pahelAM pAyAra karIne te pachI rayAM utpanna dhAya hai ? mA praznamA uttaragAM ''' pAI dvArA bha0 2
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIya ihApi jJAtavyam , pUrvamapi utpadyate pazcAdAharati pUrva vA Aharati pazcAd vA utpadyate iti / 'evaM jAva IsIpabhArAe uvavAeyavo' evaM yAvat IpatmAgbhArAyAm upapAtayitavyaH, evameva-saudharmakalpavadeva IpatmAsArApRthivIparyantanupapAto jIvAnAM vaktavya ityarthaH / 'puDhacIkAie NaM bhane pRthivIkAyiko jIvaH khalu bhadanta ! 'sakarappabhAe vAluyappabhAe ya puDhavIe' zaMkarApramAyA bAlukAprabhAgazca pRthivyAH 'aMtarA samohae' antarA-madhye samavahara:-mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn 'samohaNittA' samavastya 'je bhavie sohamme kappe nAva IsIpabhArAe' samatrahatya-mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA yo bhavyo-yogyaH saudharmakalpe yAvat IpatmAgbhArAyAM pRthivyAmutpattum sa kiM pUrvamutpadya pazcAdAvahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra karatA hai, tathA pahile AhAra karatA hai aura bAda meM patA utpanna ho jAtA, 'evaM jAva IsIpabhArAe uvadhAeyaco' isI prakAra se jIdoM ke utpanna hone kA kathana ISatprArabhArA pRthivIlaka kahanA cAhie arthAt pUrvokta pRthiviyoM ke bIca meM mAraNAntika lasudghAta karake pRthivIkAyika jIva kA utpAta saudharmakalpa meM jisa paddhati se yahAM prakaTa kiyA gayA haiusI paddhati se usakA utpAta yAvat ISamArabhArA pRthivItaka meM bhI kahanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'puDhavIkAieNaM bhaMte ! sakarappamAe bAluyappabhAe ya puDhavIe0' he bhadanta ! vaha pRthivIkAyika jIva ki jisane zarAprabhA aura vAlukAprabhA pRthivI ke madhyabhAga meM-bIca meM donoM pRthiviyoM ke antarAla meM-mAraNAntika samudghAta kiyA hai aura mAraNAntika samudghAta karake vaha saudharmakalpa ema ja kahyuM che, arthAt te jIva pahelAM tyAM utpanna thaI jAya che. ane te pachI AhAra kare che. ane pahelAM AhAra kare che. ane pachI utpanna thAya che. 'evaM jAva IsIpabhArAe ucvAeyatro' se zata vAnA panna thavAnuM kathana ISa~AmArA pRthvI sudhI samajI levuM. arthAt pUrvokta pRthiviyenI vacamAM mArAntika samudaghAta karIne pRthivIkAyika jIvana utpAta thAvata ISaprARArA pRvi sudhImAM paNa samajI le have gautamasvAmI prabhune se pUche che hai-'puDhavIkAie NaM bhaMte ! sakarappabhAe vAluyappabhAe ya puDhavIe0' he bhagavana te pRvikAyika jIva ke jeNe zarkarAmabhA ane vAlukAprabhA pravinI madhyamAM-vacamAM-bane pRthvinA madhyamAM mArAntika samughAta karyo hoya ane mAraNatika samughAta karIne te saudhakaha5mAM pRthvi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ maicandrikA TIkA za020 u06 01 pRdhivyAvijIva pariNAma nirUpaNam 11 harati- pUrvaM vA AhAragrahaNaM kRtvA pacAdutpadyate iti manaH, uttaraM pUrvavadeva pUrva vA utpa pazcAdAharati pUrvaM vA Adarza kRtyA patrA utpadyate ityAdi / 'evaM eevaM kamegaM jAya tamAe attAe va puDhavIe' evametena krameNa yAvat tamAyA adhaHptamyAca pRthivyA antarA 'samoda samANe' samavataH san 'je bhavira somye jAva ImIkamArA utpAeko yo bhavyaH saudharma kalpe yAvat IpatmArAmArANaM pRthivyAm upapAnayitavyaH yaH pRthivIkAthiko jIvaH tamAyAH pRthivyA adhaHsammAnagaratamAnA ekamaptamapRthivyAH madhye mAraNAntikamuddhAtaM kRtvA saudharmakalpe yAvat pitmAnbhArAya pRthivyA meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai yAvat IpatprAgbhArA pRthivI meM utpanna hone ke yogya hai aisA vaha jIva kyA pahile vahAM utpanna hokara ke bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? yA pahile AhAra grahaNa karake bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? isa prazna ke bhI uttara meM prabhu atideza se aisA hI kahate haiM ki he gautama! isa sambandha meM bhI kathana jaisA pahile kaha diyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye vaha jIpa vahAM pahile utpanna hokara bhI bAda meM AhAra grahaNa karatA hai aura parale AhAra grahaNa karake bhI bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai / 'evaM eeNaM krameNaM jAva tamAe ahe sattamAe ya puDhabIe' isI prakAra se aisA bhI kathana samajha lenA cAhiye ki jo pRthivIkAdhika jIva yAvat saptamI pRthivI ke yIga meM chaTI aura sabhI pRthivI ke antarAla meM - maraNasamudghAta karatA hai aura maraNasudyAta karake vaha kAyikapaNAthI utpanna dha Ane cegjha hAya yAt yAgbhArA pRtrimAM utpanna thavAne cAgya hoya eve te chatra paDelAM tyAM utpanna kare te pachI AhAra maheNuM kare che? athavA pahelA AhAra ghaNu karIne te pachI tyAM utpanna thAya che ? mA praznanA uttamAM prabhu tidezathI evu ja kahe che kehuM gautama A sabadhamAM pavu paDelA je pramANe dhana karyuM che te pramANenu dhana mamajavuM arthAt te chatra pahelAM tyAM utpanna thaIne paNa ADAra pahalu kare che. ane pahelAM AkAra avaLu karIne pazu utpanna thAya che. 'va' varSa meNaM jAtamAe artha satanAmaya TI te na za ke je pRthvikAyika chatra yAvat sAtathI pRthvInA rasamAM-chidra ane sAtamI pRthvInI vAmA-mA,Antika maghAta karyuM ?, ane mAraghdhAntika samuddAna karIne te sodha kalpamAM yAvat pravAztrArA pRthvImAM vRzvika:yikapaNAthI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zare bhaMgavatIsUtre mutpattiyogyo vidyate sa kiM pUrvamAharati pazcAdutpadyate pUrvamutpadyate pazcAdvA AharatI. tyAdi praznaH pUrvavadeva karaNIyA, uttaramapi pUrvavadeva vaktavyamiti saMpUrNaprakaraNasya bhaavaarthH| 'puDhavIkAieNaM bhaMte' pRthivIkAyiko jIdaH khalu bhadanta ! 'sohammIsANANaM sarNakumAramAhiMdANa ya kappANa' saudharmezAnayoH sanatkumAramAhendrayozca phalpayoH, 'aMtarA samohae' antarA-madhye samavahataH-mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn 'samohaNilA je bhavie' samabahatya mAraNAntikasamudghAta kRtvA yo bhanyo yogyaH 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe puDhavIkAiyattAe uvavajjittae' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM pRthivIkAyikajIvarUpeNa samutpattuM yogyo bhavati, 'se NaM bhaMte !' sa pRthivIzAyiko jIvaH khalu bhadanta ! 'puci uvavajjittA pacchA AhArejjA' pUrvamutpadya pazcAdAharet pUrva vA AhAraM kRtvA pazcAdutpatheta saudharmakalpa meM yAvat ISatprArabhArA pRthivI meM pRthivIkAyikarUpa se utpatti ke yogya banA hai-ailA vaha jIva pahile AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai, tathA pahile yahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM vahAM vaha AhAra grahaNa karatA hai / praznosara vAzya yahAM svataH pUrvoktarUpa le hI udbhAvita kara lenA caahie| __apanautama svAmI prabhule aisA pUchate hai-'puDhacI kAie NaM bhaMte ! sohamnIsANANaM' he bhadanta ! jo pRthivIkAdhika jIva saudharma evaM IzAna aura sanatkumAra mAhendra hana do yugaloM ke madhya meM pAraNAntika samudghAta karatA hai, aura mAraNAntika samudghAta karake vaha isI ratnaprabhA pRthivI meM pRthivIkAdhikarUpa se utpanna hone yogya banA hai to kyA aisA vaha pRthivIkAyika jIva 'puJci uvajittA pacchA Aha. rijjA pahile vahA~ utpanna hokara pazcAta AhAra grahaNa karatA hai? utpattine cagya thayA che, e te jIva pahelAM AhAra grahaNa kare che, ane te pachI tyAM utpanna thAya che ane pahelAM utpanna thaIne te pachI tyAM te AhAra grahaNa kare che A viSayamAM praznottara vAkaya svayaM banAvI levA. va gautamasvAmI prabhune satuM pUche cha hai-'puDhavIkAie NaM bhave ! sohamamIsANANaM.' hai bhagavan 2 pithi: saudhama mana zAna meM devalokamAM mAraNatika samughAta kare che. ane mAraNatika samudughAta karIne te A ratnaprabhA pRthvImAM pRthvikAyikarUpathI utpanna thavAne cogya banyA DAya che. to mevAta viyapa puddhi uvavajjittA pacchA AharijjA' pahelAM tyAM utpana thaIne pachI AhAra grahaNa kare che ? ke pahelAM AhAra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacantrikA TIkA za020 u06801 pRthivyAdijIvapariNAmanirUpaNam 13 ityAdi manaH, uttaramAha-'sesa ne cenAba se tehagaM jA giyakharo' zeraM tadeva yAvat tananAryana yAvan nikSepaH upasaMhAraH, zepam-unAdanyan prazna vyatirikta sarvamapi uttaram tadeva-pUrva vaDeva jJAtavyam zivata namujaraM jJAtavyaM tasAda-'jA yAyane ra ena he gonama ! pUrvandha pavAdAharati pUrva vA Aratya pazcAtpadhane, kena kAraNena : kathayami gautama ! prayaH namudyAtA emAM jIvAnAma, tana mAraNAnti jamA "ghAnaM dezena karoti saMgakaroni tatra dezena kurvAgaH pUrvamAharati pathAdupayanaM sarveNa kurmANaH pUrvagutpadhane pavAdAharati thA pahile AhAra grahaNa karake yAda meM vaha vahAM utpanna honA hai ? isake uttara meM prasu unase kahate haiM-he gautama ! 'senaM taM ceva jAva se teNa. TeNa' isa viSaya meM samasta phAna pahile jasAhI jAnanA cAhiye arthAt jainA pahile aisA kahA gayA hai ki 'vaha jIva vahAM prathama utpanna ho jAnA hai pAda meM AhAra grahaNa karatA hai, ayathA pahile yaha AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai aisA hI kadhana yahAM para bhI karanA cAhiye tathA-sa para jo gInana ne aisI zaMkA kI hai ki bhadanta ! Apa ke bArA isamanAra ke kathana ne hetu kyA hai? so isa gaMgA ke uttara meM pra ne jo unale aisA kahA hai ki-hai gautama ! ina jIvoM ke tIna samudghAna hote haiM-so jaba vaha jIva mAraNAntikasamudghAna deza se karatA hai taba va pUrva meM AhAra grahaNa karatApazcAt utpanna hotA hai aura jara pada sarva deza se lamudghAta karatA chuM karIne pachI te tyAM utpanna thAya che? A prajAnA uttaramAM prabhu tagAna - gautama! 'sesa jAra se teNa20' mA vimA badhuM ja kaghana pahelAMnI jema ja samajavuM joIe adhAt pahelAM jema evuM karyuM che ke-te jIva pahelA tyAM utpana thaI jAya che, ane te pachI AhAra rahaNa kare che, athavA te pahelAM tyAM Thara nA kare che ane te pachI utpana thAya che. e ja rItanuM kathana ahiyAM pa rAja. navA o mAM. dhamAM gautama davA je DI zaMkA karI che ke-ke bhagavAna zA kahetA 6. viSayamAM detu zuM che? A prazanA ubharamAM tene eka che ke-ra nAma A na, vAyuna thAya che te jyAre te na mAravanika samAna dezathI kare che tyAre te pahelAM AhAra zarU karIne te pachI utpana thAya che ane jyAre te sarvadezathI samudaghAta kare che, tyAre te pahelAM upana
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre ityAdi sarvamupasaMhArAnta vaktavyamiti bhAvaH / 'puDhavIkAie NaM bhaMte' pRthivIkAyikA khalu bhadanta ! 'sohammIsANANaM sarNakumAramAhiMdANa ya kappANa' saudharmezAnayoH sanatkumAramAhendrayozca kalpayo, 'aMdarA samohae' antarA-madhye samavahataH mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn 'samohaNittA je bhavie sakarappabhAe puDhavIe' samavahatya-mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA yo bhavyaH zarkarAprabhAyAM pRthivyAm 'puDhavIkAiyatAe upavajjicae.' pRthivIkAyikatayA-pRthivIjIvarUpeNa utpattum-he bhadanta ! 2: khalu pRthivI kAyiko jIkA saudharmezAnayoH sanatkumAramAhendrayozca kalpayormadhye mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA zarkarAprabhAyAM pRthivyAM pRthivIkAyikajIvarUpeNa utpattiyogyo vidyate sa ki pUrvamutpadya pazcAdAharati pUrva vA AhAragrahaNaM kRtvA pathAdvA utpadyate ityAdi pUrvadeva praznA, uttaramAha-'evAhai taba vaha pahile utpanna hotA hai, aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ityAdi, so yaha saba upasaMhArAnta taka kA kathana yahAM kahanA caahie| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-puDhacIkAie NaM bhaMte ! sohammIsANANaM' he bhadanta ! saudharma IzAna, eva sanatkumAra mAhendra ina do yugaloM ke madhya meM jisa pRthivIkAyika jIva ne mAraNAntika samudghAta kiyA hai aura mAraNAntika samudghAta karake vaha zarkarAprabhA pRthicI meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya banA hai aisA yaha jIva kyA pahile utpanna hokara bAda meM vahAM AhAra grahaNa karatA hai, athavA-pahile AhAra grahaNa karake pAche yahA~ utpanna hotA hai ? ityAdi rUpa se yahAM pUrvavat unhoMne prazna kiyA hai / isake uttara meM thAya che. ane te pachI te AhAra grahaNa kare che. ItyAdi A tamAma upasaMhAra sudhInuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM. ve gautama svAmI prasuna me pUche cha hai-'puDhavIkAie NaM bhaMte ! sohammIsANANaM0' he mazavan saudhamA, zAna, anasanamAra bhADendra be yugalanI vacamAM je pRthvikAyika jIve mAraNAntika samuddaghAta karyo che. ane mAraNablika samughAta karIne te zazaprabhA pRImAM pRthvIkAyikapaNathI utpanna thavAne cagya banyA hoya e te jIva pahelA utpanna thaIne te pachI tyAM AhAra grahaNa kare che? athavA pahelAM AhAra karIne te pachI tyAM utpanna thAya che? ItyAdi rUpe ahiyAM paNa pahelAMnI bhae prazna 42kha cha. tanAtarama prabhu 4 cha :-'evAmeva' gItama!
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u06 201 pRthidhyAdijIvapariNAmanirUpaNam 15 meca' evaM-pUrvoktakrameNena uttaramihApi nAtavyaM morasaMhAram , pUrvamapi utpadha AhAti, pUmAhAraM ka-yA pazcAdapi utpaya te ityAdi / 'evaM jA ahe sattamAe uvAeyo' evaM yAvat adhaHpakSamyAM tamastamAyAm urapAnayitavyo-jIvAnA mupapAto vaktavyaH, ratnapabhApRthivyAM yathA jIvasya upapAnaH kathinastayA rA. pRthivyAmapi jIvAnAmupapAto varNayitavya iti / evaM saNagAramAhiMdANaM ma logasa ya kApassa' evaM sanatkumAramAhendrayonimalokasya ca kahAsya atA samodae 'dharA-maHye samavahataH yaH pRthivIkAyiko jIvaH sanahAmAramAhendragoloka sya ca kalpasya madhye mAraNAnti samupaghAtaM kRtavAn ityarthaH, 'samohaNittA' samatra hatya-mAraNAnti samudghAtaM kRtvetyarthaH 'pugaravi jAna ahe mattamAe uvavAeyayo' prabhu ne kahA hai-'ebAmeva' he gautama ! yahAM pUrvokta krama se hI mopasaMhAra uttara jAnanA cAhiye arthAt panAvada pUdhivIkAyika jIva pahile vahAM utpanna ho jAtA hai, aura bAda meM AhAragrahaNa karatA hai, adhayApahile AhAra grahaNa kara letA hai aura bAda meM yahAM utpanna ho jAtA hai ityAdi 'evaM jAva ahe sattamAe ugavAeyo' isI prakAra se pRdhivIkAyika jIvoM kA upapAda yAvat adhaHsaptamI pRdhivI meM bhI kahanA cAhiye ratnaprabhA pRthivI meM jisa prakAra se pRthivIkAyika jIva kA upapAta kahA gayA hai usI prakAra se zagaprabhA pRthilI meM bhI umakA upapAta varNita huA hai ailA jAnanA cAhiye, 'ebasaNakumAramAriMdANaM ghaMbhalogassa ya kappasma' isI prakAra se jima jIva ne sanatkumAra, mAhendra ke evaM mAhendra aura tamaloka ke madhya meM mAraNAntikasamudghAta kiyA hai aura mAraNAntika samudghAta karake vaha ahiyAM pUrvokta kamathI ja upasaMhAra sudhIne uttara samajI le arthAta e te pRthvikAyika jIva pahelAM tyAM utpanna thAya che. ane te pachI AhAra grahaga kare che. athavA pahelAM A hAra grahaNa kare che. ane te pachI 4- pAya che. riyAla evaM jAva ahemattamAe svadhAeyavyo ra rIne pRzviyika jIvonA upapAta yAvata adhasaptamI pRthvImAM paNa samajI le. ratanaprabhA pRzvimAM je rIte pRvikAyika ane upapata karela che. teja pramANe zarkaraprabhA pRthvImAM paNa tene upayata vAvela che. tema samA. 'evaM saNaM kumAramAhiyANaM dhamalogAsa ya phApasa' se dona272 sanakumAra, mAnadra ane bahAlekanI madhyamAM bhAratika samudaghAta karyo daya ane mArAntika samudAna karIne te thAvat adhImI pUramAM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ S bhagavatIstra puNarapi yAvat adhAmaptamyAm upapAtayita:, yAvatpadena zAgamabhAta Aramya tamApabhA paSThapRthivIparyantasya grahaNaM bhavati, yayA kApRthivyA saudharmezAnasana kumAramAhendramadhyakAmAraNAntikasamudghAlavato jIvasyopapAtavarNanaM kRtam tyaiva tamastanAparyantapRthivyAnapi pUktigIvasya samupapAto varNanIya iti bhAvaH / 'evaM baMgalorala laMgasa kAma aMrA rAmohae' evaM brahmalokasya lAntakasya ca kara sthAnarA samapAta, 'pugaravi jAva ahe sattamAe' punarapi yAvat adhAmAtamyAm evam-uparokta meNe brahmalokasya lAntasya ca kalpasya madhye mAraNAnti kasamudghAnaM karavAn kRtvA ca zarkarAmamAta Aramya yAdat adhAsaptamI pRthivI meM pRdhikAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai to aisA vaha jIva kyA pahile vahAM utpanna hokara pAda meM AhAra grahaNa karatA hai yA pahile AhAra grahaNa kara vahAM utpanna honA hai ? to isakA bhI uttara pahile ke jaisA hI hai yahAM yAvatpada se zarAprabhA se lekara tamaprabhA nAma kI jo chaThI pRdhivI hai unakA grahaNa huA hai| jaisA zarkarAprabhA pRthivI meM, saudharma IzAna, sanatku. mAra mAhendra ina kalpoM ke antarAla meM mAraNAntika samudghAtavAle jIca kA upapAta varNita kiyA gayA hai, vaisA hI tamastamAparyanta kI pRthivI meM bhI pUrvokta jIva kA samupapAta varNanIya hai evaM yaMbhalogasta, laMgasma ya kapasta aMtarA samohae' isI prakAra se jo pRthivIkAyika jIva brahmaloka aura lAntakakalara ke madhya meM maraNasamudghAta karatA hai, aura samudghAta karake vaha yAvat adhAsaptamI pRthivI meM-zarkarAprabhA se pRthvikAyikapaNAthI utpanna thavAne cagya thaye hoya che. te e te jIva pahelAM tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra grahaNa kare che. athavA pahelAM AhAra grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thAya che? A praznano uttara paNa pahelAMnI jema ja che. ahiyAM yAtpadathI zarkarA pramA pRthvIthI laIne tamaprabhA nAmanI je chaThThI pRthvI che tenuM grahaNa karAyuM che zarkarAkhabhA pRthvImAM saudharma IzAna sanakumAra mahendra A kalapanI madhyamAM mANatika samudra ghAtavALA jIvone upapata varNavela che. te ja rIte tamastamAM paryantanI pRthvImAM paNa pUrvokta chane upapAta varNavI le. 'eva' baMbhalogassa laMtagarasa ya kappasTa aMtarA samohae' ma za 2 pRthvikAyika jIva brahAle ka ane lAntaka kalpanI madhyamAM maraNa samudughAta kare che, ane maraNasamudughAta karIne te yAvat adhasamI pRthvImAM-zarkarA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ u prameyacandrikA TIkA za020 u0 6 01 pRthivyAdijIvapariNAmanirUpaNam 17 tamastamAparyanta pRthivISu samupapAno varNanIyaH, emoteoreanerratmadhye samudayAtaM kRtvA tamastamAyAmutpattiyogyaH sa pUrvamuttha tamastamAyAM pathAdAharati pUrva cA AhAragrahaNaM kRtvA pacAdutpadyate ityAdi praznaH uttaraM ca sarvamapi vaktavyamiti / 'evaM letagarata mahAsRkamsa kapparasa ya aMdarA samohara' evaM kAntasya mahAyakra sya ca kalpasyAndarA-madhye samaradataH - mAraNAntikasamudyAnaM kRtavAna, 'pugaravi jAtra ahe samAe' punarapi yAvat samyAm kiyA, madantAnyakakalpasya mahAkalpasya ca madhye yaH pRthivIkAviko jIvo mAraNAncikasamudrAta kRtAnamastAyAmupayoga sa dAharati athavA pathanamAhAtyAzI gautama ! mAraNAntikapramuvA dezaH kRtvA vacchapi dezena rAmakAH ant near pRthiviyoM meM utpanna ainA hai--sA vaha pRthivIkArika jIva vahAM pahile utpanna hokara yAda meM bhAra grahaNa karatA hai, tathA pahile yaha AhAra grahaNa karake pazcAt yahA~ utpanna hotA hai aisA jAnanA cAhiye, 'evaM tasya mahAmukassa ppassava aMtarA samohae' isI prakAra se lAntaka aura rApha kalpa ke madhya meM maraNasamudghAta karanevAlA pRvidAyika jIva yAt mI pRthivI meM pRthivIkAvirUpa se utpatti ke nA huA hokara pahile yahA~ utpanna ho jAnA hai aura pazcAt AhAra caNa karatA hai tathA pahile AhAra grahaNa karanA hai aura pazcAt vahAM utpanna ho jAtA hai' aisA kathana jAnanA cAhiye yadi vaha dezanaH mAraNAntika samudghAta karatA hai to vaha pahile AhAra grahaNa karatA hai aura paJcAt praNA pRthvIthI laIne tamatamA pandranI pRthvIyeAmAM utpanna thavAne ceAgya anelA hAya evA te pRthvIkAyaka jIva pahelAM tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra maheNu kare che, ane pahelAM te ADhAra maheNu karIne pachI pazu tyAM utpanna yAya hai. te saman. 'evaM' laMvagarasa mahAmuSArasa kappasma ya aMtaga samo' eja rIte lAntaka ane mahAcchuka kalpanI madhyamAM zarasamudUdhAta karavAvALA pRthvikAyikajIva yAvat adhaJaptamI pRthvImAM pRthvikAyikapaNathI utpattine ceAgya banIne pahele tyAM utpanna thaI kSaya che, ane te pachI AhAra paNa kare che. tathA pahelAM AhAra zaTalu karIne te pachIthI kyAM utpanna thAya che. e pramANenuM dhana samavu, ne te dezaU mArA itaka samudmAta kare che, te te pahelAM AAvAra mahuvu kare che, ane te pachI te tyAM bha0 3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 0 1 :-17 , ' . . . . bhagavatIce pUrvamAharati pazcAdutpadyate sarveNa samavahataH pUrva mutpadya pavAdAharatIti / 'evaM mahAmukkassa sahassArarasa ya kappassa aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe' evaM mahAzukrasya sahasrArasya ca kalpasya antarA madhye samavahataH-mAraNAntikasamudaghAta kRtavAn punarapi yAvadhaH saptamyAm , he bhadanta ! yaH pRthivI kAyiko jIvo mahAzukrasahasrArayorantarAle mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA tamastamAyAmadhAsapta. bhyAmutpattiyogyo vidyate, sa kiM prathamaM Aharati pazcAt tatrotpadyate athavA prathama sa tatrotpadyate pazcAdAharatIti gautamasya praznA, yadi dezena samavahataH tadA pUrvamAharati pazcAdutpadyate, sarveNa samavahatastadA pUrvamutpadya pazcAdAharatIti bhagavata uttaram / evaM vahAM utpanna hotA hai aura yadi vaha sarvarUpa se maraNasamudghAta karatA hai to pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura pazcAt AhAra grahaNa karatA hai 'evaM mahAsukarasa sahassArassa ya kappassa aMtarA puNaravi jAva ahesattamAe / he bhadanta ! jo pRthivIkAyika jIva mahAzuka aura sahasrAra evaM ina do ke antarAla meM maraNa samudghAta karatA hai, aura maraNasamudghAta karake vaha yAvat tamastamA nAma kI sAtavIM pRthivI meM utpatti ke yogya ghanA hai to aisA vaha pRthivIkAyika jIva kyA pahile AhAra grahaNa karatA hai aura pazcAt vahAM utpanna hotA hai ? yA pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura pazcAt AhAra grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu ne gautama se kahA-he gautama ! yadi vaha ekadeza se samudghAta karatA hai to vaha pahale AhAragrahaNa - karatA hai aura pIche vahAM utpanna hotA hai, aura yadi vaha sarvarUpa se utpanna thAya che. ane je te sarva rUpathI maraNa samudyAta kare che te pahelAM te tyAM utpanna thaI jAya che ane te pachI AhAra grahaNa kare che. 'evaM mahAmukkarasa sahassArassa ya kapparasa aMtarA-puNaravi jAva Ahe sattamAe... bhagavan re pRthiyAyi: 71 bhAzu bhane sasAra mA be kalpanA aMtarAlamAM maraNa samuddaghAta kare che, ane , maraNa samudughAta karIne thAvata tamastamA nAmanI sAtamI pRthvImAM utpattine cagya banyA heya e te pRzivakAyika - jIva zuM pahelAM AhAra grahaNa kare che? ane te pachI - tyAM utpanna thAya che? athavA pahelAM tyAM utpanna thaIne te pachI te AhAra | grahaNa kare che? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne kahyuM ke he gautama! je te ekadezathI samughAta kare te te pahelAM AhAra grahaNa kare : che, ane te pachI ja tyAM utpanna thAya che, ane je te sarvadezathI mAraNA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramiyacandrikA TIkA za020 u0 6 01 pRthivyAdijIyapariNAmanirUpaNam 19 sahassArassa ANayapANayakApANa ya puNaravi jAva ahe sattamAe' evaM sahasrAra* sya AnatamANatakalpayozca antarA samavahataH, samahatya saptamyAmutpattiyogyaH sa ki pUrva mAharati pazcAdutpadyate pUrva vA utpadyate pavAdAharatIni pragnaH, dezena samavahataH pUrvamAharati pazcAdutpate sarveNa samavahataH pUrva mutpadha te pavAdAharavi ityuttaram punarapi yAvadadhAsaptamyAmityanena etadeve darzita miti / evaM ANaya. pANayANaM AraNaaccuyANa ya phApANa aMtarA puNaravi jAva ahe sacamAe' evam AnatANatayoH AraNAcyutayozca kalpayorArA punarapi yAvat aghaHsasamyAm / anayoH kalpayormadhye mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA yo jIva utpattuM yogyo vidhate yAvadadhaHsaptamyAM sa kiM pUrva mAharati pazcAtpadyane pUrva vA utpayate pazcAdAharati cetipraznasya pUrva vadeva uttaram pUrvamapi AhAti pavAdutpadyane pazcAdapi Aharati mAraNAntika samudghAta karatA hai to pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura pIche AhAra grahaNa karatA hai| 'evaM sahassArassa ANayapANaya. kappANa ya aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe' isI prakAra sahasrAra aura AnataprANata phalpa ke madhya meM bhI samajha lenA cAhie / 'evaM ANayapANayANaM AraNaaccu gANa ya kappANaM aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe' isI prakAra se gautama ne prabhu se aimA pUchA hai ki-he bhadanta ! jo jIva-pRthivIkAyika jIva AnataprANana aura AraNa acyuta ina do kalpoM ke antarAla meM mAraNAntika samudghAta karatA hai aura samudghAta karake vaha yAvat adhaHsaptanI pRthivI meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya banA hai to pesA yaha jIva kyA pahile AhAra grahaNa karatA hai aura yAda meM vahAM utpanna hotA hai ? yA pahile vahA~ tti samuddaghAta kare che te te pahelAM tyAM utpanna thaI jAya che ane te pachI mAhAra prakha 43 cha. 'eSa sahAsArassa bhANayapANayaphApANa ya aMtarA puNaravi nAva ahe sattamAe' mAra mA sahabAra bhane mAnatAta 5nI bhayamA 55 praznottara 32 . 'era ANayANayANaM bhAraNaancuyANa ya pappA aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe' 1 prabhAkara gautama.bhIye namune pUchayuM che ke- he bhagavana je pRvikAyika jIva Anana-mAna ane Ara ayuta A be konI madhyamAM mArA tika samudaghAta kare che, ane samudughAta karIne te yAvat adha"samI pRthiImAM pRthvI kAyika rUpathI utpanna thavAne yogya ane heya che, e te jIva pahelAM AhAra haNa kare che? ane te pachI utpanna thAya che ke pahelAM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. ... .. . bhagavatI pUrvamutpadyate ityAdipUrvoktameva uttaram / 'evaM AraNaaccuyANaM gevejjavimANANa ya aMtarA nAva ahesattamAe' ebamAraNAcyutayoH aveyakavimAnAnAM ca antarAmadhye yAvadadhAsaptamyAm-AraNAcyutakalpayo|veyakavimAnAM ca madhye yA pRthivIkAyiko jIvo mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn , kRtvA tamastamAnta. pRthivyAmutpattuM yogyo vidyate sa kiM prathamamAharati pazcAdutpadyate pUrva vA utpadyate pavAdAharatIti pUrva pakSe pUrvoktameva uttaramihApi anusandheyamiti / 'evaM gevejjavimANANaM aNuttaravimANANa ya aMtarA puNaravi jAva ahe sattamAe' evaM graiveyakavimAnAnAm anuttaravimAnAnAM ca antarA-madhye samavahataH, samavahatya adha:vaha utpanna hotA hai aura bAda meM mAhAra grahaNa karatA hai ? isake utsara praznu unase kahate haiM-he gautama! isa sambandha meM bhI uttara pahale ke jailA hI jAnanA cAhiye 'evaM AraNaaccuyANaM gevejjavivANANa ya aMtarA jAva ahe sattamAe' isI prakAra se isa prazna ke saMbandha meM bhI ki 'jo pRthivIkAdhika jIva AraNa acyuta evaM greveyaka vimAnoM ke antarAla meM maraNasamudghAta karake yAvat adhaHsaptamI pRthivI meM utpatti ke yogya banA hai aisA vaha jIva syA pahile AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? cA pahile vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? aisA hI pUrvokta rUpa se uttara jAnanA cAhiye 'evaM gevejjavitrANArNa aNuttaravimANANa ca aMtarA puNaravi jAca ahe sattamAe' isI prakAra se isa prazna kA zi-jo pRthivIkAdhika jIva traiveyakavimAnoM aura anuttaravimAnoM ke tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra grahaNa kare che? A praznanA uttaramAM prabhu tene kahe che ke-he gautama ! A viSayamAM paNa pahelAMnI jema ja saghaLuM athana samana'. 'evaM AraNaaccuyANaM gevejjavimANANa ya aMtarA jAva ahe khattamAe' se zata yA prazanA samayamA paY 2 siyi 1 AraNa, aSNuta, ane priveyaka vimAnI madhyamAM maraNa samudraghAta karIne thAvata badhA saptamI pRthvImAM utpattine vegya banyo hoya che. e te jIva pahelAM AhAra grahaNa kare che? ane te pachI utpanna thAya che ? ke pahelAM utpanna thaIne pachI AhAra grahaNa kare che? e saMbaMdhamAM paNa pahelAM hA prabhAgunottara sabhA. 'eva' gevejjavimANANaM aNuttaravimA*NANa ya aMtarA puNaravi jAva ahe sacamAe' mA pramANe yA prazna hai je pravikAyika, jIva daiveyaka vimAne ane anuttaravimAnI madhyamAM .
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 0 6 01 pRthivyAdijJocapariNAmanirUpaNam 21 pRthivyAmutpattuM yogyo vidyate sa kiM pUrva mAharati pacAdutpadyate pUrva vA utpadyate pathAdAharatIti praznasya pUrvamapi Aharati pacAdutpadyate pUrva vA utpadyate pathAdAharatIti pUrvavadeva uttaramiti / 'evaM aNuttaravimANANaM IsIpanbhArAe ya puNaratri jAMca ahe sattamAe unavApyano' enamanuttara vimAnAnAmapatprAgbhAzayAca pRthivyAH punarapi yAvadadhaH saptamyAmupapAtayitavyaH anuttaravimAneparamAgamArApRthivyomadhye mAraNAntikasamudghAtakAriNAM pArthivajIvAnAM ratmAta Arabhya tamastamA pRthivIparyantamupapAto vaktavyaH pUrvavadeveti // 01 // antarAla meM maraNasamudghAta karatA hai aura maraNasamudyAna karake vaha pAvat adhaHsaptamI pRthivI meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya ghanatA hai to aisA vaha jIva kyA pahile AhAra grahaNa karatA hai aura yAda meM vahAM utpanna hotA hai ? yA pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? arthAt vaha jIva pahile bhI AhAra grahaNa kara lenA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai, tathA pahile vaha vahAM utpanna ho jAtA hai aura vAda meM AhAra grahaNa kara letA hai isa prakAra se dezataH samudyAta kI apekSA se aura sarvarUpa samudghAta kI apekSA se donoM hI pakSa mAnya hue haiM / 'evaM aNuttarapimANANaM isIkabhArAe pugaravi jAva ahe sattamAe aarat' isI prakAra se anuttaravimAnoM evaM IpatmAgbhArA pRthivI ke antarAla meM maraNasamudghAta karake yAvat adhaHsamI pRthivI meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone yogya hue pArthiva jIvoM ke sambandha maraNu samuddAta kare che, ane maraNu samuddAta karIne te yAvat adhaHsaptamI pRthvImAM pRthvakAyikapaNAthI utpanna thavAne ceAgya banyA haiAya che, te vA te jIva zuM pahelAM Ahura grahu kare che? ane pachI tyAM utpanna thAya che ke pahelAM tyAM utpanna thaIne te pachI te AhAra pratuNu kare che? arthAt, te jIva pahelAM AdhAra zrahaNu karIne paNa tyAM utpanna thAya che. ane pahelAM utpanna thaIne te pachI paNu AvAra grahaNa kare che. A rIte dezataH samud ghAtanI apekSAthI ane sIpa samullAnanI pekSAthI ema A banne pA bhAnya kyA hai. 'e' aNuttara vimAnAnaM isIpa bhArAva puNaravi nAya ahe samAe bhAve anuttara vimAno bhane upatyagbhAza pRthvInI madhyamAM maraNu samRghAta karIne yAvat. adhakhamI pRthvImAM vRzvikAyika
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . .- .. * bhagavatI ___pRthivIkAyikasyopapAtaM madarya akAyikasya tadarzayitumAha-'AukAi: eNaM' ityAdi mUlam-'AukAie NaM bhaMte! imIse rayaNapappabhAe sakarapabhAe ya puDhavIe aMtarA samohae samohaNittA je bhavie. sohamme kappe AukAiyattAe uvavajittae0 sesaM jahA puDhavIkAiyasla jAva se teNaTeNaM0 evaM paDhamadoccANaM aMtarA samohae. jAva IsIpabhArAe uvavAeyavvo evaM eeNaM kameNaM jAva tamAe ahesattamAe puDhavIe aMtarA samohae samohaNittA jAva IsIpanbhArAe uvavAeyavo aaukaaiyttaae| AukkAie NaM bhaMte! sohammIsANANaM sarNakumAramAhiMdANa ya kappANaM aMtarA samohae samohaNittAje bhavieimIserayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahi-ghaNodahivalaesu AukAiyattAe uvavajjittae0 sesaMtaM ceva,evaM eehiM ceva aMtarA samohao jAva ahesattamAe puDhavIe ghaNodahighaNoMdahivalaesu AukAiyattAe uvavAeyavo,evaMjAva aNuttaravimANANaM IsIpabbhArAe ya puDhavIe aMtarA samohae jAva ahe. meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye arthAt yahAM dezataH aura sarvataH maraNasamudghAta karake yAvat adhaH saptamI pRthivI meM pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone yogya humA pRthivIkAyika jIva pahile vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai tathA pahile yaha AhAra grahaNa kara letA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai isa prakAra donoM pakSa mAnya hue haiM // 50 1 // paNAthI utpanna thavAne gya thayela pRvikAyika jIva pahelAM tyAM utpanna thAya che, ane te pachI AhAra grahaNa kare che, tathA pahelAM te AhAra grahaNa karI le che, ane te pachI te tyAM utpana thaI jAya cheA rItanA bane pakSe mAnya thayelA che. sU0 1
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA 20 20 u.6 20 2 apkAyikajIyapariNAmanirUpaNam, 23 sattamAe ghaNodahi-ghaNodahivalaesu uvvaaeybo| vAukkAieNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe sakarappabhAe ya puDhavIe aMtarA samohae samohaNittA je bhavie sohamme kappe vAukAiyattAe uvavAjjittae0 evaM jahA sattarasamasae bAu.kAiyauddesae tahA iha vi NavaraM aMtaresu samohaNaNA neyantrA sesaM taM ceva jAva aNuttaravimANANaM IsIpabhArAe ya puDhavIe aMtarA samohae samohaNittA je bhavie ghaNavAyataNuvAya ghaNavAyataNuvAyavalaesu vAukAiyattAe uvavajjittae sesaM taM caiva jAva se teNaTaNaM jAva uvvjjejaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' ||suu02|| vIsaime sae chaTo uddeso smto|| chAyA-akAyikaH khalu bhadanta ! etasyAH ratnabhAyAH zarkarAmabhAyAtra pRthivyAH antarA samavahataH, samavahatya yo bhavyaH saudharSe kalpe'pakAyikatayA utpattum0 zepaM yayA pRthivIkAyikasya yAvat tattenArthena / evaM prathamadvitIyayoH pRthivyorantarA samavahato yAvad IpatmAgmArAyAm upapAtayitapaH, evamevena krameNa yAvat tamAyA adhaHsaptamyAH pRthivyAH antarA samavahataH samavahatya yAvat IpatmAgamArAyAm uppaatyitvyo'pkaayiktyaa| akAyikaH khalu madanta ! saudharmazAnayoH sanatkumAramAhendrayozca kalpayorantarA samavahataH samavahatya yo bhavya etasyA ratnamamAyAH pRthivyAH ghanodadhi-ghanodadhivalayepu akAyikatayA utpattama0 zepaM tadeva, evametaireva antarA samavahato yAvat adhaHsaptazaH pRdhijyA ghanodadhi-dhanodadhivalayepu aphAyikatayopapAtayitavyaH, evaM yAvat anunaravimAnAnAm IpatmAgmArAyAca pRdhivyAH antarA samavahato yAvat adhaH saptamyA:, ghanodadhi-dhanodadhivalayeSu upapAyitavyaH / vAyukAyikA khala bhadanta ! etasyA ratnapramAyAH pRthivyAH zarkarAmamAyAca pRthivyA antarA samavahataH samavadanya yo manyaH saudharma kalpe vAyukAyikatayA utpattum , evaM yathA saptadanazatake vAhamAstadhA ihApi, navarA antarepu samavahananaM netanyam , zepaM tadeva, yAvadanunAvimAnAnAm IpatmAgbhArApAtha pUdhiyA antarA samavahanaH samavasya yo bhanyo panavAtatanavAda
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 - bhagavatIpatra ghanavArAtanavAtavalayeSu vAyukAyikatayA utpattum , zeSaM tadeva, yAvat tattenArthena yAvadutpadyate, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti sU0 2 // vizatizatake SaSThoddezakaH smaaptH| TIkA-'AukAie NaM bhaMte !' akAyikajIvaH khalu bhAnta ! 'imIse rayaNappabhAe sakkarappabhAe ya puDhavIe aMtarA samohae' etasyA ratnapabhAyAH zarkarAprabhAyAzca pRthivyAH antarA-madhye samavahataH-mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn 'samoiNittA je bhavie' samavahatya-mAraNAntisamudghAtaM kRtvA yo bhavyaH-bhavituM yogyaH 'sohamme kappe AukkAiyattAe ujavajjittae' saudharme kalpe akAyikatayA utpattum / 'sesaM jahA puDhavIkAiyarasa jAva se teNaSTeNa' zeSaM yathA pRthivIkAyikasya yAvat tattenArthena bhadanna ! he bhadanta ! yo'yamapkAyiko jIva etasyA ratnaprabhAyAH zarkarAmamAyAzca pRthivyAH madhye mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn kRtvA ca saudharmakalpe'pkAyikatayA utpattiyogyo vidyate sa ki pUrvamAharati pazcAdutpayate athavA pUrvamutpadyate pazcAdAharatIti pRthivIkAyikavadeva praznA, isa prakAra se pRthivIkAyikake upapAta ko dikhalAkara aba saMtrakAra apkAyika ke upapAta ko dikhalAne ke liye 'AukkAie NaM bhaMte !' ityAdi sUtra ko prAraMbha karate haiN| TIkArtha-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'AukAieNabhaMte ! imIse rayaNappabhAe sakarappabhAe ya puDhavIe.' he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI aura zarkarAprabhA pRthivI ke madhya meM jisa akAyika 'jIva ne mAraNAntika samudghAta kiyA hai aura samudghAta karake jo ''sohamme kappe AukkAiyattAe uvavajjittae bhavie' saudharmakalpa meM __ akAyikarUpa se utpanna hone yogya haiM aisA vaha jIva kyA pahile AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? yA pahile - A rIte pRthvikAyika jIvana u5pAta batAvIne have sUtrakAra aSkAyika ' nA 55tane mata bhATa 'AukkAie NaM bhaMte !' tyAhi sUtra 4 the. Attha-sAmA gItamasvAmI prabhuna me 5 yuche hai-'AukAie NaM bhaMte ! imose rayaNappabhAe ya puDhavIe0' saman mA nepramA pRthvI bhane '; zarkaraprabhA pRthvInI madhyamAM je apakAyika jIve mAraNAnika samuddaghAta reta cha, bhane samuddhAta 4zana 'sohamme kappe AukAiyattAe uvavajjicae bhavie' paudha Hi: mayi pAthI utpanna bAra yogya 'manyo. DAya e te jIva pahelAM AhAra grahaNa kare che? ke pahelAM utpanna thaIne te
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020306 s02 apkAyikajIyapariNAmanirUpaNam 15 uttaramAha - he gautama ! mAraNAntikasamuddhAnena samatraho jIvaH kadAcit pUrvamAhata pAne kadAcit pUrvamutpadyate pacAdAharatIti / he bhadanta / kena kAraNena evaM kathayati yat pUrvamapi utpadyate pacAdAirati pUrvamapi Aharati pathAdupadyate iti hai gautama ! apkAyikajIvAnAM trayaH samudghAtaH bhavanti, vedanAsamudghAtaH, kapAyasamudghAtaH, mAraNAntikapamudyatatha tatra devataH sarvato dvikAreNa mAraNAntikasamudghAto bhavati yo jIro dezato mAraNAntikasamudra vahAM vaha utpanna hotA hai aura bAda meM Apa grahaNa karanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama! mAraNAntiphalamudyAna se navahata huA jIya kadAcit pahile AhAra grahaNa kara letA hai aura bAda utpanna hotA hai tathA kadAcit pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ila prakAra kA yaha praznottara pRthivIkApika jIva ke praznottara ke jaise hI hai, aba gautamasvAmI isa para prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki pahale bhI vaha utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai tathA pahile vaha AhAra grahaNa kara letA hai aura bAda meM utpanna ho jAtA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama! akArika jIvoM ke tIna samudghAta kahe gae haiM - vedanAsamudyAta, kapAyasamudghAta aura mAra NAntikasamudghAta, inameM mAraNAntikamamudghAna deza se bhI hotA hai, aura sarvarUpa se bhI hotA hai, jo jIva deza se isa samudghAna ko meM pachI AhAra grahaNa kare che? A praznatA uttaramAM prabhu kahe che ke huM gautama ! mAraNAntika samudghAtathI samavata thayele jIva TAIvAra pahelAM AhAra grahaNa karI le che, ane te pachI tyAM utpanna thAya che. ane kaiAivAra pahelAM utpanna thaIne te pachI AhAra grahaNa kare che. A prakAranA praznottara pRthyikAyika jIvanI jema ja che have gautamasvAmI IthI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavan Apa zA kAraNe evu' kahe che ke te pahelAM utpanna thaI jAya che, ane te pachI AhAra zatru kare che, ane pahelAM AdrAra zrahaNu karIne te pachI paNa utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu rahe che ke-he gautama ! aAyika jIvenA traba samRghdhAMta kA che. venAsamu dudhAta 1 kaSAyasamudbhAta 2 ane mArabhrAntimuddata 3 AmAM mAraNAntikasamudlAta dezI paDu thAya che ane svarUpathI paNa thAya che, je dava 250 4
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhagavatI sUtre ghAtaM karoti sa maraNasamudghAtasya prArambhasamaya eva mriyate ataH sa pUrvazarIraM dezataH parityajya IlikAgatyA gacchati, sa prathamamAharati pazcAdutpadyate yadA tu sarvataH manudyAta karoti tadA sa maraNasamudghAtAnnivRtto bhUtvA paJcAda mriyate ataH sa gendumatyA sarvAtmapadezaistatra gatvA utpadyate tasmAt sa prathamamutpadyate pacAdAharati etena kAraNena gautama ! kathayAmi yat pUrvamapi Aharati pazcAdutpadyate pUrvamapi botpadyate pazcAdAharatItyAdi pRthivImakaraNavadeva sarvamuttaramityeva tadeva - 'jAba se teNadveNaM' iti sandarbheNa smAritamiti bhAvaH / ' evaM paDhamadoccArNa karatA hai vaha maraNasamudghAta ke prArambha samaya meM hI mara jAtA hai, isaliye vaha pUrvagRhIta zarIra ko ekadeza se choDakara IlikAgati se utpattiyogya sthAna meM pahuMcatA hai aisA vaha jIva prathama AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM utpanna hotA hai tathA jo jIva sarvarUpa se maraNasamudghAta karatA hai vaha maraNasamudghAta se nivRtta hokara bAda meM maratA hai ataH vaha kanduka kI gati se sarvAtmapradezoM se vahAM jAkara utpanna ho jAtA hai - aisA vaha jIva pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai / isI kAraNa ko lekara he gautama! maiMne aisA kahA hai ki vaha pahile bhI AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM utpanna ho jAtA hai tathA pahile bhI utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai / isa prakAra se samasta uttararUpa kathana pRthivIprakaraNa ke uttararUpa kathana ke jaise hI jAnanA cAhiye, yahI 'bAta- 'jAva se teNaTTeNaM' isa sandarbha dvArA smaraNa karAI gaI hai / 'evaM dezathI A samuddAta kare che, te maraNusamudghAtanA prArabha kALamAM ja marI jAya che. tethI te pahelAM dhAraNa karela zarIrane ekadezathI choDIne ilikA (IyaLa)nI gatithI utpattinA cAgya sthAne paheAMce che. ane jyAre evA te jIva sa rUpathI maraNusamudlAta kare che. te maraNusamughAtathI nivRtta thaIne te pachI mare che. jethI te kaMdukanI gatithI badhA ja AtmapradezAthI tyAM jaIne utpanna 'thaI jAya che, evA te jIva pahelAM tyAM utpanna thaI jAya che, ane te pachI te AhAra grahaNa kare che eja kAraNathI huM gautama me' evu kahyu' che ke te pahelAM paNa AhAra grahaNa kare che, ane pachI utpanna thAya che ane pahelAM utpanna thaine te pachI paNa AhAra grahaNa kare che. A rItanuM saghaLu' uttararUpa kathana pRthvikAyika prakaraNunA uttararUpa kathana pramANe ' samabhavu', anna vAle 'jAba se teNaTTe' yA sUtrapAThathI isa che, 'eva'
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prataiyabandrikA TIkA za020 u06 s02 anukAyikajIva pariNAma nirUpaNam 27 aMtarA samohae' evaM mathamadvitIyayoH ratnaprabhAgarkarApRthivyorantarA-nadhye roatfarst jIvaH samavahato - mAraNAntikasamulAta kRtavAna, 'jAva IsIpamArAe ubavAyacI' yAvat IpatmAmArAyAm upapAtayitavya, mAraNAntikasamudayAtaM kRlAyokAyiko jIvaH saudharmAdArabhya itprAgbhArApRthivI paryanta mutpattiyogyo vidyate sa kiM prathamamAharati pacAdutpadyate athavA pUrvamutpadyate saudharmakalpAda pathAdAharatIti praznaH, yadi dezato mAraNAnvisamudaghA karoti tadA mathamamAharati pazcAdutpadyate, sarvataH mAraNAntikamamudyAtaM karovi tadA pUrvamutpadyate pazcAdAharati ityevamubhayamapi saMbhavati, mAraNAntikasamudghA - paDhamadoccANaM aMtarA samohae' isI prakAra se koI aSkAyika jIva prathama dvitIya pRthivI ke madhya meM maraNa samudyAna karatA hai aura vaha maraNasamudghAta karake vaha yAvat IpatyagbhArA pRthivI meM saudharma devaloka se lekara IpamprAgbhArA pRthivIparyanta sthAnoM meM utpatti yogya hai to aisA vaha akAyika jIva kyA pahile AhAgrahaNa karatA hai aura yAda meM utpanna hotA hai ? yA pahile saudharmakalpAdi meM utpanna hotA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - yadi usa pRthivIkAyika jIva yahAM para ekadeza se mAraNAntika samudghAta kiyA hai to aisA vaha jIva vahAM pahile AhAra grahaNa karatA hai / aura bAda meM vazaM utpanna hotA hai aura yadi vaha sarvarUpa se vahAM mAraNAntika samudghAna karatA hai to yaha utpanna hotA hai aura yAda meM vaha AhAra grahaNa karatA hai / isa prakAra deza aura sarvarUpa paDhamadoccANaM aMtarA samohara' mAna rIte haiN| acchAyika va paDesI ane bIjI pRthvInI madhyamAM maraNusamuddAta kare che, ane te maraNusamudhdhAta karIne yAvat i-prasArA pRthvImAM-saudhama keTalAkathI laIne ISaSThAtmArA pRthvI sudhInA sthAnemAM utpattine cAgya banyA hAya che, evA te akAyika jIva zu pahelAM AvAra caDhabu kare che ane te pachI utpanna thAya che athavA pahelAM saudhama kalpa vigeremAM utpanna bane te pachI vAra madhu kare che ? mA paznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-nne te vRzci kAyika jIva tyAM ekadezathI mArA ntasamud ta kare che, te evA te jIva pahelAM tyA utpanna thai jAya che, ane te pachI avAra manaDu kare che. ane je te sarUpathI tyAM mArAntikasamuvAta kare che te te pahelAM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ ...... . . ... ..... - bhagavatI tasya prakArabhedAdityuttaram etat sarvam yAvatpadena dhvanitaM mUlakRteti bhAvaH / 'evaM eeNaM kameNaM tamAe ahe sattamAe ya puDhavIe aMtarA samohae' evam etena krameNa pUrvapradarzitapakAreNa tamAyA adhaHsaptamyAstamastamAyAzca pRthivyAH antarA-madhye samavahataH-mAraNAntikasamudghAtaM kRtavAn akAyiko jIva, saMmohaNittA jAva IsIpabmArAe upazaeyaro AukAiyattAe' samavahatya-mArazAntikasamudghAtaM kRtvA yAvadIpatmAgbhArAyAm upapAtayitavyA-upapAto vaktavyaH akAyikatayA-prakAyikajIvasvarUpeNa pUrvapakaraNavadeva ihApi sarva vaktavyam jJAtavyaM ceti yAvat padasAmarthyAditi bhAvaH / 'AukAie NaM bhaMte !! mAraNAntikasamudghAta kI apekSA donoM bAteM saMbhavita hotI hai| kyoMki mAraNAntikasamudrAta ke isa prakAra se bheda haiN| yaha saba mUla sUtrakAra ne yAcaspada se dhvanita kiyA hai / 'evaM eeNaM kameNaM tamAe ahe sattamAe ya puDhabIe aMrA samohae.' isI pUrvapradarzita krama se yadi koI apamAyika jIva tamA aura adhAsaptamI pRthivI ke antarAla meM maraNa samudghAta karatA hai aura maraNasamudghAta karake vaha akAyika jIva yAvat ISatprAgbhArA pRthivIparyanta sthAnoM meM utpanna hone yogya hai to vaha donoM rUpa se vahAM usarUpa se utpanna ho jAtA hai yadi usane yahA~ para dezataH samudghAta kiyA haiM to vaha vahAM pahile AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM utpanna hotA hai aura yadi usane sarvarUpa se yahAM mAraNAntikasamudghAta kiyA hai to vaha prathama utpanna hotA hai, bAda meM AhAra grahaNa karatA hai / 'AuphAie NaM utpanna thAya che ane te pachI te AhAra grahaNa kare che. A rIte deza , ane sarvarUpanA mAraNAntikasamudughAtanI apekSAe e beu vAta saMbhavita thAya che. kemake mAraNatikasamuddaghAtanA A pramANe bheda che. A tamAma 4thana sUtramAre yAvat 54thA sUcita resa cha. 'eva' eeNaM kameNaM tamAe ahe. sattamAe ya puDhavIe aMtarA samohae' mA patai ai mathA na myika jIva tamAM ane adhasaptamI pRthvInA madhyamAM maraNasamughAta kare che, ane maraNasamudaghAta karIne te aSkAyika jIva ISastrAgabhArA pRthvI parvatanA sthAnemAM utpanna thavA gyA hoya te te banerUpathI tyAM te rUpe - utpanna thAya che. je teNe tyAM dezataH samaghAta karyo hoya te te tyAM pahelAM AhAra grahaNa kare che. ane te pachI utpanna thAya che ane je te sivarUpathI tyAM . mAraNAntikasamudughAta kare te te pahelAM utpanna thAya che, maa pachI ta mADAra DA 42 che. 'AukAieNaM bhaMte !' va gautama
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA za020 u06 sU02 apphAyikajIva pariNAma nirUpaNam 29 akAyikaH khalu bhadanta ! 'sohammosANANaM maNakumAramAhiMdANa ya kappANaM aMtarA samohara' saudharmezAnayoH sanatkumAra mAhendrayotha kalpayorantarA madhye samacaddanaHmAraNAntikamadhAtaM kRtavAn aSkAyiko jIvaH, 'samohaNittA je bhavie' samAhatya - mAraNAntikamuddhAtaM kRtvA yo bhanyo- bhavituM yogyaH, 'hamI se rapadhyama.e. puDhIla enasyA ratnapramAyAH pRthivyAH 'ghagodahi-ghaNodahivalaesu' ghanodadhi - nodadhipeSu 'AuyatAe uvavajjitae' akAvikatapA-akA vikasvarUpeNa uttattu yogya iti pUrveNAnvayaH 'sesaM taM ce ' zeSaM tadeva - pUrvapadazivamevAtra sarva vaktavyam yaH khalu aSkAyiko jIvaH saudharmajJAnayoH sanatku 1 bhaMte !' atha gaugama prabhu se aisA pUchate haiM he bhadanta ! jisa aSkAyika jIva ne saudharma IzAna kalpoM evaM sanatkumAra mAhendrakalpoM ke madhya meM mAraNAntika samudghAta kiyA hai, aura mAraNAntika mamudyAta karake vaha aphAyika jIva hamIle ragaNappabhAe puhavIe0' isa ratnaprabhA pRthivI ke ghanodadhi aura ghanodadhi ke valayoM meM akAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai to aisA vaha aSkAyika jIva yadi deza se mAraNAntika samudghAna karatA hai, to vaha pahile ghanodadhi AdikoM meM utpana ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai, aura yadi usane sarvarUpa se vahAM mAraNAntikasamughAta kiyA hai to vaha pahale utpanna hotA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai isa prakAra mAraNAntikamamudyAta karane ke bheda se donoM prakAra ke kathana kA samAveza ho jAtA hai isa prakAra pahale kA sagha kadhana samajhanA cAhie jo aSkAyika jIva saudharma aura IzAna kalpa ke evaM svAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana je aplAyika jIva saudhama IzAna kalpAnI madhyamAM ane sanakumAra mAhendra kalpAnI madhyamAM mAraNAntikasmudrghaat harIne te acchA tra 'imIse rayaNappabhApa puDhavIe0 mA 2tnprabhA pRthvInA ghanedadhi ane ghaneAdhinA valayemAM akAyikapaNAthI utpanna dhavAne cAgya banyA hAya che, te evA te aSThAyika chatra ne dezathI mArabhrAntikasamughAta kare che te! te pahelAM dhanAdhi vigeremAM utpanna thai jAya che, ane te pachI AhAra grahaNu kare che. ane je teNe sarvarUpathI tyAM mArahrAntikasamudhAna karyAM DhAya te te paDelAM utpanna thAya che. ane te pachI bAvAra prA kare che. A rIte pahelAM katlA pramANe tamAma yana samajavuM. je akAyijIva saudhama ane zAna kalpa ane sanakumAra ane mATenuM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........... bhagavatIstre mAramAhendrayozca kalpayormadhye mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA ghanodadhi-dhanodadhivalayeSu utpatti yogyo vidyate sa tatra ghanodadhyAdau prathamamutpadyate pazcAdAharati athavA prathamamAharati tadanantaramutpadyate tatra, ityevaM rUpeNa praznavAkyamUhanIyam prathamamutpadya te pazcAdAharati pUrvamAharati vA pazcAdutpadyate yadi dezataH karoti samudghAtam . sarvato vA karoti samudghAtamiti samudghAtakaraNabhedena ubhayamapi saMbhavatIti bhagavata uttaramapi anusaMdhAtavyamiti / evaM eehi ceva aMtarA samo o jAva he sattamAe puDhabIe ghaNodahi-ghaNodahivalaemu AukAiyattAe uva. vAeyago' evametAsvera antarAsu samavahato yAvat adhaHsaptamyAH pRthivyAH saMbandhiSu ghanodadhi-ghanodadhivalayeSu akAyikatayA upapAtayivyaH, yathA saudharmasanatkumAra aura mAhendra kalpa ke madhya meM mAraNAntikasamudghAta kara ke ghanodadhivalaya meM utpattiyogya banA hai vaha vahAM ghanoddhyAdi meM pahale utpanna hotA hai pazcAt AhAra grahaNa karatA hai ? athavA pahale AhAra grahaNa karatA hai pazcAt vahAM utpanna hotA hai ? yaha praznavAkya hai yadi ekadeza se samudghAta karatA hai to pahale AhAra grahaNa karake pIche utpanna hotA hai, yadi sarvadeza se samudghAta karatA hai to pahale utpanna hokara pazcAt AhAra grahaNa karatA hai isa prakAra ke 'evaM eehiM ceca aMtarA samohao jAva ahe sattamAe puDhavIe ghaNodahi ghaNodahivalaesu AukAiyattAe uvavAeyatro jisa prakAra se saudharma IzAna Adi meM samavahata akAyika jIva ratnaprabhA pRthivI ke ghanodadhi, ghanodadhivalaya AdikoM meM mAraNAntika samudghAta se utpanna hotA hai-isa utpatti kalpanI madhyamAM mAraNatikasamuMdughAta karIne ghane daMbivalayamAM utpanna thavAne gya banyuM hoya e te jIva tyAM ghane dadhivalayamAM pahelAM utpanna thaIne pachIthI AhAra grahaNa kare che? ke pahelAM AhAra grahaNa kare che ane pachIthI utpanna thAya che? gautamasvAmIne A pramANene prazna sAMbhaLIne tene uttara ApatAM prabhu kahe che ke he gautama je ekadezathI samudughAta kare te pahelAM AhAra grahaNa karIne pachIthI utpanna thAya che ane je sarvadezathI samuddaghAta kare te pahelAM utpanna thaIne pachIthI AhAra grahaNa kare che. A rItanA mAraNatikasamudughAta 42vAnA methI mane prAzanA 4thanamA satapA 2 che. tamasabhA 'evaM eehi ceva atarA samohao nAva ahe sattamAe puDhavIe ghaNodahI ghaNodahivalaesu AThakkAiyattAe ubavAeyavvo' 2 prabhArI sIdhama zAna viramA samasta aSkAyika jIva ratnaprabhA pRzvinA ghanedadhi, ghane dadhivalaya vigeremAM mAraNantisamudughAtathI utpanna thAya che, te tenI utpattimAM tyAM pahelAM AhAra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u06302 apkAyiphajIyapariNAmanirUpaNam 31 zAnAdau samabahato'pkAyikaH ghanodadhi-banodadhivalayAdI mAraNAntikasamudpAtena samutpayane tatra pathamamAhAro bhavani pazcAdutpate athavA prathamamunpadhane pazcAdAharatItyAdikaM praznayitvA samudghAtabhedena ubhayamapi saMbhavatIti uttaraM tathaiva saudharmazAnAdau samabahato'SkAyiko jIvo ghanodadhi-ghanodadhivalayAdI upapAtayitavyaH-tamyopapAtaH pUrvavadeva vaktavya iti bhAvaH / evaM jAya aNuttaravimANANaM IsIpamArAe ya puDhavIe aMtarA samohae jAva ahe sattamAe ghaNo. meM vahAM prathama AhAra grahaNa hotA hai bAda meM usakI utpatti hotI hai ? athavA prathama utpatti hotI hai aura pAda meM Ara grahaNa hotA hai ? isa prakAra ke prazna kA udmAvana karake samudaghAta ke bheda se pranita ye donoM pakAra bhI vahAM jaise saMbhavita hote kahe gaye haiN| isI prakAra se saudharma IzAna AdikoM ke antarAla meM mamavahata huA apamAyika jIva yAvat adhAsaptamI pRthivI ke ghanodadhi aura ghanodadhivalayoM meM apamAyikarUpa se utpanna hotA hai isa utpatti meM kyA vaha prathama AhAra grahaNa hotA hai aura bAda meM usakI utpatti honI hai ? adhavA-pahile vahAM usakI utpatti hotI hai aura bAda meM AhAra grahaNa hotA hai ? isa prakAra kA prazna ubhASita karake aisA samAdhAna kara lenA cAhiye ki samudghAta ke bheda se prazcita ye donoM prakAra bhI vahAM saMbhavita hote haiN| 'evaM jAva aNuttaravimANANaM IsipAbhArApa puDhavIe aMtarA samohae jAva ahe-sattamAe ghaNodahi-ghaNodahi calaesu uvavAeyavyo' bahaNa thAya che. ane te pachI tenI utpatti thAya che? athavA pahelA utpatti thAya che, ane te pachI AhAra grahaNa thAya che ? A prakAranA prazna utpanna karIne e rItanuM samAdhAna karavuM joIe ke-samudaghAtanA bhedathI prazna karAyelA A banne prakAre paNa ahiyAM saMbhavita thAya che. e ja pramANe sIdhama IzAna yAdinA aMtarAlamAM samavahata thayela aprakAyika jIva thAvat adha: saptamI pRthvInA dadhi ane ghane dadhivalamAM aprakAyikapaNuthI utpanna thAya che. A utpattimAM zuM tyAM pahelAM AkAra ghaDaNa karAya che ane te pachI tenI utpattI thAya che? ke pahelAM te tyAM utpanna thAya che ane te pachI AhAra grahaNa thAya che? A pramANene prazna karIne evuM samAdhAna samajavuM -bhunAyI mAnne pratyArita yAya cha, 'pavaMjArA paravimANANaM isIbhArAe pudavIe aMtarA samodae jAra go samAe poli
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre dahi-ghaNodahivalaesu-uvatrAeyathyo' evaM yAvat anuttara vimAnAnAmapatprAgbhArAyAca pRthivyA antare samavahato yAvat atraH saptamyAH ghanodadhi - ghanodadhivalayeSu upapAtayitavyaH atra prathama yAvatpadena sanatkumAramAhendrayorbrahmalokasya madhye brahmalokAntakayormadhye lAntakamahAzukrayormadhye mahAzukrasahasrArayoH kalpayomadhye sahasrArAnataprANayoH kalpayormadhye ityAdInAM grahaNaM bhavati eteSu sthaleSu isI prakAra se yAvat anuttara vimAnoM ke aura ISatprAgbhArA pRthivI ke antarAla meM samavahata hue jIva kA yAvat atraH saptamI pRthivI ke ghanodadhi aura ghanodadhi calayoM meM utpAta varNita kara lenA cAhiye, yahAM prathama yAvatpada se isa prakAra kA kathana grahaNa kiyA gayA hai ' sanatkumAra, mahendra ke evaM brahmaloka ke madhya meM, brahmaloka evaM lAntaka ke madhya meM, lAntaka evaM mahAzuka ke madhya meM, mahAzukra aura sahasrAra ke madhya meM, sahasrAra aura AnataprANata ke madhya meM ityAdikoM ke madhya meM mAraNAntikasamudghAta jisa aSkAyika jIva ne kiyA hai aura vaha yAvat adhaH saptamI pRthivI ke ghanodadhi evaM ghanodadhivalayoM meM aSkAfreepa se utpanna hone ke yogya huA hai to aisA vaha jIva kyA prathama AhAra grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai, agavA pahile vaha vahA~ utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? to isakA samAdhAna aisA kara lenA cAhiye ki samudghAta ke 32 , ghaNodavilae uvavAeyanvo' mA 'rIte yAvat anuttara vibhAnonA yAne ISatprAgmArA pRthvInI madhyamAM samavahata thayelA jIvanA yAvat adhaHsaptamI pRthvInA ghaneAdidha ane ghaneASivalaceAmAM utpAtanuM varNana karI levu* ahiyAM pahelA cAvatpadathI A rItanu` kathana grahaNa karAyela che. sanatkumAra mAhendranA ane brahmaleAkanI madhyamAM, brahmaaAka ane lAntakanI madhyamAM lAntaka ane mahAzukranI madhyamAM mahAzukra ane sahasrAranI madhyamAM sahasrAra ane Anata prANatanI madhyamAM vigerenI madhyamAM mAraNAntika samuddAta je apnAyika *jIve karyo hAya ane te cAvatu adhaHsaptamI pRthvInA ghanAdaSI ane ghanAdudhIvalaceAmAM akAyikarUpe utpanna thavAnA cAnya anyA hAya che, te evA te jIva zuM pahelA AhAra grahaNa kare che? ane te pachI tyAM utpanna thAya che ? ke pahelAM tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra grahaNa kare che ! A 'praznanu` samAdhAna e rIte samajavuM ke-pahelAM kahela samudlAtanA bhedanI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ reedrikA TIkA za020 u06 02 apkAyikajIyapariNAmanirUpaNam 33 samavadattasya tattatsthaLeSu aSkAyikatayA upapAto vaktavya ityarthaH dvitIyayAvatdena ratnaprabhAta Arabhya tamastamAparyantapRthivInAM saMgraho bhavati tathA ca ratnamamAta Aramya tamastamA paryantAyAM ghanodadhyAdau upapAto varNanIyo'kAyikatayetyarthaH / 'vAkAraNaM bhaMte / ' vAyukAyikaH khanchu bhadanta ! 'imI se rayaNappabhAe putrIpa sakarapabhAe va DhavIe aMtarA samohara' evasyA ratnapabhAyAH pRthivyAH zarkarAprabhAyAzca pRthivyA anvarA samavahato - mAraNAntikasamuddhAtaM kRtavAn 'samohaNittA je bhanie sohamme kappe vAukAiyattAe uvavajjittae' samavadatya yo bhavyaH saudharma kalpe vAyukAyikatayA utpattum sa kiM prathamasAhasati pAdutpadyate pUrvorupa se pradarzita bheda kI apekSA se prazna donoM prakAra bhI vahAM ghaTita ho jAte haiM / tathA dvitIya yAvat pada se ratnaprabhA se lekara tamatamAparyanta kI pRthiviyoM kA grahaNa huA hai / isa prakAra akAyika jIva ke aSkArika rUpa se ratnaprabhA pRdhinI se lekara tamastamApRthivI taka ke ghanoddhi aura ghanodadhicalyoM meM utpAta kA varNana kara lenA cAhiye / aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'vAukAie NaM bhaMte ! imIseragaNabhAra puDhavIe sakarapabhAe ya puDhavIe aMtarA samohara' he bhadanta / jo vAyukAyika jIva hama glaprabhA pRthivI aura zarkarA prabhA pRthivI ke antarAla meM maraNa samudghAta karatA hai aura maraNa samududhAta karake vaha saudharma kalpa meM vAyukAyikarUpa se utpanna hone yogya ho gayA hai - aisA vaha vAyukAyika jIva kyA pahile AhAra karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai yA pahile vahAM utpanna hotA hai aura apekSAthI prazna karela ane prakAra paDyu tyAM ghaTe che. tathA bIja thAvat padathI ratnaprabhAthI laine tamastumA sudhInI pRthvIyeA zrahaNa karAyela che. A rIte apsAyika jIva aplAyikapaNAthI ratnaprabhAthI laIne tamatamAM pRthvI sudhInA ghanAdadhI ane dhaneAdhIvalayeAmAM utpAdanuM varNana samajI levuM. save gautamasvAbhI anune khevu' he he he- 'vAukAiraNaM bhaMte ! imIle bhApa puDhavIe sakkarappabhAe ya puDhapa aMtarA samohara' he bhagavan vAyuka cika jIva A ratnaprabhA pRthvI ane zarkarAprabhA pRthvInI madhyamAM mArauAntika samRdghAta kare che, ane maraNu samuddAna kalpama vAyukAyikapaNAthI utpanna thavA ceAgya banyA hoya sAyika jIva pahelAM AhAra kare che? ane te pachI tyAM phe pahelA upanna thaIne te pachI AsAra kare che ? karIne te saudharma A bha0 5 che, evA te vAyu utpanna thAya che? praznanA uttaramAM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre prathamameva utpadyate pazcAdAharatIti praznA, uttaramAha-'evaM jahA sattarasamasae pAMukAiyauddesae tahA iha vi' evaM yathA saptadazazatake vAyukAyikoddezake tathehApi saptadazazatakIyadazamoddezake vAyukAyikamakaraNe kathitaM yathA tathaiva ihApi sarva jJAtavyam tatra sarva pRthivIkAyikavadeva kathitam-pRthivyapekSayAM vizeSastu vAyoH vedanAkaSAyace kriyamAraNAntikAzcatvAraH samudghAvA bhavanti te samudghAtAzcatvAra ihApi paThanIyAH, tatra saptadazazatake antarAsu ratnaprabhAdi pRthivyA na kathitam iha tu tadapi jJAtavyam tadevAha-'Navare' ityAdi, 'NavaraM aMtaresu samohaNA neyavvA' navaram antarAsu samavahanAni netanyAni, 'sesaM taM ceva' bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? isake uttara meM prabhu ne unase aisA kahA-'evaM jahA sattarasamasae cAukAiya uddesae tahA ilavi' he gautama! jaisA kathana 17ve zataka meM vAyukApika uddezaka meM kiyA gayA hai, vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye aura vaha kathana pRthivIkAyika ke jaisA hI kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye yadi usa kathana kI apekSA vAyukAyika ke kathana meM koI vizeSatA hai to ghaha samudghAta ko lekara hI hai pRthivIkAyika AdikoM meM tIna samudghAta kahe gaye haiM taba ki vAyukAyika jIva meM 4 samudghAta kahe gaye hai pUrvoktaM aura cauthA vaikriyasamuddhAta usa 17veM zataka meM ratnaprabhA pRthiviyoM ke antarAloM meM maraNa samudghAta nahIM kahA gayA hai-vaha yahAM kahA gayA hai yahI bAta yahAM para 'NavaraM aMtaresu samoraNA neyavvA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai, / pAkI kA aura saba kathana jaisA prabhu bhane ma pramANe 4yu -evaM jahA sattarasamasae vAukAi ya uddesae tahA~ iha vi' gItama ! sattara zatabhA pAyuyi dezAmA re / pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che, te ja pramANenuM saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM ane te kathana pRthvikAyikanI jemaja kahyuM che tema samajavuM. je te kathananI apekSAe vAyukAyikanA kathanamAM je kAMI vizeSapaNuM hoya te te samudughAtanA saMbaMdhamAM che. pRvikAyika vigeremAM traNa samughAta kahela che. tathA vAyukoyikamAM 4 cAra samudughAta kahyA che. pUrvokta traNa samudughAta ane vakriryasamughAta cUMtho che. te 17 sattaramAM zatakamAM ratnaprabhA pRthvIcenAM antarAlamAM maraNa samughAta kahela nathI. maraNa samughAta ahiyAM cha, te pAta aDiyAM 'Navara aMtaresu samohaNA neyavvA' mA sUtrAthI kahela che. bAkInuM tamAma kathana pRthvi vigeremAM jevuM kathana karyuM che, teja
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA za020 u06 02 aprakAyikajIyapariNAmanirUpaNam 35 zeSaM tadeva yadeva pRthivyAdau kathitaM tadeva ihApi jJAtavyamiti / 'jAba aNuttaravimANA isI kamArA ya puDhavIe aMnarA samoha' yAvadanuttaravimAnAnAm IpatmAramArAyAzra pRthivyA antarA samavahataH 'samohaNittA je bhanie maNavAya taNutrAya - ghagatrAyataNuvAyavala vAukAiyattAe ujjita' samavahatya yo bhavyaH dhanavAnuvAdayordhana yAtatavAnayorbalayeSu vAyukAdhika potnum 'seMse taM caiva zepa tadeva etadvyatiriktaM praznavAkyamuttaravAkyaM ca pRthivImakaraNavadeva jJAtavyam, 'jAva se teNadveNaM jAtra utravajjejjA' yAvat tanenArthena yAvadutpata pRthivI Adi meM kahA gayA hai vaisA hI hai / 'jAva aNuttara vimANANaM isIbhArA ya puDhavIe aMtarA samoda' isI prakAra se aisA bhI kathana karanA cAhiye ki jo vAyukAyika jIva yAvat anuttara vimAnoM ke aura ISatprAgbhArA pRthivI ke antagala meM maraNasamudghAta karatA hai aura maraNasamudaghAta karake vaha dhanavAna meM, tanuvAta meM, ghanavAtavalayoM meM aura tanuvAtavalayoM meM vAyukAyikarUpa se utpanna hone yogya huA hai 'sesaM taM ceva' aisA vaha vAyukAyika jIva kyA pahile AhAra grahaNa karatA hai bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? yA pahile ari utpanna hotA hai aura bAda meM AhAra grahaNa karatA hai ? to isa prazna ke uttara meM bhI prabhu ne pUrvoktarUpa se hI kahA hai arthAt pRthivI prakaraNa ke jaisA hI yahAM praznavAkya aura uttaravAkya kahe gaye haiM aisA jAnanA cAhiye, 'jAba se te gaTTe jAva ucavajjejjA' isa prakAra se yahAM 'yAvadutpadyena' yahAM taka kA saba prakaraNa jAnanA cAhiye isa prabhA he. 'jAna aNuttaravimANANaM imIpadabhArApaya puDhavIe aMtarA samohae' eja rIte evu paNa kahevuM joI e ke je vAyukAyika chatra yAvat anuttara vimAnAnA ane SaprAgbhArA pRthvInI madhyamAM maraNu samughAta kare che ane maraNu samuddAta karIne te ghanavAtamAM tanuvAtamAM ghanavAtavalaceAmAM ane tanu. vAta valayemAM vAyukAyikapaNAthI utpanna thavAne ceAgya thayela che. teNe temAM evA te vAyu Ayika jIva pahelAM AhAra Apavu kare che? te pachI tyAM utpanna thAya che? athavA pahelAM tyAM utpanna thaine te pachI AhAra hatuM kare che? A praznanA uttaramAM prabhue pUrvokta rUpathI jatu che. arthAt pRthvikAyikanA prakaraNamAM kA prANe ja ahiyAM praznAkaya ane uttara deza che. tema bhan', 'jAna se taMga jAva uvajetA' bhA rIte apriyAM 'yAdupeta' Auna bhumI nabhAga havana adiyAM samanyu,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. . .... . .. . _ bhagavatIsUtre etatparyantaM sarvamapi jJAtavyam tadayamatra saMkSepA, pRthivIkAyikajIvavadeva vAyukAyikajIve'pi draSTavyamiti bhAvaH / pUrvamapi Aharati pazcAdapi Aharati pUrvamapi utpadyate pazcAdapi utpadyate ityAdikaM sarva jJAtavyam , 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! pRthivyAdi vAyukAyAnta'kathana kA sArAMza aisA hai-pRthivIkAyika jIva meM isa viSaya ko laiMkara jaisA kathana kiyA gayA hai-vaisA hI saba kathana isa saMbaMdha meM vAyukAyika jIva meM bhI jAnanA cAhie pahile bhI yaha AhAragrahaNa karatA hai aura pIche bhI yaha AhAra grahaNa karatA hai, pahile bhI yaha yahA~ utpanna ho jAtA hai aura bAda meM bhI vaha vahAM utpanna ho jAtA hai| aisA kahane kA kAraNa kyA hai ? to isakA samAdhAna mAraNAntika samudghAta kA bhed hai / arthAt jo pRthivIkAyika jIva vahAM - dezataH mAraNAntika samudghAta karatA hai vaha vahAM pahile AhAra grahaNa karatA hai, aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai tathA jo pRthivIkAyika jIva vahAM sarvarUpa se samudghAta karatA hai vaha pahile utpanna hotA hai -aura bAda meM vaha AhAra grahaNa karatA hai, ityAdi saba kathana jaisA pahile kiyA jA cukA hai, yahAM para bhI karanA cAhiye 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' aba gautama prabhu ke kathana meM svataH pramANatA pradarzita A kathanane sArAMza A pramANe che ke-vRzivakAyika jIvanamAM A viSaya saMbaMdhI je pramANenuM kathana karela che. te ja pramANenuM tamAma kathana A saMbaMdhamAM vAyukAyika jIvamAM paNa samajavuM. te pahelAM AhAra grahaNa kare che. ane utpanna thayA pachI paNa te AhAra grahaNa kare che. te pahelAM tyAM utpanna thAya che ane AhAra - grahaNa karyA pachI paNa tyAM utpanna thaI jAya che. A pramANe kahevAnuM ' zuM kAraNa che? A rItanA praznanuM samAdhAna e che ke-mAraNatikasamRdughAtanA bhedathI A baMne prakAranuM kathana saMgata thAya che tema samajavuM arthAta je pravikAyika jIva tyAM dezataH mAraNAnika samughAta kare che, te pahelAM AhAra grahaNa kare che, ane te pachI utpanna thAya che. tathA je 'pRvikAyika jIva sarvarUpathI tyAM samudughAta kare che, te pahelAM utpanna thAya che, ane te pachI tyAM AhAra grahaNa kare che. ItyAdi saghaLuM kathana pahelAM je / zata apAmA mAyuM che. te pramANe mADiyAM 5 pu naye. 'seva :bho! seva' bhaMte ti' gItabhAbhI prabhunA thanamA svata: prabhA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA za020 306 302 akAyika jIvaparigAmaniragam / jIvAnAM mAraNAntikasamudghAtena utpatya AhArayoH paurvAparyeNa devAnupriyeNa kathitaM tatsarvameva sarvataH satyameva iti kathayitvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti / / 10 2 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazamApAphalitaLalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanakagranyanirmApaka, cAdimAnamardaka-zrIzAhU chatrapati kolhApurarAjamadatta 'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguru, bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAviMzatitamazata ke papTo dezakA smaaptH||20-6|| karane ke abhiprAya se aisA kahate haiM-he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo prathivIkAyika se lekara vAyukAyika takake jIvoM ke viSaya meM mAraNA. tika samudadhAta ko lekara unakI utpatti aura AhAra ke viSaya meM yaha paurvAparyarUpa se kathana kiyA hai vaha sapa aisA hI hai, saba prakAra se yaha satya hI hai, isa prakAra kaha kara ve gautama saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 10 2 / / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatImatra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke vImaveM zatakakA hA uddezaka samApta // 20-6 // paNa batAvavAnA abhiprAyathI evuM kahe che ke-he bhagavana mApa davAnapriye pRthvikAyika jIvathI laIne vAyukAvika jIva sudhInA mAM je mArA tika samudaghAtane laIne tenI utpatti ane AhAranA saMbaMdhamAM A pUrvApara rUpathI je varNana karyuM che, te tamAma kAna Apa devAno je pramANe karyuM che temaja che apAtuM ApanuM kathana dareka rIte satha ja che. A pramANe kahIne saMyama ane tapathI potAnA AtmAne zAvita karatA thA gautamasvAmI pitAnA sthAne birAjamAna thaI gayA. sa. 2 nAcArya jenadharmadivAkara pUjya zrI vAsIlAlajI mahArAja kuta "bhagavatIsUnI , prameyacandrikA mALyAnA vIsamA rAtakane ja zaka samApta 20-dA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ..... ... ......... ........ ........-- bhagavatIstre atha viMzatizatake saptamodezakaH bhArabhyate paSThoddezake pRthivyAdInAmAhAro nirUpitaH sa cAhAraH karmaNo vandhe satyetra bhavatIti saptamoddezake bandho nirUpyate, ityevaM saMbandhenAyAtasya saptamoddezakasyedamAdimaM sUram, 'kaivihe gaM bhaMte' ityaadi| ___mUlam -'kaivihe gaM bhaMte ! baMdhe pannatte goyamA! tivihe baMdhe pannatte, taM jahA jIvappaogabaMdhe1, aNaMtarabaMdhe2, paraMparabaMdhe3, neraiyANaM bhaMte! kaivihe baMdhe pannatte evaMceva jAva vemaanniyaannN| NANAvaraNijassa NaM bhaMte ! kammassa kaivihe baMdhe pannatte goyamA ! tivihe baMdhe pannatte, taM jahA-jIvappaogabaMdhe, aNaMtarabaMdhe, prNprbNdhe| neraiyANaM bhaMte ! NANAvaraNijjasta kammassa kaivihe baMdhe pannatte evaM ceva evaM jAva vemANiyANaM evaM jAva aNtraaiyst| NANAvaraNijodayassa NaM bhaMte! kammarasa kaivihe baMdhe pannatte, goyamA! tivihe baMdhe pannatte, evaMceva evaM neraiyANa vi evaM jAva vemANiyANaM, evaM jAva aMtarAi udayasta / itthIveyasta NaM bhaMte ! kaivihe baMdhe pannatte, goyamA! tivihe baMdhe pannatte evaM ceva / asurakumArANaM bhaMte ! itthIveyassa kaivihe baMdhe pannatte evaMceva, evaM jAva vemANiyANaM, NavaraM jassa jo itthiveyo asthi evaM purisaveyassa vi0 evaM NapuMsaga yasla vi0 jAva vemANiyANaM, NavaraMjasta joasthi vedo| dasaNamohaNijjassa NaM bhaMte ! kammassa kaivihe baMdhe pannatte evaM ceva niraMtaraM jAva vemANiyANaM / evaM carittamohaNijjassa vi jAva vemANiyANaM / evaM eeNaM kameNaM orAliyasarIrasta jAva kammaga
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA rIkA za0 20 107 201 yandhasyampanirUpaNam 30 sarIrasta AhArasannAe jAva prigghsnnaa| kaNhalessAe jAva sukkalessAe sammadiTTIe micchAdihIe sammAmicchAdiThThIe AbhiNivohiyaNANassa jAva kevalanANasta mai annANassa suya annANasta vibhNgnaannss| evaM AbhiNivohiyaNANavisayassaNaM bhaMte ! kaivihe baMdhe pannatte, jAvaM kevalanANavisayasta maiannANavisayasta suyaannANavilayassa vibhaMganANavisayassa eesiM samvesi padANaM tivihe baMdhe pnntte| savve te cauvvIsaM daMDagA bhANiyavvA gavaraM jANiyavvaM jassa jaM asthi jAva vemANiyANaM bhaMte! vibhaMgaNANavisayassa kai. vihe baMdhe pannatte, goyamA! tivihe vaMdhe pannate, taM jahA jIvapaogavaMdhe aNaMtaravaMdhe, paraMparavaMdhe, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharai ||suu01|| 'vIsaime sae sattamo uddeso sammatto' chAyA-tividhaH khalu bhadanta ! bandhaH prajJaptaH, gautama ! trividho bandhaH manasaH / tadyathA-jIvamayogabaMdhaH, anantaravandhaH paraMparavandhaH / nAyikA bhadanta ! phatividho bandhaH prAptaH, evameva yAvadvaimAnikAnAm / jJAnAvaraNIyasya khala ! madanta ! karmaNaH phatividho bandhaH prajJaptaH gautama / triviyo bandhaH manataH tadyathAjIvaprayogavandhaH, anantaravandhaH, paraMparavandhaH / narayikANAM bhadanta mAnAvaraNI. yasya karmaNaH phavividho bandhaH prAptaH, evameva evaM yAtrahamAnikAnAm , evaM yAvadantarAyasya | pAnAvaraNIyodayasya khalu madanta / karmaNaH phavividho banyaH prajJaptaH, gautama ! trividho bandhaH prasA, evameva, evaM nairayikANAmapi evaM yAtradvaimAnikAnAm, evaM yAvadannarAyasya / vIvedasya khala bhadanta ! katividho bandhaH mApanaH, gautama ! trividho bandhaH prAptaH, evameva / amarakumAgaNI bhadanta ! sIvedasya patividho canma: prAptaH, pAmeva evaM yAmAnikAnAma, naparaM yasya strIvedo'sti, evaM puruSavedasyApi evaM napuMsadasyApi yAvamA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre 40 nikAnAm navaraM yasya yo'sti veda: / darzanamohanIyasya khalu bhadanta / karmaNaH katividho bandhaH prajJaptaH, evameva nirantaraM yAvadvaimAnikAnAm evaM cAritramohanIyasyApi yAvadvaimAnikAnAm / evametena krameNa audArikazarIrasya yAvat kArmaNazarIrastha AhAra saMjJAyAH yAvatparigrahasaMjJAyAH, kRSNalezyAyAM yAvat zukla levAyAH samyagTaSTe midhyAdRSTeH samyagU midhyAdRSTeH / AbhiniyodhikajJAnasya yAvatkevalajJAnasya / matyajJAnasya zrutAjJAnasya vibhaMgajJAnasya evamAbhinitrodhikajJAnaviSayasya khalu bhadanta ! katividho bandhaH prajJaptaH yAvat kevalajJAnaviSayasya matyajJAnaviSayasya zrutAjJAnaviSayasya vibhaMgajJAnaviSayasya eteSAM sarveSAM padAnAM trividho bandhaH prajJaptaH / sarve'pyete catuvaiizatirdaNDakA bhaNitavyAH, navaraM jJAtavyaM yasya yadasti / yAvadvaimAnikAnAM bhadanta ! vibhaGgajJAnavipayasya katividho bandhaH prajJaptaH, gautama ! trividho bandhaH prajJaptaH, tadyathA - jIvaprayogavantraH, anantarabandhaH paraMparabandhaH tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti yAvadviharati // 01 // // viMzatizata ke saptamoddezakaH samAptaH // 1 'TIkA - 'kaivihe NaM bhaMte' katividhaH khalu bhadanta !' 'baMdhe pannatte' bandhaH majJaptaH kathita iti praznaH, bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 1 sAtaveM uddezakA prAraMbha chaThe uddeze meM pRthivI AdikoM ke AhAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai yaha AhAra karma ke bandha hone para hI hotA hai' isI saMbaMdha ko lekara prArambha kiye gae isa saptama uddeze meM bandha kA nirUpaNa kiyA jAtA hai isa uddeze kA 'kaivide NaM bhaMte / baMdhe paNNatte' yaha prathama sUtra hai ! 'kavihe NaM bhate / baMdhe paNNatte' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'kaivihe NaM bhaMte! baMdhe paNNatte' he bhadanta ! karmabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA sAtamA uddezAnA prAraMbha- ThThA uddezAmAM pRthvikAyika vigere jIvAnA AhAranuM nirUpaNa karavAmAM Avela che. te AhAra karanA khadha thayAthI ja thAya che. eja sama'dhathI prArabha karavAmAM AvatA A sAtamA uddezAmAM khaMdhanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, mA. uddezAnuM paDelu sUtra bhI prabhA che 'kaviNaM bhaMte! baMdhe paNNatte' ityAhi TIkA sUtrapAThathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke 'kuvidde NaM bhaMte / baMdhe paNNatte' he bhagavan ubhadha ITalA aAranA Desa the ? -
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ my prameyacandrikA TIkA za020 107 101 bandhasvarUpanirUpaNam 'tivihe baMdhe pannatte' trividha:-tripakArakA bandhaH prAptaH-phayita ityuttaram , prakAramedageva darzayati 'taM jahA' taghayA-'jIvappayoga baMdhe jIvaprayogavandhaH, badhyate AtmA yena asau bandhaH sa ca trividhaH tatra prathamo jIvaprayogavandhaH jIvasya AtmanaH prayogeNa-manovAkAyacyApAreNa bandhaH karmapudgalAnAm AnmapradezeSu saMzleSo yaddhaspRSThAdibhAvakaraNaM jIvapayogabandha iti dvitIyo yathA-'aNaMtaravaMdhe' anantaravandhaH yeSAM karmapudgalAnAM vaddhAnAM satAmanannaraH samayo vartate tepA. manantaravandhaH kathayate / tRtIyo yathA-paraMparabaMdhe paramparayandhA, yeSAM na baddhAnAM karmapudgalAnAM dvitIyAdimAyo vartane ne paramparAvandha iti nAma bhavati / pharmapudgaleSu badreNu satra tatpazcAt dhanagare antaradine samaye yo bandhI gavat saH anantaravandha iti bhAvaH / yaca kAlAnyAnantaraM dvitIyAdimAyepu yo vandho bhavet sa pAraparAvandhaH karate / ekadvayAdigamayasAyAnena go nandhaH hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyanA / tiSihe baMdhe pannate' he gautama ! pandhra tIna prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jaise-'jIvapponabaMdhe' jIvaprayogabaMdha 'aNaMtarabo' anantarayandha aura 'paraMparabaMdhe paramparAbaMdha, AtmA jisake dvArA baMdhatI hai-parataMtra ronI hai-usakA nAma baMdha haiAtmA ke mana, vacana aura kAya ke vyApAra se karmapudaloM kA jo kSIra nIra ke jaisA usake sAtha eka kSetrAvagAha Adi rUpa marapandha hotA hai isakA nAma jIvazyogadhaMdha hai yaha jIvaprayogadha paddha, spaSTa AdirUpa hotA hai karmapudgaloM ke pandha hone ke bAda anantara samaya meM jo ghaMdha hotA hai vaha anantara ghaMdha hai, tathA karmaputaloM ke yandha hone ke yAda dvitIyAdi samayoM meM jo baMdha hotA hai yaha paraMparAdha hai, bhA prazana uttara prabhu se che-'goyamA ! tivihe paMdhe paNNatte se gautama! - ayArane vAlA bhAvata hai. 'taM jahA' mA prabhAva hai. 'jIvapagegavaMdhe' prayoga 'aNatarayaMdhe' mananta mana para paraba 52252 mAmAnI bhana, kyana bhane sazaranA cyApArathA kapale je hIra-nIranI jema tenI sAthe eka vAvagADa rUpa saMbaMdha thAya che, tenuM nAma chavayegabaMdha che. 1 A jIvaprayogabaMdha pRSTha vigere rUpe ya che. karmano baMdha thayA pachInA antara vagaranA samayamAM je baMdha thAya che, te anansarabaMdha che 2 tathA kamalenA baMdha thayA pachI hitAyAdi samaye mAM je baMdha thAya che te paraMparAbaMdha che. 3
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre sa paramparAvandha iti bhAvaH / 'neraiyA NaM bhaMte / ' nairayikANAM bhadanta ! 'kahavihe baMdhe patte' katividhaH - kati prakArako vandhaH prajJaptaH - kathita iti praznaH, uttaramAha - 'evaM cetra' evameva evam pUrvoktaprakAreNa kathitaM bandhatrayameva, 'evaM jAva vaimANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm na kevalaM nArakajIvAnAmevAyaM tripakArako bandhaH kintu vaimAnikAntacat viMzatidaNDakAnAmeva bhavatIti / ' NANAvara Nijjassa NaM bhaMte ! kammarasa' jJAnAvaraNIyasya khalu bhadanta ! karmaNaH 'kavide baMdhe pannatte' katividho vandhaH prajJaptaH, iti praznaH / uttaramAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tivihe vaMdhe pannatte' trividho bandhaH tAtparya yaha hai ki eka do Adi samaya ke vyavadhAna se jo baMdha hotA hai vahI paramparAbaMdha hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'neraiyA NaM bhaMte! kavihe baMdhe paNNatte' he bhadanta / nArakiyoM ke kitane prakAra kA baMdha hotA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA- ' evaM ceva' he gautama! nairadhikoM ke pUrvokta tInoM prakAra kA baMdha hotA hai / ' evaM jAva vaimANiyANaM' tathA yahI pUrvokta tInoM prakAra kA baMdha vaimAnikAnta 24 daMDaka ke jIvoM ko bhI hotA hai ! aba jJAnAvaraNIyAdi bhinna 2 karmaprakRtiyoM ke dhaMdha hone ke viSaya meM gautama prabhu se pUchate haiM- 'NANAvaraNijassa NaM bhaMte ! kammassa kahavihe baMdhe paNNatte' he bhadanta ! jJAnAvaraNIya karma kA jo baMdha hotA hai-vaha kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA / tivihe baMdhe paNNatte' he gautama ! vyavadhAnathI je madha kahevAnu tAtpa e che ke eka e vigere samayeAnA thAya che. te paraMparAmadha he. Dave gautamasvAmI prabhune me pUche che De- 'neraiyA NaM bhaMte! kaivihe baMdhe pannatte' he bhagavan nairayi lavAne DeMTalA aAranA adha thAya che ? A praznanA uttaramAM alu che -'evaM cetra' nArIya lavAne paDelA mahelA traye prAznA madheo thAya che. 'eva' jAva vaimANiyANa' tathA bhA yUveti bha prakAranA badhA vaimAnika sudhInA 24 cAvIsa daDakAnA jIvAne paNa thAya cha. tebha samanvu. have jJAnAvaraNIya Adi judI judI kama prakRtIyeAnA aMdha thavAnA samadharmA gautamasvAmI alune che che hai - ' NANAvara Nijjassa NaM bhaMte ! kammassa kaivihe baMdhe paNNatte' he aMgavan jJAnAvaraNIya mano ne adha thAya che, te TalA aGgAranA' hoya che ? yA praznanA uttarabhAM alu u 6 - 'goyamA ! tividde
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za0 20 u07 sU0 1 bandhasvarUpanirUpaNam breDa prajJaptaH, 'taM jahA ' tadyathA - jIvapaogabaMdha atara paraMparadhe' jIvaprayoga. bandho'nantarabandhaH paramparAbandha iti / 'neraiyANaM maMte !' rayikANAM bhadanta ! 'NANAvara Nijjassa kammassa' jJAnAvaraNIyasya karmaNaH, kavi baMdhe panate' kati vidho bandhaH prajJaptaH / uttaramAha - ' evaM ceva' evameva yathA sAmAnyato jJAnAvaraNIyasya karmaNaH trividho bandhaH pradarzitastathaiva nAraka jJAnAvaraNIyasyApi karmaNa trividho dho jJAtavya iti / 'evaM jAna vaimANiyANa' evaM yAvadvaimAnikAnAm nArakajJAnAvaraNIyasya karmaNo yathA vividha vandhastathA vaimAnikAntajIvasambandhijJAnAvaraNIyasyApi karmaNa strividho banyo bhavatIti jJAtavyamiti, evaM jAva aMtarAiyassa' evaM yAvadantarAyakasya evameva antarAyakarmaNo'pi trividho jJAnAvaraNIya karma kA jo baMdha hotA hai vaha tIna prakAra kA hotA hai 'taM jahAM' jaise- 'jIvappaogayadhe, anaMtaradhe, paraMparabaMdhe' jIvaprayogathaMdha, anantarabaMdha aura paramparAyaMtra, 'nerayANaM bhaMte ! NANAvara Nijjassa kammarasa0' nairayikoM ke he bhadanta ! jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kitane prakAra kA hotA hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM ceva' he gautama ! nairadhikoM kA jJAnAvaraNIya karma kA dhaMdha sAmAnya jJAnAvaraNIya karmabaMdha ke jaise tInoM prakAra kA hotA hai / 'evaM jAva vaimANiyANaM' isI prakAra se bAvat vaimAnikoM taka ke jIvoM kA jo jJAnAvaraNIya karma kA maMtra hai vaha bhI tInoM prakAra kA hotA hai / 'evaM jAva aMtarAture' isI prakAra se yAvat antarAya karma kA bhI baMdha tInoM prakAra kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye yahAM yAvatpada se darzanAvaraNIya se paMdhe paNNane' he gautama jJAnAvarIya nAle baMdha dhAya hai, te traNa bhArano desa hai, 'ta' jahA' te mA prabhA he, 'jIvappaoganaMgha, anaMtara yaMdhe paraMparabaMdhe' lavaprayogagaMdha, anaMtaragaMdha, gane paraMparA, 'neraiyAna bhaMte ! nANAvaraNiunarama kammara he bhagavan nairathine jJAnAvaraTrIya mano aDadha keTalA prakAranA kahela che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-'tha' ne' ke gautama nayikAne jJAnAvaraNIya karmabaMdhanI jema traNenA adha dhAya he. 'e' jAya vaimANiyANaM' zetra hote yAvat vaimAnika sudhInA havene je jJAnAvaraNIya kamane badha thAya chaeN, te paNa traNe prakArathI thAya che. tebha samabhyu' 'evaM' jaba aMtarAiyama' se ve bhAvat aMtarAya mano
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bhagavatIsatre bandhI jJAtavyaH yAvatpadena darzanAvaraNIyAdita bhArabhya gotrAntasya saMgraho bhavatIti / 'NANAvara Nijjodayassa NaM bhaMte / kammassa' jJAnAvaraNIyodayassa khala bhadanta / karmaNaH 'kavihe baMdhe pannatte' katividho bandhaH prajJaptaH, jJAnAvaraNIyodayasya - jJAnAvaraNIyodayarUpasya prAptodayajJAnAvaraNIyasyetyarthaH asya bandho bhUtabhaviSyavartamAnApekSayeti athavA jJAnAvaraNIyatayodayo yasya karmaNastajJAnAvaraNIyodayaM karma, jJAnAvaraNAdi karma eva kiMcijjJAnAdyA varakatayA vipAkato vedyate kiJcitmadeza eva vedyate ata udayeti vizeSaNaM karmaNo dattam, athavAjJAnAvaraNIyodaye sati yad vadhyate vedyate vA tad jJAnAvaraNIyodayameva tasya lagAkara gotrakarma taka ke karmoM kA grahaNa huA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'NANAvaraNijjodayassa NaM bhaMte ! kammassa kahavihe baMdhe pazante' jo jJAnAvaraNIya karma udaya ko prApta hai aise usa prApta udaya vAle jJAnAvaraNIya karma kA bandha he bhadanta ! kitane prakAra kA hotA hai ? yaha prazna bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakAla meM udaya ko prApta hue jJAnAvaraNIya karma ke baMdha kI apekSA se kiyA gayA hai / athavAjJAnAvaraNIyarUpa se varttamAna meM jisa karma kA udaya hai vaha jJAnAvaraNIyodayakarma hai jJAnAvaraNIyAdi karma kucha to jJAnAdikoM ke AvaraNa honerUpa vipAkodaya se anubhAvita hote haiM aura kucha pradezodaya se anubhAvita hote haiM isaliye pharma ko 'udaya' zabda se vizeSita kiyA gayA hai - athavA - jJAnAvaraNIya karma ke udaya hone para jo karma baMdhatA hai, yA jisakA vedana hotA hai vaha jJAnAvaraNIyodaya karma hai aise usa jJAnA "dha paNa traNe prakArathI thAya che. tema samajavuM. ahiyAM yAvat padathI darzonAvaraNIya karma thI laIne gotra kama sudhInA karmAM grahaNu karAyA che. have gautamasvAmI prabhune me pUche che hai- ' NANAvara Nijjodayassa NaM bhaMte ! sara asvi baMdhe paNNatte' ? jJAnAvaraNIya dharma haya avasthAmAM prApta hoya evu te prApta udayavALA jJAnAvaraNIya ka`nA madha he bhagavan keTalA prakAranA hAya che? A prazna bhUtakALa, bhaviSyakALa, ane vartamAnakALamAM udayamAM prApta thayela jJAnAvaraNIya kamanA khaMdhanI apekSAthI karavAmAM Avela che, athavA jJAnAvaraNIya rUpe vartamAnamAM je karmanA udaya che. te jJAnAvaraNIyAdaya kama che. jJAnAvaraNIyAdi kama kaIka teA jJAnAdikAnA AvaraNu thavA rUpa vipAkanA udayathI anubhavata thAya che. ane kaMIka pradezeAdayathI anubhavAya che. ethI kramane 'uya' zabdathI kahevAmAM Avela che. athavA jJAnAvaraNIya karmonA udaya thavAthI je kama khaMdhAya che. athavA jenu' vedana thAya che, a sAnAvara
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prandrikA TIkA za0 20 u0 7 0 1 bandhasvarUpanirUpaNam 4 " pharmaNaH katividho bandho bhavatIti praznaH, uttaramAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'tividhe pannatte' trividho bandhaH zaptaH, jJAnAvaraNIyodayasya karmaNaH 'evaM caiva' evameva jI prayogavandho'nantarabandhaH paramparacandhameti / 'evaM nerayANa vi' evaM nAyikANAmapi jJAnAvaraNIyodayasya karmaNatrividho bandho bhavatIti, 'evaM jAva vaimANiyANaM' 'evaM yAvadvaimAnikAnAmapi jJAnAvaraNIyodayasya karmaNaH trividho bhavatIti, atra yAtratvadena dazamavanayati paJcasthAvaravikalendriyatiryaJcapaJcendriyamanuSyavAnavyantarajyotiSka paryandaNDakAnAM saMgraho bhavatIti jJAtavyam ' evaM jAva aMtarAiudayassa' evaM yAd antagayoyasya karmaNo'pi tripakArako bandhI jJAtavyaH yAvatdena darzanAvaraNIyodayapharma Arabhya gotrAnvodayakarmaNaH saMprado bhavatIni / 'inthovessa NaM bhaMte ! varaNIyodaya karma kA baMdha kitane prakAra kA rotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA / ' he gautama | 'tivihe baMdhe panate isa jJAnAvaraNIyodaya karma kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai jIvana yaMtra, anantara baMdha aura paramparAdha 'evaM nerahayANa vi' isI prakAra se jJAnAvaraNIyodaya karma kA baMdhanairarika jIvoM ko bhI tIna prakAra yA hotA hai / 'evaM jAna vaimANiyANaM' hasI prakAra se yAvat vaimAnikAnta jIvoM kA bhI jJAnAvaraNIyodaya karma kA yaMtra tIna prakAra kA hotA hai yahAM yAvatpada se deza bhavanapati pAMca sthAvara, vikalendriya trika, paMcendriyatiryaJca, manupya vAnavyantara, aura jyotiSka ina covIsa daNDakoM ke jIvoM kA grahaNa huA hai| 'evaM jAva aMtarAi udagrassa' isI prakAra se bAvat antarAyodaya karma kA bhI baMdha tIna prakAra kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye yahAM yAvatpada se darzanAvaraNIyodaya se lekara gotrAntodaya karma kA hrIyadaya karyAM che. evA te jJAnAvaraNuM ya udaya kamanA baMdha keTalA prakAranA hoya hai ? mA abhanA ttama Ayu se che hai- 'goyanA !' se gItama 'tivihe dhaMdhe paNNo' AjJAvalIya nA dhana apanI thaya che. 'va' jAva vaimANiyANaM' bhAga hote yAvat vaimAnika Tone jnyaanaavaraNIya udaya kamarA baMdha tu prakArane thAya che ahiyAM yAtrAthI dasa bhavanapati 10, pAMca sthAva 5, vikalendriya niyaMga, paMcendriya tiyanga, manuSya, vAnajyantara, ane tyaniSTha A badhA ja jIve RRNa karAyA che. ''jAna' iti yAvat annazaya udaya patra traNa prakAranA thAya che. tema sAyaM gaMdhI bane gopAntoya samajavu adriA yAvapadathI darzanAvarIya manAmaMda hai. ye 'ityayamsa naM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ IMd 2 bhagavatI sUtre kaivihe baMdhe pannatte' strovedasya khalu bhadanta ! karmaNaH katividho bandhaH prajJaptaH, strIvedakarmaNo vandhaH katipakAraka iti praznaH, uttaramAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! 'tivihe baMdhe pannatte' trividho bandhaH prajJaptaH, 'evaM caiva' evameva jIvamayogavandho'nantarabandhaH paramparAbandhazceti / 'asurakumArANaM bhaMte ! itthatarea kavi baMdhe pannatte' asurakumArANAM bhadanta ! strIvedasya katividho bandho bhavatIti praznaH, uttaramAha - 'evaM cetra' evameva yathA sAmAnyataH strIvedasya trividho bandhaH pradarzitastathaiva asurakumArastrI vedasyApi trividho bandho bhavatIti / 'evaM jAva vaimANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm asurakumArastrIvedavat yAva saMgraha huA hai, aba - ' itthIveyassa NaM bhaMte / kaivihe baMdhe paNNatte' gautama isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! strIveda kA baMdha kitane prakAra kA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! tivihe baMdhe pannante' he gautama! strIveda kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai / aura vaha jIvaprayogabaMdha, anantarabaMdha aura paramparAbaMdha rUpa honA hai, 'asurakumArANaM bhaMte / itthIveyassa kai vihe baMdhe pannante' he bhadanta ! asurakumAroM ke strIveda kA bandha kitane prakAra kA hotA hai ? isa gautama ke prazna ke samAdhAna nimitta prabhu unase kahate haiM- ' evaM ceva' he gautama ! jisa prakAra se sAmAnyataH strIveda kA tIna prakAra kA baMdha dikhalAyA gayA hai usI prakAra se asurakumAra ke strIveda kA bhI tIna prakAra kA baMdha hotA haiM, devoM meM puMveda aura strIveda ye do veda hote haiM so strIvedake baMdha ko lekara yaha praznottara ho rahA hai, 'evaM jAva vemANiyANaM' PACL bhaMte kaivihe baMdhe paNNatte' gautamasvAmI yA sUtrathI alute mevu che che haihuM bhagavan veneA madha keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM alu uDe che !-'goyamA tivihe baMdhe paNNatte' he gautama ! strIvedanA madha trayu prakAranA kahela che, tenA nAme A pramANe che--jIvapratye gamadha 1, ana tarabhaMdha 2, bhane 52' paramaMdha 3 'asurakumArANaM bhaMte! itthIveyarasa kaivide ghe paNNatte' he lagavan asurakumArIne strIvahana maMtha DeTA aAranA hoya che ? gautamasvAmInA A praznanA samAdhAnamAM prabhu teone kahe che ke- va sevA huM gautama je rIte sAmAnya rIte srIvedyamAM traNa prakAranA madha kahyo che eja rIte asurakumA2ene vedamAM paNa traNu prakAranA adha thAya che. devAmAM puveda ane veda A e vedana thAya che. vedane laIne A prazno tara hyA che. ' evaM ' jAva vaimANiyANaM' asurakumAra devAne ne rIte strIveha
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u07 101 yanyasyanirUpaNam 7 dvaimAnikAtrIvedasyApi trividho bandho jJAtavya iti / 'navaraM jamma indhI vedo asthi navaraM yasya strI vedo'sti tasya strIvedasya bandho vaktavyo nAnyasyetyarthaH / 'evaM purisaveyassa vi NapuMmagaveyasma vi' evam-evamaya-strIvedavadeva purupa. vedasya tathA napuMmakavedasyApi trividho bandho jJAtavya iti / 'jAva vemANiyANa' yAvad vaijJAnikAnAm strIvedapurupavedanapuMpakavedAnAM trimakArako bandho vAtavyaH sarvepAmeva saMbandhinAM strIpunapuMmakavedAnaM triprakArako bandhaH prarUpaNIya ityarthaH, vizeSastu etAvAn yadudayasya jIvasya yAgo vedo mavati tasyaiva jIvasya saMbandhitAzavedasya bandho nirUpaNIyaH, enadeva kathayati 'Navare' ityAdi, 'varaM jassa jo atthi vedo' navaraM yasya jIvasya yo vedo'sti tasyaiva jIvasya saMvandhi vedaasurakumAradevoM ke jaisA strIveda baMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai, usI prakAra se yAvat vaimAnika devoM ke bhI strIveda baMdha tIna prakAra kA hotA hai aisA jAnanA cAhiye 'navaraM jasma itthIvedo atdhi' devoM ke strIveda kA baMdha nahIM hotA hai deviyoM ke hotA hai isaliye yaha nIveda paMdha deviyoM ke hI kahanA cAhiye anyako nhiiN| 'evaM purimavepassa vi NapuMsagaveyassa vi' isI prakAra se puruSaveda paMdha aura napuMsakaveda paMdha bhI tIna prakAra kA hotA hai aisA samajha lenA cAhiye yaha strIveda, purupaveda aura napuMsakaveda kA tIna prakAra kA dhaMdha yAvat vaimAnika jIvoM taka ko hotA hai napuMsakaveda kA baMdha devoM ko nahIM hotA hai isaliye 'navaraM jassa jo asthi vedo' aisA kahA gayA hai ki jisa jIva ko jo veda kA paMdha hotA hai usa jIva ko vaha veda kA paMdha tIna prakAra kA hotA hai manuSyagati meM tInoM vedoM kA sadbhAva hotA hai ataH yahAM para tInoM vedoM kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai, devagati meM napuMsamaveda ko baMdha traNa prakArathI kahela che, eja rIte yAvata vaimAnika devene paNa strIveda 4 mAranI sAya che. tama abhA 'navara jarasa ityAvedo atthi' ne jIvedane baMdha thatuM nathI devIne bIvedane baMdha thAya che. tethI bhAzA3 5 vIyAna 1473 bhaya yAne nali evaM purimayegama vi napuMsagavayamsa vi' se zata pu25ve ma ane nabhAye // 5 // traNa prakArane thAya che, tema samajI levuM. A veda, puru, ane napuM sakavedane je prakArano khapa yAra mAnika sudhInA ne thAya che. nasahane vAne sAta namI na jAsa jo anthi vedo' e pramANe kahela che ke-je ane je vedane baMdha thAya che, te ane te vedane baMdha traNa prakArathI thAya che. manuSagatimAM traNe prakAranA veno sa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsne sya bandhabhedo vaktavyo nAnyasyetyarthaH / 'daMgaNamohaNijjassa Na maMte ! kammassa phaivihe baMdhe pannatte' darzanamohanIyasya khallu bhadanta ! varmaNaH katividhaH-kati prakArako bandhaH prajJapta:-kathita iti praznaH, uttaramAha-'evaM ceva' evameva-yathA jJAnAvaraNIyasya karmaNastriprakArako vandhaH prarUpitastathaiva darzanamohanIyakarmaNaudayamAptasyApi trividho bandho nirUpaNIya iti, idaM ca darzanamohanIyamudayamAptaM karma yasya kasyacideva jIvasya na apitu sarvadaNDakasthajIvAnAmeva ityAzachoDakara do vedoM kA sadbhAva hotA hai, ataH yahAM para do vedoM kA dhaMdha tIna prakAra kA hotA hai, tiryaJcagati meM bhI tInoM prakAra kA veda hotA hai ataH yahAM para bhI tInoM vedoM kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai narakagati meM eka napuMsakaveda hI hotA hai ataH yahAM para napuMsakaveda kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dasaNamohaNijasta NaM bhNte|' ityAdi-he bhadanta ! darzanamohanIya karma kA baMdha kitane prakAra kA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! jisa prakAra se jJAnAvaraNIya karma kA baMdha tIna prakAra kA hotA hai, isI prakAra se udayaprApta darzanamohanIya karma kA baMdha bhI tIna prakAra kA hotA hai, yaha udayaprApta darzanamohanIya karma kA tIna prakAra kA baMdha kisI eka jIva ko nahIM hotA hai kintu cauvIsadaNDastha samasta jIvoM ko hotA hai| yahI bAta bhAva hoya che. jethI ahiyAM traNe vedane baMdha traNa prakArathI thAya che. devagatimAM napuMsaka vedane choDIne be veno sadubhAva rahe che, jethI ahiyAM be vene baMdha traNa prakAra hoya che. tiryaMcagatimAM paNa traNa prakArane veda thAya che jethI ahiyAM paNa traNe vedone baMdha traNa prakArathI thAya che. narakagatimAM eka napuMsaka veda ja hoya che. jethI ahiyAM napuMsakavedane baMdha traNa prakArane hAya che. have gautabhasvAmI prabhuna me pUche che hai-'dasaNamohaNijjasma NaM bhaMte! tyAhi mazavan zana mohanIyamanamA hAranA DAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha:-" evaM ceva gautama ! 2 prabhAra jJAnAvaraNayakarmane baMdha traNa prakArano thAya che, eja rIte udaya avasthAne prApta thayela dazana mohinIyakarmane baMdha paNa traNa prakArane hoya che. A udaya prApta darzana mohanIyakarmane traNa prakArane baMdha koI eka jIvane hote nathI. paraMtu 24 covIsa inDakamAM rahelA saghaLA jIne thAya
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za. 20 u.7 201 yandhasvarUpanirUpaNam 49 yenAi-niraMtaraM nAya vemANiyANa' nintaraM yAvadvaimAnikAnAm nigntaramantararahinaM nArakAdArabhya vaimAnikAnAm-nArakAdArabhya traimAnikaparyantanIyarAzImambandhidarzanamohanIyasya karmaNavipakArako bandho jJAtavya iti bhAvaH / 'evaM cArittamodaNijjamsa vi jAva vemANiyAga' evaM cAritramohanIyasyApi yAvadvaimAnikAnAm-evaM darzanamohanIya karma gatividhayandhanan cAritramohanIyasyApi vargaNanidhio bandho'stIti jAtA yam / nArakAdAragya mAnikAnta jIvasambandhinAritramohanIyamyApi karmaNaravizya bharatIni bhaavH| evaM papaNaM kameNaM orAliyasarIrAta jAna pagnasarIrA' enam-panena uparoktApradarzitamakAreNa audArikagarIrasya yAvakArI manIrastApi nidhio banyo jJAtamyA, atra yAvatsadena AhAra ke jazarIrANAM saMgo bhanati tathA audArikAvAramvaikriyatejasakAma gapaJcarakArakazarIrasaMbandhI vikArako kandho 'niraMtaraM jAva vemANigAgaM' ima napATa mAga samanAI gaI hai arthAt nairavika se lekara paimAnika paryanta masta jIva gazi saMbaMdhI darzanamohanIya narmakA tIna prakAra kA baMdha hotA hai, 'vaM cArittamohaNijjassa vijAva denANiyANaM' darzanamohanIya karma ke tIna prakAra ke vaMdha ke jasA cAritramohanIya karma kA bhI baMdha nArakale lekara vaimAnikapanta jIvoM ko tIna prakAra kA hotA hai evaM egaNaM kameNaM orAliyasarIramma jAva kamma. gasarIrassa' isI upari pradarzita prakAravAle mAmA ke anusAra audArika zarIra kA yAvat kArmaNa zarIra kA bhI tIna prakAra kA baMdha hotA hai yahA~ yAvaspada se AlAraka, baiMkriya aura tejasa ina tIna zarIroM kA grahaNa huA hai isa prakAra audArika, cakriya, AhAraka, nejasa aura kArmaNa ina pAMca zarIroM kA tIna prakAra kA baMdhotA hai aisA jAnanA cAhiye 'mAhAracha.ga pAta niraMtaraM jAya vemANiyAga' A sUtrA samaya arthAta narayika jIthI laIne vaimAnika dhIne saghaLA jIvasamUDane darzana bhAnIyamanA 15 yAra evaM pArittamodaNi japa vijApa mANiyANa zanamAhanIya nizAna bhanI / cAritramohanIya karmane baMdha paNa nArakI maniTa sudhInA ane traNa bhAre yAya che. "evaM paeNaM phameNaM orAlayamagemsa kAya pamgagasIramsa' upara kahela prakAravALA kamathI orika zarIrano yAvata kAma zarIrane par MR 4 yAya che. AliyA 41 pakSI RIP 5, tejasa, A traNa zarIra praha karAyA che. A rIte dArika. pahiya, AIMIR, Hrsa, bhane manamA pAra sarIne ye nA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhagata.sadhe jJAtavya iti / 'AhArasannAe jAva parigAhasannAe' AhArasaMjJAyA yAvat parigrahasaMjJAyAH saMvandhI trividho bandho jJAtavyA, atra yAvatpadAna bhayamaithunasaMjJayograhaNaM bhavati tathAcAhArasaMjJA bhayasaMjJA-maithunasaMjJA parigrahasaMjJA saMvandhI trividhI bandho jIvamayogavandhAnantaravandhaparamparAvandharUpo bhavatIti jJAtavyam / 'kaNhalessAe jAva sukkalessAe' kRSNalezyAyAH yAvat zuklalezyAyAH, atra yAvatpadena nIlakApotikataijasapAlezyAnAM saMgraho bhavati tathA ca kRSNanIlakApotika taijasapadmazuklalezyAsaMvandhi trividho bandho bhavatIti jJAtavyam / jJAnAvaraNIyAdi karmaNAmAtmanA saha saMbandho hi bandha iti pUrvamuktam , kintu jJAnAvaraNIyAdikarmapudgalAnAmiva anyeSAmapi pudgalAnAmAtmanA saha sambandho'pi vandho jnyaatvyH| sannAe jAva pariggahasannAe' AhAra saMjJA yAvat parigrahasaMjJA saMbaMdhI jo baMdha hotA hai vaha bhI tIna prakAra kA hotA hai yahAM yAvatzabda se bhayasaMjJA aura maithunasaMjJA ina do saMjJAbhoM kA grahaNa huA hai ataH ina cAroM saMjJAoM kA baMdha jIvaprayogabaMdharUpa, anantaravandharUpa aura paramparApaMdharUpa ina tIna prakAra ke baMdharUpa hotA hai 'kaNhalessAe jAva sukkalessAe' kRSNalezyA, yAvatpadagRhIta-nIlalezyA kApotikalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ina chaha lezyAoM kA bhI ye hI tIna prakAra kA baMdha hotA hai, jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA AtmA ke sAtha jo saMzlepa vizeSarUpa saMbadha hai usIkA nAma baMdha hai yaha pahile kahA gayA hai so jJAnAvaraNIyadi pharmapudgaloM ke jaise hI anya pudgaloM kA jo bhAtmA ke sAtha saMbaMdha hotA hai vaha saMbaMdha bhI baMdha hai 'ma thAya che. tabha sabhA 'AhArasannAe jAva pariggahasannAe' mAra saMjJA yAvat parigraha saMjJA saMbaMdhI je baMdha thAya che, te paNa traNa prakArane thAya che. ahiyAM yAvat zabdathI bhayasaMjJA, ane maithunasaMjJA A be saMjJAo grahaNa karAI che, jethI A cAre saMjJAone baMdha jIvaprAgabaMdha rUpa, anantarabaMdha rUpa ane paramparAbaMdha rUpa A traNe prakAranA baMdha rUpa hoya 3. 'kaNhalessAe jAva sukkalessAe' vezyA, nIla vezyA, ' apAta lezyA, tejalezyA, pAlezyA, ane zukalezyA A chae vezyAne paNa Aja traNa prakArane baMdha thAya che. jJAnAvaraNIya vigere karmone AtmAnI sAthe saMzleza vizeSa rUpa je saMbaMdha che, tenuM ja nAma baMdha che. A pahelAM kahevAmAM AvyuM che, te jJAnAvaraNIya vigere karmapulanI jemaja bIjA pudgalene AtmAnI sAthe je saMbaMdha thAya che. te saMbaMdha paNa baMdha che tema
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.7 sU0 1 vandhatvampanirUpaNam anena nyAyena audArikAdizagairajanakAnAm AhArAdinanAjanakAnAM / karmaNAM tathA kAgAdilezyAnAM ca bandho'pi vijeya iti / 'sammadiTThIe micchA. diTThIe sammAmicchAdiTThIe' sampadRSTamithyATa gamyagamithyApTenApi trividho bhavati vandha iti jJAtavyaH, nanu pudgalAnAM bandho bhavatIti pUrvamuktam , tadbhavatu pudgalAnAM bandhaH kintu sambagdRSTavAdI kathaM bandho dRSTitAnAnAmapauli. katvAt vandhatvaM ca paudgalikAnAmeveti cedavonyate nAtra bandhanadena karmapudgalAnA. meva bandho vinakSitaH kintu sambandhamA badhazadena vivakSitam sa ca sambandhI jIvasya dRSTayAdidharmaH saha vidhane eka, tathA ca jIvapayogavandhAdivyapaTezyatvaM aisA samajha lenA cAhiye isI nyAya se audArika Adi zarIrajanaka aura AhAraka Adi saMjJA janaka karmoM kA evaM kRSNAdilelyAoM kA jo saMbaMdha vizeSa AtmA ke mAya hotA hai vaha bhI baMdha hai aisA jAnanA cAhiye 'samAna diTThIe micchAdiTThIe mammAmicchAdidvIpa' tathA samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura sampamizyAdRSTi arthAt mizradRSTi inakA bhI tIna prakAra kA baMdha hotA hai yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki bandha to puddhaloM kA hotA hai aura aisA hI pahile kahA gayA hai phira samyagdRSTi Adi kA bandha yahAM kaise kahA gayA hai ? kyoMki dRSTi, jJAna ye apaugalika haiN| so esI AzaMkA ucita nahIM hai kyoMki yahAM para baMdha zabda se karmapudgaloM pA hI pandha vivakSita nahIM huA hai, kintu saMbaMdha mAtra baMdhana zabda se vivakSita huA hai jaba ainI bAta hai to phira vaha saMbaMdha jIva kA dRSTyAdi dharmoM ke sAtha hai hI yadi phira bhI hala para yoM kahA jAve samajavuM joIe. eja nyAyathI dArika vigere zarIrane utpana karanAra ane AhAra vigere saMjJA janaka kamone ane kRSNa vigere lethAone je saMbaMdha vizeSa AtmAnI sAthe thAya che, te paNa baMdha che tema samajavuM. 'sammadidvIpa minchAsTiora sammAmichAdiTThI' tathA sabhyaTamiyA, ane samyagumidaSTi tene paNa traNa prakArano baMdha thAya che, ahiyAM evI zaMkA karavAmAM Ave che ke-pu baMdha thAya che tema pahelAM kahevAmAM AvyuM che, te rAgyadRSTi vigere baMdha thAya che tema ahiyAM kevI rIte kahevAmAM AvyuM che? ke daSTi ane zAna e apalika che. A pramAnI zaMkA karavI te "bara nathI kaeNmakenika baMdha zazI kamapadane ja baMdha rAha karI nathI paraMtu anya sAthI saMbaMdha mAtra rAva karAyela che. jethI te saMbaMdha ane dRSTi vire meMnI be che ja je pharI pa ema
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhagavatIpatra dRSTayAdInAM kathamiti cet jIvavIryaprabhavatvA tasya dRSTayAderiti gRhANa, ata. eva AbhinibodhikajJAnaviSayasyetyAdhapi nisvayam , jJAnasya jJAyena saha sambandhavivakSaNAditi, 'AbhigiyohiyaNANassa jAva kevalanANassa' AbhiniyodhikajJAnasya yAvat kevalajJAnasya, atra yAvatpadena matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAnAM saMgraho bhavati, tatazca matizrutAvadhimanamaryavakevalajJAnasambandhI vividho jIvaprayogAnantaraparamparabandho jJAtavya iti bhaavH| 'mai annANassa suya annANassa vibhaMganANassa' matyajJAnasya zrutAjJAnasya vibhaGgajJAnasya ca saMbandhI trividhI vandhI bhavatIti jJAtavyam / 'evaM AbhiNivohiyaNANavisayassa bhaMte ! kaivihe vaMdhe ki isa prakAra kI mAnyatA meM dRSTayAdikoM meM jIvaprayoga baMdha Adi rUpa se vyapadezyatA kaise ho sakegI? to aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki ye dRSTayAdika jIva ke vIrya se prabhava hai ataH inameM jIdaprayoga baMdha AdirUpa se vyapadezyatA bana jAtI hai| isI prakAra se-'AbhiNi ghohiyanANassa jAva kevalanANasta' bhAbhiniyodhikajJAna kA aura yAvat kevalajJAna kA jo jIva ke sAtha saMbaMdharUpa vaMdha hai vaha bhI jIva prayoga, anantara aura paramparAvaMdha ke bheda le tIna prakAra kA hotA hai, yahAM yAvat zabda se zruvajJAna, avadhijJAna aura manAparyayajJAna kA grahaNa hA hai 'maha annANasta supa annAgassa vibhaMganAjasta' isI prakAra se matyajJAna, zrujJAna aura vibhaMga jJAna inakA jo apane 2 AdhArarUpa jIva ke sAtha saMbaMdhalpa baMdha hai vaha bhI jIvaprayogabaMdha Adi ke bheda se tIna prakAra kA hai| 'evaM AbhiNiyohiyaNANavilayarasa kahevAmAM Ave ke-A rItanI mAnyatAmAM dRSTi vigeremAM jIvaprAgabadhA vigere rUpathI bapadezapaNu kevI rIte thaI zakaze ? ema kahevuM te paNa bare bara nathI, kemake A dRSTi vigere jIvanA sAmarthyathI thayela che. jethI temAM jIvaprAgabaMdha vigere rUpathI vyapadezya paNa banI jAya che. e ja rIte zAmiNibohiyanANassa jAva kevalanANasa' mAlinimAdhijJAnanI bhane yAvata kevaLajJAnane jIvanI sAthe je saMbaMdha rUpa baMdha che, te paNa jIvapragabaMdha, anantara ane paraspara baMdhanA bhedathI traNa prakArane thAya che, ahiyAM yAvat zabdathI zrutajJAna, avadhijJAna ane mana:paryavajJAna grahaNa 4zayA cha 'mai annANassa suyaannANassa vibhaMganANassa' se zata bhtiajJAna, bhUta ajJAna ane visaMgajJAna tene je potapotAnA AdhArarUpa dhanI sAthe saMbaMdharUpabaMdha che. te paNa jIvaprAgabaMdha vigere bhedathI traNa 'ranA cha. 'evaM AmiNibohiyanANavisayasa bhaMte kaivihe baMdhe paNNatte' 3
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadrikA TIkA za0 20 u. 7 0 1 bandhasvarUpanirUpaNam 43 pannate' evamAminivodhijJAnaviSayasya bhadanta ! katividho vandhaH majJaptaH, evam 'jAva kevaLa nAga visayasma annANavisayaspa maDa annANavi. samasta annANaviSayaspa vibhaMgaNANavisayarasa' yAvat, yAvatpadena zrutAjJAnAvadhijJAnamana. paryavajJAnavivayasya kevalajJAnavis manyajJAnavipapatya jJAnavivayasya vijJAnaviSayasya, epAmapi praznavAkyaM svayaM bhaNitavyam, uttaranAi - 'ee sacersi pagANa' eteSAM sarveSAM padAnAm 'tivihe baMdhe pannatte' trividho bandhaH pajJaptaH, nAjJAnAdArabhya kevalajJAnaviSayaparyantAnAM tathA matyajJAnAdArabhya vibhaGgajJAnaviparyantAnAM vikArako bandho bhavatItyuttaraM bhagavataH / 'savve vi ee caunnIsa daMDagA bhavivyA' sarve'pyete bhaMte! kavi baMdhe pannatte' he bhadanta ! Abhinirodhaka jJAna ke viSaya kA yaMtra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? yahAM AbhiniyodhikajJAna ( matijJAna) ke viSaya kA jo vivakSita jIva ke sAtha sambandha hai vahI dharUpa se vivakSita huA hai / 'jAba kevalanANavisayassa' mahaannANavisayassa suga annAgavimayassa vibhaMgaNANadisagrasta' isI prakAra se yAvat kevalajJAna viSaya kA, matiajJAna ke viSaya kA, zrutaajJAna ke viSaya kA, vibhaMgajJAna ke viSaya kA apane 2 AdhArabhUta jIva ke sAtha saMbaMdha dhandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? ina sava praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'eesi sanvesi pagANaM ticihe baMdhe paNNatte' ina saba jJAnoM kA aura unake viSaya kA tathA ajJAnoM kA aura unake viSaya kA jo apane 2 AdhArarUpa jIva ke sAtha saMbaMdha hai vaha jIvaprayogAdibaMdha ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai| tAtparya aisA hai ki zrutajJAna se lekara kevalajJAna taka ke jJAnoM ke viSaya kA bhagavat AiinAdhikajJAna viSayane aMdha keTalA prakAranA kahyo che? ahiyAM AbhiniSeAdhikajJAna sabaMdhI jIvanI sAthe je saMbaMdha che, teja badha rUpe aNu zaye hai. 'jAba kevalanANavisayatsa maidannANavisayAsatuya nA. viSayAsa vibhaMgaNANavisayarasa' geTa rIte yAvat devalajJAna viSayamA bhati yajJAnanA viSayanA zrutaajJAnanA viSayane ane vilaMgana nanA viSayanA pAta peAtAnA AdhAra rUpa jIvanI sAthene saMbaMdha rUpa baMdha keTalA prakArane kahela che? A tamAma praznonA uttaramAM bu kahe che ke'pazcima nainiyAna vivide yaMtre paNNatte' yA dabhAgajJAnAnI bhane senA viSaya tAnA AdhAra rUpa jIvanI sAthe madha che te yAdi baMdhanA bhedathI traNa prakAranA kahe che. kahevAnuM ta e che ke-najJAnathI laIne kevajJAna sudhInA jJAneAnA viyanA sAdharUpa bandha ane maniajJAnathI laI ne vibhagajJAna sudhInA ajJAnAnA viSayanA paitapetAnA AdhArabhUta jIvanA saMba dharUpa bhoMdha traNa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThaM bhagavatI caturviMzatirdaNDakA bhaNitavyAH jIvarAzInAM caturviMzatibhedabhinnatvena sarvatra darzanamohanIyAdArabhya vibhaGgajJAnaviSayaparyanteSu pratyekasmin caturviMzatizcaturviMzaH tirdaNDakA bhaNitavyA iti / 'navaraM jANiyantra jassa jaM asthi' navaraM jJAtavyam yasya yadasti vailakSaNmedavagantavyam - yasya jIvasya yat mavijJAnAdikamasti tat tasyaiva jIvasya sambandhini matijJAnAdau trividho bandho vaktavyo nAnyatreti bhAvaH / kiyatparyantamityAha - 'jAtra vemANiyANaM' ityAdi, 'jAva vemANiyANaM bhaMte ! jAtra vibhaMganANavi kavi baMdhe pannatte' yAvadvaimAnikAnAM bhadanta ! yAvadvibhaGgajJAnaviSayasya katividho vandhaH prajJaptaH, yAvaladena nArakAditrayoviMzatidaNDakAnAM saMgraho bhavati tathA ca he bhadanta ! nArakAdArabhya vaimAnika paryantajIvAnAm saMrvadharUpa bandha aura matyajJAna se lekara vibhaMgajJAna taka ke ajJAnoM ke viSaya kA apane 2 AdhArabhUta jIva ke saMbaMdharUpa baMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai - 'savve va ee cauvvIsa daMDagA bhANiyavvA' jIvarAzi 24 daNDakoM meM vibhakta hue haiM isaliye darzanamohanIya se lekara vibha g2ajJAna viSaya paryanta ke dvAroM meM se pratyekadvAra meM 24 - 24 daNDaka kahanA cAhiye 'navaraM jANipavvaM jassa jaM asthi' isa kathana meM jisa jIva ke jo matijJAna Adika haiM ve usI jIva ko kahanA cAhiye aura unhIM matijJAna AdikoM meM trividha bandha kahanA cAhiye, anyatra nhiiN| isI prakAra se yaha kathana 'jAva vaimANiyANaM' yAvat vaimAnikoM taka karanA cAhiye yahI bAta 'jAva vemANiyANaM bhaMte ! jAva vibhaMganANavisa yasta ivihe baMdhe pannante' isa sUtrapATha dvArA prazna ke rUpa meM prakaTa kI gaI haiM he bhadanta ! yAvat vaimAnikoM ke yAvat vibhaMgajJAna ke viSaya kA bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? yahA~ prathama yAvat zabda se, nAra kAdi arne| uhyo che. 'savve vi ee cauvvIsaM daMDagA bhANiyavtrA' rAzI 24 cAvIsa daDakAmAM vaheM'cAyela che. tethI dazana meAhanIyathI laIne vibhagajJAna viSaya sudhInA dvArAmAMthI hare dvArabhAM 24-24 6 vA le . ' navara jANiyantra jasa jaM asthi' mA unamA ne apane ? bhatijJAna vigere che, te teja jItrane kahevA joI e. ane teja matijJAna vageremAM traNa prakAranA aMdha vAle jIne nahIM khena rIte yA uthana 'jAva vemANiyANaM' thAvat vaimAnikA sudhImAM samajI levuM eja vAta java vaimANiyANaM bhaMte ! jAva vibhaMganANavisayassa kaivihe baMdhe paNNatte' yA sUtrapATha dvArA prazna- 35thI pragaTa karela che he bhagavan yAvat vaimAnikonA yAvat vibhagajJAnanA viSacanA aMdha keTalA prakAranA kahela che ? ahiyAM pahelA yAvatpannuthI nAraka " -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u. 7 sU0 1 ghandhasvarUpanirUpaNam abhinivodhikajJAnAdArabhya kevalajJAnaviSayANAM, tathA manyajJAnAdArabhya vibhA jJAnaviSayANAM katividho bandho bhavatIti manaH / bhagavAnAha - 'gogamA ' hatyAdi, 'gomA' he gautama! 'tivihe baMdhe pannate' trividho bandhaHmaH, prakArabhedameva darzayati- 'taMjahA' iti, 'ta jahA' tadyathA - 'jIvapabhogabaMdhe, anaMtarabaMdhe, paraMparaghe' jIvamayogabandha', anantarabandha paraMparabandhaH, jIvamayogAnanvamparamparabhedena trividho candho nArakAdivaimAnikAnnajIvAnAM sambandhivibhajJAnafayyAntAnAM bhavatIti bhagavata uttaramiti / safai saMgrahAthAdvayaM dRzyate 'jIvaogavaMtre, anaMtara paraMpare ca codravye / pagaDI udara vee. daMmaNamohe carite ya // 1 // orAliyave undriya, AhAragateyakammae caiva / sannA lessA diTThI NANANANesu tannisa // 2 // 23 daNDakoM kA saMgraha huA hai aura dvitIya yAvatpada se AbhinibodhikajJAna se lekara kevalajJAna taka ke viSayoM kA tathA matyajJAna se lekara zrutajJAna taka ke viSayoM kA saMgraha huA hai so pAMca jJAnoM kA aura inake viSayoM kA tathA 3 ajJAnoM kA aura inake viSayoM kA kitane prakAra kA baMdha kahA gayA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhune kahA hai ki- 'gomA / tivihe baMdhe pannatte' he gautama! inakA aura inake viSayoM kA AtmA ke sAtha saMbaMgharUpa graMtha jIvaprayogabaMdha, anantarayandha aura paramparAbandha ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai| yahAM kahIM2 ye do saMgrahagAdhAe~ likhI huI milatI hai- 'jIvapaogabaMdhe' ityAdi / tAtparya ina do gAthAoM kA kevala itanA hI hai ki bandha jo tIna prakAra kA kahA gayA hai vaha jIvaprayogavandha, anantarabandha aura paramparA bandha ke bheda se kahA gayA hai aura vaha jJAnAvaraNIya Adi karmaprakRtiyoM vigere 23 tevIsa daDakAnA saMgraha thayela che. ane zIkta yAvat rAkhtathI AAbhitie dhika jJAnathI laIne kevaLajJAna sudhInA viSayeAne tathA kRti ajJAnathI laIne zrata RjJAna sudhInA viyenA sakAya thayeA che te pAMca jJAnAnA tathA tenA viSayeAnA tathA 3 traNa ajJAnAnA ane tenA viSaye nA keTalA prakArane khaMdha kahevAmAM Avela che? A prazranA uttamAM prabhu kahe che hai-'gomA ! pijane' se gautama! tena ane tenAvizye. nA AtmAnI sAthenA sabaMdha rUpa dharajaprayAgabadha, ananataMtra dha ane paraparALAnA bhedathI ju prakAranA karela che. A sabaMdhamAM Te AI sthaLe A be saMgAthA lakherI maLe che. lIvo-ne kadi
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstra chAyA-jIvamayogabandho'nantaraparampare ca boddhavye / prakRtirudayo vedo, darzanamohazcAritraM ca // 1 // audArikavaikriyAhArakatejazca kArmaNa eva / saMjJAlezyAdRSTiAnAjJAneSu tadviSayaH ||2||iti|| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAba viharaI' tadevaM bhadanta ! tade bhadanta ! iti yAvadviharati he bhadanta ! nArakAdisaMbandhijJAnAdInAM yo'yaM trividho vandho bhavatA pratipAditaH sa sarvathaiva satya iti kayitvA bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapapA AtmAnaM bhArayan viharatoti // 50 1 // iti zrI vizvavikhyAtana galla mAdipadabhUpitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya mameyacandrikA __ khyAyAM vyAkhyApAM viMzatitamazatakasya saptamoddezakaH samApta // 20-7 // meM, udayaprAptajJAnAvaraNIyAdi karmaprakRtiyoM meM, vedoM meM, darzanamohanIya meM, cAritramohanIya meM, audArikAdi pAMca zarIroM meM, cora saMjJAoM meM, chaha lezyAmoM meM, tIna dRSTiyoM meM, pAMca jJAnoM meM, unake viSayoM meM, tIna ajJAnoM meM, aura unake viSayoM meM, prakaTa kiyA gayA hai / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaI' he bhadanta ! nArakAdi saMbaMdhI jJAnA. dikoM kA jo Apane yaha trividhayandha pratipAdita kiyA hai, vaha sarvathA satya hI hai, ila prakAra kaha kara gautamane bhagavAna ko vandanA kI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve tapa aura khaMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu01|| be gAthAonuM tAtparya kevaLa eTaluM ja che ke baMdha traNa prakArane je pahelAM kahevAmAM Avela che, te jIvaprAgabaMdha, anantarabaMdha ane paraMparA baMdhanA bhedathI kahela che, ane te jJAnAvaraNIya vigere karma prakRtimAM udaya prApta jJAnAvaraNIya vigere karmaprakRtimAM vedamAM, darzanamohanIyamAM, audyArika vigere pAMca zarIramAM, cAra saMjJAomAM cha lezyAomAM traNa daSTiAmAM pAMca jJAnamAM tenA viSayamAM traNa ajJAnamAM, ane tenA viSAmAM pragaTa 42pAmA mAvesa che. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti jAva viharaI' 3 bhagavAna nArakAdi saMbaMdhanA jJAnAdike Ape je A traNa prakAranA baMdhanuM pratipAdana karela che. te sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te te pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU. 1
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavandrikA TIkA za0 20 u08901 pharmabhUmyAdikanirUpaNam 57 athASTamIdezakA praarbhyte| sapsamAvezake bandhaH kathita stadvibhAgazca karmabhUmiSu tIrthakarAdimiH maha. pyate iti karmabhUmyAdikamaSTamodeza ke malpayiSyate ityevaM saMbandhana AyAtasya aSTamoddezakasya idamAdima satram-'kai Na bhaMte ! kamgabhUmIo' ityAdi / / mUlam-'karaNa maMte ! karamabhUmImA pannattAo? goyamA! pannaralakamamIo pannattAo taM jahA-paMtra sarahAI5, paMca ezvayAI5, paMca mahAvidehAI / karaNa maMte ! asantabhUmIo pannatAmo? goyamA! tIsaM akaramavIo pannattAotaM jahApaMca hemakyAI, paMca herannayAI, paMca haribAlAI, paMca rammagavAlAI, paMca devakuI, paMca uttrkuraaii| eAsu NaM saMte ! tIsAe akammabhUmIsu asthi ustappiNIi vA osappiNIi vA? jo iNTe lmtte| eesu NaM bhaMte! paMcasu bharahesu paMcasu eravaesu asthi uslappiNIi vA otappiNIi vA? daMtA asthi| eesu NaM bhaMte ! paMcasu mahAvidahesu asthi ussappiNIi vA osappiNIi vA? goyamA! vatthi ustappiNI nevasthi osappiNI avaTie NaM tattha kAle pannatte smnnaauso| eesu NaM bhaMte ! paMcasu mahAvidehesu arahaMto bhagavato paMca mahavvaiyaM sapaDikamaNaM dhamma pannavayaMti ? No iNaTesamaTe, eesu NaM paMcasu sarahesu paMcasu eravaesu purimapacchimagA duI arahatA bhagavaMto paMca mahabbaiyaM (paMcANubaiyaM) sapaDikamaNaM dhamma pannavayaMti, avasesANaM arahaMtA bhagavatI cAujAmaM dhamma pnnvyti| eesu NaM paMcamu mahAvidehenu arahaMto bhagavaMto pAujjAmaM ma08
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre dhamma pnnvyNti| jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe kai tisthayarA pannatA? goyamA! caunIsaM titthayarA pannattA, taM jahA-uttama-ajiya-saMbhava-abhinaMdaNesumati-suppabha-supAsa-sati-pupphadaMtaM - sIyaleM - sejjNsvaasupujj-viml-annt--ti-kuNthu-amlli-munnisusvyN-nmi-nemi-paas-ddhmaargii| eesi NaM bhaMte! cauvIsAe titthayarANa kai jigaMtarA pannatA? goyamA! tevIsaM jiNaMtarA pnnlaa| eeti NaM bhaMte! tevIsAe jiNaMtaresu kasta kahiM kAliyasuyasta bocchede pannate? goyamA ! eesurNa bhaMte! tebIlAe jiNaMtaresu purimapacchimaesu asu2 jiNaMtaresu ettha NaM kAliyasuyala abocchede pannatte majjhimaesu sattasu jiNaMtaresu ettha NaM kAliyanuyasta bocchede pannate savvastha viNaM vocchinne dittrivaae|suu01|| chAyA kati khalu bhadanta ! karmabhUmayaH prajJaptAH, gautama ! paJcadaza karmabhUmayaH prajJaptAH tadyathA-paJca bharatAni5, paJca airavanAni5, paJca mahAvidehAH5, kati khelu bhadanta ! akarmabhUmayA prajJaptAH ? gautama ! viMzat amabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-patra haimavatAni, paJca hairaNyavatAni, paJca harivarSANi, paJca ramyakavarSANi, paJca devakuravaH, paJcottarakurutaH / etAsu khalu bhadanta ! triMzati akarmabhUmiSu asti utsarpiNIti vA avasarpiNIti vA ? nAyamarthaH smrthH| etepu khalu bhadanta ! pazcama bharateSu, paJcasu airavateSu asti utsarpiNIti vA avasarpiNIti vA ? hanta, asti / eteSu khala bhadanta ! paJcasu mahAvideheSu asti utsapiNIti ghA avasarpiNIti nA ? gautama ! naivAsti utsarpiNI naivAsti avasarpiNI, avasthitaH khala tatra kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSman ! / eteSu khalu bhadanta ! paMcasu mahAvideheSu arhanto 'bhagavantaH pazcamahApratikaM samatikramaNaM dharma prajJApayanti ? nAyamarthaH samarthaH, eteSu khala paJcamu bharateSu paJcasu airavateSu pUrvapazcimI (Adhacaramau) dvau arhantau bhagavantoM pazca mahAbatikam (pazcANubatikam ) samatikramaNaM dharma prjnyaapytH| avaziSTA arhantaH khalu bhagavanto cAturyAmaM dharma prajJApayanti eteSu khalu pazcAra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 20 20 u08 101 karmabhRmyAdikaninapaNam mahAvideheSu anto bhagavantaH cAturyAga dharma prazApayanti / jamhIpe khalla madanta ! dvIpe mArate varSe asyAmavamapiNyAM kati vIrvagaH prAptAH ? gautama ! catu. vizatistIrthaGkarAH pakSaptAH, tadyathA-RpamA-jiga-saMnayA-bhinandana-mumatisuprabha-supArtha-zazi-puSpadanta-zItala-zreyau bAsupUjya - zimalA-nanta - dharmazAnti-kuSa-malli-munimunnata-nami-mi- pAI-pamAnAH 24 / patepI khalu bhadanta ! caturviMzatitIrthakarANAM kati jinAntarANi prAptAni ? gautama ! trayoviMzatijinAntarANi prajJaptAni / eteSu dalu bhavanta ! yopiMgato jinAnta. repu kasya kutra kAlimazravasya vyavacchedaH prAtaH? gautama ! enepu khalu bhadanta ! prayoviMzato jinAntareSu pUrvapazciyepu aSTama aTa jinAntareSu ana khalla kAlika zrunasyAnyavacheda: prajJaptaH, madhyamepu gaptam jinAntaretu atra khalu kAlikazrutamya vyavacchedaH majaptaH, sarvatrApi gvalu vyavacchinno dRSTivAdaH ||suu0 1 // AThave uddeze kA prAraMbhasAtace uddeze meM bandhaviSayaka dhana kiyA gayA hai aura vandha ke kitane vibhAga haiM yaha bhI spaSTase selamamA diyA gayA hai bandha aura pandhake vibhApatA isa prakAra se kadhana tIrthakara prabhuoMne kiyA hai so yaha dhana unhoMne karmabhUmiyoM meM bhI kiyA armamamiyoM meM nahIM kyoMki vahAM tIrthakara nahIM rote haiN| nIkA sadabhAva-utpatti kevala karmabhUmi meM hI hotI hai inhIM karma nRmiyoM kI prarUpaNA satrakAra ne isa aEER uddeze meM kI hai, ataH isI saMbaMdha ko lekara isa aSTama uddeze kA prArambha huA hai isakA kaha gaM maMte ! kammamiyo'tyAdi stra prathama mRtra hai| kaha NaM bhaMte ! dammabhUmIo panattAo' ityaadi| ADamAM udezAno prAraMbhasAta udezAmAM badha rAMbaMdhI kathana karavAmAM Avela che. ane baMdhanA keTalA vibhAga che te paNa spaSTa rIte rAjavela che. gaMdha ane baMdhanA vibhAganuM kathana tIrthakara praba - rIne kahe che. A kavana teoe katrimAM ja karela che. -ami aaN karela nathI kemake tyAM nA kara DAnA dhI seva karo sadAva-pani kensala karImAM ja hoya che. mera malAzInu ni35 : A PREita.yA A saMbaMdhane laIne A eDamAM 9dazA prAraMbha gela che. A para " A gAvisa gaMbha :mAge pAhi.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtra - TIkA--'kai NaM bhaMte' kati khalu bhadanta ! 'kammabhUmIo pannattAo' karmabhUmayaH prajJaptA:-kathitAH, kRSivANijyatapAsaMyamAnuSThAnAdi pradhAnA bhUmayaH karmabhUmayaH / tAH kiyatyaH ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'pannarasakammabhUmIo pannattAo' paJcadaza karmabhUmayaH prajJaptA ityuttaram paJcadazabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM nahA' tadyathA 'paMca bharahAI pazcabharatAni, 'paMca eravayAI paJca airavatAni 'paMca mahAvidehAI' paJcamahAvidehAH, trayANAM bharatairavatamahAvidehAnAM paJcasaMkhyayA guNanena paJcadazakarmabhUmayo bhavantIti / karmabhUmi ' TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaiNaM bhaMte ! kammabhUmIo pannattAo' he bhadanta ! karmabhUmiyAM kitanI kahI gaI haiM ? kRSi, vANijya, tapa saMyama Adi kAryoM ke karane kI jahA~ pradhAnatA hotI hai ve karmabhUmiyA~ haiM-ye karmabhUmiyA~ kitanI hotI haiM ? aise isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu unale kahate haiM-'goyamA ! 'panarasakammabhUmIo pannattAo' he gautama ! karmabhUmiyAM pandraha kahI 'gaI haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'paMca bharahAI0' ityAdi, pAMca bharata, 'pAMca airavata, pAMca mahAvideha, jambUdvIpa saMbandhI eka bharata, dhAtakIkhaMDa saMbaMdhI do bharata, aura purakarAdha saMvandhI do bharata isa prakAra se aDhAI dvIpa saMbandhI pA~ca bharata haiM inameM kRSi vANijya Adi karmoM kI pradhAnatA rahatI hai, isI prakAra se jambUdvIpa saMbandhI eka aizvata kSetra, dhAtakI khaMDa sambandhI do airaktakSetra aura puSkarA sambandhI ____TI---21 sUtrathA gautamasvAmI prasuna se pUche che hai-'kai NaM bhaMte ! kammabhUmIo paNNatAo' bhagavan bhabhUbhIya rakSA praznI Dela cha ? kRSi-getI, vAra, tapa, sayama vigaire AryA 42vAnulyAM bhubhyapA hoya che tene karmabhUmi kahevAmAM Ave che. AvI karmabhUmi keTalI kahI che? A pramANenA gautamasvAmInA praznanA uttaramAM prabhu teone kahe che ke'goymaa ! pannarasakammabhUmIo pannattAo3 gautama bhabhUbhiyo 542 hera cha. 'ta' jahA' 2 mA prabhAe cha. 'paMca bharahAI tyAha pAya sarata, pAya - aravata, pAMca mahAvideha jambudvIpa saMbaMdhI 1 eka bharata dhAtakI khaMDa saMbaMdhI be bharata ane puSkarAI saMbaMdhI be bharata A rIte aDhAI dvIpa" saMbaMdhI pAMca bharata che. temAM khetI, vepAra vigere karmonuM mukhyapaNuM rahe che. eja rIte jaMbudvIpa saMbaMdhI eka eravatakSetra dhAtakI khaMDa saMbaMdhI be airAvatakSetra ane puSkarAI saMbaMdhI be eravatakSetra A rIte A pAMca aravata
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ premendrikA TIkA za0 20 70 80 1 pharmabhUmyAdikanirUpaNam nirUpya tahirudrAmakarmabhUmi saMgvyayA nirUpayinumAha-kaha gaM' inyAdi, 'karaNaM bhaMte ! akammabhUmIo pannattAmo' kati khalu bhadanta ! akarmabhUmayaH prAptAH karmabhUpe: svarUpaM prathamaM nirUpitam tadviruddhe yamakarmabhUmiH kriyatIti prshnH| bhagavAnAha'gopamA' ityAdi, 'goyanA' he gautama ! 'tIsaM akammabhUmIo pannattAo' triMzan armabhUmayaH prajJaptAH, 'taM jA' tathA 'paMca hemarayAI paJca haimavatAni paMca heranna vayAI paJca hairaNyavatAni, 'paMca harivAsAI paJca harivagi , 'paMca rammagavAsAI' paJca ramyakatharmANi 'paMca devakurAI' paJca devakuravaH, 'paMca ugAI' pazcottarakuravaH / do airavanakSetra isa prakAra le ye pAMca aizvanakSetra hai / imI prakAra se jambUdvIpa saMbandhI eka mahAvideva, dhAnajIvaMdva sampandhI do mahAvidera aura pujjarAdha sambandhI do mahAvideha isa prakAra se ye paoNca mahAdhideha hai| ye saba milakara pandraha karmabhUmiyA~ kahI gaI haiN| inase pAkI yacI huI jitanI bhUmiyAM-kSetra haiM ve sapa apane bhUmiyAM haiM aura inakI saMkhyA 30 hai yahI viSaya aba Age spaSTa likhA jAtA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaha NaM bhaMte ! amammabhUmImo paNNatAo' karmaH bhUmi se viruddha akarmabhUmiyAM kitanI kahI gayI hai ? to isa prazna ke uttA meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tImaM asammabhUmI mI paNNatAo' he gautama ! zarmabhUmi se viruddha akarmabhUniyAM tIma kahI gaI haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'paMca hemavaghAI, paMca herannayAI, paMca parivAsAI, paMca ramnagavAsAI, paMca devarAI, paMca uttarakurAI pAMca haimavata, kSetra che. eja rIte jaMbudvIpa saMbaMdhI eka mahAvideha, dhAtakI khaMDa saMbaMdhI che mahAvideha ane puSparArdha saMbaMdhI be mahAvideha A rIte A pAMca mahAvideha thAya che. A tamAma maLIne karmabhUmi paMdara kahela che. tenAthI bAkI balI jeTalI bhUmi-kSetra che. te tamAma karmabhUmI che. ane tenI saMkhyA 30 thAya che. A tamAma viSaya have AgaLa sparatApUrvaka devAmAM Ave che.-A saMbaMdhamAM tamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke | ammabhUmIo pagalago' 13 sapI . bhU ihe bhagavana keTalA prakAranI kahevAmAM AvI che? A praznanA uttaramAM cha -'goyamA ! sI pAsapIo jI ! . bhathiI ulaTI akabUmi 30 vIsa DI che. vA' je A pramANe che'pNp hamayamA, paMca daNakyAH paMpa haridAra paMca rAmagavAsAda paMca dayA karAI paMpa ucarakuga' pAMgata, 5in , in gu, pAMca
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 . . , ... . . . . bhagavatIstra 'eyAsu NaM bhaMte !' enAsu khalu bhadanta ! 'tIsAe akammabhUmisu' niMzati akarmabhUmiSu 'atyi ussappiNIi vA osappiNIi vA' asti-vidyate utsarpiNIti vA sarpiNIti vA he bhadanta ! akarmabhUmiSu utsaviNyavasarpiNIkAlau bhakto na veti praznaH, bhagapAnAha-'No iNaDhe samaTe' nAyamarthaH samarthaH, he gautama ! akarmapAMca hairaNyakta, pA~ca harivarSa, pAMca rampakavarSa, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru, jambUdIpa nAma ke dvIpa meM 'bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura aiMrakta ye sAta kSetra haiM inameM bharata, mahAvideha aura aivata karmabhUmi ke kSetra hai aura bAkI ke 4 kSetra tathA videha kSetra ke pAsa ke uttarakuru aura devakurU ye akarmabhUmi ke kSetra haiM, jambU. dvIpameM jisa prakAra se ye sAta kSetra haiM usI prakAra se dhAtakIkhaMDa meM aura puSkarAdha meM ye saba dUne 2 haiM / isa prakAra se ye saba paoNca devakuru aura pA~ca uttarakuruoM ke sAtha milakara 45 ho jAte haiM inameM 15 karmabhUmi saMbandhI kSetra haiM aura bAkI ke 30 akarmabhami saMpandhI kSetra haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- eyAsa gaMbhaMte ! tIsAe akammabhUmisu' he bhadanta ! ina tIsa azarmabhUmiyoM meM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kA vibhAga hotA hai yA nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jo gaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha - nahIM hai-arthAt tIla akarmabhUmiyoM meM utsarpiNI avasarpiNI kAla kA ramyakaveSa, pAMca devakara ane pAMca uttarakura, jaMbudvIpa nAmanA dvIpamAM bharata, / bhakta, ri, viDa, 2051, 29ya1ta mane aravata mA sAta kSetra cha. temAM bharata, mahAvideha, ane airavata karmabhUminuM kSetra che. ane bAkInA 4 * cAra kSetro tathA videhakSetranI pAsenuM uttarakura ane devakurU e karmabhUminuM kSetra che. je rIte jaMbudvIpamAM A 7 sAta kSetro che, eja rIte dhAtakI - khaMDamAM ane puSkarAmAM A tamAma bamaNuM bamaNuM che. A rIte A badhA pAMca devakupha ane pAMca uttarakurUonI sAthe maLavAthI 45 pistALIsa thaI * jAya che. AmAM 15 paMdara karmabhUmi saMbaMdhI kSetra che. ane bAkInA 30 trIsa * bhUmi samadhI kSetra che. tebha samara. va gautamasvAmI prabhune se pUche che hai-'eyAsu NaM bhaMte ! tIsAe akammabhUmipnu' san 2 trIsa abhUmiyomai Balgii mane apa. sarpiNI kALane vibhAga thAya che ke nathI thatuM? A praznanA uttaramAM prabhu / cha hai-'No iNaTe khamaDhe gIta AL Atha mare12 nathI. mAtU trIsa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u0 8 sU01 karmabhRbhyATikanimpaNama bhUmiSu unmapiNyAdi kAlavibhAgo na bhavatIni / 'paYNaM bhane !' eneSu khalu bhadanta ! 'paMnA bhara hemu paMcama paravA' paJcasu bhagneSu patraTa paravaneSu kSetreSu 'asthi ussapNiIha vA osAriNIDa kA' ati utsarpiNI ni vA avasarpiNIti cA, he bhadanta ! pazca bharatapazcaraktakSetreSu utsaviNyavasarpiNIyAko bhatto na ceti praznaH / uttaramAda-'haMtA atyanta, amti he gautama ! bhAte bane ca kSetre ityapiyAdikAlavibhAgo bhavatyeveni mA: ' paNe bhane ! paMcara 'mahAvidehesu' enepu khalu sadanta ! pana mahAvidaleTa 'agdhi ugrApiNIDa vA omapiNI vA' asti utmAriNIti kA ariNIti nA ? 'goyanA vatyi ustappiNI Nevasthi omaviNI' he zatama ! naizamti unmarpiNI naiyArina atravibhAga nahIM hotA hai / yaha vibhAga to bharatakSetra aura airakA kSetra meM hI hotA haiM videha meM jhAla acanidhana rahatA hai arthAt madA caturtha Araka jaisA rahatA hai / isI viSaya ko spaSTa karane ke lie gautama apa prabhu se aisA pUchate haiM-paMcasu bhara hetu paMcatu evaetu asthi usma' ityAdi-he bhadanta ! pAMca bharata kSetroM aura pAMca airavata kSetroM meM utsa. piNI aura avasarpiNI kAla kA vibhAga hotA hai yA nahIM ? inake uttara meM prabhu karate haiM-'haMtA, asthi hAM, gautama ! pAMca bhagtakSetroM meM aura pAMca rakta kSetroM meM utptapiNI aura avArSiNIkAla kA vibhAga honA hai / 'eetu NaM paMcasu mAvidehetu asthi usma' ityAdi he bhadanta ! pA~ca mahAvidehoM meM kyA utmarpiNI aura avasarpiNI kAla kA vibhAga hotA hai ? uttara meM prabhu karate haiM-'gogamA ! Nevasthi usmapiNI akamimAM utsarpiNI ane avasarpiNI kALano vibhAga ati nathI. A vibhAga te kAratakSetra ane aravatatramAM ja thAya che. videtramAM kALa avasthita rahe che. amita haMmezAM e Ara rahe che. Aja viSayane 154 421! mATe jItabhasvAmI ke mana me 57 cha -'paMcama bharaTena paMca ecaemu atyi RO' tyAhi bhavan pAya satatro ane pAya rivatakSetromAM utsapi ane avasarpiNI kALane vikAsa thAya che ke nathI thane? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-nA aji' kA gautama! pAMca bharatakSetromAM ane pAMga eravatomAM utsapiIi ane avasarpiNI kALA vilAya . 'mu Na paMcamu mahAvidahamu adhi yama' 2 lagana paMca mahAvidamAM pitta ane ava-piMchI kALano vikA yA ? - APA SIMi Hy2 hai-'gogamA! ya samitI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsatre sarpiNI, paJcapahAvidehakSetreSu utsapiNyavasarpiNIkAlau nastaH iti, tarhi kimasti ? tatrAha- avaSTie NaM' ityAdi, 'ahie NaM tattha kAle pannatte samaNAuso' avasthitaH khalu tA kAlaH prajJaptaH zramaNAyuSman ? he zramaNa ! he AyuSman ! tatra mahAvideheSu ekarUpeNa utsapiNyAdivibhAgarahitatayA avasthitaH ekarUpaH kAlaH kathyate ityarthaH / 'eestuNaM bhaMte ! paMca mahAvi dehesu eteSu rAlu bhadanta ! paJcama mahAvideheSu 'arahanA bhagavaMto paMca mahabbaiyaM sappaDikamaNaM dhammaM panavayaMti' arhanto bhagavantaH paJcamahApratikaM samatikramaNaM-atikramaNenaM yuktaM dharma prajJApayanti-upadizanti, he bhadanta ! paJcamahAvidehakSetraSu arhanto bhagavantaH kiM pratikramaNayuktasya paJca mahAdikAkhyadhamanyopadezaM kurvantIti praznaH, bhagavAnAha-'jo iNaTe sama nAyalaH samarthaH, paJcamahAvideheSu aha to bhagavantaH paJcamahAvratikasya atikramaNayuktasya dharmasya upadezaM naiva kuntItyarthaH / kintu 'eesu vasthi olappiNI' he gautama ! pAMca mahAvidehoM meM utsapiNI ava sarpiNI kAla kA vibhAga nahIM hotA hai kyoMki ye donoM kAla vahAM nahIM hote haiM / isakA bhI kAraNa aisA hai ki-'aghaTie NaM tasya kAle pannatte' vahA~ kAla avasthita kayA gayA hai| arthAt mahAvidehoM meM jo kAla hai vaha ekarUpa hI hai-usameM utsarpiNI avasarpiNI aisA vibhAga nahIM hai-'eesu NaM bhaMte ! paMcatu mahAvidehetu arahanA bhagavaMto0 ityAdi' he bhadanta ! ina pAMca mahAvidehoM meM arihaMta bhagavanto kA paMca mahAvrata. sahita aura pratikramaNasahita aise dharma kA upadeza karate haiM ? arthAt pAMcamahAvratarUpa dharma kA pratikramaNasahita kathana karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNa samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM Nevatthi osappiNI' 3 gautama ! pAMya mahAviDAmA sapi bhane ava. sarpiNI kALane vibhAga thato nathI kemake e bane kALa tyAM thatA nathI. -tena 125 gacha -'avadie NaM tattha kAle paNNatte' tyA 4 apasthita kahela che. arthAta mahAvidehamAM je kALa che, te eka rUpa ja che. temAM salI asaNI mevA visA thA nathI. 'eesu NaM bhaMte ! paMcasa mahAvidehetu arahatA bhagavaMto0' tyahi bhagavan 2 // pAMya mahAviDAmA arihaMta bhagavatenA pAMca mahAvrata sahita ane pratikramaNa sahita evA dharmane upadeza kare che? arthAt pAMca mahAvratarUpa dharmanuM pratikramaNa sahita 4yana 42 cha 1 mA prazna utta2vi prabhu 4 cha hai-'No iNa sama hai gautama! A artha khabara nathI. arthAta arihaMta bhagavaMta pratikamaNayukta,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u0 8 0 1 pharmabhUmyAdikanimpaNam 65 NaM pazAmu bhanaTena paMcam airavapamu' patram bharateSu paJcasu ca airakhateSu 'purima panchimagA' pUrvapazcimI-prathamacaramatIrthakarI 'dube arahaMtA bhagavaMto' dvau arhantI bhagavantI paMca mahAyaM' 'paJcamalAvatim pacANubaiyaM paJcAnunavikam gappaDighamaNaM' sapratikramaNaM-matitrAmaNasahitam "dhamma' dharmam 'pannazyati' mazAgata:upadizata ityaH, gautama ! paJcamahAvihe e ca paJcamahApratikAsya dharmasyopadezaM na purunaH parantu pazcATu bharaneSu paJcam airateSu ca paramamatIrthakarI pratikramaNamuktapatramadAnatikasya dharmasya upadeza karAta ni mAtraH / tan ki mahAvi. deheSu dharmopadena eka na mati mAha - tyAdi, masUNa paMvAhAvidehemu prAhAmAyo cAumAma dham pAni ene padAdhideSa mahantI bhagavantayAnuma dharma pratApani netra na pAtratira zramasyopadezaH minu cAyagaraye dhanayoga purvantItyo / ' jaNaM bhaMte ! dI' jamhI pe dala ganna / hope 'bhArade vAle mArate varSe mIse otapahai-arihanta bhagavA pratikAraka paMcamAjApa upadeza pA~ca mahAvidehoM meM nahIM karate haiM kintu-'gagasu paM paMcama mahesu paMcasu ekaetu ityAdi ina pAMca bharatakSetroM meM aura paoNna airavata kSetroM meM prazna carama ye do tIrthara bhAganna pratikramaNa bila pAMca mahAvatapa aura pAMca aNuvata dharma kA upadeza karate haiN| to kyA pAMca mahAvidatoM meM dharmopadeza hI nahIM hotA hai ? lake uttara meM prabhu pharate haiM-'paessu NaM paMca mahAvidahesu arahaMtA bhagavaMto cAu. jAmaM dhammaM pannavayaMti' he gautama ! hana pAMca mahAvivehoM meM arahaMta bhagavaMta cAturyAma dharma kA upadeza karate haiN| pAMca mahAvArUpa dharma kA upadeza nahIM karate haiN| 'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve0 ityAdi, ___aba gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM-zi he bhadanta / hama vartamAna avasarpiNIkAla meM hama jambUdIpasdhina bharatakSetra meM kitane tIrthakara hote pAMca mahAvratarUpa dharmane upadeza pAMca mahAvihema karatA nathI paraMtu 'eksuNaM paMcama bharahemu paMpasa paravaeKABI pAya to mana pAMca evatakSetromAM prathama ane carama e be tIrthakara bhagavAna pratima sahita pAMca mahAvratarUpa ane pAMca agrata dharma upadeza kare che. te zuM parA mahAvidehamAM dharmopadeza ne nathI? A praznanA uttaramAM prabhu 4-eemajaM paMcama mahAvidesa malA bhAvato pAnamA dhamma patra jAti" he gautama! A pAMca mahAnideza ati bhagavAn gAnuyama dhamane upadeza kare che. pAMca maha vanarUpa dharmane upadeza karatA nathI. "yurirpaNa maMte ! mI tyAni - - - - -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 rre $ pIe' asyAM varttamAnAyAmavasa piNyAm 'kai titthayarA pannattA' kati tIrthaMkarAH prajJaptAH, tIrthaM cAturvarNasaMghAtmakaM kurvanti - pravarttayanti ye te tIrthakarAH te tIrthakarAH kiyanto bhavanti ? iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'cavIsaM vitthayarA pannattA' caturnizatistIrthakarAH prajJaptAH asyAmavasarpiNyAM bhArate varSe caturviMzatistIrthakarA bhavantIti bhAvaH / ke te caturviMzatistatrAha - 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'usa' RSabha AdinAthaH - prathamatIrthaH 'ajiya' ajitanAtho dvitIyaH 'saMbhava' saMbhavanAthastRtIyaH, 'abhinaMdaNa' abhinandanazcaturthaH 'sumati' sumatinAthaH paJcamaH, 'suppasa' sumabhanAyaH SaSThaH, asyaiva padmaprabho ityapi nAma 'supAsa' supArzvanAthaH saptamaH, 'sasi' zazIcandraprabhosemaH, 'puSpadaMta' puSpadantaH, asyaiva suvidhirnAma bhavati, navamaH 'sIya ' zItalanAtho dazana: 'sejjaMsa' zreyAMnaH ekAdazaH 'vAsupujja' vAsupUjyo dvAdazaH 'vimala' vimalanAthastrayodaza', 'anaMta' anantanAthaH cahardazaH, 'dhamme' dharmanAthaH paJcadazaH, 'saMvi' zAntinAthaH poDazaH 'kuMthu' kunthunAthaH saptadazaH 'ara' aranAtha: kahe gaye haiM ? caturvidha saMgharUpa tIrtha ko jo karate haiM - unakA nAma tIrthakara hai aise tIrthakara he gautama | isa bharatakSetra meM isa avasarpiNIkAla meM caubIsa hotA hai / unake nAma isa prakAra se hai- RSabha prathama tIrthapravartaka AdinAtha, dUsare ajitanAtha, tIsare saMbhavanAtha, cauthe abhinandana, pAMcave sumatinAtha, chaThe suprabha- padmaprabha, sAtaveM hupArzvanAtha, AThaveM candraprabha, nauve - puSpadanta - suvidhinAtha, dazave - zItalanAtha, gyArahaveM - zreyAMsanAtha, thArahave - vAsupUjya, terahaveM - vimalanAtha, caudahaveM anantanAtha, pandrahaveM - dharmanAtha, solahaveM - zAntinAtha, 17veM kunthunAtha, 18veM aranAtha, 19veM have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke he bhagavan A vartamAna avasarpiNI kALamAM A ja khUdvIpamAM rahelA bharatakSetramAM keTalA tItha karA hAvAnu kahela che? caturvidha sadharUpa tItha pravartAve tenu* nAma tIrthaMkara che. he gautama evA tIrthaMkara. A bharatakSetramAM A avasarpiNI kALamAM 24 cAvIsa thAya che teonA nAma A pramANe che-RSabha pahelA tItha praznataka AdinAtha, 1 khIjA ajItanAtha2 trIjA sa'bhavanAtha 3 ceAthA abhinadana 4 pAMcamAM sumatinAtha pa chaTThA suprabha-padmapaNa 6 sAtamA supArzvanAtha 7 AAThamA caMdraprabha 8 navamAM puSpadaMta suvidhinAtha 9 dezamAM zItalanAtha 10 agyAramAM zreyAMsanAtha 11 khAramAM vAsupUjya 12 teramAM vimalanAtha 13 caudamAM ana"tanAtha 14 papheramAM dhamanAtha 15 seALamAM zAMtInAtha 16 sattaramAM kunthunAtha 17
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ameyacandrikA TIkA za0 2070 8 sU0 1 karmabhUmyAdikanimeNam 6 aSTAdazA, 'malita' mallinAthaH ekonaviMzatiH 'muNigukAya' gunimukhatanAmako vizatitamaH 'nami' nami nAmaka ekakininamaH 'nemi' neminAyanAmako dAvi zanitamaH, ariSTanemiritinAmAntaram 'pAya' pAcavayonigatitamaH 'badamANa' varddhamAnakacazivinamaH, ete RSamadevAdArabhya mahAvIrambAmiparyantAzcatugitistIrthakarA bhArate varSe'syAmarasapiNyAm abhAgityayaH / 'papasiNaM bhaMte ! caDa. vIsAe vitthayarANaM' eteSAM khalu bhainta / caturvizatestIrthakarANAm 'kaha jigaMtarA paNNattA' kati jinAntarANi dvayoniyoranta jinAntaraM tAni kati-kati sakhyA phAni prajJaptAni ? iti praznaH bhagavAnAha-'goyagA' he gautama ! 'tevIsaM jiNaMtarA pannattA' trayoviMzatiH jinAntarANi prajJAni pazasiNa bhane patepAmaparinidiTAnAM jinAnAM kha bhadanta ! 'devIpAe nirNataresu' prayokiMgatI jinAntareSu 'kassa kahi' kasya jinasya tIrtha karasyetyarthaH putra-kasmin jinAntare yasya jinasya saMbandhinaH kasmin jinAntare kayoninayorantare, 'kAliyamugasa' kAlimallinAtha, 20veM munisuvratanAdha, 21, naminAgha, 22veM nAminAtha, 23ce pArzvanAtha aura 24veM barddhamAna, hama pragAra se ye bApabha se Adi lekara mahAvIra svAmI paryanta 24 tIrtha kara bhAratavarSa meM isa avasarpiNIkAla meM hae haiN| aba gautama svAmI prase aisA pUchate haiM-'epasi gaMbhaMte! cavIlAe titthayarANaM0' he bhadanta ! isa caudhIma tIrthakoM ke kitane jinAntara-do jinoM ke antara kahe gae haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! tevIsaM jiNaMtarA emattA' he gautama ! 23 jinAntara phahe gaye haiN| 'epasiNaM bhaMte ! tetrI jiNaMtare ra phAhi.' ityAdihe bhadanta ! ina 23 jinAntaroM meM phila zima jina saMbandhI antara meM do jino ke kisa antara meM-kAlina kA-kAdazAjIrUpa aacaaraDhAramAM aranAthe 18 ogaNIsamAM mahilanA 19 vizvamAM munisaghana 20 ekavIsamAM namInA 21 bAvIsamAM nemInAtha 2 tevIsamAM pArzvanAtha 23 ane grevIsamAM varSa mAna 24 A rIte A abhizI laIne hAvIra svAmI sudhI 24 vIsa tIrthakara bharatavarSamAM A avasarpiNI kALamAM thayA che. 2 gautamayAmI ne re 5. -'mi gNbh| ghasIsAra tityaparANa.' nApIma nInA vA chanA tara-be jInene aMtarALAne eTale ke be nAnI vayanA mAMtarAne ma...2 1 tamA cha-'goyanA! mI jirAga paranA' in 23 navIna nsara 1. 'pAni bhane / rogImAra pirema samma apana kane ra3 tevIma kAnamAM kayA kayA vana saMjI nadamAM- jInA ya
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ daDha bhagavatI kazrutasya - ekAdazAGgIrUpasya kAle ahorAtrasya prathame carame vA mahare yasyAdhyayanaM saMbhAti tat kAlikatam yathA AcArAGgAdikam yasya cAdhyayanAdikaM sarvadeva bhavati tat utkAlika zrutamiti kathyate yathA dazavekAlikAdikam 'bocchede pannatte ' vyavacchedaH prajJaptaH, vyavacchedo'dhyayanAdiparamparAyA vinAzaH kathita iti manaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyama / ' he gautama! 'eesa NaM tevI'sAe jiNaMtaresu' eteSu khalu trayoviMzatI jinAntareSu 'purimapacchimaesa' pUrvapazci meSu prathama rameSu ityarthaH 'advasura, jiNaMtareSu' aSTasu aSTasu jinAntareSu 'ettha NaM kAaiyasuyassa atrocchede pannatte' atra khalla AdyantASTASTajinAntareSu kAlikazrutasya ekAdazAGgI svarUpasya avyavacchedaH prajJataH - vinAzAbhAvaH pratipAditaH 1 yadyapi kAlikatasya vyavacchedaH pRSTo na tu kasyacid avyavacchedaH pRSTa iti avyavacchedasya kathanam ayuktamitra bhavati tathApi apRSTasyAbhidhAnam vyavacchedaGgAdizruna kA - jisakA adhyayana ahorAtra ke prathama athavA carama prahara meM saMbhAvita hai aise 11 aMgarUpa Agama kA vyavaccheda kahA gayA haiadhyayana Adi kI paramparA se vinAza pratipAdita huA hai jisakA adhyayanAdi sarvadA hI ho sakatA hai vaha utkAlika hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'godhamA / eela NaM tebIsAe jiNaMtaretu purimacchima' ityAdi ina 23 jitAntaroM meM prathama aura carama jinA ntaroM meM ATha 2 jinAntaroM meM Adi anta ke ATha 2 jinAntaroM meM ekAdazAGgIrupa kAlikA kA avyavaccheda kahA gayA hai yadyapi kAlikazruta ke vyavaccheda hone kA yahAM prazna kiyA gayA hai kisI ke avyavaccheda hone kA nahIM--ataH avyavaccheda kA yaha kathana ayukta jaisA pratIta aMtaramAM-kAlikazrutanu -ekAdazAMgarUpa AcArAMga vigere brunanu-ke jenu' adhyayana rAtadivasanA pahelA athavA chellA praheramAM sa`bhavita che. evA 11 agIyAra Aga rUpa Agamana-vyavastre kahyo che. arthAt adhyayana vigerenI para parAthI vinAza pratipAdana kahela che. jenu adhyayana vigere hamezAM thaI zake che, te sivAya he bhA praznanA uttarasAM alu che - 'goyamA ! epasu NaM tevIsAe jiNaMtaresu purimapacchimaesu0' ityAhi mA trevIsa lA tarAmAM pahelAM ane chellA jInAntaramAM ATha ATha jInAntarAmAM pahelA ane chellA ATha ATha jInAntAmAM ekAdazAMgIrUpa kAlikazrutanA avyavaccheda kahela che. jo ke kAlikazrutanA vyavaccheda thavA samadhamAM ahiyAM prazna karela che, kAInA avyavacheda thavAnA saMbadhamAM prazna karela nathI, jethI avyavaccheda
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pramaiyacandrikArTIkA zA0 20 u0 850 1 karmabhUmyAdikanimgaNam 69 vipakSajJApane sati vivakSitArthasya jJAna saralatayA bhaviSyatIti kRtvA avyavacchedasyAmidhAnaM kRtmiti| 'majyimaesu sattama jiNaMtaregu' madhyameSu-madhyapu sanama puSpadantAparanAmanavamajinamuvidhita Arabhya poDaza jina zAntinAtha paryanteSu jinAntarepu 'etya NaM phAli samuyasta vocchede pannatte' yatra khalu saptama jinAntareSu kAlikAsya-ekAdazAgIrUpasya vyavacchedaH jJapto-vinAzo bhavatItyarthaH, 'majjhimaesa' ityAdinA 'kasma kahi' ityasyottaraM dattam nAhi-madhyameSu saptama ityukte sati muvidhi jinatIrthasya suvivizItalajinayorantare avacchedaH kAlika zrutasya babhUva, tad vyavacchedakAlaH pradazyate-muvidhizItalaninayoranvare vyavahotA hai phira bhI yahAM jo-aisA kahA gayA hai vaha vyavaccheda kA jJAna saralatA se ho jAne ke liye kahA gayA hai 'najjimaela matta jiNaMtarelu etya NaM kAlipaluyasta bocchede pAte' madhyama ke sAta jinAntaroM meM-puSpadanta se lekara 16 va zAntinAtha taka ke jinAntaroM meM kAlika zruta kA vyavaccheda hA gayA hai-arthAt ina mAta jinAntaroM meM ekadazAGgI rUpa kAlijazruta kA vinAza huA hai-aisA kahA gayA hai 'majjhimaestu' ityAdi pATha dvArA 'kassa kahi' isa prazna kA uttara diyA gayA hai suvidhi aura zItala jinake antara meM jo kAlika dhruna kA vyavaccheda huA so vaha vyavacchedakAla palpopama kA ca nurtha bhAgarUpa huA hai, tathA zItala aura zreyAna jinake antara meM bhI jo vyavaccheda huA-so vaha svacchedakAla bhI palyopama saMbaMdhI A kathana agya jevuM jaNAya che, te paNa ahi je evuM kahyuM cha, te 052rnu jAna sa2NatAthI 51 bhATe 41 cha. 'malijhamAmu sattama jiNaMtaresu estha NaM kAliyamuyassa vocchede paNNata' madhyanA sAtA -tmsupuSpadaMtathI laIne 16 soLamAM zAtinAtha sudhInA anAtamAM kAlitane vyavaheda karela che. arthAt e sa ta inAMtaro ekAdazAMgIrUpa kAlikatane vinAza gha che. tema kahevAya che. 'masimAmu0' yA pa 62 'kassa phadi mAne to . suvidhi ane zItala jInanA antaramAM je kAlikaTTano vaDeda rahe che, te ghava cheda palyopamanA zepA bhAga rUpe racela che 1, tathA zIva ane zreyAMsa janana aMtarache paNa je vya thayela che. te dalAla paNa 595mane cothA bhAgarUpe hana, 2, zreyAMsa ane vAsupUjya jananA aMtara kAlika tane je vyavakeda thayela che, te thavA ka la pa papamA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI cchedakAlaH palyopamasya caturthI bhAgaH 1, zItalazreyAMsa jinayorantare'pi vyava cchedakAlaH patyomasya caturtho bhAgaH 2, zreyAMsavAsupUjyajinayorantare vyavacchedakAlaH palyopamasya caturSu bhAgeSu trayobhAgaH 3, vAsupUjya - vimalajinayorantare vyavacche kAlaH paripUrNamekaM palyopamam 4, vimalAnantayo jinayorantare vyavacchedakAlaH palyopamasya caturSu bhAgeSu bhayo bhAgAH / 5, ananvadharmajinoyarantare vyavacchedakAlaH palpopamasya caturtho bhAgaH 6, dharmazAntinAtha jinayorantare'pi vyavacchedakAlaH palyopamasya caturtho bhAgaH 7 / iti uktaJca - fq 'ca ubhAgo 1, caubhAgora, tinniya caubhAgara, paliyamegaM ya4 / tinneva ya caubhAgA5, cautthabhAgo ya 6, caubhAgo7' // 1 // iti kA caturthabhAgarUpa dhAra, zreyAMsa aura vAsupUjya jinake antara meM jo kAlikazuna kA vyavaccheda huA-so vaha vyavacchedakAla bhI patyopama ke cAra bhAgoM meM se tIna bhAgarUpa dhA3, vAsupUjya aura vimalajina ke antara meM jo kAlikana kA vyavaccheda huA so vaha vyavacchedakAla bhI pUrA eka pattharUpa thA4, vimala aura ananta jinake antara meM jo kAlikana kA vyavaccheda huA so vaha vyavacchedakAla bhI palyopama ke cAra bhAgo meM se tIna bhAgalaya thA5, ananta aura dharma jinake antara meM jo kAlina kA vyavaccheda huA-so vaha vyavaccheda kAla bhI paldhopadma kA caturthabhAgarUpa thA, tathA dharma aura zAntinAtha jinake antara meM jo kAlikana kA vyavaccheda huA so vaha vyavacchedakAla bhI palpopatra kA caturthabhAga rUpa dhA7 / kahA bhI hai- 'caubhAgo caubhAgo' ityAdi / isa prakAra se ina sAna jinAntaroM meM kAlikana kA vinAza huA cAra bhAgAmAMthI traNa bhAga rUpa hatA, vAsupUjya ane vimalajInanA aMtaramAM je kAlikazrutanA vyavaccheda thayA te vyavakAla pazu palyeApamanA pUrA eka palya rUpa hateAja, vimala ane ananta jItanA aMtaramAM kAlikAtane je yuvacchedra thaye te-vyavakezvakAla patyeApamanA cAra bhAgeA paikI traNa bhAga rUpa hatApa, ananta ane dharma jInanA 'taramAM je kAlikazrutanA vyavaccheda thayA, te vyavacchedakAla paNa pakScApamanA cethA bhAgarUpa hateAda, tathA dharma ane zAMtinAtha jInanA aMtaramAM kAli zrutane je vaccheda thayA te yuvacchedakAla yA yasyopamanA thothA lAga 35 te 7 chu' pazu che hai- 'caubhAgo ca bhAgo' ItyAdi A rIte A sAta jInAntamAM kAlikazrutanA vinAza thayeA tathA je
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 20 20 u0 8 sU0 2 kAlikadhunamya vicchenAdini 71 caturthabhAgAH palmamekaM prayazcanurthamAgAcaturtha bhAgAcAryabhAgAtIrtha vyaya. cchedaH // 1 // iti, ___'ettha ' atra eteSu gvala saptama jinAntareSu kAlikathunasya vinAzo'bhUdini / 'sampatya viNaM yocchinne dihivAe' sarvatrApi gvala pavanchino dRSTibAdaH na kevalaM saptasveva dRSTivAdasya vyavacchedaH apitu ma bipi jinAntareSu dRSTivAdo vyavanchinna eveti bhAvaH // 201 // atha vyavacchedAdhikArAdeva agrigaprakaraNamavatArayati-'jaMbuTIveNe' ityAdi, mUlam-'jaMbuddIveNaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osapiNIe devANuppiyANaM kevaiyaM kAlaM puzvagae aNusajjissai? goyamA! jaMbuddIva NaM dIve bhArahe vAse ghamIle osappiNIe mamaM ega vAsasaharUlaM puvAe aNusajjilAi / jahA NaM aMta! jaMbuddIve dIve bhArahe vAle hamIse osappiNIe devANuppiyANaM ega vAsasahassaM puvvagae aNusajjirasai tahA NaM saMte! jaMyudIve dIve bhArahe vAse imIle osappiNIe avasesANaM titthagarANaM kevaiyaM kAlaM puvagae aNusajjitthA ? goyamA! atthegaiyANaM saMkhejjaM kAlaM atthegaiyANaM asaMkhejja kaalN| jaMbudIve NaM bhaMte ! dIye bhArahe vAle imIse osappiNIe dezaNuppiyANaM kevaiyaM kAlaM titthe aNumajjissai goyamA ! jaMbuddIve dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe mamaM egavIsaM vAsasahassAI tathA jo 'mancatya digaM vocchinne didvivApa' dRSTiyAda nAma kA 12yA aMga hai usakA padaccheda to sara hI jinAntaroM meM rahA hai, kevaTa mAta ho jinAntaroM meM nahIM mR0 1 // 'etya viNaM yoninne ridivAra' TipAnAmanu' 12 122 tene vyavahe to badhA ja jInene zAsanamAM karela che. kevaLa sAta ja nAstAmAM na sU0 1
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhagavatIsUtre titthe aNusajjissai / jahA NaM saMte! jaMbuddIve dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe devANuppiyANaM egIsaM vAsusahassAI titthaM aNumajjissai tahANaM bhaMte ! jaMbuddIve dIne bhArahe vAse AgamessANaM caramatitthagarasla kevaiyaM kAlaM titthe aNumajjissai goyamA! jAvatieNaM ullabhasta arahao kosaliyassa jiNapariyAe evajhyAI saMkhejjAI AgamessANaM carimatitthayarassa titthe aNusajjislai titthaM saMte!titthaMtitthayare titthN| goyamA! arahA tAva niyanaM nitthagare titthaM puNa cAuvannAinne samaNasaMdhe taM jahA-samaNA-samaNIo sAvayA saaviyaao| pavayaNaM aMte ! pavayaNaM pAvavaNI pazyaNaM? goyamA! arahA tAva niyama pAvayaNI pazyaNaM puNa duvAlasaMge gaNipiDage, taM jahA AyAro jAva divivaao| je ime bhaMte ! uggA bhogA rAinnA ikkhAgA nAyA koravA ee NaM assi dhamme ogAhaMti ogAhittANaM ahavihaM kasmarayamalaM pavAti,pavAhitA tao pacchA lijjhati jAva aMtaM kareMti ? haMtA, goyamA! je ime uggA bhogA taM ceva jAva aMtaM kareMti0 asthagaiyA annayaresu devaloesu devadattAe uvavattAro bhvNti| kaivihA NaM bhaMte ! devaloyA pannattA goyamA! cauvvihA devaloyA pannattA taM jahA-bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemaanniyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu02|| vIsaime sae aTTamo uddaso smto|| .
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - prameyacandrikA TIkA 20 20 u08 sU0 2 kAlikazrutasya bicchedAdini 73 chAyA-jambudvIpe gvala bhadanta ! dvIpe mArane varSe amyAmarasapiNyAM devAnupriyANAM kiyatkaM kAlaM pUrvagatamanumajipyati ? gautama ! jambUdvIpe khalu dvIpe bhArate varSe azyAmavasapiNyAm ekaM varpasahamaM pUrvagatamanusajipyati / yadhA khalu bhadanta ! jastRDhIpe dvIpe bhArate varSa asyAmavamapiyAM devAnupriyANAm ekaMvarSasahayaM pUrvaganamatusajjiSyati tathA gyalu gadanta ! jamvRdIpa dvIpe bhArate varSe asyAmaksapiNyAm avazepANAM tIrthakarANAM zikaMkAlA anyatajman , gautama! astye kepA saMkhyeyaM kAlam apatye kepAsa asaMkhyeyaM vaalaa| jambudvIpe vilu bhadanta ! dvIpe bhArate varSe asyAmavAmi dezanupiyAgAra kiyA mAlaM tIrthamanusajjiyati, gautama ! jambUdIpe dvIpe bhArate va AbAmaniyAM mama ekaviMzativarpasahatrANi tIrthamanumajijayani / yathA khalu sAma! jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe asyAmAsariyAm dezAnupiyANAmekAvidhivarAvasANi tIrthamanusajjiyati, tathA khalu bhAnta ! janvRdriIya dvIpe bhArate varSe AgamiSyatAM caranavIrthakarasya niyataM kAlaM tIrthasanjiyati ? gautama / yAvatkaM khalu apabhasyAItaH kozalikaraya jinaparyAyaH, pAdattAni saMkhyeyAni AgamiSyatAM caramatIrthakarasya tIrthamanusajjiSyati / tIrtha bhadanta ! tIrtha tIrthakarastIrtham ? gautama ! aIn tAvan niyamAva tIrtharaH, tIrtha punadhAturvarNAkIrNaH zramaNasaMghaH, tadyathA zramaNaH zramamaH pAvasAH zrAvikAH / bhavacanaM bhadanta ! bhavacanam pravacanI vA pravacanam ? gautama ! an tAvat niyamAt / pravacanI, matrapanaM punadizAjhaM gaNipiTakam / tadyathA-AcAro yAvat dRssttibaadH| ye ime bhada. nta ! ugrA bhogA rAjanpA svAkavaH jJAtAH kauravyAH, ete khalu ammina dharma avagAhante avagAhya aSTavidhaM kamarajomalaM pravAhayanti, pravAdya tataH pazcAt siddhaya. nti, yAnadantaM kurvanti, astyekake anyatameSu devalokeSu devatayA upapattAro bhavanti / katividhAH khala bhadanta ! dezlokAH prAptAH? gautama ! catuvidhA devalokAH prajJaptAH tadyathA-bhavanavAsino1, vAnapantarAH2, jyotiSpakAH3, vaimAnikAH4, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 2 // viMzatitame zatake aSTama uddezaH mamAptaH / / vyavaccheda ke adhikAra se hI yaha agrimaprakaraNa prArambha TubhA hai'jaMbUDhIve NaM bhaMte ! dIve' ityaadi| vyavadanA adhikArathI ja A amipara prAraMbha karavAmAM Ave u.-'yUrI meM bhaMte ! dIye yA bha010
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre TIkA- 'jaMbuddIve NaM' ityAdi, 'jaMbuddIve NaM bhaMte / dIve' jambUdvIpe khalu bhadanta ! dvIpe 'bhArahe vAse' bhArate varSe 'imI se osappiNIe' asyAmavasarpiNyAm 'devANupiNaM' devAnupriyANAM yuSmAkaM sambandhi 'kevAyaM kAlaM' kiyantaM kAlam 'putragara aNusajjissa' pUrvagataM - pUrvajJAnam anusajjiSyati kiyatkAlaparyantaM devAnupriyANAM sambandhi pUrvajJAnaM pracaliSyatItyarthaM iti praznaH / bhagavAnAha - gomA' ityAdi, 'gomA' he gautama! 'jaMtudIve NaM dIve' jagbUdvIpe khalu dvIpe 'mArahe vAse' bhArate varSe 'imI se osappiNIe' asyAM pracalantyAmavasarpiNyAm, 'mamaM egaM vAsa sahastraM pubbagara aNusajjissaI' mama ekaM varSasahasram pUrvagatam zrutaM zAstram - zAsanamityarthaH anusajjiSyati varSasahasraparyantaM mama sambandhi pUrvagatajJAnasya vicchedo na bhaviSyatItyarthaH / 'jahA NaM bhaMte ! yathA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve bhArahe vAse' jambudvIpanAmarudvIpe bhArate varSe 'imIse osappi - ite' asyAmavasarpiNyAm 'devANupriyANaM erga vAsasahassaM punnagae aNusajja - 74 TIkArtha -- isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'jaMbUddIve NaM bhaMte / dIve bhAra he vAse0 ' he bhadanta ! jaMbUdvIpa nAma ke isa dvIpa meM sthita bharatavarSa meM isa avasarpiNIkAla meM Apa devAnupriya sambandhI pUrvajJAna calegA - rahegA kyA ? isake uttara meM prabhu ne unase kahA - 'goyamA ! jaMbUddIveNa dIve bhArahe vAle imIle olapiNIe mamaM egaM0' he gautama! jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita bharatavarSa meM isa avasarpiNIkAla meM merA pUrvagata zruta-zAstra- zAsana eka hajAra varSa taka calegA arthAt itane varSoM taka mere pUrvagata jJAna kA viccheda nahIM hogA 'jahA NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve bhArahe vAse hamI se olapiNIe devANupiyANaM egaM vAtasahassaM0' aba gautama ne isa sUtrapATha dvArA prabhu se aisA pUchA hai TIDArtha - --A sUtrathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke'jNbuuddiive NaM bhaMte dIve mArahe vAse' tyahi he bhagavan mudvIya nAbhanA bhA dvIpamAM rahelA bharatakSetramAM A avasarpiNIkAlamAM Apa devAnupriya sabaMdhI pUrvajJAna cAlaze ? arthAt raheze ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa ! jaMbUdIve NaM dIve bhArahe vAse imIse okhappiNIe mamaM egaM0' he gautama ja budvIpa nAmanA dvIpamA rahela bharatakSetramAM A avasarpiNI kALamAM mArU pUrvagata zruta-zAstra--zAyana eka hajAra varSe panta cAlaze. arthAt teTalA samaya sudhI bhArA pUrvagatajJAnatA virahe thaze nahIM' 'jahA NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIne bhrArahe vAse imIse osappiNI ra devANuppiyANa evaM vAsasahassa0 ' gautmsvaasIe A sUtrapAThathI prabhune evuM pUchyuM che ke huM bhagavan A avasarpiNI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ premendrakA 1.3LRP 20 u0 802 kAlikatasya vicchedAdini0 75 sa' devAnumiyANA sambandhi eka varSasaha yAvat pUrvagataM zrutamanusajjiyati 'vaha of maiMne ! jaMhI dIve bhArahe vAse' tathA khala bhadanta ! jambUdvIpe dvIpe mArane varSe 'imIse osaviNIe' asyAbhavana piNyAm 'aba sANaM vizvagarArNa kevayaM kAlaM putragaNa aNusajjitthA ' avazeSANAM bhavadvicArAM tIrthakarANAM kiyantaM kAlaM pUrvagata zrutam anvasajjat bhainna ! yathA syAmavasarpiNyAM bhavataH zrutamekaM varSasahasraM sthAspati tathA vyanItIkarANAM zruta kiyatkAlaparyantamantraviSThaditi maynAzayaH / bhagavAnAha - 'goyamA !' ityAdi / 'gopamA' he gautama! 'atthegayANaM saMkhejjaM kAlaM' astvaM pAM pacAnupUrvyA pArzvanAthAdInAM saMkhyAta kAlaM zrutamanyatiSThan - 'atyegaiyANaM asaM jaMgA' astyekeSAm RpamAdInAm saMkhyAtaM kAlaM pUrvagatam anvatiSThaditi / 'jaMbuddIce NaM maMte ! dIve bhArahe. vAse' jamhI khala bhadanta ! dvIpe bhArate varSe, 'imAne osappiNIe asyAmatramarpi he bhadanta ! isa avasarpiNIkAla meM hama svadIpa sthita bhantakSetra meM Apa kA pUrvagata zuna jaisA eka hajAra varSataka calegA, vaisA hI isa avasarpiNIkAla meM isa jambUdrIya sthira bharatakSetra meM zeSa tIrthakaroM kA pUrvagatazruta - zAsana kitane phAla taka calA hai ? uttara meM prabhune kahA 'gomA ! atthegayANaM saMkhejjaM kAlaM. atthegayANaM asaMkhejjaM kAlaM ' he gautama! hue kitane naharoM kA pacAnupUrvI ke anusAra pArzvanAtha AdikoM kA saMkhyAta kAla taka zuna calA hai, tathA kitaneka RSabha Adi tIrthakaroM kA amAna kAla mata pUrvagata zruta calA hai-: gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM- 'jaMbuddI bhaMte / dIve bhArahe vAse' he bhadanta ! isa jambUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita bharatavarSa meM 'kSmI oma. ppiNIe hama avasarpiNI kAla meM 'devAciyANaM vayaM kAlaM tirathe aNumajissa' Apa devAnupriya saMyaMtrI tIrtha-zAmana kinane kAla taka :-aya kALamAM A ja dRDhIpamAM rahelA bharatakSetramAM Apanu' pUgatazrRta jema eka hajAra varSa sudhI cAlaze teja rIte A varSI kALamAM ja buDhIpamAM rahelA bharataratramAM khaphInA tIya karAnuM plena na-zAsana TeTalA samaya suSI gAte hai? annanA uttara dhanu - 'gotramA ! atyevaiyANa apAme jIta pIteA devA tIrtha karAnu padmAnuMpUvI' pamANe pAnanA vizenuM gAna sakhyAta kALa sudhI cAlyuM che. tathA prabhu vagere keTalAka tIrthaMkaranu mAsanA asaMkhyAta TALa sudhI pUrvagatA hai. gItamayAmI prabhU he se! ze mArAma' che. bAvana A jaMdI nAmanA dIpAM rahevA bharatakSetramAM 'imose bImagIta'mA apamapiM devA deva kAla
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bhagavatI sUtre " NyAm 'devANupiyANaM kevaiyaM kAlaM titthe aNusamissa ' devAnupriyANAM sambandhi tIrtha kiyantaM kAlamanusajjiSyati bhavatpracalitatIrthaM kiyatkAlaparyantam anuvartyate ityartha iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve bhArahe vAse' jambUdvIpanAma ke dvIpe bhArate varSe 'imIse osappiNI' asyAmavasarpiNyAm 'mamaM egavIsaM vAsasahassAI titthe aNusajji saI' mama ekaviMzativarSasahasrANi tIrthamanusajjidhyati / 'jahA NaM bhaMte!' yathA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve bhArahe vAse imose osappiNIe' jambUdvIpanAma ke dvIpe bhArate varSe asyAmavasarpiNyAm 'devANupiyANaM egavIsaM vAsasahassAI titthaM aNusajjissa' devAnupriyANAmekaviMzati varSa sahasrANi yAvat tIrthamanusajjiSyati 'vahANaM bhaMte' tathA khalu bhadanta ! 'jaMbuddIve dIve bhArahe vAse' jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe 'AgamessANaM' AgamiSyatAm bhaviSyatkAle AgacchatAM mahAyajJAdInAM jinavarANAm madhyAt 'carimatityayararasa' 'caramatIrthakarasya - sarvA pekSayA antimasya 'kevaiyaM kAlaM titthe aNupajjissara' kiyantaM kAlaM tIrthamanusajjiSyati AgAmI tIrtha karANAm yo'ntimastIyaikarastasya tIrthaM kiyatkAlaparyantaM sthAsyatIti praznaH / uttaramAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama | jAvapracalita rahegA ? arthAt Apake dvArA calAyA gayA tIrtha kinane mamaya taka rahegA isake uttara meM prabhu kaha raheM haiM- 'govamA / jaMbu. dIve dIve bhArahe bAse0' he gautama! jambUdrIpa nAma ke isa dvIpa meM sthita bharatakSetra meM isa avasarpiNI kAla meM merA tIrtha 21 hajAra varSAtaka calegA aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'jahA NaM bhate ! jaMbuddIve dIveM bhAra vAle imIle osappiNIe0' he bhadanta / isa jambUdIpa meM sthita bharatakSetra meM ila avasarpiNI kAla meM ApakA tIrtha jaisA 21 hajAra varSa taka calatA rahegA vaisA hI Age honevAlA mahApadmAdi 24 jinavaroM ke antima tIrthakara kA tIrtha kitane kAlataka calegA ? 1 A titthe aNusajjira' Apa hevAnupriya samadhI tIrtha-zAsana DeMTalA sabhaya sudhI pracalita raheze ? arthAt Ape pravartAvela tI keTalA samaya sudhI raDeze ? yA aznanA uttaramA alu - 'goyamA ! jaMbuddIve dIve bhArahe kAle hai gautama ! jammUdrIpa nAmanA dvIpamAM rahelA bharatakSetramAM A avasarpiNI kALamAM me pravartAvela tItha 25 ekavIsa hajAra varSa sudhI nyAsaze. irIthI gau+bhasvAmI prabhune me pUche che ! - 'jahA NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve mArahe 'vAse imIse osappiNIe0' he agavan yA yudvIpamAM raDelA bharatakSetramAM A avasarpiNI kALamAM Ape pravartAvela tItha jema 21 ekavIsa hajAra varSa sudhI cAlu raheze teja rIte bhaviSyamAM thavAvALA mahApadmAdi 24 cAvIsa jInavarA paikI chellA tItha kareAnuM tI keTalA samaya sudhI cAlu
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA TokAza0 20 u0 8 0 2 kAlikayutasya vicchedAdini073 irNa usamasa arao kosaliyassa jiNapariyAe ' yAvatka' khala RmasyAtaH kauzalikasya - kozala dezodbhavasya jinaparyAyaH kevaliparyAyaH sa ca varSasahasranyUnaM pUrvalakSam 'patraiyAI saMkhejjAI' etAvatkAni saMkhyAtAni varSANi 'AgamesmANaM' AgAmiSyatAM tIrthaMkarANAm madhyAt carimatityayarasta 'caramatIrthakarasya, 'titye aNusajji tIrtham anu yati anAgatAntimatIrthakarasya tIrthaM varSasahasra-yUnaM pUrvalakSa sthAstotram | tIrthaprastAvadeva idamA- ' tithaM maMte! tityaM tityayare vityaM' tIrthaM bhavatI tIrthaGka vA tIrtham he bhadanta tIrthe caturvidhasaM rUpaM tIrtham-tIrthazabdavAcyam athavA tIrthakaraH- vIrthazabdavAcya iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gogramA ! jAvahaeNaM usabhasma arahao kosa jaNapariyAe0' he gautama! kozala dezodbhava RSabha arihanta kI kevaliparyAya jisane kAlataka kI hai-arthAt kozala dezodrava R arihanta zrI kevaliparyAya ekahajAra varSa kama ekalAkha pUrva kI hai itane hI saMkhyAta varSoM taka AgAmI tIrthaMkaroM meM ke antima tIrthakara kA tIrtha rahegA arthAt anAgata antima tIrthakara kA tIrtha eka hajAra varSama eka lAkha pUrva taka rahegA caurAsI lAgva varSa kA eka pUvAGga hotA hai aura 84 lAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai aise eka lAkha pUrva taka unakA tIrya rahegA, isa eka lAkha pUrva meM eka hajAra varSa kama jo kiye gaye haiM ve asthAvasthA ke kiye gaye haiM / tIrtha ke prakaraNa se apa gautamasvAmI prabhu se aisA bhI pUchate haiM- 'tityaM bhaMte / tisthaM titthayare titthaM' he bhadanta / tIrtha-caturvidha saMgharUpatIrtha tIrtha zabda kA vAcya hai ? yA tIrthakara tIrtha zabda kA vAcya hai ? uttara meM prabhu kahate raheze 1 mA praznanA uttarache hai- 'gogamA ! jAvaddavaNaM usa bharata araja kosaliyAsa jiNapariyAra' he gotama / zasa heAbhAM tyanna thayelA RSabha bhagavAnanI kelIparyAya jeTalA kALa sudhInI che- arthAt dAzA dezamAM thayelA Atra bhagavAnanI phelIparyAya eka rabara varSa krama ekalAkha pUrva sudhI raheze. 84 ceAryAgI lAkha varSanuM eka pUrvaga thAya che, ane 84 cAryAzI lAkha pUrvAMganuM eka pUrva thAya che. evA eka lAkha pUrva sudhI teonuM tItha pratita raheze. A eka lAkha pUtra eka stara vadha je kama kathA che, te chAstha avasthA mATe kahevAmAM Avela che. tAnA pAradhI have gotamasvAmI anune mevu pUre he he- 'dityaM bhave ! nitya' tithayati' se lagavan tIrtha-piMdha tIrtha se nArtha zu vAgya che ke tIya kara e tIya zabda vAcya che? A praznanA uttaramAM pratyu
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 bhagavatIsatra ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'arahA tAva niyamaM titthayare' arhan tAvata niyamAt tIrthakaro na tu tIrtharUpaH, titthaM puNa cAvannAinne samaNasaMdhe' tIrthaH punazvAta. varNA kIrNaH zramaNasaMghA, catvAro varNA yatra sa cAturvarNaH cAturvarNazcAsau AkIrNazca kSamAdiguNairAkI?-vyApta iti cAturvarNAkIrNaH zramaNasaMgha eva tIrthazabdavAcyo na tu nIrtha pharastIrtharUpaH sa tu tIrthasya vyavasthApaka eva nahi vyavasthApyavyavasthApakayorakyamiti bhAvaH / tIrthasya zrama saMghasya svarUpameva darzayati- jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'samagAsanaNIo sAvayA sAviyAo' zramaNAH zramaNyaH zrAvakAH zrAvikAzca tathA ca sAdhu sAdhvI zrAvakazrAvikANAM saMgharUpa etra tIrthazabdasya mukhyo'rthaH, etAzatIrthasya kAraka eva tAvat niyamata pabhAdinatu svayaM sa tIrthasvarUpaH / 'pavayaNaM bhane ! pavayaNaM pAvayaNI pavayaNaM' pravacanaM bhadanta ! pravacanam haiM-'goyamA ! arahA tAva niyamaM titthayare, titthaM puNa cAvannAinne samaNasaMdhe' arhanta to niyama le tIrtha kara hI hote haiM, ve tIrtharUpa nahIM hote haiM, tIrtha to cAravarNoM vAlA evaM kSamAdi guNoM le AkIrNa-vyApta bharA huA-zramaNa saMgharUpa hI hotA hai isa prakAra tIrthakara tIrtharUpa nahIM hotA hai, ve to tIrtha ke vyavasthApaka hI hote haiM / ataH tIrtha aura tIrthakara meM vyavasthApya vyavasthApaka meM-aikya nahIM hotA hai, zramaNasaMgharUpa tIrtha kA svarUpa-'samaNA samaNIbho' zramaNa, zramaNI, zrAvaka aura zrAvikA ina savarUpa hai isa prakAra sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, prAdhikAoMjJA jo saMva hai vahI tIrtha zabda kA mukhya artha hai / aise tIrtha ke kAraka hI niyamataH RSabhAdi haiM-ataH ve svayaM tIrtharUpa nahIM haiN| aba punaH cha -'goyamA! arahA tAva niyama titthayare titthaM puNa cAucaNNAiNNe samaNasaMghe' ma ta niyamathA tItha 42 01 DAya cha tA tI 35 jAtA nathI. tIrtha te cAra varNovALA ane kSamA vigere guNethI vyApta-bharelA zamaNusaMgha rU5 ja hoya che. A rIte tIrthakara tIrtha hotA nathI teo te tIrthanA vyavasthA5ka ja hoya che. jethI tIrtha ane tIrthakaramAM vyavasthApya ane vyavasthApakamAM ekayapaNuM hotuM nathI. zramaNasaMgharUpa tIrthanuM svarUpa 'samaNA samaNIo0' bhaya, zrama, zrA14, ane zrAvi mA 32 cha / rIte sAdhu, sAdarI zra vaka ane zrAvikAone je sa gha che teja tIrdha zabdane sakhya artha che evA tIrthanA pravartaka ja niyamathI aSabha bhagavAna vigere che. tethI teo pite tartharUpa letA nathI. va izathI gautamatvAmI prabhune me pUche che hai-'pavayaNaM bhaMte ! pavayaNaM paoNvayaNI pavayaNaM' sagavan pravayanamAgama prayana zanA pAya cha,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ medrikA TIkA za0 20 u0 8 0 2 kAlikAthunamyavicchedAdini0 prakarSeNa ucyate-kathyate vacanam abhidheyamaneneti pravacana- Agamastadanta ! pravacanam - mavacanazabdavAcyam athavA mavacanI - pravacanasyopadeSTA praNetA vA tIrthakarAdi jinaH vacanaM - pravacanandasya vAcya bhavati, 'pAzyaNI' ityatra dIrghatA prAkRtatvAt pravacana iti tadartha iti praznaH / bhagarAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama | 'arahA tAva niyamaM pArayaNI' ana tIrthakaraH niyamata stAvat pracacanI - mavacanakartA na tu vacanaM mavacanazandavAcyaH patrayaNaM puNa dubAlasaMge gaNipiDage' pravacana punardvAdazAnaM gaNipiTaka meka- AcArAgyAnAnasUtrakRtAdgAdikameva dvAdazAGgam gaNipiTakam tadeva pravacana vAcam tasyaiva ca adhyetavyattras na tu tAdRzamavacanakartA tIrthakaraH pravacanamiti mAtraH / gautama aisA pUchate haiM- 'pavaNaM bhaMte / patragaNaM pANI pacavaNaM' he bhadanta | pravacana pravacana- Agama pravacana zabda kA cApa hai yA praya canI- -pravacana kA upadeSTA-praNetA tIrthaMkarAdi jina-pravacana zabda kA vAcya hai ? 'prakarSeNa ucyate kathyate, vacanam - abhidheyam anena' isa vyutpatti ke anusAra yahAM pravacana zabda se Agama gRhIta huA hai, kyoMki nirdoSa rUpa se saMzayAdi rahita rUpa se jisake dvArA abhidheya artha kahA jAtA hai vahI pravacana hai-aisA vaha pravacana tIrthaMkaropadiSTa Agama hI hai 'pAvayaNI' meM dIrghanA prAkRta hone ke kAraNa se huI hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! arahA tAtra niyamaM pAtrayaNI, pavaNaM puNa dubAlasaMge gaNipiDage' he gautama / ani tIrthaMkara niyama se kartA hone se pravadhanI hote haiM, ataH ve pravacana zabdavAcya nahIM hote haiM, pravacana to dvAdazAdgagaNipiTaka hI honA hai, AcArAMga, pravacanI-pravacana ApanAra upadezaka-tIrthaMkara vigere chata-pravacana zabdanA vAgya che ? 'prakarSeNa ucyate kathyate vacanam Abhiveyam anena' yA vyutpatti pramANe ahiyAM pratracana zabdathI Agama gadguNa karAyA che, kemake nirdoSa35thI saMzaya vagerethI rahitapaNAthI jenA dvArA abhidheya za kahevAmAM Ave che, teja pravacana kahevAya che, evuM te pravacana tItha karIe upadezela Agama ja che. 'pAvayaNI' pada AmRta sopAdhI horgha zragesa he A praznanA uttaramAM prabhu use he -'goyamA ! arahI tAba niyaMge pAvacI patraya putra maMge zanitti' hai gautama anIyara niyamathI pravacana kartA dAvAthI pravacanI hAya che, tethI tene pragana zabdanA vacce nAnI pravacana te hrahazAMga gaNipiTakaja che-AcArAMga, spAnAMga, tAMga, vagere je da
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 * bhagavatIsUtre etadavahitapUrva zramaNAdisaMgha ityuktam zramaNAzrogrAdikulotpannA evaM bhavanti te cogrAdayaH prAyaH siddhipathamanuvrajantIti darzayannAha - 'je ime' ityAdi, 'je ime bhaMte' ye ime bhadanta ! ' uggA' ugrAH - ugrakulotpannAH 'bhogA' bhogAH - bhogavaMzaprabhavAH, 'rAnnA' rAjanyAH 'ikkhAgA' ikSvAkA: ikSvAkukulasaMbhRtAH, 'nAyA' jJAtA:jJAtakula prabhavAH 'koravtrA' kurukula' tpannAH kauravyAH, 'ee NaM asi ghamme ogAhaMti' ete - uparoktAH - ugrAdayaH khalla asmin - jinapatipAditadharme avagAhante - pavizanti dharme praveza dharmArAdhanam tathA ca jinamatipAditadharma svIkRtya zraddhAvizvAsAbhyAM tamArAdhayanti ityarthaH / 'ogAhittA' asmin dharme avagAhya- e nAzadharmasya sthAnAMga, sUtrakRtAMga, Adi hI isake dvAdazAMga haiM aisA bAdazAMga gaNipiTaka hI pravacana zabda vAcya hotA hai. aura vahI adhyayana ke yogya hotA hai, aise pravacana ke karttA tIrthaMkara pravacanarUpa nahIM hote haiM / abhI zramaNAdi saMgha aisA jo kahA hai so ye bhramaNa ugrAdikulotpanna hI hote haiM - aura ve ugrAdi prAyaH siddhi patha para calate haiM yahI bAta yahAM aba prakaTa kI jAtI hai - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'je ime bhaMte! jaggA, bhogA.' he bhadanta ! jo ye ugrakulotpanna kSatriya haiM, bhogavaMzotpanna kSatriya haiM, 'rAinnA' rAjakulotpanna kSatriya haiM, 'ikkhAgA' ikSvAku kulotpanna kSatriya hai, 'nAyA' jJAtakulotpanna kSatriya haiM 'korA' kuru kulotpanna kSatriya haiM, 'eeNaM assi ghamme ogArhati' so ye jinapratipAdita dharma meM praveza karate haiM - arthAt usakI ArAdhanA karate haiM aura zraddhA vizvAsapUrvaka usakI ArAdhanA karake 'aDavihaM kammarayamalaM pavohaMti' zAMgA che. evuM dvAddazAMga gaOipiTakaja pravacana zabda vAcya haiAya che, ane teja adhyayana caiAgya hAya che. evA pravacananA kartA tI'kara pravacanarUpa hAtA nathI, upara zramaNuddhi sauMgha e pramANe je kahevAmAM Avyu che, te te zramaNeA ugrAdi kulamAM utpanna thayelA ja hAya che, ane te ugAdi prAyaH siddhi mArga paraja cAle che. eja vAta have ahiM batAvavAmAM Ave che bhAbhAM gautamasvAmI ajune me pUche che - je ime bhaMte ! uggA bhogA0' huM bhagavat A umrakulamAM utpanna thayelA je kSatriyA che, bhAgava'zamAM utpanna thayesA kSatriyo che, ''innA' rAmasabhAM utpanna thayesA kSatriyo che. 'ikkhAgA' trAsamAM thayelA kSatriyo che, 'nAyA' jJAta sabhAM thayelA kSatriyo che, 'koravvA' 3bhuNamAM utpanna thayelA kSatriyo che, 'epa NaM bhasi dhamme oogaa'na' te A jIna praNitadhamamAM praveza kare che, arthAt tenI ArAdhanA zraddhA vizvAsa pUrva tenI mArAdhanA irIne 'aTUviha' kammarayama
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u0 8 102 kAlikathutamya viccherAdini0 81 ArAdhanaM kRtvA 'avihaM kammarayamalaM payoti' vidham-aSTaprakAraka kamarUpa rajomala praharanti ghAyabAnibhavAbhinnam-aSTaprakArakaM karma vinAmayantItyarthaH, 'pavAhinA apavidha kauranomAnTam prajAhaginyA-karmamRlaM vinAzya to panlA sini' nataH-karmamalakSAlanAnantaraM midhyanti-sidrim-kAntilAnyantikadumvaninilpAm nizIsayama pAvApniyalpA mokSalakSmImAmAdayanni jAna aMta kareMti' yAvadantaM caturvanti yAdena 'yuddha panne mucapake parininti lAgyAnAm eteSAM grahaNaM bhavani, tamA va samApigame polAnamAlAya mokSa mAnunni sarvaduHkhAnAmanta zunita kinigi mAnaH / gaNamAnAda-hanA ityAdi, nA! goyamA inda, gautama ! 'je ime uggA govA va jAva bhI zI se ugrA bhogA rAjanyA ikSAkado jnyaataa| auracyA asthidharme avagAha se avaga hA aSTavidha parmapala ko-vAti, aghAtideha bhinna ATha prakArakoM ko naSTa karate haiM-tathA jana ATha prakAra ke karmoM kI li ur3Akara bAda meM ye kyA aikAnti Atyantika dAkhabhivRttimpa aura niratizaya sulAvAptirUpa mokSa lakSmI ko prApta karate haiM 'jAra aMtaM phareti yAvat the-panna hote hai? mukta hote haiM ? parinirvAta hote haiM ? bhIra lavadAvoM kA anta marate hai ? arthAt-pharmApagama hone para ve kevalajJAna ko prApta karake mokSako prApta karate haiM aura sarvadukhoM kA anna karate haiM kyA ? isa prakAra ke prazna ke uttara meM prabhu gautama le kahate haiM-'haMtA, goSamA!' hAM, gautama jo ye ugrakulotpanna kSatriya hai, bhogakulotpanna kSatriya haiM, rAjanya-rAjakulospanna kSatriya haiM, ikSvAku kulotpanna kSatriya hai, jJAnakulotpanna kSatriya pohaMti' mA pradhAna mabhagana-ti, 45ti, vizeSa ni mA prakAranA karmone nAza kare che, tathA te aThe prakAranA karmonI dhULa uDADIne te pachI teo ekatika-AtyaMtika duHkhanivRttirUpa ane nitizaya subhanI prAti35 bhAbhIne pAsa 53 cha. 'jAya aMga phareti yAvat namA buddha thAya che? mukta thAya che? parinirvAna thAya che? ane sadupano aMta kare che ? arthAt karmane nAza thavAthI te kevaLagAnane prApta karIne mAne prApta kare che ? ane sarva duHkhe ata kare che? A prakAranA bhaRI SttaramA -sA govamA!' gIta ! ! Et. kalanAM utpanna thayelA kSatriya che, je kula utpara thayelA kSatrio che. rAja kulamAM utpanna thayelA kavi che, IvAlamAM paNa thayela kavi che, pAtaLamAM utpanna thayelA kSatrio che, kurUkulamAM tatpara thayelA trio che,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstra pharmarajomalaM prakSAlayanti, prakSAlya samArAdhitajJAnamArgAH siddhayanti, budhyante mucyante parinirvAnti saduHkhAnAmannaM kurvanti / 'atthegaiyA annayaresu devaloesu devatAe uvavattAro bhavaMti' astye ruke ye ki padavaziSTakarmANaste anyatareSu devalokeSu devatayA upapattAro bhavanti / devalokAdhikArAdeva idamAha-'kaivihANa' ityAdi, 'kaivihANa bhaMte' kati. vidhA:-katiprakArAH khalu bhadanta ! 'devaloyA pannattA' devalokAH prajJaptAH 1 bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'caubihA devaloyA panattA' caturvidhAH-catuHprakArakA devalokAH prajJaptA- kathitAH, devalokaniSThaM cAturvihaiM, kurukulotpanna kSatriya haiM, ve isa dharma kI ArAdhanA zraddhA vizvAsa se yukta hokara karate haiM aura ArAdhanA karake kamarajomala ko AtmA se dhokara alaga kara dete haiM, isa prakAra karmarajomala ke vigama se samArAdhita jJAnamArgadhAle hokara ve siddha ho jAte haiM, buddha ho jAte haiM, mukta ho jAte haiM, bilakula zItalIbhUta ho jAte haiM, aura samasta duHkhoM ke antakartA bana jAte haiN| so saya hI ye aise nahIM hote haiM-'atthegaDyA annayaresu devaloesu kintu inameM kitaneka aise hote haiM jo apane kucha baddhakarmoM ke avaziSTa rahane ke kAraNa anyatara devalokoM meM devarUpa se utpanna ho jAte haiN| devaloka ke adhikAra se aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'karavihA NaM bhaMte ! devaloyA pannattA' he bhadanta ! devaloka kitane kahe gaye haiM? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! cauncihA devaloyA pannattA' he gautama / devaloka cAra prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra teo zraddhA vizvAsa yukta thaIne A dharmanI ArAdhanA kare che, ane ArAdhanA karIne kamarUpI dhULarUpa maLane AtmAthI dhoIne alaga kare che. A rIte karmarUpI romaLane nAza thavAthI jJAnamArganI ArAdhanA karIne teo siddha thaI jAya che, buddha thAya che, mukta thAya che, bikula zItibhUta thaI jAya che, ane saghaLA duHkhanA aMtakartA bane che. te badhA ja evA detA nathI 'atthegaiyA annayaresu devaloesu0' paraMtu tamAma mA mevA DAyache hai, pitAnA kaMIka karmo bAkI rahevAthI bIjA devalekemAM devarUpe utpanna thaI jAya che. devalokanA adhikArathI have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke'kivihaa NaM bho! devaloyA paNNattA' he bhagavan paTarI 4 4o ch| mA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai 'goyamA ! caunvihA devaloyA pannatA'
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA za0 20 u0 8 0 2 kAlikanasya vicchedAdini0 83 dhyameva darzayannAha - 'vaM jahA' ityAdi, 'ta jahA ' tadyathA- 'bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vaimANiyA' bhavanavAsino vAnavyantarA jyotikA vaimAnikAH / 'sevaM maMte ! sevaM maMtre | ti' tadevaM bharanta ! bhan iti // 2 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallama-masiddhavAnaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakamavizuddha gadyapadyanekAnyanirmApaka, bAdimAnamardaka- zrIzAha upati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlayaviviracitAyAM zrI " bhagavatImutra" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM viMzatizata ke aSTamodezakaH samAptaH || 20-8|| se haiM- 'bhavaNavAsI, vANamaMtarA josiyA bemANiyA' bhavanavAsI, pAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' prabhu ke dvArA isa prakAra se pratipAdita hue viSaya ko sunakara gautamane kahA- he bhadanta ! Apane jo hama prakAra se viSaya kA pratipAdana kiyA hai vaha sarvathA satya hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bIsaveM zatakakA // AThavAM uddezaka samApta // 20-8 / / gautama ! devo yAra prahAranA mahesa he 'taM jahA' te bhA prabhA - 'bhavaNavAsI yANamaMtarA joisiyA vaimANiyA' lavanavAsI, vAnabhyantara, jyotiSTha ane vaimAnika 'seva' bhaMte! seva' bhaMte / ti' pramukhe yA rIte pratipAdana rekhA viSayane sAMzaLIne gautamasvAmIe prabhune kahyu ke huM bhagavana Ape A viSayane je rIte pratipAnti karela che, te sA satya ja che. huM bhagavana khApa devAnu priyanuM kadhana sava thA satya ja che. A pramANe kahIne tapa ane sayamathI pAtAnA AmAne bhAvita karatA kA gaunamAmI pentane sthAne birAja thaya1nuM jainAcArya jaitayama divAkara pUchyazrI 5 sIlAlajI mahArAja kRta bhagavatI'nI prameyAnDriyA vyAkhAnA vIsamA AnakanA 1me kasama ma 20-81
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtra atha viMzatitamazatakasya navamoddezakaH prArabhyate // __aSTamodezakAnte devAH kathitAste ca devA AkAzacAriNo bhavanti evaM labdhimanto'nagArA api AkAzacArigo bhavantIti tAn pradarzayituM prastauti'kainihA NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-'kaivihA gaM bhaMte! cAraNA pannattA, goyamA! duvihA cAraNA pannattA, taM jahA vijAcAraNA ya jaMghAcAraNA ya / se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai vijAcAraNA jaMghAcAraNA, goyamA ! tassa NaM chaTheM chaTTeNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM vijjAe uttaraguNaladdhiM khamamANassa vijAcAraNaladdhI nAma laddhI samupajjai, se teNa?NaM jAba vijjaacaarnnaa2| vijjAcAraNasta NaM bhaMte ! kahaM sIhA gaI kahaM sIe gaivisae pannate ? goyamA ! avaNaM jaMbuddIve dIve jAva kiMci visesAhie prikkhevennN| deve NaM sahaDie jAba mahAlokkhe jAva iNAmena tikaTThA kevalakappaM jaMbuddI dIvaM tihiM accharAnivAehiM tikkhutto anupariyahitA NaM havvamAgacchejjA vijjAcAraNassa NaM goyalA! tahA sIhA gaI tahA sIhe gaivilae patnatte / vijAcAraNassa NaM bhaMte! tiricaM kevaiyaM gaivisae pannatte? goyamA! se NaM io egeNaM upyAeNaM sANunuttare phavae samosaraNaM karei, karittA tahiM ceiyAI vaMdA vaMdittA vitieNaM uppAraNaM naMdIlaravare dIve samosaraNaM karei, karittA tahiM ceiyAI vaMdai vaMdittA tao paDiNiyattAi, paDiniyattittA iha Agacchai, AgacchittA iha ceiyAiM vaMdai / vijjAcAraNassaNaM
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ maindrikA TIkA za020 u09 0 1 labdhimantaH gatinirUpaNam goyamA ! tiriyaM evaie gaivisae pannatte ? vijjAcAraNasta of bhaMte! uDUM kevaie gativisae pannatte ? goyamA ! seNaM io egeNaM uppAraNaM naMdAvaNe samosaraNaM kareM karitA tarhi iyAI vaMda vaMdittA ditieNaM uppAeNaM paMDagavaNe samosaraNaM kare, karitA tarhi cehayAI vaMdai, vaMditA tao paDiniyattai, paDiniyattittA ihamAgacchai, iha AgacchittA, iha beiyAI baMdai / vijjAcAraNassa NaM goyamA ! u evaie gaitrie pannatte / seNaM tassa ThANassa aNAloiyapaDite kAlaM karei, natthi tarasa ArAhaNA, se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkate kAlaM kare, asthi tassa ArAhaNA // sU0 1 // 85 chAyA -- havividhAH khaca madanta ! cAraNAH matAH, gautama / dvividhAdhAraNAH prAptAH, tadyathA - vidyAcAraNAtha jaMghAcAraNAzca / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate vidyAcAraNAH, javAcAraNAH gautama ! tasya khalu pAThApyena anikSiptena tapaH karmA vidyayA uttaraguNalabdhi kSamamANasya vidyAcAraNa nimtI dhiH samutpadyate vattenArthena gautama ! evamucyate vidyAcAraNA vidyAcAraNAH / vidyAcAraNamya khala bhadanta ! kathaM (kitI) zIghrAgatiH, katham - (kimAna ) zIghro gativiSayaH matamaH 1 gautama | ayaM khalu jambUdvIpo dvIpaH yAvat kiJcit zeAdhikaH parikSepeNa / deva: khalu maharddhiko yAvanmahAmarUpo yAvat idameva iti kRtvA kevalakalpaM jaMbudvIpaM dvIpa tribhironipAneH trikRtyo'nuparyaya khalu indramAgacchetu vidyAcArasya sada gautama ! tathA zIghrAgatistathA zIno gativiSayaH mataH / vidyAcAragasya candra bhadanna ! niveza haNana gatiyiH zaptaH gautama ! santa ekena utpAtena mAnuSottare pasaraNaM karoti kRpA nayaninandate, afaadaard navadvIpe NaM karoti nA namra tataH pratinanimitya ujaganjati dahAgatya cainyAni nandane, vidyAcaraNamya gautama ! viMga etAvAna gativiSayaH mazataH / vidhAnAraNamya dAnagatiH gautama !
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ :26 / bhagavatIsUtra sa khalu ita ekena utpAtena nandanavane samavasaraNaM karoti, kRtvA tatra caityAni vandate, vanditvA dvitIyena utpAnena paNDakarane samavasaraNaM karoti, kRtvA tatra caityAni vandate vandityA tataH pratinivartate, pratinivRtya ihAgacchati, ihAgatya iha caityAni vandate, vidhAcAraNaraya khalu gautama ! UrdhvametAvAn gativiSayaH prajJaptaH / sa khalu tasya sthAnaraya anAvitatikrAntaH kAlaM karoti nAsti tasyArAdhanA, sa khalu tasya sthAnasyAlocitamatikA: kAlaM karoti asti tsyaaraadhnaas.2|| * TIkA-'kaibihA gaM bhaMte ! cAraNA panattA' katividhAH khalu bhadanta ! cAraNAH prajJaptA:-kathitAH ? iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA cAraNA pannatA' dvividhAH-dvimakAraka vAraNA: prajJaptA:-kathitAH, labdhibalAdAkAze atizayacaraNakattIrogamanakaraNazaktimanta navave uddeze kA prArambha aSTama uddeze ke anta meM devoM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai ye deva AkAzacArI hote haiM, isI prakAra se labdhivAle anagAra bhI AkAzacArI hote haiN| ataH isI saMbaMdha ko lekara aba isa nauveM uddeze kA kathana kiyA jAtA hai / 'kAvihA NaM bhaMte ! cAraNA pannattA ityAdi / TIkArtha-isa sUtradvArA gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai'kaivihA NaM bhaMte | cAraNA pannatA' he bhadanta ! cAraNa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhune kahA hai-'goymaa| duvihA cAraNA pannattA' he gautama! cAraNA do prakAra ke kahe gaye haiM-eka vidyAcAraNa aura dUsarA jaMghAcAraNa, AkAza meM labdhi ke prabhAva se atizaya gamana navamA udezAne prAraMbha- - AThamA udezanA antabhAgamAM devonA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. e deve AkAzamAM gamana karanArA hoya che, e saMbaMdhane laI A navamA udezAne prAraMbha karavAmAM Ave che - 'kAvihANaM bhaMte ! cAraNA paNNattA' tyAla TIkAtha-A sUjhathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che kevihaa gaM bhaMte ! cAraNA pannattA' hai bhagavAn yAra hai| prA2nA apAmA mAyA cha ? 2mA prazna uttaramA prabhumme hyu, 'goyamA ! duvihA cAraNA paNNattA' . gautama! me ||2nii yaar| 4ii che. tanA nAma vidhAyAraNa ane jaghA cAraNa 2 AkAzamAM labdhinA prabhAvathI atizaya gamana karavAnI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ shreefont for 020 u09 0 1 labdhimantaH gatinirUpaNam 2223 zrAvaNAste ca dvidhA vidyante prakArabhedameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'vijjAcAraNA ya jaMghAcAraNA ya' vidhAnAgNAsa jaMpAcAraNAzra vidyA pUrvagataM zrutam tAdRzrutadvArA AkAzagamanaviSayaka lavdhamantovidyAcAraNAH vidyayA cAraNA gamanazIlA iti vidyAvAraNAH, 87 dvimakArakacAraNasya kAraNajJAnAya manayannAha - 'se keNadvega' ayAdi, 'se keNaNaM bhaMte / evaM ca vijjAcAraNA 2 // tatkenArthena bhadanta / evamucyate vidyAcAraNA vidyAcAraNA iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyavA' he gautama! ' tassa ' tasya khalu yo vidyAcAraNo bhaviSyati tasya 'chavaM udvegaM agivipatteNaM navokamme NaM' pAThapaSThena-upavAsadvayarUpega anikSiptena niraMtaraM tapaHkarmaNA, 'vijjA' vidyA ca - kAraNasvarUAyA pUrvagatarUpamA 'uttaragugaladvi' uttamaguNalabdhim, uttaraguNAH - piNDa vizuddhacAdayaH teSu ceha prakaraNAt tapaso grahaNaM bhavati, tadakhotaraguNala tapoladhi kSamamANasyAdhisahamAnasya tapaH kuta ityarthaH, 'vijjA - karane kI zaktivAle jo muni haiM unakA nAma cAraNa haiM / inake ye hI do prakAra 'vijjAcAraNA ya jaMghAcAraNA ya' isa sUmrapAna chArA kahe gaye hai / pUrvagata zruta kA nAma vidyA hai aisI isa vidyA dvArA AkAzagamana viSayakalavidhavAle jo munijana hote haiM ve vidyAcAraNa hai tathA jaMghA Upara hAtha rakhakara jo AkAza meM gamana karane kI labdhivAle hote haiM ve jaMghAcAraNa haiM / kahA bhI hai- 'aisayacaraNasamatthA' hatyAdi / apa gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'sekeNaNaM bhaMte / evaM cucca vijjAcAraNA 2' he bhadanta ! vidyAcAraNa munijana 'vidyAcAraNa' isa zabda ke dvArA cAcpa kisa kAraNa se hue hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM' - 'goyamA ! tassa NaM cha uNaM aNikkhiNaM toraNaM zaktivALA je munI che tenu' nAma cAraNu che. tenA upara jaNAvela be prakArA 4 'vijAcAraNA ya jaMbAcAraNA ya bhI sUtrapAThI deta he pUrva gatatanu nAma vidyA che, evI A vidyA dvArA AkAza gamananI labdhiva LA je munijana DAya che, te vidyAcAraNu che, tathA taMdha upara haLa rAkhIne sAkA zamAM gamana karavAnI labdhivALA je leAya che, te ja ghAcAravuM che, kazuM paNa he 'aisayacaraNavamatyA' tyAhi ye gItamasvAmI prabhune che-se yeNaM maMtre ! evaM gai vijjapaNA pavana vidyA munijana vicAra, be zabdathI vAgye zA kAraNe thayA che? A uttaragAM anu !ddhe he he- 'gogamA ! tAsa NaM NaM abhineNaM do praznA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bhagavatI sUtre cAraNaladI nAmaM ladvI samupajja' vidyAcAraNalabdhinAmnI labdhiratizayamutpadyate, 'se teNadvegaM jAva vijjAcAraNA 2 // vat tenArthena yAvat vidyAcAraNA vidyAcAraNA, yAvadena evamucyate ityAdInAM saMgrahaH, anena kAraNena gautama ! kathayAmi yadayaM vidyAcaraNa iti nirantaraM tapaHkarmaNA prAptavidyayA''kAzagamanazaktimAn vidyAcAraNa iti / 'vijjAcAraNassa NaM bhane !' vidyA cAraNasya khalu bhadanta ! 'kaha sIhA gaI' kathaM - kIdRzI zIghrA gatiH - gamanakriyetyarthaH 'kahaM sI gahasie pana' katham - kIdRzaH zIghro gativiSayaH zIghratvena upacArAt tadviSayo'pi zIghraH kathitaH gativiSayo - gatigocaraH, gamanakriyAyA abhAve'pi zIghra gativipayaH kSetraH kIdRza vijjA uttaraguNaladdhiM khamamANassa vijJAcAraNaladvI nAma laddhI laghupajjaha' he gautama! jo lunijana nirantara cha chaTTa kI tapasyA karate haiM nirantara do upavAsa karate haiM - so isase tathA pUrvagatarUpa vidyA se ina do kAraNoM se piNDavizuddhayAdika guNoM se antargata jo tapolabdhi hai use ve prApta ho jAte haiM, isase unheM vidyAcAraNa nAmakI labdhi atizaya utpanna hotI hai-se teNaTTeNaM jAva vijjAdhAraNA 2' isa kAraNa aise munijana vidyAcAraNa isa zabda ke dvArA vAcya hote haiM / 'vijjA cAraNassa NaM bhaMte ! kaha' sIhA gaI, kahIM sIhe gaivisara paNNatte' he bhadanta ! vidyAcAraNa kI gati kaisI zIghra hotI hai ? aura usa zIghra gati kA viSaya kaisA hotA hai ? yahA~ zIghragati ke viSaya kA vizeSaNa jo zIghra pada rakhA hai so yaha usa zIghragati kA viSaya hotA hai isa liye zIghragati ke viSayabhUta usa sthAna meM zIghratA kA upacAra kiyA gayA kammeNaM vijjA uttara guNaladdhi khamamANassa vijjAcAraNaladdhInAma laddhI smuprajJa' he gautama je munijanA nirantara chaThTha chaThThanI tapasyA kare che. nira'tara e upavAsa kare che. tenAthI tathA pUgata zrutarUpa vidyAthI A e kAraNeAthI piMDa vizuddhi vigere guzthAnI aMtaga`ta je tapeAlabdhi che tene tee prAsa karI le che. tenAthI tene vidyAcAraH nAmanI labdhi atizaya utpanna thAya che. 'se teNaTTeNaM jAva vijjAcAraNA vijjAcAraNA' te ra mevA bhuni no vidyAthAratha me nAmanI utrAya che. 'vijjAcAraNassa NaM bhate ! kahaM sIhe gasipa paNNatte' se lagavan vidyAyAragunI gatI devI zIghra hoya che ? ane te zIghragatine viSaya dhruvA hrAya che ? ahiyAM zIghramatinuM vizeSaNa je zIghrapada rAkhela che, te te pada te zIghra gatinA viSaya hAya che, tethI zIghra gatinA viSayabhUta te sthAnamAM zIghratAne upacAra karavAmAM Avela che, teja kAraNe tene zIghra kahela che.-- praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ treet TIkA za020 409 sU01 labdhimataH gatyAdinirUpaNam iti praznaH / bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi, 'nogamA' he gautama! 'ayaNaM jainuddIne dIve jAva kici visesAhie parivikheveNaM' ayaM khalu jambUdvIpo dvIpo yAt kiJcidvizepAdhikaH parikSepeNa mazaptaH, asya jambUdvIpasya paridhiH lakSayojanamamANasya jambUdvIpasya paridhiH trayo lakSAH poDasahasrANi dve zate saptatriMzatyadhike 316227, yojanAnAM krozatrayam 3, aSTAviMzatyadhikaM zatamekam 128, dhanUMpi, sAIzrayodazAGgulAni evaM pramANAni iti / tatatra 'deve | mahiDDie jAna mahAsokkhe' devaH khalu maharddhiko yAvanmahApaukhyaH yAvatpadena mahAbalI mahAzA mahAdyutika ityAdi vizeSaNAnAM saMgrahaH, 'jAtra iNAmeva tikaTu' yAvat - dameva- sampatyetra bhAgacchAmi iti kRtvA ityuklA 'kevalarUpaM jaMbuddIvaM dI' kevalakalpam-sampUrNam jambUdvIpaM - jambUdvIpa nAmakaM dvIpaM pUrvoktaparimitaparidhiyuktam 'tirhi aprAnivAhiM' tribhirapsaronipAtaiH, apsaro nipAtaiti cappuTikAkAlaH kathyate, tena tisRbhizrappuTikAbhiH cippuTikA kAlenetyarthaH 'tikkhuto aNupariyahitA' triH karavaH- trivAram anuparyaTaya khada 'havaM agacchejjA' 'ha' zIghram Agacchet, hai / isIliye use zIghra kaha diyA hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA / agravaNaM jaMbuddIve dIve jAva kiMdhi bisesArie parikkhevena' he gautama! yaha jambUdrIpa nAmakA jo dvIpa hai vaha parikSepa se pAvat kiJcit vizeSAdhika hai arthAt 316227 yojana 3 phoza 128 dhanuSa 13 // aMgula se kucha adhika paridhivAlA hai / aise kevala palpa saMpUrNa jaMbudvIpapa vizAla kSetra ko 'dede NaM mahiDie jAva mahAsokve0 ' koI eka deva jo ki mahAnAddhivAlA aura mahAsaukhyavAlA ho 'maiM' isakI pradakSiNA karake abhI AtA hUM' aisA vicAra karake 'tirhi accharAniyAehi0' tIna cuTakI bajAne meM jitanA samaya lagatA hai itane samaya meM tInavAra pradakSiNA dekara ke apane sthAna para vApisa A jAtA hai-arthAt goyamA ! ayaNaM jaMbuddIve dIve jAva kiMpi vilesAhie pagyiseveNa' se jInabha A jamRdvIpa nAmane! je dvIpa che te parirUpathI yAvat cit vizeSAdhika che, arthAta 316227 traNa lAkha seLa jAra khase satyAvIsa ceAjana 2 TIsa 128 ekaso aThayAvIsa dhanuSa ane 13mA sADAtara gaLanI paridhivALe he. sevA ThevaNa saMpU dvIpa 35 vizANa kSetrane 'devenaM mahipa jAva mahAsokkhe' AI va gaNo bhane mahAsINyavAna che, " tenI pradakSittA karIne damadduAM ja vuM. ene vicAra karIne "vihiM paccarAniyApahi" va apaTTI manAma bheTa samaya lAge eTalA samayamAM trAvAra pradakSiNA karIne peAtAnA sthAne pAchA AvI daya 1o 12
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI iyadizAlaM jambUdvIpaM ca puSTikAtrayamAtreNa trivAraM paribhramya svasthAnamAgacchediti bhaassH| 'vijjAcAraNassa NaM goyamA ! tahA sIhA gaI vahA sohe gahaksie paNNatte vidyAcAraNasya khallu he gautama ! tathA zIghragatistathA zIghro gativiSayaH majJaptaH, yathA sa zIghragAmI devo yo'tivistRtamapi jamvRdvIpaM cappuSTikAyamAtra gaiva trivAra jambudvIpaM paribhramati tAzI eva zIghrAgati vidhAcAraNasyeti bhaav| vijjAcAraNassaNaM bhaMte vidyAcAraNasya khalu bhadanta ! 'tiriya kevaie gativisae pramatte' tiryak kiyA ki pramANako gativiSayaH prakSasaH gamanakriyAviSayaM taM kSetra kiyaditimaznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! se NaM io egeNaM upAeNa' sa khalla-vidyAcAraNo hi ita:-etasmAt sthAnAt yatra sthito vidyate tasmAt sthAnAt 'egeNaM uppAraNaM' ekena utpAtena, mANusuttare pavvae' mAtra. pottare-etannAmake parvate 'samosaraNaM kareI samavasaraNaM karoti mAnuSottaraparvate pUrvokta paridhivAle jambUdvIpa ko tIna cuTakI bajAne ke jitane samaya meM tIna ghAra ghera kara vApisa apanI jagaha para A jAtA hai-'vijjAcAraNastaM gaM goyamA tahA sIhA gaI tahA sIhe gaivisae pannatte' to jaisI deva kI gati zIghratAvAlI hotI hai aisI hI zIghratAvAlI gati vidyAcAraNa kI hotI hai tathA itanA vizAla kSetra usakI usa gati kA viSaya hotA hai, apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'vijAcAraNasaNaM bhaMte! tiriyaM kevAe gativisae panatte' he bhadanta ! vidyAcAraNa kI tiyaggati kA viSaya kitanA baDA kahA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! se NaM io egeNaM uppAeka0' he gautama! vaha isa sthAna se ki jahAM vaha maujUda hai-khaDA hai-epha hI utpAta meM mAnuSottaraparvata che. arthAt pUrvokta paridhivALA ja bUDhIpane traNa capaTI vagADatA sudhInA abhayamA pAra 3zana pAchapAtAne sthAne mAvI taya che. 'vijjAcAraNassa Na- goymaa| tahA sIhA gaI tahA sIhe gaivisae paNNatte devanI vI zIdhra gati hoya che, evI ja zIvratAvALI gati vidyAcAraNanI hoya che tathA eTaluM vizALakSetra tenI te gatino viSaya hoya che. ..," ve gautamasvAmI prasana me pUche che hai-viSjAcAraNasma NaM bhaMte ! tiriya kSevaie gativisae paNNatte hai bhagavan vidhAyAnI tiyAtinA viSaya keTalo vizALa kahyo che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa / se NaM io egeNaM uppAraNa' hai gautama sthAnatha jayAM te vidyAmAna che-ule che, tyAMthI eka ja utpAtamAM mAnuSAra parvata para
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ maitrikA TIkA za020 u09 01 vdhimataH gatyAdinirUpaNam sthito bhavati tatra gacchatItyarthaH, 'karesA' mAnuSottaraparvate samavasaraNaM kRpA rAtra gavA ityarthaH, 'aft deers caMdA' tatra caityAni bhagavanmarUpita zrutAdilAni yathA bhagavatA ye manuSottaraparvataSipaye bhAvAH pratipAditAste tayeyeti kalA zravAdi jJAnAni vadante, 'vaMditA' vanditvA 'vitIpaNaM uppAraNa' dvitIyena utpAtena 'naMdIsaravare dIve samomaraNaM kareDa' nandIzvara nAmaka dvIpe samavasaraNaM karoti mAnuSottara parvatAt nandIzvaravaraM dvIpaM gacchatItyarthaH 'karitA' nandIvarahI pe samavasaraNaM kRtvA tatra gatvetyartha, 'varhi ceiyAI baMdara' tatra nandIzvaradvIpe caityAnipUrvadevAdi jJAna bandate 'vaMditA' tatra cetyAninditvA 'o paniyataH ' tato- nandIzvaradvIpAtpratinivartate parAvRtyAgacchatItyartha', 'paDiniyattittA' tataH pratinivRtya 'se Agaccha ' ihAgacchati yatra pUrva sthitastasminneva sthAne punarAgacchatItyarthaH 'AgacchittA iha ceiyAI baMda' Agatya iha-asmin sthAneM caityAni - bhagavataH zrutAdi jJAnAni vandate, uktaJca vidyAcAraNamya tiryaggatirviSayepara pahu~ca jAtA hai vahAM pahu~ca kara 'tarhi cehayAI' bhagavatprarUpita zruta Adi jJAnoM kI isa abhimAna se ki mAnuSottaraparvata ke viSaya meM jo bhAva bhagavAn ne marUpita kiye hai ve usI prakAra se haiM vandanA karatA hai ' vaMdittA vitaraNa uppAeNaM0' una bhagapajjina saMbaMdhI jJAnoM kI bandanA karake phira vaha vahAM se dvitIya utpAta dvArA nandIzvara dvIpa meM AtA hai aura vahA~ Akara vaha una prabhu ke zruta Adi jJAnoM kI vandanA karatA hai unakI vandanA karake phira vahAM se lauTa AtA hai aura jahAM vaha pahile sthita thA vahAM para A jAtA hai, vahAM Akara vaha bhagavAn ke zruta Adi jJAnoM kI bandanA karatA hai | vizrAcAraNa kI tiryaggati ke viSaya meM aisI hI yaha gAthA kahI gaI hai- 'par3ha yahAMcI laya hai, ane tyAM pothIne 'tahiM cehayAI' bhagavatprApita zruta vigere jJAnAnI e abhiprAyathI ke mAnuSeAttara patanA viSayamAM je bhASA bhagavAne pra3pita ahe, te hAre hai. panhA che. 'vaditA bitIraNaM utpAraNa' te bhagavAna chanasaMgadhI jJAnAnI vahanA havIne te te tyAMthI khIjA utpAta dvArA nandIvara dvIpamAM te tyAMthI pAchA AvI jAya che. ane te tyAM che, tyAM AvIne te bhagavanA ta vigere tenI ccAraNanI tiya gatinA saMbadhamAM A praznonI A Ave che, ane tyAM agi je te tyAM AvI ya vahana kare che devAmAM Ave che,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .:. bhagavatIne 'paDhameNa mANusottara-nagaM sa nadissaraM biIeNaM / ei tao taieNaM, kaya ceiyacaMdaNo iha yaM // 1 // chAyA-prathamena mAnuSocaranagaM sa nandIzvaraM dvitIyena / eti tatastRtIyena, kRtacaityavandana iha ca // 1 // iti atra caityapadaM na devavibodhakam mandirasthApanasya tatra pratiSThApitamUrtipUjA yAMzca sAvadyatvena sakalazAstranirAkaraNAt atazcaityapadaM jJAnArthakam yathA bhagavatA samupadiSTaM tat tathaivopalabhya tadIyajJAnaM prshNstiiti| 'vijjAcAraNassa NaM goyamA! vidyAcAraNasya khalu gautama ! 'tiriya evaie gaisie panatte' tiryak etAvAnaetAdRzo gativiSayo gamanakriyAgocara kSetraM prajJaptA-kathita iti / 'vijjAcAraNassa NaM bhaMte ! uDUM kevaie gativisara pannatte' vidyAcAragasya khalu bhadanta ! UvaM. kiyAn-kIdRzo gativiSayo-gamanakriyAviSayabhUtaM kSetraM samudAhRtamivipraznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, goyamA he gautama ! se NaM io.egeNaM. uppAraNaM' meNa mANusottara-nagaM sa' ityAdi / yahAM jo caisyapada AyA hai vaha devapimpa kA pratiyodhaka nahIM hai kyoMki mandira kI sthApanA kA aura usameM pratiSThApitamUrti kI pUjA kA kArya sAvadha hone se sakalazAstroM ne nirAkRta kiyA hai| isaliye. yaha caityapada jJAnArthaka hai jaisA bhagapAna ne kahA hai vaha vaisA hI hai, isa prakAra se zraddhAsaMpanna banakara unake jJAnoM kI prazaMsA karanA yahIM jJAna kI vandanA hai isa prakAra se-'vijjAcAraNassa NaM goyamA! tiriyaM evaie gAvisae patte' he gautama vidyAcAraNa kI tiryaggati kA viSaya kahA gayA hai vidyAcAraNa kI Urdhvagati kA viSaya kaisA kahA gayA hai? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA! se NaM io egeNaM upAeNaM.' he gautama! vaha 'paDhameNa mANusottara' tyA maDiyA 2 thaitya yaha mAvyu cha ta vibhinmanu pratibaMdhaka nathI. kemake maMdIranI sthApanA ane temAM pratiSThita karela mUrtinI pUjA vidhi sAvadha rahevAthI tamAma zAstroe vajIta karela che. tethI A caitya pada jJAnArthaka che, bhagavAne je pramANe kahyuM che, te eja pramANe che. A pramANenI zraddhAthI yukta banIne temanA jJAnenI prazaMsA 42vI me jJAnanI pahanA che. mArIta 'vijAcAraNassa Na goyamA! tiriya evaie gaivisae paNNatte gautama vidhAyAnI tiyAtinA viSaya mA pramANe kahela che. vidyAcAraNanI uparanI gatine viSaya ke kaao che? A HRI GttaramA prabhu 4 -'goyamA ! se NaM io egeNaM uppApaNaM0'
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - prameyacandrikA TIkA 2020 u09 101 labdhimataH gatyAdinirUpaNam sa vi cAraNaH khalu ita: ekena utpAtena 'NadaNapaNe samosaraNaM koI' nandanavane samavasaraNa-sthitiM karoti, 'karittA' nandanabane samavasaraNaM kRtvA-nandanavane gatvesyA , 'tahi cehayAI vaMda' tatra nandanavane cayAni bhagavajJAnAni canda, 'vaMdittA' tatra nandanamne cainyAni vanditA to paDiniyattaha' nato-nandanananAda pratinivartate-parAvartane 'paDiniyattittA ihmaagnch|' tataH pratinivRtya-parAvRtya ihAgacchati yasmAt sthAnAt utpAtaM kRtavAn tasminneva sthAne samAgato bhavatIti, bhAgacchittA isa cehayAI baMdaI' ihAgatya i5 catyAni-jJAnAni vandate, 'vijmAcAraNassa gaM goyamA ! uDU evaie gAvisae pannatte' vidhAcAraNasya khala bhadanta ! patAvAn gativiSayaH prajJaptA, umetAvat pramANakaM gati govarakSetra samudAhRtam / uktazca-vidyAcAraNasyordhvagativipaye paDhameNa naMdaNavaNaM vIuppAraNa paMDagaNami / eDa iI taieNaM, jo vijjAcAraNo hoi' // 1 // vidyAcAraNa yahAM se eka utpAta meM nandanavana meM pahuMca jAtA hai vahAM pahuMcakara 'tahiM cehayAI vaMdaha' vahAM jinendra deva ke zruna Adi jJAnoM kI vandanA karatA hai unajhI chandanA karake phira vahAM ke pADakavana meM dvitIya utpAta se pahuMcanA hai vahAM pahuMcakara vaha vahAM para bhagavAna ke zruta AdijJAnoM kI vandanA karatA hai unakI vandanA karake phira yaha apane pUrva adhiSThita sthAna para vApisa A jAtA hai aura vahAM Akara ke vaha jinendradeva saMbaMdhI suta Adi jJAnoM ghI bandanA karatA hai| isa prakAra se-'vijjAdhAraNasaNaMgodhamA rahUM' he gautama ! vidyAcAraNa kI ardhvagati kA viSaya kAlA gayA hai arthAt Urya meM unakI gati kA viSaya itanA kSetra / pAhA bhI hai-'paDhameNaM' naMdaNavarNa' ityaadi| gautama te vidyAgANa ahithI eka utpAtamAM na danavanamAM pahoMcI jAya che. mana tyAM pahacAna 'tahi cehayA vaha' tyo chanendra 31 ta Alld jJAnanI vaMdanA kare che. tenI vaMdanA karIne te pachI te tyAMthI pAchA AvatI vakhate pAMDuka vanamAM bIjA utpAtathI pahere che. tyAM pahoMcIne tyAM bhagavAnanA yuvAna vigere nI vaMdanA kare che. tenI vadanA karIne pachI te pitAnA pUrvanA sthAna para pAcho AvI jAya che. ane tyAM javIne te janendra deva baMdhI dRna vigere nI vaMdanA kare che. e rIte jijJapaarnnss Na goramA udIta viyana nino vi55 kaho che. arthAta uparamAM teonI gari viSaya eTalA kSetra che. kai mahe-'parameNa nayaNa' yA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIva chAyA-prathamena nandanavanaM, dvitIyotpAtena paNDakavane / / eti iha tRtIyena yo vidyAcAraNo bhavati // 1 // iti / atha evaMvidhavidyAcAraNasya kimArAdhanA bhaved virAdhanA vA ? ityAzaGkAyAmAha. 'se gare ityAdi, 'se gaM tassa ThANassa aNAlociyapaDikkate' sa vidhAcAraNa: khalaM tasya sthAnasya-gamanAgamana viSayasya pApasthAnasya anAlocitamatikrAntaH, gamanAgamanasaMbandhipApasthAnakasya akRtAlocanapratikramaNo yadi-kadAcit 'kAlaM kareI' kAlaM karoti-maraNamAsAdayati, tadA-'natthi * tassa ArAhaNA' nAsti tasya-vidyAcAraNasya ArAdhanA cAritrasambandhinI, yato labdherupayogaH pramAdA, yadi ca labberupayogaM karoti atha ca pramAdarUpasya tasya AlocanaM patikramaNaM ca na kRtam atha ca mriyate tadA tasya cAritrasyArAdhanA na jAtA / 'seNe aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-seM NaM tasla ThANasta0' he bhadanta ! isa prakAra se apanI pravRtti meM lavalIna huA vaha vidyAcAraNa ArA. dhanIvAlA hotA hai yA virAdhanAvAlA hotA hai arthAt vaha isa prakAre ke gamanAgamanaviSayaka kSetra kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye vinA yadi mara jAtI hai to usako ArAdhanA hotI hai yA virAdhanA hotI hai ? to isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-he gautama ! 'nasthi tassa ArAheNI' isa prakAra kI pravRttizAlI usa vidyAcaraNa ke cAritrasaMbaMdhinI ArAdhanA nahIM hotI hai kyoMki apane dvArA prApta labdhi kA upayoga karanA isakA nAma prasAda hai aura yaha pramAda usake jaba vaha apanI lebhi ko kAma meM le rahA hai isaliye yadi vaha apane isa pramAda kI AlocanA pratikramaNa nahIM karapAtA hai aura mara jAtA hai to aisI / '' sva gautabhavAmI prabhune meyuH pUche cha -'se Ne tassa ThANasaM0' he bhagavana A prakArathI pitAnI pravRttimAM lAgelA te vidyAcAraNa AzadhAvALA hoya che ke virAdhanAvALA hoya che? arthAt te A prakAranA jevA " AvavAnA viSaya rU5 kSetranI AlocanA ane pratikramaNa karyA vagara je marI jAya to tene ArAdhanA thAya che? ke virATa dhanA thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu teone kahe che ke- he gautama 'natthi tassa ArAhaNA' ! prAnI pravRttikA se vidhAyArazunA yAritra saMbaMdhI ArAdhanA thatI nathI. kemake pitAnAthI prApta thayela labdhine upaje kare tenuM nAma pramAda che. ane te pramAda tene ke jyAre te potAnI mane kAmamAM le che tethI je te pitAnA A pramAdanI AlocanA aMtikamaNa karatA nathI ane marI jAya che. te evI sthitimAM tenA cAritranI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA TIkA za020 309 sU01 labdhimataH gatyAdinirUpaNam tasa ThANassa AloiyapaDikkate kAlaM kareDa' ma khalu yadi tasya gamAnAgamana sambandhipApasthAnasya Alocita patikrAnto bhavati AlocanaM pratikramaNaM ca karoti pApasya pramArjanena cAritrArAdhanasya saMpAdanAditi bhAvaH / ' se tasya ThANassa' etasyAyaM bhAvaH - labdhyupajIvanaM khalu pramAdaH, tatra cAsevite mamAde AlocanAyA abhAve cAritrasya naiva ArAdhanA bhavati apitu virAdhanA syAt / cAritravirAdhakatha na labhate cAritrArAdhanAdalamiti / yadapyuktaM vidyAcAraNasya gamanamutpAdadvayena AgamanaM ca ekena utpAdana jaMghAcAraNasya gamanam ekenopAdena bhAgamanaM ca dvayotpAdena ca tatsarva labdhizvabhAvavatvAditi / athavA vidyAcAraNa 35 sthiti meM usake cAritra kI ArAdhanA nahIM ho sakatI hai aura yadi baha- ' tassa ThANassa AloiyapaDite kAlaM kare0' usa sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kara letA hai aura phira mara jAtA hai to usako ArAdhanA hotI hai kyoMki pApa ke pramArjana meM cAritra kI ArAdhanA kA usane saMpAdana kara liyA hotA hai 'se NaM tassa ThANasaM' isakA bhAva aisA hai - tabdhi ko kAma meM lenA yaha pramAda hai isa pramAda ke sevana karane para aura usakI AlocanA nahIM karane para cAritra kI ArAdhanA nahIM hotI hai api tu virAdhanA hI hotI hai cAritra kI virAdhanA karanevAlA vyakti cAritra kI ArAdhanA ke phala ko nahIM prApta karatA hai tathA aisA jo kahA gayA hai ki vidyAcAraNa kA gamana do utpAta se hotA hai aura Agamana eka utpAta se hotA hai, jaMghAcAraNa kA gamana eka utpAta se aura Agamana do utpAta se hotA hai soyaha mArAdhanA yardha zatI nathI bhane le te- 'tarasa ThANAsa AloiyapaDi mAruM 60' te sthAnanI AleAcanA ane pratikamaNu kare che ane pachI marI jAya te tene ArAdhanA thAya che arthAt teme ArAdhaka thAya che kemake pApanA dhAvAmAM cAritranI ArAdhanA teNe meLavI lIdhI heya che. ke chAM sanna ThANamsa' teneo bhAra se hai hai-dhi abhAvI te prabhAha kA prabhAra sevana karavAthI ane tenI AlecA na karavAthI cAritranI ArAdhanA thatI nathI paraMtu virAdhanA ja thAya chaeN, cAritranI vizvadhanA karavAvALI vyakti cAtrinI ArAdhanAnA phaLane prApta karatA nathI. tathA evuM je kahyuM che HvidyAcAraNanu gamana e utpAtathI thAya che ane Agamana re upanI thAya che, jaghAcAraNanu gamana eka sAryo ane amana ke utpAtathI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. bhagavatIle syAgamanakAle vidyAbhyastatarA bhavati ityekena utpAtenAgamanam gamanetu na tathA aMto dvAbhyAM gamanaM bhavati jaMghAcAraNasya labdhirUpajIvyamAnA alpasAmarthyavatI bhavatItyAgamanaM dvAbhyAm gamanaM tu ekena utpAteneti bhAvaH // 901 // . vidyAcAraNasya svarUpaM nirUpya jaMghAcAraNasya svarUpaM darzayitumAha-'se keNaTeNaM bhaMte / evaM vuccaI' ityaadi| / mUlam-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jaMghAcAraNA 12 goyamA ! tasta NaM aTUmaM ahameNaM anikkhitteNaM tavokammeNaM 'appANaM bhAvamANassa jaMghAcAraNassa laddhI nAmaM laddhI samu. prajjaI se teNaTeNaM0 jaMghAcAraNA 2 / jaMghAcAraNasta NaM bhaMte! kaha sIhA gaI kaha sIhe gaIvilae ennate ? goyamA! ayapaNaM jaMbuddIve dIve0.evaM jaheba vijjAcAraNasta navaraM tisattakhutto aNupariyahittA NaM havvamAgacchejjA jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! tahA sIhAgaI tahA sIhe gaivisae pnnte| sesaM taM ghev| jaMghAcAraNasaNaM bhaMte! tiriyaM kevaie gaivisae prannatte? goyamA ! se NaM io egeNaM uppAeNaM ruyagavare dIve saba ladhi ke prabhAva se hI hotA hai kyoMki labdhi kA svabhAva hI aisA hotA hai| athavo vidyAcAraNa ke Agamana kAla meM vidyA abhyastatara hotI hai ataH eka utpAta se Agamana hotA hai aura manakAla meM vaha vaisI nahIM hotI hai isaliye gamana do utpAtoM se hotA hai / jaMghAcAraNa kI upa. jIvyamAna lendhi alpa sAmarthyavAlI hotI haiM, isaliye Agamana usakA do utpAtoM dvArA hotA hai aura gamana eka utpAta chArA hotA hai |s.1|| thAya che. A badhuM labdhinA prabhAvathI ja thAya che. kemake labdhino svabhAva ja evo hoya che. athavA vidyAcAraNanA Agamana kALamAM vidyA abhyasta hoya che jethI eka utpAtathI Agamana thAya che ane gamana kALamAM te pramANe hotI nathI. tethI gamana be utpAtethI thAya che. jaMghA cAraNanI labdhi alpa sAmarthyavALI hoya che -jethI tenuM Agamana be utpAte dvArA thAya che, ane gamana eka utpAtathI thAya che. sU0 1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 shreefont TIkA za020 u00 sU02 jalAcAraNamya gatyAvenirUpaNam samosaraNaM karer3a karitA, tahiM ceiyAI caMdar3a, vaMdittAtao paDiniya - tamANe vittINaM uppASaNaM naMdIsaravare samosaraNaM kareMDa, karitA tahiM cehayAI baMda, vaMdittA ihamAgacchA, AgacchittA ihayAI baMdaha | jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! tiriyaM evaie gaivisara pannate jaMghAcAraNassa NaM bhaMte! u kevaipa gar3avisapa pannate ? goyamA ! seNaM io egeNaM uppApaNaM paMDagavaNe samosaraNaM karei, karitA tahi cehayAI vadai vaMdittA, tao paDiniyattamANe citieNaM uppAeNaM naMdaNatraNe samosaraNaM karer3a, karitA tarhi yAI vaMda, vaMdittA ih Agaccha AgacchittA iha cehayAI vaMdai, jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! uGkaM evaie gaisie pannatte / se NaM tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMte kAlaM karei, natthi tassa ArAhaNA se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkate kAlaM karei, atthi tassa ArAhaNA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharar3a || sU0 2 // visaime sae navamo uddeso samatto // chAyA -- tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jaMghAcAraNA jaMghAcAraNAH ! gautama ! tasya khalu aSTamASTamena anikSiptena tapaH karmagA AtmAnaM bhAvayato jaMghAcAraNa labdhi nAmnI labdhaH samutpadyante tattanArthena yAvat jaMghAnAraNAH 2 jaMghAcAraNasya khalu bhadanta ! kathaM zIghrA gatiH kathaM zIghro gaticiyaH zaptaH ? gautama ! ayaM khalu jamvRdvIpo dvIpaH evaM yathaiva vidyAcAraNasya navaraM triH saptakRtvaH anupaca kha 'havaM' zIghramAgaccheta jaMyAcAraNasya svayu gA~vama / tathA zIghrA gatistathA zotro gativiSayaH prajJaptaH zeSaM tadeva | jaMyAcAraNamya khalu bhadanta / tiryaka kiyAna, gativiSayaH prAptaH ? sa gautama ! klu ina ekena utpAnena cavare dvIpe mamamaraNa karoti, kRtvA tatra caityAni vandate vanditvA tataH pratinivartamAna dvitIyena umpAnena nandI bha0 13
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagavatIsUtre zvaradvIpe samavasaraNaM karoti, kRtvA tatra caityAni candate, vanditvA ihAgacchati, Agatyeha caityAni banda te, javAtAraNasya khalu gautama ! tiryag etAvAn gativiSayaH majJaptaH / jaMghAcAraNasya khalla bhadanta ! Una kiyA gativiSayaH prjnyptH| gautama!sa khalla ita ekena utpAtena paNDa karane samavamaraNaM karoti kRtvA tatra caityAni vandate vanditvA tataH pratiniyata mAno dvitIyena utpAtena nandanavane samavasaraNaM karoti, kRtvA tatra caityAni canmate vanditvA ihAgacchati, Agatya iha caityAni vandate jaMghAcAraNasya khala gautama UdhrvatAvAn gatitipayaH prajJaptaHsa khalu tasya sthAnasya anAlocitapratikrAntaH kAlaM karoti nAsti tasyArAdhanA sa khalu tasya sthAnasya AlocitakAntaH pratikAlaM karoti asti tasya ArAdhanA / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati ||suu02|| ____TIkA-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA jaMghAcAraNAH2' tatkenArthena bhadanta! evamucyate jaMghAcAraNA jaMghAcAraNA, he bhadanta / jaMghAcAraNA iti, kathameteSAM nAma kathaM vA ete jaMghAcANazabdabodhyA bhavantIti pshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tassaNaM tasya-jaMghAcAraNasya khallu 'aTThamaM aTThameNaM' aSTamASTamena 'aNikkhitteNaM' anikSiptena-avizrAntena nirantaratayA iti yAvat 'tacokammeNaM tapaH karmaNA 'appANa bhAvemANasa AtmAnaM bhAvayataH-parizodhayataH tapasA Atmani vAsite satIthaH / 'jaMghAcAraNaladdhI nAmaM laddhI' jaMghAcAraNa isa prakAra se vidyAcAraNa ke svarUpa kI prarUpaNA kara ke jaMghAcAraNa ke svarUpa kI prarUpaNA kI jAtI hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM dhuccaI' ityaadi| TIkArtha-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ye jaMghAcAraNa haiM-arthAt jaMghAcAraNamuni 'jaMghAcAraNa' isa zabda ke dvArA vAcya kyoM hote hai ? isameM kAraNa kyA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM-'tassa NaM amaM aTThameNaM0' he gautama! jo munijana nirantara ahama aSTama kI tapasyA se AsmA ko A rIte vidyAcAraNanI prarUpaNuM karIne have jaMghAcAraNanA svarUpanI - pr35| 72vAmAM Ave che.-'le keNaTreNaM bhave evaM vuccaI' tyAha - TIkArtha-A sUtrathI gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke" bhagavana Apa evuM zA kAraNathI kahe che ke A jeghAcAraNa che, arthAt 1 jaMcAcAraNa muni jaMghAcAraNuMe zabdathI kema kahevAya che? tema kahe . pAmA 41294 zucha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha -'tassa NaM aTTama ' jameNaM. 3 gautama 2 munina nita2 mama mamanI tayAthImAtmAna
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pragayandrikA TIkA 2020 u09, 1-2 jamAvAraNamya gatyA nirUpaNam 19 labdhinAmnI landhiH-atizayavizeSaH samupamA samacate-Avirbhavati ityadhaiH yayA ladhyA AkAgagamanaM bhakti nAbhI labdhiH prAdurbhavatIti bhAvaH / 'se teNaga jAra jaMghAcAragAra' tattenAthana yAvan jaMghAvAraNAH2, he gautama ! anena kAraNena kathayAmi yadIme jaMghAcAraNazyavyapadezyA jayoparikaramparzamA gheNava gamanAgamanasamarthA gvntiiti| 'japAcAraNasma NaM maMne : jaMghAcAraNasya khalu bhadanta ! 'phahaM sIhA gaI kIdRgI zIghrA gatiH 'kaha sohe ganivisae' kIdRzA zIghroM gativiSayaH pannane' prajJAna iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'ayaNaM jaMbuddIve dIve' ayaM syantu jamhoro dvIpaH 'evaM java vijJA. cAraNassa' evaM yathai vidyAcAraNasya viSaye kathinaM tathaivAtrApi vijeyam, tathA pa. cAsita karate haiM unako jaMghAcAraNa nAnakI labdhi prApta ho jAtI haiprakaTa ho jAtI hai-yaha labdhi eka atizayavizeSarUpa hotI hai isa labdhi ke prabhAva se isa labdhivAle kA gamana AkAza meM hotA hai isI kAraNa se he gautama meM aisA kahatA hai ki ye jaMghAcAraNa zabda hArA vyapadezya hote haiN| kyoki ye jaMghA para hAtha rakhane mAtra se hI AkAza meM gamana karane meM samartha ho jAte haiN| aba gautama inakI gati kaisI zIghra hotI hai aura kaisA usa zIghragani yA viSaya hotA hai-isa prazna ko 'jaMghAcAraNassa NaM bhaMte kahaM sIhA gaI, kaI sIhe gaIvisae.' isa sutrapAThahArA pUchate hai-isake uttara meM prabhu unale kahate haiM-'goyamA! ayaNaM naMdIce dIve evaM jaheca vijJApAraNala0' he gautama ! vidhAcAraNa kI zIghragati ko prasTa karane ke liye jaisA pahile kahA gayA hai vAsita kare che, teone ja mArA nAmanI khi prApta thAya che. pragaTa thAya che, A labdhi eka eka aniza nirUpa che,ya che. A labdhinA prabhAvathI A ladhivALAnuM nAma ane mA paNa che eja kAramI che gItamA 3-yA " bhImA upara hAtha rAkhavA mAtrathI ja kAma = " karavAmAM rAma thaI jAya che. have gItanAma tenI gati keTa : eka che ane te zIza gatinA Aru in 45 M IREE ! para sImA pAra sahe gA mA che. sAmanA uttara tAnA .goma: ! ana tI sope evaM nadeva vimAdhAraNamInama: RRENnI : nin51|| mATe Rai
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhagavatI sUtre 'jAva kiMci sisesAhie parivakheveNa paSNatte' yAvat kiJcidvizepAdhikaH parikSepeNa prajJaptaH, jambUdvIpaparidhiparimANaM pUrva pradarzitameveti / punazca - 'deveNaM mahiDrie jAva mahAsokkhe' devaH khalu maharddhiko mahAyazA mahAbalo mahAdyutiko mahAsaukhyaH 'jAva iNAmeva cikaTTu' yAvadidameveti kRtvA -- yAvattAvatA kAlena sAmpratameva AgacchAmIti kathayitvA 'kevalakapaM jaMbuddIvaM dIvaM viddi accharAnivAe hiM' kevalakalpam - sampUrNam jambUdvIpaM dvIpam tribhirapsaronipAtairiti, ayamartha:- apsaronipAtaH apsaraso'vataraNam, tasya kAlaH atisUkSmo bhavedityanena kAla upamitaH, sa ca cappuTikAmAtra iti tisRbhiH cappuTikAbhiH, tricappuTikAparimitakA lenetyarthaH / iti paryantaM vidyAcAraNaprakaraNaM vAcyam, vaiziSTacaki koI mahARdvivAlA, yAvat mahAyazavAlA, mahAghalavAlA, mahAdyutivAlA aura mahAsukhavAlA deva pUrvokta pramANa kI paridhivAle isa jambUdvIpa kI tIna cuTakI bajAne meM jitanA samaya lagatA hai - itane samaya meM tIna bAra pradakSiNA karake vApisa apane sthAna para A jAtA hai, aisI zIghragati vidyAcAraNa kI hotI hai ityAdi so vahI sava kathana jaMghAcAraNa kI zIghragati ko pragaTa karane ke liye yahAM para kahanA cAhiye yahAM 'apsaronipAta' kA tAtparya cuTakI se hai apsarA ke athataraNa kA kAla atisUkSma hotA hai isIse kAla ko yahAM upamita kiyA hai aura ise eka cuTakIrUpa kahA gayA hai pUrvokta isa kathana se jaMghA - cAraNa ke samaya meM jo kucha vizeSatA hai vaha 'navaraM' ityAdi sUtrapATha dvArA pragaTa kI gaI hai| aura vaha isa prakAra se kahI gaI hai ki vidyAdhAraNa ke dvArA isa saMpUrNa jaMbUdrIpa kI pradakSiNA jaise tIna cuTakI bajAne jema kahevAmAM Avyu che, ke kAi mahARddhivALA deva, yAvat--mahAyazavALA mahAbaLavALA, mahAdyutivALA ane mahAsukhavALA deva pUrvoktapramANunI paridhivALA A ja mUDhIpI traNa capaTI vagADavAmAM jeTale samaya lAge teTalA samayamAM traNavAra pradakSiNA karIne pAchA peAtAnA sthAne AvI jAya che, mevI zIghragati vidyAyArazunI hoya che. tyAhi te sadhaNu uthana dhA yArAzunI zIghragatine agaTa 12vA ahiM samaka sevu maDiyAM 'apsronita'nuM tAtpa capaTIthI che. apsarAnA avataraNanA samaya atyaMta sUkSma hAya che. tethI ahiyAM kALanI upamA ApI che ane tene eka capaTI rUpa kahela che. pUrvokta A kathanathI ja ghAcAraNanA samaya prathanamAM je kAMI vizeSabhaache te 'navara" vigere sUtrapAThI pragaTa resa che ane te yA prabhA] uDesa che. ke vidyAcAraNa dvArA A sapUrNa ja buddhIpanI pradakSiNA jema traNa capaTI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyandrikA TIkA za020 301 ma.2 gamAvAraNamya ganyAdenirapaNam 101 mAha-'navaraM ityAdi bhAraM nimanakhuno azupArayahinANaM navaram-ayaM vizeSaH primAyA-ekaviMgativAram anuparyaTaya khanTu 'vyamAgacchanA' 'havvaM' jIvamAgaccheda, kazcid maTTikAdivizeSaNayuno devaH a{ jambUdvIpaM sampratyetra paryaTAmItirasA jilakSapoDazasahamadvizanapaptaviMzati (316227) yojana kroza. prayApTariMzatyadhikadhigan (328) dhanuH sArdatrayodagAMgulAdhikAvistRta paridhiH yuktaM jammahIpaM cApuTikAtrayaparimitakAlamAtreNa ekatrigatigAmanuparyaTaya gIta. maag.che| tasya devasya yAzI zIghragamanazaktiH tArazI patra zaktinAcAraNamaneriti etadevAha-'jaMghAcAraNassaNaM goyamA' jaMghAcAraNasya bala gautama / rahA sIhA gaI' tathA-tAzadevacadeva zIghrA-svaritA gatiH-gaganavyApAra ityarthaH / 'tahA sIhe gAvisae pannatte tathA zIghra:-tvarito gativipayaH prAptaH / 'jaMghAcAraNasta NaM bhaMte jaMghAcAraNasya khalu bhadantaH / 'tiriyaM kevaie gAvisAe ke pramANavAle samaya meM kI jAtI hai usI prakAra se yahAM tIna cuTakI pajAne ke pramANavAle samaya meM usa saMpUrNa jaMbUDhIpa kI pradakSiNA 21 pAra kI jAtI hai sArAMza aisA hai ki koI mahaddhika Adi vizeSaNoMvAlA deva isa saMpUrNa jambUdvIpa kI, ki jisakI paridhi 316227 yojana kI, aura 3 ko 128 dhanupa evaM 13 // aMgula kI hai tIna cuTakI bajAne meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya meM 21 ghAra pradakSiNA kara lenA to jaisI graha zakti deva kI hai aisI hI zIghragamana kI zakti jaMghAcAraNamuni kI rotI hai| aura hananA vizAla kSetra usakI isa zIghranAvAlI gati kA viSaya hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jaMghAcAraNassa NaM bhaMte ! tiriyaM0' he bhadanta ! saMghA. vagADavAnA pramANuvALA samayamAM karavAmAM Ave che. e ja prakArathI ahiyAM traNa capaTI vagADavAnA pramAdAvALA samayamAM te saMpUrNa jaMbUDhIpanI pradakSiNA 1 ekavIsa vAra karavAmAM Ave che. A kathanano rArA e che ke koI mahaddhika vigere vizeSAvALe deva A pR jaMbUTIpanI ke jenI pariSi (dharo) 316227 va la La DAra bane satAvIsa pejananI ane nA ga_128 e AvyAvIsa dhana ane 1 gAnara AgaLanI 7. GETRA FilynI 24ii para . pI pA ma ga tapAne AE IT. ! sanI BhIla 2 munI ra A. nItI ninaHzirA 25 hai, ye bhI mAna -zaraNAsa moriyA - - -
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsatre patnatte' tiryaka kiyAn gativipayo-gamanakSenam praaptH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'se NaM io egeNa upAeNa' sa jaMghAcAraNaH khalu itaH asmAt-sthAnAt ekenotpAtena 'ruyagavare dIve samosaraNaM kareI' rucakavara nAmake dvIpe trayodarza samavasaraNaM sthiti karoti tatra sthito bhavati tatra gacchatItyarthaH 'karittA' kRtvA rucakavaradvIpe samavasaraNa kRsyA satra gatvA ityarthaH, 'tahiM ceiyAI baMdaI tatra-caityAni-jJAnAni yadeva bhagavatA pratipAditaM tatsatya mityeva zrutAdijJAnAni vandate 'vaMdittA' vanditvA 'tao paDiniyattamANe' tatorucakavaradvIpAt pratinirtimAnaH 'vitIeNaM uppAraNa' dvitIyena utpAtena 'naMdIsaravaradIve samosaraNaM kareI' nandIzvaravaradvIpe samavasaraNaM sthiti karoti nandIzvaradvIpaM cAraNa kI sAmAnya rUpa se jo zIghragati Apane pragaTa kI hai vaha to maiMne jAna lI hai-aba maiM Apase yaha jAnanA cAhatA hUM ki jaMghAcAraNamuni ki tirthaggati kA viSaya kaisA hai ? arthAt unakA tirthaggamana kSetra kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA ! se NaM io egeNaM uppAeNaM' he gautama ! vaha jaMghAcAraNamuni svAdhiSThita sthAna se eka utpAta dvArA 13 3 rucakavara nAmake dvIpa meM sthita hoto hai 'karittA tahi cehayAI vaMda' vahAM sthira hokara-pahuMcakara vaha isa bhAvanA se ki jo kucha bhagavAn jinendra ne kahA haiM vaha satya hai una jinendroM ke zruna Adi jJAnoM kI bandanA karatA hai| 'vaMdittA to paDiniyattamANe vandanA karake phira vaha yahAM se lauTatA huA 'pitIeNaM uppAeNaM' chittIya utpAta se-'naMdIsaravaradIce samosaraNaM karei nandIzvara nAmake cAraNanI sAmAnya rUpathI je zIdhragati Ape pragaTa karI che, te meM jANuM che have ApanI pAse e jANavA IcchA rAkhuM chuM ke-jaMghAcAraNamuninI tigatine viSaya kevo che? arthAta teonuM tiryagamanakSetra keTaluM che? mA prazna uttaramA prabhu 49 che 4-'goyamA / se gaM io egeNaM uppAraNa' hai gautama! te jaMghAcAraNa muni pitAnA thAnathI eka utpAtathI 13 teramAM 32:12 dIpabhai rza cha. 'karittA tahiM ceiyAI vaMdai' laive / e bhAvanAthI ke jInendra bhagavAne je kAMI kahyuM che, te satya che. te lagapaannaa zrutajJAna vigairenI nA 42 cha, mana vaMdittA tao paDiniyattamANe' banA rIne 5chI thI paach| vajI 'bitIeNaM uppAeNaM' mInA hatyAtathI naMdIsaravaradIve samosaraNaM karei' nanhIvara nAmanA mAmA dIpamA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ reendrikA TIkA za020 309 02 jAnAraNasya gatyAdernirUpaNam 103 prApnotItyarthaH, 'karitA' nandIzvaradvIpaM gatvetyarthaH 'tarhi cehayAI caMdara' tatra catyAni canda 'vaMditA' bandilA 'imAgancha' ihAgacchati yasmAt sthAnAt prAthamika mutpAtaM kRtavAna tatrAgacchatItyarthaH 'AgacchittA ihaM cehayAI baMda' Agatya ha caityAni vandate 'jaMghAcAraNassa NaM goyamA' jaMpAcAraNasya khala gautama ! 'tirie evae gaisie panate' niryag etAvAna, gativiSayo-gamanakSetraM manaH- kathita iti / uktaJca jaMghAcAraNasya tiryaggativiSaye @vando-grigli 'guppApaNa tao, ruyagavarammi u tabhI paDiniyato / viIeNaM naMdIsaramiha tao er3a taiNaM // 1 // chAyA - ekopAnena tataH kanakavare tu tataH patinivRttaH / dvitIye nandIzvare, iha tata pati tRtIyena || 1 || iti AThaveM dvIpa meM pahuMcatA hai 'karitA tahiM cehayAI vaMdana' pazaM pahuMcakara vaha jinendra ke zruna Adi jJAnoM kI vandanA karatA hai 'vaMdittA ihamAgacchadda' vandanA karake phira vaha apane usa prathama sthAna para ki jahAM se usane prAthamika utpAta kiyA thA A jAtA hai, AgacchatA' vahAM Akara ke vaha coM kI jinendra ke zruta Adi jJAnoM kI vandanA karatA hai 'jaMghAcAraNassa NaM gopamA0' isa prakAra kA hai gautama ! yaha jaMghAdhAraNa kI tiryaggati kA viSayakSetra kahA gayA hai madhyaloka kA nAma tiryagloka hai rucakavara Adi dvIpa isI madhyaloka meM hai so jaMdhAcAraNamuni kI gati kA viSaya tiryagloka meM vahAM taka kahA gayA hai, pahI bAta isa gAthA dvArA pragaTa kI gaI hai - ' eguppApaNa tao' ityAdi / ye che. 'karitA vahiM cehayAI baMda' tyAM pazIne te charendranAzruta vigere jJAnanI vahanA re che. 'baMdizA imAgancha' pahanAne te hI te peAtAnA pahelAnA sthAna para ke jyAMthI teolR pahele utpAta karyA hatA tyAM khAvI jAya che. 'jJATinnA' tyAM AvIne te caityenIjInendranA mRta vigere jJAnAnI vahanA 4re he jaMSAdhAraNamma NaM goyamA / seonama bhA pramAIna ja dhAgAjInuM tiya cagatinI viSayonna karela che, madhyamAThanu nAma tiya leka che. cakavara vagerenI eja mahekamAM che, suninI gatine viSaya nirlemAM cAM yupIneA karela che, senTa vAna 'guppAraNa talo' ityAhi gAthA dvArA sTesa he. cAraNuM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhagavatIne 'jaMghAcAraNassa NaM bhave / ' jaMghAcAraNasya khalu bhadanta ! 'ur3eM kenaie gaivisae panatte' Urdhva kiyAn-kIdRzo gativiSayo-gamanakSetra majJaptam iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'se NaM io egeNaM uppAraNaM' sa jaMghAcAraNa khallu itaH ekena utpAtena 'paMDa gavaNe samosaraNa karei' paNDakavane samavasaraNaM karoti-paNDakavane sthito bhavati tatra gacchatItyarthaH, 'karittA' kRtvA 'tahiM cehayAI vaMdaI tatra-paNDakatrane caityAni vandate 'vaMdittA' tatra catyAni vanditA 'tao paDiniyattamANe' tataH-paNDakavanAt matinivartamAnaH 'vitIeNaM uppAraNa' dvitIyena utpAtena 'naMdanavaNe samosaraNaM kareI' nandanavane samavasaraNaM karoti, 'karittA' kRtyA-nandanavane gatvA tarhi cehayAI vaMda' tatra-nandanavane caityAni vandate 'vaMdittA iha Agacchai' tatra-nandanavane caityAni vanditvA iha ____ acha gautamasvAmI prabhu se 'jaMghAcAraNa kI gati kA Urdhva meM kitanA viSayakSetra hai' aisA pUchate haiM-'jaMghAcAraNassa NaM bhaMte / urlDa kevAe gai. visae pannatte' isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! se NaM io egeNaM upAeNaM paMDakavaNe samosaraNaM kareI' he gautama ! jaMghAcAraNa apane sthAna se eka utpAta meM pANDukavana meM pahuMca jAtA hai, 'karitA tahiM cehayAI-vaMdara' vahAM pahuMcakara vaha caityoM kI-jinendra deva ke zruta bhAdi jhAnoM kI vandanA karatA hai, vaMdittA to paDiniyattamANe vitI eNaM uppAeNaM naMdaNavaNe samosaraNaM karei' bandanA karake phira vahAM se lauTate samaya dvitIya utpAta se nandanavana meM pahuMcatA hai 'karittA0' vahAM pahuMcakara vaha jinendra devoM ke zrunajJAna Adi rUpa caityoM kI vandanA karatA hai 'baMdittA0' vandanA karake phira vaha apanI jagaha para A jAtA have gautamasvAmI jaMgha cAraNa muninI gati urvalekamAM keTalA viSaya kSetranI che, tavA prabhune che che 4-jaMghAdhAraNassa NaM bhaMte ! uDDhe kevaie gaivisae paNNatte' mA praznanA ttaramA prabhu 43 goyamA ! se Na esao egeNa uppAeNaM paMDakavaNe samosaraNaM kare i' hai gautama! yAra cAtAnA sthAnayI : GtpAtathI pAMDapanamA paya naya che. 'karitA tahi ceiyAI vaMdaI' tyA pAyAna te yetyAne-nendra devanA zruta vigaire jJAnAnI nA 42 che. 'vaMdittA tao paDiniyattamANe bitIeNaM utpAdaNaM naMdaNavaNe samovasaraNa ra6 vaMdanA karIne te pachI tyAMthI pAchA pharatI vakhate bIjA utpAtathI nanavanamA pAye cha. 'karittA.' yA paheyIna te nendravAnA zruta. jAna35 caityAnI pahanA re che. vadittA0' pahanA zata pachI cAtAnA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhagavatIce 'jaMghAcAraNassa NaM bhaMte !' jaMghAcAraNasya khalu bhadanta ! 'uDu kevae gaivisae panatte' ayaM kiyAna-kIdRzo gatimipayo-gamanakSetra majJaptam iti manaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'se NaM ibhI egeNaM uppAeNaM' sa jaMghAcAraNa khallu itaH ekena utpAtena 'paMDagavaNe samosaraNa karei paNDakAne samavasaraNaM karoti-paNDakavane sthito bhavati batra gacchatIzyarthaH, 'karitA' kRtvA 'hiM cejhyAI vaMdaI tatra-paNDakAne caityAni vandate 'vaMdittA' tatra catyAni vanditA 'o paDiniyattamANe vatA-paNDakAnAt pratinivartamAnaH 'vivIeNa uppAraNe dvitIyena utpAtena 'naMdanavaNe samosaraNaM kareI nandanavane samavasaraNaM karoti, 'karitA' kRtyA-nandanavane gatvA 'tahi cehayAI vaMda' tatra-nandanavane caityAni vandate 'paMdittA iha AgacchaI' tatra-nandanavane caityAni vandiyA iha aba gautamasvAmI prabhu se 'jaMghAcAraNa kI gati kA Urdhva meM kitanA viSayakSetra hai' aisA pUchate haiM-'jaMghAcAraNasta NaM bhaMte ! uDu kevAe gai. visae panatta isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! se NaM ibho egeNaM upAeNaM paMDakavaNe samosaraNaM kare' he gautama! jaMghAcAraNa apane sthAna se eka utpAta meM pANDukavana meM pahuMca jAtA hai, 'karittA tahiM gheDyAiM vaMdai' vahAM pahuMcakara vaha caityoM kI-jinendra deva ke zruta bhAdi jJAnoM kI vandanA karatA hai, vaMdittA to paDiniyattamANe vitI eNaM uppAraNaM naMdaNavaNe samosaraNaM karei' vandanA karake phira vahAM se lauTate samaya dvitIya utpAta se nandanavana meM pahuMcatA hai 'karittA vahA~ pahuMcakara vaha jinendra devoM ke zrunajJAna Adi rUpa casyoM kI vandanA karatA hai 'baMdittA0' vandanA karake phira vaha apanI jagaha para A jAtA have gautamasvAmI jaMgha cAraNa muninI gati uvalekamAM keTalA viSaya kSetranI che, gajuvA prasune pache che -jaMghApAraNassa NaM bhaMte ! uDDhe kevaie gaivisae paNNatte' mA prazna uttaramA prabhu 43 cha goyamA ! se gaM isa egeNaM uppAraNaM paMDakavaNe samosaraNaM karei' 8 gautama! yA vAtAnA sthAnayI 4 utpAtathA pAhucanamA 5iyI naya che. 'karittA tahiM cejhyAI vaMdaI' tyAM pAyAna te yetyAne-nendra hevana zruta vigere jJAnAnI nA are cha. 'vadittA tao paDiniyattamANe vitIeNaM utpAdaNaM naMdaNavaNe samovasaraNaM jo vaMdanA karIne te pachI tyAMthI pAchA pharatI vakhate bIjA utpAtathI nahanavanamA pAMca cha. 'karittA0' chi pAthI2 te nendravAnA zruta. jJAna35 atyAnI nA re che. vaditvA0' banA 3rIna te pachI potAnA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsatre 104 'jaMghAcAraNassa NaM bhaMve !' jaMbAcAraNasya khalu bhadanta ! 'uDDUM kevaie gaisie panatte' UrdhvaM kiyAn kIdRzo gativiSayo-gamanakSetra prajJaptam iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'se NaM io egeNaM uppAraNaM sa jaMghAcAraNaH khallu itaH ekena utpAtena 'paMDagavaNe samosaraNa karei' paNDakavane samavasaraNaM karoti - paNDakavane sthito bhavati tatra gacchatItyarthaH, 'karitA' kRtvA 'tarhi ceiyAI vaMda3' tatra -paNDakavane caityAni candate ' vaMditA' tatra catyAni vanditvA 'o paDiniyattamANe' tataH paNDakavanAt pratinivartamAnaH 'vitIpUrNa uppAraNa' dvitIyena utpAtena 'naMdanavaNe samosaraNaM kareI' nandanavane samavasaraNaM karoti, 'karitA ' kRtyA - nandanavane gatvA 'tahiM cehayAI vadaha' tatra nandanavane caityAni vandate 'vaMdittA iha Agaccha tatra nandanavane caityAni vandivA iha ACTR aba gautamasvAmI prabhu se 'jaMghAcAraNa kI gati kA Urdhva meM kitanA viSayakSetra hai' aisA pUchate haiM - 'jaMbAcAraNassa NaM bhaMte / uDDa kevaie gaibisa pana' isake uttara meM prabhu kahate haiM - goyamA ! se NaM io egeNaM upAraNaM paMDakavaNe samosaraNaM kareha' he gautama! jaMghAcAraNa apane sthAna se eka utpAta meM pANDukavana meM pahuMca jAtA hai, 'karitA tarhi arers - baMda' vahAM pahuMcakara vaha caizyoM kI - jinendra deva ke zruta Adi jJAnoM kI vandanA karatA hai, vaMditA tabha par3iniyattamANe vitI eNaM uppAraNaM naMdaNavaNe samosaraNaM karei' vandanA karake phira vahAM se lauTate samaya dvitIya utpAta se nandanavana meM pahuMcatA hai 'karitA 0' vahAM pahuMcakara vaha jinendra dekhoM ke zrutajJAna Adi rUpa caityoM kI vandanA karatA hai 'baMdittA 0' vandanA karake phira vaha apanI jagaha para A jAtA dhAraSu cotAnA have gautamasvAmI jaMgha cAraNu muninI gati ughna lekamAM keTalA viSaya kSetranI che, te laghuvA alune che che hai - jaMghAdhAraNastra NaM bhaMte ! uDDha kevaie ivisara paNNatte' mA praznamA uttaramAM alu Ahe he 'goyamA ! seNaM ise egeNaM utpAeNaM paDakavaNe samAsaraNaM kare i' he gautama ! sthAnathI me utpAtathI pAMDumvanabhAM paDathI laya che. 'karitA tahiM ceiyAI avulu' tyAM pahAMcIne te caityAne-jInendra devanA zruta vigere jJAnAnI vaMdanA 42 che. 'vaMdittA tao paDiniyattamANe bitIraNaM utpAraNaM naMdaNavaNe samavasaraNaM re vaMdanA karIne te pachI tyAMthI pachA pharatI vakhate khIjA utpAtathI na'inavanabhAM paDethi che. 'karitA 0' tyAM yahathIne te kanendradevAnA zruta jJAna35 yaityAnI vahanA re che. va dittA0' vahanA urIne te pachI cotAnA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 20 u09 20 2 janAdhAraNasya gatyAdenirUpaNam 305 atra sthAne Agacchati, 'AgacchittA' Agatya iha ceiyAI vaMdai' iha caityAni 'vandate iti / 'jaMghAcAraNassa NaM goyamA!' jaMghAcAraNasya khalu gautamA uI evaie gaivisae pannatte' UrdhvametAvAn-etAdRzaH pUrvapatipAdito gativiSayogamanagocaraM kSetraM prajJaptaH-kathita iti / uktazva-jaMghAcAraNasyordhvagativiSaye 'paDhameNa paMDagavaNaM, vIuppAraNa gaMdaNaM edd| taiuppAeNa tao, iha jaMghAcAraNe ei' // 1 // " , - chAyA-prathamena paNDakavanaM, dvitIyotpAtena nndnmaiti| "tRtIyotpAtena tataH iha jAcAraNa eti // 1 // iti .... "evaMvidhasya jaMghAcAraNasyArAdhanA bhavedvA virAdhanA ? patrAha-'seNe ityaadi| ''se NaM tassa ThANasa' sa khalu tasya--sthAnasya 'aNAloiyapaDikkate' anAlocita'pratikrAntaH yadi kadAcit sa janAvAraNaH tasya gamanAgamanasthAnasya Alocanam 'matikramaNaM ca na kRtavAn ityarthaH tadA 'kAlaM kareI dAlaM karoti 'natthi tassa ArAhaNA' nArita tasya jaMbAcAraNasya cAribhArAdhanA-labdhyupajIvitvaM pramAdaH hai 'ANacchintA0' apanI jagaha para Akara ke phira vaha yahAM para caityoM kI vandanA karatA hai isa prakAra se 'jaMghAcAraNata gaMgoyamA | ur3a' he gautama ! jaMghAcAraNa kI gati kA ca meM aisA viSaya kSetra kahA gayA hai| arthAt Urca, maiM usake gamana kA kSetra itanA kahA gayA hai / isI bAta ko isa gAthA dvArA prakaTa kiyA gayA hai-'paDhamega paMDagavaNaM', ityaadi| "apa gautamasvAmI prabhu se aisA-pUchate haiM-he bhadanta ! aile jaMghAcAraNa muni ke cAritra kI ArAdhanA-honI hai yA virAdhanA hotI hai ? yahI pati se gaM tassa ThANassa aNoloya paMDikate kAlaM karei natthi tassa ArAhaNA"isa khUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai arthAt jaMghAcAraNa'labdhi ke prabhAva se una 2 sthAnoM meM gamanAgamana karanevAle usa jaMghAcariNa labdhithAne mAtIya che. 'AgacchittA0' yAtAne sthAna mAvI te pachIlyA yetyAMnI nA re cha. mA zata 'jaMghAcAraNasva NaM goyamA! uDhara. gautama,! jaMghAcAraNanI urdhvagatine e pramANe viSaya kSetre kahela che arthAta uparamAM tenA gamananuM kSetra eTaluM kaheluM che. eja vAta A 'gAthA dvArA gaTa 42 cha. 'paDhameNa paMDagavarNa0' yA ve gautabhasvAmI prabhunama 4-3 gavan vA pAyAraNa bhunina yAtrinI 'bhArArthanAyAya "cha?'"virAdhanAthAya cha ? arthAt me pAta se Na 'tassa ThANasvazraNAloiyapaDikate kAlaM karei natthi tassa ArAhaNA' mAsUtrapAthI . arthAt ja ghAcaraNa -labdhinA prabhAvathI te te sthAnamAM gamanAgamana karavA bha0 15
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre pramAdavatArAdhanA na bhavati yato labdhyupajIvajaMghAcAraNaJcAritrasya ArAdhako 'nabhavatIti bhAvaH / ' se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkaMte kAlaM karei' sa 'jaGghAcAraNaH khalu tasya gamanAgamanasthAnasya AlocitamatikrAntaH san kArla karoti tadA - 'atthi tassa ArAhaNA' asti tasya - jaMghAcAraNasyArAdhanA bhavati sa cAritrArAdhaka iti 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharaI' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati, he bhadanta ! vidyAcAraNajaMghAcArayorgatisAma rAdhakatvAnArAdhakatvaviSaye yat devAnupriyeNa kathitaM tat evameva sarvathA 5 206 -vAle kA yadi una una sthAnoM kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye vinA maraNa ho jAtA hai to usake cAritrArAdhanA hotI hai yA usakI virAdhanA hotI hai ? to isake uttara meM kahA gayA hai ki usake cAritrArAdhanA nahIM hotI hai kyoMki labdhi kA upayoga karanA yaha pramAda hai pramAdavAle ke vArirAdhanA hotI nahIM hai isaliye labdhyupajIvI jaMghA cAraNa cAritra kA ArAdhaka nahIM hotA hai / 'se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkate kAlaM kareha atthi tassa ArAhaNA' aura yadi vaha usa gamanAgamanarUpa sthAna kI AlocanA evaM pratikramaNa kara letA hai aura phira kAla dharmagata hotA hai| to usa jaMghAcAraNamuni ke cAntri kI ArAdhanA hotI hai 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharaha' he bhadanta ! vidyAcAraNa aura jaMghAcAraNa gatisAmarthya evaM ArAdhaka anArAdhakake viSaya meM jo Apa devAnupriya ne vALA te ja ghAcArayu labdhivALA vigerenu jo te te sthAnAnI, AleAcanA ane pratikramaNa karyAM vagara maraNu thAya te tene cAritranI ArAdhanA thAya che ? ke tenI virAdhanA thAya che ? A praznanA uttaramAM kahevAmAM AvyuM che ke tene cAritrArAdhanA thatI nathI. kemake labdhinA upacaiAga karavA te pramAda che, pramAdavALAne cAritrArAdhanA thatI nathI. tethI samdhithI palavI dhAyAraNa yAstrinA' ArAdha hoto naMthI. 'se NaM tasva ThANassa AloiyapaDikkaMte kAla karei atthi tarasa ArAhaNA' le tetheo bhavA AvavAnA sthAnanI leAcanA ane pratikramaNu karI le che, ane te pachI kALadhama pAme che teA e ja dhAcaraNa muninA cAritranI ArAdhanA thAya che. 'seva' bhaMte seva' bhaMte 'tti jAva viharaI' he bhagavan vidyAyAra bhane - brAcAraNanA gatinA sAmarthya ane ArAdhaka ane anArAdhakanA viSayamAM Apa devAnupriye je nirUpaNa karyuM che te saghaLu' kathana eja pramANe che,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA 0 20 u0 9 sU0 2 jaGghAcA raNasya gatyAdernirUpaNam 107 satyameva Aptamukhyasya bhavato vAkyasya sarvathaiva satyatvAt iti kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti // 0 2|| // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha-masiddhavAcaka- paJcadazabhASAkaLitalalitakalA pAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhacchatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM viMzatizatake natramodezakaH samAptaH // 20 - 9 // - apane vicAra pradarzita kiye haiM ve saba aise hI haiM - arthAt isa viSaya meM ApakA yaha pratipAdana sarvathA satya hI hai isa prakAra ve gautama bhagavAn ko kahakara unako bandanA aura namaskAra karake saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye || sU0 2|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke vIsaveM zatakakA // navavAM uddezaka samApta // 20-9 / / arthAt Apa devAnupriyanuM kathana sa`thA satya ja che. Apa devAnupriye prati. pAdana karela A viSaya yathArtha ja che, A pramANe kahIne te gautamasvAmI bhagavAnane vadanA ane namaskAra karIne sayama ane tapathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA II sU0 2 u jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta '"bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakanA navamA uddezaka samApta kara-A Jie
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 300 .. ..................... bhagavatIsUtre fr. . atha vizatIzatake dazamoddezakaH praarbhyte| / 'navamoddezake cAraNAH kathitA te ca cAraNA: sopakramAyuSo nirUpakramAyuSo'pi bhavanti itare'pi ca sopakramAyuSo bhavantIti dazame sopakramanirUpakramAditayA jIvA nirUpayiSyante, ityevaM sambandhena AyAtasya dazamoddezakasya idamAdima sUtram-'jIvA gaM' iyaadi| mUlam-'jIvANaM bhaMte ! kiM sovakamAuyA niruvakamAuyA? goyamA! jIvA sovakamAuyA vi niruvakamAuyA vi| neraiyA NaM pucchA goyamA! neraiyA no sovakamAuyA niruvkmaauyaa| dasaveM uddeze kA prAraMbha nauveM uddeze meM cAraNoM ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai so ye 'cAraNa sopakrama AyuvAle aura nirupakrama AyuvAle bhI hote haiM tathA "dUsare bhI saMsArI jIva sopakrama AyuvAle aura nirupakrama AyuvAle "hote haiM kintu deva, nairathika, asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhogabhUmi ke "jIva-arthAt nArakI, devatA tathA asaMkhyAta varSa ke AyuvAle yugalika, uttama puruSa aura caramazarIrI ye saba anapavAyuSka-nirupakrama AyucAle hote haiM lo halI sopAna aura nirupakrama Ayu ke saMbaMdha ko lekara isa 10 ve uddeze meM jIyoM kA nirUpaNa kiyA jAyagA so isI kAraNa se isa 10 veM uddeze kA prAraMbha kiyA jA rahA hai'jIvANaM bhaMte ! ki sovajhamAuyA niruvakamAuyA' ityAdi / / ' .. sabhI dezAno pArama- navamA uddezAmAM cAraNanA viSayamAM kathana karavAmAM AvyuM che. A cAraNa sepakrama (nimittakAraNathI jene nAza agara kama thaI zake) AyuSyavALA sana ni354bha (bha na za ya te) AyuSyavANA DAya che. paraMtu heva, vairayika, asaMkhyAta varSanI AyuvALA bhegabhUminA jIva arthAta nArakI, devatA tathA asaMkhyAta varSanI AyuvALA yugalika, uttama puruSa ane caramazarIra e badhA anapavarSAyuSka-nirupakrama AyuvALA hoya che. te A sApakrama ane nirUpakrama AyunA saMbaMdhane laIne A 10 dasamAM udezAmAM januM nirUpaNa karavAmAM Avaze. eja kAraNathI A dasamA udezAne bhAga 42pAmA bhAva cha. 'jIvA NaM bhaMte ! ki sovakamAuyA. tyAta
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA zaM020 u010 saM01 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam 109 evaM jAva thnniykumaaraa| puDhavikkAiyA jahA jIvA evaM jAva maNussA vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA / neraiyA NaM bhaMte ! kiM a'ovakkameNaM uvavajAMti parovakameNaM uvavajjati nikhakameNaM uvavajati ? goyamA ! AovakkameNaM vi uvavajati 'parovakkameNa vi uvavRjati niruvakkameNa vi uvavajati evaM jAva vemaanniyaannN| neraiyANaM bhaMte ! kiM AovakkameNa uvacaTuMti parovakkameNaM uvavahati niruvakkameNaM uvavaTuMti ? goyasA.! no AovakkameNaM uvavahati no parovakkameNaM uvavavati niruvakkameNaM uvavaTuMti evaM jAva thaNiyakumArA puDhavIkAiyA z2Ava maNussA tisu uvavasRti, sesA jahA neraiyA navaraM joisiya vemANiyA cyNti| neraiyA NaM bhaMte! kiM AiDDIe uvavajati pariDDIe uvavajjati ? goyamA ! AiDDIe uvavajjati no pariDDIe uvavajaMti evaM jAva vemaanniyaa| neraiyANaM bhaMte ! kiM AiDIe uvavahati pariDDIe uvavajhuti goyamA! AiDDIe una. vahati no pariDDIe uvavadaMti evaM jAva vemANiyA, navaraM joDa. 'siyA vemANiyA ya cayaMtIti abhilaayo| neraiyA NaM bhaMte ! kiM AyakammuNA uvavajati parakammuNA uvavajjati ? goyamA ! AyakammuNA uvavajjati no parakambhuNA uvavajjati evaM jAva vemANiyA, evaM upaTTaNA daMDao vi| neraiyA NaM bhaMte ! -kiM AyappaogeNaM uvavajjaMti parappaogeNaM uvavajjaMti? goyamA !
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI AyappaogeNaM uvavajjati no parappaogeNaM uvavajjaMti evaM 'jAva vemANiyA, evaM uvaTTaNA daMDao vi' // sU0 1 // chAyA - jIvAH khalu bhadanta ! kiM sopakramAyuSo nirupakramAyupaH : gautama ! jIvAH sopakramAyuSo'pi nirupakramAyuSo'pi nairayikAH khalu pRcchA, gautama ! nairayikA: nosopakramAyuSo nirupakramAyuSaH, evaM yAvat stanitakumArAH pRthivIkAyikA yathA jIvAH, evaM yAvat manuSyAH, vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA nairayikAH / nairayikAH khalu bhadanta ! kim, AtmopakrameNa utpadyante, paro-pakrameNa utpadyante, nirupakrameNa utpadyante ? gautama ! AtmopakrameNApi utpadyante, paropakrameNApi utpadyante, nirupakrameNApi utpadyante, evaM yAvadvaimAnikAnAm / 'nairayikAH khalu bhadanta ! kimAtmopakrameNa udvartante paropakrameNa udvartante nirupakrameNa udvartate ? gautama ! no AtmopakrameNa udvartante, no paropakrameNa udvartante nirupakrameNa udvartante evaM yAvatstanitakumArAH pRthivIkAyikA yAvat manuSyA tripUrtate zeSA yathA nairayikAH, navaraM jyotiSkavaimAnikAzcyavante / nairayikAH khalu bhadanta ! kimAtmaddharjA utpadyante paraRddhyA utpadyante gautama ! AtmaRddhayA utpadyante no parardhyA utpadyante evaM yAvadvaimAnikAH / nairayikAH khalu bhadanta ! kimAtma udvartante paraddhaya udvartante ? gautama ! Atma udvartante no para udvartante evaM yAvadvaimAnikAH, navaraM jyotiSkA vaimAnikAzcyavante ityabhilApaH / nairayikAH khala bhadanta / kimAtmakarmagotpadyante parakarmaNotpadyante ? gautama ! AtmakarmaNorapadyante no parakarmaNotpadyante evaM yAvadvaimAnikAH, evamuvartanA daNDakospi / nairayikAH khalu bhadanta ! kimAtmaprayogeNa utpadyante paraprayogeNa utpadyante ? gautama ! AtmaprayogeNa utpadyante no paramayogeNotpadyante evaM yAvadvaimAnikAH evamudvartanA daNDako'pi // 01 // 110 TIkA- 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'ki sovakamAuyA nirutrakamAyA' kiM sopaprAyuSo nirupakramAyuSo vA ? tatra upakramaNam upakramaH aprAtakAlasyAyuSaH khaGgaviSAgnijalAdinA nirjarAkaraNam tena saha yad vidyate tat , TokArtha - 'jIvANaM bhaMte! sodakamAjyA niruvakamAjyA' isa sUtradvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! jIva kyA sopakrama AyuvAle hote haiM yA nirupama AyuvAle hote haiM ? akAlamaraNa kA nAma upakrama hai jina jIvoM ke Ayu kA upakrama khaDga, viSa, agni, jala Adi dvArA TIartha - 'jIvA NaM bhaMte! sovakkamAcyA niruvakkamAuyA' mA sUtrathI gautamasvAmIe prabhune evu' pUchyuM' che ke he bhagavan jIva sekrama Ayu khALA hAya che ? ke nirUpakrama AyuvALA hoya che? akAla maraNunu nAma
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ -prameyacandrikA TIkA za020 u010 sU01 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam 111 sopakramam-sopakramamAyurvidyate yeSAM te sopakramAyupaH etadviparIvA ye te nirupakramAyuSaH etadarthe dve gAthestaH tathAhi-'devA neraiyA vi ya asaMkhavAsAuyA ya tiriymnnuyaa| uttamapurisA ya vahA carimasarIrA niruvakamA // 1 // sesA saMsArathA havejja sovakamAu iyare ya / sovakkamaniruvakamabhezro bhaNio samAseNaM' // 2 // chAyA-devA nairayikA api cAsaMkhyavarSAyuSazca tiryayamanujAH / uttamapuruSAzca tathA caramazarIrAzca nirupakramAH // 1 // zeSAH saMsArasthA bhaveyuH sopakramAyuSa itare ca / / sopakramanirupakramabhedo bhaNitaH samAsena // 2 // ayamartha:-yasyA'prAptakAle AyuSaH bhayo bhavati sa sopakramAyurvAn , etadviparIto nirupakramAyurvAn , devA nairayikA asaMkhyAtAyurvanta stiyaJco manuSyA uttamapuruSA zvaramazarIriNo nirupakramA bhavanti etadvyatiriktAH sarve saMsAriNaH sopakramA nirupakramA api iti // 2 // hotA hai isa prakAra jisa jIva kI Ayu bIca meM hI khaga, viSa Adi dvArA nirjarAyukta kara dI jAtI hai, vaha jIva sopakrama AyuvAlA hai| tathA isase viparIta AyuvAlA jIva nirupakrama AyuvAlA hai| isa saMbaMdha meM ye do gAthAe~ haiM-'devA neraDyA vi ya' ityaadi| tAtparya ina gAthAoM kA aisA hai ki deva, nArakI, asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhogabhUmiyAM tithaMca manuSya jIva, uttama puruSa evaM caramazarIrI ye saba nirUpakrama AyuvAle hote haiM / arthAt viSa zastrAdi ke prayoga se inakI bhujyamAna Ayu bIca meM chidatI bhidatI nahIM hai| jitanI inakI Ayu hotI hai utanI hI vaha pUrI hokara samApta hotI hai nimitta 648 cha,2 vAna maathun| 54bha bhaDkA, viSa, mana, are, vigairethA nirjarAvALA kararvAmAM Ave che. te jIva sepakrama AdhuvALA kahevAya che. ane tethI judA AyavALA jIva nirUpakrama AyuvALA kahevAya che. A saMbaMdhamAM nIce prabhArI ne gAthAmA cha-'devA neraiyA vi, ya' tyAlamA AyAsAnu tAtparya e che ke deva, nArakI asaMkhyAta varSanI AyuvALA bhegabhUmi tiryaMca, manuSyajIva, uttamapuruSa ane caramazarIrI A badhA nirUpakama AyuvALA hoya che. arthAta viSa, zastrAdinA prayogathI teonI bhUjyamAna (bhegavAtI) . Ayu vacamAM chAtI ke dAtI nathI, teonuM jeTaluM AyuSya hoya che, .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsare he bhadanta ! jIvAH kiM sopakramAyupo nirupakramAyuSo veti praznaH / bhagavAnAha. 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jIvA sovakamAuyA vi niruvakamAuyA vi' jIvAH sopakramAyuSo'pi nirupanamAyuvo'pi sAmAnyajIvA ubhayamakArA api bhavantItyuttaram / sAmAnyajIve sopakramanirupakramatvaM darzayitvA jIvavizeSa taM darzayitumAha-neraiyA NaM' ityAdi / 'neraiyA NaM pucchA' nairayikAH khalu pRcchA he bhadanta ! nairayikAH kiM sopakramAyuSo bhavanti nirupakramAyupo vA bhavantIti maznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA !' he gautama ! 'neraiyA no sovabArA kamatI hokara samApta nahIM hotI hai| inase bhinna aura jinane saMsArI jIva haiM ve sopakrama aura nirupakrama donoM prakArakI AyuvAle hote haiN| ___ isa prakAra se gautama ne jo yaha prazna kiyA hai ki jIva sopakrama AyuvAle hote haiM yA nirupakrama AyubAle hote haiM ? isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai-'goyamA ! jIvo socakamAuyA vi0' ityAdi he gautama ! jIva do prakAra ke AyuvAle hote haiM-sopakrama AyuvAle bhI hote haiM aura nirupakrama AyuvAle bhI hote haiM / isa prakAra se sAmAnya jIva meM 'sopakrama AyuSkatA aura nirupakramAyuSkatA kA kathana karake aba jIva vizeSa kI apekSA lekara yaha kathana kiyA jAtA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'neraiyANa pucchA' he bhadanta narayika jIva sopakrama , AyuvAle hote haiM yA nirupakrama AyuvAle hote haiM ? uttara meM prabhu ne kahA eTaluM AyuSya purU thaIne samApta thAya che keIpaNa nimittathI ochu thaIne samApta thatuM nathI. A sivAyanA bIjA jeTalA saMsArI ja hoya che, teo sopakrama ane nirUpakama e banne prakAranI AyuvALA hoya che. A pramANe gautamasvAmIe je A prazna karyo che ke jIva sapakrama , AyuvALA hoya che? ke nirUpakama AsuvALA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu 49 cha -'goyamA! jIvA sovakkamAuyA vi0' tyAdi mautama ! jIvapakrama AyuvALA paNa hoya che ane nirUpakrame AyuvALA paNa haiyA ' che. A rItanA be AyuvALA jIva hoya che. A rIte sAmAnya jIvamAM "sepakrama AyuSyapaNuM ane nirUpakrama AyuSyapaNAnuM kathana karIne have jIva vizeSanI apekSAthI A kathana karavAmAM Ave che. bhAmA gItabhavAmI prabhune me dhUchayu cha -'raiyA NaM pucchA' he bhagavana nirayika jIva sepakrama AcuvALA hoya che ke nirUpama AyuvALA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautamI nAIkIya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u010 sU01 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam 113 kamAuyA' nairayikA:-nArakajIvAH na sopakramAyupo bhavanti, tatra khaGgAdinA vinAzAbhAvAt kintu niruSakamAuyA' nirupakramAyuSo bhavanti evaM jAva thaNiyakumArA' evam-nArakavadeva yAcastanitakumArAH, nArakAdArabhya stanitakumAraparyantaM no sopakramAyuSo bhavanti kintu nirupakramAyuSa eva bhavantIti / 'puDhavIkAiyA jahA jIyA' pRthivIkAyikA yathA jIzA, yathA-yena prakAreNa sAmAnyajIvAH saupakramAyuSo'pi bhavanti nirupakramAyuSo'pi bhavanti tathA tenaiva prakAreNaiva pRthivIkAyikA api sopakramAyuSo'pi bhayanti, nirUpakramAyuSo'pi bhavantIti / evaM jAva maNusA' evaM yAvan bhahuNyAH, erameva pRthivIkAyavadeva aptejovAyumanaspatikAyikAH, dvIndriga trIndriyacaturindriyAH, tiryapaJcendriyAH saMkhyAtAyugkAmanuSyAzca sopakramAyupo'pi nirupakramAyuyo'pi avantItyarthaH / 'mANasaMtaramoisiya vemANiyA jahA neraiyA' vAnapantarajyotiSpa vaimAnikA yathA laicikA, yathAhai-he gautama ! nairaSika jIva sopakrana AyudhA nahIM hote haiN| kyoMki khaGga Adi dvArA unakI Ayu kA vinAza nahIM hotA hai| ataH nilavakamAuyA' nirUpakrama AyuvAle hI hote haiN| 'evaM jAca thaNiyakumArA' isI prakAra kA kathana yAvat asurakumAra se lekara stanitakumAra deSoM taka jAnanA cAhiye nAraka se lekara stanitakumAra taka ke deva sopakrama AyuvAle nahIM hote haiM kintu ve laya nirupakrama AyuvAle hI hote haiN| 'evaM jAca maNussA' hasI prakAra se apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, vIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryakrapaJcendriya evaM saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya, ye saba sopakrama AyudhAle bhI hote haiM aura nirupakrama AyuvAle bhI hote haiN| 'vANamaMtarajoiliya. jIva sepakrama AyuvALA detA nathI. kemake khaga vigerethI teonI Ayano vinAza zata nathI, tethI tamA 'niruvakamAuyA ni354bha mAthuvAmAna DAya cha, 'evaM jAva thaNiyakumArA' mA pramANe 4thana yAvat asurazubhAzthI stanatakumAradeva sudhI samajI levuM. nAthI laIne stanatakumAra sudhInA deve sopakrama AyuvALA hotA nathI. paraMtu teo badhA nirUpakrama AyuvALA ja hoya cha. 'puDhavIkAiyA jahA jIvA'2 rIte sAmAnya sApabhamana ni35bha AyuvALA hoya che, e ja rIte pRthvIkAyika jIva paNa sopakama ane nirUpakrama bhAyupAya hAya che. 'eva' jAva maNussA' me za2 a54Ayi4, yi, vAyuMkAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindri, tiryakra paMcendriya ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSya A badhA sapakrama AyuvALA paNa DAya cha, bhane ni354 mAyuvA pAya che. vANamaMtaraz2oisiyavemANiyA bha0 15
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ sagavatIsUtre nairayikA no sopakramAyuSaH kintu nirupakramAyupo bhavanti tathA ime cArabhyantarajyotiSkavaimAnikA api no sopakramAyupo'pi tu nirupakramAyupa eveti / 'neraiyA NaM bhaMte !' nairayikAH, niraye-narakAse samudbhavAH jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM AovakkameNaM uvavajjati' kisAtmopakrameNa utpadyante AtmanA-svayameva AyuSa upakrama AtmopakramaH tena AtmopakrameNa svayaM kRtanigittena mRnvetyartha utpadyante nArakA jIvAH, svayameva pUrvameva AyuSkaM nyUnIkRtya samutpadyate kim ? / athavA kim 'parovakkayeNaM upavajjati' paropakrameNa utpadyante anyena pUrvamavAyupkaM nyUnIkRtya utpadyante parakRtamaraNena mRtvA utpadhante vim, 'niruvA meNaM uvavajjati' nirupakrameNa utpadhante kenApi prakAreNa AyuSkaM na nyUnI kRtya sarvameva AyuSkamupabhujyotpadhante kis ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'AovakkameNa di uvayanaMti' AtmopakrameNApi utpadhante zreNikavat , vemANiyA jahA neracyA' vAnavyantara, jyotika aura vaimAnika ye nAraka jIvoM ke jaisA akAla maraNavAle nahIM hote haiM kintu nirupakrama AyuvAle hI hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'neraiyANaM bhaMte ! ki AovakrameNaM0' he bhadanta ! nAraka jIva kyA AtmakRta nimitta se mara kara utpanna hote haiM arthAt ve apanI pUrvabhavasaMbaMdhI Ayu ko svayaM hI kama karake nArakarUpa se utpanna hote haiM ? yA pUrI Ayu ko bhoga karale nArakarUpa se utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyalA! AovakSameNa vi uvavajaMti' he gautama ! jo jIva narakAcAsa meM utpanna hote haiM ve apanI Ayu ko AtmakRta nimitta dvArA kama karake bhI marate haiM aura naraka meM utpanna hote haiM-arthAt zreNika ke jaise kitaneka jIva apanI gRhIta Ayu jahA neraiyA' pAna0yanta2, lyAti, mana vaimAniH madhA nA24 vAnI mAphaka akALa maraNuvALA hotA nathI paraMtu nirUpakrama AyuvALA ja haiya che. ve gautamasvAmI prasuna se pUche che ?-'neraiyANaM bhave! kiM AmaovakameNaM0' 8 lagavan nA24 73 bharIne mAmata nimittathI utpanna yAya che? arthAta teo potAnA pUrvabhava saMbaMdhI Ayune vaya ochuM karIne norakapaNuthI utpanna thAya che? athavA purA Ayune bhegavIne nArapaNAthI utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke'goymaa.! AovakameNa vi uvavajaMti' gautama 71 na24AvAsabhA panna thAya che, teo pitAnA AyuSyane pite karela nimittathI kAma karIne paNa mare che, ane narakamAM utpanna thAya che. arthAt zreNika rAjAnI mAphaka keTalAka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaiMya bandrikA TIkA zaM020 u010 sU01 jI0 saupakramanirupakramAyuSyatvam 115 'parovakkameNA vi uvavajjaMti' paropakrameNApi utpadyante yathA kUNikaH kRtrima - caturdazaratnAni samAdAya paTTakhaNDarAjyazAsanAya pravRttaH devakRtamaraNena mRta iti, 'niruk kameNAtri upavati' nirupakrameNApi utpadyante, yathA kAlazaukarikavat, Atmopakramaparopakrama nirupakramai narakANAM samutpacisaMbhavAdityuttaram / 'evaM jAtra vaimANiyANaM' evaM yAvadvaimAnikAnAm evam nArakavadeva yAvadvaimAnikA api bhavanapatimArabhya vaimAnikaparyantatrayoviMzatidaNDakasthA jIvAH sarve AtmopakrameNa paropakrameNa nirupakrameNa vA samutpadyante iti bhAvaH / Atmopakramaparopakramaniruko apane Apa milAye gaye nimittoM dvArA bIca meM chedana karake narakA vAsa meM nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM - tathA kitaneka jIva kUNika rAjA ke jaise aise nimitta milAte haiM ki jisase ve dUsaroM ke dvArA mAra diye jAte haiM aura marakara naraka meM jAte haiM jaise kUNikarAjA kRtrima 14 ratnoM ko lekara SaT khaNDoM ke rAjyazAsana ke liye pravRtta huA aura devane use mAra diyA tathA kitaneka jIva kAlazaukarika ke jaise nirupakrama se bhI nAraka meM utpanna hote haiM / arthAt gRhIta Ayu ko pUrI bhogakara narakoM meM utpanna hote haiN| Atmopakrama paropakrama aura nirupakrama hana tInoM prakAra se nAraka jIvoM kI utpatti ho sakatI hai yahI isakA tAtparya hai 'evaM jAva mANipANaM' isI prakAra se yAvat vaimAnika devoM taka ke bhI jIva utpanna hote haiM aisA jAnanA cAhiye arthAt nAraka ke hI jaise bhavanapati se lekara vaimAnika paryanta 23 daNDakastha jIva saba Atmopakramale, paropakrama se athavA nirupakrama se jIvA pAtAnA gRhIta Ayune pe,te svaya' prApta karela nimittothI vacamAM ja cheina karIne narakAvAsamAM nArakanI paryAyathI utpanna thAya che, tathA keTalAka jIvA kUNika rAjAnI mAphaka evuM nimitta meLave che, ke jethI teo bIjAe dvArA mAI jAya che. ane marIne narakamAM jAya che, jema sUNika rajA manA viTa 14 ratnA laIne chae khaDanA rAjya zAsana mATe pravRtta thayA, ate deve temane mArI nAkhyA. tathA keTala ke jIvA kAlazokarikanI jema nizpakramathI paNa narakamAM utpanna thAya che, arthAt gRhIta mRyune pUrI bhAgavIne narakamAM utpanna thAya che. AtmApakrama, pApakama ane nirUpakrama, A traNe prakAre nAraka jIvAnI utpatti thaI zake che, eja zmA kathananu tAtpaya che '' jAva vaimANiyANaM' me ahArathI yAvat vaibhAni deve| sudhInA va patha utpanna thAya che, tema samajavu. arthAt nArakanI ja mAphaka bhavanapatithI ArabhIne vaimAnika sudhInA 23 tetrIsa daDakamAM rahelA badhA jIvA AtmA kramathI, pApakamathA athavA nirUpakramathI- utpanna thAya che,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsare pakramai rutpattimabhidhAya ebhireva udvartanAmabhidhAtukAma Aha-'neraiyA ' ityAdi, 'neraiyA NaM bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'ki AodakkameNa uvavahati' kimAtmopakrameNaM AtmanA svayameva upakramaNaM tena AtmopakrameNa udvartanveniHsaMranti athavA 'parokkkameNaM uvavati' paropakrameNa anyakRtamaraNena udvartante narakAnnissaranti athavA 'niruvakkameNaM upavaIti' nirupakrameNa udvartante-niHsaranti kim ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no AovakkameNaM ubavati' no AtmopakrameNa udvatante AtmanA ravayameva nodvartantena niHsaranti nArakA iti, tathA-'no parokkameNaM ubavati' no paropakrameNodatante-paropakrameNApi nodvartante-na niHsaranti nArakA jIvAH kintu 'niruvakkameNaM uvavati' nirupakrameNa udvartante upakramaNamantareNava nArakANAmudvartanAsaMbhavAda ityuttaram nArakANAmudvartanam na svena pareNa vA kintu nirupakrameNaiveti bhAvaH / utpanna hote haiN| agha gautama inhIM Atmopakrama Adi dvArA udvattenA ke lambandha meM isa prakAra se pUchate haiM-'neraiyA NaM bhaMte!' he bhadanta / nairayika jIva kyA Atmopakrama le naraka se nikalate hai ? athavA paropakrama le naraka se nikalate haiM ? athavA ni:pakrama se naraka se nikalate haiM ? isake uttara meM prayu bhautala se aisA kahate haiM ki 'goyamA' he gautama! 'no AovakameNaM uvavati' nAraka naraka se AlopakAma khe-apane Apa se nahIM nikAlate haiM 'no parovajhameNaM upapati' na paropakrama se nikalate haiM, kintu 'niruvakaleNaM udhavati' nirupakrama se-upakaraNa ke dina hI naraka se nippalale haiM kyoMki upakrama ke pitA hI nArakoM kI utanA hotI hai tAtparya karane kA yahI hai ki nArakoM kA udvartana na svayaM le hotA hai na para se hotA hai kintu have gautamasvAmI eja Apakrama vigerethI udvartanAnA saMbaMdhamAM mA prabhArI prabhune pUche cha-'neraiyA NaM bhave !' . saman nArIya yo ApakramathI narakamAMthI nIkaLe che? athavA paropakamathI narakI nIkaLe che? athavA nirUpakamathI narakamAMthI nIkaLe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che hai-'goyamA gautama ! 'no AovakkameNaM uvavaTuMti' nA2 mAmAbhathI cAtAnI bheNe na24thI nItA nathI. 'no parokkkameNaM uvavaTuMti' tamA 5225bhayo 5 na24thI nItA nathI. 52' 'nirUvakkameNaM uvavarTeti' ni3pakremathI-uryakramanuM vitAja narakathI nIkaLe che. kemake upakrama vinAja nArakanI udvartana thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke-nArakonuM udvartana svayaM pitAnI meLe ja thaI zakatuM nathI. tema parathI paNa thatuM nathI. paraMtu nirUpakramathI ja
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 2010 201 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam 116 'evaM jAva thaNiyakumArA' evaM yAvat stanitakumArAH, evameva nArakavadeva stanitakumAraparyantajIvA no AtmopakrameNa no paropakrameNa vA udvartante kintu nirupakrameNaiva amarakumArAdArabhya stanitakumArAntAnAsudvartanA bhavatIti bhAvaH / 'puDhavIkoigA jAva maNumA nisu uvavadvRti' pRthivIkAyikA yAvat manuSyAH trivapi udvarta te ekendriyadvIndriyatrIndriya caturindriyapaJcendriyatiryaGmanuSyAH ime sarve'pi AtmopakrameNa paropakrameNa nirukrameNa udvartante teSAmudatagayA niyamo. 'pitu aniyamaH kadAcit kasyacitra u.tanA AtmopakrameNa-kasyacit kadAcit paropakrameNa, kasyacit kadAcit nirupakrameNApi udvartanA bhavatIti bhAvaH / 'sesA nirupakrama se hI hotA hai evaM jAva thnniykumaar|' isI prakAra se nAraka jIvoM ke jaise hI stanitakumAra taka ke jIva na Atmopa. krama se udvartanA karate haiM, na paropakrama se uchalanA karate haiM kintu nirupakrama se hI udvartanA karate haiM asurazumAra se lekara stanitakumArataka ke saba bhavanavAsI devoM kI utanA nirupakrama se hI hotI hai yahI isa kathana kA tAtparya haiM 'puDhavIkAjhyA jAva maNusmA ti uva. dhati' pRthivIkAyika se lekara manuSya taka ke jIpa tInoM prakAra se bhI udvartanA karate haiM arthAt ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, evaM paJcendriyatithaMca manuSya ye saba Atmopakrama se, paropakrama se evaM nirupakrama se ina tInoM prakAra se bhI udvartanA karate haiM inake udvartanI kA niyama nahIM hai kintu aniyama hai kadAcit kisI ke utanA Asmopakrama se kadAcit kisI ke paropakrama le aura kadAcit kisI thAya che. 'eva jAvaM thaNiyakumArI' me zata nA24 vAnI bhAra svanitakumAra, sudhInA jI ApakramathI udvartana karatA nathI. temaja pazapakramathI paNa udvartana karatA nathI paraMtu nirUpakramathI ja uddhanA kare che, asurakumArathI laIne svanitakumAra sudhInA badhA bhavanavAsI devonI udvartanA ni354bhathI 5 thAya che. 4 // 4thanatuM tAtparya che. 'puDhavIkAiyA jAva maNussA tisu uvavati' pRthvIyithI 642 manuSya sudhIna latraNe prakArathI udvartana kare che. arthAt ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya tiryaMca ane manuSya A badhA AmepakamathI, parAkramathI, ane nirUpakramathI e rIte traNe prakArathI udvartana kare che. teonI udvartanA niyama hete nathI paraMtu aniyama che. keI vAra keI ApakramathI udvartana kare che. keIvAra keI paropakamathI ane kadAcita keI nirUpa
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhagavatI sUtre jahA rahayA' zeSA yathA nairayikAH, zeSA:- ekendriyAdibhinnA vAnavyantarajyotiSkavaimAnikAH jIvAH, no AtmopakrameNa na vA paropakrameNa udvartante kintu nirupakrameNaiva udvartante ityarthaH / ' navaraM joisiyavemANiyA cayaMti' navaraM kevalaM jyotiSkavaimAnikAcyavante ayamAzayaH ekendriyAdArabhya manuSyaparyantajIvAn muktvA zeSA jIvA vAnavyantarajyotiSkavaimAnikAH nirupakrameNa udvartante iti kathitaM tatraitAdvailakSaNyam atragantavyaM yat jyotiSkavaimAnikadaNDake 'udvartante' iti na vaktavyaM kintu udvartanasthAne cyavanaM nivezyate, jyotiSkavaimAnikA nirupake vikrama se bhI udvarttanA hotI he yahI isa kathana kA bhAva hai'sesA jahA neraiyA' inase bhinna jo vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika jIva haiM ve na Atmopakrama le udvarttanA karate haiM aura na paropakama se uddharttanA karate haiM kintu nirupakrama se hI utanA karate haiM / 'navaraM joisiyavemAniyA cayaMti' isakA tAtparya aisA hai ki jyotiSka, evaM vaimAnika ye nirupakrama se uddharttanA karate haiM aisA jo kahA gayA hai so udvarttanA ke sthAna 'cyavana' isa pada kA prayoga karake aisA kahanA cAhiye ki ekendriya se lekara manuSya paryanta ke jIva Atmopakrama se paropakrama se evaM nirupakrama se ina tInoM prakAra se bhI udvarttanA karate haiMparantu jyotiSka evaM vaimAnika jo jIva haiM ve nirupakrama se hI cyayana karate haiM tAtparya yahI hai ki devoM ke daNDakoM meM jyotiSka evaM vaimA nika devoM ke sUtra meM - urttanA zabda kA prayoga nahIM karanA cAhiye ubhathI pazu udvartanA re, senA sthanato lAva che. 'sesA jahA neraiyA' nAthI mIla ne vanavyantara, jyotiSNu, bhane vaibhAtiH vA che, te AtmApakramathI uddhRtanA karatA nathI temaja parIpakramathI paNu udbhanA kuratA nathI paraMtu niiyabhathI udvartanA re che. 'navara' joisiya vemA - jiyA cayaMti' mA uthanatu tAtparya me che hai-vAnavya Mtara jyotiSTha bhane vaimAnika A badhA nirUpakramathI uddatanA kare che, e pramANe je kahevAmAM mAnche, to te udvartanAne sthAne 'cyavana' me yaha prayoga urIne bhevu kahevuM joIe ke ekendriyathI laIne sanuSya sudhInA jIvA tA AtnepakramathI, paropakramathI, ane nirUpakamathI e traNe prakArathI paNa uddhRta'nA kare che paraMtu vAnabhyantara yAti ane vaimAnika je jIva che, tee nirUpakramathI ja cyavana kare che, kahevAnuM tAtparya eja che ke devAnA daDakAmAM vAnanya'tara, jyAtiSTha, ane vaimAnika devAnA sUtramAM uddhRtanA zabdanA prayAga karavA na
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u010 sU01 jI0 sopakramanirupakamAyuSyatvam 119 krameNaiva cyavante iti vaktavyam jyotiSkavaimAnikayorudvartanA sthAne cyavanasyaiva prayogAt tayozcyavanasyaiva prayogAt tayozcyavanameva kathanIyaM na tu udvartanamiti / utpattirutanA ca jIvAnAM svakRtakarmaNaiva bhavato na tu IzvaraprabhAveNeti darzayitu mRddhayAdirUpamagrimaprakaraNamavatArayitumAha-'nerahayA NaM' ityAdi, 'neraiyA NaM bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'ki AiDIe uvavajjati' kimAtparyA utpadyante AtmanA-svasya RddhiH-sAmarthyam AtmadistayA tathA ca nArakajIvAH strakIya sAmarthena utpadhante narake ityarthaH, athavA 'pariDIe uvavajjati' paraddharthI utpadhante-parasya-ravavyatiriktasya IzvarakAlasvabhAzadeH RddhiH-sAmarthyam tayA utpadhante, tatazca kiM nArakAH parasya-IzvarAdeH sAmarthyavalAt samutpadhante ? iti praznA, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'AuDIe uvava. jjaMti no pariDIe uvavajjati' AtmaRyA utpadyante no paraRddhayotpadyante, ye kintu cyavana zabda kA hI prayoga karanA cAhiye 'jatpatti evaM udvartanA jIvoM kI jo hotI hai vaha apane dvArA kiye gaye karma ke udaya se hI hotI hai-Izvara ke prabhAva se nahIM hotI hai| isI bAta ko prakaTa karane ke liye agha sUtrakAra Rddhi AdirUpa agrima prakaraNa kA prAraMbha karate hue praznottara ke rUpa meM prakaTa karate haiM-'neraiyA NaM bhaMte!'he bhadanta ! nairayika jIva kiM AhaDIe ughavajjati' kyA apanI sAmarthya rUpa Rddhi se naraka meM utpanna hote haiM ? apavA-'pariDIe uvavajjati' para kIIzvara, kAla, svabhAva AdirUpa para kI sAmathrya se utpanna hote hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! AiDDIe' ityAdi-he gautama! naraka meM nAraka apanI sAmathrya rUpa Rddhi se hI utpanna hote haiM para kI Rddhi se utpanna nahIM hote haiM tAtparya yaha hai ki jo ye nAraka jIva naraka joIe. paraMtu cyavanano ja prayoga karavo joIe. "utpatti ane udvartanA jIvanI je thAya che, te pite karelA karmanA udayathI ja thAya che -IzvaranA prabhAvathI thatI nathI. Aja vAta batAvavA mATe have sUtrakAra Rddhi vigere rUpe AgaLanA prakaraNa prAra' 42di praznottara 35i prATa 42 cha.-'neraiyA NaM bhave!hai bhagavAna nArIya va 'ki AiDDhIe ubavajjati' zu' potanA sAmathya'35 *ddhithI na24mA utpanna thAya cha ? athavA 'pariDDhIe uvavajjati' paranI-12-4-2mA vigaire rUpa bIjAnA sAmarthyathI utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che hai-'goyamA! AiDDhoe' tyAhi gautama ! na.24 na24mA pAtAnA sAmathya 35 rUddhithI ja utpana thAya che. bIjAnI RddhithI utpanna thatA nathI, kahevAne bhAva
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre ime nArakA narake samutpadyante na tavAnyeSAM sAmarthya kAraNamapi tu nArakajIvAnAM svakIyakAtmakameva sAmarthya kAraNam , yena nArakAH tatra samutpadyante / IzvarAdi prabhAvAt narakAdau nArakasyotpattisvIkAre IzvagvaipamyanaighaNyayoH prasaGgAt ataH svakIyasAmarthenaiva samutpatti bhavati na tu parasAparyeneti / 'evaM jAra vemANiyA' evaM yAvadvaimAnikAH, evaM nArakavadeva vaimAnikaparyanteSu trayoviMzatidapDakevapi jJAtavyam ejendriyAdArabhya vaimAnikAntajIvAH nArakaradeva svasAmarthyeneva utpadyante na tu parasAmartheneti bhAvaH / udvartanAyAmapi svasAmarthyasyaiva prayojakatvaM dayitumAha-'neraiyA gaM' ityaadi| 'neraigANaM bhaMte !' nerayikAH khalu bhadanta ! meM utpanna hote haiM lo usa utpatti meM anya-Izvara, kAla Adi kI zakti kAraNa nahIM hai kintu nAraka jIvoM kA apanA hI pharmarUpa lAmarthya kAraNa hai isIse nAraka vahAM utpanna hote haiM-yadi IzvarAdi ke prabhAva se narakAdi meM nAraka kI utpatti svIkAra kI jAve to Izvara meM viSamatA aura nirdayatA kI Apatti pralakta hotI hai ataH apanI zakti se hI samutpatti naraka meM nAraka jIvoM kI hotI hai para kI zakti se nahIM aisA hI mAnanA ucita hai / 'evaM jAva devANiyA' isI prakAra kA kathana utpatti ke viSaya meM vaimAnika taka ke 23 daNDakoM meM bhI jAnanA cAhiye arthAt ekendriya se lekara vaimAnika taka ke jIva nArakoM ke jaise apanI sAmaya se hI utpanna hote haiM-para sAmartha se nhiiN| aba sUtrakAra udvartanA meM apanI sAmarthya hI prayojaka hai isa ghAtako prakaTa karane ke liye praznottara ke rUpa meM kahate haiM-'nerahayA NaM bhaMte ! kiM cha - nA24 4 na24i S4-1 thAya cha, a pattimA anya-zvara-31m vigerenI zakti temAM kAraNarUpa hotI nathI. paraMtu nAraka chae pite karelA karmarUpa pitAnuM ja sAmarthya kAraNa che. tethI ja nAraka tyAM utpanna thAya che je IzvarAdinA prabhAvathI naraka vigeremAM nArakanI utpatti svIkAravAmAM Ave te IzvaramAM viSamapaNuM ane nirdayapaNAnI Apatti upasthita thaze. jethI pitAnI zaktithI ja narakamAM nArakanI utpattI thAya che. bIjAnI zaktithI nahIM eja bhAna yogya kAya cha 'eva jAva vemANiyA' mA zatarnu thana pattinA viSayamAM vaimAnika sudhInA 23 tevIsa daMDakAmAM paNa samajavuM arthAt ekendriyathI laIne vaimAnika sudhInA jIve nArakonI mAphaka pitAnA sAmarthyathI ja utpana thAya che bIjAnA sAmarthyathI nahIM have sUtrakAra udvartanamAM pitAnuM sAmarthya ja upagI che e vAta bhtaa| praznottara32 zthana re che. 'neraiyA NaM bhate ! kiM AiDDhIe uvavaTTati
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA 2020 u010 su01 jI0 sopakramanirupakramAyujyatvam 11 'kiM AiDIe uvacati pariDIe ucacaTTati' kimAtmadvaryA udvartante paradharSA utpadhante / he sadanta ! nArakajIvAH kiM svakIyasAmarthena udvartante, parasAmarthyena ghA udvartante ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyasA' he gautamaH! 'AiDIe uvavati no pariDoe uvabaTuMti' AtmaRddhayA udvartante no.paraRddhayA udvartante yadidaM nArakANAM maraNAparaparyAyam udvartanam tad svasAmarthyaneti bhagavata uttaram / 'evaM jAba vemANiyA' evaM yAvadvaimAnikAH, yAvatpadena ekendriyAdArabhya vaimAnikaparyantaM sarve'pi daNDakAH saMgRhItA bhavanti tthA , yathA nArakajIvAnAsudvartanaM svakIrasAgAdeva nahu parakIyamApAta tyA ekendriyAdArabhya vaimAnikaparyantajIvAnApati udvartanAm ratra va sAsUneca bhAti na tu parakIyasAmartheneti bhaavH| 'nAraM joilizvemANirA ya yaMtIti AiDIe uvavati pariDIe udhamaTTati' he adanA narayika jIva kyA apane sAmathrya se uchalanA karate haiM yA para ke khAnI se utanA karate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'gothamA! AiDroe uzavatti no pariDIe' he gautama ! nAraka jIva apane sAmarthya sahI udalanA karate haiM para ke sAmathrya nahIM adanAraka jIvoM kA jo bahabharaNarUpaparyAyavAlA uddhartana hai vaha unakI zakti se hI hotA hai, parakIya sAmarthya se nahIM hotA hai evaM jAva vemANiyA' isI prakAra se ekendriya le lekara vaimAnika taka ke samasta daNDaka saMgRhIta ho jAte haiM tathA ca-jisa prakAra se nAraka jIvoM kA javartana apane sAmarthya se hI hotA hai parakIya sAmarthya se nahIM hotA, usI prakAra se ekendriya se lekara vaimAnika paryanta jIvoM kA bhI udvartana apanI 2 sAmarthya se pariDhIe uvaSati' se.magavan nairayi 71 zu pAtAnA sAmathyAthI 6 nA kare che? ke bIjAnA sAmarthyathI udvartana kare che? A praznanA uttaramAM prabhu cha hai-'goyamA ! AiDDhIe uvavati no pariDDhIe'. 8 gautama nAraka jIva pitAnA sAmarthyathI ja udvartana kare che. bIjAnA sAmarthyathI karatA nathI. arthAt nAraka jIvenuM je A maraNarUpa paryAyavALuM udvartana che, tatamAnI zatithI 25 thAya cha, bhAnA sAmathyathI thatu nathI. evaM jAva vemANiyA' mA zata mandriyathA dhana vaimAni sudhInA bhA. kene saMgraha thaI jAya che. tathA je rIte nAraka nuM udvartana pitAnA sAmarthyathI ja thAya che bIjAnA sAmarthyathI thatuM nathI. e ja rIte ekendri thI laIne vaimAnika sudhInA jIvenuM udvartana paNa pitApitAnA sAmarthyathI ja
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . bhagavatIsUtre 122 / amilAvo' 'navaraM jyotiSkavaimAnikAca cyavantIti abhilASA, sabakI nIvAnAmudvartanam svasAmarthyenaiva na tu parasAmarthena iti kathitam tatraitAvalakSaNyaM jJAtavyaM yat nArakAdayo jIvAH svasAmarthana udvartante iti yatrocyate tatra jyotikavaimAnikadaNDake jyotiSkavaimAnikAzcyavante svasAmarthena na tu parasAmarthena ityevamabhilApaH karaNIyaH, etadeva vailakSaNyaM nArakadaNDakAdyapekSayA jyotiSkavaimAnikadaNDake iti / AtmaRddhayA satpadyate vipapadyate ca jIva iti kathitam tatra Rddhipadena kasya grahaNaM yad balAdutpatti vipatti vA jIvasya bhavatIti na kathitam ataH RddhipadavAcyameva vaktumagnimaprakaraNamavatArayitumAha-'neraiyA gaM hI hotA hai 'navaraM johaliya vemANiyA ya cayaMtIti abhilAvo' isa maraNarUpa udvartanA meM yadi jyotiSka evaM vaimAnika devoM meM koI vila. kSaNatA hai to vaha kevala udvartanA zabda ko lekara hI hai arthAt ekendriya se lekara paMcendriyatiryazca manuSyoM aura vAnavyantaro ke sambandha meM udvartanA zabda kA prayoga hotA hai-taba ki jyotiSka evaM vaimAnika inameM udvarttanA zabda ke sthAna cyavana zabda kA prayoga hotA hai-udvarttanA kA nhiiN| isa prakAra jyotiSka, evaM vaijJAnika ye apanI sAmarthya se hI cyavana karate haiM, parakI sAmarthya se nahIM aisA abhilApa karake kahanA cAhiye yahI jyotiSka vaimAnika daNDaka meM nAraka daNDaka Adi kI apekSA se bhinnatA hai| jIva AtmaRddhi se utpanna hotA hai aura maratA haito yahA~ para Rddhi pada se kisa kA grahaNa huA hai ? so aba sUtrakAra isa bAta ko prakaTa karane ke liye praznottara ke rUpa meM agrimaprakaraNa ko thAya cha. MM samaya thA yatu nayI 'navara' joisiyavemANiyA ya payaMti ti abhilAvo' mA bha2435 A nAma jyoti mana vaimAni vAmA kaMI pheraphAra hoya te te kevaLa udvartanA zabda puratI ja che. arthAta ekendrithI AraMbhIne paMcendriyatiryaMnca ane manuSyanA saMbaMdhamAM udvartanA zabdano prayoga thAya che, ane vAvyantara, jatiSka ane vaimAnikemAM udvartana zabdanA sthAne "cyavana" zabda prayoga thAya che, "udvartanA zabdane prAga teomAM thatuM nathI. A rIte vanavyantara, tiSka ane vaimAnika e badhA pitAnA sAmarthyathI ja cyavana kare che. bIjAnA sAmarthyathI nahI e pramANene abhilApa kahIne uccAra kara joIe Aja bAbatamAM tiSka ane vaimAnika daMDakamAM nAraka daMDaka vigerenI apekSAe judAI che. jIva AtmaddhithI utpanna thAya che. ane mare che, te ahiyAM RddhiparathI kinuM praNa thayuM che? sUtrakAra have A vAta pragaTa karavA mATe praznottararUpe
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u010 sU01 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam (123 ityAdi, 'neraiyANaM bhaMte !' narayikAH khalu bhadanta ! 'ki AyakampuNA uvavajjati parakammuNA uvavajjati' kimAtmakarmaNA jJAnAvaraNAdinA utpadhante, athavA parakarmaNA utpadyante he bhadanta ! ye ime nArakA jIvA utpadyante narakAvAse tasthA utpatyAH prayojakam Atmakarma athavA parakarma vA prayojakam ? kiM svasaMpAditakarmavalAdutpatti bhavati parasaMpAditakarmavalAdvA bhavatI? ti praznaH bhagAnAha'goyamA' he gautama! 'AyakammuNA upavajjati no parakammuNA upavati' AtmakarmaNA utpadhante na parakarmaNA utpadyante ye ime nArakajIvA narakAvAse samuspadhante tatra AtmakRtakarmaNAmeva prayojakatvaM na tu parakarakarmaNAM prayojakatvam , parakRtakarmaNaH prayojakatve jagadvaiciyavyavastheva lupyeta kahate haiM-'neraiyANaM bhaMte!' ityAdi-he bhadanta ! 'nerahayA ki AyakammuNA uvavanaMti parakamyuNA uvakajati nairathika kyA apane jJAnAvaraNAdirUpa karma se utpanna hote haiM yA para ke karma se utpanna hote haiM ? tAtparya yaha hai ki ziSya ne prabhu se aisA prazna pUchA hai ki he adanta ! jo ye nAraka jIva narakAvAsa meM utpanna hote haiM so usa utpatti kA prayojaka apanA karma hai yA para kA karma hai ? arthAt jIva kI utpatti narakAvAsa meM nArakarUpa se jo hotI hai vaha svasaMpAdita karma ke bala se hotI hai yA para dvArA saMpAdita karma ke bala se hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'AyakamnuNA uvavajati, no para. kammuNA uvavarjati' jIva kI utpatti narakAcAla meM AtmadvArA saMpA. dita karma ke bala se hI hotI hai para ke dvArA saMpAdita karma ke bala se nahIM hotI hai yadi parakRta karma ke bala se jIva kI utpatti narakAvAsa bhAnu 42 4 cha-'neraiyA NaM bhaMte !' yAle B mApana naivihA 'ki AyakammuNA uvavajjati' parakammuNA vavajjati' potAnA jJAnAvarIla rUpa karmothI utpanna thAya che? ke anyanA karmathI utpanna thAya che? kahevAnuM tAtparya e che ke-ziSya prabhune evuM pUchayuM che ke-he bhagavana A je nAraka narakAvAsamAM utpanna thAya che, te utpattinuM prayojana pitAnuM ja kama che ke anyanuM kAma che? arthAt jIvanI utpatti nArakAvAsamAM nAraka paNAthI je thAya che, te pite saMpAdana karelA karmanA baLathI thAya che, ke bIjAe saMpAdana karelA karmanA baLathI thAya che ? A praznanA uttaramAM prabha 4 cha hai 'goyamA! gItamA 'AyakammuNA uvavajjati no parakammuNA uvavajati' na24vAsamA panI pattipAta sapAna 429 // manA mAthI ja thAya che. anya dvArA saMpAdana karelA karmanA baLathI thatI nathI. je para
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dha bhagavatIsUtre teca svakRtakarmavalAdeva kAryam, yathA bhuJjAna evaM tRpto bhavati na tu anyo bhuGkte vRptithAnyasyetyataH svakIyakarmaNa eva prayojakatvaM na tu parakRtakarmaNaH prayojakatvamiti / ' evaM jAva vaimANiyA' evaM yAvadvaimAnikAH, evaM nArakaya deva ekendriyAdArabhya vaimAnikaparyantaM trayoviMzatidaNDakasthA jIvAH svakRtakarmaNaiva udyante vacagato svakRtakarmaNaiva ca vipadyante vyava te ca tacadgatibhyaH, na tu parakRtakarmaNA tattadgatau utpadyante vipadyante cyavante ceti bhAvaH / " " 'maiM nAraka kI paryAya se hotI mAnI jAve to jagat kI vicitratAM kI jo vyavasthA dikhalAI paDatI hai vaha lupta ho jAvegI parantu aisA dekhA nahIM jAtA hai dekhA to aisA jAtA hai ki apane dvArA kRtakarma ke bala se hI kArya hotA hai jaise jo khAne kA karma karatA hai-khAtA hai vahI tRpta hotA hai - tRtirUpa kArya se hI prApta hotA hai aisA to hotA nahIM hai 'ki khAne kA kAma kare dUsarA aura tRpti ho dUsare ko isaliye aisA hI mAnanA cAhiye ki narakAvAsa meM nArakaparyAya kI utpatti meM prayojaMka jIva kA apanA hI nija karma hai parakRtakarma prayojaka nahIM hai ' evaM 'jAva vedyANiyA' nAraka ke jaise ekendriya se lekara vaimAnika paryanta ke 23 daNDakastha jIva-apane 2 karma se hI una 2 gatiyoM meM utpanna hote haiM aura apane 2 karma se hI una 2 gatiyoM se marate haiM, cyuta hote haiM, paraM ke dvArA kiye gaye karma se ve na una 2 gatiyoM meM utpanna hote haiM, aura kRtakanA baLathI narakAvAsamAM jIvanI utpatti nArakanI paryAyathI thavAtu mAnavAmAM Ave te jagatnI vicitratAnI je vyaSasthA dekhAya che, tenA lApa thai jaze, paraMtu evu' dekhavAmAM AvatuM nathI. dekhavAmAM teA evu ja Ave che ke-pAte ja karelA kanA baLathI ja kAya thAya che--jemake je khAvAnuM kArya kare che, arthAt khAya che, teja tRpta thAya che. tRptirUpa kAOthI ja tRpti maLe che, evuM tA thatu nathI ke khAvAnuM kAya kAI khInne kare ane tRpti kAI khIjAne ja maLe tethI ema ja mAnavu paDaze ke narakAvAsamAM nArakaparyAyanI utpattimAM kAraNa jIvatu' peAtAnu ka ja che. parakRtaka kAraNu 35 hotu' nathI 'eva' jAva vemANiyA' nAraunI prema kendriya kuvothI sardhane vaimAnika sudhInA 23 trevIsa daDakamAM rahelA jIvA pAtapAtAnA krathI ja te te gatiyAmAM utpanna thAya che. ane pAtapeAtAnA kamathI ja te te gaticaiAthI mare che, zruta thAya che, khIjAe karelA kramathI teo te te gatiyAmAM utpanna thatA nathI, temaja te te gaticeAthI maratA paNa nathI. arthAt zruta
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za020 2010 su01 jI0 sopakramanirupakramAyuSyatvam 125 'evaM uvaTTaNA daMDao vi' evamudvartanAdaNDako'pi evameva-utpattidaNDakavadeva nArakAdi vaimAnikAntAnAM jIvAnAmudvartanAdaNDako'pi svakRtakarmaNaiva udvartanA'pi bhavati na tu parakanakarmaNA udvartanA bhavati keSAmapi jIvAnAmiti bhaavH| neraiyANa bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'kiM AyappaogeNaM uvavajjati parappaogeNaM uvavati' krimAtmapayogeNa utpadhante paramayogeNa utpadhante' Atmaprayoga:AtmaprayatnaH AtmavyApAra iti yAvat , tathA ca nArakAdayo jIvAH kiM svasya vyApAreNa samutpadhante athavA parabyApAreNa samutpadyante ? iti praznaH / bhagaganAhana una 2 gatiyoM se bharate haiM, cyuta hote haiN| 'evaM ubaTTaNA daMDao vi' isI prakAra se utpattidaNDaka ke jaisA hI-nArakAdi vaimAnikAnta jIvoM kI utanA bhI-udvartanAdaNDaka bhI-apane 2 dvArA kRnakarma ke bala se hI hotI hai parakRta karma ke bala le vaha kisI bhI jIva kI nahIM hotI hai isa prakAra AtmaRddhi pada ne apane dvArA zarmagRhIta hunA hai-aisA jAnanA cAhiye aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'neraiyA NaM bhaMte !' he bhadanta ! nairayika 'kiM AyapaogeNaM upayajjati, parappao. geNaM uvavajjati' kyA Atmaprayoga se utpanna hote haiM yA paraprayoga se utpanna hote haiM ? yahA~ prayoga zabda kA artha vyApAra hai isa prakAra Atmaprayoga zabda kA AtmavyApAra aura paraprayoga zabda kA artha paravyApAra hotA hai-tathA ca nArakAdika jIva kyA apane 2 vyApAra se utpanna hote haiM aisA prazna kA niSkarSArtha hotA hai isake uttara meM prabhu kahate haiMthatA nathI-yapatA nathI. 'eva' ubavaNA daMDao vi' me zata-pattI anI jema ja nArathI laIne vaimAnika sudhInA jIvanI udvartana paNa-udvartanA daMDaka paNa pitApitAnA karelA karmanA baLathI ja thAya che, bIjAe karela karmanA baLathI te kaI paNa jIvane thatI nathI. e A rIte AtmaRddhi padathI pite karela karma grahaNa karAyela che tema samajavuM have gautamasvAmI asuna me pUche che hai-'neraiyA gaM bhaMte !' . maga nA24Iya cha ki Ayappa progeNaM uvavajjaMti parappaogeNaM uvavajjaMti' zu. mAtmaprayAgathI utpanna thAya che ke paraprAgathI utpana thAya che? ahiyAM prayoga zabdano artha dhyApAra-pravRtti e pramANe thAya che. A rIte Atmapraga zabdano artha AtmavyApAra-pitAnI pravRtti ane paraprAga zabdane artha paradhyApAra e pramANe thAya che. tathA nArakIya jIva pitapatAnA vyApArathI utpanna thAya che? athavA anyanA vyApArathI utpanna thAya che? A rIte praznane sArAMza che. A
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'AyappaogeNaM uvavajjati' AtmaprayogeNa utpadhante 'No parappa bhogeNaM uvavajjati' no paramayogeNa utpadhante he gautama ! nArakA jIvAH svAtmavyApAreNaiva samutpadyante, vyadhikaraNaprayatnAnAM kAryotpAdakasyAdRSTacaratvAt anyathA jagadvaicitryavyavasthAyA eva vilopaH prasajyeta iti bhAvaH / 'evaM jAva vemANiyA' evaM yAvadvaimAnikAH yathA nArakA AtmaprayogeNaiva utpadyante na tu paramayogeNa tathaiva pRthivIkAyAdArabhya vaimAnikAntajIvA api yatra kavana gatau AtmavyApAreNaiva samutpadyante na tu prvyaapaarenneti| evaM ucaTTaNA daMDao 'goyamA' he gautama! 'AyappaogeNaM uvavajjati' nAraka Atmaprayoga se utpanna hotA hai 'No parappaoge NaM uvayajjati' paraprayoga se utpanna nahIM hote haiN| nAraka jIva apane vyApAra se hI utpanna hote haiM paraprayoga se ve narakAvAsa meM kisI bhI prakAra se utpanna nahIM hote haiM kyoMki jo prayatna vyadhikaraNa hote haiM-bhinna 2 adhikaraNavAle hote haiM-unameM eka dUsare kI kAryotpAdakatA kabhI nahIM dekhI gaI hai nahIM to phira isa prakAra se jagat kI jo yaha vicitravyavasthA hai usakA hI lopa hone kA prasaGga hotA hai 'evaM jAva vemANiyA jisa prakAra nArakAvAsa meM nAraka AtmavyApAra se hI utpanna hote haiM, para ke vyApAra se nahIM usI prakAra pRthivIkAya se lekara vaimAnikAnta jIva bhI cAhe jisa kisI gati meM apane vyApAra se hI utpanna hote haiM parake vyApAra se utpanna nahIM hote haiM 'evaM uvaTTagA daMDabho vi' utpatti daNDaka ke jaisA prazna uttama prabhu 4 cha hai-'goyamA / gItama! 'AyappaogeNaM uvavajati' naa| mAmaprayogathI 64nna thAya che 'No parappaogeNaM uvavajjati' paraprAgathI utpanna thatA nathI. nAraka jIva pitAnA vyApArathI ja utpanna thAya che, paraprAgathI teo narakAvAsamAM keIpaNa prakAre utpanna thatA nathI. kemake je prayana vyadhikaraNa hoya che. arthAt judA judA adhikaraNavALe hoya che, temAM ekabIjAnuM karmotpAdapaNuM koI paNa samaye dekhavAmAM AvatuM nathI. nahIM te pachI A rIte jaganI je A vicitra vyavasthA che, tene ra sA5 thvaan| prasa1 pasthita thAya che. 'evaM jAva vemANiyA' 2 zate narakAvAsamAM nAraka jIva pitAnA vyApArathI ja utpanna thAya che. anyanA vyApArathI nahIM eja rIte pRthvikAyathI laIne vaimAnika sudhInA che paNa cAhe te kaI eka gatimAM pitAnA vyApAra-pavRttithI ja utpanna thAya che. manyanA vyApAra-pravRttithI utpanna yatA nathI 'evaM uvaNA daMDao vi'
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u010 sa0 2 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 127 vi' evam utpattidaNDakavadeva udvartanAdaNDako'pi jJAtavyaH, nArakAdi jIvAnAm udvartanA'pi AtmabhayogeNaiva bhavati na tu kathamapi paraprayogeNa bhavatIti ||suu0 1 / / mUlam-'negiyA NaM bhaMte! kiM katisaMcayA akatisaMciyA avattavvagasaMciyA? goyamA! neraiyA katisaMciyA vi akatisaMciyA vi avattavvagasaMciyA vi| se keNaTeNaM bhaMte! jAva avattavvagasaMciyA vi, goyamA! je NaM neraiyA saMkhejjaeNaM pavelaNaeNaM pavilaMti te NaM neraiyA katisaMciyA, je NaM neraDyA asaMkhejjaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA akatisaMciyA, je NaM naraiyA ekkaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti teNaM neraDyA avattavvagasaMciyA se teNaTreNaM goyamA! jAva avattavvagasaMciyA vi evaM jAva thaNiyakumArA vi| puDhavIkAiyA NaM pucchA goyamA! puDhavIkAiyA no kaisaMciyA akaI saMciyA no avattavvagasaMciyA, se keNaTeNaM evaM uccai jAva no avattavvagasaMciyA ? goyamA! puDhavIkAiyA asaMkhejjaeNe pavesaNaeNaM pavisaMti se teNaTeNaM jAva no avattatvagasaMghiyA, evaM jAva vaNassaikAiyA beiMdiyA jAva vemANiyA jahA neriyaa| siddhA NaM pucchA goyamA! siddhA katisaMciyA no akatisaMciyA avattavvagasaMciyA vi se keNaTeNaM jAva avattavyagahI ursanA daNDaka bhI jAnanA cAhiye arthAt nArakAdi jIvoM kI udvartanA bhI Atmaprayoga se hI hotI hai paraprayoga se vaha kathamapi nahIM hotI hai ||suu0 1 // utpatti daMDakanI jemaja udvartanA daMDaka paNa samajI le. arthAt nAraka vigere jenI udvartana paNa AtmaprAgathI ja thAya che, paraprayogathI te kaI rIte thatI nathI, che sU01
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre rara8 saMciyA vi goyamA ! je NaM siddhA saMkhejjaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te jaM siddhA katisaMciyA, je NaM siddhA ekkaeNaM pavesaNaeNaM parisaMti te NaM siddhA avattavvagasaMciyA se teNaTreNaM jAva avattavvagasaMciyA vi| eeli NaM bhaMte! neraiyANaM katisaMciyANaM akatisaMciyANaM avattavvagataMciyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA vilelAhiyA vA? goyamA! savvatthovA neraiyA avttvvglNciyaa| kati saMciyA saMkhejaguNA, akatisaMciyA asaMkhejjaguNA, evaM egidiyavajjANaM jAva vemANiyANaM appAbahugaM egeMdiyANaM nasthi appaabhugN| eesiNaM bhaMte ! siddhANaM katisaMciyANaM avattavvagasaMciyANa ya kayare kayarehiM jAva visesAhiyA vA goyamA! savvatthovA siddhA katisaMciyA avattavvagasaMciyA saMkhejjaguNA' ||suu02|| chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! kiM katisazcitAH akatisaJcitA, avaktavyakasaMcitAH ? gautama-! nairayikAH katisaJcitA api atisaMcitA api avaktavyakasaMcitA api| tatkenArthena bhadanta ! yAvat avaktavyakasazcitA api ? gautama ! ye khalla nairayikAH saMkhyeyena pravezanakena pravizanti te khalu nairayikAH katisaJcitAH, ye khalu nairayikA asaMkhyeyena mavezanakena pavizanti te khalu nairayikAH akatisaJcitA ye khalu nairayikA ekena pravezanakena pravizanti te khalu nairayikA avaktavyakasaMcitAH, tattenArthena gautama ! yAdavaktavyakasaJcitA api / evaM yAvat stanita kumArA api / pRthivIkAyikAH khalu pRcchA, gautama! pRthivIMkA yikAH no katisaJcitAH, atisazcitAH, no avaktavyakasaJcitAH, taskenArthana evamucyate yAvat no abaktavyakasaJcitAH, gautama ! pRthivIkAyikA asaMkhyeyena pravezanakena pravizanti tat tenAthana yAvat no avaktavyakasaJcitAH, evaM yAvad vanaspatikAyikA dvIndriyA yAvadvaimAnikA yathA nairayikAH // ..
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA 20 20 u.10 sU02 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 129 siddhAH khalla pRcchA gautama ! siddhAH katisaJcitAH no akatisaJcitAH avaktavyakasaJcitA api tatkenArthena yAvadavaktavyakasazcitA api gautama ! ye 'khalu siddhAH saMkhyeyena bhavezanakena pavizanti te khalu, siddhA katisaJcitA ye khala siddhA ekena pravezakena pavizanti te khalu siddhA avaktavyakasaJcitAH vada tenArthena yAvat abaktavyakasaJcitA api, eteSAM khallu bhadanta ! nairayikANAM katisazcitAnAmakatisaJcitAnAmavaktavyakasazcitAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA gautama ! sarvasvokA nairayikA avaktavyakasaJcitAH / katisazcitAH saMkhyeyaguNAH atisaMcitA asaMkhyeyaguNAH, evamekendriyavarjitAnAm yAvada vaimAnikAnAm alpabahutdam , ekendriyANAM nAsti alpabahusvam / eteSAM khala bhadanta ! siddhAnAM katisaJcitAnAm avaktavyakasaJcitAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA cA? gautama! sarvastokAH siddhAH katisaJcitA avaktavyakasazcitAH saMkhyeyaguNAH // 2 // ____TIkA-utpAdAdhikArAdeva idamadhyAha-'neraiyA Na' ityAdi / 'neraiyANaM bhaMte' nairayikAH khalu bhadanta ! "ki kaisaMciyA' kiM katisaJcitAH, katisaJcitA ityatra kati padaM saMkhyAvAcakam tathA ca katitvena saJcitA ekasamaye saMkhyAtolpAdena snycitaaH| piNDIbhUtA iti katisaJcitA ekasamaye saMkhyAtA utpannA ityarthaH, athavA 'akatisaMciyA' akatisaJcitAH, 'akati' iti saMkhyA niSedhaH, tena akatizabdena asaMkhyAtatvam anantatvaM ca gRhyate, tataH ekasmin samaye asaMkhyAtA utpannA iti akatisaJcitA, 'avarAvagasaMciyA' avaktavyaka 'neraDyA gaM bhaMte ! ki kaisaMciyA akaisaMciyA' ityaadi| TIkArtha-'kahasaMciyA' meM kati pada saMkhyAvAcaka hai yahAM para gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! nairayika jIva 'kiM kaIsaMciyA' eka samaya meM kyA saMkhyAta utpanna hote haiM ? yA 'aphasaMciyA' asaMkhyAta utpanna hote haiM ? yahAM akati zabda saMkhyA niSedhaka hai isase asaMkhyAta kA grahaNa huA hai 'avattanvagasaMciyA' athavA-saMkhyAta 'neraiyA NaM kiM kaisaMciyA akaisaMciyA' yA . . At-'kai saMciyA' mA pAdhyamAMtipa sabhyA pAya cha, mA viSayamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana nArakIya jI 'ki kaisaMciyA' me samayamA zu' sadhyAta3the 41 thAya ? akaisaMciyA' asabhyAta ma12 mana ta pana thAya che ? galiyAM mati zabda saMkhyAne niSedha karanAra che. tethI asaMkhyAta ane anaMta grahaNa bha0 17 naraza
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhagavatIce sannitAH syAdita Arabhya zIrSaprahelikaparyantaM saMkhyAteti vyavahAro bhavati, zIrSaprahelikAyAH parataH asaMkhyAteti vyavahAro bhavati, tatazca saMkhyAtatvena asaMkhyAtatvena ca yo vaktula zakyate so'vaktavya iti kathyate, etAdRzaH ekaka eva bhavati, asya saMkhyAtAsaMkhyAtobhayazabdenApi vaktumazakyatvAt / tataH abaktavyena ekakena ekatyotpAdena ye saJcitA utpannA ste avaktavyasaMcitA iti / he bhadanta / ime nArakAH kiM katisaJcitA atisaJcitA avaktavyasaJcitA veti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA katisaMciyA vi' narayikAH katisazciA api 'akavisaMciyA vi' atisaMzcitA api, 'avattavvagasaMciyA vi' avaktavyaphasazcivA api / narayikAH trividhA api bhavanti, ekasamayena teSAmekata Arabhya asaMkhyAtaparyantAnAmutpAdaasaMkhyAtarUpa se avaktavya hone ke kAraNa avaktavyasaMcita hote haiMarthAt eka samaya meM eka hI utpanna hote haiM kyoMki eka jo hotA? vaha saMkhyAta, asaMkhyAta ina donoM se vaktavya nahIM hotA hai do se lekara zIrSapraheliko taka kI saMkhyA meM hI saMkhzata aisA vyavahAra hotI hai aura zIrSaprahelikA ke Age asaMkhyAta aisA vyavahAra hotA hai ataH eka hI, "avaktavyakasaMcita" pada se kathita huA hai isa eka se ekasvopAda se-jo saMcita hue hote haiM ve avaktavyasaMcita haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA / ' he gautama ! 'neraiyA kaisaMciyA vi, aMkaisaciyA vi, avattavvagasaMcithA vi' nairayika katisaMcita bhI hote haiM, akatisaMcita bhI hote haiM aura avaktarasaMcita bhI hote haiN| isa prakAra se nairayika tInoM prakAra ke bhI hote haiM / arthAta-jo dUsarI gati se 42rAyA che. 'avattavvagasaMciyA' athavA sadhyAta asabhyAta35thI bhavatavya hevAne kAraNe avaktavya saMcita hoya che? arthAta eka samayamAM eka ja utpanna thAya che? kemake je eka hoya che, te saMkhyAta, asaMkhyAta e banethI vaktavya hotA nathI. be thI laIne zISaprahelikA sudhInI saMkhyAmAM ja sAta e vyavahAra thAya che. ane zIrSaprahelikAnI AgaLa asaM. yAta mev| 051 / 2 thAya che thA 44 'avaktavyakasaMcita' pathA 43pAye cha. mAthI 'ekatvotpAda'thI 2 sathita thaye DAya cha, ta bha. gi0ya sathita upAya che. bhA prazana uttaramA prabhu cha goyamA !! 3 gautama! 'neraiyA kaisaMciyA vi akaisaMciyA vi avattatvagasaMciyA vi' nArakIya kati saMcita paNa hoya che, akati saMcita paNa hoya che, ane avaktavya saMcita paNa hoya che. A rIte nArakIya je traNa prakAranA hoya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za.20 u.10 sU02 nairayikANAmutpArAdinirUpaNam 131 sadbhAvAt / punaH praznayati gautamaH katisaJcayAdInAM svarUpaM tathA kati saJcitatvAdI kAraNaM caM jJAtum 'sekeNaTeNaM jAva avattabagasaMciyA vi' tat kenAthana bhadanta ! evamucyate nairayikAH kati sazcitA api, atisaJcitA api, avaktavyasazcitA api nArakANAM trividhatve kiM kAraNamityeva praznAzaya iti / bhagavAnAha-'goyamA' Akara eka hI samaya meM eka sAtha aneka jIva nArakI rUpa se utpanna ho jAte haiM aise ve nArakI katisaMcita kahalAte haiM aise katisaMcita nArako do se lekara zIrSaprahelikA saMkhyA taka ke vahAM utpanna hue rahate haiM isI prakAra se jo zIrSaprahelikA saMkhyA se pare (Age),nArakIrUpa se jIva utpanna hue rahate haiM ve akatisaMcita kahalAte haiM-ye akatisaMcita saMkhyAta se pare hone ke kAraNa asaMkhyAtarUpa se saMcita hote haiN| tathA-kitaneka nArakI vahAM aiseM bhI hote haiM jo ekasamaya meM eka hI kAla karake utpanna hue hote haiM, isIliye prabhune gautama se aisA kahI hai ki he gautama ! nairapika katisaMcita bhI hote haiM, akatisaMcita bhI hote haiM aura avaktavya saMcita bhI hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-se keNaTeNaM jAva avatavvaMga saciyA vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki narayika katisaMcita hote haiM atisaMcita bhI hote haiM aura avaktavya'saMcita bhI che. arthAt je bIjI gatithI AvIne eka ja samayamAM eka sAthe aneka nArakIya rUpathI utpanna thaI jAya che, evA te nArakIye kati saMcita kahevAya che. evA kati saMcita nArakIye be thI laIne zIrSaprahelikA saMkhyA sudhInA tyAM utpanna thayA kare che. e ja pramANe je zIrSaprahelikA saMkhyAthI para (AgaLa) nArakIyarUpathI jIva utpanna thatA rahe che, teo arkati saMcita kahevAya che. A akati saMcita saMkhyAtathI para hovAne kAraNe asaMkhyAta rUpathI saMcita hoya che. tathA tyAM keTalAka nArakI evA paNa hoya che. ke je eka samayamAM eka eka karIne utpanna thatA hoya che. tethI prabhue gautamasvAmIne evuM kahyuM che ke-he gautama! nArakI kaMti saMcita paNa hoya che, akati saMcita paNa hoya che, ane avaktavya saMcita paNa hoya che. ve gautabhasvAmI prabhu se pUche che ?-se keNaTeNaM jAva avatavvaMga saMciyA vi samapan bhApa me // 25thI 4 ch| 8-nA24IyAta saMcita paNa hoya che. ekati saMcita paNa hoya che, ane avaktavya saMcita paNuM hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhagavatIstra ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM nerahayA saMkhejjaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM nerajhyA kavisaMciyA' ye khalu nairayikAH saMkhyeyena pravezanakena pavizanti te khalu narayikAH katisaJcitAH kathagante svajAtIyavijAtIyAnyagatibhya Agatya jIyAnAM vivakSitagatI utpA: sa bhavezanakaM kathyate / tathA 'je NaM raiyA asaMkhejjaeNaM pavesaNaeNaM parisaMti te NaM neraiyA akatisaMciyA' ye khala nairayikA asaMkhyeyena pravezanakena pravizanti te khalu nairayikA akati. saJcitAH, tathA 'je NaM neraiyA ekkaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te Na neraiyA avattamaigasaMciyA' ye khallu nairayikA ekena pravezanakena pravizanti te khalla nairayikA abaktavyasaJcitAH kathyante 'se teNaTeNaM goyamA ! jAva avatavyagasaMciyA vi' tattenArthena gautama ! evamucyate nairayikAH katisaJcivA api, akatisaJcitA hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'je NaM neraiyA saMkhejaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te Na neracyA kaisaMciyA' jo narayika saMkhyA. pravezanaka khe praviSTa hote haiM ve nairayika katisaMcita kahalAte haiM vijAtIya rUpa andhati se Akara ke jIvoM kA vivakSita gati meM jo utpAda hai usakA nAma pravezanaka hai tathA-'je NaM neraDyA asaMkhejaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti, teNaM neracyA akatisaMciyA' jo nairapika asaMkhyAta pravezanaka le praveza karate haiM ve nairayika akatisaMcita kahalAte haiN| tathA-'je jaM neracyA ekaraNaM pavelaNaeNaM pavisaMti te NaM nerahayA avattavyagasaMciyA' jo nairapika eka pravezanaka se praveza karate haiM ve narayika avaktavyaka saMcita kahalAte haiM-'se teNaTeNaM goyamA! jAya avattavvagasaMciyA ki isa kAraNa he gautama ! maiMne 'goyamA !' gautama ! 'je je neraiyA saMkhejjaeNaM pavekhaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA kai saMciyA' 2 nA24Iya yAta pravezanI praveza 42 che, te nArakIye kati saMcita kahevAya che. svajAtIya ane vijAtIrUpa anyagatithI -AvIne vivakSita gatimAM jIvene je utpAta che, tenuM nAma pravezanaka che. tathA 'je NaM neraiyA asaMkhejjae pavesaNaeNaM pavisaMti, te NaM neraiyA akatisaMciyA' 2 nA24Iya masa-yAta pravezana thI praveza pare cha, nA24Iya mati saMyita uvAya che. tathA 'je NaM neraiyA ekaraNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te Na neraiyA avattagasaciyA' 2 nai2thi / me pravezanathI praveza 4re cha, naithi| avatavya sathita 4uvAya che. 'se veNadeNaM goyamA ! jAva avattagasaMciyA vi' te kAraNathI he gautama! meM evuM kahyuM che ke-nArakI kati saMcita paNa
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 20 u.10 u02 nairayikANa mutpAdAdinirUpaNam 133 api avaktavya saJcitA api Rthyante iti, tadayamarthaH ye khalu anyagatita Agatya sahaiva narake saMkhyAtAH samutpannA bhavanti te nArakAH katisaJcitAH kathyante tathA ye anyagatita Agatya sahaiva asaMkhyAtAH sasuspadhante, te atisazcitAH kathyante tathA ye anyagatita Agatya eka eka iti kRtvA saJcitA utpannA bhavanti te avaktavyasaMcitA iti kathyante / 'evaM jAva thaNiyakumArA vi' evaM yAvat svanidakumArA api nArakAdArabhya svanitakumAraparyantAH jIvA: katisaJcitA avisaJcitA stathA avaktavyasaJcitA api bhvntiiti| 'puDhavIkAiyANaM pucchara' pRthivIkAyikAH khalu pRcchA. he bhadanta ! pRthivIkAyikA jIvAH kiM katisazcitA atisaJcitA athavA avaktavyasaJcitAH, iti praznaH / bhagavAaisA kahA hai ki nairapika katisaMcita bhI akatisaMcita bhI evaM adhaktavyasaMcita bhI hote haiM ata: isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jo jIva anyagati se Akara ke sAtha hI naraka meM saMkhyAtarUpa se utpanna hote haiM ve nAraka katisaMcita kahalAte haiM tathA jo anyagati se Akara ke sAtha hI asaMkhyAta utpanna hote haiM ve akatisaMcita kahalAte haiM tathAjo anyagati se Akarake eka eka karake naraka meM saMcita hote haiMutpanna hote haiM-ve avaktavyasaMcita kahalAte haiM / 'evaM jAva thaNiyakumArA vi' isI prakAra mAraka se lekara stanitabhArAnta taka ke jIva katisaMcita bhI akatisaMcita bhI aura avaktavyasaMcita bhI hote haiM aisA jAnanA cAhiye 'puDhacIkAcyA NaM pucchA' he bhadanta ! pRthvIkAyika jIva kyA katisaMcita hote haiM? yA akatisaMcita hote haiM ? yA avaktavyasaMcita hote haiM ? yA isa gautama ke prazna ke hoya che, atisacita paNa hoya che, ane avaktavya saMcita paNa hoya che, jethI A kathananuM tAtparya e nIkaLe che ke-je ja anya gatimAMthI AvIne ekasAthe ja narakamAM saMkhyAtarUpe utpanna thAya che, te nArake kati saMcita kahevAya che. tathA je anyagatithI AvIne eka sAthe ja asaMkhyAta paNe utpanna thAya che, te akati saMcita kahevAya che. tathA je anyagatithI AvIne eka eka karIne narakamAM saMcita thAya che-utpanna thAya che, teo apata0ya sathita upAya che "evaM jAva thaNiyakumArA vi' me zata nA2. kathI laIne svanitakumArAnta sudhInA jevo kati saMcita, akati saMcita ane avaktavya saMcita paNa hoya che. tema samajavuM. puDhavIkAiyaNaM pucch|' magavan yi timayita hAya che? ke ati saMcita hoya che? ke avaktavya saMcita hoya che? gautama
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa bhagavatI noha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! puDhavIkAyA to kaimaMciyA ' pRthivIkAyikAH no kavisaJcitAH, anya gatibhyo yugapat saMkhyAtAnAmutpatterabhAvAditi. 'akaisa ciyA' akatisaJcitA evaM pRthivIkAyikAH jIvAH, anyagatibhya Agatya yugapad asaMkhyAtAnAmeva teSAM samutpAdAt 'nI avatantrasaMciyAM ' no avaktavyasaJcitAH anyagatibhya Agatya ekasya samutpatterabhAvAMdivi / pRthivIkAyikA no katisaJcitA no avaktavyasacitAH kintu arutisacitAH / tatra kiM kAraNamiti kAraNajJAnAya punarAha gautamaH ' se keNa he gaM' ityAdi, 'sekeNDeNaM evaM bucar3a jAva na atantrasaMcitA' tat kenArthena bhadanta / evamulya teM pRthivIkAfuer at visaJcitA akatisaJcitA no vaktavya iti uttara meM prabhu unase kahate haiM - 'goyanA ! puDhacI kAhayA no kahasaMviyA' gautama ! pRthvIkAdhika phatisaMcita nahIM hote haiM arthAt anyagati se karake eka sAtha inakA saMkhyAta rUpa se utpanna honA nahIM hotA haiM ye to akatisaMcita hI hote haiM arthAt anyagati se Akarake anya asaMkhyAta jIva eka hI sAtha pRthvIkAyika rUpa se utpanna hote haiM / isI prakAra se koI eka jIva bhI aisA nahIM hotA hai jo anyagati se oMkara ke pRthvIkAyika rUpa se utpanna ho jaave| isa prakAra pRthivIkAyika naM katisaMcita hote haiM aura na avaktavyasaMcita hote haiM kintu akatisaMcita hI hote haiM / aba gautama isa kathana se kAraNa jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM - 'se keNaTuNaM bhaMte ! evaM buccaha jAva no saMciyA' he bhadanna ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM che ! - 'goyamA ! puDhacI kAdayA va svAbhInA yA praznanA uttarabhAM prabhu tejAne no kaisaMciyA' he gautama! pRthvI ti sathita hotA nathI arthAt anya gatithI AvIne tenuM eka sAthe sakhyAta rUpathI utpanna thavAnuM thai zakatu nathI. tee te Akarti saMcita ja hAya che, arthAt anya gatithI AvIne anya asaMkhyAta jIve eka sAthe ja pRthvIkAyikapaNAthI utpanna thAya che A rIte pRthvIkAvika kati sacita hAtA nathI temaja avaktavya sa`cita paNa hAtA nathI paraMtu akati saMcita ja hoya che. have gautamasvAmI A kathananuM kAraNa jANavAnI IcchAthI prabhune evuM che che hai - 'se kedveNaM bhave ! eva vuccai jAva no avattavvagasa ciyA' he bhagavan Apa evuM zA kAraNathI kaheA che ke-pRthvIkAyika jIve akati sa"cita ja hoya che. kati sa`cina ane avaktavya sa`cita heAtA nathI? A praznanA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 sU02 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 135 praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyA asaMkhejaraNaM pavesaNaraNaM pavisaMti' pRthivIkAyikA jIvA anyagatibhya Agatya asaMkhyeyena pravezanakena pravizanti asaMkhyAtAH sahaiva pRthivIkAyike samutpadyante kintu na saMkhyAtA na caikatvotpAdena saJcitA utpadyante ityarthaH 'se teNaTeNaM jAva. no avattadhagasaMciyA vi' tat tenArthena gautama! evamucyate pRthivIkayikA no katisazcitA apitu atimaJcitA eva tathA no abaktavyasaJcitA apIti, yasmAdanyagatibhya Agatya asaMkhyAtAnAmeva yugapad utpatti bhavati tasmAt pRthivIkAyikA akatisaJcitA eva avanti natu katisaJcitAH, na vA avaktavyasaJcitA bhavantIti bhAvaH / evaM jAva vaNassaikAiyA' evaM yAvat vanaspatikAyikAra, evaM pRthivIkAyikavadeva yAvat-apkAyikAH, tejaskAyikA, vAyukAyikA vanasatikAyikA jIvA no katisaJcitAH, na vA avaktavyasazcitAH kintu atiki pRthivIkAyika jIva akatisaMcita hI hote haiM -katisaMcita aura avaktavyasaMcita nahIM hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'puDhavIkAiyA asaMkhejaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti" he gautama | pRthivIkAyika jIva anyagatiyoM se Akara ke asaMkhyAta pravezanaka se praveza karate haiM arthAt asaMkhyAta jIva sAtha hI pRthivIkAyika meM utpanna hote haiM saMkhyAta utpanna nahIM hote haiM aura na eka jIva vahAM utpanna hotA hai "se tegaTTeNaM jAva no avattavcagasaMciyA vi" isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki pRthivIkAyika na katisaMcita hote haiM aura na ava. ktavyasaMcita hote haiM-kintu atisaMcita hI hote haiM evaM jAva vaNassaikAiyA' pRthivIkAyika ke jaisA apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika evaM vanaspatikAyika jIva bhI na katisaMcita hote haiM, na avaktavyauttaramA prabhu 4 cha -'puDhavIkAiyA asaMkhenjapaNaM pravesaeNaM pavisati' 8 gautama! pRthvIkAyika anya gatimAMthI AvIne asaMkhyAta pravezanakathI praveza kare che. arthAt asaMkhyAta che eka sAthe ja pRthvIkAyikamAM utpanna thAya che. saMkhyatapaNe utpanna thatA nathI ane eka eka jIva paNa tyo pana yatA nathI. 'se teNaTeNaM jAva no avattavvagasaMciyA vi' me 12thI he gautama meM evuM kahyuM che ke-pRthvIkAyika katisaMcita hotA nathI. temaja mastuya sayinyAtA nathI. 52'tumati sathita DAya che. 'eva jAva vaNassaikAiyA' Yesyi prabhAya 25544i3, yi, vaayuvika, ane vanaspatikAyika jIva paNa katisaMcita rahetA nathI. tema ava.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 bhagayatIstre sazcitA eva bhavanti. yataH akAyikAdArabhya vanaspatikAyikAntAnAm anya. gatibhya Agatya asakhyAvAnAmeva yugapadutpAdAditi yadyapi vanaspatiyAyikA anantA api samutpadyante tathApi pravezanamatra vijAtIyebhya AgatAnAM yaH samutpAdastadvivakSita pAme kasamayena asaMkhyAtAnAmeva mavezAt / vidiyA jAya mAgiyAjahAneraiyA' dvIndriyAyA vadvaimAnikAH, yathA nairayikAH, yathA nArakAH phatisaJcitA api atisaJcitA api, avaktavyasazcitA api tathaiva dvIndriyadaNDakAdArabhya vaimAnikAntAH sarve'pi jIvAH katisazcitA api, akatisazcitA api, avaktavyasaJcitA apiitibhaavH| saMcita hote haiM kintu atisaMcita hI hote haiM / kyoki akAyika se lekara vanaspatikAyikAnta meM anyagatikoM se eka sAtha asaMkhyAta jIva hI Akarake usa paryAya le utpanna hote haiM / yadyapi ananta jIva vanaspati se Akara ke vanaspatikAyikarUpa se utpanna hote haiM parantu yahAM jo pravezanaka hai vaha vijAtIyoM se Aye humoM kA jo samutpAda hai usa rUpa vivakSita huA hai to aile jIva eka samaya meM eka sAtha asaMkhyAta hI vahAM se Ate haiM aura enaspatikAyika rUpa se utpanna ho jAte haiN| 'baMdiyA jAva vemANiyA jahA neradayA" jisa prakAra se nAraka jIva katisaMcita bhI, akatisacitta bhI aura avaktavyasaMcita bhI kahe gaye haiM usI prakAra se dvIndriya se lekara vaimAnikAnta jitane bhI jIva haiM ye saba bhI katisaMcita bhI, atisaMcita bhI aura avaktavya sacita bhI kahe gaye haiN| ktavya saMcita paNa hotA nathI. paraMtu akati sacita ja hoya che. kemake apakAyikathI laIne vanaspatikAyika sudhInA jIvanamAM anya gatimAMthI eka sAthe AvIne asaMkhyAta che te te paryAyathI utpanna thAya che. je ke ananta cha anya gatithI AvIne vanaspatikAyikapaNu.thI utpanna thAya che, paraMtu ahiyAM je pravezanaka che, te anya jAtimAMthI AvelAone je samutpAta che, e rUpathI vivakSita thayela che. te evA ja eka samayamAM eka sAthe asaMkhyAta ja tyAMthI Ave che. ane vanaspatipaNAthI utpanna tha laya che. 'veidiyA jAva vaimANiyA jahA nairaikA 2 rIta nA24 vo katisaMcita, atisaMcita, ane atavya sacita paNa kahevAya che. eja rIte beIndriyothI laIne vaimAnika sudhInA jeTalA jIve che, te tamAma cho katisaMcita, ati saMcita ane avaktavya saMcita paNa kahevAmAM AvyA che,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ACC prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 sU02 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 137 'siddhANaM pucchA' siddhAH khalu pRcchA, he bhadanta ! siddhAH katisazcitA.aka: tisazcitA avaktavyasaJcitA vetipraznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'siddhA katisaMciyA' siddhAH katisaJcitA bhavantItyarthaH / 'no atisaciyA vi' no atisazciAH siddhAH bhavantIti, 'avatavyagasaMciyA vi', avaktavyasazcitA api, avaktavyasaJcitAH siddhA bhavantItyarthA, kathaM siddhAH katisaJcitA avaktavyasaJcitA bhavanti, avisazcitAzca na bhavantIti. tatra' kAraNaM jJAtumAha-'se keNaDeNe' ityAdi, 'se keNaTeNaM jAva avatavvagasaMciyA vi' tat kenArthena bhadanta ! evamucyate siddhAH katisaJcitAH no akatisaMcitAH abaktavyasazcitA api iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jeNaM siddhA saMkhejaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' ye khalu siddhAH saMkhyeyena mavezana___"siddhANaM pucchA" he bhadanta ! siddha jIva katisaMcita hote haiM ? yA akatisaMcita hote haiM ? yA avaktavyasaMcita hote haiM ? isa gautama ke prazna kA prabhu utsara dete hue kahate haiM-"goyamA ! siddhA kalisaMciyA" he gautama / siddha katisaMcita hote haiM 'no akatisaMciyA akatisaMcita nahIM hote haiM / tathA-'avatavvagasaMciyA vi' siddha, avaktavya saMcita bhI hote haiM-aba gautama prabhu se yaha pUchate haiM ki"se keNaTeNaM jAca avattavvasaMciyA pi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki siddha akatisaMcita nahIM hote haiM kintu katisaMcita bhI hote haiM aura avaktavyasaMcita bhI hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'je NaM siddhA.saMjaeNaM pave. saNaeNaM pavisaMti" jisa kAraNa se siddha saMkhyAta pravezanaka se praveza 'siddhANaM pucchA' 3 lagavan siddha veti sathita DAya chaathavA akati saMcita hoya che ke avaktavya saMcita hoya che? gautamasvAmInA mA prazna uttara bhApatA prabhu cha hai-'goyamA ! siddhA katisaMciyA' hai gItamA siddhI tisathita DAya che, 'no akatisaMciyA' matisathita jAta nathI tathA 'avattavyAsaMciyA vi' siddhI bhavatavya athita pAya che. zathI gautabhasvAmI te 12 yuvAnI chAthI prabhude pUche che -'se keNaTeNaM jAva avattavvagasaMciyA vi' 3 magavan mA5 mesh| rathI DI che ke-siddha ati saMcita hotA nathI. paNa kati saMcita paNa hoya che ane avaktavya saMcita paNa hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa '3 gItama! 'je Na siddhA saMkhejjaeNaM pavekhaNaeNaM- pavisaMti'2 bha0 18
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhagaedies kena pravizanti 'te siddha kavisaMciyA ' te khalu siddhAH kavisaMJcitA bhavanti, yasmAda' kAraNAt siddhAH saMkhpAtena pravezanakena pravizanti siddhazilAm tasmAt kAraNa te kavisaJcitAH kathyante / 'je meM siddhA ekaraNaM pavesaNaeNaM pavisaMti" ye khalu siddhA ekena pravezana kena pravizanti 'te NaM siddhA avatantragasaMciyA' te khala siMddhA avaktavyasaJcitAH ye siddhA ekena bhavezanakena pravizanti te ava saciMtAeM kathyante, 'se teNa jAva atrattaMntragasaMciyA vi' tattenArthena gautama 1 evamucyate siddhAH kavisaJcitA avaktavyasaJcitA api kintu no akavisaJcitAH terSA mekasamayena anantAnAmasaMkhyAtAnAM vA pravezasaMbhavAditi / 'eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM' eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAm, 'katisaMciyANaM ' kavisaJcitAkarate haiM' 'te NaM siddhA katisaMciyA' isa kAraNa se ve siddha RtisaMcita kahe gaye haiM tAtparya kahane kA yahI hai ki siddha saMkhyAta pravezanaka se siddhagati meM praveza karate haiM isa kAraNa le to ve katisaMcita kahe jAte aura "jeNaM siddhA ekkaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti" jisa kAraNa se ve eka pravezaka se praveza karate haiM isa kAraNa se ve avaktavyasaMcita kahe gaye haiM / 'se te dveNaM jAva avattavvagasaMciyA vi" isI kAraNaM he gautama! maiMne aisA kahA hai ki siddha jIva katisaMcita bhI haiM aura avaktavya saMcita bhI haiM / parantu atisaMcita nahIM haiM kyoMki eka samaya meM ananta athavA asaMkhyAta una siddhoM kA vahAM pravezanaka kA abhAva hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- "eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM' he bhadanta ! ye jo nairayika apane katisaMcita evaM avaktavya araNuthI siddha sabhyAta pravezanasthI praveza are che, 've NaM siddhA katisaMciyA ' te kAraNathI te siddho kati sacita kahevAya che. kahevAnu tA e che kesiddho sakhyAta pravezanathI siddha gatimAM praveza kare che. te kAraNathI te harti' sathita uddezya hai. bhane 'je NaM siddhA ekkaeNNaM pavecaNaeNaM pavisaMti' je kAraNathI teo eka pravezanakathI praveza kare che, tethI te avaktavya 'sa'thita aDevAya 'che. 'se teNaTTeNaM jAve avattavvagasaMciyA vi' me avadhI se 'gautamaM ! meM' yevu' ''m' he siddha uti sathita ' DaoNtha ke, avaktavya sa'cita paNa heya che, paraMtu akati saMcita hatA nathI. kemake eka samayamAM anata athavA asakhyAta siddhone tyAM pravezanakanA abhAva hAtha che. have gautamasvAbhI alune bhevu che che - 'eesi NaM bhaMte ! ne raMiyAM0' huM bhagavana je A nairiyaphAkRtisa`cita, atisacita, mane avaktavya
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 20 u.10 202 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 136 nAm , ' akatisaMciyANaM ' akatisaJcitAnAm , ' avattavvagasaMciyANa ya' avaktavyakasaJcitAnAM ca 'kayare kayarehito AppA vA bahuyA vA tulkA vA visesAhi. yAvA' katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA he bhadanta / eteSAM nairayikANAM katisaJcitAkavisaJcitA'vaktavyasazcitAnAM madhye keSAmapekSayA ke alpA vA bahukma vA, tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavantIti alpabahutva. viSayakA prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi goyamA' he gautama ! 'savvatthovA neraiyA avattavAsaMciyA' sarvastokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH nairayikA avaktavyasaJcitAH avaktavyasthAnasyaikatvAt / 'katisaMciyA saMkhejaguNA' katisaJcitA nArakA saMkhyeyaguNA:- avaktavyasaJcitanArakApekSayA katisaJcitA nArakA saMkhyeyaguNA, avaktavyasaJcitanArakApekSayA katisaJcitA nArakAH saMkhyAtaguNA. adhikA bhavanti saMkhyAtasthAnakAnAM saMkhyAtatvAt , 'atisaMciyA asaMkhejjaguNA' atisaJcitA asaMkhyeyaguNAH katisaJcitanArakApekSayA atisaJcitA nArakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, asaMkhyAtasthAnakAnAmasaMkhyAtatvAt / yadvA vastusaMcita prakaTa kiye haiM so inake bIca meM kinakI apekSA se kauna alpa haiM. 1 kauna bahuta. haiM ? kauna tulya haiM ? athavA kauna vizeSAdhika haiM ? aisA yaha prazna alpa-bahutva viSayaka,hai isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA! savvasthothA neracyA avattavyagasaMciyA' he gautama ! saba se kama nairayika avaktavya saMcita hai kyoMki vaha avaktavyasaMcita sthAna eka hai 'katisaMciyA saMkhejaguNA' katisaMcita nAraka saMkhyAtaguNita haiM-avaktavyasaMcitanArakoM kI apekSA katisaMcita-nAraka saMkhyAtagurNita isaliye haiM ki.saMkhyAtasthAnaka saMkhyAta hote haiM / "atisaMciyA asaMkhejaguNA" -katisaMcita nArakoM kI apekSA akatisaMcita nAraka asaMkhyAtANeM saMcita pragaTa karyA che, temAM kenI apekSAthI keNu alpa che? koNa bahu che? keNa tulya che? ane koNa vizeSAdhika che? A prazna alpa bahatva viSaya samadhI cha, / prazna uttaramA prabhu 43 cha hai-'goyamA! savvatyo. 'pA neraiyA avattavvagasaMciyA' - gautama! mAthI bha (mAchA), naiyiA ma1405 sathita cha, ma te bhavatavya athita sthAna se ch| 'kati saMciyA saMkhejjaguNA' ti sathita nA24 sabhyAtazaya cha: sAtavya sathita nArakanI apekSAe kati saMcita nArake saMkhyAtagaNuM e kAraNe hoya che 3-sabhyAtasthAna DAya che. 'akatisaciyA asaMkhejjaguNA' ti sathita nAranI apekSAe akati, saMcita nArake asaMkhyAtagaNa adhika che, kemake
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 .. bhagavatI svabhAvaecAtra kAraNaM na tu sthAnakAlpAtvAdikam , yataH katisaJcitAH siddhAH sthAnavahutve'pi stokA eva, avaktavyakasthAnasyaikatve'pi siddhAH saMkhyAtaguNAH kathitAH, dvayAditvenAlpAnAmeva kevalinAmAyuH samApte, / iyaM ca lokasvabhAvAdeveti / evaM egeMdiyavajjANaM jAva vepANiyANaM appA bahuge' evaM nAraka. vadeva ekendriyavarjitAnAM yAvadvaimanikAntAnAm katisaJcitAdInAm alpavahutvaM jJAtavyam , atra yAvatpadena dvIndriyAdi jyotiSkaparyantadvAviMzatidaNDakajIvAnAM saMgrahI bhavati, sarvastokA dvIndriyA avaktavyasaJcitA, tadapekSayA saMkhyAtaguNA * adhikAH katisaJcitAH dvaundriyA bhavanti, tato'pi asaMkhyAtaguNAdhikA atisaJcitA dvIndriyA bhavanti, evaM sarvastokA avaktavyasaJcitA vaimAnikAstadapekSayA adhika haiM kyoMki jo asaMkhyAtasthAnaka haiM ve asaMkhyAta haiM / athavAyahAM para bastu svabhAva hI kAraNa hai sthAna kI alpatA Adi nahIM .kyoMki katisaMcita siddha sthAna kI bahutA meM bhI stoka hI hai avakta vyaka sthAna kI ekatA meM bhI siddha saMkhyAta guNeM kahe gaye haiM kyoMki ..do Adi rUpa alpa hI kevaliyoM kI Ayu samApta hotI hai aisI jo. yaha sthiti prakaTa kI gaI hai vaha lokasvabhAva se hI prakaTa ...kI gaI hai 'evaM egidiyavajANaM jAva vemANiyANaM appAyahuga" nArakoM ke jaise ekendriyarjita yAvat vaimAnikAnta katisaMcita Adi jIvoM kA alpa pahutva jAnanA cAhiye yahAM yAvatpada se dvIndriyAdi jyotiSkaparyanta taka ke 22 daNDastha jIvoM kA saMgraha . hotA hai sabase kama avaktavyasaMcita bIndriya jIva haiM / inakI apekSA saMkhyAtaguNe adhika katisaMcita dvIndriyajIva haiM / inase bhI asNkhyaatje asaMkhyAtasthAne che, te asaMkhyAta che. athavA tyAM vastu svabhAva ja kAraNarUpa hoya che, sthAnanI alpatA vigere kAraNa hotuM nathI. kemake kati saMcita siddha sthAnanA bahupaNAmAM paNa alapa ja che. avaktavya sthAnanI zatAmAM paNa siddha saMkhyAtagaNuM kahyA che. kemake be vigere rUpe alpa ja kevalInuM AyuSya samApta thAya che. e pramANe je A sthiti pragaTa karela cha, aasesAthI pragaTa 42 che. 'eva egidiyavajjArNa jAva vemANiyANaM appAbahugaM' nArAnI rebha 1 jendriyane choDIna yAvat vaimAnita katisaMcita vigere jenuM apapaNu ane bahupaNuM samajI levuM ahiyAM thAvata padathI be IndriyathI laIne jyotiSka sudhInA 22 bAvIsa daMDakamAM rahelA cha saMgraha thAya che sauthI ochA avaktavya saMcita be indriya jIve che. tenI apekSAe saMkhyAtagaNuM vadhAre kati saMcita dvindriya jI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavandrikA TIkA za0 20 4.10 sU02 nairayikANAmutpAdAdinirUpaNam 141 katisaJcitA vaimAnikAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, kati saJcitApekSayA'pi asaMkhyAtaguNA adhikA akavilacitA vaimAnikA savanti, evameva daNDakAntare'pi alpavatvaM svayameva vaktavyaM jJAtavyaM ceti / 'egeMdiyANaM natyi appAbahugaM' ekendriyANAM nAsti alpabahutvakam, ekendriyANAmalpabahutvaM na bhavatItyata uktam 'egirdiyavajjANaM' iti 'esiNaM vidvANaM' eteSAM khalu bhadanta ! siddhAnAm 'katisaMciyANaM avattavyagasaMciyANa ya' katisaJcitAnAmavaktavyasazcitAnAM ca 'kayare kayarehiMto jAva visesahiyA vA' katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA, katisaJcitAvaktavyasaJcitasiddhAnAM madhye kepAmapekSayA ke alpAcA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' guNe adhika atisaMcita hIndriya jIva haiM isI prakAra se sabase kama avaktavya saMcita vaimAnika haiM inakI apekSA katisaMcita vaimAnika saMkhyAtaguNe adhika haiM / hRtisaMcita vaijJAnikoM kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNe adhika atisaMcita vaimAnika haiM / isI prakAra se daNDakAntara meM (anyadaNDakoM meM) bhI alpa bahuzva kA kathana apane Apa se kara lenA cAhiye aura samajha lenA cAhiye 'eniMdiyANaM natthi appAbahugaM" ekendriya jIvoM meM alpa bahutva nahIM hotA hai isIliye yahAM "eniMdiyavajjANaM" aisA pATha kahA gayA hai / "eesi NaM siddhA NaM" aba gautamasvAmI prastu se aisA pUchate haiM ki - he bhadanta ! kati saMcita siddhoM evaM avaktavyasaMcita siddhoM ke bIca meM kinakI apekSA kauna alpa haiM ? kauna bahuta haiM ? kauna tulya haiM ? aura kauna vizeSAdhika haiM ? che, tenAthI pazu asakhyAtagaNuA adhika atisa cita dvIndriIya jIvA che, e rIte sauthI kama mavaktavya sa`cita vaimAnikA che, teonI apekSAe kRti sacita vaimAnikA sakhyAtagaNA adhika che. kRtisa`cita vaimAnikAnI apekSAe paNa asakhyAtagaNA adhika ati sacita vaimAnikA che. eja pramANe daMDakAntaramAM (bIjA daDakAmAM) paNa alpa bahutvanuM kathana svaya' samajI sevu'. 'egidiyANaM natthi appA bahugaM' sendriya vAmAM mapa, mahutva hotu nathI. tethI aDiyAM 'egidiyavajjANaM' yevo yA uDela che. 'eesi NaM siddhANaM' have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke-he bhagavan kRti sa`cita siddho ane vaktavya sa cita siddhomAM kenI apekSAe kANu alpa che ? kANu khahu che? kANu tulya che ? ane keNu vizeSAdhika che? A praznanA uttaramAM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara bhagavatIpatre ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savtratyo vA siddhA katisaMciyA' sastokAH sarvebhyo'lpIyasaH katisaJcitAH siddhAH 'avattavyagasaMciyA saMkhejjaguNA' avaktavyasaJcitAH siddhAH katisaMcita sidvApekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti // 02 // mUlam - 'neraiyA NaM bhaMte! kiM chakkasamajiyA no chakkasamajjiyAra chakkeNa yaH no chakkeNa ya samajjiyAra chakkehi ya samaH jiyA4, chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA 5 1 goyamA ! neraiyA chakkasamajjiyA bi 1 no chakkasamajjiyA vi 2 chakkeNa ya no chakreNa ya samajjiyA vi3 chakehi ya samajjiyA vi4 chakke hi ya. no chakkeNa ya samajjiyA vi5, sekeNaTTeNaM aMte ! evaM buccai neraiyA - chakkasamajjiyA vi jAtra- chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA vi ? goyamAH ! je NaM neraiyA chakkaeNaM pavelaNaeNaM pavisaMti te praNaM . neraiyA chakasamajjiyA 1, je NaM neraiyA jahanneNaM ekkeNa vAdohiM vA tarhi vA ukkoseNaM paMcapaNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM. neraiyA no chakkasamajjiyAra / je gaM neraiyA egeNaM chakkaeNaM anneNa ya jahantreNaM ekkeNa vA, dohiM vA tIhiM vA ukkoseNaM paMcaNaM vA pavesaNaeNaM pavisaMti, te NaM neraiyA, chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyAra, je NaM neraiyA gehiM chakke hiM isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! " savvatthovA siddhA patisaMciyA" saba se kama katisaMcita siddha haiM / "avanttavcagasaMciyA saMkhejjaguNA " tathA katisaMcita siddhoM kI apekSA avaktavyasaMcita siddha saMkhyAtaguNe adhika haiM || sU02 // ache - - ' goyamA !' he gautama! 'savvotthovA siddhA katisaMciyA' sauthI ubha ati sathita siddho che, 'avattantragasaMciyA saMkhejjaguNA' tathA utisaMcita siddhonI apekSAe avaktavya sAcita siddha sAtagaNA adhika che, Asa rA "
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za020 u. 10 sU03 nairayikAdInAM SaTkAdisamarjitatvam 143 pavesaNaNaM paviti teNaM neraiyA chakkehiM samajjiyAM4, je pa raIyA gehiM chakkehiM aNNeNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM paMcapaNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te neraiyA chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA 5, se teNaTTeNeM taM caiva jAva samajjiyA vi / evaM jAva thaNiyakumArA / puDhavIkAiyA NaM pucchA, goyamA ! puDhavIkAiyA no chakka samajjiyA1 no no chakkasamajjiyAra, no chakkeNa ya nochakkeNa ya sama " jjiyAra, chakkehi samajjiyA vi4, chakkehi ya no chakkeNa yaM samajiyA vi5, se keNaTTeNaM jAva samajjiyA vi / goyamA ! jeNaM puDhavIkAiyA NaigehiM chakkaehiM pavesaNagaM pavisaMti teNaM puDhavIkAiyA chakkehiM samajjiyA, jeNaM puDhavIkAiyA gehi chakkaehi ya anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA ukkoseNaM paMcaraNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te paNaM puDhavIkAiyA chakkehiya no chakkeNa ya lamajjiyA, se teNaTTeNaM jAva samajjiyA vi evaM jAva vaNassaikAiyA vi bediyA jAva vemANiyA / siddhA jahA neraiyA / eesi NaM bhaMte! neraiyA of chakkasamajjiyANaM no chakkasamajjiyANaM chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyANaM chakkehi ca samajjiyANaM chakkehiyaM no chakkeNa ya samajjiyANaM kayare kayare jAva visesAhiyAvA ? gomA ! savvattho vA neraiyA chakkasamajjiyA no chakkasamajjiyA saMkhejjaguNA chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejja'
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhagavatI sUtre guNA chakkehiya samajjiyA asaMkhejjaguNA chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejjaguNA / evaM jAva thnniykumaaraa| eesi of bhaMte! puDhavIkAiyANaM chakkehiM samajjiyANaM chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyANaM kayare kayare jAva visesAhiyA vA ? goyamA / savvatthovA puDhavIkAiyA, chakkehiM samajjiyA chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejjaguNA evaM jAva vaNassaikAiyANaM, beMdiyANaM jAva vesANiyANaM jahA neraiyANaM / eesi NaM bhaMte! siddhANaM chakkasamajjiyANaM no chakkasamajjiyANaM jAva chakkehi ya no chakkega va samajjiyANaM ya kayare kare jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthodA siddhA chakkehiya no chakkeNa ya lamajjiyA, chabakehiM samajjiyA saMkhejjaguNA, chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejjaguNA chakkasamajjiyA saMkhejjaguNA no chakkasa majjiyA saMkhejjaguNA ||suu0 3 // chAyA - nairayikAH khala bhadanta / kiM SaTka samajitAH no paTkalanarjitAH2, SaTkena ca no paTkena ca samarjitA: 2, paTkaizca samarjitAH 4 paTkai no SaTkena samarjitAH 5 1 gautama | nairathikAH SaTkasamarjitA api 1, no SaTkasamarjitA api 2, paDkena noSTra kena ca samarjitA apira, paTurkezva samarjitAH, SaTzva no SaTkena ca samarjitA api 5 / tatkenArthena bhadanta / evamucyate nairayikAH SaTka samarjitA api yAvat paTukaizcano paTkena ca samarjitA api ? gautama ! ye khalu nairayikAH caTUkena pradezanakena pravizanti te khalu nairathikAH SaTkasamarjitAH 1, ye khala nairayikA jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA tribhirga, utkarSeNa pazcakena pravezanakena pravizanti, te khalu nairavikA no vanakasamarjitAH 2, ye khalu nairayikA ekena SaTkena anyena ca jaghanyena ekena vA dvaya vA tribhirvA utkarSeNa paJcakena vA pravezana kena pravizanti ne khalu nairayikAH SaTkena ca no, paLUna ca samarjitAH 3 / ye khalu nairayikAH anekaiH SaTkaH pravezana kena pravizanti, te khalu nairayikAH paTakaitha samajiMdA : 8 / ye khala nairayikaH aneke paTkairamyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA, tribhirvA utkarSeNa paJcakena bhavezana kena praviza
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.10 sU03 nairayikAdInAM SaTkAdisamarjitatvam ai45. nti te khalu nairayikAH paTakaizca no paTkena ca samarjitAH / tattenArthena tadeva yAvat samarjitA api / evaM yAvat stnitkumaaraaH| pRthivIkAyikAnAM pRcchA, gautama ! pRthivIkAyikA no SaTkaptamarjitAH 1, no noSaTakasamarjitAH 2, no SaTkena ca nopakena ca samarmilAH 3' SaTkaiH samarjitA, api 4, paTakaica noSaTakena ca samarjitA api 5 / tatkenArthena yAvara samarjitA arpi? gautama ! ye khalu pRthivokAyikAH aneka paTakaiH pravezanakaM pravizanti, te khalu pRthivIkAyikAH paTakaiH samarjitAH, ye khalu pRthivIkAyikA: anekaiH pazca anyena ca jaghanyena ekena vA dvAmyAM vA, nirvAi, utkarSaNa pazcakena bhavezanakena pravizanti, te khalu pRthitrIkAyikA paTkaitha no paTakena ca samarjitAH, tat tenA. thena yAvat samanitA api ! evaM yAvad savinAyikA pi, dvIndriyA pAradvaimAnikAH / siddhA yathA nairavikA / eteSAM khalu bhadanta ! naravikSANAM SaTkasamajitAnAn nopaTakasamarjitAnAm, paTkena ca noSaTkena ca samanitAnAm, SaTkaizca samarjitAnAM, SaTkaizca no SaTkena ca samanitAnAm, katare katarehito yAvadvizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA nairayikAH SaTkasamarjitAH, no SaTkasammanitAH saMkhyeyaguNAH, paTkena ca no SaTkenaca samarjitAH saMkhyeyaguNAH, paTukaizca samarjitA asaMkhyeyaguNAH, SaTkaizva no paTkena ca samanitAH saMkhyeyaguNAH / evaM yAvat stnitkumaaraaH| eteSAM khalu bhadanta ! pRthivIkAyikAnAM paTko samarjitAnA, pakaizca nopaTakena ca samarjitAnAM katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH pRthavIkAyikAH paTakaiH samarjitAH, SaTkaizca no SaTkena ca samarjitAH saMkhyeyaguNAH, evaM yAvada vanaspatikAyikAnAm , dvIndriyANAM yAvadvaimAnikAnAm yathA nairayikANAm / eteSAM khalla bhadanta ! siddhAnAM SaTkasamarjitAnAM, no padakasamajitAnAM yAvat SaTkaizca no SaTkena ca samarjitAnAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA cA? gautama ! sarvastokAH siddhAH SaTkaizca no paTkena ca samarjitAH, SaTkaizca samajitA saMkhyeguNAH, paTukena ca samarjitAH saMkhyeyaguNAH, SaTkasamarjitAH saMkhyeyaguNAH, no paTakasamarjitAH saMkhyeyaguNAH // 0 // TIkA-nArakAdyutpAdavizeSaNasvarUpasaMkhyAdhikArAd idamapyAha-'neraDayANaM bhaMte !' ityAdi, 'nerahayA NaM bhaMte' nairayikAH khalla bhadanta ! 'kiM chakkasama 'nerajhyANaM bhaMte ! ki chakasamajiyA' ityAdi / TIkArtha-nAraka adi ke utpAdavizeSaNa svarUpa saMkhyA ke adhikAra 'neraiyA NaM bhaMte ! ki chakasamajjiyA' yA TIkAI-nAraka vigerenA utpAtanA vizeSaNa rUpa saMkhyAnA adhikArane ma0 19
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsatre HT jjiyA' kiM paTakasamarjitAH, padasaMkhyAkaM parimANaM vidyate yasya tat paTkaM samudAyAtmakaM tena samarjitAH, piNDIkRtA iti paTkasamarjitAH, ayamAzaya: - ekasmin samaye ye samutyante teSAM yo rAziH sa yadi pad mamANaH syAt tadA te paTkasamarjitAH kathyante iti ? | 'nau chakkamamajjiyA' no SaTkasamarjitAH no parakam paTkasyAbhAvaH teca ekAdyArabhya paJcaparyantAH tena no paTkena ekAdyutpAdena ye samarjitAH- ekatrI. bhUtAste nopaTaka samarjitAH2, 'chakreNa ya to chakkeNa ya samajjiyA' padakena ca no SaTkena ca samarjitAH, ekasmin samaye yeSAM padmamutpannam ekAdyadhikaM cotpannaM te SaTkena no paTkena ca samarjitAH, -piNDitA iti paTkena ? no paTUkena ca samarjitAH kathitAH 3 / 'chakke hi ya samajjiyA 4, paTkaiva samarjitAH ekasmin samaye yeSAM bahUni paTkAni samutpannAni te paTH samarjitAH 4 / 'chakke diya no chakkeNa ya samajjiyA 5' paTkatha no pahUkena ca samarjitAH, ekasmin samaye yeSAM bahUni paTukAni samutpannAni tathA ekAdhikAni samutpannAni te paTurke na paTkena ca samarjitA uktAH5, ityevaM paJcavikalAvanto nairayikA bhavanti kim ? iti praznaH / ko lekara gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! kyA nairadhika SaTkasamarjita eka sAtha meM - eka samaya meM 6 utpanna hote haiM ? no SaTkasama jita yA eka sAtha meM eka se lekara pAMca taka utpanna hote haiM ? "chakkeNa ya samajjiyA" thA eka sAtha meM ve paTka aura no 'paTkarUpa se utpanna hote haiM ? 'chakkehiM ya samajjiyA' yA aneka padaka kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? "chakkehiM ya no chatreNa ya lamajjiyA' yA aneka SaTka kI saMkhyA meM aura eka no paTka kI saMkhyA meM ve utpanna hote haiM ? aise ye pAMca prazna haiM jisa paTka kA samudAya kA chaha saMkhyArUpa pariNAma hotA hai vaha SaTka hai isa padaka se jo rAzikRta hote haiM ve SaTkasama laIne gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavan nairiyo Saka samajI ta eka sAthe eka samayamAM cha sakhyAmAM utpanna thAya che? athavA nA ka samarthAMta the sAthai methI sardhane yAMtha sudhI utpanna thAya che ? 'chakkehi ya samajjiyA' athavA mane SaTUnI sakhyAmA utpanna thAya che ? 'chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA' athavA bhane SaTnI saMdhyAmA bhane bheDa bhA SaTnI sakhyAmAM teo utpanna thAya che? A pramANenA A pAMca prazno che, SaTrakanA samudAyanuM che sakhkhA rUpa parimANu hAya che, te SaTraka kahevAya che
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.10 sU03 nairapiMkAdInAM SaTkAdisamarjitatvam 147 idaM ca nArakAdInAM pazcApi vikalpAH saMbhavanti ekAdInAm asaMkhyAtAntAnAM teSAM nArakAdInAm ekasamayena utpattisaMbhavAda, asaMkhyAteSvapi caM jJAnina: 'SaTakAni vyavasthApayantItyAzayena bhagavAnAha-'goyanA' ityAdi / ' 'goyamA' 'he gautama ! 'neraiyA chakkasamajjiyA vi' nairayikAH SaTka samarjitA api 1, ' 'no chakkasamajjiyA vira' no SaTkasamarjitA api 2, 'chakkeNa ya no chakkeNa ya 'samajjiyA vi 3, SaTkena ca no SaT kena ca samarjitA api 3, 'ukkehi ya sama'jjiyA vi 4', SaTakaizva.samarjitA api 4, 'uhiya no chakkeNa ya samajjiyA vi 5 SaTkaizca no SaTkena ca samarjitA api, 5, he gautama ! tadevaM nArakAdijiMta haiM tAtparya isakA aisA hai ki eka samaya meM jo utpanna hote haiM unakI jo rAzi hai vaha yadi SaT pramANavAlI hai to vaha rAzi SaTka samajita kahalAvegI no SaTaka-chaThe kA jo abhAva hai vaha no SaTka hai 'aisA vaha no SaTka eka se lekara pAMca taka hotA hai isI prakAra se anyatra bhI samajha lenA cAhiye aise ina pAMca vikalparUpa praznoM vAle 'nairayika hote haiM kyA ? taba ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'neraiyA chakkAsajjiyA vi' nairayika SaTkasamarjita bhI hote haiM 'no chasamajjiyA' no SaTsajita bhI hote haiM, 'chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA vi' eka paTaka se aura eka no SaTka se bhI samarjita hote haiM 'chakkehi ya samajiyA ci' anekaSaTka kI saMkhyA se bhI samarjita-utpanna hote haiM tathA 'chakke hi ya no chakkeNa ya sama. jjiyA" aneka SaTkoM se aura eka no SaTka se bhI utpanna hote haiM A SakanI je rAzI-Dhagale heya che te Saka samajIta kahevAya che, A kathananuM tAtparya e che ke-eka samayamAM je utpanna thAya che, tene je Dhagale che, te je cha pramANuvALo heya te te Dhagale Saka samajIta kahevAya che, Saka-chakkAne je abhAva che, te ne Saka kahevAya che. evuM te ne SaTraka ekathI laIne pAMca sudhI hoya che e ja rIte bIje paNa samajI levuM. evA A pAMca vikalpa rUpa praznovALA narayiko hoya che? A praznonA uttaramAM prabhu cha -'goyamA / gautama! 'neraiyA hakasamajjiyA vi' nArIyA SaT samata yAya cha, 'no chakasamajjiyA vi' na SaT samata 5 bAya che. 'chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA vi' : pada thI mana manA SaTthI paY samaya che. 'chakkehi ya samajjiyA vi' mana patnI sabhyAthI sabha -34-1 thAya che tathA 'chakkehiM ya no chakkeNa ya samajjiyA 5' mAna paTauthI mana me nA padthI para utpanna thAya cha,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ bhagavatIstra viSaye pazcApi vikalpAH saMbhavantyeveti / kathaM pazcApi vikalpAH saMbhavantIti jJAtumAha-'se keNaTeNaM' ityAdi, se kepaTTeNa bhaMte ! evaM buccai tatkenArthena bhadanta ! evamucyate 'neraiyA chakkasamajjiyA vi jAva chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA vi nairayikAH SaTkena samarjitA api yAvat SaTkaizca no SaTakena ca samarjitA api, atra yAvatsadena no SaTakasamarjitAH 2, SaTkena ca no SaTakena ca samajitAH 3, SaTkaizca samarjitAH 4, eteSAM dvitIyattIyacaturthavikalpAnAM saMgraho bhavatIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! jeNaM neraiyA chakkaeNaM pavesaNaeNaM pavisati te Na neraiyA chakkasamajjiyA 1 ye khalu nairaisa prakAra se ina pAMca vikalpoM vAle nairayika hote haiM kyoMki eka se lekara asaMkhyAta taka ke nAraka adikoM kI eka samaya meM utpatti saMbhavita hai / tathA-asaMkhyAta nAraka AdikoM meM bhI jJAniyoM ne SaTkoM kI jyavasthA kI hai isI Azaya se yahAM pUrvokta pAMcoM hI vikalpoM ko prabhu ne uttara ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'se kegaDeNaM bhaMte ! evaM buccai neracyA chakkasamajjiyA vi' he bhadanta / aisA Apa kisa kAraNa le kahate haiM ki narayika SaTkasamarjita bhI.hote haiM, yAvat aneka SaTkoM se evaM eka no SaTka se bhI samarjita hote haiM yahAM yAvatpada le "no SaTka samarjitAH 2, SaTkena ca no Sadkela ca lamarjitAH3, SaTkaizca larjitAH4' ina dvitIya, tRtIya aura caturtha cikalpoM kA grahaNa huA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu gautama -se kahate haiM-'goyanA ! jeNaM nerakSyA chakkaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti, A rIte A pAMca vikalpavALA nairayike hoya che, kemake ekathI laIne , asaMkhyAta sudhInA nAraka vigerenI eka samayamAM utpatti saMbhave che. tathA asaMkhyAta nAraka vigeremAM paNa jJAnIoe SanI vyavasthA karI che. eja AzayathI mukti pAMca vikane prabhue uttaranA rUpamAM svIkAra karyo che x ve gItabhasvAmI prabhune me pUche che hai-'sekeNadveNaM bhaMte ! evaM vuccaI "neraiyA chakkasamajjriyA vi' bhagavan mA5 me za Ara DI ch| 3 * nArakIya Saka samajIta cha samudAyarUpe utpanna thanAra paNa hoya che, yAvat aneka SaTakothI ane eka ne SathI paNa samajIta hoya che, ahiyAM yAtpadathI 'no paTakasamarjitAH2' SaTUkena ca samarjitA3' SaTkaizca samarjitAH' bhIan alon ane cothA vikalpa grahaNa karAyA che. A praznonA uttaramAM prabhu kahe che ke"goymaa! jeNaM neraiyA chakkaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti, te NaM neraiyA chakkasama
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.10 sU03 nairayikAdInAM paTkAdisamarjitatvam 149 yikAH SaTkena pravezanakena pavizanti, padmakhyayA bhaveza kurvantItyarthaH, te khala nairayikAH paTakasamarjitAH kathyante iti bhAvaH 1 / 'je gaM neraiyA jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi yA ye khalu nairayikA jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhirvA 'ukoseNaM paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSeNa pazcakena pravezanakena, jaghanyena ekAdita Aramya catuHparyantam utkRSTataH paJcasaMkhyakena bhavezanakena pravezaM kurvantItyarthaH 'te Na neraiyA no chakkasamajjiyA 2 te khalu nairayikA no paTaka samarjitAH kathayante / 'je NaM neraiyA egeNaM chakkaeNa' ye khalu nairayikA ekena SaTkena, 'anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohi vA tohiM vA' anyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhiryA 'ukoseNaM paMcapaNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkRSTatA paJcakena pravezanakena pravizanti pravezaM kurvanti 'teNaM neraiyA chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA' te khalu narayikAH padakena ca no paTkena ca samarjitA iti kathyate gaM neraiyA chakaptamajjiyA" jo nairapika padaka pravezanaka se praveza karate haiM-chaha saMkhyA se praveza karate haiM-ve nairayika SaTkasamarjita kahe gaye haiM 'je NaM neracyA jahanneNaM ekkeNa vA dohi vA tIhiM vA, ukkoseNaM paMcaeNaM pavelaNaeNaM pavisaMti te gaM neraiyA no chakAsamajjiyAra" jo nairapika jaghanya se eka athavA do yA tIna pravezanaka se evaM utkRSTa se pAMca pravezanaka se praveza karate haiM, ve nairayika no SaTkasamarjita kahe gaye haiN| 'je NaM neracyA egeNaM chakkaMeNaM, anneNa ca jahanneNaM ekkeNa vA dohi vA tIhivA, koseNaM paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te Na neralyA chakkeNa yano chakkeNa ya samajjiyA' jo nairayika eka pada se tathA dUsare jaghanya eka athavA do athavA tIna pravezanaka se tathA utkRSTa se pAMca pravezanaka se praveza karate haiM ve nairayika eka paTaka aura eka no SaTka jiyA12 nairathi SaT pravezanI praveza 4re cha-mayAta cha sadhyAthI praveza , nairapi / SaT sama upAya cha, 'je NaM neraiyA jahA nneNaM ekkeNa vA dohi vA tIhivA, ukkoseNaM, paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMta se Na neraiyA.no chakkasamajjiyAra' 7 nayA dhanyathI ye mathA meM agara traNa pravezanathI ane utkRSTathI pAMca pravezanakathI praveza kare che. te yinI pada sama vAya che. 'je gaM neraiyA egeNaM chakkaeNa. anneNa ya jahanneNaM, ekkega vA dohi vA tIhivA, ukkoseNaM paMca para NaeNaM pavisati te Na neraiyA chakkeNa vA no chakkeNa ya samajjiyA' nA. kI eka SaTakathI tathA bIjA jaghanya eka athavA be athavA traNa pravezanakathI tathA utkRSTathI pAMca pravezanakathI praveza kare che, te nArakI eka SaTaka
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ... bhagavatIsa nte 3 / 'je NaM nerahayA NegehiM chakkehi pavesaNaeNaM pavisaMti' ye khalu nairayikA anekaiH SaTkai pravezanakena pravizanti 'te NaM nerahayA chakkehiM samajjiyA' te khala nairayikAH SaTkaiH samarjitAH katharante4 / 'jeNaM neraiyA Negehi chakkehi aNNeNa ya jahanneNaM ekega vA dohiM vA tIhiM vA' ye khalu nairayikAH anekai paTakai ranyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhirvA, 'ukkoseNaM paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkRSTataH pazcakena pravezanakena pravizanti, 'te NaM neraiyA chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA5,te khalu nairayikA SaTkaizca no SaTkena ca samarjitA,iti kathyante iti5| se tegaDeNaM taM ceva jAva samajjiyA vi tat tenArthena gautama ! evamucyate nairayikAH SaTkena samarjitAHno SaTkena samanitAH SaTkena no SaTkena ca samarjitAH paTkaizca 'samarjitAH SaTkaizca no SaTkena ca samarjitA apIti5 / 'evaM jAva thaNiyakumArA' se samarjita kahe gaye haiM 'je NaM narayA NegehiM chakkohi pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neracyA chakke hiM samajjiyA' jo nairayika anekaSaTkI saMkhyA meM praveza karate haiM ve radhika aneka SaTka samarjita kahe gaye haiN| 'je NaM neraiyA NegehiM chakkehi anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukoleNaM paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavitaMti, te NaM negjhyA chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA5" jo nairapipha aneka SaTkoM se tathA jaghanya se eka athavA do yA tIna pravezanaka se aura utkRSTa se pAMca pravezanaka se praveza karate haiM ve nairayika anekaSaTka tathA eka noSaTka samarjita kahe gaye haiN| le teNaDeNaM taMceva jAva samajjiyA vi' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nairapika SaTza se samarjita, no SaTka se lamarjita, eka SaTka se aura eka no padaka se samarjita aneka SaTkoM bhane kA paTthI satapAya cha 'je NaM neraiyA NegehiM chakkehi pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA chakkehi samajjiyA' 2 naiyi: bhane SaTrakanI saMkhyAmAM praveza kare che, te nairavike aneka Saka samajIta kahevAya cha. 'jeNaM neraiyA egehi chakkehiM anneNa ya jahanne NaM ekkeNa vA dohi vA, tIhi vA, ukkoseNaM, paMcaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti, te NaM neraiyA chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA 5' 2 nayi mana pothI tathA jaghanyathI eka athavA be agara traNa pravezanathI ane utkRSTathI pAMca pravezanakathI praveza kare che, te nirayike aneka SaTraka tathA eka ne SaTraka samajIta upAya che. 'se keNaTeNaM taM ceva jAva samajiyA vi' bharaNe he gautama meM evuM kahyuM che ke nairayike Saka samajIta, ne kaMTraka samajIta, aneka SakethI kSamata, tathA aneka SathI ane aneka ne SathI samajIta paNa che.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.10 su03 nairayikAdInAM SaTakAdisamarjitatvam 151 evaM yAvat stanitakumArAH evam yathA nArakAH paTkApaJcavikalpaiH samarjitA stathaiva asurakumArAdArabhya stanitakupAraparyantAH SaTkapazcavikalpaiH samarjitA eveti bhAvaH / ekendriyANAM tvasaMkhyAtAnAmeva pravezanAt paTkaiH samarjitA stathA paTake nau paTkena ca samanitA iti vikalpadvayasyaiva saMbhava ityAzayenAha-'puDhacIkAiyANa' ityAdi, 'puDhavIkAiyANaM punch|' pRthivIkAyikAnAM pRcchA, he bhadanta ! pRthivIkAyakAH kiM SaTkasamarjitAH 1, no SaTkasamarjitAH 2, paTakena ca samarjitAH 3, SaTkaiH samarjitAH 4, SaTkaizca no SaTkena ca samAnatA 5 kim ? iti praznA, se samarjita, tathA aneka ghaTakoM se evaM eka no SaTka se samarjita bhI haiM / 'evaM jAva dhaNiyakumArA' isI prakAra se inakA kathana yAvat stanitakumAroM taka meM kara lenA cAhiye arthAt jisa prakAra se SaTka evaM no SaTka Adi pAMca vikalpoM se samarjita nAraka kahe gaye haiM, usI prakAra se asurakumAra se lekara stanitakumArAnta jIva SaTaka evaM no SaTka Adi pAMca vikalpoM se samarjita hI hote haiM aisA jAnanA caahiye| ekendriya jIva asaMkhyAta kI avasthA meM hI praveza karate haiM isaliye ve aneka SaTakoM se samarjita tathA aneka SaTakoM se evaM eka no paTaka se samarjita hote haiM ataH yahAM ina do vikalpoM kA hI prabhAva hai isI Azaya ko lekara aba sUtrakAra isI viSaya ko praznottara ke rUpa meM spaSTa karate haiM-gautama prabhu se pUchate hai-'paDhavIkAiyANa pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva kyA SaTakasamarjita hote haiM ? yA no SaTaka samarjita hote haiM yA eka SaTka se aura eka no paTaka se samati hote haiM yA aneka SaTkoM se samarjita hote haiM4 yA aneka SaTkoM se 'evaM jAva thaNiyakumArA' mezatatamA thana yAvat stanitabhArI sudhImA samajI levuM. arthAta je rIte SaTraka ane meM Saka vigere pAMca vikalapithI nArakone samajIta (utpanna thanArA) kahA che, eja rIte asurakumArathI laIne svanitakumAra sudhInA cha Saka ane na Saka vigere pAMcavikalpathI samajIta ja hoya che, tema samajI levuM ekendriya che asaMkhyAta avasthAmAM ja praveza kare che, tethI teo aneka pakethI samajIta tathA aneka pakethI ane eka ne SakathI samajIta hoya che. tethI ahiyAM A be vikalpone ja saMbhava che. Aja bhAva laIne have sUtrakAra A viSayane praznottaranA 35thI 2508 4re cha. gautamasvAmI prabhune pUche che -'puDhavIkAiyANaM pucchA' he bhagavana pRthvIkAyika jIve zuM Saka samejIta hoya che? 1 athavA ne Sa samajIta hoya che? 2 athavA eka SakathI ane eka ne SakathI samajIta hoya che?, athavA aneka SathI samarthata hoya che ? 4 athavA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhagavatIsUtre pRthavIkAyikAnAM na pazcApi vikalpAH parantu caturthapaJcamAveva vikalpo saMbhavata ityAzayena bhagavAnAha-'goyamA' i-yAdi, 'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyA no chakkasamajjiyA1' pRthivIkAyikA no paTaka sanajitAH 1, iti prathamavikalyo na bhavati 1 / 'no noDakasamajjiyA' no na vA no paTakasamarjitAH, pRthivIkAyikAH, iti dvatIyavikalpo na bhavati 2 / 'no chakkeNa ya nochakkeNa ya samajjiyA' na vA paTakena nopaTkena ca samarjitAH pRthivIkAyikA iti tRtIyavika lpo'pi na bhavati kintu 'chakkehi-samajjiyA' paTakaiH samajivAH pRthivIkArikAH eSaH caturthavikalpo bhavati 4, tathA 'chakke hiya no chakkeNa ya samajjiyA vi' paTakaizca no paTkena samamitA api pRthivI kApikAH, iti paJcatro vikalpo'pi bhavatyeveti, 5, kathaM pRthitrI kAyikAH caturthapaJcamavikalpAbhyAmeva samanitA na tu prathamadvitIyatRtIyavikalpaiH ? tatra kAraNaM jJAtuM praznayan Aha-'se keNaDege' aura eka no pAka se samarjita hote haiM 5 ina praznoM ke uttara meM prabhu isa abhiprAya se ki pRthivIkAyikoM ke pAMcoM vikalpa nahIM hote haiM kintu caturtha aura paMcama aise do hI vikalpa hote haiM isa prakAra se kahate haiM-'goyamA! puDhacIkAiyA no chakkasamajiyA' he gautama ! "pRthivIkAyika jIva SaTaka samarjita nahIM hote haiM, no paTaka samarjita nahIM hote haiM, eka Sa ka aura eka no SaTka inase bhI larjita nahIM hote haiM kintu ve 'chakkehi samajjiyA' aneka padakoM le samarjita hote haiM aisA yaha yaha caturtha vikalpa yahAM banatA hai tathA 'chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA vi' aneka SaTkoM se evaM eka no Sa ka se ve samarjita hote haiN| aisA yaha pAMca vikalpa bhI banatA hai| aneka SathI ane eka ne SathI samajIta hoya che? 5, A praznonA uttaramAM prabhu e abhiprAyathI ke pRvikAyikane pAce vikalapo thatA nathI paraMtu cethA ane pAMcama ema be ja vikalpa hoya che. e pramANe kahe che 'goyamA puDhavIkAiyA no chakkasamajjiyA' hai gautama pRthvIjayi 71 SaT samajIta hatA nathI ane te Saka samata hotA nathI eka Saka ane sena paTthI 5 samata 5 hAtA nathI. paraMtu tasA 'chakke hiM mariyA' anekaSathI samajIta hoya che. e pramANene 2 the vikalpa ahiMyA bhane cha. tathA 'chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA vi' ana paTthA bhane eka ne SakathI teo samajIta hoya che, e A pAMcame vikalpa paNa bane che,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u.10 sU03 nairayikAdInAM SaTakAvisamarjitatvam 153 ityAdi, 'se kepaTTeNaM jAva samajjiyA vi' tat- kenAthaina, kena kAraNena bhadanta ! evamucyate pRthivIkAyikAH SaTkaiH samajitAH 4 SaTkaica no paTkena ca samarjitA api 5, kintu na SaTka samarjitAH. 1, no SaTka samajitAH 2, na ca SaTakena noM SaTkena ca samarjitAH 3 iti praznaH / uttaramAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama-! 'je NaM puDhavIkAiyA NegehiM chakkaehi pavesaNagaM pavisaMti' ye khalu pRthivIkAyikAH aneka paTakaiH mavezanakaM pravizanti te NaM puDhavIkAiyA chakkehi samajjiyA' te khalu pRthivIkAyikAH padakai samanitA bhavanti iti 4 / 'je NaM - "pRthivIkAyika jIva caturtha evaM paMcama vikalpoM se hI samarjita hote haiM-prathama, dvitIya evaM tRtIya vikalpoM se ve samarjita nahIM hote hai" isa prakAra ke kathana meM kAraNa ko jAnane ke abhiprAya se gautama prabhu se aba aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM jAca samajjiyA vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki-pRthivIkAyika jIva, aneka SakoM se samarjita haiN| aura aneka SaTkoM se aura eka no SaTka se bhI samarjita haiM5 kintu ve SaTka se samarjita nahIM haiM, no SaTka se samarjita nahIM haiM, tathA-eka SaTka se aura eka no baTka se bhI samarjita nahIM haiN| isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA / jeNaM puDhavIkAiyA Negehi chakkaehi pavesaNagaM pavisaMti, te NaM puDhavIkAiyA chakkehi samajjiyA' jo pRthivIkAyika aneka SakoM se tathA dasare jaghanya se eka pravezanaka se athavA-do pravezanaka se athavA tIna pravezanaka se aura utkRSTa se pAMca pravezanaka se praveza karate haiM 'teNaM yuvIkAyika jI cothA ane pAMcamA vikalpothI ja samajIta hoya che. pahelA, bIjA ane trIjA vikalpathI teo samajIta hotA nathI A prakAranA kathananuM kAraNa jANavAnI IcchAthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke - 'sekeNadeNaM jAva samajjiyA vi' bhagavan mA5 me zAthI hai| che ke pRthvIkAyika jIva aneka pakethI samajIta hoya che. 4 ane aneka vRkathI ane eka ne SakathI samajIta che. 5 paraMtu teo eka thI ane eka ne SakathI samarthata hatA nathI? A rItanA gautamasvAmInA praznanA uttaramA prabhu 4 cha / 'goyamA! je gaM puDhatrIkAiyA Negehi chakkaehi pavesaNagaM pavisati te NaM puDhavIkAiyA chakkehi samajjiyA' 2 vayo / aneka pakethI tathA bIjA jaghanyathI eka pravezanakathI athavA be pravezanakathI bha0 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma bhagavatIstre gaathiser gehiM chakka hiya' ye khalu pRthavIkAyikAH anekaiH paTkaica, 'anneNa ya jahanne egeNa vA dohiM vA tIhiM vA' anyena jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhirvA 'ukoseNaM paMcaeNaM pavesagaeNaM pavisaMviM' utkRSTena paJcakena mavezana kena pravizanti ' te NaM puDhavIkAiyA chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA' te khala pRthivIkAyikAH paTkaizca no paTkena ca samarjitAH 5, iti kathyante / 'se te jAva samajjiyA vi' tat tenArthena gautama / evamucyate pRthivIkAyikAH SaTkaiH samarjitAH 4, paTrkezva no SaTkena ca samarjitA api 5, iti bhAvaH / ' evaM jAva vaNassaikAiyA' evaM yAvad vanaspatikAyikAH, yathA pRthivIkAyikAH, SaTkaiH samajitAH, paTkaizca no SaTkena ca samarjitAH 5, kathitAstathaiva aSkAyikAdyArabhya vanaspatikAyikaparyantA ekendriyajIvAH SaTkaiH samarjitAH, SaTkena no SaTkena ca samarjitA iti caturthapaJcamavikalpavanto bhavanti, na tu SaTkena samarjitAH, no SaTkena samarjitAH na vA paTkena ca no paTkena ca samarjitA bhavantIti puDhavIkAiyA chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyA' ve pRthivIkAyika aneka SaTkoM evaM eka no SaTka se samarjita haiM isa prakAra se kahe gaye haiM / 'se teNaTTeNaM jAva samajjiyA vi' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki ve caturtha aura paMcama vikalpa vAle haiM 'evaM jAva vaNassaikAiyA' jisa prakAra pRthivIkAyika aneka SaTkoM se samarjita evaM eka no SaTka se samarjita kahe gaye haiM usI prakAra se akAyika se lekara vanaspatikAyika taka ke ekandriya jIva bhI aneka SaTkoM se samarjita aura aneka SaTkoM se evaM eka no SaTka se samajita kahe gaye haiM isa prakAra yahAM para bhI caturtha aura paMcama aise ye do vikalpa haiM SaTkaMsamarjita aisA prathamavikalpa, no SaTkasamarjita athavA traNa pravezanakathI ane utkRSTathI pAMca pravezanakathI praveza kare che. 'teNaM puDhavIkAMiyA chak kehi ya no chakkeNa ya samajjiyA' te pRthvI ayi mane' SaTkAthI ane eka nA SaTkathI samajIta hoya che. e pramANenA kahyA che. 'se veNaNaM jAva samajjiyA vi' me arathI he gautama! meM se u } tetheA thothA mane yAMyabhA vipavANA hoya che 'eva' jAva vaNassa IkAiyAM' je rIte pRthvIkAyika aneka SaTkAthI samajIta ane eka nA SaTrakathI kahyA che, eja rIte aAyikathI laIne vanaspatikAyika sudhInA ekendriya jIve paNa aneka SaTkAthI samata ane aneka SaTkothI ane eka nA SakathI samata kahevAya che. eja rIte ahiyAM paNa ceAthe ane pAMcame e eja vikalpA thAya che, SaTka samata evA pahelA vikalpa nA SaTaka samata
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyaryAndrakA TIkA za020 u.10 sU03 narayikAdInAM SaTkAdisamarjitatvam 155 bhaavH| 'baMdiyA jAya vemANiyA siddhA jahA neraiyA' dvIndriyA yAvad vaimAnikAra siddhAzca yathA nairayikAH, yathA nairayikAH, yathA nArakA jIvAH SaTakapaJcakavikalpaiH samarjitAstathA dvIndriyAdArabhya vaimAnikAntA jIvAH, tathA siddhAzca padakavikalpapazcakaiH samarjitA bhavantIti bhaavH| athaiteSAmalpabahutthamAi 'eesiNaMbhaMte !' ityAdi, 'eesiNaM. bhaMte / neraiyANaM' eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAm 'chakkasamajjiyANaM paTaka samarjitAnAm , nochakkasamajjiyANa' no SaTka samarjitAnAm , 'chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyANaM' SaTkena ca no SaTkena ca samajitAnAm , 'chakkehiya samajjiyANa' SaTkaizca samanitAnAm, 'chakkehiya no chakkeNa ya samajjiyANa' . SaTrakaizca nau SaTkaina ca samajitAnAm 'kayare,kayarehitI jAva visesAhiyA vA' katare aisA dvitIyavikalpa, ekaSaTka se evaM eka no Sa ka se samarjita aisA tRtIya vikalpa" ye samarjita saMbaMdhI tInoM vikalpa yahAM saMbhavita nahIM haiN| 'veIdiyA jAva vemANiyA, siddhA jahA neraiyA' jisa prakAra nairayika jIva SaTaka, no SaTka Adi pAMca vikalpoM se samarjita kahe- gaye haiM usI prakAra dvIndriya se lekara vaimAnikAnta jIva aura siddha jIva ye saba bhI SaTka, no SaTka Adi pAMcoM vikalpoM se samarjita hote kahe gaye haiN| aba sUtrakAra inake alpa bahutva kA kathana karate hai-'eesiNaM bhNte| neraiyANa" ina nairapikoM ke bIca meM jo ki SaTkasamarjita haiM, no SaTka , samarjita hai, ekapaTaka le aura eka no padaka se samarjita hai, aneka SaTkoM se samarjita haiM evaM aneka SaTkoM se evaM eka no SaTka se samarjita haiM kauna kina se yAvat alpa haiM ? kina kauna se bahuta haiM ? kauna kinake tulya haiM ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM ? aisA yaha alpabahutva. e bIjo vikalpa eka SathI ane eka ne pakathI samajIta e trI xie5 mA RNe qiueo maDiyA samatA nathI. 'beidiyA jAva vemANiyA siddhA jahA neraiyA' re zata nA24Iya va SaT bhane nA pada vigere pAMca vikapathI samajIta kahyA che, eja rIte beindriyathI laIne vaimAnika sudhInA cha ane siddha jIve e badhA Saka ne Saka vigere pAMca vikalpathI samajI levAnuM kahela che. ve sUtra tamanA 65! mana mapAtu 4thana 42 cha, 'eesi Na bhate / neraiyANa' mA nAsIyAmA 2 SaT samata cha, na SaT sama. Ita che, eka SathI ane eka ne SakathI samajIta che, aneka pakethI samata che, ane aneka SakathI ane eka ne SakathI samajIta che, teo
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIne katarebhyo yAvat-alpA vA, bahukA bA, tulyA vA, vizeSadhikAyA, eteSu paJca. vikalpavikalpiteSu nArakeSu madhye kepa kebhyo'lpatvAdikamiti alpabahuvaviSayaka praznaH / bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savatyo bA neraiyA chakasamajjiyA' sarvastokAH arayA ityrthH| narayikAH paTakasama. jitAH, SaTkasamarjitAH prathama vikallavikalpitA nAraka jIvAH sarvApekSayA alpA: nyUnAH, tadapekSayA 'no ThakasamaMjjiyA saMkhejjaguNA' no padakasamajitAH saMkhyAtaguNAH adhikAra, prathamApekSayA dvitIyAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantItyarthaH / 'chakkeNa no chakkeNa ya samajjiyA saMkhenaguNA' dvitIyA'pekSayA paTakena no SaTkena ca samajitAH saMkhyAMtaguNA'dhikA bhavantIti bhaavH| 'chakke hiya samajjiyA asaMgejjaguNA' SaTakezva samarjitAH pUrNapekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / tadapekSayA'pi 'chakke hiya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejaguNA' SaTakaizca no paTakena ca samarjitAH pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, tathASa viSayaka prazna hai isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA ! samvatyovA * neracyA chakkalamajjiyA' he gautama! saba se kama SaTkasamarjita nairathika : haiN| inakI apekSA 'no chakkasamajjiyA saMkhejjaguNA' jo no paTaka samarjita nairapike haiM ve saMkhyAtazuNita adhika haiM / arthAt prathama kI apekSA dvitIya saMkhyAtaguNa adhika haiN| 'chakkeNa ca no chakkeNaya sama. jjiyA saMkhejjaguNA' dvitIya kI apekSA eka SaTka se aura eka no ..SaTka se samarjita nairayika saMkhyAtaguNa adhika haiN| 'chakkehi ya samajjiyA asaMkhejjaguNA' aneka SaTkoM se samarjita nairayika pUrva kI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika haiM / 'chakkehi ya no chakkeNa ya samajijayA saMkhejjaguNA' tathA-aneka SaTkoM se samarjita evaM eka noSaTka che ke jenAthI adhika che? koNa kenI barAbara che keNa kenAthI vizeSAdhika che? e rIte A alpapaNuM ane bahupaNu vize prazna che. A praznanA uttaramA amu 4 -'goyamA! samvatthovA nerajhyA chakkasamajjiyA' 3 gautama ! nArakIya che sauthI kama Tuka samajIta che. temanI apekSAe e 'no chakkaptamajjiyA saMkhejjaguNA' ne pada sabha2 naar| cha, tara saMkhyAtagaNa adhika che. arthAta pahelAnI apekSAe bIjA saMkhyAtagaNuM bhaghi cha. 'chakkehi ya samajjiyA asaMkhejjaguNA' bhane pAthI -samata nArasIyA rasAnI apekSA asbhyaatge| adhiH cha. 'chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejjaguNA' bhane thI sabhaLata bhane /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prameyacandrikA TIkA za020 u. 10 sU03 nairayikAdInAM SaTkAdisamarjitatvaMm 157 'sarvApekSayA alpAH paTkasamarjitAH stathA sarvApekSAyA'yagrenA adhikA bharvanti / apekSA : apekSakA adhikAH, tatazcApekSayA bhedamAdAya alpabahutvIlApakasya samAveza iti bhAvaH / ' evaM jAva thaNiyakumArA' evaM yAtrat stanitakumArAH, yathA nArakeSu apekSAvAdamAzritya alpabahutyavicAraH kRtastathaivAsura'kumArAdArabhya svanitakumAraparyanteSu dazasu bhavanapatiSu alpabahutvavicAraH kareM'NIyaH sarvApekSayA'lpAH SaTkasamarjitAH svanitakumArAH tadapekSayA noSaTkasamajitA: svanitakumArAH saMkhyAtagunA adhikA bhavanti tadapekSayA SaTkena nau se samajata nairayika pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hote haiM / tathA va sabakI apekSA se alA SaTkammamarjita hai aura saba kI apekSA se adhika aneka SaTkamarjita aura eka no SaTka samarjita haiM / tathA madhyavartI jo haiM ve pUrva kI apekSA se Agera ke adhika haiM / apekSA se alpa haiM aura apekSA se adhika haiM - isa prakAra apekSA se bheda ko 'lekara alpabahutva ke AlApaka kA samAveza hai / 'evaM jAva thaNiyakumArA' jisa prakAra se nArakoM meM apekSA bheda ko kara yaha alpatva kA vicAra kiyA gayA hai usI prakAra se asura"kumAra se lekara stanitakumArataka ke daza bhavanapatiyoM meM bhI aspaMbahutva kA vicAra kara lenA cAhiye isa prakAra saba kI apekSA alpa samarjina stanitakumAra haiM aura inakI apekSA noSaka samaMjita stanitakumAra saMkhyAtaguNeM adhika haiM inakI apekSA SaTka se aura eka SaTkathI samajIta naiyika pahelAnI apekSAe saMpAtagaNA adhika hoya che tathA saunI apekSAthI alpa SaTka samata che. ane saunI apekSAe adhika aneka SaTka samata ane eka nA SaTka samajIta che. tathA tenI madhyanA je che te pahelA pahelAnI apekSAthI AgaLa AgaLanA adhika che. ape kSAe alpa che, ane apekSAe adhika che. A rIte kahevAmAM apekSA leDane sardhane masya, mahutvanA AsAno sabhAveza thAya che. 'evaM jAva thaNi pakumArA' ne rIte nArIbhAM apekSA lehale sardhane yA asya mahuyazAnA vicAra karavAmAM AvyeA che, eja rIte surakumArAthI laIne svanitakumAra sudhInA daza bhavanapatiomAM paNa alpapaNA ane bahupaNAne vicAra samajavA. e rIte khaSa thI apekSAe alpa SaTka samata stanitakumAra che, ane teonI apekSAe nA SaTraka samajIta stanitakumAra sakhyAtagaNA adhika che. teAnI pekSAe eka SaTkathI ane eka nA SaTkathI samajI ta
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI 158 paTkena samarjitAH stanitakumArAH saMkhyAtagunA adhikA bhavanti tadapekSayApi asaMkhyAtaguNA adhikAH paTkaiH samarjitAH stanitakumArA bhavanti tato'pi saMkhyAtaguNA adhikAH paTkaitha no paTkena ca samarjitAH svanitakumArA bhavanti / ayaM bhAvaH - nArakAdistanitakumArAntA AdhAH stokAH paTkasthAnasyaikatvAt, dvitIyAH saMkhyAtaguNAH no paTkasthAnAnAM bahutvAt / tRtIyacaturtha paJcameSu pratyekaM sthAnabAhulyAta sUtrokaM bahutvaM vijJeyamiti, athavA vastusvabhAvAdevaM jJAtavyamiti / pRthivIkAyikAdiviSaye alpabahutvaM jJAtumAha- 'eesi NaM bhaMte' ityAdi, 'eesi NaM te! puDhavAiyANaM chak kehi samajjiyANaM eteSAM khalu bhadanta ! pRthivIkAyino baTuka se samarjita stanitakumAra saMkhyAtaguNeM adhika haiM inakI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika anekapaTkoM se samarjita stanitakumAra haiM / inakI apekSA saMkhyAtaguNe adhika anekapaTkoM se samarjita aura eka no SaTka se samarjita stanitakumAra haiM / tAtparya isakA yaha haiSaTka sthAna kI ekatA se nAraka se lekara snanitakumAra taka ke Adi ke jIva stoka haiM no SaTka sthAnoM kI bahunA hone se nAraka se lekara stanitakumAra taka ke dvitIyasthAna ke jIva saMkhyAtaguNe haiM tRtIya, caturtha evaM paMcama ina sthAnoM meM sUtrokta bahutA pratyeka sthAna kI bahunA se hai aisA jAnanA cAhiye athavA vastusvabhAva se aisA jAnanA cAhiye / pRthivI kAyika Adi ke viSaya meM alpabahutva jAnane ke liye aba gotma svAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'eesi NaM bhaMte / puDhathIkAiyANaM chava kehiM stanitakumAra sakhyAtagaNA adhika che. teenI apekSAe asa khyAtagaNA adhika aneka SaTkAthI samajIta stanitakunAra che. temanI apekSAe sa khyAtANA adhika aneka SaTkAthI samata ane eka ne SaTrakathI samata stanitakumAra che. kahevAnuM tAtparya e che ke-SaTka sthAnanI ekatAthI nArakathI laIne stanitakumAra sudhInA pahelAnA jIve alpa che, nA SaTka sthAnanuM mahupaNu hAvAthI nArakathI laIne stanitakumAra sudhInA khIjA sthAnanA jIve sakhyAtagaNuA che, trIjA, ceAthA ane pAMcamAM sthAnamAM pratyeka sthAnanA khaDupaNAthI sUtrokta mahupaNu che. tema samajavuM athavA vastu svabhAvathI tebha che. te samanvu, have gautamasvAmI pRthvIkAyika vigerenu' alapa bahupaNu jANavA mATe prabhune pUche che hai- 'eesi NaM aMDe ! puDhavIkAiyANaM chakkehi smajjiyANaM' he bhagavan bhane SaTvAthI sabhata pRthvIdvAyi hai| gane 'chakkehi ya no chakkeNaya samajjiyANaM' bhane
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyathandrikA TIkA za020 u. 10 su03 nairayikAdInAM SaTukAdisamarjitatvam 159 kAnAM SaTkaiva samarjitAnAm tathA 'chakke hi ya no chakkeNa ya samajjiyANaM' paTUca no paTkena ca samarjitAm ityevaM vikalpadvayavatAm 'kapare kaparehiMto jAva visesAhiyA vA' katare katarebhyo'lyA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'sanyasthovA puDhavIkAiyA chakkehiM samajjiyA' sarvastokAH sarvebhyo'lpAH SaTkaiH samarjitAH pRthivIkAyikA jIvAH, tadapekSayA 'chakkehi ya nochakkeNaM ya samajjiyA saMkhejjaguNA' paTrkezva noSaTkena ca samarjitAH saMkhyeyaguNAH evaM ca sarvApekSayA caturtha vikalpavantaH pRthivIkAyikA alpAH paJcamavikalpavantaH pRthivIkAyikA jIvAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti iti bhAvaH / ' evaM jAva vaNassai - samajjiyANaM, he bhadanta ! aneka SaDkoM se samarjita pRthivIkAyikoM evaM 'chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyANaM' aneka SaTkoM se aura eka no SaTka se samarjita- ina do vikalpoM se samarjita pRthivIkAyikoM ke madhya meM 'kayare karehiMto 0 ' kauna kisase alpa haiM ? kauna kisase adhika haiM ? kauna kisase tulya haiM ? aura kauna kila se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! savvatthovA puDhavIkAiyA chakkehiM samajjiyA' he gautama! sabase kama ve pRthivIkAyika haiM jo aneka SaTkalamarjita haiM / aura inakI apekSA se saMkhyAtaguNe adhika ve pRthivIkAyika haiM jo anekaSaTkoM se evaM eka no baTUka se samarjita haiM / isa prakAra sarva kI apekSA stokacaturthavikalpavAle pRthivIkAyika jIva haiM / aura inase saMpAtaguNeM adhika paMcakalpavAle pRthivIkAdhika jIva haiM' 'evaM jAva vaNa SaTkAthI ane eka nA SaTkathI samata-arthAt A e vikalpAthI sabhaOta pRthvIayi abhAM 'kayare kayarehi'to' Ayu anAthI vizeSAdhiH che ? A praznamA uttaramA alu uDe he - 'goyamA ! savtratthovA puDhaMvIkAiyA chakkehi samajjiyA' he gautama! ? bhane SaT samata che, tevA pRthvikAyikA sauthI echA che, ane temanI apekSAe je aneka SaTkothI ane eka nA SaTkathI samata che, tee sakhyAtagaNuA adhika che. A rIte badhAnI apekSAe alapa ceAthA vikalpavALA pRthvIkAyika jIvA che. ane temanAthI sakhyAtagaNA adhika pAMcamA vikalpavALA pRthvIkAyika jIveA che 'eva' jaoNba vaNarasaikAiyANaM' na rIte yAvatu, vanaspatiAyistu madhyapa "
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhagavatI sUtre kAiyA' evaM yAvad vanaspatikAyikAnAM jIvAnAmalpabahutramavagantavam yathA pRthivI kA thikai kendriyajIvAnAmalpabahutvamuktam tathaivApakAyika tejaskAyika vAyuH kAyikavanaspatikAyikai kendriyajIvAnAm alpabahutvamavagantavyam paTkaiH samajivanaspatikAyikAH sarvastokAH paTukaizca no paTkena ca samarjitA vanaspatikAyikAH pUrvapekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / evameva akAyika tejaskAyikavAyukAyikajIvAnAmapi alpabahutvamavagantavyam | 'veiMdiyANaM jAva vemA. NiyANaM jahA neraiyANaM' dvIndriyANAM yAvadvaimAnikAnAm yathA nairayikANAm dvIndriyajIvAdArabhya vaimAnikaparyantAnAM padUkAdimamarjitAnAm alpatrahuravaM ssaikAiyANaM' isI prakAra se yAvat vanaspatikAyika jIvoM kA alpa bahutva jAnanA cAhiye arthAt jisa prakAra se pRthivIkAyika ekendriya jIvoM kA alpa bahutva kahA gayA hai usI prakAra se apakAyika, tejakAyika vAyukAyika evaM vanaspatikAyika ekendriyajIvoM kA bhI alpa bahutva jAnanA cAhiye inameM aneka SaTkoM se samarjita- aneka - 6 kI saMkhyA meM utpanna hue vanaspatikAdhika jIva sarva se kama haiM aura jo aneka SaTkoM se evaM eka no SaTka se samarjita- eka se lekara pAMca kI saMkhyA meM utpanna hue-vanaspati kAyika jIva haiM, ve pUrva kI apekSA saMkhyAtaguNeM adhika hote haiM isI prakAra kA alpayatya akAdhika tejaskAyika evaM vAyukAyika jIvoM kA bhI jAnanA cAhiye 'beiMdiyA pAM jAva vaimANiyANaM jahA neraiyANa" tathA-dvIndriya se lekara vaimAnika taka ke jo paTka samarjita jIva haiM unakA alpa bahutva nAraka jIva ke ane bahupa samajavuM, arthAt je prama zuM pRthvIkAyika ekendriya jIvAnu alpa mahupaNu kahyu che, eja rIte aAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika eka IndriyavALA jIvAnu paNa alpa khaDuMpaNu samajI levuM temAM aneka SaTkAthI samata-aneka SaTkanI sakhyAmAM utpanna thayelA vanaspatikAyika jIvA satrathI krama-apa che. ane je aneka SaTkAthI ane eka nA SaTkathI samajI ta-ekathI laIne pAMca sudhInI sakhya mAM utpanna thayela vanaspatikAyika jIvA che, te pahelAMnI apekSAthI sakhyAtagaNuA adhika hAya che. Aja pramANenuM alpa ahupaNu aAyika, tejaskAyika, ane vAyuayi bhavatuM pazu samabhavu'. 'veiMdiyANaM jAva vemANiyANaM jahA neraiyANaM' tathA e iMdriyAthI laine vaimAnika sudhInA SaTka samata je jIvA che,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za020 u. 10 sU03 nairayikAdInAM SaTkA disamarjitatvam 161 nArakavadeva avagantavyam tathAhi SaTkasamarjitA drondriyajIvAH sarvastokAH, no SaTkamarjitAH- dvIndriya jIvAH pUrvApekSayA saMkhyAtaguNA adhikAH, etadapekSayAM pahana to paTkena samarjitA dvIndriyA jIvAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, SaTkaitha samarjitA dvIndriyajIvA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti tadapekSayA SaTkaizca no paTkena ca samarjitA dvIndriyajIvAH saMkhyAtagunA adhikA bhavantIti / sarvAMpekSayA'lpAH SaTkasamarjita dvIndriyAH, sarvAMpekSayA'dhikAH paTukai napiTkena, ca samarjitA dvIndriyA jIvAH madhyavartinAM tu parasparApekSayA jaghanyamalpasvam vahutvaM ca bhavatIti evameva trIndriyata Arabhya vaimAnikaparyangAnAM SaTkAdisamarjitAnAalpa bahutva ke jaisA jAnanA cAhiye isa prakAra SaTkamarjita jo dvIndriya jIva haiM ve sarva se kama haiM nopaTka lagati jo hIndriya jIva haiM ve pUrva kI apekSA saMkhyAta guNeM adhika haiM / eka paTka se aura eka no Traka se samarjita jo hIndriya jIva haiM ve pUrva kI apekSA saMkhyAta guNeM adhika haiM / aneka paT samarjita mIndriyajIva asaMkhyAta guNa hai aneka SaTkoM se evaM eka no paTka se samarjita jo dvIndriya jIva haiM ve inakI apekSA se saMkhyAtaguNe adhika haiM / isa prakAra saMgha kI apekSA SaTkasamarjita jo dvIndriya jIva haiM ve sabase kama hote haiM aura aneka SaTkoM se samarjita evaM eka noSaTka se samarjita jo dvIndriya jIva hai saMkhyAtaguNeM adhika hote haiN| tathA madhyavartI jo dvIndriya jIva haiM ve parasparApekSa jaghanya se alpa bhI haiM aura bahuta bhI haiM / isI prakAra zrIndriya se lekara vaimAnika paryanta jo SaTkAdi samarjita jIva hai unakA rg tenuM alpa ane bahupaNu nAraka jIvAnA alpa bahupaNAnI jema samajavuM. e rIte SaTka samajIta je me indriya jIvA che. te sauthI apa hAya che. nASa ka samata je e indriya jIvA che, te pahelAnI apekSAthI sakhyAtagaNA adhika che. eka SaTkathI ane eka nA SaTkathI samata je me indriya jIve che, te pahelAnI apekSAthI sakhyAtagaNuA adhika che. aneka SaTka samajI ta dvIndriya jIvA sakhyAtagaNA che. aneka SaTkAthI ane eka nA SaTkathI samajI taje e indriya jIvA che, teo temanI apekSAthI sa`khyAtagaNA adhika che. A rIte saunI apekSAe SaTka samata je be indriyavALA jIve che, teo sauthI alpa hoya che, ane aneka SaTkAthI samata tathA eka nA SaTkathI samajIta je eindriya jIvA che teo sa'khyAtagaNA adhika hoya che. tathA madhyamAM rahelA je e indriya jIvA che, teo parasparanI apekSAthI jaghanyathI alpa paNu che, ane bha0 21
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle malpavahutvamavagantavyam abhilApamakArastu sarvatra pratidaNDakaM svayameva viracanIya miti / atha siddhAnAmalpavahutvamAha-'paesiNaM bhaMte / siddhANa' ityAdi, 'eesi NaM bhaMte ! siddhANaM' etepAM khalu bhadanta ! niddhAnAm 'chakkasamajjiyANa' paTaka samarjitAnAm 'no chakkaptamajjiyANa' no paTakamamarjitAnAm 'jAva chakkehi ya no chakkeNa ya samajjigaNa' yAvat paTkaizca no paTkena ca samarjitAnAm atra yAvaspadena paTkena ca no SaTkena ca samarjitAnAs tathA pakraizca samanitAnAm grahaNaM bhavatIti evaMvidhAnAM siddhAnAm 'kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' phatare katarebhyo yAvat alpA vA bahu kA vA tulA vA vizeSAdhikAveti alpaalpa bahutva jAna lenA cAhiye inake abhilAra kA prakAra sarvatra haraeka daNDaka meM svayaM banA lenA cAhiai aba gautama siddhoM ke viSaya meM alpa pahutva jAnane ke abhiprAya se prabhu se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte ! siddhANa' ityAdi-he bhadanta ! jo siddha SaTkasamarmita hote haiM no padaka samarjita hote haiM, yAvat aneka paTaka aura eka no padaka se samarjita hote haiM-yahAM yAvat pada se 'SaTkena ca no paTkaina ca samarjitAnAm SaTkaizca samarjitAnAm' ina do padoM kA grahaNa huA hai inake anusAra jo siddha eka pa ka le aura eka no padaka se samarjita hote haiM, aura jo siddha aneka SaTkoM se hArjita hote haiM-aise una siddhoM ke bIca meM kauna kauna siddha kinakI apekSA alpa haiM ? kauna siddha kinakI 'bhapekSA bahuta haiM ?, kauna siddha kinakI apekSA tulya hai aura phona siddha ' bahu paNa che, eja rIte traNa IndriyavALA jIthI laIne vaimAnika sudhInA paTakAdi samajIta je jIve che, teonuM alpa bahupaNu samajI levuM. tenA abhilApano prakAra badhe ja tamAma daMDakamAM svayaM banAvI samajI le. * have gautamasvAmI siddhonA saMbaMdhamAM alpa bahupaNu jANavA mATe 'nuna pUche che ,-'eesi NaM bhane ! siddhANaM' yA sagavana 2 siddha 54 samajIta hoya che, ne Saka samajIta hoya che, yAvata aneka Sake ane 4 2 14thI samaya che, 46 yAvat 54thI 'paTkena ca no padakena ca samarjitAnAm paTkaizca samarjitAnAm' mA phe| ghaDae zayA cha. it kathana pramANe je siddha eka pakathI ane eka ne SaTrakathI samajIta hAya 'che, ane je siddha aneka pakethI samajita hoya che, evA te siddhomAM kayA kayA siddha kAnI apekSAe alapa che? kayA siddho konI apekSAe adhika che? kyA siddha kenI apekSAe tulya che? ane kyA siddha kenI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacaMndrikA TIkA za020 u.10 sU03 nairayikAdInAM paTTakAdisamarjitatvam 163 bahutvaviSayakA prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'savyasthopA siddhA chakkehi ya nochakkeNa ya samajjiyA' sarvaratokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH siddhAye SaTkaizca no SaTkena ca samajicAH pazcamavikalpayuktAH siddhAH sarvApekSayA nyunA, 'chakkehi samajjiyA saMkhejagumA' SaTkai samamitAH saMkhyeyaguNA adhikAra, paJcamavikalpavikalpitasiddhApekSayA:: caturthavikalpavikalpitA: siddhAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'chakkeNa ya no chakkeNa ya samajjiyA saMkhejjaguNA' SaTkana ca no SaTkena ca samarjitAH siddhAH caturtha vikalpayuktasiddhApekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'chakkasamajjiyA saMkhejjaguNA' 'paTakasamarjitAH siddhAH saMkhyAtaguNAH adhikA bhavanti, 'no chakkasamajjiyA saMkhejaguNA' no padakasamakinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? isa prakAra ke ina siddha saMbaMdhI alpa ghahusva viSaya ke praznoM ke uttara meM prabhu uttara dete hue gautama se kahate haiM'goyamA ! samvatthovA siddhA chakkehi ya no chakkeNa ya samajjiyA' he gautama ! sabale kama siddha ve haiM jo aneka SaTkoM se evaM eka no SaTaka se samarjita hote haiM / 'chakkehi lamajjiyA saMkhejjaguNA' tathA jo siddha kevala aneka SaTakoM se lamarjita hote haiM aise ve siddha paMcamavikalpavAle siddhoM kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| 'chakkeNa ya no chakkeNa yasamajjiyA saMkhejjaguNA' jo siddha eka SaTka se aura eka no SaTka se samarjita hote haiM ve siddha caturthavikalpacAle siddhoM kI apekSA saMkhyAtaguNeM adhika hote hai / 'chaka samajjiyA saMkhejjaguNA' jo siddha chakaSaTkasamarjita hote haiM ve siddha saMkhyAtaguNe adhika hote haiM / 'no chchapekSAe vizeSAdhika che? e prakAranA siddhanA alpa bahutva saMbaMdhI A prshniin| ttaramA prabhu gautabhAvAmAna 4 cha -'goyamA ! savvatthovA siddhA chakkehi ya no chakkeNa ya samanjiyA' 7 gautama! sauthI 15 te siddha hoya che, ke jeo aneka pakethI ane eka ne SakathI samajIta DAya che. 'chakkehiya samajjiyA saMkhejjaguNA' tathA 2 si qNa mana SathI samajIta hoya che, evA te siddha pAMcamA vikalpavALA siddhonI bhakSAme sadhyAdug! adhira DAya hai. 'chakkeNa ya no chakkeNa ya samanjiyA saMkhejjaguNA'2 siddho 4 544thI mana me na paTthI sama khAya che, te siddho cothA vikalpavALA siddha karatAM sAtagaNuM adhika hAryA che, 'chakkasamajjiyA saMkhejjaguNA' meM siddhI 74-paT4 samatAya cha, ta siddhI sanyAta! madhi DAya che. 'no chakkamamajjiyA saMkhejjaguNA'
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bhagavatIle jitAH siddhAH saMkhyAtaguNA adhikAH, evaM ca sarvApekSayA . nyUnAH paTkaizca no SaTkena ca samarjitAH siddhAH, sarvAMpekSayA adhikAzca no SaTkasamarjitAH siddhAH, saJcamApekSayA caturthavikalpavikalpitA adhikAra caturthApekSayA ca tRtIyavikalpavika'lpitA adhikAH tRtIyApekSayA ca pathamA adhikA iti // 903 // tadevaM paTkamanaM nirUpitam , atha dvAdazasUtra nirUpayannAha-'neraiyA Na' ityAdi, . mUlam-'neraiyA NaM bhaMte ! kiM bArasasamajiyA1, no bArasa samajiyAra, bArasaeNa ya no bArasaeNa ya samajiyA 3, bArasaehi samajiyA4, bAralaehi ya no bArasaeNaya lamajjiyA 5, goyamA! neraiyA bArasasamajjiyA vi jAva bArasaehi ya no bAralaeNa ya samajjiyA vi / se keNaTreNaM jAva samajjiyA vi? goyamA! je NaM neraiyA bArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA bArasasamajjiyA ? je NaM neraiyA jahanneNaM ekkeNa vA 'samajjiyA saMkhejjaguNA' tathA-jo siddha no SaTUka samarjita hote haiM ve siddha saMkhyAtazuNe adhika haiM / ila sarva kI apekSA nyUna ve siddha haiM jo aneka SaTkoM se evaM eka no SaTka se samarjita hote haiM evaM sarva kI apekSA adhika ve siddha haiM jo siddha no SaTka se samarjita hote haiN| "paJcama vikalpabAle siddhoM kI apekSA caturtha vikalpayAle siddha adhika hote haiM, caturtha vikalpavAle siddhoM kI apekSA tRtIya vikalpacA siddha adhika hote haiM aura tRtIya vikSalpavAle siddhoM kI apekSA prathama vikalapavAle siddha adhika hote haiM |khuu0 3 // tathA je siddha ne Saka samajIta hoya che, te siddho saMkhyAtagaNu adhika hoya che. A rIte badhAnI apekSAe alapa te siddho hoya che ke je aneka SaTuMkethI ane eka ne SakathI samajIta hoya che, evuM saunI apekSAe adhika te siddho hoya che ke je siddho ne SakathI samajIta hoya che. pAMcamAM vikalpavALA siddhonI apekSAe cothA vikalpavALA siddho adhika hoya che. cothA vikalAvALA siddhonI apekSAe trIjA vikalpavALA siddho : , adhika hoya che. ane trIjA vikalpavALA siddha karatAM pahelA vikalpavALA siddho adhika hoya che. A sUtra 3
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 20 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 165 dohi vA tIhi vA ukoseNaM ekjhArasaraNaM pavesaNaeNaM pavisaMti teNaM neraiyA nobArasasamajjiyAra, je NaM neraiyA bArasaraNaM anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM -ekkArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA bArasaeNaya no bArasaeNa ya samajjiyA3, je NaM neraiyA NegehiM bArasaehiM pavesaNagaM pavisaMti te Na neraiyA bArasaehi samajjiyA4 jeNaM 'neraiyA NegehiM bArasapahiM anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vAtIhiM vA ukkoleNaM ekkAralaeNaM pavelaNaeNaM pavisaMtite NaM neraiyA vArasaehi ya no bArasaraNa ya samajjiyA5, se teNadveNaM jAva samajjiyA bi / evaM jAva thnniykumaaraa| puDhavIkAiyANaM pucchA goyamA ! puDhavIkAiyA no bArasasamajjiyA no nobArasasamajjiyAra, no bArasaeNa ya samanjiyA3, bArasaehiM samajjiyA4 bArasehi ya no bArasaraNa ya samajjiyA vi 5|se keNaTreNaM jAva samajjiyA vi ? goyamA ! je NaM puDhavIkAiyA Negehi bArasaehiM pavesaNagaM pavitaMti te NaM puDhavIkAiyA bArasaehiM samajjiyA je NaM puDhavIkAiyA NegehiM bArasaehiM anneNa ya jahannaNaM ekkeNa vA dohi vA tIhi vA ukkoseNaM ekkArasa' eNaM pavesaNaeNaM pavilaMti te Na puDhavIkAiyA bArasaehiM no bArasaeNa ya samajjiyA le teNadveNaM jAva samajjiyA vi, evaM 'jAva vaNassaikAiyA / beiMdiyA jAva siddhA jahA neraiyA / eesi NaM bhaMte! neraiyANaM bArasasamajjiyANaM0 samvesi
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhagavatIstre appA hugaM jahA chakkasamajjiyANaM navaraM bArasAbhilAvo se taM caiva / neraiyANaM bhaMte! kiM culasII samajjiyA 1 noculasII samajjiyAra culasIIe ya no culasIIe ya samajjiyA3 'culasIIhiM samajjiyA4 culasIIhi ya noculasIIe ya samajjiyA 51 goyamA ! neraiyA culasII samajjiyA vi jAya culasIIhi ya no culasIIe ya samajjiyA vi / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai jAva samajjiyA vi ? goyamA ! jeNaM neraiyA culasIIeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA culasII samajjiyA ? | jeNaM neraiyA jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM -neraiyA no culasII smjjiyaar| je paNaM neraiyA culasIIeNaM anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA ukko seNaM tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA culasIieNa ya no culasIIe ya samajjiyAra, jeNaM neraiyA gegehi culasIiehiM pavesaNagaM pavisaMti te NaM neraiyA culasIiehiM samajjiyA4 jeM NaM neraiyA Negehi culasIie'hiya anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNaNaM pavisaMti te paNaM neraiyA * culasIIhi ya no culasIIe ya samajjiyA5, se teNadveNaM jAva 'samajjiyA vi / evaM jAva thaNiyakumArA / puDhavIkAiyA taheva ehiM dohi2 navaraM abhilAvo culasIIo bhaMgo, evaM jAva 4
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za0 20 u. 10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 167 1 ikAiyA, beiMdiyA jAva vaimANiyA jahA neraiyA / siddhA NaM pucchA goyamA ! siddhA culasIisamajjiyA vi1 noculasIi samajjiyA vi2 culasIIe ya noculasIIe ya samajjiyA vi3, no culasIIhi samajjiyA4, no culasIIhiya no cula'sIIe ya samajjiyA5 / se keNaDeNaM jAva samajjiyA goyamA ! jeNaM siddhA culasIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM siddhA culasIi samajjiyA / je NaM siddhA jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te paNaM 'siddhA no culasIi samajjiyA / je NaM siddhA culasIieNaM anneNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhi vA ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNaNaM pavisaMti te NaM siddhA culasIie ya noculasIie ya vA samajjiyA / se teNaTTeNaM jAva samajjiyA / eesi NaM bhaMte! neraiyANaM culasIi samajjiyANaM no culasIisamajjiyANaM0 savvesiM appAbahugaM jahA chakkasamajjiyANaM jAva vemANiyANaM navaraM abhilAvo culasIio / eesi NaM "bhaMte! siddhANaM culasIisamajjiyANaM no culasIisamajjiyANaM culasIie ya no culasIie ya samajjiyANaM kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvattho vA siddhA culasIIe 'ya no culasIie yaM, samajjiyA culasIisamajjiyA anaMtaguNA . noculasIisamajjiyA anaMtaguNA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti jAva viharaI' // sU0 4 // vIsaime lae dasamo uddeso lamatto // // vIsaimaM sayaM samattaM // 7
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhagavatIma chAyA-narayikAH khalu bhadanta ! ki dvAdazasamarjitAH 1 nodvAdazasamarjitAH 2, dvAdazakena ca no dvAdazakena ca samarjitAH 3, dvAdazakaiH samarjitAH 4, dvAdazakaizca nodvAdazakena ca samarjitAH 5, gautama ! nairayikA dvAdazasamajitA api yAvad dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samarjita. api / tada kenArthena yAvat samanitA api ? gautama ! ye gvala nairayikA dvAdazakena pravezanakena pravizanti, te khalu nairayikA dvAdazaptamarjitAH 1 ye khalu nairayikA jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhiryA utkaNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti, te khala nairayikAH no dvAdazasamarjitAH 2, ye khalu nairayikA dvAdazakena anyena ca jagha nyena ekena vA dvAbhyAM vA nimivA utkarSeNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti te khalu nairayikAH dvAdazakena ca nodvAdazakena ca sanitAH 3, ye khalu nairayikAH aneka dvAdazaH pravezanakaM pravizanti, te khal nairayikAH dvAdazaH samarjitAH 4, ye khalu nairayikA anekai dvAdazakairanyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM cA, tribhivA utkarSaNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti te khalu narayikA dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samarjitAH 5, tattenArthena yAvat samarjitA api / evaM yAvada stnitkumaaraaH| pRthivIkAyakAH khalu pRcchA, gautama! pRthivIkAyikA no dvAdazasamarjitAH 1 no nodvAdazasamarjitAH 2, no dvAdazakena ca samarjitAH3, dvAdazakai samarjitA 4. dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samarjitAH api 5, tatkenArthena yAvat samarjitA api ? gautama ! ye khalu pRthivIkAyikAH anekai dizaH pravezanakaM pravizanti te khalu pRthivIkAyikA dvAdazakaiH smrjitaaH| ye khala pRthivI. kAyikAH anekaiH dvAdazakairanyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhirvA utkarSeNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti te khalu pRthivIkAyikA dvAdazakazca nodvAdazakena ca samarjitAH tat tenArthena yAvat samarjitA api / evaM yAvadanasatikAyikAH / dvIndriyA yAvat siddhA yathA nairayikAH / eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAM dvAdazasamanitAnAm0 sarveSAmalpavahutvaM yathA paTakaptamajitAnAm, navaraM dvAdazAmilApaH zeSaM tadeva / nairayikAH khalu bhadanta ! kiM caturazItisamarjitAH 1, no caturazItisamarjitAH 2, caturazItyA ca nocaturazItyA ca samarjitAH 3, caturazItibhiH samajivA. 4, caturazotibhizca no caturazItyA ca samarjitAH 51, gautama / nairayikAzcaturazItyA samarjitA api, yAvata caturazItirminoM caturazItyA ca samarjitA api / tat kenAthaina bhadanta / evamucyate yAvat samajitA api / gautama ! ye khalu nairayikAH caturazItikena pravezanakena pravizanti te khalu nairayikA zcaturazItiH sama jitAH 1 / ye khalu nairayikAH jaghanyena ekena
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 20 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 169 vA dvAbhyAM vA tribhirvA utkarSeNa vyazItikena pravezanakena pravizanti te khala nairayikAH no canurazIvisamamitAH 2 / ye khalu nairayikAH caturazItikena anyena, ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA nibhirvA utkarSeNa jyazItikena mavezanakena pravizanti te khalu nairayikA zrazItyA ca no caturazItyAMcA samarjitAH 3, / ye khalu nairapikAH anekaicaturazItikaH pravezanakaM pavita zanti te khalu nairayikAH caturazItikaiH samarjitAH 4 / ye khallu nairayikA anekaicaturazItikaH anyena ca jaghanyena ekena vA yAvadutkarSeNa vyazItikana yAvatpravezanakena pravizanti te khalu nairavikA zvaturazIvibhizca no cArazItyA ca samanitAH 5 / sA tenArthena yAn samanizA api / evaM yAvat snnimaaraa| pRthivIkAyikA stathaiva, pazcimAbhyAM dvArapAM dvAbhyAm, nabaramamilApazcaturanItiko bhaGgA, evaM yAvad vanaspatikAyikAH dvIndriyA yAvadvaimAnikA yathA nairayikAH / siddhAH khalu pRcchA, gautama ! siddhA caturazIvisamarjitA api 1, no caturazItisamajitA api 2, caturazIlyA ca nocaturazItyA ca samarjitA api 3, no caturazItibhiH samarjitAH 4 no caturazItibhizca nocaturazItyA ca samarjitAH 5, taskenAthana yAvat samarjitAH ? gautama ! ye khalu siddhAzcaturazIsikena praveza nakena pravizanti te khalu siddhA caturazItisamarjitAH,ye khalu siddhA jaghanyena ekena, vA dvAbhyAM vA nibhirvA utkarSeNa vyazItikena mavezanakena pravizanti, te khalu siddhA no crshiitismrjitaaH| ye khalu siddhA caturazItikena anyena ca jaghanyena. kena vA dvAbhyAM vA vibhirvA utkarSeNa vyazItikena pravezanakena pravizanti te khallu siddhAH caturazItyA ca nocaturazItyA ca smrjitaaH| tat tenArthena yAvat smjitaaH|| etepAm khalu bhadanta ! nairayikANAM caturazItisamajitAnAm, no caturazItisamarjitAnAm sarveSAmalpavahutvaM yathA SaTkasamarjitAnAm yAvadvaimAnikAnAm, navaramabhilApazcaturazItikaH / eteSAM khalu bhadanta ! siddhAnAM caturazItisamarjitAnAM caturazItyA ca nocaturazItyA ca samarjivAnAM katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA gautama ! sarvastrokA siddhA caturazItyA ca no' caturazItyA ca samarjitAH, caturazItisamajitA anantaguNAH, no caturazItisamarjitA anantaguNAH / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati // su04|| ||viNshtishtke dazamoddezakaH samAsaH // 20-10 // .. ||viNshtishtkN samAptam / / bha022
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre TIkA -- 'neraiyANaM bhaMte! kiM vArasa samajjiyA 1,' nairayikAH khalu bhadanta ! ki dvAdazasamarjitAH, ekasmin samaye dvAdazasaMkhyayA samutpannA dvAdazasamarjitA iti kathyante, 'no vArasa samajjiyA vA 2, nodvAdazasamarjitAH 2, ekasmin samaye ekAdArabhya ekAdazaparyantA'nyatamasaMkhyayA samutpannAH no dvAdazasamarjitA iti kathyante 2 | 'bArasaeNa ya no vArasapaNa ya samajjiyA3' dvAdazakena ca nodvAdazakena ca samarjitAH, dvAdazasaMkhyayA, ekAdazaparyantAnyatamasaMkhyayA ca samutpannA dvAdazakena no dvAdazakena samarjitAH kathyante3 / 'bArasahiM samajjiyA' 150 h 14 1 isa prakAra se SaTrakasUtra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra dvAdazasUtra kA nirUpaNa karate haiM - 'nerahayA NaM bhaMte / kiM bArasasamajjiyA' ityAdi / TIkArtha - eka samaya meM jo 12 kI saMkhyA se utpanna hote haiM ve dvAdaza samarjita kahe jAte haiM yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-hai bhadanta | nairayika kyA dvAdaza samarjita hote haiM - arthAt eka samaya meM kyA 12 nAraka eka sAtha utpanna hote haiM ? 'novArasa samajjiyA vA' yA no bArasa samarjita hote haiM ? arthAt eka se lekara gyAraha taka kI saMkhyA meM se kisI eka saMkhyA meM ve utpanna hote haiM ? athavA 'bArasaeNaya no bArasaeNa ya samajjiyA3' eka dvAdazaka saMkhyA meM aura eka nodvAdazaka saMkhyA meM ve utpanna hote haiM 3 no dvAdazaka samarjita zabda kA tAtparya hai eka se lekara 11 saMkhyA meM se kisI eka saMkhyA meM utpanna A rIte SaTka sUtranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra dvAdaza sUtranuM nizNu re che. 'neraiyA NaM. bhaMte ! kiM bArasasamajjiyA' ityAhi TIkA eka samayamAM 12 khAranI sakhyAthI jee utpanna thAya che te dvAdaza samata kahevAya che. A viSayamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke he bhagavan nArakIya jIvaeNA zu' dvAdaza samajIta hoya che ? arthAt ekaja samayamAM khAra 12 nArake eka sAthe utpanna thaI zake che ? 'no bArasasamajjiyA vA' athavA to pArasa samartha hoya che ? arthAt ekathI laIne agyAra sudhInI sakhyA paikI kAIpaNa eka sakhyAthI samarthA'ta hoya che ?' arthAt utpanna thAya che ? athavA 'bArasaeNa ya nobArasaeNa ya samajjiyA | 3|| ye bhAranI saMdhyAmAM ne ye nA bhAratI saMkhyAmAM utpanna thAya che?3 nA dvAdaza samata' zabdanA artha ekathI laIne 11 agyAranI sakhyA paikI koIpaNa eka sakhyAmAM utpanna thavuM (
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 175 dvAdazakaiH samarjitAH, ekasamaye anekadvAdazasaMkhyayA samutpannAH dvAdazaka samarjitAH, iti kathyante4 / 'bArasaehi ya no vArasaraNa yasamajjiyA5' dvAdazake noM dvAdazakena ca samarjitAH anekadvAdazaistathA ekAdArabhya ekAdazaparyantAnyatama saMkhyayA saha ekasmin samaye samutpannA dvAdazakaizca no dvAdazakena samarjitA iti kathyante5 / tadevaM dvAdazasaMkhyAmAdAya nArakANAmutpativiSayakA prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA bArasasamajjiyA vi jAva bArasaehi ya nIbArasaega ya samajjiyA vi' nairayikAH dvAdazasamarjitA api dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samajitA api, he gautama ! nArakA dvAdazasamajitA api1, no dvAdazasamarjitA apira, dvAdazakena nodvAdaza kena samarjitA api3, dvAdaza samarjitA api4, dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samarjitA api5, bhavanti, atra yAvat padena dvitIyatRtIyacaturthavikalpAnAM saMgraho bhavatItyuttaram / dvAdazAdi- honA athavA 'bArasehi samajjiyA' eka samaya meM ve aneka bAdazoM kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? athavA-bArasehiM ya no bArasaraNa ya samajjiyA5' eka samaya meM aneka dvAdaza kI saMkhyA meM tathA eka se lekara ekAdaza taka kI kisI eka saMkhyA meM utpanna hote haiM isa prakAra ke ye pAMca prazna nArakoM kI utpatti ke viSaya meM gautama ne prabhu se pUche haiM-inake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA ! neracyA bArasasamajjiyA vi jAva pArasaehi ya no bArasaraNa ya samajjiyA vihe gautama! nAraka bAdazasamarjita bhI hote haiM ? no chAdaza samarjita bhI hote haiM 2 eka bAdazaka se aura eka no dvAdaza se bhI samarjita hote haiM 3 bAdazakoM se bhI samarjita hote haiM4 aneka dvAdazakoM se aura eka no dvAdaza se bhI samarjita hote tenu' nAma nA dvArA sabhI che. matha! 'bArasehiM samajjiyA' meM sabhI yamA tayo mana zAnI syAmA pa1 thAya cha ? athavA 'bArasehiya no bArasaraNa ya samajjiyA'5 me samayamA sane mAranI sadhyAmAM tathA ekathI laIne 11 agIyAra sudhInI keIpaNa eka saMkhyAmAM utpanna thAya che? A rIte gautamasvAmIe narakanI utpattinA saMba dhanA pAMca prazno bhagavAna pUchayA cha, mA praznAna uttaramA prabhu che -goyamA ! nera. iyA bArasatramajiyA vi jAva bAramaehi ya no bArasaeNa ya samanjiyA vi' hai gautama! nArako dvAdaza samajIta hoya che.1, ne dvAdaza samajIta paNa hoya che. 2. eka dvAdazathI ane eka ne dvAdazathI paNa samajIta hoya che.. dvAdazakathI paNa samajIta hoya che, aneka dvAdazakathI ane eka ne dvAdazathI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ agavatAsUtra samarjitatve kAraNajJAnAya punaH gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM ityAdi, 'sekeNadveNaM jAva samajjiyA vi tatkenArthena bhadanta ! evamucyate dvAdazasamarjitA. 1, no dviAdazasamarjitAH2, dvAdazakena ca no bAdazakena ca samarjitAH3, dvAdazakaiH sama jitA 4, dvAdazakaizva no dvAdazakena ca samarjitAH5 iti, atra yAvatpadena bhadanta / (ityArabhya dvAdazazca no dvAdazakena ca ityantasya grahaNaM bhavatIti praznaH / bhagavA nAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'je NaM nerahayA' ye khalu nairayikAH vArasaraNaM pavesaNaeNaM pavisati' dvAdazakena pravezanakena pravizanti, yato nArakA , ekasamaye dvAdazasaMkhyayA'nu pavizanti te NaM neraiyA vArasasamajjiyA' te khalu hai 5 yahAM yAvatpada se dvitIya, tRtIya aura caturtha vikalpoM kA saMgraha "huA hai / aba gautama dvAdaza Adi avasthA meM samarjita pane ke kAraNa ko jAnane ke abhiprAya se aisA pUchate haiM-se keNa?NaM jAva lamajjiyA 'vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nAraka jIva dvAdaza samarjita ? no bAdaza samarjitara, eka dvAdazaka se aura eka 'no bAdazaka se samarjita3 aneka dvAdazoM se samarjita4 aura aneka dvAdazoM se evaM eka nodvAdazaka le samarjita hote haiM ? yahAM yAvatpada se . 'bhadanta yahAM se lagAkara 'dvAdazakaizca no dvAdazakena ca yahAM taka ke "inhIM samasta padoM kA saMgraha huA hai| isake lakkara meM prabhu kahate haiM'gothamA ! je NaM nerakyA' jo nairayika 'pAralaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' dvAdazaka pravezanaka le praveza karate haiM -arthAt eka samaya meM ye 12 kI paNa samajIta hoya che. pa, ahiM vAvaspadathI bIjA trIjA ane cothA .. Asepn| sa thayo cha. have gautamasvAmI dvAdaza vigere avasthAmAM samatapaNAnuM kAraNa ' vAnI sAthI asune ye pUche che hai-'se keNadeNaM jAva samanjiyA vi0' ' he bhagavan Apa evuM zA kAraNathI kahe che ke-nAraka che dvAdaza sama jIta 1 ne dvAdaza samajItara, eka dvAdazathI ane eka ne dvAdazathI samajIta aneka dvAdazathI samajIta4, ane aneka dvAdazathI ane eka ne dvAdazathI paNa samajIta hoya che. 5, ahiyAM yAvatpadathI "bhadanta' e zabdathI asa 'dvAdazakaizca no dvAdazakena ca' mArA sudhInA mA tamAma pahAnI saba thye| che. yA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai-'goyamA! je gaM neraiyA' 2 - nArIyo 'bArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisati' bAiza pravezanathI praveza 42 cha, marthAta 4 samayamA mAranI sadhyAmA panna yAya che. 'te Na neraiyA bArasa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 tU0 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 173 narayikA dvAdazamamarjitA ekasapaye eva dvAdazasaMkhyA'nupaviSTatvAda dvAdazasama'jiMtA iti te kathyante 1 / 'je NaM neraiyA' ye khacha nairayikAH 'jahanneNaM ekkeNa vAdohi vA tIhi vA jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhi 'ukkoseNaM ekAraMsaega pavesaNaeNa parisaMti' utkaNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti, 'teNaM *neraiyA no borasa majjiyA' te khalu nairayikA nodvAdazasasamanitA iti kthynte2| "jeNaM neraiyA bArasaraNaM' ye khalcha nairayikA dvAdazakena, 'anneNa ya jahanneNa * ekkeNa vA dohi vA tIhiM vA' anyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhirvA, 'ukoseNaM ekArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSeNa ekAdazakena pravezanakena pavizanti, 'te Na neraiyA bArasaraNa ya novAsaraNa ya samajjiyA3, te : khalla nairayikA dvAdazakena ca nodvAdazakena ca samamitA iti kathyante3' 'je NaM saMkhyA meM utpanna hote haiM-'terNa nerayA pArasalamajiyA' isa kAraNa ve nairayika dvAdazasamarjita kahe gaye haiN| 'je neraiyA jahannerNa ekoNa vAdohiM vA tIhiMvA ukkoseNaM ekkArakhaeNaM pavelaNaeNaM pavisati' jo nairayika jaghanya se eka pravezanaka se do se tIna pravezanaka se aura yAvat uskRSTa se 11 pravezanaka se bhaviSTa hote haiM isa kAraNa ve naraSika no bAdazasamajita kahe gaye haiM / 'je NaM neracyA bhArataeNaM, anneNa va jahanneNaM ekkeNa vA dohi vA tIhi vA, ukkoleNaM ekAralaeNaM pavelaNaeNaM pavisaMti te NaM neraiyA pArasaraNa ya no pArasaeNa ya samajjiyA3' jo nairayika eka samaya meM 12 evaM jaghanya se eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se 11 pravezanaka se praveza karate haiM ve nairayika dvAdazasamarjita samajjiyA' te 424thI te nAya! ENA samavAya che. 'je gaM "neraiyA jahanmeNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM ekkArakhaeNaM paveSaNaH eNaM pavisaMti' 2 nA2 12 dhanyathI me pravezana thI athavA meM pravezanI agara traNa pravezanakathI ane utkRSTathI 11 agIyAra pravezanakathI praviSTa thAya che, tahiniza samata vAmAM mA0yA che. 'je NaM neraiyA bArasaraNaM annaNa ya jahanneNaM ekkeNa vA dohiM vA, tIhiMvA ukkoseNaM ekkArakhaeNaM pavesaeNaM pavisaMti veNaM neraiyA bAramraeNa ya no bArasaeNa ya samajjiyA3'2 naithi| me - samayamAM 12 bAra ane jaghanyathI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI agiyAra pravezanakathI praveza kare che, te nArakI dvAdaza ane te dvAdaza samajIta
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhagavatI sUtre 4 nerahayA NegehiM vArasahiM pavesaNagaM pavisaMti ' ye khalu nairavikA anekai dvAdazake: pravezana pravizanti, 'te NaM neraiyA bArasahiM samajjiyA4' te khalu nairayikAH dvAdazakaiH samarjitA ye nArakA ekasamaye'nekadvAdazasaMkhyAyAM pravizanti, tasmAda dvAdazakaiH samarjitA iti kathyante / 'je NaM neraiyA NegehiM bArasahiM' kharakA ne dizastathA 'anne ya jahanneNaM egega vA dohiM vA tIhiM vA' anyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA, tribhitra 'ukoseNaM egArasaraNaM pavesaNapaNaM pavisaMti' utkarSeNa ekAdazakena pravezanakena pravizanti, 'veNaM neraiyA bArasahiya no vArasapaNa ya samajjiyA 5' te khalu nairayikAH dvAdazakaizca no dvAdazakena ca samarjitA iti kathyante 5 / 'se teNeNaM jAva samajjiyA vi' tat tenArthena gautama ! evamucyate nArakA dvAdazakena samarjitAH 1 kahe gaye haiN'| 'jeNaM nerahayA NegehiM bArasaehiM pavesaNagaM pavisaMti' jo nairadhika aneka 12 kI saMkhyA meM praveza karate haiM' 'te NaM neraiyA vArasa ehiM samajjiyA4' ve nairayika aneka dvAdaza samarpita haiM - 'je NaM neraiyA gehiM bArasahiM anneNa ca jahanneNaM egeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukko seNaM egArasaraNaM pavesaNaeNaM pavisaMti - te NaM neraDyA bArasaehi ya no bArasaeNa ca samajjiyA5' jo nairayika eka samaya meM aneka 12 kI saMkhyA meM, evaM jaghanya se eka, do, yA tIna kI saMkhyA meM praveza karate haiM aura utkRSTa se 11 kI saMkhyA meM praveza karate haiM ve nairavika aneka dvAdaza samarjita evaM no dvAdazasamarjita kahe gaye haiM 'se teNadveNaM jAva samajjiyA' isa kAraNa he gautama maiMne aisA kahA 'hai ki nairayika dvAdaza ko saMkhyA meM samarjita hote haiM ? no dvAdaza kI aDevAle 'jeNaM neraiyA Negehi bArasaehiM pavakhaNagaM pavisaMti' ? nairathi ane4 12 mAranI saMkhyAmAM praveza re che, 'te NaM neraiyA vArasaehiM samajjiyA4' te nArakIcA aneka dvAdaza samarthata che. 'je NaM neraiyA NegehiM bArasa - ehi anneNa ya jahanneNaM egeNa vA dohi vA tIhi vA, ukkoseNaM egArasaerNa paveSaNaNaM pavisaMti te NaM neraiyA bArasaehiM ya no bArasaeNa ya samajjiyA5' je nArakIyA eka samayamAM aneka 12 khAranI sakhyAmAM, ane jaghanyathI eka, be athavA traNanI sakhyAmAM praveza kare che, ane utkRSTathI 11 agIthAranI saMkhyAmAM praveza kare che, te nArakIyeA aneka dvAdaza samata ane ye nA mArasa sabha DevAya che. 'se teNadveNa jAva samajjiyA' te ara he gautama me' evuM kahyuM che ke-nArakIyA bAranI sakhyAmAM samata hoya che 1 nA dvAdaza samata hAya che, r eka dvAdazanI sakhyAthI ane eka
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u. 10 sU0 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 175 no dvAdazakena samarjitAH 2, dvAdazakena ca no dvAdazakena ca samanitAH 3 dvAdazakaiH samarjitAH 4, dvAdazakaizva no dvAdazakena ca samarjitAH 5 iti / ' evaM jAva thaNiyakumArA' evaM yathA nArakaNAM dvAdazAdi samarjitatvaM kathitaM tathaiva asurakumArAdArabhya stanitakumAraparyantAnAmapi dvAdazakAdi samarjitatvamavagantavyamiti / 'puDhavIkAiyANaM pucchA' pRthivIkAyikAnAM pRcchA, he bhadanta / pRthivIkAyikA jIvAH kiM dvAdazasamarjitAH 1, nodvAdaza samarjitAH 2, dvAdazakena ca no dvAdazakena ca samarjitAH 3, dvAdazakaiH samarjitAH 4, dvAdazazca no dvAdazakena ca samarjitAH iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! saMkhyA se samarjita hote haiM2 eka dvAdaza kI saMkhyA se aura eka no dvAdaza kI saMkhyA se samarjita hote haiM 3, aneka dvAdaza kI saMkhyA se samarjita hote haiM4 aura aneka dvAdaza kI saMkhyA se aura eka no dvAdaza kI saMkhyA se samarjita hote hai 5 ' evaM jAva thaNiyakumArA' jisa prakAra se yaha nArakoM meM dvAdazAdisamarjita kahA gayA hai usI prakAra se asurakumAra se lekara stanitakumAra taka meM bhI dvAdaza Adi pAMca samarjita kahanA cAhiye 'puDhavIkAiyANaM pucchA' aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta !' pRthivIkAyika jIva kyA dvAdazasamarjita hote haiM ? yA no dvAdazasamarpita hote haiM? yA eka dvAdaza se aura eka no dvAdaza se samarjita hote haiM 3 yA aneka dvAdazoM se samarjita hote haiM4, athavA aneka dvAdazoM se aura eka no dvAdaza se samarjita hote haiM5 isa prakAra se ye 5 pA~ca prazna hai ina praznoM ke uttara meM prabhu una nA dvAdazanI sakhyAthI sarjIta hAya che. 3 aneka khAranI sakhyAthI samajIta hAya che ja ane aneka mAranI sakhyAthI ane eka nA dvAdazanI sakhyAthI samata haiAya che. 5 'eva' jAva thaNiyakumArA' ? rIte mA nArAmAM dvAdRza vigerethI sabha jIta kahevAmAM Avela che. eja rIte asurakumArathI laI ne stanitakumAra sudhImAM paNa dvAdaza vigere pAMca prakArathI sama ta hAvAnuM samajavu, 'puDhavIkAiyANaM pucchA' huve gautama svAmI prabhune me pUche che hai-De lgvnpRthvIkAyika jIvA zuM dvAdaza samata hAya che 1, athavA nA dvAdaza sam-jIta hAya che 2, athavA eka dvAdazathI ane eka nAdvAdazathI samata hAya che ? 3, athavA aneka dvAdazAthI samajIta haiAya che? 4, athavA aneka dvAdazAthI ane eka nA dvAdazathI samaMta hAya che? 5, A rIte e pa pAMca prazno che--A praznonA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne evuM kahe che ke
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhagavatIsUtre 'puDhavIkAiyA no vArasamamajjiyA' pRthivIkAyakA jIvAH no dvAdazasamarjitAH no-naiva * dvAdazakena samanitA bhavanti1, 'no novArasasamabjiyAra' no no dvAdazasamarjitAH pRthivIkAyikA no dvAdazasamarjitA api na bhavantItira / 'no vArasaraNa ya no vArasaraNa ya samajjiyA3' no-navA dvAdazakena ca novadAzakena. ca samarjitA bhavanti3 / aba bhaGgatrayasya nissedhH| kintu 'bArasahi samajjiyA' dvAdazakai samarjitAH, anekAbhidizasaMkhyAmA ekasamaye sahaiva jAyamAnatvAta. dvAdazakaiH samarjitAH kathyante / 'vArasehi ya novArasaeNa ya samajjiyA vi' dvAdazakaizca nodvAdazakena ca samarjitA api, anekAbhidizasaMkhyAmistthA no dvAdazakena ca samarjitA bhavanti pRthivIkAyikA jIvAH / atra prathama dvitIyagautama le aisA kahate haiM ki he gautama ! 'puDha bIkAiyA no dhAralasama samajjiyA 1' pRthivIkAyika dvAdazA samarjita.nahIM hote haiM 1 'no no pArasalamajijayA' no dvAdazaka samita nahIM bhI hote haiM 2 'no bArasa. eNa ya nodhArasaraNa tha samajjiyA3' aura eka dvAdaza evaM eka no bAdazaka samarjita nahIM hote haiN| isa prakAra ke ina tIna bhaGgoM kA yahAM niSedha hai| ve pRthivIkAyika jIva 'pAralaehi lamajjiyA' aneka dvAdazoM se samarjita hote haiM -arthAt eka samaya meM aneka 12 kI saMkhyA meM ye sAtha lAtha utpanna ho jAte haiM. inheM, isaliye aneka dvAdazoM se samarjita kahA gayA hai tathA-'bArasehi ya no bAralaeNa ya samajiyA. vi' ye pRthivIkAyika jIva aneka dvAdazoM kI saMkhyA se eka samaya meM. utpanna ho jAte haiM tathA no dvAdazaka se bhI utpanna ho jAte haiM-isaliye: ye aneka dvAdaza saMkhyAoM se aura eka no dvAdazaka se, samarjita bhI hai gautama! 'puDhavIkAiyA no vArasasamanjiyA' pRthvIjayi dvAdaza samata DAta nathI 1 'no no bArasasamajjiyA' nAvAsamata :DAta nathI 2 'no bArasaraNa ya no bArasaeNaya samajjiyAI' bha01 me dvAdaza bhane 4 no dvAdazathI samajIta hotA nathI A rIte. A traNe bhaMgenA teomAM nidha aresa cha, tathA te pRthvI thiyo 'bArasehi samajjiyA' bhane dvAdazAthI samajIta hoya che. arthAta eka, samayamAM aneka 12 bAranI saMkhyAmAM teo eka sAthe utpanna thaI jAya che. tethI teone aneka prAdashaathii sabhata hA cha. tathA 'vArasehiAya no bArasaeNa ya samajjiyA ki pRthvIkAyika jIve aneka dvAdazonI saMvyAthI eka samayamAM utpanna thaI jAya che. tathA ne dvAdazathI paNa utpanna thAya che. tethI teo aneka dvAdazanI saMbhyAsAthI mane, senA vAzathI para samata- vAmAM AyA 2.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 A S 1 prameyacandrikA TIkA za020 u. 10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 177 devIyAnAM pratiSedhazcaturthapaJcamayotha vidhAnaM kRtamiti / 'se kedvega bhaMte! jA samajjiyA vi' tat kenArthena madanta / evamucyate pRthivIkAyikAnaM dvAdazaMsama. jitA: 1, na bAno dvAdazasamarjitAH2, na vA dvAdazakena no dvAdazakena samarjitAH, 3, kintu dvAdazakaiH samarjitAH4, dvAdazakaiva no dvAdazakena ca samaMjitA apI vipraznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jeNaM 'puDha kAyA gehi vArasa ehi pavesaNagaM pavisaMti' ye khalu pRthivIkAyikA aneka dvAdazakaiH pavezanakaM pravizanti, 'se NaM puDhavIkAiyA vArasa ehi 'samajjiyAM te. khalcha pRthivIkAyikAH dvAdazakaiH samarjinA iti kathyante4 | je NaM puDhacI kAyA hiM bArasa' ye khalu pRthivIkAyikA anekai dvAdazake: 'annega'ya' lahanne kahe gaye haiM / isa prakAra se yahAM para prathama, dvitIya aura tRtIya vika-rUpoM kA niSedha aura caturtha paMcama vikalpoM kA vidhAna kiyA gayA hai| - aba 'gaunamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM se paTTeNaM jAva samajjiyA vi' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki pRthivIkAyika dvAdaza samarjita, nahIM hote haiM ? no dvAdaza samarjite nahIM hote haiM aura eka dvAdazaka se aura eka no dvAdazaka se samarjita nahIM haiM 3 kintu aneka dvAdazoM se samarjita hote haiM4. evaM aneka dvAdazakoM se tathA eka no dvAdazaka se samarjita hote haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyanA ! je NaM puDhavIkAyA negehiM bArasaehi pravesa - 'gaM paviti' he gautama | jo pRthivIkAyika aneka 12 kI saMkhyA meM praveza karate haiM isa kAraNa ve pRthivokAyika aneka dvAdazoM se samajita kahe gaye haiM4. jeNaM puDhavIkAiyA pegehiM bArasa ehi, andreNa yA jahanneNaM mA- rIte ahiyAM pahelA, khIjA ane trIjA vikalpAnA niSedha ane cAthA ane pAMcamAM vikalpanuM samathana karela che. sy 4 . Tr jA fine de've gautamasvAbhA prabhune me pUche che - se keNaTTeNaM samajjiyA vi' De bhagavana sAtha me zA ra u hai pRthvI arthA dvAdaza samajI ta" hAtA nathI tathA nA dvAdaza samajIta paNa hAtA nathI ra 'te' '4' 'dvAhaMzathI mene bhenA dvAdRzathI samarthata pazu hotA nathI, 3 paraMtu aneka dvAdazAthI ane aneka dazAthI tathA eka no dvAdazathI sama ' M'ta hAtha che' ? ca'zrI' azna uttara - 'goyamA ' puDhavIkAiyA gegehi bArasehi' parvekhaNaga pavisaMti' 'De 'gautama | pRthvI thiii| aneka 12 khAranI saMkhyAmAM praveza kare che tethI te pRthvIAyikane aneka :dvAdRzothI sabhabhUta udyA 4 'jeNaM puDhavIkAiyA Negehi bArasehi" "anneNaM ya 3. BGEB jeNaM. bha0 23
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ bhagavatIle eroNa vA, dohi tIhi vA' anyena ca jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA tribhivA 'ukosepAM ekArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisati' utkRSTata ekAdazakena mavezanakena pravizanti, te NaM puDhavIkAiyA bArasaehi ya novArasaraNa ya samajjiyAM' te khalu pRthivIkAikAH dvAdazakaizca nodvAdaza kena ca samarjitA iti kathyante5, 'se teNaTeNaM jA samajjiyA vi' tat tenArthena gautama! evamucyate pRthivIkAyikA jIvAH 'jAva' AvarUpadena niSiddhAdhamaGgatrayasya grahaNaM kartavyam / dvAdazakai samarjitAH4, tathA dvAdazakaizca nodvAdazakena ca samajitA apIti5 / 'evaM jAva vaNassaikAiyA vi' evaM yAvat banaspatikAyikA api atra yAvatpadena akAyikatejAkAyikavAyukAyikAnAM saMgraho bhavati, apkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikajIvA api na egeNa vA dohi tIhi vA, ukkoseNaM ekkArasaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti te NaM puDhavIkAiyA bArasaehi ya no dhArasaeNa ya samajjiyA' tathA-jo pRthivIkAyika aneka dvAdazoM kI saMkhyA meM praveza karate haiM aura jaghanya se eka, do yA tIna kI saMkhyA meM praveza karate haiM, evaM uskRSTa se 11 kI saMkhyA meM praveza karate haiM isa kAraNa ve pRthivIkAyika aneka dvAdazoM se aura eka nodvAdaza se samarjita kahe gaye haiN| 'se tegaDeNaM jAva samajjiyA vi' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki pRthivIkAyika jIva aneka dvAdazoM se samarjita haiM4 tathA aneka dvAdazoM se aura eka no dvAdazaka se samarjita haiM / yahA~ yAvatpAda se niSiddha Adhatraya bhaGga kA grahaNa kiyA gayA hai 'evaM jAva vaNassaikA. yA vi' yahAM yAvaspada se akAyika, tejaskAyika aura vAyukAyikoM kA grahaNa huA hai isa kAraNa apkAyika tejaskAyika vAyukAyika evaM jahaNNeNaM ekeNa vA dohi vA tIhi vA ukkoseNaM ekkArasaeNaM pavesaNapUrNa pavisaMti te NaM puDhavIkAiyA bArasaehi ya no pArasaraNa ya samajjiyA' tathA 2 pRthvIkAyike aneka dvAdazonI saMkhyAthI praveza kare che, teo jaghanyathI eka, be agara traNanI saMkhyAmAM praveza kare che ane utkRSTathI 11 nI saMkhyAthI praveza kare che. te kAraNathI pRthvIkAyikAne aneka dvAdathI samati kahyA che. ane aneka dvAdathI tathA eka ne dvAdazathI sisachata kahyA che. 4 ahiyA yAspadathI niSedha karela pahelAnA traNa / akSaya 426yA cha. 'evaM jAva vaNassaikAiyANaM vi' aDiyo yAta pAchI aprakAyika, tejarakAyika ane vAyukAyike grahaNa karAyA che. te kAraNathI amAyika, tejasakAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika je jIve che, teo
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkAM za020 u. 10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 149 dvAdazasamarjitA na vA-nodvAdazasamarjito na vA dvAdazakena ca no dvAdazakena ca samajitAH kintu dvAdazakaiH samarjitAH4, dvAdazazca no dvAdazakene ca samajitA 5, bhavantIti bhAvaH / 'beiMdiyAM jAva siddhA jahA nerahayA' dvIndriyAM yAvat siddhA yathA nairathikAH, yathA nArakANAM dvAdazAdisamarjitatvaviSayakAH paJcApi vikalpA bhavanti tathA dvIndriyajIvAdArabhya siddhaparyanteSvapi dvAdazAdisamaMjitatvaviSayakAH paJcApi vikalpAH samunnetavyA iti / athaiteSAmalpabahusvamatidezenAha - 'eesi NaM bhaMte ! ityAdi / 'eesa bhaMte / nerayANaM' eteSAM khalu bhadanta ! nairayikANAm 'bArasasamajjiyArNa' dvAdazasamarjitAnAM dvAdazasamarjitAdipazca vikalpavikalpitAnAm, tathA 'sanvesiM' vanaspatikAyika jo jIva haiM, ve bhI dvAdazasamarjita nahIM haiM, no dvAdazasamarjita nahIM haiM, aura na eka dvAdazaka se aura eka nIM dvAdazaka se samarjita haiM / kintu ve aneka dvAdazoM se samarjita haiM 4 aura aneka dvAdazoM se evaM eka no dvAdaza se samarjita haiM / 'veiMdiyA jAva siddhA jahA neraiyA' dvIndriya yAvat siddha ye nArakoM ke jaise haiM - arthAt jisa prakAra nArakoM meM dvAdazAdi samarjita viSayaka pAMcoM vikalpa hote haiM, usI prakAra hI dvIndriya jIva se lekara siddhaparyanta jIvoM meM bhI vAdazAdi samarjita viSayaka pAMcoM vikalpa hote haiM aisA jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra ina jIvoM ke dvAdazAdi samarjita vikalpoM meM alpa bahutva kA kathana karate haiM - 'eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM- pArasasamaMjiyoga' dvAdazasamarjita Adi vikalpoM vAle ina nairathikoM kA tathA 'sanvesiM' pazu dvAdaza samata heAtA nathI. nA dvAdaza samata hAtA nathI ane eka dvAdazathI ane eka ne! dvAdazathI paNu samajIta hAtA nathI. paraMtu tethe! aneGa dvAdRzothI samalata hoya che. 'behaMdiyA jAva siddhA jahA neraiyAM' eiMdriya yAvat siddho nArakAnI jemaja che. arthAt je rIte nArakAmAM dvAdaza vigerethI samata sa'badhI pAMce viiA thAya che eja rIte dvIndricAthI laIne siddha paryantanA jIvAmAM paNa dvAdazAdi sama ta viSayenA pazci lge| thAya che, tebha samanapu have sUtrakAra A jIvAnA dvAdazAdi samarjIta vikalpomAM alpa ma yathAnu' uthana /re che. 'eesi Na bhete neraIyANaM bArasaMsaMmajjiyANa' dvAhaMza sabhata vigere viyovAjA mA nArIyonuM tathA 'saMvesiM" jaghA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhagavatIM Pedoon 125 5/2 iti sarveSAM zepANAm - asurakumArAdArabhya stanitakumAraparyantAnAM tathA pRthivIkAyikAdivanaspatikA paryantAnAM tathA dvIndriyAdArabhya siddhaparyantAnAm"dvIndriya-trIndriya- caturindriyatiryakpaJcendriya- manuSyANAM siddhAnAM ca sarvepAsUapaviddurga, alpabahutvam 'jahA chakkasamajjiyANaM' yathA SaTkasamarjitAnAM SaTkasama jitaprakareNA'lpabahutvaM kathitaM tathaiva eSAM sarveSAmalpabahutvaM svayamUha'nIyam / 'navaraM' navaraM - vizeSastu kevalamayam - ' vArasAbhilAvo dvAdazAbhilApaH, SaTketi abhilApo'sti atra tu dvAdazetyabhilApo vaktavyaH 'sesaM taM ceva' zeSaMtadeva, avaziSTaM sarva paTkasamarjitavadeva vijJeyam iti / 26 kA ' 1 'asura kumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanapatiyoM kA, tathApRthivIkA ki se lekara vanaspatikAyika taka ke jIvoM kA tathA dvIndriya se lekara siddha taka ke jIvoM kA dvIndriya, trIndriya, cauindriya tiryakU paMcendriya, manuSya aura siddhoM kA ina saba kA - alpa bahutva 'jahA chakkasamajjiyANaM' jaisA SaTka samarjita prakaraNa meM alpa bahutva kahA gayA * i 3 hai usI ke anusAra apane Apa samajha lenA cAhiye yadi isameM 'koI . vizeSatA hai to vaha 'SaTka kI jagaha 'dvAdaza' isa pada ke prayoga kiyA hai . arthAt SaTkalamarjita' prakaraNa meM jaise baTuka prayoga kiyA gayA hai vaise pajA * hI yahAM usakI jagaha 'dvAdaza' pada kA prayoga karake abhilApa banA lenA cAhiye bAkI ke avaziSTa kathana meM koI antara nahIM hai vaha saba kathana SaTka samarjita prakaraNa ke anusAra hI hai aisA jAnanA cAhiye / -asurakumArAthI 'laI ne stanitakumAra sudhInA bhavanapaticAnuM tathA pRthvI. kAyikathI laIne vanaspatikAyika sudhInA jIvAnuM tathA e indriyathI laIne siddha sudhInA N bhavAnu' meM indriya, traSNu mudriya, yAra indriya tiryaya 1*3ndriya manuSya ane siddhonu arthAt A badhAnu alpapaNu ane mahupaNu "jahA~ chakkasamajjiyANaM' devI rIte SaTUbhaya samata amarazubhAM madhyapAlu do ane ahupaNa kahyu che. eja pramANe samajI levu'. AmAM je vizeSatA te SaTunI kanyA 'dvAdRza' se pahale prayoga urakheo na vizeSaSa no che. arthAt-SaTka samajItanA prakaraNamAM jema SaTkanA prayeAga karela che, eja rIte ahiyAM SaT nI jagyAe 'dvAdaza' padmanA pracAga karIne abhilAya * anAvI levA te sivAyanA bAkInA kathanamAM kAMI ja pheraphAra nathI. adhu ja 'une SaT samabhita 16344 zubhA mudyA prabhAva 1, che 1 IPCH . J1 " " J
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ primeyacandrikA TIkA za020 u.10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 181 / atha caturazItisamamitasUtramAha-'nerajhyANa maMte ityaadi| 'neraiyA NaM bhaMte !! nairayikAH khalu.madanta ! 'kiM culasIisamajjiyA' kiM caturazItisamarjitAH ekasamaye cturshiitisNkhyyaa| samutmA zcaturazItisamarjitAH kathayante / 'no culasIisamajjiyAra, no caturazItisamazitAH ekasamaye ekasmAdArabhyA vyazItisaMkhyayA samutpanAH no caturazItisamanitAH kathyante / 'culasIIe ya no culasIIe ya samavijayA3' caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitAH3, 'culasIihiM samajjiyA' caturazItibhiH samarjitAH anekAbhi caturazItisaMkhyAmi samajisA iti| culasIihi ya : no culasIIe ya. samajjiyA' caturazIvibhizca no . caturazIsyAca samarjitAH anekAbhizcaturazItibhiH tathA no caturazItyA ca yuktAH caturazItibhizca no caturaMzItyA ca samarjitA bharantIti paJcavilpA5 / tatra lArakANAM, katamo vikara go'bhimata iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi goyamA' he gautama ! .... aba sUtrakAra 84 samarjita sUtra kA kathana karate haiM-'nera jhyANaM bhaMte ! he bhadanta ! eka samaya meM nairayika 'kiM culasIhasajjiyA' kyA 84 kI saMkhyA meM samarjita hote haiM ? utpanna hote haiM ? adhadhA-'no culasIha samajjiyAra' eka se lekara 83 kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? athavA'culasIIe tha no culasIIya ya samajjiyA3' caurAsI kI saMkhyA, meM aura no caugasI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM3 ? athavA 'culasIhahiM samajjiyA4' aneka caurAlI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? athavA'culasIhahiM yano culasII.ya samajjiyA' aneka caurAlI kI saMkhyA meM aura eka no caurAlI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ? isa prakAra ke ye pAMca prazna haiM-inameM kauna sA vikalpa abhimata hai isa bAta ko prakaTa karane ke liye prabhu uttara ke rUpa meM gautama se kahate haiM-goyaMkhA nera. ' , ' sUtrA2 84 yAyAzI samata sUtra -4thana 42 cha 'neraiyANaM bhaMte !... magara nA samayamA 'ki culasII samajjiyA' yAziAnA sadhyAthI samata...ya cha 1 64na. thAya cha ? athavA 'no culasII samajjiyA'2 methI bane 83 yAsInI sadhyA sudhImA 5nna thAya cha 12, caryAzInI saMkhyAmAM ane ne coryAzInI saMkhyAmAM utpanna thAya che? 3 ma culasIhi samajjiyA'4, mana thAryAzInI sacyAma pannathAya cha 14 bhayA 'culasIihiya no culasIie ya samajjiyA' mane yAryAzAnI sadhyAmA ane eka no coryAzInI saMkhyAmAM utpanna thAya che ? A pramANenA e pAMca prazno che. A paikI kayo vikalpa saMmata che, e vAta batAvavAne prabhu uttara
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhagavatIsa 'neraiyA culasIisa majjiyA vi jAva culasIidi ya noculasIIe ya samajjiyA vi' rayikA zraturazItisamarjitA api yAvat caturazItibhizca nocaturazIvA samarjitA api atra yAvatpadena no caturazItisamarjitAH2, caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitA: 3, caturazItibhizca samarjitAH 4 eteSAM vikalpAnAM grahaNaM bhavati ? nairayikAH paJcabhirapi vivalpa vikalpitA bhavantItyuttaram / punaH 'praznayannAha - 'sekeNaTTeNaM' ityAdi, 'sekeNDeNaM bhaMte / evaM vuccai jAMva samajjiyA vi' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate nairayikAM caturazItisamarjitA api1 no caturazItisamarjitA apira, caturazItyA nIcaturazItyA ca samarjitA api 3, caturazIti'iyA 'culasIisamajjiyA vi, jAva culesIihi ya no culasIIeM ya samajjiyA vi' he gautama! nairadhika eka samaya meM caurAsI samarjita bhI hote haiM yAvat aneka caurAsI kI saMkhyA meM aura eka no caurAsI 'kI saMkhyA meM bhI ve samarjita hote haiN| yahAM yAvatpada se 'no caturazItisamarjitAH 2, caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitAH 3, caturazItibhizca samarjitAH4' ina tIna vikalpoM kA grahaNa huA hai tAtparya isa uttararUpa kathana kA yahI hai ki nairayika pAMcoM bhI vikalpoM se yukta hote haiM / aba gautama isa viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNadveNaM bhaMte ! evaM bucca, jAva samajjiyA vi' he bhadanta | Apane aisA kisa kAraNa se kahA hai ki nairayika caturazIti Adi pAMcoM vikalpoM se sama jita hote haiM ? arthAt ve caturazIti samarjita bhI hote haiM ? no catura 3ye gautamasvAbhIne he che ! - 'goyamA ! neraiyA culasIi samajjiyA vi jAva culasIihiya no culasIIe ya samajjiyA vi' he gItabha ! nArIyo me sbhyamAM ceAzI samajIta paNa hAya che, yAvat aneka cAryAzInI sakhyAmAM ane eka nA cAryAzInI saMkhyAmAM paNa tee samata hAya che, ahiMyA thAvat paDhthI 'no caturazIti samarjitAH 2' caturazItyA ca no caturazItyAMca samarjitAH 3,, caturazItibhidha saMmarjitAH 4' mA traSu vimlyo abu urAyA che, A uttaravAkayanA kathananu tAtparya e che ke-nArakIce pAMce vikalpathI yukta hoya che. arthAt pAMce vikalpAvALA hAya che, have gautamasvAmI A viSayamAM kAraNa jANavAnI IcchAthI prabhune pUche che hai - ' se keNadvega bhaMte evaM vuccai jAva samajjiyA vi' he laMgavan mAye yevu zA kAraNathI kahyu` che ke-nArakIceA 84 cAryAzI vigere pAMca vikalpothA samata haiAya che? arthAt te cArvAMzI samata paNa hAya che? nA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadrikA TIkA za020 u. 10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 183 mizra samarjitA api4, caturazItibhizva no caturazItyA ca samarjitA api ? iti praznaH / bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'je NaM neraiyA sIIraNaM pavesaNa eNaM pavesaMti' ye khalu nairayikAzcaturazItikena pravezana kena pratizanti, 'te NaM neraiyA culasIisamajjiyA' te khalu nairayikA caturazItisamarjitA iti kathayante1, 'jeNaM neraiyA jahanneNaM egeNa vA, dohiM vA, tIhiM vA' ye khalu nairayikA jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhitra, 'ukko seNaM tesIi pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSeNa vyazIti pravezanakena pravizanti, 'te NaM neraDyA no culasIha zIti samarjita bhI hote haiM2, caturazIti se aura no caturazIti se mamarjita bhI hote haiM3, aneka caturazIti se samarjita bhI hote haiM4 aura aneka caturazIti se aura eka no caturazIti se samarjita bhI hote haiM-so Apake isa prakAra ke kathana meM kyA kAraNa hai isake uttara meM prabhu unase kahate haiM- 'goyamA ! je gaM neraiyA culasIIeNaM pavekSaNaeNaM pavisaMti0' he gautama! jo nairathika caurAsI kI saMkhyA se eka samaya meM samarjita- utpanna hote haiM, isa kAraNa ve nairadhika caturazIli samarjita kahe gaye haiM 'je NaM nerahayA jahanneNaM egeNaM vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM tesI pavesaNaeNaM pavisaMti' tathA - jo nairayika jaghanya se eka saMkhyA meM athavA do saMkhyA meM athavA 3 saMkhyA meM eka samaya meM praveza karate haiM - arthAt jo nairayika kama se kama eka samaya meM eka athavA do utpanna hote haiM athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se 83 kI saMkhyA meM utpanna hote haiM - arthAt 83 utpannaM caturazIti sama.ta paNa hAya che? 2cAryAzIthI ane ne! ceAzIthI paNa samata haiAya che 3 aneka cASzIceAthI paNa samata hAya che. 4 tathA . aneka ceAryAMzIceAthI ane eka nA ceryAzIthI samaMta hAya che ? tA ApanA A rItanA kathanamAM zuM kAraNu che? A praznanA uttaramAM prabhu teone 3 9 - 'goyamA ! je NaM neraiyA culasIIeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' De gautama ! nArakIce eka samayamAM cAryAzInI saMkhyAmAM samajI ta-utpanna thAya che. te 4thI te naahiiye| zoryAzI samata havAya che. 'je NaM neraiyA jahaNeNaM egeNaM vA dohi vA tIhi vA, ukkoseNaM tesIipa vesaNaeNaM pavisaMti' ne nAraDIyo dhanthI the! saMdhyAmAM athavA me sabhyAmAM athavA traNa sakhyAmAM eka samayamAM praveza kare che arthAt je nArakIce AchAmAM echA eka samayamAM eka utpanna thAya che. agara e utpanna thAya che, athavA traNa utpanna thAya che, ane utkRSTathI 83 gyAsInI saMkhyAmAM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : ... ... . . . . . . . . .-.bhagavatI samajjiyA' te khalu nairayikAH no caturazItimasanitA-jaghanyena ekAdita utkRSTaH tasvyazIti saMkhyayA pavizanti te nocaturazItitamarjinA bhavanti / 'jeNaM neraiyA culasIIpaNa' ye khalu nairayikA caturazItikena; - 'anneNa yaM jahannaNa egeNa vA dohiMvA tIhi vA' anyena ca 'jaghanyena ekena yA dvAbhyAM dhAHtribhivA; 'ukoseNaM tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSeNa vyazItikena pravezanakena pravizanti 'te NaM nehayA culasIIe ya no culasIIe ya ; samajjiyA- te khalaM nairayikAH caturazItyA ca nocaturazItyA ca samaMjitA bhavantIti3 / 'je gaM nerahayA gregehi cunasIiehiM pavesaNagaM parisaMti' ye khalu nairayikA aneka zcaturaM-- zItika pravezanakaM pravizanti 'te gaM neiyA culasIiehiM . samajjiyA' te khalu nairayikA. zcaturazItika samarjitAH, ye nArakA anekAbhi zcaturazInisaMkhyAbhiH pravezaM kurvanti te caturazItiH samanitA bhavantIti4, 'jeNaM neraiyA.NegehiM cula. sIiehiya anneNa ya jahanneNaM egeNa vA dohi vA tIhi.vA' ye khalu nairapikA-anekai hote haiM-ve nairayika no caurAsI samarjita kahe gaye haiM 2 'jeNaM nerajhyA culasIIeNaM, anneNa the jahanneNa egeNa vA dohi vA tIhiM vA, ukkoleNaM telIhaeNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' jo nairayika eka samaya meM 84 kI saMkhyA meM utpanna hote hai., tathA jaghanya se eka yA do yA tIna saMkhyA meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se 13 kI saMkhyA meM unpanna hote haiM, ve nairapika caurAsI evaM no caurAsI samarjita kahe gaye haiM 3 'je gaM neraiyA NegehiM culasIiehiM pavelaNagaM pavisaMti, te Na neraiyA culasI iehi samajjiyA' jo nairayika aneka caurAsI kI saMkhyA meM praveza karate haiM ve nairaMthika aneka 84 se samarjita kahe gaye haiN| je paM. neraiyA Seard Aya. cha, arthAta ?yAzI G4-na-yAya, ch.-tenaa2ye|- nA yA sama- ta pAya cha,2.-'je NaM-neraiyA culasIieNaM. anneNa ya-nahaSNeNa egeNa vA dohi vA. tIhi vA ukkoseNaM sIieNaM pravesaNaeva parisaMti' neviDa ekatsamayamAM 84 ceAryAzInI saMkhyAmAM utpanna thAya che tathA jaghanyathI eka samayamAM eka athavA be athavA traNa saMkhyAmAM utpanna thAya che. ane Seeii 83.yAzI.saNyApana:yAya chatamA yAryAzI bhne..t| yAryAzI. samatAya che. je neraiyANegehi culasIiehi pavesaNagaM- pavisaMta, te Na nerajhyA culamIiehi samAjiyA, 2 mayi mane coryAzInI saMkhyAmAM praveza kare che, te mArakIye aneka coryAzIthI samajIta -1 "
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 'prameyacandrikA TIkA za020 3.10 su04 nairayikANAM dvAdazAdisama jitatvam 185 'dhaturazItikai dhAnyena ca jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA tribhirvA 'ukko seNaM te- sIieNaM pavesaNa geNaM pavisaMti' utkarSeNa tryazItikena pravezanakena pravizanti, 'te of neraiyA culasIihiya no culasIIe ya samajjiyA' te khalla nairayikAzcaturazItikatha no caturazItyA ca samarjitA iti kathyante5 / 'se teNa he jAva samajjiyA' tat tenArthena gautama / evamucyate nArakA tuzItyA samarjitAH 1, no caturazItyA ca samarjitAH 2, caturazItyA no caturazItyA ca samarjitA 3, caturazItibhiH samarjitAH4, caturazItibhi no' caturazItyA ca samarjitAH 5 ityutaram | 'evaM jAva thaNiyakumArA' evaM yAvat stanitakumArAH, evametra - nArakacadeva asurakumArAdArabhya svanitakumAraparyantAnAm caturazItikAdisamarjita gehi khulasIiehi ya anneNa ya jahanneNaM egeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNageNaM pavisaMti-te NaM nerahayA culasIihi ya no culastrIIe ca samajjiyA' jo nairayika aneka caurAsI kI saMkhyA meM tathA jaghanya se eka, do, athavA tIna saMkhyA meM aura utkRSTa se 83 saMkhyA meM praveza karate haiM ve nairayika aneka caurAsI samarjita tathA no caurAsI samarjita kahe gaye haiM / 'se teNaTTeNaM' jAva samajjiyA' isa kAraNa he - gautama ! maiMne aisA kahA hai ki nairayika caturazIti samarjita hote haiM ? no caturazIti samarjita hote haiM2 eka caturazIti se samajita aura eka no caturazIti se samarjita hote haiM3 aneka caturazIti se samarjita hote haiM4, aura aneka caturazIti se evaM eka no caturazIti se samarjita hote haiM5 / 'evaM jAva thaNiyakumArA' nAraka ke jaise * aDevAya che. 'je NaM neraiyA egehi culasIiehiya anneNa ya jahaSNeNaM egeNaM vA dohi vA tIhi vA, ukkoseNaM tekhIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti-ve NaM neraiyA culasIihi ya no culasIIe ya samajjiyA' ? naarhiiye| bhane thAryAzInI saMkhyAmAM tathA jaghanyathI eka be athavA traNanI saMkhyAmAM ane utkRSTathI gyAzInI 'sakhyAmAM praveza kare che, te nArakIyA aneka cAryAzI samata ane ye nA yAryAzI saMbhata uDevAya che. 'se teNaTTeNa jAva samajjiyA' me kAraNe huM gautama! meM evuM kahyu` hatu` kenArakIyA cAryAzI samata hoya che. 1 nA ceAyazI samata hAya che 2, eka cArthAMzIthI samata ane eka nA cASzIthI samata haiAya che. 3, aneka cAryAzI samata kAya che. 4 aneka ceAryAMzIthI ane eka nA cAryAzIthI sama ta hoya che. va' bha0 24
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ .186 - - - - bhagavatIstra viSayakAH pazcApi vikalyA jJAtavyAH / 'puDhavIkAiyA taheva pacchillaehiM dohi' pRthivIkAyikAstathaiva-vadAdaza sUapazcimAbhyAM dvAbhyAM caramAzyAM dvAbhyAM vikalpAbhyAM samarjitAH caramau ca vikalpo, caturazItika smjitaa||4, caturazItikaizca no caturazItyA ca samarjitAH5 ityAkArako / dvAdazakamUtrApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navaraM' ityAdi, 'navaraM abhilAko culasIio' nadaram-kevalam abhilApaH caturazItikA, tanna dvAdazazastre dvAdaza kena samarjitA ityuktam, atu caturazIvikairiti vaktagasetAvAnetra bhedH| evaM jAna raNasaikAiyA' evaM yAvada vanaspatikAyikAH evam pRthivIkAyikAnAM yathA caturthapaJcamavikalpoM kathitI tathA hI asurakumAra se lekara stamitakumAra taka ke bhavanapatiyoM ke caturazIti samarjita Adi pAMca vikalpoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye 'puDhavIkAiyA taheva pacchillaehiM dohiM' pRdhidIkAyika jIvoM ke chAdazaka sUtra ke jaise pIche ke do vikalpa caturtha aura paMcama aneka caurAlI kI saMkhyA meM utpanna hote haiN| aura aneka caurAlI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM evaM eka no caurAsI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM-aise ye do hI vikalpa hote haiM aisA jAnanA cAhiye aba dvAdazaka sUtra kI apekSA se jo yahAM bhinnatA hai use mUtrakAra 'navaraM' ityAdi pada dvArA prakaTa karate haiM-isase unhoMne yaha kahA hai ki jisa prakAra se bAdazaka sUtra meM 'bAdazakena samajitA' aisA pada kahA gayA hai isI prakAra se yahAM para 'caturazItikai aisA pada lagAkara abhilApa kahanA cAhiye 'evaM jAva 'vaNassaikAiyA jisa prakAra le pRthivIkAyika jIvoM ke caturtha evaM jAva thaNiyakumArA' nAhInA bhara masumArothI ra stanitabhAra sudhInA bhavanapatiene coryAzI rAmajIta vigere pAMca vikalpathI yukta samapA. 'puDhavIkAiyA taheva pacchillaehi dohi' pRthvI yi nA mAra * samajIta sUtranI mAphaka pAchalA be vika eTale ce ane pAMcame e * be vikalpa eTale ke-aneka corAsInI saMkhyAmAM utpanna thAya che, 4 tathA aneka caryAzInI saMkhyAmAM ane eka ne ceryAzInI saMkhyAmAM utpanna thAya che. pa A prakAranA A be vikalpa thAya che. tema samajavuM. - have bAra samajIta sUtranI apekSAe A kathanamAM je judApaNuM che, sUtrA2 'navaraM' vigere 56 dvArA matAve ch.-m| 54thI sUAre meM matAnyu cha hai-2 zata mA2 samaLata - sUtramA 'dvAdazakena samarjitAH' me pramANe 56 cha, 1 zata maliyAM 'caturazItikaiH' meM prabhAnu 54 mAnAvIna malidA 4 'evaM jAva vaNasvaikAiyA' 2 zata pRthvI yi
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramiyandrikA TIkA za020 2010 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 147 apkAyikAdArabhya vanaspatikAyikaparyantAgAmapi caturthapaJcAvikalpo-caturazItikai samarjita 4 caturazIvizca no caturazIza ca samarjitAH5, ityAkArako jJeyAviti / 'veiMdiyA jAya vemANiyA jahA neraiyA' dvIndriyA yAvadvaimAnikA yathA nairayikAH, yathA nArakA pazcApi vikalpavikalpizAstathA dvIndriyAdArabhya vaimanika paryantAnAmapi paJcavikalpaiH sanitaravaM jJeyamiti ! siddhANa pucchA' siddhAH khala iti pRcchA. he bhadanta ! siddhAH kiM caturazIti samarjitAH1, no caturazItisamajitAH2, caturazItyA nocaturazItyA yA samarjitAH3, caturazItibhiH samarjitAH4 caturazItimizca no caturazotyA ca vA samarjitAH5 iti praznaH / bhagazanAhapaMcama vikalpa kahe gaye haiM usI prakAra se apazAyika se lekara vanaspati kAyika taka ke jIvoM ke bhI caturtha aura paMcama vikalpa kahe gaye haiM-ve caturtha paMcama zikalpa ye haiM-'caturazItikai lajitA 4, caturazItikaizca no caturazItyA ca lalitAH 'iMdiyA jAya mANiyA jahA neraiyA' jisa prakAra caturazIti prakaraNa meM nairapikoM ko pAMcoM vikalpavAlA prakaTa kiyAgayA hai usI prakAra se dvIndriya se lekara vaimAnika taka ke bhI jIvoM ko pAMcoM vikalpodhAlA jAnanA cAhie siddhANaM pucchA' aba gautama prabhu se pUchate haiM he bhadanta ! siddha jIva kyA caturazIti le samarjita hote haiN| yA no caturazIti se samajita hote haiM 2 yA eka caturazIti aura eka no caturazItile samamita hote haiM 3 yA aneka caturazIti se samarjita hote haiM yA aneka caturazIti se aura eka no caturazIti se samarjita hote jIne ce ane pAMcame vikalpa kahyo che, eja rIte aSkAyikathI laine vanaspatikAyika sudhInA jene paNa cotho ane pAMcame vikalpa kahyo che. te yothI mane pAyA vi5 mA prabhArI cha.-'caturazItikaiH samarjitAH4, catura. zotikaizca no caturazItyA ca samarjitAH' mane yAryAzIthA samata DAya che. 4 mana yAyAzIthI mane se na yAyAzIthA samata DAya che. 5 'veiMdiyA jAva bemANiyA jahA neraiyA' 2 pramANe yAryAzI samatabhA naarkIne pAMca vikavALA kahyA che, e ja rIte be Indriya thI laIne vimAnika sudhInA jIva paNa pAye vikalAvALA samajavA. siddhA NaM puchA' ke gItamAbhI prabhune me pUche cha' - sAvana siddha zuM caryAzI samajIta hoya che? athavA ne caryAzI samajI hoya che? athavA eka caryAzI ane eka ne coryAzI samajata hoya che?3 athavA aneka coryAzI samajIta hoya che? athavA aneka caryAzIthI ane eka ne coryAzIthI samajIta hoya che? 5, A rItanA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 . bhagavatIkheM 'goyamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! 'siddhA culasIisamajjiyA vi' siddhA zcaturazItisamarjitA api1 prathamavikalpena yuktA api bhavanti siddhA iti| 'no culasIisamajjiyA vi2' no caturazItisamarjivA api bhavanti siddhA itir| 'culasIIe ya no culasIie ya samajjiyA3' caturazItyA ca nocaturazItyA-cApi samarjitA bhavanti / siddhA iti tRtIyA3 / kintu 'no culasIihiM samajjiyA' no naiva caturazItibhiH samarjitAH4, no-naiva anekAmizcaturazItisaMkhyAbhirapi samarjitA iti catu:4 / 'no culasIihiya noculasIIe ya samajjiyA vi5' tathA no-naiva caturazItibhizca no caturazItyA ca samarjitA api siddhA iti paJcamo vikalpa ityuttaram / atra bhagavatA yaM bhaGgatrayaM svIkRtamatAevAtra 'api' zabdasya prayogaH kRtaH / antimau caturtha-paJcamI dvau maGgau niSiddhau, ata stana haiM5 isa prakAra ke ye pAMca prazna haiM ina praznoM ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! siddhA culaplIisamajjiyA vi1' he gautama! siddha jIva catura. zIti se samarjita bhI hote haiM 'no culasIisamajjiyA vira' no catura. zIti le bhI samarjita hote haiM2, "culasIIe no culalIIe ya samajjiyA vi3' eka caturazIti se aura eka no caturazIti se samarjita bhI hote haiN| kintu ve 'no cula sIihi samajjiyA4' aneka caturazIti, kI saMkhyA se utpanna-sarjita nahIM hote haiM aura na ve aneka caturazIti le evaM eka no caturazIti se bhI samarjita hote haiM yahAM jo 'api' zabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha isa bAta ko kahane ke liye kiyA gayA hai ki yahAM bhagavAna ne pUrvokta 3 hI bhaMga svIkAra kiye hai zeSa caturtha aura paMcama ye do bhaMga svIkAra nahIM kiye haiN| isI kAraNa vahAM mA pAMya praznI cha. mA praznAnA uttaramA prabhu cha ?-goyamA ! siddhA culasIi samanjiyA vi1' he gautama ! siddha ch| yAzIthA samata 5 DAya cha, 1 'no culasIi samajjiyA vi 2' n| vyAzIthI samata para DAya che. 2 'culasIIe no culasIIe ya samajjiyA vi3' me yaaryaazIthI ane eka ne caryAzIthI paNa samajIta hoya che. 3 paraMtu teo 'no culasIIhiM samaniyA vi 4' mana yoryAzInI sabhyAthI smtutpanna thatA nathI. 4 temaja aneka caryAzI ane eka no ezIthI paNa amata 3AtA nathI. 5 mAmA ra 'api' zahanA prayAsa yA che. tase vAta batAvavA karyo che ke ahiyAM bhagavAne pUrvokta traNa ja bha geno svIkAra karyo che. cethA ane pAMcamAM bhaMgane svIkAra karyo nathI. temaja te kAraNe ahiyAM "" zabda prayoga karyo che..
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA 2020 u.10 sU04 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 189 no-naiva' iti no zabdasya prayogaH kRtaH / etadane 'se keNaTeNaM' ityAlApake trayANAmeva bhaGgAnAM spaSTI bhaviSyatIti |.punH praznayati, 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai jAva samajjiyA vi. tat kenAthana bhadanta / evamucyate yAvat samarjitA api, kena kAraNena evaM kathayate yat-siddhAH caturazItisamanitA api, no caturazItisamanitA api2, caturazItyA ca no caturazotyA ca samarjitA api3, kintu no-naiva caturazItibhizva samajitAH siddhA.4, no-naiva caturazItikaizca no caturazItyA ca. samarjitA: siddhAH iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'je NaM siddhA culasIieNaM pavesaNaeNaM pavizati' ye khalu siddhAH caturazItikena pravezanakena pavizanti, 'te NaM siddhA culasIisamajjiyA' te khalu siddhA cturshiitismrjitaaH1| 'je NaM siddhA jahanneNaM egeNa vA dohi vA, tIhi vA' ye khalu siddhAH jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA tribhirvA, uko'no' zabda kA prayoga kiyA gayA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se. keNaTeNaM bhaMte ! evaM 'buccA, jAya samajjiyA vi' he bhdnt| aisA Apane kisa kAraNa se kahA hai ki siddha' prathama ke caturazIti samarjita Adi 3 vikalpoMvAle haiM aura antake caturtha evaM paMcamavikalpoMvAle nahIM haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jeNaM siddhA culasIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti, te NaM siddhA culalIisamajjiyA hai gautama ! jo siddha eka caurAsI kI saMkhyA meM utpanna hote haiM eka samaya meM, ve siddha caturazIti samarjita kahe gaye haiN| 'je NaM siddhA jahanneNaM egeNa vA dohiM vA tIhiM yA ukkoleNaM tesIhaeNaM pavekSaNaeNaM pavisaMti te Na siddhA no culasIisajjiyAra' jo siddha jaghanya se eka athavA do athavA tIna kI saMkhyA meM eka samaya meM utpanna hote haiM - va gautamasvAmI, prabhune me pUcha cha hai-'se keNadeNaM bhaMte ! evaM buccai, jAva samajjiyA vi' man mA5 me zArathI 4o ch| -siddha vigere coryAzI samajIta vigere 3 traNa vikalpovALA hoya che. ane antanA ce ane pAMcame vikalpa teone, saMbhavate nathI? A praznanA uttaramA prabhu cha -'goyamA! je NaM siddhA culasIieNaM pavesaNaeNaM pavi. saMti teNaM siddhA culasIi samajjiyA' gItama! me samayamA siddho me cezInI saMkhyAmAM utpanna thAya che, te siddha coryAzI samajIta kahevAya che. 'je NaM siddhA jahaNNeNaM egeNa vA dohi vA tIhi vA ukkoseNaM vesIieNaM pavisaMti veNa siddhA no culasII samajjiyA' ra 'siddhI dhanyathA me magara be agara traNanI saMkhyAmAM eka samayamAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ____ bhaMgavatIstre seNaM, tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSeNa jyazItikena pravezanakena pavizandhi, 'te NaM siddhA no culasIisamajjiyAra' te khalu siddhA no caturazatisama jatA iti2 / 'je gaM siddhA culasIieNaM anneNa ya jahanneNaM egeNa vA, dohi vA, tIhi vA' ye khallu siddhA zcaturazItikena anyena ca jaghanyena ekena vA dvAbhyAM vA tribhi, ukkoseNaM tesIieNaM pavesaNaeNaM pavisaMti' utkarSaNa yazIti kena pravezanakena pravizanti, 'te NaM siddhA culasIIe ya no culasIIe ya samajjiyA' te khalu siddhAzcaturazItyA ca no caturazItyA ca smrjitaaH3| 'se teNDeNaM jAva samajjiyA' tat tenArthena gautama ! evaNucyate siddhA caturazItyA samarjitA api 1, no caturazItyA samarjitA api 2, caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitA api 3, Adha vikalpatrayameva bhagavatA siddhe aura utkRSTa se 83 kI saMkhyA meM utpanna hote haiM ve siddha no caturazIti samarjita kahe gaye hai2 'je NaM siddhA bula sIieNaM anneNa ya jahaneNaM egega vA dohi vA tIhiM vA0' jo siddha caturazIti kI saMkhyA meM evaM jaghanya le eka, athavA do athavA tIna kI saMkhyA meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se 83 kI saMkhyA meM utpanna hote haiM siddha tRtIya bhagavAle kahe gaye haiM 3, 'se teNaDhaNaM jAva lamajiyA' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki siddha caturazIti se samarjina bhI hai ? no caturazIti le samarjita bhI hai 2, evaM eka caturazIti se aura eka no caturazIti se samarjita bhI hai| isa prakAra bhagavAna ne siddharphe Adi ke tIna vikalpa hI pradarzita kiye haiM / kyoMki ina kI vahAM ucitatA hai| 83 mAzInI saMkhyAmAM utpanna thAya che te siddha no yazI samajI vAya cha. 2 'je NaM siddhA culasIieNaM aneNa egeNa vA dohi vA tIhi vA0' je siddha coryAzInI saMkhyAmAM tathA jaghanyathI eka, be, athavA traNanI saMkhyAmAM utpanna thAya che ane utkRSTathI 83 vyAzInI saMkhyAmAM upana thAya che. te siddhotrI vA 4upAya che. 3 'se veNedeNaM jAva samajiyA' e kAraNathI he gautama! meM evuM kahyuM che ke-siddha coryAzIthI samajIta paNa hoya che. 1 ne coryAzIthI paNa samajIta hoya che. 2 tathA eka caryAzI ane eka ne ceryAzIthI pazu samajIta hoya che. 3 A pramANe bhagavAne pahelAnA traNa bhaMga ja siddhomAM kahayA che. kemake te traNa ja vikalpa temAM saMbhave che.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 2020 7.10 102 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 191 pradarzitam , epaamevaucityaaditi| 'eesi Na bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'neraMiyANaM culasIisama jiyANa1 no culasIisamajiyANaMra culasIIe ya no culasIIe ya samajjiyANa3 culasIihiya samajjiyANa4 culasIdahiya no cula. sIIe ya samajjiyANa5' nairayikANAm caturazItisamarjitAnA 1 no caturazItisamijatAnAra, caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitAnAm 3, caturazItikaizca samanitAn |m4, caturazIrikaizca ko caturazItyA ca samarjitAnAcha5, 'savvesiM' sarveSAm , 'appAbahugaM jahA chakkamamajjipANa' alpavahutvaM yathA SaTkasamajitA. aba gautamasthAnI nArakAdikoM ke caturazIti Adi vikalpoM ke alpa baTulda jAnane ke lie prabhu se aizA pUchate haiM-'eeliNaM bhaMte ! neraiyANa culasIhasajjiyANaM, no culamIisajjiyANa2 culalIIe yano curasIIe ya samasjiyANaM, culasIhiya lajjiyANaM4 culasIhi pa noculasIIe tha samajjiyA paM0" he bhadanta ! catuzItisamarjita nArakoM ke bIca meM no caturazIti samarjina nArakoM ke bIca meM, eka caturazIti aura eka no catuzoti samarjita nArakoM ke bIca meM, caturazIti samarjita nArakoM ke bIca meM 4 aura aneka caturazIti samarjita evaM eka no caturazIti samarjita nArakoM ke bIca meM kaunase nAraka kona se nArakale alpa haiM? kauna se nAraka kauna se nArapha se 'bahuta haiM ? kauna se nAraka kauna se nAraka se tulya haiM ? aura kaunase ' have gautamasvAmI nArakAdimAM caryAzI vigere vikalpanA alpampaan vAnI chAthI prasuna me pUche cha -'eesi NaM bhaMte ! neraiyANaM culasIisamajjiyANaM 1, no culasIisamajjiyANaM 2, culasIie ya, no culasIie ya samajjiyANaM, culasIhi ya samajjiyANaM4 culasIihi ya no'culasIie ya samajjiyANaM.' magavana yAyAzI sabhaLata nArImA, na yAyAzI smjIta nArakamAM, eka caryAzI ane eka ne caryAzI samarthata nAraThemAM, aneka coryAzI samachata nArakamAM 4 tathA aneka cAyazI samata ane eka no yazI samachata nArakamAM kayA nArakethI kayA nArake alpa che? kayA nArake kayA nArakethI adhika che? kayA nArake kayA nArakanI tulya che? ane kayA nArake kayA nArAthI vizeSAdhika che ? A praznonA uttaramAM prabhu tamAna 4 -'savvesi appAbahugaM jahA chakkasamanjiyANaM jAba vemA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 bhagavatIle nAm sarvastokA nArakAzcaturazItisamarjitAH1, tadapekSayA saMkhyAtaguNA adhikAno caturazItisamarjitAH2, tadapekSayA caturazItyA cano caturazItyA ca samajitAH saMkhyeyaguNA adhikAH3, tadapekSayA caturazItibhiH samarjitA asaMkhyAtaguNA adhikA-4, tadapekSayA caturazItizca no caturazItyA ca samarjitAH saMkhyAtaguNA adhikAH kathitAH5 iti| kiyatparyantamisyAha-'jAva vemANiyANa' yAvadvaimAnikAnAm , nArakavadeva bhavanapatita Arabhya vaimAnikaparyantAnAmalyabahutvamavagantavyamiti / paTaka nAraka kaunase nArakale vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'sasi appAyahugaM jahA chakkasamajjiyANaM jAya vemANiyANaM, navaraM abhilAmo cula sIio' he gautama! ina samasta nArakiyoM kA alpa bahutva paTakasamAnita nArakoM ke jaise kahanA cAhiye, arthAt-saya se kama ve nAraka haiM-jo caturazItisamarjina I 1 inakI apekSA saMkhyAta. guNe adhika ve nAraka haiM jo no caturazItilarjita haiN| inakI apekSA saMkhyAtaguNeM adhika ve nAraka haiM jo eka caturazIti se aura eka no catuzIti se samarjita haiM inakI apekSA asaMkhyAtaguNeM adhika ve nAraka haiM jo aneka caturazIti se samarjita hai| aura inakI apekSA saMkhyAtaguNe adhika ve nAraka haiM jo aneka caturazIti se aura eka no caturazIti samarjita hai-aisA yaha kathana kahAMtaka kahanA cAhiye-so inake liye kahA gayA hai ki-'jAya demANiyANa' yaha kathana nArako jaise hI bhavanapati se lekara vaimAnika taka ke jIvoM taka kahanA cAhiye, arthAt nArakoM ke alpa pahutva ke jaise hI bhavanapati se lekara vaimAnika taka ke NiyANa, navaraM abhilAvo culasIIo' 3 gItama! mA nAhIyAnu alpa-bahupaNu cha samajIta nArake pramANe samajI levuM. arthAt - sauthI kama - e nArake che ke je coryAzI samata che, 1 tenI apekSAe saMkhyAtagaNa adhika te nArake che ke je ne coryAzI samajIta che, tenI apekSAe . saMkhyAtagaNa adhika jeo eka coryAzIthI ane eka ne coryAzIthI sama chata che te nArake che. tenI apekSAe je aneka ce.cazIthI samajIta - nArake che teo asaMkhyAtagaNa adhika che. tathA teonI apekSAe jeo aneka cAyazIthI ane eka na caryAzIthI samajIta che. teo saMkhyAtagaNa adhika che. A pramANenuM A kathana kyAM sudhInuM grahaNa karavuM e mATe vAmAM mA0yu cha -'jAva vemANiyANaM' mA 4thana nAnI rebha sapana- patithI laIne vaimAnika sudhInA jevuM karavuM joIe arthAt nArakanA a5-bahupaNAnI jema ja bhavanapatithI laIne vaimAnika sudhInA jIvananuM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 20 u.10 jU0 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 193 sUtrApekSayA vailakSaNyaM darzayati-'navaraM abhilAko culaptIio' navaram amilApaH yatra SaTkasamanitA iti SaTkasUtre kathitam tatreha caturazItisamarjitA iti vaktavya. - miti ! 'eesiNaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta ! 'siddhANaM' 'siddhanAm' culapIhasamajjiyANaM no culasIisamajjiyANaM cu soIe ya no cu sIIe ya samajjiyANaM' caturazItisamajinAnAm1, no caturazItisamarjinAnAm 2, caturazItyA no caturazItyA ca samanitAnAm 3, eSAM trayAgAM madhye 'kayare kaparehiMno jAba visesA hiyA vA' katare katarebhyo'lpA vA bahakA cA, tulyA vA, vizeSAdhikA veti praznaH / uttaramAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA siddhA jIvoM kA alpa bahutva jAnanA cAhiye, parantu isameM sirpha SaTka aura caturazItipada ko lekara hI bhinnatA hai aura koI bhinnatA nahIM hai, SaTka sUtra meM jaise SaTpada ko lekara SaTkasarjita aisA abhilApa kahA gayA hai vaise hI yahA~ 'caturazIti' pada ko jor3a kara caturazItisamarjina Adi abhilApa kahanA cAhiye, aba sUtrakAra prabhu se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte! siddhANaM culasIisamajiyANaM, no culasIisamajjiyANaM culasIIe ya no culasIIe ya samajjiyANa' he bhadanta ! siddhoM meM jo ye tIna vikalpakahe gaye haiM jaise ki eka caturazItimamanita siddha 1 no caturazItisamarjita siddha 2 aura eka caturazIti aura eka no caturazItisamarjita siddha 3 so ina meM kaunase siddhoM kI apekSA kaunase siddha alpa haiM ? aura kaunase bahuta haiM 1 kaunase tulya haiM ? aura kauna se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA! savvatthovA alpa-ane bahapaNa samajI levuM. temAM phakta eTalo ja phera che ke che samatamAM SaTraka pada Ave che tathA ahiyAM "ce zI pada kahevuM joIe A sivAya anya ke prakAre bhinnatA AvatI nathI. ve suutr||2 prabhuna me pUche che hai-'eesi Na bhaMte ! siddhANaM, cuchasIisamajjiyANa', no culasIisamajjiyANa, culasIIe ya, no culasIIe ya, samajiyANa' 7 mApana sidvamA re mAtra vi 4aa cha, rebheka cAyazI samajIta siddha 1 ne caryAzI samajIta siddha 2 tathA eka cAryAzI ane eka ne coryAzI samajIta siddha 3 A siddhamAM kayA siddhonI apekSAe kyA siddho alapa che? kayA siddho kayA siddhothI adhika che? ane kayA siddha kayA siddhonI barAbara tulya che? ane kayA siddha kayA siddhothI vizeSAdhika cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA ! savvatthovA siddhA cala . . . ..
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 194 bhagavatIso culasIIe ya no culasIIe ya samajjiyA' sarvastokAH siddhAH caturazItyA ca no caturazItyA ca samarjitAH, etadapekSayA 'culasIisamajjiyA aNataguNA' caturazItisamanitAH siddhA anantaguNA adhikA bhavanti, 'no culasIisamajjiA aNaMtaguNA' etadapekSayA no caturazItisamajitAH siddhA anantaguNA adhikA bhavanti / sarvebhyo'lpIgAMsaH tRtIyavikalpavikalpitAH siddhAH, sarvebhyo'dhikA dvitIvikalpavikalpitAH siddhAH, pathamavikallavikalpitAstu apekSayA alpA api apekSayA adhikA apIti / / 'sevaM bhaMte ! se bhaMte ti jAba viharai' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAtra dviharati, he bhadanta ! paTakAdivipaye yaddevAkhiddhA culalIIe ya no culalIIe ya samajjiyA' he gautama! saba se kama siddha eka caturazItise aura eka no caturazIti se samarjita haiM arthAt tRtIyavikalpavAle siddha saba se kama haiM, inakI apekSA ve siddha anantaguNa haiM jo 'culasIisamajjiyA' isa prathama vikalpa vAle haiM aura inazI apekSA ve siddha anantaguNeM haiM jo 'no cula sIisajjiyA' ila dvitIya vikalpavAle haiM / isa prakAra saba se kama tRtIyavikalpavAle siddha haiN| dvitIyavikalpavAle siddha sabase adhika haiM aura prathamavikalpavAle siddha apekSAkRta alpa bhI haiM aura adhika bhI haiN| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAba viharai' he bhadanta ! SaTakAdiviSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA satra hI hai| isa prakAra sIIe ya no culasIIe ya samajjiyA' gA1ma ! sauthI ma siddha me yAyaziyA ane ene zIthI samajIta che arthAt trIjA vikalpavALA siddha sauthI ma85 4 che. te apekSA 'culasIisamajjiyA' ye zI samata siddha anatagaNuM che. arthAta pahelA vikalpavALA siddho anaMtagaNuM che ane teonI apekSA siddhI 'no culasIisamajiyA' 2mAnA yAryAzI samata che teo anaMtagaNa che. A bIjA vikalpavALA siddha che. A rIte sauthI ochA trIjA vikalpavALA siddha che bIjA vikala5vALA siddho sauthI adhika che tatha pahelA vikalpavALA siddho apekSAe alpa paNa che. ane apekSAe adhika paNa che. tema sajavu ___ 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti jAva viharaI' se mazava cha sabhaLata vigere viSayamAM A5 devAnupriye je pramANe kahyuM che, te sarvathA satya che, Apa devAnupriyanuM kathana sarva prakAre satya ja che. A pramANe kahIne gautama
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA ze0 20 u.10 sU0 4 nairayikANAM dvAdazAdisamarjitatvam 195 ' nupiyeNa kathitam tat evameva sarvathA satyameveti kathayitvA gautamo bhavagantaM vandate namasyati, vanditA namasthitvA saMsmena tapasA AtyAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH // 50 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalinalalitakalApAlApakapavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmavAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlaprativiracitAyAM zrI "bhaga vatIsUtrasya" ameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAyAM viMzatitamazatake dasamo dezakA smaaptgaa20-10|| // samAptazca viMzatizatakaH // kahakara gautama ne prabhu kI vandanA kI, unheM namaskAra kiyA aura vandanA namaskAra kara phira ve tapa evaM saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna hogaye // 104 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke vIsaveM zatakakA dasacA uddezaka samApta // 20-10 // // isa prakAra yaha 20 vAM zataka samApta huaa| svAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA ane vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA che sU0 4. jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI vAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI pramiyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane dasame uddezaka samAsa pAra0-1nA A pramANe A 20 vasamuM zataka samApta thayuM.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhagavatImaMtre // atha ekaviMzatizatakamArabhyate // vyAkhyAtaM viMzatitamaM zatakam, avAsarasaM tyA ekaviMzatitamaM zatakamArabhyate tasyoddezakatrargasaMgrahAyeyaM gAthA - 'sAlikale ' ityAdi, mUlam - 'sAlikale ayasi vaise, IkkhU devbheya anbha tulasI y| aTe e dasavaggA, asItiM puNa hoMti uddesA' // 1 // chAyA - zAli1kalA2tasIra vaMza4, 5 darbhazra6 abhra7 tulasI ca / aSTau te dazavargA, azItiH puna bhavanti uddezAH / , artha - 'sAli' iti - zAlyAdi dhAnyavizeSAH oSadhayaH kAnte tadviSayakodezakadazAtmakaH prathamo vargaH 1 sa ca vargaH zAlizabdenocyate ida zatake aSTau vargAH, prativarge dazadazodezakAH santi dazodezakAthaivam - ekaana zataka kA prAraMbha pahalA uddezA bIsavAM zataka vyAkhta ho cukA, ava avasara prApta ikkIsavAM zataka prAraMbha hotA hai isameM jo uddeza aura varga hai use saMgraha karake prakaTa karane vAlI yaha gAyA hai sAli1 kalara ahi3 vaMse4 hakkhU davbhe ya6 ama0 tulasI ya8 aTThe e dakSacaggA anIti puNa hoMti uddesA // 1 // zAli Adi dhAnya vizeSa hote haiM aura ye opadhirUpa kahe jAte haiM ina zAli Adi ke sambandha meM jo daza uddeze haiM so ina daza uddezAtmaka prathama varga hai yaha varga zAli zabda se kahA gayA hai isa zataka ekavIsamA zatakanA prAraMbha-- pahelA uddeza vIsamuM zataka kahevAI gayu. have avasaraprAsa ekavIsamA zatakanA prAraMbha thAya che. temAM je uddezA ane vaga che. teA sagraha karIne batAvanArI bhAgAthA - sAlI 1 kala 2 ayasi 3 vaMse 4 ikyU 5 dabhe ya 6 avbha 7 tulasI ya, aTThe e dasavagA anIti puNa hoMti uddekhA // 1 // zAlI vigere dhAnya vizeSa hoya che. ane te auSadhI rUpa kahevAya che. AzAlivigere sa`kha"dhI je dasa uddezAo che, te A dasa uddezAtmaka pahaleAvaga che. A vaga zAlI zabda thI kahayA che. A zatakamAM ATha vaga che.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za0 21 u. 1 vargastha uddezakasaMgrahaNam 'muLe 1, kaM2, 3, tathA ya4, sAle5, pavAla6, patte ya7 / puSpheTa phala9 bIe10 triya, ekkeko hoi uddeso || 1 | mUlaM 1kanda2H skandha3H tvakca4 zAlA5 manAlaH 6 patraM ca7 / puSpaM phalaM bIjam ekaiko bhavasyuddezaH || 1|| iticchAyA / " 'kalaiti' kaLAyo dhAnyavizeSaH oSadhiH kathyate tadviSayako dvitIyo 4 Z 197 meM ATha varga hai- prati varga meM 10-10 uddezaka haiM ve daza uddezaka hasa prakAra se haiM mUle 1 kaMde baMdhe tayA ya4 sAle pavAla6 pante ya7 / puSpheTa phala9 bIe10 vi ya ekketrako hoha uddeso || 1 || mUla ke sambandha meM jo uddeza hai vaha mUloddeza hai 1, kanda ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha kandodezaka haira, skandha ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha skandhodezaka hai 3, tvacA ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha svavoddezaka yA svaguddezaka hai 4, zAkhA ke sambandha meM jo uddeza hai vaha zAkhoddezaka hai 5, pravAla ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha mAlodezaka hai 6, patra ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha patro dezaka hai 7, puSpa ke sambandha meM jo uddezaka hai vaha puSpoddezaka hai 8, isI prakAra se phala, aura bIja ke sambandha meM bhI uddezaka jAnanA cAhiye / kala nAma kalAya kA hai aura yaha maTara yA baTalA bAcaka hotA hai yaha eka prakAra kA anAja hotA hai / yaha bhI oSavirUpa kahA gayA hai -pratyeka vaga mAM 10-10 uddezAo che. te daza uddezAe A pramANe che--" 'mUle 1 kaMdre 2 khaMghe 3 tayA ya 4 sAle 5 pavAla 6 patte ya 7 / pupphe 8 phala 9 bIe 10 vi ya ekkeko hoI uddeso // 1 // mULa saMbadhI je uddezeA che, te mUddeza che. 1 kada sabaMdhI je uddezeA che. te kandAddeza che. 2 skaMdha samathI je uddezeA che, te ska Mdha uddeza che 3 tvacA-chAla saMbaMdhI je uddezeA che te vAddeza athavA deza che. 4 zAkhA saMbadhI je uddezeA che te zAkhe dezaka che. 1, pravAla kUMpaLA sakhI je uddezeA che, te pravAlAdeza che 6 patra sa'kha'dhI je uddezeA che, te patroddezaka che. cha puSpa sabadhI je uddezaka che, te puSpaddezaka che eja rIte phUla ane khIja sabadhI uddezAo paNa samajjA, kala nAma kalAyanu che, ane te maTara athavA vaTANA vAcaka hoya che A eka makAranuM dha nya-anAja hAya che, Ane paNa auSadhI rUpa kahyuM che. AnA saba dhamAM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhagavatIso vrg:2| 'ayasI' iti atapoprati vAjavizetaH apamapi opaviya, taddhi SayakastRtIyo vrg:3| 'va' iti' vaMzapabhRtiparvayuktaranampanivizeSaviSayaka zcaturthI varga 4 / 'ikkhu' iti' ikSuprabhRtiparvayuktAnanivizeSaviSayAH paJcamo vrg:5| 'danbhe' iti, darbhapadamupalakSaNam 'seMDiyamaMDiyoMtiyambhe' ityAdi, darzanAsakataNavizeSaviSayakA paSTho varga: / 'Ama' abhra iti abhraruhaH abhre -AkAze yo rohati so'bhraruhaH, megharpaNAnantaram bhUmimudbhidya chatrAkArega jAyamAna (chatrAka) iti prasiddho vanaspativizeSaH / tatmabhRtipatrazAkaviSayaka saptamo varga 7 / 'tulamI ya' tulasIprabhRtiharitame vanaspativiSayako'STamo vrg:8| isase sambandha rakhane vAlA dvitIya varga hai, atasI nAma alasI kA hai yaha bhI eka prakAra kA dhAnya vizeSarUpa hotA hai, ise bhI oSadhi hI kahA gayA hai isake sambandha meM hanIyavarga hai, vAMpta Adi jo parva ghAlI banaspatiyAM haiM ve yahAM 'vaMsa' zabda se gRhIna hue haiM-inake viSaya meM caturtha varga hai, ikSu (seraDI) Adi parvavAlI vanaspati vizeSa ke sambandha meM paMcamavarga hai 'seMDiya maMDiya kotiya dame isa kathana ke anusAra darada upalakSaNa hai isameM nAmaka taNa vizeSa ke sambandha meM chaTThA varga hai abhra se yahAM abhraruha liyA gayA hai jo abhra bhAkAza meM ugatA hai-paidA hotA hai vaha abhraha hai yaha anaruha vanaspativizepa rUpa kahA gayA hai yaha megha ke varSaNa ke bAda bhUmi ko phADara chantra ke AkAra se utpanna hotA hai ise bhApA meM chantraka pAhate haiN| isa chatraka Adi patra zAka ke sambandha meM saptama varga hai tulasI Adi harita bIjo varga che. atasI aLasInuM nAma che A paNa eka prakAranuM dhAnya vizeSa hoya che. Ane paNa auSadhIrUpa ja kahyuM che tenA saMbaMdhamAM trIjA varga che vAMsa vigere parvavALI (gAThavALI) je vanaspati hoya che, tene ahiyAM "kaM" zabdathI gRhaNa karela che tenA saMbaMdhamAM e varga che. IkSu (zeraDI) vigere parvavALI vanaspati vizeSanA samAM bAMyA cha 'seDiya maMDiya koMtiya dambhe' A kathana pramANe darbha para upalakSaNa che A dabha nAmanA tRNa vizeSanA saMbaMdhamAM chaThe varga che azvathI ahiyAM abharUha grahaNa karela che. je azvavAdaLa AkAzamAM uge che.-utpanna thAya che. te ajarUha che. A abhrahane vanaspati vizeSarUpa kahela che. A abharUha varSAda varSa rahyA pachI bhUmInI aMdarathI chatranA AkArathI utpanna thAya che. Ane bhASAmAM chatraka ke chatrI kahe che. A chatraka vigere patrazAsaMbaMdhI sAta varga che, tuLasI vigere lIlI vanaspati
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 20 21 u.1 sU01 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvam 199 aDhe e dasa vaggA' aSTAve te dazavargAH aSTau ete anantaroktA dazAnAM dazAnAmuddezakAnAM saMbandhino uddezasamudAyAtmakAH ye dazavargAH / 'asIti puNa uddesA' azItiH punaruddezA azItirazItisaMkhyakAH punarudezakA bhavanti ekaikasmin varga uddezakadazakasya sadbhAvAt iti / eteSu apTavargeSu yaH prathamo varga: aupadhivanaspatijAtigatazAlinAmakaH tatrApi prathamauddezakaH tasya prathamoddezakaH sa ca vyAkhyAyate, tasyedamAdimaM sUtram-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-'rAyagihe jAva evaM vayAlI aha bhaMte ! sAlI vIhI 'godhUmajavajavajavANaM eesi bhaMte ! jIvA sUlattAe vakamaMti te NaM bhaMte ! jIvA kaohiMto ubavajjati kiM neraiehito jAva upavajjati tirikkhajoNiehiMto vA maNussahiMto vA devehito vA jahA vakatIe taheva uvavAo navaraM devavajja / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajaMti ? goyamA! jahanneNaM eko vA do vA tinni vA ukosaNaM sakhejjA vA asaMkhejA vA uvavajaMti, avahAro vA uppluddese| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! jahanneNaM vanaspativizeSa ke sambandha meM AThavAM varga hai isa prakAra se the ATha varga hai aura pratyeka varga meM daza 2 uddezaka haiM isa prakAra kula uddezaka 80 ho jAte haiN| ina ATha vargoM meM jo oSadhi-banaspati jAti mata zAlinAma kA prathama varga hai aura isakA jo prathama uddeza hai so aya vaha prathama uddeza vyAkhyAyukta kiyA jAtA hai-isakA yaha-'rAyagihe' ityAdi prathama sUtra hai-'rAyagihe jAva evaM cayAsI' ityaadi| vizeSanA saMbaMdhamAM AThame varga che. A rIte A ATha vage che. ane pratyeka varga mAM dasa dasa udeza che A pramANe kula eMsI uddezAo thaI jAya che. A ATha vargamAM ja auSadhI vanaspati vizeSa zAlI nAmane pahelo varga che, - ane tene je pahele uddeza che, te pahelA uddezAnI have vyAkhyA karavAmAM Ave che. te paDe sUtra mA pramANe che. 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' tyAdi
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhagavatIsUtre * aMgulasta asaMkhejaibhAgaM unoseNadha guhapuhattaM / teNaMbhaMte ! jIvA jANAvaraNijjasla kammarasa kiM baMdhamA abaMdhagA jahA uppaladdese evaM vede vi, udae vi udIraNAe vi| teNaM bhaMte! jIvA kiM kaNNa. leslA nIlalessA kAulessA chavvIsaM bhaMgA, diTrI jAva iMdiyA jIvA jahA uppluise| te NaM bhaMte ! sAlI vIhI godhUma javajavajavagamUlagajIveti kAlo kevaJciraM hoti? goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM / seNaM bhaMte ! sAlI vIhI godhUma javajavajavagamUlagajIvatti puDhavIjIve puNaravi sAlI bIhI godhUmajavajavagamUlaga jIventi kevaiyaM kAlaM saMvejjA kevaiyaM kAlaM gairAgaI karijjA? evaM jahA uppaludese / eeNaM 'abhilAveNaM jIve maNussa jAva AhAro jahA uppluiise| ThitI jahannaNaM aMtomuhantaM ukkosaNaM vAsapuhuttaM / samugghAyasamo. hayA uvvaNA ya jahA uppaluddese / aha bhaMte ! savvapANA jAva savvasattA sAlI vIhI godhUma javajavajavagamUlaga jIvattAe uvavannapuvvA ? haMtA, goyamA! asaI aduvA annNtkhutto| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 1 // ekavIsaime sae paDhamavaragasta paDhamo uddeso smtto||21-1|| chAyA-rAjagRhe yAvadevamavAdI-atha bhadanta ! zAlivrIhi godhUma javajA javAnAm eteSAM khalu bhadanta ! jI mUlatayA anAmanti (utpadyante) / te khalu bhadanta ! jIga kebhya utpadyante kiM nairayikebhyo yAvadu padhante tiryagyoni ke bho vA manuSyebhyo vA devebhyo vA yathA vyumkrAntI tayaiva uppaatH| nAra devavarjam / te khala bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante ? gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA yA asaMkhyeyA vA utpadyante apahAro vA yathA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikATIkA za021 va. 1 u.1 aupadhivanaspatizAlyAdigatajIvam 201 utploddeshke| tepAM khala bhadanta ! jInAm kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAkulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanu:-pRthakatvam / te khalu bhadanta ! jIvA jJAnAvaraNIyasya karmaNaH kiM vandhakA abandhakA ? ythotploddeshke| evaM vede'pi udaye'pi udIraNAyAmapi / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM kRSNalezyA: nIlalezyAH, kApotikalezyAH, pavizati bhnggaaH| dRSTiyA~vadindriyANi yathospaloddezake / te khalu bhadanta ! jIvAH zAlivohi godhUmayavayavakrayavamUlakajIva iti kAlataH kicciAM bhavanti ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / sa khalu bhadanta ! zAlinIhigodhUmayavayavayavakamUlakajIva pRthivIjI: punarapi zAlinIhigodhUpayavayazyavakamUlakajIva iti kiyAtaM kAle seveta kiyantaM kAlaM gatimAgatiM kuryAt evaM yathotpaloddezake / etenAbhilApena jIvo manuSya yAvat AhAro yathA utpalodezake sthitijaghanye kAntarmuhUrtam utkarSaNa varSapRthaktvam / samudghAtaH samavahataH udvartanA ca yathotpaloddezake / atha bhadanta ! sarvaprANAH yAvat sarvasattvAH zAlivrIhi yavayavayavakamUlakajIvatayA utsannapUrvAH ? hanta ! gautama asakRt athavA ananta kRtvA tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti // 1 // // ekaviMzatitame zatake prathamavargasya prathamodezakaH samAptaH // TIkA-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvadevamavAdIt atra yAvatpadena bhagavataH samavasaraNamamUva , paripat nirgatA dharmakathopadezo jAtaH, paripata pratigatA, prAJjalipuTo gautamaH, etatparyanta pakaraNasya grahaNaM bhavati, 'aha bhaMte !' atha bhadanta! 'sAlinIhi godhUmajavajavajavANa' zAlivI higodhUmayavayavayavAnAma TIkArtha-rAjagRha nagara guNazilaka caitya-udyAna meM bhagavAna se gautama ne yAvat isa prakAra se pUchA-yahAM yAvatpada se aisA pATha lagAnA cAhiye-ki 'bhagavAn kA samavasaraNa humA paripatu nikalI dharmakathArUpa upadeza huA pariSat dharmopadeza sumakara vArisa calI gaI aura phira gautama ne donoM hAtha jor3a kara prabhu se isa prakAra pUchA TIkArtharAjagRha nagaranA guNazilaka nAmanA citya-udyAnamAM bhagavAnane gautamasvAmIe yAvat A pramANe pUchayuM -ahiyAM cAvat parathI A pramANene 5 Tha grahaNa kare joIe ke-rAjagRha nagaramAM bhagavAnanuM samavasaraNa thayuM. pariSada bhagavAnane vaMdanAkaravA nagaranI bahAra nIkaLI. bhagavAne dharmakathA kahI. dharmadezanA sAMbhaLIne pariSadu bhagavAnane vaMdana karIne pitapotAne ratha ne pAchI gaI te pachI gautamavAmIe bane hAtha joDIne prabhune mI pramANe pUchayu -'aha bhaMte ! sAlivihIgodhUmajavajavajavANa - bha0 26
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhagavatI sUtre 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'jIvA' jIvAH zAligodhUmAdi saMbandhino jIvA: 'mUlaare akkamaMti' eteSAM mUlAyA avakrAmanti utpadyante 'te NaM bhaMte / jonA' te khalu bhadanta ! jIgaH 'kaohiMto unavajjaMti' kebhyaH sthAnebhya Agatya atrotpadyante, 'ki neraiehito' ki nairayikebhya Agatya atra zArayAdI 'uva, jjaMti' utpadyante kimityarthaH / athavA 'tirikvajogiehiMto vA maNuseto vA deveMhiMto vA' tiryagyonikebhyo vA manuSyebhyo vA devebhyo vA Agatyotpadyante ? iti praznaH / 'jahA' ityAdi, 'jahA trakkaMtIe tadeva uvatrAo' yathA vyutkrAntau tathaivopapAtaH, yathA yena prakAreNa vyutkrAntipade prajJApanAyAH SaSThe pade kathito jAtaH samutistathaiva ihApi samupapAto varNanIyaH, majJApanAyAH paThe pade evaM varNitam - zAlpAdi mUle ye jIvA utpadyante te jIvA no fes * 'aha bhaMte / sAlicIhigodhUma jabajaba javANaM' he bhavanna ! zAli, vrIhi, godhUma - gehUM yAvat javajavajavaka inake mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM 'leNaM te! ohiMto uvavajrjati' ve jIva kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'kiM nerahahiMto jAva uvavajjati' kyA naraka se Akarake zAli Adi meM utpanna hote haiM, athavA 'tirikkha joNiehiMto vA masse hito vA' tiryaJca yoni se Akara ke utpanna hote hai ? yA manuSyadhoni se Akarake prazpanna hote haiM yA devagati se Akarate utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- jahA vakkaMnIra taheba ucavAo' he gautama! jisa prakAra se vyutkrAntipada meM - prajJApanA ke chaThe pada meM jIvoM kA upapAda kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI usakA kathana karanA cAhiye prajJAvanA ke chaThe pada meM isa prakAra se varNana hai ke van zAlI, trIr3I ghahu' yavat javajavajalaka tene mULarUpe je jIvA utpanna thAya che, 'te NaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati' te jyAMthI yAvIne utpanna thAya che. 'ki' ne irahito jAva uvavajjaMti zu nAszrI bhAvIne zAdi vizerebhAM utpanna thAya che ? athavA 'tirikrakhajoNiehi to vA maNusse hiMto vA devehito rA' tiyaca caiAnimAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA manuSya ceAnimAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA dvegatithI AtrIne utpanna thAya che? yA praznanA uttarabhAM alu he che - jahA vakkaMtIe taheva uvavAo' he gautama! je pramANe vyutkrAMtipamAM-prajJApanAnA chaThThA padamAM jIvAne uSapAta kahe che; eja rIte ahiMyA paNa tenu kathana karI levu. prajJApanAnA chaThThA padamAM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za021 va.1 3.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIyam 203 nArakebhya Agatya hotpadyante kintu tirthaimanu'yebhya Agatyaivotpadyate iti / tathA vyutkrAntipade devAnAmapi vanaspatiputpaniruktA iha tu devAnAmutpattina vktvyaa| vanaspatimUle devAnAmutpatterabhAvAt, kintu puSpAdi zubhasthAne ena devAnAmutpattirataevoktam 'navaraM devavajja' navaraM-kevaladevarjam atrAdhyetavyam tatra devAnAmapi vanaspatyAdau utpattiruktA iha tu sA na vaktavyA etAvAneva bheda ubhayatreti ! gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta jIvA gatyantarebhya Agatya ye jIvA mUlatayA samutpadhante te jIvAH 'egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' ekasamayena kiyanta utpadyante ekasmin samaye kiyatAM jIvAnAmutpatti bhavatIti mshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanne] mUla meM jo jIva utpanna hote haiM ve jIva naraka se Akarake utpanna nahIM hote haiM kintu tirthacagati evaM manuSyagati se Akara ke hI vahAM utpanna hote haiM / tathA-vyutkrAnti pada meM devoM kI bhI utpatti vanaspatiyoM meM kahIgaI hai parantu devoM kI utpatti yahAM nahIM kahanI cAhiye kyoMki vanaspatimUla meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai unakI utpatti to puSpAdi rUpa zubhasthAna meM hI hotI hai isIliye aisA kahA gayA hai ki 'navaraM devaja' ityaadi| aba gautama! prabhu se ailA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevAyA upavaja ti' he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? arthAt gatyantara se Akarake jo jIva mUlarUpa se utpanna hote haiM ve eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goSamA! jahanneNaM ekko vA do vA tinni A pramANe varNana che, zAlI vigerenA mULamAM je jI utpanna thAya che, te janarakathI AvIne utpanna thatA nathI, paraMtu tiryaMcagati ane manuSyagatithI AvIne utpanna thAya che, tathA vyutkrAMti padamAM devonI upattI paNa vanaspati mAM kahI che. paraMtu devenI utpattI ahiyAM kahevAnI nathI. kemake vanaspatinA mULamAM devenI utpattI rahetI nathI. teonI utpattI te puSpa vigere zulasthAnAmA DAya cha, tathA me vAmAM mAya che. 'navara devavajja' Dave gautamasvAmI prabhune me pUche che -'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' lagavAn tela me samayamA 81 pana thAya cha? arthAta gatyantarathI AvIne je cha mULarUpe utpanna thAya che, teo eka samayamAM tyAM keTale utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 'bhagavatI ekko vA dovA tinnivA' javanyena eko vA dvau vA trayo vA samudyante yadyapi sAmAnyato vanaspatiSu pratisamayamanannAnAmutpattirbhavati tathApi atra zAlyAdInAM pratyekazarIratvAt ekAdyutpatti ne trikadveti / jaghanyata ekasya dvayorvA trayANAM votpattirbhavati 'ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA cA upavajjati' utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA utpadyante zAlyAdI jIvA iti / 'AhAro jahA uppala se' AhAro yathA utpaloddezake, utpalIdezake ekAdazazatakasya prathamo dezakastatra ca jIvAnAmapahAra evamuktaH, tathAhi- 'se NaM bhaMte! jIvA samae samae ahIramANAra kevaikAle avahIraMti ? goyamA ! te NaM amaMkhejjA, sama92 ahIgmANAra asaMkhejjAhi umpappiNi ghA' he gautama ? jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva vahAM utpanna hote haiM aura 'ukkoseNaM saMkhejJA vA asaMkhelA vA uvavajjati' utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIva vahAM utpanna hote haiM / yadyapi sAmAnyarUpa se vanaspatiyoM meM prati samaya anantAnanta jIvoM kI utpatti honI hai phira bhI zAlyAdikoM meM pratyeka zarIra hone ke kAraNa eka Adi jIvoM kI utpatti jayanyarUpa jo kahI gaI hai usameM koI virodha nahIM AnA hai| 'avahAro jahA uppaludese' gyArahavAM zataka ke jo prathama uddezaka hai vaha upaloddezaka hai usa utpalodezaka meM jIvoM kA apahAra isa prakAra se kahA gayA hai / 'te NaM bhaMte! jIvA samae samae avahIramANAra kevar3a bakAle abahIraMti ? goyamA / te NaM asaMkhejA samae mamae avahoramANAra asaMkhe- 'janneNaM ekko vA dotrA tinnivA' he gautama dhanya thI zeDa athavA e athavA trazu tyAM utpanna thAya che, gAne 'ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA utravati' utkRSTathI saMkhyAta athavA asabhyAta va tyAM utpanna thAya che. joke sAmanyarUpathI vanaspatiyAmAM pratisamaye anantAnanta jIvAnI utpatti thAya che te paNa zAlI vigeremAM--pratyeka zarIra hAvAne kAraNe ja dhAnyarUpathI eka vigere jIvenI je utpatti kahI che, temAM kAMI 4 virodha bhAvanA nathI. 'avahAro jA uppaluddese' agIyAramAM zatanA pahelA uddeza che, te upalAdezaka che, A utpaleddezaka mAM jIvenA apahAra yA pramANe uddthe| che. 'te NaM bhaMte ! jIvA samae samae avaddIramA NA 2 kevaiyakAleNaM avaharati goyamA ! te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA 2
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 3.1 u.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvam 205 osappigIhiM ahIrati no cetraNaM avahiyA siyA' te khallu bhadanta ! jIvAH samaye samaye abahiyamANA2 niSkAzitAH2 santaH kiyatkAlena apahiyanteniSkAzitA bhavanti utpalA ditaH ? gautama ! te khalu jIyA asaMkhyeyAH samaye samaye apahiyamANA:2 niSkAzitA api utpalAdito'saMkhyeyAbhirutsapiNyatrasarpiNIbhirapahiyante naiva khalu AhRtAH syuH| patisamayaM yadi niSkAzayet utpalAdito jIvana amaMkhyAtAbhirutsapiNyavasarpiNIbhiH, tathApi utpalAdito jIvAn sarvathA naiva ko'pi niSkAzayituM zaknuyAditi ekAdazazatakIya prathamo. ddezakasya abhiprAyaH prakRte'pi tathaiva jJAtanyA, vizeSa enAvAneva yattatra utpalazabdaH, atra tu zAlyAdizabdo vAcya itibhAvaH / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANa' tepAM jajAhiM uslapiNi osappiNIhi avahIrati no cevaNaM avahiyA siyA' gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! utpala ke jIva yadi utpala meM se pratyeka samaya meM bAhara nikAle jAve to ve kitane samaya meM usameM se pUre bAhara nikAle jA sakate haiM ? to isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! utpala ke jIva yadi usa utpala se asaMkhyAta utsa. piNI aura avasarpiNI taka bhI pratyeka samaya meM asaMkhyAta2 kI saMkhyA se bAhara nikAle jAveM to bhI ve usameM se pUre nahIM nikAle jA sakate haiM aisA yaha kathana apahAra (likAlanA) ke viSaya meM gyArahaveM zataka ke prathama uddezakakA hai| so prakRta meM bhI aisA hI jAnanA cAhiye sirpha usa kathana se isa kathana meM vizeSanA itanI sI hai ki vahAM utpala zabda kA prayoga kiyA gayA hai aura yahAM usake sthAna meM zAlyAdi zabda kA prayoga asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIra ti te ceva NaM avahiyA siyA' gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavad upala-kamaLanA jave je u5la-kamaLamAMthI pratyeka samayamAM bahAra kADhavAmAM Ave te keTalAsamayamAM temAM thI pUre pUra bahAra kahADI zakAya che, ApaznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama kamaLanA che je te kamaLathI asaMkhyAta utsapiNuM ane avasarpiNuM sudhI pratyeka samayamAM asaMkhyAta asa khyAtanI saMkhyAmAM bahAra kADhavAmAM Ave te paNa teo temAMthI pUre pUrA kahADI zakAtA nathI e pramANenuM A kathana apahAra (bahAra kADhavAnA) nA viSayamAM agIyAramAM zatakanA pahelA uddeza nuM che. te ahiyAM paNa te pramANe samajavuM phakta te kathanathI Akathana mAM vizeSapaNuM eTaluM ja che, ke tyAM utpala zabda ne Tega karavAmAM Avela che, ane ahiyAM te sthAne zAlI vigere zabdane praga kara joI e.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ | gaani zAlyAdi mUlatayA sayupatrAnAm khalu jIvAnAm 'ke mahAliyA mIgegAhaNA pannattA' kiyanmahatI zarIrAvagAhanA pramA, he bhadanna ! teSAM jIvAnAM zarIrasaMvandhinI avagAhanA kiyatI phathikA ? iti mnH| bhagavAnAda-goyamA !' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMgulasta asaMkhenjAmArga' jaghanyenA hulalyAsaMkhyAvabhAgam , jaghanyato'hulasya asaMkhyeyabhAgamamANA zarIrAva. bhAhanA, 'ukkoseNaM dhaguhapuhatta' utkarpaNa dhanuHpRthaktvam dhanuSaH pRthakyam dviga. rabhya navadhanuH paryantaM dhanuHpRthak-vaM kathitamiti 'te NaM bhaMte ! jIvA' te zAlpAdI samutpannAH khala jIvAH 'NANAvaraNijassa' jJAnAvaraNIyasya karmaNaH 'kiM baMdhagA abaMdhagA' kiM dhandhakAH abandhakAH, te jIvAH jJAnAvaraNIyasya karmaNo bandhana phartAro bhavanti naveti prshnH| bhagavAnAha-jahA' ityAdi, 'jahA upaladese' karanA cAhiye ava gautama prabhu se aimA pUchate haiM -'temiNa bhaMte / jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNattA' he bhadana ! jo jIva zAli. Adi ke mUlarUpa se utpanna hote haiM una jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu ne gautama se aimA kahA 'goyamA / ' he gautama ! 'jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjahabhAga ukkoseNaM dhaNupudattaM' una jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya me to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se dhanupapRthaktva-do dhanuSa se lekara 9 dhanuSataka kI kahI gaI hai, 'te bhaMte ! jIvA NANAvaraNi. jasla kammarasa kiM baMdhagA, acaMdhagA' he bhadanta ! zAlyAdika meM utpanna hue ve jIva jJAnAvaraNIya karma ke baMdhaka-baMdha karanevAle hote haiM ? yA abandhaka-dhandha karane vAle nahIM hote haiM ? 'jahA upapaludese' he gautama! ve va gautamapa.mI prabhu 2 me pUche che -'vesiM gaM bhave ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA' lagavan 2 zAkhI vizeznA bhU33 utpannatha ya che, te jIvenA zarIranI avagAhanA-(labAI pahoLAI) keTalI meM hI cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 43 cha -'goyamA!' gIta ! 'jahanneNaM aMgulassa asakhejjahabhAga ukkoseNaM dhaNuhapuhuttaM nA rAzanI avagAhanA jaghanyathI te AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANuvALI kahI che, ane utkRSTa thI dhanuSapRthakvabe thI laIne 9 nava dhanuSa sudhInI 4ii cha 'te NaM bhaMte! jIvA NANAvaraNijjassa kammassa kiM vaMdhagA, abaMdhagA' he bhagavana zAlIvigeremAM utpanna thayelA te ja jJAnAvaraNIya karmanA baMdha karavAvALA hoya che.? athavA abandhaka-baMdha karavAvALA detA nathI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 va. 1 2.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvam 207 yathotpalotpaloddeza ke 'goyamA! no avaMdhagA vaMdhagA' he gautama ! te jIvA jJAnA'varaNIyasya karmaNo no abandhakAH kintu bandhakA eva bhavanti / evaM jAva aMtarAiyasya' evaM yAvat antarAyakarmaparyantasya viSaye'pi vijJeyam , 'evaM vede vi' evaM jJAnAvaraNa bandhakavadeva vede'pi vedakavipaye'pi jJAtavyam / te khalu jIvA jJAnAvaraNIyasya karmaNaH no anudayinaH kintu udayina eva / 'udIraNAyAmapi-te khallu jIvA jJAnAvaraNIyasya karmaNaH no anudIrakAH kintu udIrakA eva / evaM sarvatra darzanAvaraNIyAdArabhya antarAyaparyantAnAM samAnAmapi karmaNAM viSaye AlApakAH jIva jJAnAvaraNIya karmake baMdhaka hI hote haiM-prabandhaka nahIM hote haiM-'evaM jAva aMrAyala' isI prakAra kA kathana yAvat antarAya karma ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, tAtparya yahI hai ki ve jIya saba ke saba jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu nAma, gotra, aura antarAya ina AThoM karmoM ke baMdhaka hI hote haiM / 'evaM vede vi' isI prakAra kA kathana vedaka ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye-arthAta-ve saba ke saba jIva jJAnAvaraNIya karma ke avedaka nahIM hote haiM-kintuvedaka hI hote haiN| 'udae vi' udaya ke saMbaMdha meM bhI aisA hI kathana karanA cAhiye arthAt ve jIva jJAnAvaraNIya karma ke udayavAle hI hote haiM-anudayavAle nahIM hote haiM / 'udIraNAe vi' isI prakAra se udIraNA ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye arthAt ve saba ke saba jIva jJAnAvaNIya karma ke anudIraka nahIM hote haiM kintu udIraka hI hote haiN| isI prakAra 'jahA uppaluddese' gautamI te 7 jAnA120Iya mn| ma 42vAvANA DAya cha, samaya DatAnA 'evaM jAva aMtarAiyassa' yA pramANe 4thana thAvat aMtarAya karmanA viSayamAM paNa samajI levuM kahevAnuM tAtparya e che ke te badhAja jI jJAnAvaraNIya, darzana varaNIya, vedanIya mehanIya Ayu, nAma, gotra, ane antarAya A AThe karmone baMdha karavAvALA hoya che. 'evaM vedevi' ma prabhAnu 421 3:nA samayamA 5 sabhA mata te tamAma jI jJAnAvaraNIya karmanA avedaka hotA nathI-paraMtu vedakaja hoya che. "ravi udayanA saMbaMdhamAM paNa A ja pramANenuM kathana samajI levuM. athata te badhA ja jJAnAvaraNIya karmanA udayavALA ja hoya che udaya vinAnA DatA nathI 'udIraNAevi' sArA pramANe jahIrAnA samayamA pazu sabhaDa se arthata te badhA ja jJAnAvaraNIya karmanA udayavinAnA (anudIraka) hetA nathI. paraMtu udIraka-udayavALA ja hoya che. A pramANe badhe ja darzanAvaraNIya
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhagavatIstre svymuuhniiyaaH| vizeSajyAkhyA-ekAdazazata kamya prayame utpaDodezake peti / 'te bhane / jIvA' te zAlyAdimUlAdau samutpannAH khalu jIvAH kiM kaNThalesyA nIlalessA kAuleslA' hi kRSNale zyAH nIlalezyAH kAponachegyAH, te jIvAH kRSNa-nIla-kApotika-lezvArA kIdRglezyAvantI bhavantIti praznaH / uttaram-'chavvIsaM bhaMgA' atra paviMzatibhaGgA bhavantIti / kRSNanIlakApota lezyAsa ekAcanabahuca vanaporasaMyoginastrayastrayo maGgA iti, trayo bhaGgA eka vacanasya3 trayo bahuvacanasya3 evaM paDU gA.6 / dvikasaMgoge pratyekaM caturbhaGga sadbhAvAd dvAdaza bhaGgAH 12 / trikasaMgoge ekavacanabahuvacanAmyAmaSTo bhaGgAH8 / se sarvatra darzanAvaraNIya se lekara antarAya paryanta sAtoM karmoM ke sambandha meM bhI AlApaka apane Apa jAnanA cAhiye, isa sambandha meM vizeSa vyAkhyA gyArahaveM zatakake prathama uspalodezaka meM dekha lenI cAhiye, / aba gautama ! prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvaza ki kAhalesmA nIlalessA phAulessA ?' he bhadanta ! ve jIva-zAlI Adi ke mUla Adi meM utpanna hue jIya kyA kRSNaleNyAvAle, nIlazivAle athavA kApotalezyAvAle hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'undhIsaM bhaMgA' he gautama ! yahAM chapIsa bhaMga hote haiM jo isa prakAra se haiM-kRSNa, nIla kAyota ina lezyAmoM meM ekavacana aura bahuvacana meM asaMyogI 3-3 bhaMga hote haiM, ekavacana ke tIna aura bahuvacana ke tIna isa prakAra se ye 6 asayogI bhaMga haiM-dvikasaMyoga meM pratyeka ke catubhaMga hone se 12 bhaMga hote haiM trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara 8 bhaMga hote kathI laIne antarAya sudhInA sAte karmonA saMbaMdhamAM paNa pite ala pake banAvI levA. A saMbaMdhamAM vizeSa kathana agIyAramAM zatakanA pahelA utpala uddezAmAM joI levuM joIe. ve gautabhAbhI prabhune me pUche che ?-te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalespA nelalessA kAulessA 1 saya te 732 zAhI vigerenA mULa vigeremAM utpanna thayelA che te che zuM kRSNalezyAvALA, nIlezyAvALA, athavA pAtozyAvANA DAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu cha hai-'chabbIsaM a' he gautama !, ahie 26 chavIsa bhAge thAya che je A pramANe che.-kRNa, nIla ane kApata A vezyAomAM ekavacana ane be vacanamAM asaMce.gI 3-3 bhAge thAya che. ekavacananA 3 ane bahuvacana nA 3 traNa e pramANe asaMgI cha 6 bhAge thAya che hika saMgama dareka nA cAra-cAra bhaMge thAya che. e rIte krikasa bI 12 bAra bhaMga thAya che. trika sAcA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ / pramaiyAntikArIkA za021 va.1 u.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvaniH209 evaM paDUviMzati bhaGgAH sarvasaMkalanamA bhavanti iti / tatrAsaMyoginaH SaT, tathAhikRSNalezyaH1, nIlalez:2, kApotalezyA3, ete ekavacanenaM aya3 / kRSNalezyA:1, nIlaLezyAH2, kapotalezyA3, ete bahuvacanena pryH| evam ekasaMyoginaH paibhaGgAH6 / tayA-dvikasaMyogino dvAdazabhaGgA. stathAhi-kRSNalezyA nIlalelyA 1, kRSNalezyA nITalezyA:2, kRSNalezyAH nIlalezyA3, kRSNalezyAH nIla zA4 / kRSNanI lezi vikasaMgoge prathamA caturbhaGgI / kRssnnhaiN| isa prakAra le ye chaccIsa bhAga ho jAte haiM inameM asaMyogI 6 bhaMga isa prakAra se haiM-koI eka jIva kRSNAlezyAbAlA1, nIlalezyAyAlAra aura kApotalezyAtrAlA3 hotA hai-aneka jIva kRSNalezyAvAle nIlalezyAyAlera aura jhApotalezyAlA hote haiM isa prakAra le ye 6 bhaMga ekavacana ke 3 aura pavacana de 3 milakAra ho jAte haiN| bAdaza bhaMga vikasaMyoga meM isa prakAra se hote haiM-"kRSNalezpaH nIlalezya:1 koI eka jIva kRSNalezzAvAlA evaM nIlalelyAvAlA hotA hai 1, 'kRSNalezyA nIlalezyA:2' koI eka jIya kRSNalezyAvAlA hotA hai aura aneka jIva nIlalezyAvAle hote haiM2 'kRSNalezyA nIlalezyA3, aneka jIva kRSNalezyAdhAle hote haiM aura koI eka jIva nIlalezyAvAlA hotA hai3, 'kRSNalezyAH nIlalezyA:4' aneka joSa kRSNalezyAvAle aura aneka jIva nIlalezyAvAle hote haiM4, isa prakAra se ye vikasaMyoga meM ekgamAM eka vacana ane bahuvacanane laIne 8 ATha bhaNe thAya che. A rIte chavIsa 26 bhAge thAya che. te paikI asaMgI cha aMge A pramANe che. keI " eka jIva kaaplezyAvALa 1 nIla glezyavALa 2 ane kApatalezyAvALe hoya " che. A cha go-ekavacananA 3 ane bahuvacananA 3 traNe maLIne thAya che. yogI 12 mAra bhagA mA prabhArI thAya che.-"kRSNalezyaH, nIlelezyaH' 41 vezyAvANe bhane niileshyaavaanne| DAya cha / 'kRSNalezyaH ' nIlalezyAH2' ' 4 71 vezyAvANI hAya che. bhana bhana wal nIvezyAvA DAya cha 2 'kRSNalezyAH nIlalezyA3' "mana"Bal "kRSNalezyAvALA hoya che ane keI eka jIva nalalezyAvALI hoya che ? 'kRSNalezyAH nIlalezyAH4' bhane / vezyA vANA mana ' che nIlalezyAvALA hoya che 4 A rIte brikasaMgamAM ekavacana * ane bahuvacanane laIne A pramANenA A 4 cAra bhAge thayAM che bha0 27
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre jApoteti dvikasaMyoge caturbhaGgI yathA-kRSNalezyaH kApotalezyaH1, kRSNalezyaH kApotalezyAH 2, kRSNalezyAH kApotalezyA 3, kRzNalezyAH kApota* lezyA: / iti dvitIyA caturbhaGgI2 / nIlakApoteti dvikasaMyoge caturbhaGgI ___ yathA-nIlalezyA kApotalezyaH1, nIlalezyaH kApotalezyA:2, nIlachezyAH 'phApotalezya3, nIlalezyAH kApotalezyA: / iti tRtIyA caturbhagI3 / ete pacana aura bahuvacana ko lekara bhaMga hue haiM isI prakAra se kRSNakApe.ta ina do ke saMyoga meM cAra bhaMga hote hai-jaise-kRSNalezyA kApotalezyA1, koI eka jIva 'kRSNalezyAghAlA hotA hai aura koI eka jIva kApotalezyAvAlA hotA hai 1, 'kRSNalezyaH kApotalezyA:2' koI eka jIva kRSNalezyAvAlA hotA hai aura aneka jIva kApotalezyAvAle hote haiM, 'kRSNalezyAH kSApotalezyA3' aneka jIva kRSNalezyAvAle hote haiM aura koI eka kApotalezyAvAlA hotA hai-3, 'kRSNalezyAH kApotalezyA:4' aneka jIva kRSNalezyAvAle aura aneka jIva ' 'phApotalezyAvAle hote haiM4, isI prakAra nIla aura kApota ke saMyoga meM bhI 4 bhaMga hote haiM-jaile nIlalezyA kApotalezyaH 1, nIlalezyaH kApotalezyAH2, nIlalezyAH kApotalezya:3, nIlalezyAH - kRSNalezyA ane kAtilezyAnA vegathI paNa cAra bhaMga thAya che. jema ke. : kRSNalezyaH kApAtalezyaH' me 1 vezyAvANA hAya cha bhaR yativezyAvANI DAya che. 1 "kRSNalezyaH kApotalezyAH 21 ke eka jIva kRSNalezyAvALa hoya che, ane aneka ja kAtilezyAvALA DAya cha. 2 'kRSNalezyA : kApAtalezya : 3 ' mane vo gogvezyApAmA Aya cha a. .. 04 apAtalezyAvANI jAya,cha. 3 'kRSNalezyAH kApotalezyAH4 mana vezyApaNA mana bhane apAtavezyAvANA DAya che. 4 Aja pramANe nIlalezyA ane kAtilezyAnA sagathI paNa 4 cAra lo tha ya che. mA prabhAye che-'nIlalezyaH kApatilezyaH 1 me tu eka jIva nalalezyAvALe hoya che, ane kaI eka jIva kApatalezyAvALA Aya cha. 1 'nIlalezyaH kApotalezyAH 2' 4 me 4 nIsavezyAvANI ..DAya: cha, mana bhane / pAtavezyAvANA DAya che. 2' 'nIlaLezyAH nAkApovaLezyaH 3' bhane / nAsezyAvA ya che. mana I 71
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameya candrikA TIkA za021 2.1 u.1 auSadhinahAti zAlyAdi gatajovani0 211 dvikasaMyoge dvAdazabhaGgAH 12 / atha kRSNa-nIlakApoteti vikasayoge'STa bhaGgA yathA-kRSNalezyaH nIlalezyA, kApotalezyaH1, kRSNalezyaH, nIlalezyA, kApotalezyAH2, kRSNalezyA nIlalezyAH, kApotalezyaH I, kRSNalezyA, nIla lezyAH, kApotalezyA:4, kRSNalezyAH, nIlalezyA, kApotalezyaH5, kRSNale. kApotalezyA4 inakA tAtparya svayaM samajha lenA caahiye| isa prakAra se. ye 12 bhaMga pratyeka ke hika saMyoga meM bana jAte haiM / kRSNa, nIla aura kApota ina tInoM ke saMyoga meM jo ATha bhaMga hote haiM ve isa prakAra haiM'kRSNalezyaH, nIlalezyaH kApotalezyA' koI eka jIva kRSNalezyAvAlI hotA hai, evaM koI eka jIva nIlalezyAvAlA hotA hai aura kApotalezyA. vAlA hotA hai 1, 'kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyAH2' koI eka jIva kRSNalezyAvAlA hotA hai, aura koI eka jIva nIlalezyAvAlA hotA hai aura aneka jIva kApotalezyAvAle hote hai2, kRSgalezyaH, nIla. leNyA, kApotalezyA3' koI eka jIva kRSNalezyAvAlA hotA hai, evaM aneka jIva nIlalezyAvAle hote haiM evaM koI eka jIva kApotalezyAvAlA hotA hai3, 'kRSNalezyA, nIlalelyA, kApotalezyA koI eka jIva kRSNalezyAvAlA hotA hai, aneka jIva nIlalezyAvale hote haiN| aura aneka jIva kApotalezyAvAle hote haiN| / 'kRSNalezyAH nIlalecyA apotozyAvANI DAya che. 3 'nIlalezyAH kApotalezyAH 4. Hase." nIlezyAvALA ane aneka jI kApotalezyAvALA hoya che. je A rIte ; A bAra bhAgo vikasaMgamAM pratyekanA thAya che. kRSNa zyA, nalalezyA, ane 6 kApotalezyA, A traNa lezyAonA sAgathI je ATha bhaMga thAya che, te . mA pramANe cha. 'kRSNalezya. nIlalezyaH kApotalezyaH 14 vezyAvANI, nAtavezyAvANI mane pAtavezyAvANa hAya cha. 1 'kRSNa. lezyaH nIlalezyaH kApotalezyAH 2' 4 me 7 vezyAvANI DAya kaI eka jIva nIlalezyavALa hoya che ane aneka jI kApAta lezyAvALA DAya che. 2 'kRSNalezyaH nIlalezyAH kApotalezyaH 3' me TY. lephsAvALA hoya che. aneka jI nIlalezyAvALA hoya che ane koI eka 1 apAtavezyAvANI ya che. 3 'kRSNalezyaH nIlalezyAH kApotalezyAH / che keI eka jIva kRSNalezyAvALo hoya che aneka jI nIlalezyAvALo DAya cha, bhane bhane pAtazyAvANA DAya che. 4 'kRSNalezyAnI..
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIne zyA, nIlalezyA, kApotalezyA:6, kRzzAlezyAH, nIlalezyAH, kApotalezyA7, , kRSNalezyAH, nIlalezyAH, kApotalezyA:8 / ete trikasaMge'STau-bhaGgA8 / evam .. -sayoginaH SaD bhaGgAH6, dvikasaMyogino dvAdaza bhaGgAH12, triksNyogino'ssttautt| iti sarvasaMkalanayA pavizati bhaGgA jAyante, iti ! etadjJAnartha koSTakaM padayate-' asayoginaH dvikasaMyogino trikasaMyoginaH dvAdaza 12 aSTau 8 F-nI0 kA eka- kR0 nI0 kR0 kAnI0 kA010 nI0 kA 1-1-1.vacaH | 1-1 | 1-1 | 1-1 / 1-1-1 ete ka: nI0 kA nenaM | 1-3 | 1-3 | 1-3 3-1 | 3-1 3 -1 1-3-1 paDU 1-3-3 vizati 3-1-1 3-1-3 Ears. -~m mmmm 3-3-3 kApotalezyA5, aneka jIva kRSNalezyAvAle hote haiM, koI eka jIva nIlalezyAvAlA hotA hai aura koha eka jIva kApotavezyAvAlA hotA haiyA kRSNalezyAH nIlalezyaH kApotalezyA'6-aneka jIva kRSNale. zyAvAle hote haiM, koI eka jIva nIlalezyAvAlA hotA hai aura aneka jIva kApotalelyAvAle hote haiM 6 'kRSNalezyAH, nIlalezyA kApotalezyaH7' aneka jIva kRSNalezavAle aura nIlalezyAvAle hote haiM tathA koI eka jIva kApotaleyAcAlA hotA hai7' 'kRSNalezyA nIla. leNyaH phApotalezyaH 5' bhane so 41 vezyA DAya cha, 4 me . jIva nIkalezyAvALo hoya che, ane keI eka jIva kApita lezyAvALe hoya cha.5 'kuSNalezyAH nIlalezyaH kApotalezyaH6' bhane / 40 vezyAvA DAya che, kei eka jIva nIkalezyAvALe heya che. ane aneka cha kApatalezyAvALA hAya che. 6. 'kRSNalezyAH nIlalezyAH kApotalezyaH7' bhane vezyAma aneka jIvo nIlalezyAvALA ane koI eka jIva kAtilezyAvALa hoya che. 7 kRSNalezyA : nIlalezyA : kApottalezyA : 8' bhane / vezyAANA,.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za021 va1. .1 aupadhivanaspatizAlyAdigatajIvani0 213. . diTThI jAva iMdiyA jahA uppaluise' dRSTivita indriyANi yathospoddezake tathaivehApi jJAtavyam / atra yAvatpadena jJAnayogopayogAdayo mAyA tatra dRSTI : te jIvA mithyA dRSTayaH, jJAne'hAninaste jIvAH, yoge kevalaM kAyayogino manoyogavacoyogayorabhAvAt, upayoge .dvividhopayoginaH sAkAropayoginaH, ' banAkAropayoginazca, evamanyadapi / lezyAH kApotalezyA8 tathA-aneka jIva kRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle, aura kApotalezyAvAle hote haiM 8, isa prakAra ke ye tInasaMyogameM ATha bhaMga hote haiM / laba . asaMyogI 6 dvikAsaMyogI 12 trikasaMyogI 8 bhaMga milakara 26 bhaMga hojAte haiN| , isa kA koSTaka saMskRta TIkA meM diyA gayA hai ? 'dihI jAva iMdiyA jahA uppaluddekhe aSTi yAvat indriyoM ke sambandha meM jaisA gyArahaveM zataka ke utpalodezaka meM kahA gayA hai-usI prakAra se yahAM para bhI jAnanA cAhiye yahAM yAvatda se jJAna, yoga, upayoga AdikoM kA grahaNa huA hai, dRSTi kI apekSA-ve jIva mithyAdRSTi hote haiM, jJAna kI apekSA ve ajJAnI hote haiM, yoga kI apekSA ve manoyoga aura vacanayoga ke abhAva se kevala kAyayogI hote haiM / upayoga kI apekSA ve sAkAropayogI evaM anAkAropayogI hote haiM / isI prakAra se aura bhI samajhanA caahiye| aneka jI nIla zyAvALA, ane aneka che kApata lezyAvALA hoya che. - 8 A rIte A traNa sagI AMTha bhege thAya che asaMgIka che, vikasagInA bAra ane trikasaMgI ATha bhaMga maLI te kula 26 chavIsa bho thAya che. A bhAge batAvanAra koSTaka TIkAmAM ApyuM che te tyAMthI na . 'TThiI jAva iMDiyA jahA uppaluise' Ti-yAvat driyAnA madhamA agIyAramAM zatakanA utpala udezAmAM je pramANe kahyuM che, eja rIte ahiyAM paNa samajavuM. ahiyAM yAvata padathI jJAna, yoga, upaga. vigerenuM grahaNa karAyuM che daSTinI apekSAe te ja miAdaSTi hoya che, te apekSAthI teo ajJAnI hoya che. yoganI apekSAe maneyoga, ane vacanoganA abhAvathI kevaLa kAyayegI ja hoya che. upaganI apekSAthI teo sAkAro pagI ane nirAkAne pogI hoya che. A ja pramANe bAkInuM kathana paNa sabhA.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre varNAdikacchavAsAdikamAdArakAnAhAraka viratAvirata sakriyA'kriyasanAvidhavandhaka - saMjJA - kaSAya - veda-vedavandhaka saJsaMjJIndriyaparyantamutpannodezakata eva draSTavyam / indriyaviSaye te jIvA no anindriyAH kintu sendriyA eva / 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta / jIvAH 'sAlI vIhI godhUmajabajabajabagamulagajIveti kAlo kevacciraM hoMti' zAlinIhi godhUmayavayavayavakamUlakajIvAda iti kAlataH kriyacciraM bhavanti, zAligodhUmAdijIvatvena kiyatkAlaparyantaM te jIvAH viSTantI 1 vi praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goramA' - Y varNa Adi ke sambandha meM, ucchravAla Adi ke sambandha meM, AhAeka anAhAraka ke sambandha meM, virata avirata ke sambandha meM, sakriya akriya ke sambandha meM, khAta ATha karma ke baMdha ke sambandha meM, saMjJA ke sambandha meM, kaSAya ke sambandha meM, veda ke sambandha meM, vedabaMdhaka ke sambandha meM, saMjJI aura asaMjJI ke saMbaMdha meM yaha saba kathana indriyaparyanta kA gyArahaveM zataka ke utpalodezaka se hI jAnanA cAhiye / indriya viSaya meM kathana aisA karanA cAhiye ki ve jIva anindriya nahIM hote haiM kintu indriya sahita hI hote hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'sAlI vIhI godhUma javajavajavagamUlagajIvetti kAlamo ke ciraM hoti' he bhadanta ! zAli brIhi, gehUM yAvat javajavajavaka-yava yavaka - inake mUla ke jIva kitane kAla taka rahate haiM ? arthAt zAli, godhUma Adi rUpa se ve jIva kitane varSA vigerenA samadhumAM, ucchavAsa vagerenA sabhadhabhAM, mA.24, anAhArakanA saMbaMdhamAM virata aviratanA sukhadhamAM, sakriya akriyanA sabadhamAM, sAta, ATha kramanA madhanA sabaMdhamAM sa`jJAnA sadhamAM kaSAyanA sabadhamAM vikrama dhanA "badhamAM sannI ane asajJInA sabaMdhamAM A tamAma kzana Indriya sudhInuM tamAma kathana agIyAramAM zatakanA utpala uddezAthI by sama bevu. iMdriya sabaMdhamAM A pramANenuM kathana kahevuM joIe ke jIvA aMdriya dhagaranA hAtA nathI, paNa iMdriyavALA ja hAya che. have gautama svAbhI alune me pUche che hai- 'sAlI, vIhI, godhUma java javajavagamUlagajIvetti kAlao kevaccira' hoti' De, lagavan zAdI, bIDI, ghauM yAvat, java jevakayuvaka cavaka A badhAnA mULanA thavA keTalA kALa sudhI rahe che ? arthAt zAlI, ghau' vigere rUpe te jIvA keTalA kALa sudhI rahe che ? mA praznanA uttarabhAM alu gautama svAmIne he che -' gAyamA !
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadrikA TIkA za021 va1. u.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvani0 215 he gautama! 'jahaneNaM aMto muhutaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' utkRSTato'saMkhyakAlam te jIvAH zAlivrIhyAdau jaghanyato'ntarmuhUrtamAtraM vinti utkRSTatastu asaMkhyeyakAlaM yAvatiSThantItyuttaram / 'se NaM bhaMte jIvA' te jIvAH khalu bhadanta | 'sAkI bIhI godhUmajavajava javagamUlagajIve puDhabIjIve' zAlinIhi godhUmayavayavayavakamUlaka jIvaH pRthivI jIva: 'puNaravi sAlI bIhI godhUmajavajavajava gamUla jIveti kevaI kAlaM sevejjA' punarapi zAlinIhi godhUmayavayavayavakamUlaka jIva iti kiyatkAlaM seveta, godhUmAdInAM mUlatayA samutpaca rAhUveNa kiyantaM kAlaMtatra tiSThet 'kevahayaM kAlaM gaharAI karijjA' kiyantaM kAlaM gayAgatI kuryAt ? ayamarthaH - he bhadanta / zAlyAdInAM yavayavayavAnAM mUlasthitA jIvA' pRthivIkAyike samutpannA bhaveyustathA punarapi parAvRtya zAlyAdInAM yavayavayavAnAM kAla taka Thahare rahate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhukahate haiM - 'goyamA ! jahanneNaM aMtamutaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM' he gautama! ve jIva zAli trIhi Adi meM jaghanya se eka antarmuharttataka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAlataka Thaharate haiM-rahate haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'se NaM bhaMte! jIvA lAThI-vIhI godhUmajayajayajavagamUlaga jIve puDhavIjIce' he bhadanta ! yadi zAli-brIhi- godhUma - yavayavayavaka kA mUlaka jIva pRthivIkAyika meM utpanna ho jAya aura 'puNaraci sAlI vIhI godhUmajavajavajavakamUlagajIvetti kevaiyaM kAlaM sevenA' phira vaha zAli, brIhi, godhUma javajava javaka kA mUlaka jIva bane to vaha isa prakAra se vahAM kitane kAlataka rahe-kitane kAlataka gati Agati kare ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki zAlyAdikoM ke mUla meM sthita jIva yadi pRthivIkAyika meM utpanna ho jAte haiM aura phira pRthivIkAyika jhnnenn aMtAmuDuttaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' he gautama te kavI, zAlI zrIhI vageremAM jaghanyathI eka antarmuhUta sudhI ane utkRSTathI asakhyAta kALa sudhI rahe che. have gautama svAmI prabhune khevu pUche che hai- ' se NaM bhate ! sAr3hI - vIhI- godhUma - javajava javagamUlagajIve puDhavIjIve ' he bhagavan je zAlI--trIhI--ghauM-yava cavaka-nA mULanA chA pRthvIkAyikAmAM utpanna thaI laya ne 'puNaravi sAlI 'vIhI godhUma javajavajavaka - mUlaga jIvetti kevaiya kAlaM sevejjArI te zAdI zrIDI, gha 44 va4nA bhUjanA lavA ke mane teA te e rIte tyAM keTalA samaya sudhI rahe-keTalA kALa sudhI gamanaAgamana kare ? A praznanu tAtpaya e che ke- zAlI vigerenA mULamAM rahelA jIva ne pRthvIkAyikAmAM utpanna thaI jAya ane pachI pRthvIkAyikanI
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 bhagavatI sUtre 9 'mUlarUveNotpadyeran evaM kramega kiyatkAlaparyantaM mUlaM seveyustathA kiyatkAlaparyantaM gamanAgamanaM ca kuryuriti praznaH / uttaram - ' evaM jahA uppaludese' evaM yathA utpalodezake ekAdazazatakasya prathamoddezake yathA kathitam tathaivehAri jJAtavyam bhavAdezena jaghanyato dve bhavagrahaNe utkRSTato'saMkhyAtanagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyato dve antarmuhUrte, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlaM yAvat tatra tiSTheyuH gamanAgamanaM ca kuryuriti / 'eevaM abhilAvegaM jAva maNussajIve' etena abhilApena yAvat manuSya jIvaH, atra yAtratpadena aptejo vAyuvanaspati dvitri caturindriya tiryakpaJcendriyANAM grahaNaM bhavati evamanenaiva krameNa tepAM zAlyadi ko chor3akara punaH sUlarUpa se utpanna ho jAte haiM to ve isa prakAra se kitane kAlataka mUlarUpa meM rahate haiM aura kinane kAlataka gamanAgamana karate rahate haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM 'evaM jahA upaluddese' he gautama | isa viSaya meM jaisA 11 ve zataka ke utpala uddezaka meM jaisA kahA gayA hai usI prakAra kA kathana yahAM para bhI jAnanA cAhiye / bhatra ke uddeza se jaghanya se do bhavagrahaNa hai aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla hai / itane kAlaka aura bhavanaka ve vahAM gamanAgamana karate rahate haiM / 'eeNaM abhilAveNaM jAva maNussajIve' isI prakAra aisA yaha bhI kathana jAnanA cAhiye ki una jhAlI Adi ke sUtra meM sthita jIva yadi akAya, tejaskAya, vAyukAya. vanaspatikAya-dvi, tri, catudandriya aura paMcendriyatiryaca evaM manuSya inake jIdha rUpa se utpanna ho jAte haiM aura / 4 1 paryAyane cheDIne pharIthI mULarUpe utpanna thaI jAya te tee A rIte keTalA ! samaya sudhI mULarUpathI rahI zake che? ane te pachI keTalA kALa sudhI gama nAgabhana-bhAvanna ryA re che ? yA praznamA uttaramA alu he che -' evaM jahAM uppaluse' he gautama yA viSayabhAM 11 agIyAramA zatAnA utyasa uddezAmAM je pramANe kahyuM che, eja rItanuM kathana aDhIMcAM paNa samajavuM bhavanA uddezathI jaghanyathI e bhava grahaNu karela che. tathA utkRSTa asa khyAta bhava grahaNa karela che. kAlanA uddezathI jaghanya che antamUrhuta grahaNu karela che, ane utkRSTa asaMkhya kALa che. eTalAkALa sudhI ane bhava sudhI teme tyAM gamanAgamana-bhAdana kuratA rahe che, " eSaNaM abhilAveNa jAna maNussajIve eja rIte A pramANenu' kathana paNu samajavu' ke-te zAlI vigerenA mULamAM raDelA lavA le ayUhAya, tenassAya, vAyubhaya, vanaspatiThAya, -me-tra yAra ? indriya ane pAMca Indraya tiya ca, manuSyanA jIvarUpe utpanna thai jAya che,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za 0 21 va. 1 u01 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvani0 217 mUlasthitajIvAnAM yAvatpadanA hyA kAya - tejaskAya - vAyukAya - vanaspatikArya-dvitri- caturindriya- paJcendriya tiryagyonika- manuSyajIva rUpeNotpattiH punarapi taraca zAlyAdimUlajIvatayotpaci rbhavati, tatra sthiti tyAgatizca yAvatkAlaM bhavati, tassarvamekAdazazata kama umatha motpaloddeza phakathitAlApakapakAreNa avagantavyam / tathAhi - aSkAya - tejaskAya-vAyukApajIvastreSu pRthivIkAyayAvat te aSkAyAdayo jIvAH bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNa asaMkhyAtAni bhavagrahaNAni, kALAdezena jaghanyena dvau antarmuhUrtto utkarSeNa asaMkhyAtaM kAlaM yAvat tatra tiSThanti, gatyAgati kundhi / vanaspatijIvastu jaghanyena dve mahaNe' utkarSeNa anantAni bhavagrahaNAni, kAchAdezena jaghanyena dvau antata utkarSeNa ananteM kAlaM vanaspatikAlaM yAvat sthiti gamanAgamanaM ca karoti / dvIndriyajIndriyapunaH ve zAli Adi ke mUla ke jIvarUA se usanna hote haiM to isa hAlata meM vahAM unakI sthiti aura gayAgati kinane samaya taka rahatI hai| yaha saba gyArahaveM zataka ke prathama utpanna uddezaka meM kathita AlApa prakAra isa prakAra se hai-akAya, tejaskAya aura vAyukAya 'jIva saMbaMdhI jo sUtra hai unameM pRthivIkAya ke jaise ve akAvAdika jIva bhavakI apekSA jaghanya se do avagrahaNa taka aura utkRSTa se asaMkhyAta bhavagrahaNataka rahate haiM kAla kI apekSA - jaghanya se do antarmuhatataka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka rahate haiM aura gamanAgamana karate rahate haiM / vanaspatijIva to jacanya se do bhavagrahaNataka aura utkRSTa se anantabhavagrahaNataka vahAM rahatA hai aura gamanAgamana karatA rahatA hai| kAla kI apekSA jaghanya se do antarmuhUrtta taka aura utkRSTa se anaMta "" e ane pharI te zAlI vigerenA mULamAM jIvarUpathI utpanna thAya che, tA.A hAlatamAM tyAM teonI sthiti ane avara javara keTalA samaya sudhI rahe che? A tamAma kathana agIyAramAM zatakanA pahelA utpala uddezAmAM kahela AlApakanA pramANe samajavA tenA prakAra A pramANe cheasUkAya tejaskAya, ane vAyukAya jIvasa badhI je sUtra che, temAM pRthvIkAyanI mAphaka te akAya vigera bhavanI apekSAe jaghanyathI e bhava grahaNa sudhI ane utkRSTathI asa`khyAta lava thaheNu sudhI tyAM rahe che. ane avara-javara karatA rahe che. kALanI apekSAe jaghanya e antamuhUta sudhI ane utkRSTathI anantakALa sudhI je vanaspatinA .kALa che, tyAM rahe che, bhane gamanAgamana avara 12 4re che, meM indriya, trAyudhaindriya bha0 28
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagavatIsUtra paturindriya jIvA:-bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNa saMkhyAvAni bhv| mahaNAni, kAlAdezena dvau antarmuhUttauM, utkarSeNa saMkhyAtaM kAlaM yAvat tatra tiSThanti * AmanAgamanaM ca kurvanti, paJcandriyatiryagyonikajIvaH bhavAdezena jaghanyena dvau bhavASNI, utkarSeNa thayau bhavagrahaNAni, kAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhUttauM, utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM yAvat tatra tiSThati, gamanAgamanaM karoti / evaM zAlyAdimUlajIvaH manuSyo bhUtvA punarapi zAlyAdimUlajIvatayA utpadyate tatra sa manuSyajIvo'pi, bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkarSeNa aSTau bhavagrahaNAni phAlAdezena jaghanyena dvau antarmuhatoM utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM yAvat tatra tiSThati, gamanAgamanaM ca krotiiti| vizeSajijJAsumirautra ekAdazazatake phAla taka jo vanaspati kA kAla hai yahAM rahatA hai-aura gamanAgamana karatA rahatA hai dIndriya, teindriya aura caturindriya jIva bhavAdeza se aghanya do bhavagrahaNataka aura utkRSTa se saMkhyAta bhavagrahaNataka, kAlAdeza se jaghanya do antarmuhUrtataka aura utkRSTa se saMkhyAta kAla taka vahAM rahate haiM aura gamanAgamana karate rahate haiM ! paJcendriyatiryaca jIva bhava kI apekSA jaghanya se do bhavagrahaNa taka aura utkRSTa se AThabhavaahaNataka, kAla kI apekSA jaghanya se do antamuhatalaka aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva taka vahAM rahatA hai aura gamanAgamana karatA rahatA hai isI prakAra se zAlyAdi ke mUla kA jIca manuSya hokara ke yadi vaha punaH zAlyAdi ke mUla ke jIvarUpa meM utpanna hotA hai to vahAM vaha manuSya jIva bhI bhavAdeza le jaghanya do bhavagrahaNataka aura utkRSTa ATha bhavagrahaNataka, kAla ke uddeza se jaghanya do antarmuhUrtataka bhaura utkRSTa pUrvakoTipRthaktvataka yahAM rahatA hai aura gamanAgamana kiyA karatA hai isa viSaya meM yadi vizeSa jAnane kI abhilASA ho to ane cAra IndriyavALA jIve bhavAdezathI jaghanya be bhava grahaNa sadhI ane utkRSTathI saMkhyAtabhava grahaNa sudhI kALAdezathI jaghanya be attamuhUrta sudhI che ane utkRSTathI saMkhyAta kALa sudhI tyAM rahe che. ane avara-javara karatA rahe che. paMcendriya tiya ca jI bhavanI apekSAe jaghanyathI be bhava grahaNa sudhI ane utkRSTathI pUrvakeTipRthakatva sudhI tyAM rahe che. ane avara-javara karatA rahe che. eja rIte zAlI vigerenA mULanA cha manuSya thaIne je te pharI zAlI vigerenA mULanA chavarUpathI utpanna thAya che, to tyAM te manuSya jIva paNa bhavAdezathI jaghanyathI be bhava grahaNa sudhI ane utkRSTathI ATha bhava rahaNa sudhI kALanA uddezathI jaghanya be atamuhUrta sudhI utkRSTathI pUrva koTI pUtha sudhI tyAM rahe che. ane avara javara karatA rahe che. A viSayamAM
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ maindrikA TIkA za021 varaM. u.9 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvani0 219. utpakhoddezakasya maskRtAyAM prameyacandrikAvyAkhyAyAM vilokanIyamiti / 'AhAroMjahA uppaludeMse' AhAro yathA utpaloddezake, teSAM zAlyAdimUlagatajIvAnAmAhA : ro'pi utpala dezakatradeva jJAtavyaH 'te NaM bhaMte / jIvA kimAhAramAhareti, 'goyamA !davya anaMtaparasAI' te khalu bhadanta / jIvAH kimAhAram - kITazamAhAram Aharanti - kurvanti, gautama ! dravyato'nanvapradezakAni Aharanti- AhAraM kurvanti ityAdi sabai prajJApanAyA aSTAtriMzatitamapade prathame AhArodeza ke vanaspatikAyikAnAHerrears vaktavyamiti / 'ThiI jahanneNaM aMtosuhutaM ukko seNaM vAsapuhutaM' sthi jijJAsuoM ko utpalodezaka ke Upara jo mere dvArA pramedhacandrikA nAma kI vyAkhyA likhI gaI hai-usase jAnanA cAhiye- 'AhAro jahA uppa. luddese' utpaloddezaka meM AhAra ke viSaya meM bhI spaSTIkaraNa hai-ataH ina zApAdimUlagata jIvoM ke AhAra ke viSaya meM bhI vahIM se jAna lenA cAhiye jaise vahAM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - te NaM bhaMte! jIvA kimAhAramAhAreti' he madanta ! ve jIva kaisA AhAra karate haiM ? usara meM prabhu ne kahA hai- 'govamA / davyao anaMtaparasAI davvAI' he gautama! ve jIva dravya kI apekSA anantapradezika dravyoM kA AhAra karate haiM - ityAdi saba kathana prajJApanA ke aTThAIsaveM pada meM prathama AhArodezaka meM vanaspatikAyika jIva ke AhAra ke sambandha meM hai so usI prakAra se yahAM para bhI karanA cAhiye, 'ThiI jahanneNaM aMto muTu ukko se pAsa hutaM zApAdimUlagata jIvoM kI sthiti jaghanya > je vizeSa jANavAnI IcchA hAya tA jIjJAsuoe upalAdezaka upara me' je abheyayandriA nAbhanI TIDI sabhI che tebhAMthI samaka sevu. ' AhAro jahA uppaludde se utpayeddeizammI AhAratA viSayabhAM pazu spaSTI42 4re che. jethI A zAlI vigerenA mULamAM rahelA jIvAnA AhAranA viSadhamAM paNa tyAMthI ja samajI levuM. tyAM gautama svAmIe prabhune evu pUchyuM che ke-2 NaM bhate ! jIvA kimAhAramAharetiM ' he bhagavan te kavI devI mAhAra 42 che ? tenA uttarabhAM prabhu uchu hai - ' goyamA ! davvao aNatapaesAI duvvAi huM gautama ! te jIve dravyanI apekSAe ananta pradezI dravyone AhAra kare che, ityAdi saghaLu kathana prajJApanAnA 28 aThayAvIsamAM padamAM pahelA AhArau dezAmAM vanaspatikAyika jIvanA AhAranA saMbadhamAM kahyu che, eja rIte ahiyAM paNa samala bevu 'ThiI jaindreNaM atomuhutta' ukkoseNaM. bAmapuDutaM / zAsI vize
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ................. . 22. ... bhagavatI tirjavanyenAntarmuhUrtam uskRSTato varSadvayAdArabhya navavarSaparyantamityavagantavyam / 'samugdhAyA samohayA uncaTaNA ya jahA uppaladese' samudghAtaH samavahataH udvartanA ca utpaloddezake samudghAta:-samudghAtapAtiH samavahataH samavahananam udvarttane ca yathotpala dezake kathitaM tenaiva rUpeNehApi avagantavyam , zAlyAdimUlagatajIvAnAM vedanA kapAyamAraNAntikarUpAH samudghAtAH bhavanti, tathA zAlyAdimUlagatajIvA mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante, asamabahatA api niyante / tathA zAlyAdimUlagatajIvA uttAH santaH tiryakSu manuSyeSu cotpadhante iti prajJApanAmutrasya paSThe vyutkrAntipade vanaspatikAyikAnAmu dvartanAmakaraNaM draSTavyam / 'aha bhaMte ! atha bhadanta ! 'sabapANA jAba saba sattA' sarve mANA yAvat sarve savAH yAvatpadena sarve bhUtAH sarve jIvA ityanayohaNam / se eka antarmuharta kI hotI hai aura utkRSTa se do se lekara nau varSa taka kI hotI hai 'samugdhoyA samohayA uncahaNA ya jahA uppaluddese' samudghAta, samavahata-samudghAta kI prApti, evaM udvartanA (nikalanA) ye saba jaise utpaloddezaka meM kathita hue haiM-vaise hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye-zAlyAdi mUlagata jIvoM ke vedanA, kaSAya, mAraNAntika ye tIna samudghAta hote haiM tathA ye mAraNAntika samuddhAta se samabahata hokara bhI marate haiM aura alamavahata hokara bhI marate haiM tathA ye udUvRtta hokara tirthaJcoM meM aura manuSyoM meM utpanna hote haiN| aisA udghatanA prakaraNa prajJApanA sUtra ke chaThe vyukrAntikapada meM vanaspatikSAyikoM kA hai, 'aha bhaMte ! sancapANA jAba sanasattA' aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-he adanta ! kyA samasta prANa, yAvatpadagrAhyasamastabhUta, samasta mULamAM rahelA jInI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI hoya che, ane GthI methI dAna nava varSa sudhInI sAya che. 'samugghAyA samohayA uvvaTTaNA ya jahA uppaluddese' samuddhAta, sabhavata samudhAtanI prApti, mana tanA (bahAra kaDavuM) e badhu utpala uddezAmAM je pramANe kahyuM che, te ja pramANe, ahiyAM paNa samajI levuM. zAlI-vigerenA mULamAM rahelA chene vedanA kaSAya, mAraNAtika e traNa samuddaghAta hoya che, tathA teo mAraNAnika samudraghAtathI samavahata thaIne paNa mare che, ane asamavahata (samudughAta karyA vinA) paNa mare che. tathA teo uddavRtta (nIkaLIne) thaIne tiya"cAmAM ane manuSyamAM utpanna thAya che. A pramANenuM udvartanA prakaraNa prajJApanA sUtranA cha"yuti mA vanaspatiyiSThAnu che. 'maha bhaMte ! savvapANA jAva savvasattA' gItabhasvAmI bhune me pUche che 8-8 magavan saghaNA prAya,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA ze021 va.1 u.1auSadhiMvanaspatizAlyAdigatajIpani0 255 'sAlIvIhIjavajavajavagamUlaganIvattAe uvavannapunyA' zAlinIhiyavayavayavakamUlanIvatayA utpannapUrvA:-he bhavanta / sarvaprANAH sarvabhUtAH sarvajIvA; sarvasatcAH kim zAlyAdi mUlajIvarUpeNa pUrvamutpanna': naveti praznaH, bhagavAnAha'haMta' ityAdi, haMta goSamA' hA gautama ! he gautama ! so'pi prANA bhUtA jIvA sattvAH pUrva zAlAdimUlanIvarUpe gotpannA eva 'asaiM aduvA arNatakhutto' asakRt athavA anantakRtvA, he gautama ! sarve pANA bhUvA jIvAH sattAH zAlyAdimUla jIvarUpeNAnekavAramanantavAraM vA utpannA eva naiteSu prANabhUtajIvasatvAnAma / pUrvAgAmusattirmavati apitu anantAparimitakAlaM . yAvan pUrvamapi jIvA zAlpAdimalajIvatayotpannA abhUvanneveti / evam-ekAdazazatake prathame utpalo. dezake yAni trayastriMzad 33 dvArANi santi tAni saMgRhyante / etAni sINi dvArANi jIva aura samasta satva ye saba pahile 'sAlIvIhijavajavajavagamU. laga jIvattAe uvacanapuvA zAli Adi ke mUla ke jIvarUpa se utpanna hue haiM ? yA utpanna nahIM hue haiM ? isake uttara meM prabhu ka.te haiM-'haMtA, goyamA! asaI aduvA aNaMtakhuttA' hAM, gautama! ye laga aneka bAra athavA ananta bAra zAli Adi ke mUla ke jIvarUpa se utpanna hue haiN| aisA nahIM hai ki zAlyAdikoM meM prANa, bhUta, jIva evaM satva pahile pahile utpanna nahIM hue haiM kintu ananta aparimita kAlataka pahile bhI jIva zAlyAdi mUla ke jIvarUpa se utpanna ho hI cuke haiN| isa prakAra se gyArahaveM zataka meM prathama utpala uddezaka meM jo 33 dvAra hai ve saba yahAM gRhIta hue haiN| ye saba dhAra yahA~ pratyeka uddezaka meM saMgrahIta hue haiM-arthAt 21 322 meM aura 23 veM zataka meM 8-8 varga haiM-pratyekasapamA bhUta, sapA va mana sadhamA satva meM sapA paDalA 'sAlI vIDiM javajavajavagamUlagajIvattAe uvavannapuvA' zAlI vigerenA bhUganA 135thI utpanna thayA che? athavA utpana nathI thayA ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe hai-'haMtA goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto' / gautama ye mA bhane vAra athavA anaMtavAra zAlI vigerenA mULanA jIva rUpathI utpanna thayA che. evuM nathI ke zAlI vigeremAM prANa, bhUta, jIva ane satva pahelAM utpanna thayA nathI. paraMtu anaMta aparimita kALa sudhI pahelAM paNa jIvo zAlI vigerenA mULanA jIvapaNAthI utpanna thaI ja cUkyA hoya che. A pramANe agyAramAM zatakamAM pahelA utpala nAmanA uddezAmAM je 33 tetrIsa dvAre che, te badhA ahiyAM thahaNa karAyA che. A badhA dvAre ahiyAM pratyeka
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ , bhagavatIstre akaviMzatidvAviMzatitrayoviMzatizatakAnAm aSTASTavargAH santi tatra pratyekasmin varga / mUla kanda-skandhatvaka-zAkhA-pravAlapatrapuSpaphalabIjarUpAH dazadazodezAH santi-tatra , pratyekasmin udeze saMgra hya Ni, tathAhi-zAlyAdInAM jIvA mUlAditayA vyutkA , bAste kuta Agatyotpadyante 1, ekasamayena kati utpadhantera, epAm-apahAraH 3, zarIrAvagAhanA4, jJAnAvaraNIyAdikarmaNAm-vandhakAH 5, vedakAH 6, udayinaH 7, udIrakAH 8, lezyAvAn 9 dRSTiH 10, jJAnam 11, yoga:12, upayogaH 13, varNa gandhAdi 14, ucchvAsAdi 15, AhArakAnAhArakatvam 16, viratAviratatvam 17, sakriyAkriyatvam 18, saptavidhASTavidhavandhakatvam 19, . saMjJA 20, kapAya: 21, vedaH 22, vedavandhakatvam 23, samjhyasaGgitvam 24, indriyAnindriyatvam 25, kAlataH kiyaciraM sthitiH 26, mulAdi jIvaH pRthivIvarga meM mUla, kanda, skandha, tvak, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura pIjarUpa ye daza daza uddezaka haiM-so pratyeka uddezaka meM ina 33 chAroM ko lekara kathana kiyA gayA hai / ve 33 bAra isa prakAra se haiM-zAlyAdi koM ke jIva mUlAdirUpa se vyutkrAnta hue kahAM se Akara ke utpanna hote haiM 1 ekasamaya meM kitane utpanna hote haiN| inakA apahAra3 zarIrAvagAhanA jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI baMdhakatA5, vedaza6 udayayuktatA udIrakA lezyAyuktatA9, dRSTi10, jJAna11, yoga12 upayoga13, varNagandhAdi14, ucchvAsa Adi15, AhArakAnAhArakatA16, viratAviratasva17 lakriyA'kriyastha18, sasavidha aSTavidha baMdhakanA19, saMjJA20, kaSAya21, veda22, vedabaMdhakatA23 saMzyasaMjJitA24, sendriyatA25, udezAmAM saMgraha karAyA che. arthAt ekavIsamAM 22 bAvIsamAM ane 23 trevI. samAM zatakamAM 8-8 ATha ATha varga che. dareka vargamAM mUla, kanda, skaMdha - chAla zAkhA-DALa pravAla-paLa pAna, phUla, phaLa ane bIja rUpa dasa dasa udezAo che. ane dareka uddezAomAM A 33 tetrIsa tetrIsa dvArene laIne kathana karavAmAM Avela che. te tetrIsa dvArA A pramANe che.-zAlI vigerenA jI mULa vigere rUpathI vyutkrAMta thaIne kayAMthI AvIne utpanna thAya che 1 eka samayamAM keTalA utpanna thAya che 2 temane apAra 3 zarIranI avagAhanA 4 jJAnAvaraNIya vigere karmonuM baMdhawNuM, 5 vedaka 6 udayayuktapaNu 7 udIraka 8 lezyAyuktapaNu 9 dRSTi 10 jJAna 11 ga 12 upaga 13 varNagaMdha vigere 14 ucchavAsa vigere 15 AhArapaNu ane anAhArapaNuM 16 vIratAviratatva 17 sakriyAkriyapaNu 18 sAta prakAranuM ane aSTha prakAranuM baMdhapaNuM 19 saMjJA kaSAya 21 8 22 varabadhapaNuM 23 saMjJI asaMjJIpaNuM 24 Indriya sAhi
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prameyacandrikA TIkA za021 2.1 u.1 auSadhivanaspatizAlyAdigatajIvani0 223 jIvo bhUtvA punarmUlAdi jIvatvena tasya kiyaskAlaM sevanaM gatyAgatizca bhavati, evam-arU-tejo-cAyu-vanaspati-dvi-tri-vArindriya-tiryaka paJcendriya manuSyaparyantaM bhUtvA punarmUlAditvena kiyatkAlaM sevanaM gatyAgatizca 27, AhAraH 28, sthitiH 29, samudghAtaH 30, samavahatatvam 31, udvartanA 32, sarvamANabhUtajIvAnAM mUlAdiSu anan kambaH pUrvamutpattiH 33, / etAni trayastriMzadvArANi agre sarvatra yojanIyAni iti // sthiti26, mUlAdirUpa ko chor3akara punaH mUlAdirUpa se honA aura hokarake kitane kAlataka usakA vahAM rahanA evaM gamanAgamana karanA isI prakAra ap teja, vAyu, vanaspati, dIndriya, teindriya, cauindriya, tiryakrapaMcendriya aura manuSya paryanta hokara punaH mUlAdirUpa se honA aura kitane kAlataka vahAM rahanA evaM gamanAgamana karanA27, AhAra28, sthiti29 samudghAta30 samavahatatA31 udvarttanA32 evaM sarvaprANa bhUta jIvoM kA mUlavAdikoM meM aneka ghAra evaM anantabAra pahile utpanna honA33 ye33 dvAra haiM-inakI yojanA Age sarvatra karanI cAhiye, 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! zAlyAdimUlagata jIvoM kA prakAra jo Apa devAnupriya ne kahA hai-vaha sarvathA satya hI hai, kyoMki Asa ke jo vAkya hote haiM ve sarvathA satya hI hote haiN| isa prakAra kahakara gautama ne bhagavAn ko candanA kI aura namaskAra kiyA, vandanA tapaNuM ane anIndriyapaNu 25 sthiti 26 mULa vigere rUpane choDIne pharIthI mULa vigere rUpe utpanna thavuM. ane utpanna thaIne keTalA kALa sudhI teonuM tyAM rahevuM. ane avarajavara karavI 27 AhAra 28 sthiti 29 samudughAta 30 samavahatapaNu 31 urtanA 32 ane sarva prANabhUta chanuM mULa vigeremAM anekavAra ane anaMtavAra pahelA utpanna thavuM 33 A rIte A 33 tetrIsa dvAranI yAjanA AgaLa badheja karavI joIe. 'seva bhave / seva bhaMte ! tti' bhagavan zAhI vizere bhUgamA 2khelA jIvane prakAra ApI devAnupriye je kahyo che, te sarvathA satya che, kemake Asana vAka haMmezAM satya ja hoya che, A pramANe kahIne gautamasvAmI
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 224. . . . . . . . , bhagavatIya sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! zAlyAdimulajIvAnAM yaH prakAro devAnupriyeNa kathitaH sa evameva-sarvathA satyameva AptavAkyaH sarvathaiva satyatvAdityevaM kathayitvA gautamaH bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti / / 01 // . // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUnchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAm ekaviMzatizatakasya prathama varga prathamoddezakaH smaaptH|21.1.1|| namaskAra kara phira tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue ve apane sthAna para virAjamAna ho gaye // 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavanImUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA ||prthmvrg ke prathama uddezaka samApta // 21-1-1 // bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI tapa ane saMyamathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA teo potAne sthAne birAjamAna thaI gayA. sUtra 1che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI * prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakanA pahelA vargane . pahele uddezaka samApta ra1-1-1AA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za021 0 1 u. 2 sU01 zAlyAdi kandajIvagatanirUpaNam 225 atha dvitIyodezakaH reader prathamotake zAlyAdimUlajIvAnAm nirUpaNaM kRtam / ayAtra kandAdinIvAnAM nirUpaNAya dvitIyAdikA uddezakA nirUpayiSyante ityevaM saMbandhenAyAtasyAsya dvitIyodezakasyedamAdimaM sUtram -'aha bhaMte' hatyAdi || mUlapa - ' aha bhaMte! sAlI vIhI godhUma javajavajavANa eesiNaM je jIvA kaMdasAe vakase, te NaM bhaMte! jIvA kao - hiMto uvavajati, evaM kaMdAhigAreNa satra mUluddeso apariseso bhANiyantra jAtra asaI aduvaH abhavakhutto / sevaM bhaMte sevaM bhaMte ! tri' ||suu0 1 // egavIlaDsae paDhamavagassa bIo uddeso sammatI // 21-2 // chAyA -- atha bhadanta ! zalitrIhinodhUmayanamavayavAnAm eterSA khaDa jIvAH kandatayA avakramanti te khalu bhadanta ! jIvAH kebhya utpadyante, evaM kandA- ' dhikAre sa eva mUloddezo'parizeSo bhaNitavyo yAvad asakRd athavA anantakRtvaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 || ekaviMzatitamazatake prathamavargasya dvitIyodezakaH samAptaH // 21-1-2 // TIkA- 'aha bhaMte ! ' atha bhadanta ! 'sAlIvihIgodhUmajavajavajavANaM' zAMli brIhi godhUmayavayavayavAnAm 'eesi NaM' eteSAM zAlpAdInAM khalu saMbandhinaH 'je -dvitIya uddezaka prathama varga ke prathama uddezaka meM zAli Adi mUlagata jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai aba yahAM kanda Adi jIvoM kA nirUpaNa karane kaiM liye dvitIya Adika uddezakoM kA kathana, kiyA jAvegA - isI sambandha se Aye hue isa dvitIya uddezaka kA yaha Adi sUtra hai - ' aha bhaMte! sAlI vIhI godhUma javajayajavANa' ityAdi / pahelA varganA khIjA uddezAnA prAraMbha- pahelA vanA pahelA uddezAmAM zAlI vigerenA mULamAM rahela jIvAnu nirUpaNa karavAmAM Avyu che. have krantu vageremAM rahelA jIvAnu nirUpaNu karavA mATe khIjA vigere uddeza Anu kathana karavAmAM Avaze. eja sa dhI AvelA A bIjA uddezAnA prArabha karavAmAM Ave che. tenuM A paheluM' sUtra che.--- aha Mbha'te ! sAlI bIhI godhUmajavajavajavANa' - 4tyAhi Sc bha0 29
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226... : bhagavatIsUtre jIvA' ye jIvAH 'kaMdattAe vakamaMti' kandatayA avakrAmanti kandAkAreNotpadyante ityarthaH 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvAH kandAkArapariNavAste jIvA isyarthaH / 'kohino uvAjjati' kebhya utpadyante he bhadanta ! zAlinIhigodhUmayavAdInAM saMbandhino ye jIvA yavAdInAM kandarUpeNa samutpadhante te kandasthitajIvAH kebhyaH sthAnebhyo nairayikebhya stiyagbhyo devebhyo vA Agatya tatra utpadyante ? iti praznaH / uttaramAha-evaM' ityAdi, 'evaM kaMdAhigAreNa sacceva mUladeso apariseso bhANiyaco' evaM kandAdhikAre saeba mUloddezakaH prathamavargasya prathamoddezaka: aparizeSaH-saMpUrNaH bhaNitavyo'dhyetavyaH utpattyapahArAvagAhanAdikaH saMpUrNo'pi viSaya hAdhyetavyaH, kiyatparyantaM mRloddezaka ii paThanIya statrAha-'jAva' ityAdi, TIkArtha gautamasvAmI ne prabhu se ila sUtra dvArA aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina zAlI brIhi AdinoM ke kanda ke AkAra se jo jIva utpanna hote haiM 'te NaM bhaMte ! jIvA' he bhadanta ! ve jIva vahAM kahAM se Akara ke utpanna hote haiM-kyA nairayika se Akara ke utpanna hote hai ? yA tithaMcagati se Akarake utpana hote haiM ? yA manuSya gati se Akara ke utpanna hote haiM ? yA devagati se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM kaMdAhigAreNaM sacceva mUluiso apariseso bhANiyavyo' he gautama! isa kanda ke adhikAra meM vahI samasta mUla kA uddezaka yAvat aneka dhAra athavA anantayAra utpana hue haiN| yahAM taka kA kahanA cAhiye isI kathana meM utpatti, apahAra, avagAhanA Adi samasta viSaya AjAte haiM so ye samasta viSaya bhI yahAM pUrvoktAnusAra hI kahanA cAhiye, isa viSaya meM spaSTIkaraNa TIkArca-gautama svAmIe prabhune A sUtra dvArA evuM pUchayuM che kehe bhagavana A zAlI, vrIhI vigerenA kandanA AkArathI je o utpanna thAya cha, 've Na bhate ! jIvA' sApAna ta tyo yAMthI mAvIra te utpanna thAya che ? zuM narakamAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA tiryaMca gatithI AvIne utpanna thAya che ? athavA manuSya gatithI AvIne utpanna thAya che ? ke devagatithI AvIne utpanna thAya che ? A ana ttaramA prabhu gautama svAmIna De cha 3-' evaM kaMdAhigAreNa sacceva mUluddeso japariseso. bhANiyavvA' 3 gautama ! ma huna samayamA te saghaLe mULasaMbaMdhI udeze yAvatu anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thayA che ahi sudhInuM kathana kahevuM joIe. Aja kathanamAM utpatti, apAra
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyandrikA TIkA za021 va. u. su01 zAlyAdikandajIvagatanirUpaNam 227 - 'jAve asaI aduvA aNaMtakhutto' yAvad asakRd athavA anantakRtvaH, etatparyanta mUloddezakamakaraNaM sarvamapi vaktavyam tathAhi-phandAkAreNotpayamAnA jIvA kasmAt sthAnAdAgatyotpadhante iti praznasya tiryagragatito manuSyagatita aagtyo| spadhante na tu kadAcidapi nairayirugatito devagalita AgavAnAM kande utpatti bhavati devAnAM puSpAdizubhasthAne evotpatte rityuttaram / he bhadanta ! kande utpatsyamAnA jIvA ekasamayena kiyantaH tatra kande utpadyante iti dvitIyaH praznA, he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTata: saMkhyA asaMkhyeyA vA" jIvAH kandAkAreNotpadhante ityuttaram / evaM kandasthitajIvAnAM niSkAzanam / isa prakAra se haiM-zAli brIhi Adi ko ke kanda meM jo jIva utpanna hote haiM-ve yA to tithaMca gati se Aye hue jIva vahAM utpanna hote haiM, yA manuSya gati se Aye hue jIva vahAM utpanna hote haiM nairathika gati se: yA devagati se AyA huA jIca vahAM kandAkAra se utpanna nahIM hotaa| hai| kyoMki devagati se Aye hue jIva kA puSpAdirUpa zubhasthAna meM, hI utpAda hotA hai| aba gautamasvAmI kA dvitIya prazna aizA hai-he bhadanta ! kanda meM'. utpanna hone vAle jIva eka samaya meM yahAM kitane jIva kanda meM utpanna: hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! jaghanya se eka athavA do, athavA tIna jIva vahAM utpanna hote hai aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIva vahAM kanda ke AkAra se utpanna hote avagAhanA, vigere tamAma viSaya AvI jAya che. te A tamAma viSaya paNa ahiyAM pahelAM kahyA pramANe ja kahI le. A viSayanuM spaSTIkaraNa A rIte che-zAlI, vrIhi vigerenA kadamAM je cha utpanna thAya che, teo kAM te tiya ca gatithI AvelA jIve tyAM utpanna thAya che, athavA manuSya gatithI AvelA che tyAM utpanna thAya che, nArakIya gatithI AvelA che athavA devagatithI AvelA jIve tyAM indanA AkArathI utpanna thatA nathI. kema ke-devagatithI AvelA jIvana utpAta-utpatti puSpa vigere zubha sthAna mAMja thAya che. gautama svAmI pharIthI prabhune pUche che ke-he bhagavana kandamAM utpanna thavAvALA ja eka samayamAM tyAM kandamAM keTalA ja utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama jaghanyathI eka athavA be athavA traNa jIve tyAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228, . , . ___ bhagavatI asaMkhpotsapiNyavasarpiNI paryantaM pratisamayamapi yadi apahiyeta tadApi tato jIvAH niSkAzayituM na zaktA bhavantIti / he bhadanta ! kandajIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? iti praznaH, jaghanyenAGgulasya asaMkhyeyabhAgam utkRSTata ekadhanurArabhya navadhanuHparyantamityuttaramiti / he bhadanta ! kandajIvA jJAnAvaraNIyasya karmaNo vandhakA:-bandhanakAro bhavanti naveti praznaH, bandhakA eva kandajIvA bhavanti jJAnAvaraNIyasya karmaNo na tu abandhakAH evaM zAnAvaraNIyasya karmaNo vedakA bhavanti evamudayina udIrakA eva bhavanti haiM isI prakAra se kanda meM jo jIva sthita haiM una jIvoM kA niSkAzana asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI paryanta bhI yadi pratisamaya kiyA jAve to bhI usameM se pUre bAhara nahIM nikAle jA sakate haiM aba gautama svamI prabhu se aisA pUchate haiM -he bhadanta ! kandagata jIvoM kI kitanI bar3I zarIra kI avagAhanA kahI gaI hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! kandagata jIvoM kI jaghanya avagAhanA to agula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa avagAhanA ekadhanuSa se lekara nau dhanuSataka kI hotI hai / aba gautama ke isa prazna kA ki 'kandagata jIva jJAnAvaraNIya karma ke baMdhakartA hote haiM yA nahIM hote haiM ? uttara dete hue bhAvAn unase kahate haiM-he gautama! kanda jIva jJAnAbaraNIya karma ke baMdhatI hI hote haiM abandhaka nahIM hote haiN| isI prakAra le ve jJAnAvaraNIya ke vedaka hote haiM, udayavAle hote haiM, asaMkhyAta che tyAM kandanA AkArathI utpanna thAya che. e ja rIte kandamAM 27 24sA che, vaan| mapAra (nIsng:) asabhyAta Safel, avasarpiNI sudhI paNa je pratyeka samaye karavAmAM Ave te paNa temAMthI pUre pUrA bahAra kADhI zakatA nathI. ' have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana kanTamAM rahelA jIvonA zarIranI avagAhanA kevaDI moTI che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! kandamAM rahelA jInI jaghanya avagAhatA te aMga LanA asaMkhyamAM bhAga pramANa vALI hoya che. ane utkRSTa avagAhanA eka dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInI hoya che. have gautama vAmInA A praznanA ke "kandamAM rahelA jIva jJAnAvaraNIya kamane baMdha karanAra hoya che ke abaMdhaka hoya che? uttara ApatAM prabhu kahe che ke- he gautama ! kandanA jIva jJAnAvaraNIya karmane baMdha karanAra ja hoya che. abandhaka hotA nathI. eja rIte teo jJAnAvaraNIya karmanuM vedana karavAvALA hoya che, udayavALA " zAnAparaNIya
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 2.1 u.2 sU01 zAlAdi kandajIvagatanirUpaNam 229 na tu avedakAH, anudayinA, anudIrakA iti, evam antarAyakarmaparyantaM vAcyam , he bhadanta ! kandajIvAH kiM kRSNalezyAvanto bhavanti nIlalezyAvanto bhavanti, kApotikalezyAvanto vA bhavantIti praznaH kRSNAdilezyAviSaye SaD: viMzati baGgA vaktavyA bhavanti ityucaram / asaM proge SaDUmagAH, dvikasaMyoge dvAdazaH bhaGgAH trikasaM goge'STau bhaGgAH militvA SaDUviMzati maGgA jnyaatvyaaH| prakArastu muloddezake asmAbhiH pradarzita iti tata evAvagantavyaH / yoge kevala kAyayoginaH / upayoge sAkArAnAkAradvividhopayoginaH / anyAni varNAdhArabhyendriyaparyantAni aura udIraka hote haiN| avedaka, anudadyavAle aura anudIraka nahIM hote haiN| isI prakAra kA kathana antarAdha karma taka jAnanA cAhiye, aba gautama ne prabhu se jo aisA pUchA hai ki kanda jIva kyA kRSNalezyAvAle hote haiM yA nIlalezyAvAle hote haiM ? yA kApotalezyAvAle hote haiM ? so isa prazna ke uttara meM prabhu ne gautama le aisA . kahA hai ki kRSNAdilezyA ke viSaya meM he gautama ! 26 bhaMga hote haiMjo isa prakAra se haiM asaMyoga meM 6 aMga, dvikasaMyoga meM 12 bhaMga aura trikasaMyoga meM 8 bhaMga hote haiM ina bhaMgoM ke viSaya meM khulAsA mUlodezaka meM kiyA jA cukA hai ataH ye 26 aMga leipAsambandhI vahIM se jAnanA cAhiye / yoga meM ye kevala kAyayogI hI hote haiN| upayoga meM ye sAkAra aura anAkAra donoM prakAra ke upayogavAle hote haiN| varNa se lekara indriya taka ke anya dvAroM ko utpalodezaka meM jaise kahe gaye hoya che, ane udIraNa karanArA hoya che, avedaka vALA, ane anudIraka hatA nathI. Aja pramANenuM kathana aMtarAya karma sudhI samajavuM. have gautama svAmIe prabhune je evuM pUchayuM che ke-kandajI zuM kRSNa lezyAvALA hoya che ? athavA nIlalezyAvALA hoya che ? athavA kApatika lezyAvALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhue gautama svAmIne evuM kahyuM che ke kRSNa vigere lezyAnA saMbaMdhamAM he gautama! 26 chavvIsa bho thAya che. je A pramANe che-asaMgI 6 cha saMga dvikasAgI 12 bAra bhaMga tathA trikasaMgI 8 ATha bhaMga thAya che. A bhaMga saMbaMdhI kathana mala9. zAmAM kahyuM che. jethI A leNyAsaMbaMdhI 26 chavIsa bhaMga tyAMthI ja samajI levA rogamAM teo phakta kAyagI ja heya che. upagamAM teo sAkAra ane nirAkAra ema banne prakAranA upagavALA hoya che. varNathI laIne indriya sudhInA bIjA dvAre saMbadhI kathana utpalaudezamAM je pramANe kahyuM che, teja pramANenuM samajavuM.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 bhagavatIstra dvAdazadvArANi utpaloddezakavad vicAraNIyAni / kandajIvAH kandajIvatvena kiyatkA-, laparyantaM tiSThantIti praznaH / jaghanyato'ntarmuhartam utkRSTato asaMkhpeyaM kAlaM tiSThanti kande kandajIvA ityuttaram / zAlyAdijIvAno kande sthitiH pRthivIkAyike sthitiH' punarapi zAlyAdikande evaM rUpeNa te jIvAH kiyatkAlaparyantaM kandasya sevana kurvanti kiyatkAlaparyantaM gamanAgamanaM ca kurvanti ? iti praznaH bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe utkRSTato'saMkhyAvabhavaparyantaM gamanAgamanaM bhavatItyuttaram / evam-etena , abhilApena-aptenovAyujIvaviSaye'pi pRthivIkAyamUtravavyAkhyA vidhAtavyA / / haiN| vaise hI jAnanA cAhiye gautama ke isa prazna kA ki 'kandajIva kandajIvarUpa se kitane kAlataka rahate haiN| uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki ye jaghanya se antarmuhUrtataka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAlataka kanma.meM jIvarUpa se rahate haiN| zAlyAdi jIvoM kI kanda meM sthiti phira vahA~ se marakara pRthivIkAyika meM sthiti aura punaH vahAM se mara kara zAlyAdikanda meM sthiti isa rUpa se ve jIva kitane kAlataka kanda kA sevana karate haiM aura kitane kAlataka isa prakAra se ve gamanAgamana karate rahate haiM ? to isa prazna ke uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki he gautama! bhavakI apekSA lekara jaghanya se do mazgrahaNataka aura utkRSTa se asaMkhyAta bhavagrahaNataka unakA gamanAgamana hotA rahatA hai isI abhilApa . ke anusAra apa, teja, vAyu, ina jIvoM ke hone ke viSaya meM bhI pRthivIkAya sUtra ke jaisI vyAkhyA karanI cAhiye, vanaspati meM bhava ko have gautama svAmI prabhune pUche che ke-he bhagavAna - "kacjIva kanTa bIjarUpathI keTalA kALa sudhI rahe che? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhue kahyuM ke-jaghanyathI antarmuhUrta sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAtakALa sudhI kadamAM varUpathI rahe che. zAlI vigere jIvanI kandamAM sthiti, pachI tyAMthI marIne pRthviIkAyikapaNAmAM sthiti ane pharI tyAMthI marIne zAlI vigeremAM sthiti A pramANe te che keTalA kALa sudhI kadanuM sevana kare che ? ane keTalA kALa sudhI A rIte teo avara javara kare che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he nautama! bhavanI apekSAe jaghanyathI be bhava grahaNa sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAta bhava grahaNa sudhI teonuM gamanAgamana-avara javara thato rahe che. A abhilApa pramANe aprakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, A jInA havAnA saMbaMdhamAM paNa pRthvIkAyika sUtranI * mAphaka vyAkhyA samajI levI joIe. vanaspati sUtramAM bhAva saMbaMdhI utkRSTathI
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramendrakA TIkA i021 6.1 7.2 301 zAvyAdi kandajIgata nirUpaNam 231 narapati bhavamAzritya usva. paeNNAna tAni bhavagrahaNAni, kAlamAzritya utkarSeNa anantaM kAlaM vanaspatikAlamityarthaH / evaM dvi-tri- caturindriya- tiryakpaJcendriyamanuSyaparyantaM sthitirgamanAgamanaM ca utpaloddezaka gRhItazAlyAdi mUlakajIdamakaraNavad vyAkhyeyam / kandajIvAnAmAhArastu dravyato'nantamadezikadravyaviSayaka : prajJApanAyA aSTAviMzatitamapadagatA hA ro dezakaca vijJeyaH / sthitirjaghanyena anta utkRSTa varSapRthakatvaM dvi varSAdArabhya navavarSaparyantam / kandajIvAnAM vedanA lekara utkRSTa se anantabhava grahaNa hai, aura kAla ko lekara vanaspatikAya kA anantakAlarUpa ananta kAla hai / isI prakAra se hIndriya, teindriya, caturindriya, tiryak paJcendriya aura manuSya inake hone ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye arthAt kandagata jIva vahAM se marakara yadi dvIndriya Adi rUpa meM utpanna ho jAtA hai aura punaH vahA~ se mara kara phira vaha zAlyAdi ke kanda meM utpanna ho jAtA hai to isa prakAra se vaha kanda meM jIvarUpa se kabataka rahatA hai ? aura kabataka isa prakAra se vaha gamanAgamana karatA rahatA hai ! to isake uttara meM prabhune kahA hai ki he gautama ! pozaka meM gRhIta zAsyAdimUlaka jIva ke prakaraNa ke jaisA isakA uttara samajhanA cAhiye kandagata jIvoM kA AhAra dravya kI apekSA ananta pradezoM vAle dravya kA hotA hai isa viSaya kA kathana prajJApanA ke aTThAIsaveM pada meM kathita AhAroddezaka ke jaisA jAnanA cAhiye inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrtataka kI hotI hai aura utkRSTa se varSapRthaktva kI do varSa se lekara 9 varSataka kI hotI hai| anantabhanna grahaNa karela che, ane kALane laIne vanaspatikAyanuM anantakALarUpa ananta kALa che. A rIte e Indriya, traNa iMdriya, tiyAca pacendriya ane manuSyanA hovAnA saMbadhamAM paNa samajI levuM, arthAt kaMdamAM rahela jIvA tyAMthI marIne jo e indriya vigere rUpathI utpanna thaI jAya che, te e rIte te jIvarUpathI kandamAM kyAM sudhI rahe che ? ane kayAM sudhI A rIte avarajavara kare che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! utpala uddezAmAM grahaNa karela zAlI vigera mULanA jIvAnA kathana pramANe A praznane uttara samajavA. kendramAM rahelA jIvAnA AhAra dravyanI apekSAe ananta pradezAvALA dUbyAnA haiAya che, A viSayanuM kathana prajJApanA sUtranA 28 aThayAvIsamAM' padamAM kahela AhAra uddezAnI jema ja samajavu'. temanI sthiti jAnyathI eka antarmuhUta' sudhInI hoya che. ane utkRSTathI varSo pRthanI
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre kaSAyamAraNAntikAstrayaH samudghAtaH / samavaddatA api mriyante asamavahatA vA mriyante / tathA udvRttAste kanda jIvAH tiryakSu manuSyeSu cotpadyante / he bhadanta ! sarve prANAH sarve bhUtAH sarve jIvAH sarve saccAH kande samutnapUrvAH kimitipraznaH, he gautama! anekavAramanantavAram vA sarve jIvAdayaH kande pUrvaM samutpannA ityuttaram | 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti hai bhadanta ! kandAzritajIvAnAmutpatti zarIrAvagAhanAdikaviSaye yat devAnumiyeNa kathitam tad evameva-sarvathA satyameveti kathayitvA gautamo bhagavantaM banda te namasyati, after namasthitvA saMzyena tapamA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH // 01 // // ekaviMzatitamazana ke prathamavargasya dvItIyodezakaH samAptaH // 21-1-2 // 2 phanda jIvoM ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta hote haiM / ye samavahata hokara bhI marate haiM asamavahata hokara ke bhI marate haiM / udavRtta hue ve kandajIba tiryaJcoM meM evaM manuSyoM meM utpanna hote haiN| samasta prANa, samastabhUta, samastajIva samasta satva he bhadanta ! kyA pahile kanda meM utpanna hue haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu ne unase aisA kahA- he gautama! hAM, pahile anekavAra athavA anantavAra ye saba jIvAdika kanda meM utpanna hue haiM / 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta jIvoM kI utpatti zarIrAvagAhanA Adi ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA satya hI hai? aisA kahakara gautamane arthAt e varSathI laIne 9 nava varSa sudhInI hAya che. kandanA jIvAne vedanA thAya, ane mAraNAntika e traNa samuddAta hoya che. tee samavahata thaIne paNa mare che, ane asamavahata thai ne paNa mare che. uMvRtta thayelA te kansanA jIve tiyA~cAmAM ane manuSyAmAM utpanna thAya che. saghaLA pANu, saghaLAbhUta, saghaLA jIvA, saghaLA satvA hai bhagavan pahelA kendramAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhue kahyu kes gautama ! hA, pahelA anekavAra athavA jJAnantavAra- tetheo aghAlavA vagere paDesAM unhamA utpanna thayA che, 'seva - bhaMve ! seva bhave ! tti' he bhagavan unmAM raDelA bhavAnI utpatti, zarIranI avagAhanA vigere viSayamAM ApadevAnu priya je kathana karyuM che, te sathA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 6.1 7.2 su01 zAlyAdi kandagatajIvanirUpaNam 233 prabhu ko vandanA kI - namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye. ||stuu0 1 // jainAcArya jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta' "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyA ke ekavIsaveM zatakakA prathama varga kA dvitIyodezaka samApta // 21-1-2 // satya ja che, Apanu kathana saCthA satya che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vadanA karI namaskAra karyo te pachI te tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatAthakA peAtAne sthAne birAjamAna thayA ! sU. 15 jainAcAya jainadhama divAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakAna pahelA va"nA.. bIjo uddeza samAsa // 21-1-25 bha0 30 U2 Ni 1 : 35 e 1+ 1 """
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 ...'. . . . . . . . . . . . bhagavatIce . . . atha prathamavargasya tRtIyoddezakaH prArabhyate // ., zAlyAdi vanaspatikandAzritajIvAnAmutpatyAdikaM nirUpya tRtIye skandhApAzritajIvAnAM samutpAdAdikaM nirUpayiSyate, ityevaM saMvandhenAyAtasyAsya tRtI. yodezakasyedamAdimaM sUtram-'evaM khaMdhe vi' ityAdi / mUlam-'evaM khaMdhevi udesao neyambo // 21-3 // evaM tayAe vi uddeso bhANiyanvo // 21-4 // sAle vi uddeso bhANiyabvo // 21-5 // pavAla vi uddelo bhANiyavo // 21-6 // patte vi uddeso bhANiyavvo // 21-7 // ee satta vi uddesagA aparilesA jahA mUle tahA neyavA suu01|| chAyA-evaM skandhe'pi uddezako jnyaatvyH||21||3|| evaM tvacAyAmuddezo bhaNitavyaH // 21-4 // zAkhAyAmapi uddezo bhaNitavyaH // 21 // 5 // prabAle'pi uddezo bhaNitavyaH / 21 / 6 / patre'pi uddezo bhaNitavyaH // 217 ete saptApi uddezakA aparizeSA yathAmULe tathA jJAtavyAH / suu01|| TIkA-evaM khaMdhe vi' evam-skandavat skandhe'pi 'uddesI neyamvo' uddezako jJAtavyaH skandakozikavadeva skandhaviSayakA tRtIyoddezako'pi jJAtavyaH, prathamavarga kA tRtIya uddezaka prAraMbha zAli Adi banaspatiyoM ke kandAzrita jIvoM kI utpatti Adi kA nirUpaNa karake isa tRtIya uddezaka meM skandha Adi ke Azrita jIvoM ke samutpAta Adi kA nirUpaNa kareMge-ataH isa sambandha se Agata isa tRtIya uddezaka kA 'evaM-khaMdhe vi' ityAdi yaha pahilA sUtra hai TIkArtha-kanda ke jaisA skandha meM bhI 'uddesao neyavyo' uddezaka jAnanA cAhiye arthAt kandoddezaka ke jaisA hI skandha viSayaka zAlI vigerenA kaMdanA AzayathI rahelA nI utpatti vigerenuM nirUpaNa karIne have A trIjA uddezAmAM kaI :vigerenA AzrayathI rahelA janA samutpAta vigerenuM nirUpaNa karavAmAM Avaze-te kAraNathI A saMbaMdhathI AvelA A trIjA uddezAnuM paheluM sUtra A pramANe che. 'evaM khaMdhe vi' tyAhi TI-nI bhA4 mA 5 'uddesao neyamvo' deza sabharavA. arthAt kaMda uddezakanA varNana pramANe ja A skaMdha saMbaMdhI trIjA udezAnuM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za021 3.1 u, 3-7 skandhAdyAzritajIvanirUpaNam 5 he bhadanta ! zalinI higodhUmayavayavayavasaMvandhino jIvA' zAlyAdInI: skandharUpeNAvakrAmanti te jIvAH kutaH sthAnAdAgatya tatrautpardhante ki nirayAt anyasmAdveti praznaH viryagbhyo manuSyebhyo vA Agatya skandhe samutpadyante taMtra skandhe ekasamayena kiyanto jIvA utpadyante iti praznaH jaghanyena eko vA, dvau vA, 'yo vA utkRSTata: saMkhyeyA vA asaMkhye yA vA jIvA utpadhante ityuttaramAzarIrAvagAhanaM kiyaditi praznaH jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato nava dhanuH tRtIya uddeza bhI samajhanA cAhiye yahAM para bhI gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-zAli, brIhi, godhUma, cava, evaM yakyava saMbaMdhI jo jIvI ve jaba ina zAlyAdikoM ke skandharUpa se utpanna hote haiM to ve jIva kahAM se Akara vahAM utpanna hote haiM? kyA naraka se Akarake utpanna hote haiM? yA anya aura kisI gati se Akara ke yahAM utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama le kahate haiM-he gautama? zAlyAdi ke skandha meM jo jIva utpanna hote haiM ve tiryaJca gati se yA manuSyagati se Akarake vahAM utpanna hote haiM-usa skandha meM eka samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM to isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! jaghanya se eka, athavA do athavA-tIna jIva utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIva vahAM utpanna hote haiN| inake zarIra kI avagA. hanA kitanI hotI hai ? to prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama / unake zarIra kI avagAhanA jaghanya se aGgula ke asaMkhyAtave bhAga varNana paNa samajavuM. A viSayamAM paNa gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-zAli, vrIhI ghauM, yava ane thavayava saMbaMdhI je jIve che, te jyAre A zAlI vigerenA saMbaMdhathI utpanna thAya che, te te jI kayAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? zuM narakathI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA bIjI koI gatithI AvIne tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama! zAlI vigerenA kadhamAM je cha utpanna thAya che, te ja tiryaMcagatithI athavA manuSyagatithI AvIne tyAM utpanna thAya che, te kaMdhamAM eka samayamAM keTalA tyAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama 1 jaghanyathI eka, athavA be, athavA traNa, cha utpana thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIve tyAM utpanna thAya che. teonA zarIranI avagAhanA keTalI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che kehe gautama! teonA zarIranI avagAhanA jaghanyathI eka AMgaLanA asa,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle paryantam ityuttaram / evaM mAnAvaraNIyasya karmaNo bandhakatvAbandhakatve kRSNAdi lezyAyAm ityAdau praznottare avagantavye evaM kiyat kAlaM sthiti rityAramya sarve bhANA utpannapUrvA, kimiti etAvatparyantapraznottare jJAtavye, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti yaavdvihrtiiti| evaMvidhairabhilApaiH tvacAyAm4, zAkhAyAm5, pravAle, pame7, / ete saptApi mUlAdArabhya patraparyantaM saptodezakAH 'aparisesA' aparizeSAH 'pramANa aura utkRSTa se nau dhanuSapramANa hotI hai, isI prakAra se jJAnAdhiraNIya karma ke dhandhakatva meM aura apandhakatva meM evaM kRSNAdi lezyA ke sambandha meM ityAdi meM prazna karake uttara jAnanA cAhiye isI prakAra se inakI skanda meM kitane kAla taka sthiti rahatI hai ? yahA~ se lekara khamastANa, samastabhUta, samastajIva, samasta sattva ye saSa pahile skandha meM utpanna hue haiM ? yahAM taka ke prazna aura uttara jAnanA cAhiye yaha 'lava viSaya pIche varNita ho cukA hai-so vahAM se dekhanA cAhiye sevaM bhata' sevaM bhaMte! he bhadanta! skandhagata jIvoM ke sambandha meM jaisA Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA, satya hI hai| aisA kaha kara ve "gautama ! prabhu ko vandana evaM namaskAra kara tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAnapara virAjamAna ho gye| isI prakAra ke abhilApoM se tvacA meM4, zAkhA meM5, pravAla meM6, patra7 jo uddezaka haiM ve uddezaka bhI mUla se lekara saba patra paryanta * khyAta, bhAga pramANa ane utkRSTathI nava dhanuSa pramANe heya che. e ja rIte jJAnAvaraNIya karmanA baMdhapaNumAM ane akhaMdhapaNAmAM ane kRSNa vigere lezyAnA saMbaMdhamAM vigere viSayamAM praznottara samajavA eja rIte "kadhamAM * teonI sthiti keTalA kALa sudhI rahe che A kathanathI laIne saghaLA prANa, ! saghaLAbhUta, samasta jIva, saghaLA satva, A badhA pahelAM skaMdhamAM utpanna thiyA cha ? mAtA sudhInA prazna bhane uttara sabha . 'sevaM bhaMte sevaM - 'bho|' tyA san 24 mA 2 7vAnA samayamA 5 pArnu priye je pramANe kahyuM che, te sarvathA satya ja che. Apa devAnupriyanuM kathana satya ja che A pramANe kahIne gautamasvAmI prabhune vaMdanA karI tapa ane saMyamathI * pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA potAne sthAne birAjamAna thaI gayA. . bhAbhAnA amitApothI spayAmA 4, zAmAmA 5, pravAsamA , patramAM 7 je uddezAo che, te udezAo paNa mULathI laIne patra sudhImAM 7
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ maindrikA TIkA za021 naM.1 u. 3-7 skandhAdyAzritajIvanirUpaNam 20 :- saMpUrNI : 'jahAmUle' yathAmUle, yathAmUlamuddizya - proktAH 'tahA neyanvA' tathA netanyAH - tathaiva vyAkhyeyAH nAnyatheti // 1 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha-pasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakrama vizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAm ekaviMzatizatakasya prathamavarge tRtIyodezA dArabhyA saptodezakAH samAptAH // 21-17 // gayA. sAta ho jAte haiM to inakA sagha kA vyAkhyAna mUloddezaka meM jaisA kahA hai vaisA hI kahanA cAhiye anya rUpa se nahIM1 / isa prakAra yahAM taka uddezaka samApta ho jAte haiM 21-1-7 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta. "bhagavatI sUtra " kI prameva candrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA prathamavarga ke tIsare uddeze se sAta uddeze samApta // 21-1-7 // sAta thaI jAya che. A tamAma uddezAenu varguna mULanA uddezAmAM je pramANe che, te prabhAtuM vazunarI bevu lehaye. anya rIte nahI. sU0 1 // A rIte ahiM sudhImAM cha sAta uddezAe samApta thAya che. 21-1-chA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakanA pahelA varganA trIjA uddezAthI sAta uddeza sabhApta // 21-1-7 // Pin
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhagavatIcatre atha puSpaphalabIjaviSayAn aSTamanacamaMdazamoddezakAnAha - ' evaM puSphe vi' ityAdi / mUlam -' evaM puSphe vi uddesao naMvaraM devA uvavajjati jahA~ uppalude se cattAri lessAo asII bhaMgA ogAhaNA jahanneNaM aMgulasta - asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM aMgulapuhuttaM sesaM taM caiva sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti / 2118 | jahA pupphe evaM phale vi uddesao apariseMso bhANiyavvo ||21|9| evaM bIe vi uddesao | 21|10| ee dasa uddesA ||suu010 // 'emavIsaime sae paDhamo vaggo samattI 21-1-10 chAyA - evaM puSpe'pi uddezakaH navaraM devA upapadyante yathA utpalAdeza ke catasro lezyAH azItirmaGgAH avagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato'GgulapRthaktvam zeSaM tadeva tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti / 21-8 / yathA puSpe evaM phale'pi uddeza ko'parizeSo bhaNitavyaH / 21-9 / evaM bIje'pi uddezakaH |21|10| ete daza uddezakAH 10 sU0 10 ! | ekaviMzatizata ke prathamavargaH samAptaH / TIkA -- ' evaM puSphe vi uddesao' evam mUlo dezakAdivadeva puSpeSi puSpa ghaTitaH puSSanAmako dezako jJAtavyaH mULa kAdyuddezakApekSayA puSpoddezakasya yo bhedaH aMba sUtrakAra - phala evaM bIja viSayaka AThaveM, nauveM aura dazaveM udezakoM kA kathana karate haiM- 'evaM puSphe vi uddesao - navaraM' ityAdi / 1 TIkArtha -- mUloddezaka Adi ke jaisA puSpa meM bhI puSpaghaTita puSpanAmakA uddezaka jAnanA cAhiye mUlaka Adi uddezakoM kI apekSA have puSpa, phaLa ane khIja samadhI AThamA navamA ane dazamA uddezAAnuM kathana karavAmAM Ave che ' eva pupphe vi uddesao-navara ' tyAhi DhIkA--mULanA uddezA pramANe puSpamAM paNu puSpa ghaTita puSpa nAmanA uddeze| samajave, mUla vigere uddezAonI apekSAe puSpa uddezakamAM je bheda
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracandrikA TIkA, za021 va. 1 u.8-10 puSpaphalabIjagata jIvanirUpaNam 239 tameva darzayati- 'z2abaraM' ityAdi, 'navara devA uvavajjaMti jahA uppalahe se' navaramkevaLam devA utpadyate yathotpala dazake mUlAdau devAnAmutpattirna varNitA azubhasthAne devotpatteranaGgIkArAt iha puSpe tu devA api utpadyante yathotpalodezake varNitam ramaica bhedaH mUlAdezakApekSayA puSpoddezakasya / tathA 'cacAri lessAo' catasro lezyAH puSpajIvAnAm etadaMze'pi mUlAdyudezakApekSayA vailakSaNyam 'asoIbhaMgA' azIti bhaGgAH lezyAsaMbandhinaH puSpajIvAnAm / catasRSu lezyAsu ekatve catvAro bhaGgA 4, tathA cavasRSu bahutve catvAro bhaGgAH4, tathA padacatuSTaye su dvikasaMyegeSu pratyekaM caturbhaGgikAsadbhAvAt caturviMzatirbhaGgAH 24 / tathA caturSu puSpodezakakA jo bheda hai use aba sUtrakAra yoM prakaTa karate haiM-ve kahate haiM 'navaraM devA ubavajaMti' puSpa meM deva bhI utpana hote haiM - tAtparya aisA hai ki jisa prakAra se utpaloddezaka meM mUlAdi meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai aisA kahA gayA hai kyoM ki mUlAdirUpa azubha sthAnoM meM devoM kI utpatti aGgIkAra nahIM kI gaI hai parantu isa puSpodezaka meM to deva bhI 'puSpa meM utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai' tathA 'cantAri lessAo' puSpodezaka meM puSpa jIvoM ke cAra leiyAe~ kahI gaI haiM mUlAdi uddezakoM kI apekSA puSpajIvoM ke isa aMza meM bhI bhinnatA hai inake inalezyAoM ke 80 bhaMga kahe gaye haiM / ve isa prakAra se haiM - cAra lezyAoM meM ekatva meM cAra bhaMga hote haiM aura anekatva meM bhI cAra bhaMga hote haiM-kula ye asaMyogI bhaMga ho jAte haiN| cAralezyAoM meM dvikasaMyogI6 bhaMga hote haiM aura phira ina chaha bhaMgoM meM se pratyeka bhaMga ke ekatva aura 'bahutva ko che, sUtrAra- have te lehane agara reche-te che, 'navara' devA utravajjaMti' puSpamAM devA paNa utpanna thAya che. kahevAnu tApa e che ke-je rIte utpala uddezAmAM mUla vigeremAM devAnI utpatti thatI nathI. e pramANe kahe. vAmAM Avyu che kemake mUla vigere rUpa azubha sthAnAmAM devAnI utpatti svIkArela nathI paNa A puSpa uddezAmAM te puSpamAM deva utpanna thAya che, e pramANe kahyuM che, tathA dhAri cheghAlo' puSpa uddezAmAM puSpanA jIvAne 4 cAra laizyAo kahI che. mULa vigere uddezAonI apekSAe puSpanA jIvanu zamAM paNa bhinnapathujIdAi che, tene A vaizyAonA 80, ezI bhagA kahyA che te A pramANe che. cAra lephsAenA ekapaNAmAM 4 cAra bhagA thAya che. ane anekapaNAmAM paNa 4 cAra bhagA thAya che. A rIte 8 A 8 ATha bhagA asayAgImAM thaI jAya che.. cAra vaizyAonA dvikasa'cAgaNI lagA hAya che, ane chuM. bhageAmAM dareka bhagenA ekapaNA ane aneka
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 . ... :: . . bhagavatIstre trikasaMyogeSu pratyekamaSTAnAM bhaGgAnAM sadbhAvAt dvAtriMzad bhaGgAH 32 / catuSkasaMyoge va SoDaza bhaGgAH16 / tadevaM sarvasaMkalanayA 80 azIti bhaGgAH lezyAsaMbandhino bhavanti / ayamapi bhedo mUlAdhUddezakApekSayA pusspoddeshksyeti| 'ogAhaNA jahanneNaM aMgularasa asaMkhejjaibhaga' avagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeya bhAgam zarIrasaMbandhinI avagAhanA puppajIvAnAm jaghanyato'GgulasyAsaMkhyeyabhAgamamANA bhvtiityrthH| 'uko se aMgulapuhutta utkRSTato'gulapRthaktvam / dvayagulAdArabhya navAGgulaparyantamavagAhanA utkRSTato bhavati / uktaMca 'mule kaMde khadhe, nyAya sAle evaalpttey| .. sattamu dhaNupuhuttaM aMgulio puSphaphalabIe // // chAyAM-mUle kande skandhe tvaci zAle pravAle patre c| ___saptasvapi dhanuHpRthakUtvaM puSpaphalabIjeSu ajhaMgulipRthakatvam // 1 // lekara 4-4 bhaMga aura ho jAte haiM isa prakAra se kula dvikasaMyogI bhaMga caubIsa hote haiN| trikasaMyogI ke cAra vikalpa hote haiM aura eka 2 vikalpa ke ATha 2 bhaMga hote haiM kula yahAM para 32 bhaMga ho jAte haiN| catuSka saMyoga meM 16 bhaMga hote haiM isa prakAra satha bhaMga milakara 80 bhaMga hote haiM / 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejahabhAga' puSpajIvoM ke zarIra ko avagAhanA jaghanyase aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura 'ukkoseNaM aMgulapuhuttaM' utkRSTa se do aGgula se lekara 9 aGgulattaka hotI hai| kahA bhI hai- . . 'mUle kaMde khaMdhe' ityaadi| . . mUlagata jIva kI, kandagata kI, skandhagata jIva kI svacAgata jIva kI zAlA-zAkhAgata-jIva kI pravAlagata jIva kI evaM patragata jIva kI paNathI 4-4, cAra cAra baMge bIjA thAya che. A pramANe brikasaMgI kula aMge covIsa thAya che. trika saMcAgamAM 4 cAra vikalpa thAya che. ane eka eka vikalpane ATha ATha bhego thAya che. e rIte ahiyAM kula 32 batrIsa 'bhago thaI jAya che. cAra sacogamAM 16 seLa bhego thAya che. A rIte mayA mAge bhagAna yusa 80 sI manI thIya che. 'ogAhaNA jahaNeNa aMgulesa' asaMkhejaibhAgaM' pu0panA vono zarIranA iqaa dhanyathA sa bhajana maNyAta mA pramANADAya, cha, bhane 'ukoseNaM aMgulaputta yA meM bhAgathIna navIna sudhA DAya cha / pa'-mUle kade khaMdhe' yA bhUmAtA nI, bhA 2al jIvanI; kaMdhamAM rahelA jIvanI, tvacAmAM rahelA jIvanI zAkhA-DoLamAM
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za021 va.1 u.8-10 puSpaphalabI jagatajIva nirUpaNam 241 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva, yatra yatra pUrvApekSayA vailakSaNyaM tat tat pradarzitaM svayameva / etad vyatiriktaM sarvamapi tadeva - mUlako dezakoktameva jJAtavyamiti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte |tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / hebhadante / puSM" saMbandhinIvaviSaye yad dev| tupriyeNa kathitaM tat evameva sarvathA satyameva iti kathayitvA gautama bhagavantaM vanditvA namastviA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti | youtdezako'STamaH samAptaH // 8 // ina sAtoM kI utkRSTa avagAhanA do dhanuSa se lekara 9- dhanuSa taka kI hotI hai evaM puSpa, phala aura bIja inake jIvoM kI unda avagAhanA do agula se lekara 9 agulataka hotI hai / 'semaM taM 'deva' isa prakAra jahAM 2 pUrva kathana kI apekSA bhinnatA hai vaha prakaTa karake artha sUtrakAra kahate haiM ki ora lava kathana jaisA pUrva meM mUlodezaka meM kahA jA cukA hai vaisA hI yahAM para bhI kahanA cAhiye 'sevaM bhate seva bhaMte ? nti' he bhadanta ! puSpasaMbaMdhIjIva ke viSaya meM jo Apa devAnu priya ne kahA hai vaha sarvathA satya hI hai2- aisA kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhavita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| AThavAM puSpodezaka samApta // 21-1-8 // 156 rahelA jIvanI pravAla-ku'paLamAM rahelA jIvanI ane patra-pAMdaDAmAM rahelA jIvanI A sAtenI utkRSTa avagAhanA e dhanuSathI laIne 9 nava dhanuSa sudhInI hAya che. tathA puSpa, phaLa, ane bI mAM rahelAM jIvAnI utkRSTathI - avagAhanA me yAMgajathI sahane navAMgaNa sudhI hoya che, 'sesa' taM ceva A rIte jyAM jyAM pahelAnA kathananI apekSAe judApaNuM che, te tamAma batAvIne have sUtrakAra kahe che ke-khAkInuM tamAma kathana pahelAM mULanA udde zAmAM kahevAmAM Avela che. eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa sama4. 'seva bha'te ! sevamatetti' he lagavan puSpamAM raDelA lavAnA sabhadhabha Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che, te tamAma kathana savathA satya che. Apa devAnupriyantu' kaMthana satya ja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe bhagavAnane vandanA karI namaskAra karyAM vaMdanA namaskAra karIne te pachI tee sayama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAna para birAjamAna thayA.", ra... AThame puSpa uddezA samApta 5 21--18 B bha0 31 - 1m
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre 'jahA pupphe evaM phale vi uddesao apariseso bhANiyanyo yathA puSpe evaM phale'pi uddezako'parizeSo bhaNitavyaH puSpoddezakavat phaloddezako'pi sarvathA sajAtIya stathaiva varNanIyaH, bhedastu etAvAneva yat puSpasthAne phalapadamadhyetavyam / evaM bIe vi uddesao' evaM vIje'pi uddezakaH puSpoddezakavat vIjoddazako'pi sarvathaiva samAnatayA vaktavyaiti / ekaviMzati zatakasya prathamavarga zAlyAdInAM varNanaM mUlakandaskandha, tvacA, zAkhA, pravAla patrapuSpaphalabIjai dezakaiH kRtam , kA mUlAdInAM dazaviSayatvAt ekaikaviSayaka ekaikoddezaka tathAca mUlAdi daza 'jahA pupphe evaM phale vi uddesao aparileso bhANiyavyo' jaisA prathana puSpa ke sambandha meM kahA gayA hai, vaisAhI samasta kathana phala aura thIja ke sambandha meM bhI kahanA cAhiye arthAt puSpa kA sajAtIya hone se phaloddezaka bhI puSpoddezaka ke jaisA hI vyAkhyA se yukta karanA pAhiye phaloddezaka kA varNana karate samaya puSpa ke sthAna meM phala pad kA prayoga karake AlApaka kahanA cAhiye 'evaM bIe vi uddesaoM' bIja ke sambandha meM bhI puSpoddezaka ke jaisA sarvathA hI samAna hone ke kAraNa uddezaka kahanA cAhiye, 21 ve zataka ke prathamavarga meM zAli Adi ko kA varNana mUla-kanda-skandha-tvacA-zAkhA-pravAla-patra-puSpa-phala-bIja ina dazakoM se kiyA gayA hai inameM mUla AdikoM ko daza viSayavAlA hone se eka eka viSayavAlA unakA eka eka uddezaka hai isa prakAra mUla 'jahA pupphe evaM phaLevi udesao apariseso bhANiyantro' panA saMbadhamAM je pramANe kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe saghaLuM kathana phaLa ane bI nA saMbaMdhamAM paNa samajavuM joIe. arthAt puSpanA sajAtIvALA hovAthI phaLa saMbadhI uddeze (phaLAdezaka) paNa puSpa uddezA pramANeja varNavI levo joIe. arthAt mukhya uddezA pramANe ja phaLa saMbaMdhI uddezAnuM varNana paNa samajavuM. phaLa saMbaMdhI uddezAnuM varNana karatI vakhate puSpanA sthAne phaLa padane prayoga karIne AlApa kahevo joIe. - 'eva bIe vi uddevao' mInA sa bhA 105 dezAnI ma ja badhI rIte sarakhA hovAne kAraNe bIja saMbaMdhI uddezaka kahI le. 21 ekavIsamA zatakanA pahelA vargamAM zAlI vigerenuM varNana mUlakanda-wdha-vacA-chAla zAkhA-DALa pravALa kuMpaLa pAna puSpa-phaLa ane bI A daza prakArathI kahela che. temAM mULa vigere dasa viSayavALA hovAthI eka
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 3.1 u. 8-10 puSpaphalabIjagatajIvanirUpaNam '243 viSayakA dazodezakA bhavanti, tatrApi mUloddezake sahamapi varNitaM mUlakatA, tadanantaraM kandAdArabhya bIjaparyantasya nirUpaNamatidezena kRtam granthalAdhavAya yatra yadvailakSaNyaM tat tatraiva prakaraNe kRtamiti // 10 // iti zrI vizvavikhyAtajagAlamAdipabhUgitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAm ekaviMzatitamazatakasya mathamavarga aSTamoddezAdArabhya dazodezakAH samAptAH // 21.1 10 // iti prathamo dargaH samAptaH Adi daza viSayoM vAle 10 uddezaka ho jAte haiN| mUlodezaka meM mUlakAra ne saba bAtoM kA varNana jo mUlagata jIva se saMbandhita kiyA haiM isake bAda kanda se lekara bIjamakakA nirUpaNa grantha lAghava ke nimitta atideza se kiyA gayA hai parantu jahA~ jo vizeSanA hai vaha usa prakaraNa meM pradarzita bhI kara dI gaI hai| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIkhUna" kI prameya candrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA prathamavarga ke AThaveM uddeze se dasa uddeze lamApta // 21-1-10 // ||prthm varNa samApta // eka viSayavALe teone eka eka udeze che. A rIte mULa vagere 10 dasa viSayavALA 10 dasa uddezAo thaI jAya che, mUlAdezakamAM mULamAM rahelA jIve saMbadhI tamAma prakAranuM varNana karyuM che te pachI kaMdathI laIne bI sudhInuM nirUpaNa grantha vistAra bhayathI atideza-bahAnAthI karavAmAM AvyuM. che. paraMtu jyAM je vizeSa prakAra che te vAta te te prakaraNamAM batAvela che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakanA pahelA varganA AThamA udezAthI dasa uddezAo samApta 21-1-1nA | pahelo varga samApta
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle - atha dvitIyo varga: mArabhyate zAlidhAnyaviSayaka dazodezakaM prathamavarga nirUpya tadanu auSadhivanaspatijAtIyakalAyamamurAdidhAnya vizeSasya nirUpaNAya dazoddezakasamanvito dvitIyo varga:prastuyate, tadanena saMvandhenAyAtasya dvitIyavargasyedamAdima sUtram-'kalAyamasUra' ityAdi, egavIlaime sae vIo vaggo smtto|| mUlam-'kalAya-masUra-tila-mugga-mAsa-nipphAva-kulastha-AlisaMdagaM-satINa-harisaMthagANaM eeli NaM je jIvA -sUlattAe vakkameti te NaM bhaMte ! jIvA kaohiMto uvavajjaMti ? evaM mUlAdiyA dasa uddesagA bhANiyavvA jaheva sAlINaM niravasesaM taheva ||suu01|| ... egavIsaime sae bIo vaggo smtto| _ chAyA-kalAya-masUra-tila-mudga-mASa-niSphAva-kulattha-AlisaMdaka-sa. tInaharimanthakAnAm eteSAM khala ye jIvA mUlatayA avakrAmanti te khalu bhadanta ! jIvAH kuta utpadhante evaM mUlAdikA dazoddezakA bhaNitavyAH yathaiva zAlinAM nirakzeSaM tadeva // 1 // . ekaviMzatitamazatake dvitIyo vargaH smaaptH| zAli dhAnya viSaya prazAda kA ki jilane 10 uddezaka haiM nirUpaNa karake aba nakAra auSadhirUpa chAnaspati ke jAtIya kalAyanAsUra Adi dhAndhavizeSa kA nirUpaNa karane ke liye daza uddezakoM se yukta dvitIyavarza ko prAraMbha kara rahe haiM isa dvitIyavarga kA yaha sarva prathama sUtra hai'kalAya-masUra-tila-mugga-mAsa' ityAdi / bIjA vargano prAraMbha- zAlI dhAnya saMbaMdhI pahelA varganuM ke jemAM 10 dasa uddezAo che. te nirUpaNa karIne have sUtrakAra auSadharUpa vanaspatinI jAtanA kalAya dhAnya vizeSa (caNA ane vaTANA, masUra vigere dhAnya vizeSanuM nirUpaNa karavA mATe daza uddezAovALA A bIjA vargane prAraMbha kare che. A bIjA varganuM paDe sUtra mA pramANe 'kAlAyamasUratilamuggamAsa' tyAdi
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 3.2 u. 1-10 kalAyAdi dhAnyagatajIvani0 245 TIkA--'aha bhaMte' atha bhadanta ! 'kalAyamasUra' kalAyo dhAnyavizeSaH 'masUra' masuro'pi dhAnyavizeSa tila' tilo'pi dhAnyavizeSa evaM snehapradhAnakaH tailAnAM nimittabhUtaH 'sugga' mudgA, dhAnyavizeSo dvidala: 'mUga' iti lokamasiddhaH 'mAsa' mApaH ayamagi dvidalo dhAnyavizeSaH 'urada' iti lokaprasiddhaH 'niSphAva' niSphAvA latyA prAdurbhavati 'vAla' iti lokamasiddhaH 'kulattha' kulastho'pi dvidalo dhAnyavizeSo 'AlisaMdaga' Alisandako dhAnyavizeSo dvidala eva 'satINa' satINo'pi dhAnyavizeSa eva 'harimaMthagANaM' harimanthakAH 'canA' iti lokaprasiddhAH kalAyAdArabhya harimanyakaparyantAnAmitaretarayoga TIkArtha gautamasvAmI ne pratu le aisA pUchA hai-he bhadanta ! dhAnya vizeSarUpa jo ye kalAya, masUra, tila, munna mASa, niSpAca, kulastha, Alisandaka, satINa evaM harimandhakka haiM so inake mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve 'kohito uvavajjati' kahAM se Akarake utpanna hote haiM ?, kalAya nAma maTara kA hai, masUra prasiddha hai yaha dhAnya vizeSa haiM snehapradhAna dhAnyavizeSa kA nAma tila hai isale taila nikAlA jAtA hai mudga nAma mUga kA hai yaha dvidaloM vAlA hotA hai / bhASa-ur3ada kA nAma hai, niSphAva-cAla ko kahate haiM / kulathI kA nAma kulattha hai, yaha bhI do daloM vAlA hotA hai Alisandaka bhI dhAnya vizeSa hai aura yaha bhI hidaloM vAlA hotA hai, satINa bhI aisA hI hotA hai hari-- TIkAI--gItamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM ke-he bhagavAna dhAnya vizeSa rUpa je kalAya-(caNa ke vaTANA) masura, tala, maga, aDada niSpAva (vAla) kaLathI Alisaka, satINa ane harimathaka (kALA caNA) che tenA bhuu||35thii 2 ve pana thAya cha, temA-ohitA uvavajjata' yAMthI AvIne te te rUpe utpanna thAya che ? kalAyAma maTara (vaTANuM)nuM che, masUra prasiddha ja neha-tela pradhAna dhAnya vizeSanuM nAma tala che. temAMthI tela kahADavAmAM Ave che. suta nAma maganuM che. A be daLavALA hoya che. mASa aDadanuM nAma che. niSNAva vALane kahe che. kaLathIne kulattha kahe che, A paNa be daLavALuM hoya che. ane abhinaMdaka paNa dhAnya vizeSa che. ane te paNa be daLa vALA hoya che. satIzu paNa e ja pramANe hoya che. harimarthIka caNAne kahe che, kahevAnuM tAtparya eja cheke
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre 206 dvandva:, teSAM kalAyAdi harimanthakAntAnAm 'eesi NaM' eteSAM kalAyAdArabhya harimanthakaparyantAnAm khalu 'je jIvAH 'mUlattAe vakkamaMti' mULatayA - sUlasvarUpeNa avakrAmanti - samutpadyante 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvAH 'kahiMto uvavajrjjati' kutaH sthAnAt Agatyotpadyante kalAyAdi mULe he bhadanta ! kalAyAdi harimanyakAntAnAM dhAnyavizeSANAM mUlatayA ye jIvA utpadyante te kasmAt sthAnAt Agatya atrotpadyante kiM nairayikAt manuSyAdito veti praznaH / ' evaM mUlAdiyA mandhaka nAma cane kA hai tAtparya yahI hai ki kalAyAdi ke mUlarUpa se jo : jIva utpanna hote haiM ve kyA nairadhika se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - ' evaM mUlAdiyA dasa uddegA bhANivA' he gautama! pUrva meM kahe anusAra yahAM para mUlAdi daza uddezaka kahanA cAhiye aura 'jaheba khAlINaM niravasesaM taheva' jaisA zAli ke saMbaMdha meM kahA gayA hai vaisA saba kathana yahAM para kahanA cAhiye / tAtparya - mUla, kanda, skandha, tvak, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja ina rUpa daza uddezaka hote haiM-so prathama mUloddezaka ko lekara gautama ne yahAM prazna kiyA hai ki he bhadanta / kalAya AdikoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairadhika se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA manuSyoM se athavA tiryaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA devoM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! ve jIva te zu' nArakIyAthI gautamAmIne kahe kalAya vigerenA mULa rUpathI je jIvA utpanna thAya che, AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu che hai- ' evaM mUlAdiyA dasa uddekhagA bhANiyantra' he gautama paDesAM hyA prabhA aDiyAM bhUja vigere sauMdhI isa 10 uddeshaao| sabhannavA bhane 'jaheba khAlINaM niravasesa' taheva' zAlInA sabhadhamAM ne abhAye hevAmAM bhAvyu che, te pramANenuM saghaLu' kathana ahiyAM paNu samajavu.. kahevAnuM tAtpaya e che ke-- bhUsa, unha, 246, chAla, DAja, pravAsa, yaja, pAna, puNya, jamane na A pramANenA dasa uEzAe thAya che, pahelA mUlerdezaka mULa sabadhI urdUzAne laIne gautama svAmIe ahiyAM evA prazna karela che ke--he bhagavAna kalAya, vigerenA mULa rUpathI je jIvA utpanna thAya che, teo kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? zuM te narakAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA manuSyAthI AvIne teo utpanna thAya che ? athavA devAmAMthI AvIne te
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 va. 2 u. 1-10 kalAyAdi dhAnyagatajIvani0 247 dasa uddesagA bhANiyanyA' evaM mUlAdikA dazoddezakA bhaNitayAH 'jaheca sAlINaM niravasesaM taheba' yathaiva zAlInAM dazoddezakAH kathitAH niravazeSa sarva tathaiva ihApi bhnnitvyN-vktvymiti| mUlakandaskandhatvazAkhApavAlapatrapuSpaphalavIjAtmakA dazodazakA bhavanti, tatra prathamo mUloddezaka:-he bhadanta ! kalAyAdInAM mULatayA ye jIvA utpadyante te kuta: sthAnAdAgatyeha samutpadyante kiM nairayikebhyo manuSyebhyo devebhyo veti praznA, he gautama! te jIvA nairayikebhya Agatya notpadyante kintu tiryagbhyo manuSyebhya Agatya samutpadhante na tu devebhyo devA. nAmazubhasthAne utpatterabhAvAt / he bhadanta / te jIvA ekasamaye kiyanta utpadhante gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyeyAvA asaMkhyeyA vA samu. nairayika se Akarake utpanna nahIM hote haiM kintu tirthazca gati le athavA manuSya gati se Akara ke utpanna hote haiM ve devagati le Akara ke utpanna nahIM hote haiM kyoM ki devoM kA sUlAdirUpa azubhasthAna meM utpAda nahIM hotA hai| aba gautamasvAmI prabhu le aisA pUchate haiM -he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-gautama ! jaghanya se eka, do athavA tIna jIva utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta aura asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM yadi be jIva eka eka samaya meM asaMkhyAta asaMkhyAta vahAM se nikAle jAveM taba bhI asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM bhI ve vakSa se pUre nahIM nikAle jA sakate haiM ina jIvoM kI avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai-he gautama! jaghanya se aGgula utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! te ja narakamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. paraMtu tiryaMca gatithI athavA manuSya gatithI AvIne teo utpanna thAya che. teo devagatimAMthI AvIne utpanna thatA nathI. kAraNa ke devane utpAta-utpatti mULa vagere rUpa azubha sthAnamAM thato nathI. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavAna eka samayamAM te jIve keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jaghanyathI eka, be athavA traNa jI utpanna thAya che. tathA utkRSTathI, saMkhyAta asaMvyAta utsarpiNa ane avasarpiNI kALamAM paNa teone tyAMthI purA bahAra kADhI zakAtA nathI. teTalA pramANamAM utpanna thAya che. A jInA zarIranI avagAhanA keTalI vizALa hoya che ? A praznanA uttaramAM . prabhue kahyuM ke-he gautama! jaghanyathI eka agaLanA asaMkhyAtamAM bhAga
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI spadhante / apahAra:-yadi te jIvAH samaye samaye asaMkhyeyA apahiyante tathA asaMkhyeyotsapiNyavasarpiNIbhirapi niSkAzayituM na zakyante / teSAM jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA-gautama ! jaghanyenAgulasya asaMkhyeyabhAgamuskRSTato dhanuH pRthaktvam dvidhanurArabhya navadhanu-paryantamiti / te jIvAH jJAnAvaraNIyAdi karmaNaH-bandhakAH, no abandhakAH, vedakAH no avedakA, udayinaH, no anudayinaH, udIrakAH, no anudIrakAH, iti sarva zAlyAdimUlabhUtroktaradeva jJAtavyam / he bhadanta ! te jIvAH kRSNalelyAvanto nITalezyAvantaH kApotalezyAmanto vA, ? gautama ! tisro'pi lezyAsteSAM bhavanti, lezyAviSaye paTTaviMzatibhaGgAH zAlivargake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa se do dhanuSa se lekara nau dhanuSa pramANa hotI hai ve jIda jJAnAbaraNIya Adi karma ke baMdhaka hote haiM yA abandhaka hote haiM ? uttara meM prabhu ne kahA-he gautama! ve baMdhaka hI hote haiM abaMdhaka nahIM hote haiM isI prakAra se ve vedaka hI hote haiM avedaka nahIM hote haiM, udayI hI hote haiM, anudayI nahIM hote haiM, udIraka hI hote haiM, anudIraka nahIM hote haiM, aisA yaha saba kathana zAlyAdi ke mUla ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA lava yahAM para kahanA cAhiye, ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! ve jIva kyA kRSNaM lezyAvAle hote haiM yA nIlalezyAvAle hote haiM yA kApotikalezyAvAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! ve kRSNa, nIla aura kApotika ina tIna lezyAvAle hote haiN| lezyA ke viSaya meM jo 26 pramANa ane utkRSTathI be dhanuSathI laIne nava dhanuSa pramANunI avagAhanA (laMbAI pahoLAI) hoya che. te jIvo jJAnAvaraNIya vigere kamene baMdha karanArA hoya che ? ke abaMdhaka-baMdha nahIM karanArA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! teo baMdhaka-baMdha karanArAja hoya che. abaMdhaka hotA nathI. eja rIte teo vedaka ja hoya che. avedaka hotA nathI. udayI-udayavALA ja hoya che. anudayI-udaya vinAnA hotA nathI. udIraka ja hoya che, anudIraka hotA nathI. A prakAranuM A badhuM kathana zAlI vigerenA . mULanA prakaraNamAM je rIte kahevAmAM AvyuM che, te ja pramANenuM badhuM kathana ahiyAM paNa samajavuM. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana te jIva zuM kaNa lezyAvALA hoya che ? athavA nIla vezyAvALA hoya che ke--kApatale. * zyAvALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! teo kRSNa, nIla, ane kApatika e traNe lezyAovALA hoya che vezyA saMbaMdhI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za021 va 2 . 1-10 kalAyAdi dhAnyagatajIvani0 240 1 mUlodezaka deva jJAtavyAH / dRSTita Arabhya indriyaparyantaM sarvamapi - ekAdeza 'zatakasya prathamotpaloddeza kavadeva jJAtavyam / te kalAyAdimUlajIvA iti kAlataH kiyatkAlaM bhavanti ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtamutkRSTato'saMkhyeyaM "kAlaM yAMcaditi / he bhadanta / kalAyAdito pRthivyAdi gatyantare gaTayA punarapi kalAya mUlAdi jIvA iti kiyat kAlaM sevante kiparakAlaM gamanAgamanaM ca kurvanti ? atra pRthivIta Arabhya manuSyaparyantajIvAnAM pRthak pRthak sevanaM gamanAgamanaM ca mada bhaMga hote haiM ve zAlivarga ke mUloddezaka meM jaise kahe gaye haiM-vaise hI "yahAM para jAnanA cAhiye / dRSTi se lekara indriya paryanta savaM karthaMna gyArahaveM zataka ke prathama utpalodezaka ke jaisA hI samajhanA, ' cAhiyeM 'aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- he bhavanta ! klAMyAdi ke "mUlagaMta jIva kAla kI apekSA se vahAM kitane kAlataka rahate haiM ? uttara maiM prabhu kahate haiM - he gautama! ve jaghandha se antarmuhUrtataka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka vahAM rahate haiM / he bhadanta ! ve kalAyAdi "mUla'gata jIva vahAM se marakara yadi pRthivI Adi anya gati meM utpanna ho jAte haiM aura phira vahAM se mara kara punaH kalAyAdi mUlagata ho jAte 'haiM to phira vahAM para kitane kAla taka rahate haiM ? evaM gamanAgamana 'karate rahate haiM ? isI prakAra se pRthivI se lekara manuSyatka ' kI paryAya meM unakA AnA aura phira vahAM se marakara punaH kalAyAdi je 26 chavIsa bhago thAya che, te bhago zAlI vigerenA mUlanA praznamAM je pramANe kahevAmAM AvyA che, teja pramANe ahiyAM paNa samajavA dRSTithI laIne indriya sudhInuM badhuM kathana agiyAramAM zatakanA pahelA utpala uddezAnA kathana pramANe ja samajI levu. have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che kehe bhagavan kalAya, vigerenA mULamAM rahelA jIvA kALanI apekSAe tyAM keTalA kALa sudhI rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! jaghanyathI te antamuhUta sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAta kALa sudhI tyAM rahe che. huM bhagavan te kalaya vagerenA mULamAM rahelA jIvo tyAthI marIne ne pRthvI vize anya gatimAM utpanna thaI jAya che, ane pachI tyAMthI marIne karIne kalAya vigerenA mULamAM utpanna thaI jAya che, te pachI teo tyAM keTalA samaya sudhI rahe che ? ane gamanAgamana-avara javara kare che? eja rIte pRthvI krAyathI laine manuSya sudhInI paryAyamAM tenu AvavuM ane pAchA tyAMthI marIne pharIne kalAya vigerenA mULanA chavarUpe : bha0 32
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bhagavatIstre sIti zAlyAdimatroktavadatra vAcyam / vyAkhyA tatraiva draSTavyeti / AhAro dravyato'anantapradezakadravyAtmakaH / prajJApanAyA aSTAviMzatitame pade AhArodezakoktacanarupatiprakaraNavad vAcyam / sthiti jaghanyenAntarmuhUrtamutkRSTato varpapRthaktvam, kaSAyavedanAmAraNAntikAstrayaH samudghAtA bhavanti teSAM jIvAnAm / tathA mAraNAntikasamudghAtena samavahatA niyante asamavahatA vA nimante / syA udvRttAste kaLAyAdimUlajIvAH tiryakSu manuSyeSu cotpadyante / * ke mUla ke jIva rUpa honA tathA aisA hone para vahA~ kalAyAdi ke mUla ke jIvarUpa meM rahanA aura isa prakAra se gamanAgamana karanA ityAdi praznarUpa meM rakhakara jaisA isa viSaya meM uttara zAlyAdi sUtra meM kahA jA cukA hai-vaisA hI uttara yahA~ para inake sambandha meM samajhanA cAhiye, hanakA jo AhAra hotA hai, vaha dravya kI apekSA anantapradezika dravyA. elaka hotA hai / isa viSayakA kathana prajJApanA ke aTThAIsaveM AhAra,pada ke prathama uddeza meM kathita vanaspati ke AhAra prakaraNa ke jaisA jAnanA cAhiye inakI sthiti jaghanya se eka antarmuharta kI hotI hai aura -- uskRSTa se do varSa se lekara 9 varSataka hotI hai, kaSAya, vedanA aura bhAraNAntika ye tIna samudghAta hote haiN| ye jIva maraNAntika samudrAta le samavahata hokara bhI marate haiM aura asamahata hokara bhI marate haiN| kalAyAdi ke mUla se uvRtta (nikale) hue ve jIva tiyecoM evaM utpanna thavuM ane tyAM utpanna thaIne kalAya vigerenA mULanA jIvarUpe na rahevuM. ane e rIte gamanAgamana-avara javara karavI vigere prazna rUpe kahIne je pramANe zAlI vigere prakaraNamAM A viSayamAM kahevAmAM AvyuM che, teja pramANeno uttara ahiyAM AnA saMbaMdhamAM paNuM samajI le. teone je AhAra hoya che, te dravyanI apekSAe ananta pradezavALA dravyAtmaka-dravya, rUpa hoya che, A viSayanuM kathana prajJApanA sUtranA 28 aThaya vIsamAM AhAra - padanA pahelA uddezAmAM kahela vanaspatinA AhAra prakaraNanI jemaja samajI. levuM. temanI sthiti jaghanyathI eka antamuhUrta sudhInI hoya che, ane ulluAthI be varSathI laIne 9 nava varSa sudhInI hoya che, kaSAya vedanA ane mArathAnika A traNa samuddaghAta hoya che. A cha maraNatika samuddaghAtathI samavahata-samudughAtavALA thaIne paNa mare che, ane asamavahata-samudughAta - karyA vinA paNa mare che, kalAya vigerenA mULathI nIkaLelA te cha tiyA
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ maindrakA TIkA za021 va. 27. 1-10 kalAyAdi dhAnyagatajIvani0 251 he maMdanta / sarve jIvAH prANAH tatra samutpanna pUrvAH kim gautama | anekavAraM tatho-sa tpannA sarve jIvAH sarve proNA', athavA anantavAraM taMtra samutpannAH, zAliMkavargIya mUloddezaka trat kalAya mUlakoddeza ko'pi jJAtavya evameva kandaskandhatva zAkhAmavAla patrAntA uddezakA api jJAtavyAH / evameva aSTamapuSpodezako'pi jJAtavyaH mUlAdezakA pekSayA puSpodeza ke etAvadvailakSaNyam yat puSpe kalAyAdi saMbandhini devA api utpadyante puSpoddezake catasro lezyA jJAtavyAH, tatrAzIti aMGgA mUlakoddeza ke SarviMzatireva bhaGgAH kathitAH, avagAhanA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkRSTata -- manuSyoM meM utpanna hote haiM ? he bhadanta ! samasta prANa, samastabhUta, samastajIva, samasta satva kyA vahA~ pahile utpanna ho cuke haiM ? uttara maiM prabhu kahate haiM - he gautama / samastaprANa, samastabhUna, samastajIva aura samasta satva anantabAra vahAM utpanna ho cuke haiM, 'isa prakAra zAlivargIya mUloddezaka ke jaisA kalAya dhUloddezaka bhI samajhanA cAhiye isI prakAra se kanda, skandha, svaka zAkhA, pravAla aura patra yahAM taka ke. uddeza bhI jAnanA cAhiye, isI prakAra se AThavAM jo puSpodeza hai vaha bhI jAnanA cAhiye mUlAdi uddezaka kI apekSA se puSpodezaka meM itanA hI antara hai ki kalAyAdisaMbaMdhI puSpa meM deva bhI utpanna hote haiN| puSpodezaka meM cAra leiyAe~ kahI gaI haiN| inake yahAM 80 bhaMga' hote haiN| tathA mUloddezaka meM 26 bhaMga hI kahe gaye haiM / jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANaM aura utkRSTa se do aMgula se lekara ane manuSyeAmAM utpanna thAya che. he bhagavan samasta prANu, saghaLA bhUta, saghaLA jIvo saghaLA so zu. pahelA tyAM utpanna thayA hAya che ? praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! saghaLA prANu, saghaLA bhUta, saghaLA jIvo ane saghaLA saveA anantavAra tyAM utpanna thaI cUkayA hoya che, A pramANe zAli prakaraNanA mULa sa`khadhI uddezA pramANe kalAya sa`bAMdhI bhUseoheza pazu sabhaka vo merI 44, 24dha, chAtra, 'zAmA - DAla pravAla-kUMpaLa ane patra-pAna ahi sudhInA uddezAe paNa samajI levA. ane eja rIte AThame je puSpa nAmanA uddezeA che, te pazu teja pramANe sama javA. mUleddezakanI apekSAe puSpa dvezakamAM cAra lezyAe kahevAmAM Avela che. ahiyAM tenA 80 esI bhaMgo thAya che. tathA mUleddezakamAM 26 chavvIsa bhago kahyA che. jadhanya avagAhanA eka AMgaLanAM asakhyAtamA bhAga pramANu ane
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ___ bhagavatIle. aMgulapayaktvam, etadbhinnaM sarvaM mUloddezakavadeva, puSpoddezake'pi jJAtavyam / ekse va puSpoddezakavadeva phaloddezako bIjoddezakazcApi jJAtavyaH ||suu0 1 // iti ekaviMzatitame zatake dvitIyo vargaH samAptaH // 21-2 / / // atha tRtIyo vargaH prArabhyate // dvitIyavarga soddezakaM nirUpya aupadhivanaspatijAvIyAvasIprabhRtikadhAnya: vizeSa nirUAyituM tRtIyavargoM nirUpyate, tadanena saMvandhena AyAtasya tRtIyavarga: syedamAdimaM sUtram-'aha bhaMte ! ayasI' ityAdi ! - mUlam-'aha bhaMte ! ayasI kusuMbha, kodavakaMgUrAlaga tuvarI(vara) kodUsasaNasarisavamUlagavIyANaM eesi NaM jIvA. mUlattAe vakamaMti, te NaM bhaMte! jIvA kaohiMto uvavajati evaM ettha vi mUlAdiyA dasa uddesagA jaheva sAlIgaM niravasesaMtaheva bhANiyanvaM' ||suu01|| . egavIsaisae taio vaggo smtto||21-3|| ..chAyA-atha bhadanta ! atamI kusumbhakodravakaMgurAlaga tUbara (varaha) kodasazaNasapamUlabIjAnAm eteSAM khalu ye jIvA. mUlatayA avakAmanti te khalu bhadanta ! jIvAH kuta utpadyate evamatrApi mUlAdikA dazodezakA yathaiva zAlInAM niravazeSa tathaiva bhaNitavyAH // mU01 / / eka viMzatizata ke tRtIyo varga samAptaH // 21-3 // nau aMgula taka kI kahI gaI hai| inake atirikta aura sapa kathana mUloddezaka ke jaisA puSpoddezaka meM bhI jAnanA caahiye| isI prakAra se puSpoddezaka. ke jaile hI phaloddezaka aura bIjoddezaka bhI jAnanA cAhiye // 501 // // 21 ve zataka meM dvitIyavarga smaapt-21-2|| utkRSTathI be AMgaLathI lane nava AMgaLa sudhInI kahI che. A zivAyanuM bAkInuM badhu kathana mUrdeizaka pramANe puSpadezamAM paNa samajavuM eja rIte pupezika pramANe ja phaLaddezaka ane bIjoddezaka paNa samajI levA pasanA . . 21 mA Adhi mI pa samAta // 21-2 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhaiyacandrikA TIkA za021 gha. 3 auSadhivanaspatimatasyAdigatajIvani0 253 - TIkA- 'aha bhaMte !' atha he bhadanta ! 'ayasI kusuMbhakodava kaMgUrAlaka, tuvarI kodusasaNasa risaba mUlagavIyANaM' atasI kusumbhakodrava karADrAlaRtuvarI ko dusazaNa::sarvepamUlakavIjAnAm etannAmadhe vacanaspativizeSANAM cAturmAsika- haimantikAnAm'ephasi NaM jI' eteSAsuri nirdiSTAnAM khalu sambandhino ye jIvA 'mUlatA e- bakamaMti' mUlatayA - mUlarUpeNa avakrAmanti - samutpadyante- 'te NaM bhaMte!. jIvA' te khalu bhadanta ! jIvA anamImabhRtivanaspativizeSANAM mUlatayA samu tpadyamAnAH 'kaohiMto uvavajjaMti' kuna utpadyante kebhyaH sthAnebhya Agatya eteSAM vanaspativizeSANAM mUlatayA samutpadyamAnA atrotpatiM labhante iti praznaH / uttaramAha - ' evaM ' ityAdi, 'evaM ettha vi mUlAdiyA dasa uddegA jaheva sAlINaM nirava - sesaM tadeva bhANiya' evam atrApi mUlAdikA daza uddezakAH yathaiva zAlInAm, tRtIya varga - soddezaka dvitIya varga kA nirUpaNa karake aba sUtrakAraauSadhirUpa vanaspatijAtIya atasI (alasI) Adi dhAnyavizeSakA nirUpaNa karane ke liye tRtIyavarga kA kathana karate haiM 'aha bhaMte ! ayasI kusuMbha' ityAdi sUtra isa varga kA prathama sUtra hai / TIkArtha-- gautamasvAmI ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai - hai - 'bhadanta ! alasI, kusumbha, kodrava, kAMga, rAla, tUara, kodUsA, saNa aura sarasoM tathA mUlakavIja, ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva, utpanna hote haiM, ve jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'evaM ettha vi mUlAdiyA dasa uddezgA jaheba sAlINaM. niravasesaM taheva bhANiyantra' he gautama | yahAM para bhI zAli uddezaka ke trIjo vaga nA prAraMbha uddezAo sAthe, bIjA vaga nuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra auSadhirUpa vanaspati jAtinA atasI (aLasI) vigere dhAnya vizeSAnuM nirUpaNa karavA mATe trIjA varganuM kathana che.. A trIjA vaga tu' pahela' sUtra 'aha bhate / ayasI' ityAhi A pramANe che, dIkA - gautama svAmIe A sUtrathI prabhune evu' lagavan asasI, usubhJa, adrava - DoharA, aMga, rAsa, tuvara sarasava ane mULAnA khI A vanaspatiyAnA mULa rUpe je thAya che, te jIveA kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? prabhu ! che hai- 'evaM pattha vi mUlAdiyA dasa uddesagA jaheva sAlINa nirava* sesaM taddeva bhANiyavvaM', he gautama! A viSayasAM ya pUchyuM che ke-hai aTusA, sAbu bhane jIveA utpanna A praznanA uttaramAM zAdi uddezAnAM dyA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIso. niravazeSaM tathaiva bhaNitavyam / vanaspativizeSANAm mUlatayA samutpadyamAnA jIvAH kuta Agalya sapnutpadyante kiM nairayikebhyaH tiryagbhyo manuSyebhyo devebhyo veti prazne' zAlyAdInAM mUlatayotpadyamAnAnAM jIvAnAmAgamanAdikaM zAlipakaraNe dazoddezaka kathitaM tathaivaM niravazeSam sarvamapi utpAdAdikam ihApi dazoddezakairmulakandaskandhaH zAkhAvAbAlapatrapuSpaphalabIjai baktavyam, atasIprabhRtivanaspativizeSANAM mUlatayA samutpadyamAnA jIvAH kuta Agatya samutpadyante iti praznasya tiryagbhyo-* manuSyebhya Agatya utpattiM labhante na tu devebhya Agatya tepAmutpattirityuttaram / prakAra mUlAdika daza uddezaka pUre ke pUre kahanA cAhiye, tAtparya isa kazana kA aisA hai-vanaspativizeSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote. haiM-ve vahAM kahAM se-kisa yoni se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se A karake utpanna hote haiM ? yA tithaMcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? he gautama ! atasI Adi ke mUlarUpa se utpadyamAna jIvoM kA AgamanAdika zAliprakaraNa meM daza uddezakoM dvArA jaisA kahA gayA hai-vaisA vaha saba utpAda Adika yahAM para bhI mUla, kanda, skandha, zAkhA, svaka, pravAla, patra, puSpa, phala evaM bIja inase sambandha rakhane vAle daza uddezakoM dvArA kahanA cAhiye, isa prakAra atasI Adi vanaspati vizeSoM ke mUlarUpa se lamutpadyamAna jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna kA uttara tiryacoM se yA manuSyoM se Akarake ve jIva atasI anusAra mUla vigere saMbaMdhI dasa uddezAo pUre pUro kahevA joIe. kahe. vAnuM tAtparya e che ke-vanaspati vizenA mULa rUpathI je jI utpanna thAya che, te jIve tyAM kayAMthI eTale ke kaI nImAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM nArakIyAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA tiryathI AvIne tyAM utpanna thAya che ?. athavA manuSyamAMthI AvIne tyAM utpana thAya che ? athavA devAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? he gautama! zAlI vigenA mULamAMthI utpanna thanArA jInA AvA vigere zAlI prakaraNamAM daza uddezAo dvArA je pramANenuM varNana karyuM che, te ja pramANenuM te tamAma u5ta vigere ahiyAM paNa mUla, kanda, skaMdha, zAkhA-DALa - cha la, pavAla-kUMpaLa patra-pAna, puSpa, phaLa ane bI saMbaMdhI dazauddezAo dvArA varNana karI levuM A rIte atasI-aLasI vigere vanaspati vizeSanA mULa rUpathI utpanna thanArA cha karyAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM ja tiyAmAMthI athavA manuSyamAMthI AvIne te jIve
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyacandrikA TIkA za021 va. 3 auSadhivanaspatiatasyAdigatajIvani0 2.55 atasIprabhRtivanaspativizeSANAM mUlatayA samutpadyapAnA jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA utkRSTanaH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ekasamaye samutpadyante ityuttaram mUlatayA samutpadyamAnAnAM jIvAnAM kitI zarIrAvagAhaneti praznasya jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkaSTato dhanuH pRthaktvam dhanurdvayAdArabhya navadhanuHparyantamityuttaram / te jIvA jJAnAAdi vanaspativizeSoM ke mUlarUpa se utpanna hote haiM' aisA hotA hai, 'devoM se Akarake ve usarUpa se utpanna nahIM hote haiM / atasI Adi vanaspativizeSoM ke mUlarUpa se jo jIva tiryaJca yA manuSya se Akara ke utpanna hote haiM - ve vahAM para eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! isa prazna kA uttara jaghanya aura utkRSTa ko lekara isa prakAra se diyA gayA hai - jaghanya se eka, do tIna jIva una 2 gatiyoM se Akarake vahAM usarUpa se utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIva una 2 gatiyoM se Akara ke vahAM eka samaya meM utpanna hote haiM / atasI vanaspati vizeSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM unake zarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? he gautama! una jIvoM ke zarIra kI avagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se do dhanuSa se lekara nau dhanuSa pramANa taka hotI hai, he bhadanta ! ye jIva jJAnAvaraNIyAdika karmoM ke aLasI vigere vanaspati vizeSeAnA mULa rUpathI utpanna thAya che' A pramANe kahyuM che. devAmAMthI AvIne te jIve te rUpe utpanna thatA nathI. aLasI vigere vanaspati vizeSAnA mULa rUpathI je jIva tiya"ca athavA manuSyeAmAMthI AvIne utpanna thAya che. te tyAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che, ? hai gautama ! A praznanA uttara jaghanya ane utkRSTane laine A pramANe kahela che. jaghanyathI eka be athavA traNa jIve te te gatiyAmAMthI AvIne tyAM te te rUpe utpanna thAya che, ane utkRSTathI sakhyAta athavA asakhyAta jIve te te gatiyAthI AvIne eka samayamAM tyAM utpanna thAya che. aLasI vigere vanaspati vizeSenA mULa rUpathI je jIveA utpanna thAya che, teeAnA zarIranI avagAhanA (laMba I paheALAI) keTalI hAya che ? hai gautama te jIvAnA zarIranI avagAhanA jaghanyathI te eka AMgaLanA asakhyAtamAM bhAga pramANavALI hoya che. ane utkRSTathI e dhanuSathI laIne nava dhanuSa pramANu sudhI hAya che. huM bhagavAna te jIvA jJAnAvaraNIya Adi karmanA adha karavAvALA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ '256 bhagavatI varaNIyasya pharmaNo undhakA avandhakA vevi praznaH bandhakA evaM natvavandhako 'evam te jIvA jJAnAvaraNIyAdikarmaNo vedakA api udayino'pi udIrakA 'api / te jIvAH kRSNanIlakApotikalezyAvanto bhavanti lezyAviSaye paMiviMzatimaGgAH zAlyAdimUlaprakaraNavadeva jnyaatvyaaH| dRSTijJAna-yogo-payogAdidvArANi utpaloddezakoktAni zAlyAdimUlamakaraNavadeva vAcyAni / atasI prabhRtivanaspatimUlaM kAlataH kiyaskAlaM bhavati iti praznasya jaghanyenAntarmuhUrtam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamityuttam / anusImUlajIvaH pRthivyAM gacchati punarapi paMdhaka hote haiM yA prabaMdhaka hote haiM ? gautama ! ye jIva jJAnAvaraNIya AdikoM ke baMdhaka hI hote haiM abandhaka nahIM hote haiM / isI prakAra se ve jIva jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke vedaka bhI hote haiM, udayavAle bhI hote haiM, aura udIraka bhI hote haiN| isI prakAra se ye bhI kRSNa, nIla aura kApAtikalezyAvAle hote haiM aura isa avasthA meM yahAM lezyAoM ke 26 bhaMga hote haiN| inakI racanA kA prakAra zAlyAdikoM ke mUla prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai-vaisA hI jAnanA cAhiye, dRSTi, jJAna, 'yoga upayoga Adi bAra jo ki gyArahaveM zataka ke utpalodezaka meM kahe gaye haiM zAlyAdi ke mUlabhakaraNa ke jaisA hI kahanA caahiye| "atasI Adi vanaspatiyoM kA mUla kitane kAlataka rahatA hai ? vaha jaghanya se to eka antarmuhUrtataka rahatA hai aura utkRSTa se asaMkhyAta kAlataka rahatA hai / atasI Adi vanaspatiyoM ke mUla kA jIva atasI. "hoya che ke abaMdhaka baMdha karanAra nathI hotA ? he gautama! A jaM jJAnAvaraNIya vigere kamene baMdha karanArA ja hoya che. anya hetA nathI eja rIte tejI jJAnAvaraNIya vigere karmonA vedaka piNa hoya che 'udayavALA paNa hoya che, ane udIraka paNa hoya che. e ja rIte teo paNa kRSNa, nIla ane kApatikalezyAo vALA hoya che ane A rIte ahIyAM lezyA saMbaMdhI 26 chavIsa 'bhaMga the.ya che. tenI racanAne prakAra zAli vage nA mULanA prakaraNamAM jevI rIte kahevAmAM Avela che te ja pramANe sama - javuM. daSTi, jJAna ane roga upaga vagere dvAre ke je agIyAramAM zata nAutpala uddezAmAM kahela che, te tamAma kathana zAlI vigerenA mULanA prakaraNumAM pramANe kahela che, te ja pramANe tamAma kathana samajavuM. aMtasI - vigere mULa keTalA kALa sudhI rahe che ? te jaghanyathI te eka aMnta ___ "bhuta sudhI 29 che. mI vigere vanaspatiyAnA bhUganA vo mI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA zA021 va. 3 auSadhivanaspatimatasyAdigatajIvani0 . .257 atasImULatyotpadyate-evaM krameNa kiyakAlamatasIprabhRtInAM mUlaM se dete. kiyatkAla gamanAgamanaM karotIti praznA, evam-ekendriya -vikalendriya-tiryakapazcendriya -manuSyatvaM prApya punarapi atasIprabhRtimUle utpadya tat kiyatkAlaM sevate kiyeskAlaM ca gamanAgamanaM karotIti ca praznaH, jaghanyena bhavadvayaparyantam utkRSTa to'saMkhyAvabhavaparyantaM tiSThati gamanAgamanaM karotIti uttaram / eSa se panakAlA, gamanAgamanakAlazca pRthivIta Arabhya vAyukAyaparyantaM bodhyA, anyeSAM tu pRthaka pRthageva sevanakAlo gamanAgamanakAlazca kintu nava sarveSAM sama iti sarva zAlyA; Adi ke mUla ko chor3akara yadi vaha pRthivI ke jIva rUpa se utpanna ho jAtA hai aura phira vahAM se bhI marakara vaha punaH ataptI Adi ke mUla ke jIvarUpa meM utpanna ho jAtA hai to isa prakAra se vaha kapataka gamanAgamana kiyA karatA hai ? isI prakAra se vaha atasI Adi ke mUla kA jIva ekendriya, dIndriya, teindriya, vauindriya, tiyarapaMcendriya evaM manuSya inakI paryAya prApta kara punaH vahAM se marakara unake mUla kA jIva bana jAtA hai to isa prakAra se vaha kabataka unake mUla kA sevanakaratI rahatA hai-arthAt isa prakAra se vaha kaSataka gamanAgamana kiyA karatA hai ? jaghanya se vaha vahAM do bhavattaka aura adhika se adhika asaMkhyAta bhavataka rahatA hai isa prakAra vaha vahAM itane kAlataka mamanIgamana kiyA karatA hai yaha sevanakAla aura gamanAgamanakAlaH pRthivI se lekara vAyukAyataka jAnanA cAhiye anya jIvoM kA to.pRthak pRthaka vigerenA mULane choDIne je teo pRthvIkAyikanA jIvarUpathI utpanna thaI jAya che, ane pachI tyAMthI paNa marIne te pharIthI aLasI vigerenA mULanA jIva rUpe utpanna thAya che. arthAt A rIte teo keTalA kALa sudhI. gamanAgamana avarajavara kare che? eja rIte te aLasI vigerenA mULanA cha ekendriya, priIdiya, trIndriya caturindriya, tiryaMca paMcendriya, ane manuSyanI paryAya prApta karIne ane pharIthI tyAMthI marIne tenA mULanA chavarUpe banI jAya che. te A rIte te kyAM sudhI tenA mULamAM rahe che ? arthAta A rIte kyAM sudhI avara javara karyA kare che ? jaghanyathI te tyAM be bhava sudhI ane vadhAmAM vadhAre asaMkhyAta bhava sudhI tyAM rahe che. A rIte teo tyAM ATalAkaLa sudhI avara javara karyA kare che. A sevana kALa ane avaMra javara koLa pRthvIthI laIne vAyukAya sudhI samaja. bIjA ne sevanakALe ane bha033
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre ___ghuddeza ke pratipAditaM tato'vaseyamiti / AhAro dravyato'nantapadezikadravyarUpaH / sthitirjaghanyena antarmuhUrtam utkRpTano varSapRthaktvam / epAmatasIprati mUlajIvAnAm , vedanAkapAyamAraNAntikAstrayaH smudghaataaH| mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api niyante asapavahatA api mriyante / tata-udRttAH tirthakSu utpadhante manuSyeSu vA / bhadanta ! sarve mAgAH, sarva bhUtAH, sarve jIvAH, sarva satvAH, atasyAdimUle pUrvamutpannA mavevi praznasya anekavAramanantavAraM vA hI sevanakAla aura gamanAgamana kAla hai saba kA samAna kAla nahIM hai lo yaha saba zAlyuddezaka meM kahA jAcukA hai ataH vahIM se jAna lenA cAhiye, AhAra ke viSaya meM inakA AhAra dravya kI apekSA anantapradezikadravyarUpa hotA hai sthiti inakI jaghanya se eka antamuharta kI hai aura utkRSTa se 2 varSa se lekara 9 varpanaka kI hai ina atasI Adi ke mUla jIvoM ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye 3 samudghAta hote haiN| ye mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura samavahata na hokara bhI marate haiN| uvRtta hone para ye tiryacoM meM athavA manuSyoM meM utpana hote haiN| he bhadanta ! jitane bhI prANa haiM, jitane bhI bhUta haiM, jitane bhI jIva haiM, jitane bhI satva haiM ye saba kyA pahile atasI Adi ke mUla javarUpa se utpanna hue haiM ? hAM, gautama! samasta prANa, samastabhUta, samastajIva aura samasta satva ye saba pahile atasI Adi ke mUla aivara javarane kALa alaga alaga hoya che. badhAno kALa sarakhe hete nathI. A tamAma prakaraNa zAlI uddezAmAM kahevAmAM Avela che. tethI tyAMthI samajI levuM. AhAranA viSayamAM teone AhAra dravyanI apekSAe ananta pradezavALA draya rUpa hoya che, teo nI sthiti jaghanyathI eka antarmutenI che, ane utkRSTathI be varSathI laIne 9 nava varSa sudhInI che. A aLasI vagerenA mULanA chAne vedanA, kaSAya, ane mAraNatika ema traNa samudughAte hoya che teo mAraNablika samudughAtathI samavahata-samuduvAtavALA thaIne paNa mare che, ane samavahata thayA vinA paNa mare che. utta urva gamanavALA thaine teo tiryamAM ane manuSyamAM gamana kare che. te bhagavana jeTalA prANa che, jeTalA bhUte che, jeTalA cha jeTalA Ave che, te badhA zuM pahelAM aLasI vagerenA mULanA jIvarUpathI patra. yayA cha, 1 / gautama ! sapA prAya, saghA bhUta, sadhaNA cha, ane saghaLA sa te badhA pahelAM aLasI vigerenA mULanA chavarUpa ane
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 va. 3 auSadhivanaspati atasyAdigatajIva ni0 7 'samutpannA atasIprabhRtivanaspatimUle, ityuttaram / etat paryantaM zAlyAdimUla"prakaraNavadida jJAvavyam / evameva-mUlanadeva kandaskandhatvakzA khAmavAlapatreti saptoddezaM keSvapi sarvamadhyetavyam / evametra-mUlavadeva puSpodezako'pi vaktavyaH / navaramatasIprabhRtivanaspatipuSpe devA api utpadyante iti vaktavyam zubhasthAne devotpatterabhyupagamAt puSpoddeza ke cAtro lezyAH vaktavyA tatrAzIti bhaGgA api jJAtavyAH | zarIrAvagAhanA jaghanyenA gulasyAsaMkhyeyabhAgam, utkRSTato. 'gulapRthaktvam dvayagulAdArabhpa navAGgulaparyantam etad bhinnam sarvamapi w 2 jIvarUpa se anekavAra, athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| isa prakAra ke antima kathana taka zAlyAdi ke mUla prakaraNa ke jaisA yaha saba kathanarUpa prakaraNa jAnanA cAhiye, isI prakAra se mUla ke jaisA hI . atasI Adi ke kanda, skandha, tvacA, zAkhA prabAla aura patra saMbaMdhI sAta uddezakoM meM bhI kahanA cAhiye, mUloddezaka ke jaisA puSpodezaka bhI kahanA cAhiye yahAM vizeSatA kevala itanI sI hI jAnanA cAhiye ki atasI Adi ke jo puSpa hote haiM unameM deva bhI utpanna hote haiM / kyoMki devoM kI utpatti zubhasthAnoM meM hI hotI hai, azubhasthAnoM maiM nahIM / puSpodezaka meM cAralezyAeM hotI haiM aura inake 80 bhaMga hote haiN| zarIra ko avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa avagAhanA do aMgula se lagAkara nau aMgulataka hotI hai, so aisA yaha saba kathana mUloddezaka ke jaisA puSpodezaka meM anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cUkelA hAya che, A rIte - A chellA kathana sudhI zAlI vigerenA mULanA prakaraNanI mAphaka A badhu kathana samajavuM. eja rIte mULanI jema aLasI vigerenA kanda, skaMdha, chAla, DALI, phUMpaLa ane pAna sabadhI sAte uddezAemAM paNu samajavu. mULanA uddezA pramANe puSpa uddezA pazu samajave. temAM vizeSapaNu phakta eTalu ja che ke-aLasI vigerenA je puSpA hAya che, temAM devA paNa utpanna thAya che, kemake devAnI utpatti zudmasthAnAmAMja hoya che, azubhasthAneAmAM thatI nathI. puSpAdeyakamAM cAra lephyAe hAya che, ane tenA 80 esI bhago thAya che. zarIranI avagAhanA janyathI AMgaLanA asakhyAtamAM bhAga pramANa vALI hAya che, utkRSTathI avagADunA e aMgaLathI laIne nava AMgaLa sudhInI hAya che. A pramANenuM A tamAma kathana sUryaddezaka pramANe puSpAddezakamAM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre pulodezavadeva puSpoddezako'pi jJAtavyaH / yathA atasI prabhRtivanaspatijIvAnAM poddezakaH kathita stathaiva phaloddezako'pi bIjoddezako'pi jJAtavya iti // 10 // | iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA1. kalitakalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, : vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjadatta jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguru...: bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlacativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm ekaviMzatitamazatake vatIyo vargaH samAsaH // 21-3 // kahanA cAhie, jisa prakAra atasI Adi vanaspati jIvoM kA puSpodezaka kahA gayA hai usI prakAra se inakA phalodezaka aura pIjoddezaka bhI samajhanA cAhiye ||khuu01|| . jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIlUna" kI prameyacandrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA / tRtIya varga samApta // 21-3 // 'paNa samajavuM. je rIte aLasI vigere vanaspati chane puchaddezaka kahela che, e ja rIte tenA phaLAdezaka ane bIjeddezakanA prakaraNe paNa -sabhAvA / / suu1|| nAcArya jevadharmadivAkara pUjayazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI * prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakane trIjo varga samAsa 21-3
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 va.4 parvakavanaspatigatajIvani0 sadara . . . atha caturthoM vargaH praarbhyte| . . : . . atasI prabhRtyauSadhivanaspativiSayakavatIya varga samApya parvakavanaspatijAtIyavaMzAdivanaspativiSayakazcaturthoM varga: mArabhyate, tadanena saMbandhena AyAtasya caturthavargasyedamAdimaM sUtram-'aha bhaMte ! vasaveNu' ityaadi| " .. mUlam-'aha bhaMte! vaMsaveNukaNakakakAvaMsa vAraMvaMsa daMDA 'kuDA vimA caMDA veNuyA- kallAgANaM, eesi Na je jIvA mUla tAe vakkamaMti0 evaM etthavi mUlAdIyA dasa uddesaMgA java 'sAlINaM navaraM devo savvattha vi na uvavajjai, tinni lessAo savvastha vi chavIsaM bhaMgA sesaM taM caiva ||suu01|| .. ... ||ekviisime sae cauttho vaggo smto|| . chAyA-atha bhadanta ! vaMzaveNukanakakAvaMzavAsvaMzadaNDAkuDAvimA caMDAveNukA kalyANAnAm eteSAM khalu ye jIvA mUlatayA avakrAmanti0 evamatrApi mUlAdikA dazodezakAH yathaiva zAlInAm , navaraM devaH sarvatrApi notpadyate tisro lezyAH sarvatrApi pavizati bhaGgAH zeSaM tadeva ||suu01|| ekaviMzatitamazatake caturthoM vargaH samAptaH / / TIkA-zAdikalyANaparyantAnAM parvakavanaspativizeSANAm, 'eesi NaM caturthavarga--atasI-(alasI) Adi auSadhirUpa vanaspati sambandhI tRtIyavarga samAptakara aba sUtrakAra parvaka vanaspati ke jAtIya jo vaMza Adi vanaspati haiM unake sambandha meM yaha caturtha varga prAraMbha karate haiN| isa caturtha varga kA yaha 'aha bhaMte ! vasaveNu' AdirUpa sUtra prathamasUtra hai'aha bhaMte ! saveNu' ityAdi / TIkArtha-gautamasvAmI prabhu le aisA pUcha rahe haiM 'aha bhaMte ! vaMsa. .. yAthA mana Aja . matasI (Hal) vigere bhauSadhI35 vanaspati sadhI jI 4 amApta karIne have sUtrakAra parva (gAMTha) vALI vanaspatinI jAtanA je vAMsa vagere vanaspati che, tenA saMbaMdhamAM A ce varga prAraMbha kare che. A bAthA ganupaDe sUtra 21 pramANe che-aha bha! vaMsa veNu' yA Nati'-gautama svAmI prabhune me pUche-che 3-'aha bhaMte / vaMsaveNukaNaka
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ - LCHALADL0 bhaMte !' eteSA mupayuktAnAM parvakavanaspativizeSANAm khala bhadanta ! 'je jIvA. "mUlattAe vakkamati' ye jIzaH mUlatyA-mUlarUpeNa avakAmanti-samutpannA bhavanti 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khala bhadanta ! jIjAH 'kohito ujjati kuMta utpadhante, he bhadanta ! vaMzaveNukalyANAntAnAM vanaspativizeSANAM. mUlatayA ye jIvAH samutpadyante te kebhyaH sthAnebhya Agatya tatra vaMzAdimUle utpaci labhante veNu-kaNaka kahAvaMsa cAravaMsa' he bhadanta ! vAMsa, veNu, kanaka, kaviMza, 'cAruvaMza, daMDA, kuDA vimA, caMDA, veNukA evaM kalyANI-isa jAti kI jo vanaspatiyAM haiM lo ina samasta vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM aise ve jIva kahAM se Akara ke usarUpa se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'evaM ethavi mUlAdIyA dasa uddesagA jaheva sAlINaM-navaraM devA savvastha vina avavajjai) he gautama ! pUrva meM kathita zAlivarga ke anusAra yahAM para bhI mUlAdika dazauddezaka kahanA cAhiye, vizeSa-yaha hai ki yahAM para kahIM para bhI deva utpanna nahIM hote haiM yahAM para tIna lezyAe~ hotI haiM aura unake 26 bhaMga hote haiN| vAkI kA aura saba kathana pahile ke hI jaisA hai tAtparya aisA hai-vaMza se lekara kalyANaka ko jo ye parvakavanaspatiyAM haiM soina dhanatiyoM ke mUla rUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiM? kyA nairapika he bhAkarake utpanna hote haiM ? yA - kakAvasa cAruvaMsa' he sagavan pAsa, beDa, 3rs, fq'za, yA3paza, 1; ? vimAM, caMDA, veNukA ane kalyANa A jAtanI je vanaspati che, e tamAma vanaspatinA mULa rUpathI je jIve utpanna thAya che, evA te ja kayAMthI AvIne te rUpe utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne - che ?-'evaM - ettha vi mUlAdAyA dasa uddesagA jaheva sAlINaM-navara' devA savvattha vi uvarajaI' gautama ! patA he zAsI prabhAvI mADiyAM paNa mULa vigerenA dasa udezAo samajI levA. vizeSa e che ke-ahiyAM koI paNa sthaLe deve utpanna thatA nathI. ahiyAM traNa lezyAo hoya che. ane tenA 26 chavvIsa bhego thAya che. bAkInuM bIju tamAma kathana pahelA kahyA pramANe ja che. kahevAnuM tAtparya-evuM che ke-vAMsathI laIne kalyANa sudhInI je A parva-gAMThavALI vanaspati che, A vanaspatinA mULa rUpeja ive utpanna thAya che, te ja kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? zuM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za021 va. 4 parvakavanaspatigatajIvani0 263 ityarthaH 'ki neraiehito tiriehito maNussehito' nairayikebhyastiryagbhyo manuSye. bhyo vA nArakatiryag manuSyebhya Agatya kiM te jIvA vaMzAdimUlatayA samutparyante. kimiti praznA, bhagavAnAha-'evaM estha vi' evaM etya vi. mUlAdIyA dasa uddesagA jaheca sAloNaM' evamatrApi mUlAdikA daza udezakA yathaiva zAlInAm , yathA prathamavargasya prathamazAlyuddezakastatra yathotpatyAdikaM jIvAnoM kathitaM tathaiva sarvamihApi niravazeSa vaktavyam / zAlyuddezakApekSayA etadevAtra vailakSaNyaM yat zAlipuSyaphalavIjeSu devAnAmutpattiH kathinA vaMzAdau tu kutrApi devasyotpani nabhavatIti vaiziSTayam, etadeva kathitam-'navaraM devo savvattha vi na uvajjaI' deva: sarvatrApi mUlAdArabhya puSpaphalabInAdiSu kutrApi notpadyate iti 'tinni tiryaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? ila gautamake prazna para uttara dete hue prabhu unase kahate haiM-he gautama ! jaisA prathamavargakA prathama zAlyuddezaka hai aura usameM jIvo kI utpatti Adi kA jaisA kathana kiyA gayA hai-usI prakAra kA kathana saSa yahAM para bhI karanA cAhiye, parantu usake kathana kI apekSA yahAM ke kathana meM jo vizeSatA hai vaha itanI lI hI hai ki yahAM vaMza Adi meM kahIM para bhI deva kI utpatti nahIM hotI hai vahAM to devoM kI utpatti puSpAdi zubha sthAnoM meM hotI kahI gaI hai para yahAM, to vaha puSpaphaila pIjAdi rUpa kisI bhI sthAna meM hotI nahIM kahI gaI hai| yahI bAta 'navaraM devo savvastha vina uvavajjai' isa sUtra pATha dvArA prakaTa kI gaI narayikapaNuthI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA tiyAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? gautama svAmInA A praznanA pratyuttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! pahelA vargane pahele zAlI uddezo je pramANe kahyo che, ane temAM jIvanI utpatti vigerenuM je pramANe varNana karyuM che, eja prakAranuM saghaLuM kathana ahIyAM paNa samajavuM. tyAMnA kathananI apekSAe ahiMnA kathanamAM je vizeSapaNuM che, te eja che ke ahiyAM vAMsa vigeremAM kaI paNa sthaLe devenI utpatti thatI nathI. tyAM te devenI utpatti vagere zubha sthAnamAM levAnuM kahela che. paNa ahiMte te puSpa, phaLa, bIja vagere 4mA 5 vAnI utpatti na pArnu ' cha. me pAta 'navaraM devo savvastha vi na uvavajjaI' mA sUtrapAthI pragaTa 4resa che. mADiyAM 55
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bhagavatIle lessAo' tisraH kRSNa nIlakApotizAlezyAH vaMzamUlasthitajIvAnAm 'savvatya vi chandhIsaM bhaMgA' sarvatrApi paDviMzati bhaGgAH 'sesaM taM ceva' zepaM tadeva / / 01 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAMdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAm ekaviMzatizatakasya // caturthoM vargaH smaaptH|| hai| yahAM para bhI kRSNa, nIla, kApotika ye tIna lezyAeM hotI haiN| aura inake 26 bhaMga hote haiM / / 01 / / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA // caturthavarga samApta // 21-4 // , kRSNa, nIla, kApatika e traNa vezyAo hoya che, ane tenA 26 chavIsa bhaMga thAya che tema samajavuM ke sU.1 jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakane centha varga samApta 21-4
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za021 va. 5 parvakavanaspatijIvAnAmutpAdAdini0 // atha paJcamo vargaH prArabhyate || catuthavarge vaMzAdivanaspatijIvAnAmutpAdAdikaM nirUpya sampati parvaka vanaspati jAtIyenAdivanaspatijIvAnAm utpAdAdikaM darzayituM paJcamaM varga prastauti- 'ahabhaMte ! ikkhu' ityAdi / mU*m-- aha aMte ! ikkhu - ikkhuvADiyA - vIraNA * ikkaDa bhamAsa suMThisara ve satimirAta poraganalANaM, eesi NaM je jIvA mUlattAra vakamaMti te paNaM jIvA kaohito ujjeti evaM java vaso ta ettha vi mUlAdIpA dasa uddegA, navaraM khaMdhuse devo ubavajjai cakAri lekhlAo lelaM taM caiva // sU0 1 // // ekavIsahame sae paMcabhogo samanto // chAyA - ikSu vATikA - vIraNa dakkaDa bhAsa- suSThI, ghara, vetra timirazataparvanalAnAm eteSAM khala ye jIvAH mUlatayA atrakrAmanti te khalu jIvAM: kuta Agatyotpante evaM yathaiva vaMzavargastathaivAcApi mUlAdikA dazodezako, navaraM skandhoddeze deva utpadyate catasro lezyAH zeSaM tadetra // 01 // // ekaviMzatitamazatake pazcano vargaH samAptaH // TIkA--'3kSuta Arabhya nalaparyantAnAM parvakAlarapativizeSANAm, 'eesi NaM je jIvA' eteSAm ikSorArabhya nalAnkhainaspativizeSANAm khalu ye jIvAH pAMcaveM varga kA prAraMbha paMcama varga -- caturthavarga meM vaMza Adi vanaspatiyoM meM jIvoM ke utpAda Adi kA nirUpaNa karake aba ye parvaka vanaspati ke jo IkSu Adi vanaspati haiM unake jIvoM ke utpAdaka Adi ko dikhAne ke liye paMcama varga kA kathana karate haiM isakA 'ae bhaMte ikkhu' hatyAdi prathama sUtra hai'aha bhaMle | ikkhu, khuDiyA' ityAdi TIkArtha -- gautamasvAmI prabhu se aisA pUcha rahe haiM 'aha bhaMte! ikkhu pAMcamA vaganA prArabha ceAthA vargomAM vAMsa vagere vanaspatiyeAmAM thavAnA utpAta vageranuM nirUpaNu karIne have pavanI vanaspati jAtInA je IkSu-selaDI vagere vanaspa tio che, tenA jIvAnA utpAta vigere khatAvavA mATe pAMcamA vanuM kathana 4zvAmAM Ave che. tenuM paDe sUtra mA pramAye che - 'aha bhaMte / ikkhu' tyiAhi TIartha' - 'gautamasvAbhI alune me pUche che - aha bhaMte! ikkhu ikkhu * bha0 34
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre 'mUlacAe cakkamaMti' mUlatayA'vakrAmanti samutpadyante ityarthaH, 'teNaM jIvA kaohito 'uvavajjati' te khallu jIva: kucha Agatyodyante kiM nairayikebhya stiyagbhyo deve bhyo vA iti praznaH, athA'tidezenAha-evaM jaheba' ityAdi / 'evaM jaheva basaghaggo' evaM yathaiva dazoddezakayukto vaMzavargaH kathitastathaiva 'estha vimalAdIyA dasauddasaMgA' atrApi mUlAdikAH vIjAntAH dazodezakA bhaNitavyAH mUlakandaskandha svara zAkhAprabAlapatrapuSpaphalapIjanAyakA dazodezakA vaMzavargavadetra vktvyaaH| vaMzavargApekSayA yadvalakSaNyaM sadAha-'navaraM khaMdhujhase devA upavajjati' navaraM ikkhuvADiyA' he bhadanta ! ikSu se lekara nalataka jo parvaka banaspatiyoM hai so ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIpa utpanna hote haiM 'te NaM jIvA kamohito uvaSajati' ve jIva yahAM kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akarake vahAM utpanna hone haiM ? athavA tiryaJcoM se Akarake vahAM utpanna hote haiM athavA manuSyoM se Akarake vahAM utpanna hote haiM ? athavA deghoM le Akarake utpanna hote haiM isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM jaheca baMsavaggo taheva ettha vi mulAdIyA dasa uddesagA' he gautama jaisA kathana daza uddezakoM se yukta vaMza varga meM kiyA gayA hai, usI prakAra kA kathana yahAM para bhI mUlAdi se lekara bIjatakake daza uddezakoM dvArA karanA cAhiye arthAt vaMzavarga meM jaise ye mUla, kanda, skandha, svacA, zAkhA, pracAla, panna, puSpa, phala evaM pIja ina nAmoM vAle 10 uddezaka haiM usI prakAra se isa paMcama varga vAriyA' hai bhagavAn setIthI sahana na sudhAna 56-gAvAjI pn55tithe| che, te vanaspatiyAnA bhU 35thI / utpanna thAya cha, 'te NaM jIvA! kohi ! uvavajjaMti' vA tyo yathA mApAna 75nna tha ya cha1 zutamA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che ke tiyAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? agara manuSyomAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? athavA jemAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne 47 cha hai-'evaM jaheva vasavago taheva ettha vi mUlAdiyA dasa uhesagA' gItama! dasa uddezAvALA vazavargamAM je pramANenuM varNana karavAmAM AvyuM che, eja pramANenuM tamAma varNana mULathI laIne bIja sudhInA daza udezAothI ahiyAM paNa karI levuM. arthAt vaMzavargamAM je pramANe mUla, kanda, dha, chAla, kALa, -kUpaLe,patra, pupa phaLa ane bIja A nAmevALA dasa udezAo kahyA che, eja
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za.21 va.5 parvakavanaspatijovAnAmutpAdAdini0 . 267 skandhoddezake devA utpadhante vaMzava dazasvapi uddezakeSu kutrApi devasyotpatti nabhavatIti kathitam ikSuvarge tu ikSuskandhe devAnAmutpatti bhavati iti vailakSaNyam 'cattAri lessAoM' catasro lezyAH yadA devasyApi utpattirikSAdInAM skandai bhavati tadA devAnAM lezyAcatuSTayasadbhAvena te jIvAH caturlezyAvanto vktvyaa| lezyAyAM bhaGgAzca pUrvoktarItyA azItitavyA / 'sesaM tadeva' zeSam-patadbhinna sarva vaMzavagaMvadeva bhavatIti draSTavyam / suu01|| // ekaviMzatitamazatake pazcamo vargaH samAptaH // meM bhI ye hI daza uddezaka haiM-ho yahAM para ye kahanA cAhiye, vaMza varga kI apekSA jo isa varga meM vilakSaNatA hai vaha 'navaraM khaMdhuddese devA uvavajjaMti' skandhoddezaka meM dezoM kI utpatti ko lekara hai arthAt skandhoddezaka meM ikSu saMbaMdhI skandhoddezakameM devoM kI utpatti kahI gaI hai baMza varga ke dazauddezakoM meM lo kahIM para bhI devoM kI utpatti hotI nahIM hai 'cattAri letsAoM' jaya ki ikSu Adi ke skandha meM deva kI bhI utpatti hotI hai to devoM ke lezyAcatuSTaya ke sadbhAva ko lekara ve jIva cAralezyAdhAle hote haiM aisA kahanA caahiye| lezyA meM bhaMga pUrvottarIti ke anusAra 80 kahegaye haiN| inake atirikta aura saya kathana vaMzavarga ke jaisA hI hai / / 01 / / ||pNcm varga samApta / 21-5 // rIte A pAMcamAM vargamAM paNa A ja pramANenA dasa uddezAo kahyA che. te te tamAma urdezAo ahIyAM samajI levA. vaMzavarga karatAM A vargamAM je vizeSapAya cha, 'navaraM khaMdhudese devA uvavajjati' 24 dhAdezamA cAnI utpatti e vizeSa prakAra kaha che arthAt ka dezakamAM eTale ke IkSa (selaDI), saMbaMdhI skaMdhe dezAma devonI utpatti kahI che, vaMza varganA daza dezAsamA ta me 5 sthaNe vAnI utpatti yatI nathI 'cattAri lessAo' Izna-selaThI vagerenA sakadhamAM devanI paNa utpatti thAya che. te devAmAM cAra vezyAnA saddabhAvane laIne te cha cAra vezyAvALA hoya che. tema samajI levuM. lezyA saMbaMdhI bhaMge pahelA kahyA pramANe 80 eMsI thAya che. A kathana zivAyanuM tamAma kathana vaMzavarga pramANe ja che sUnA pAMcame varga samApta 21. pA --
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bhagavatIstre ||ath paSTho varga: mArabhyate / / paJcamavarge parvakavanaspatijAtIyevAdivanaspatInAM svarUpaM nirUpya sampati tRNavanaspatijAtIya seMDiyabheDiyaprabhRtivanaspatInAM nirUpANAya paSTho vargaH prArabhyate, tadanena sambandhena AyAtasya SaSThavargasyedamAdimaM sUtram-'seDiyabhaMDiya' ityAdi / mUlam-leDiyamaMDiyadamakotiyadabhakusapaLavA poDaila 'ajjuNa AsADhaga rohiyaMsasuya-ya-khIra asa eraMDa kuruviMda karakara muha vibhaMga mahurataNa thuraga sippiya suMkali taNANaM eesi je jIvA mUlattAe vakarmati te NaM jIvA kaohito uvavati kinahito tiriyamaNussehito devehito vA0 evaM ettha vi dasa uddelamA niraksesaMjaheva vNsvggo||suu. 1 // ||ekviisise lae chaTo vaggo lmtto|| . chAyA-'seMDiyabhaNDikadarbhakontika darbhaza, parvaka poDaila, arjunaASADhaka rohitAMsu ya veya khIra supa eraNDa kuruvinda karakara muTTha vibhaGgaka madhuratRNa thuraga zilpika suMkali tRNAnAm eteSAM khalla ye jIvA mUlatayA avakAmanti te khalu jIvAH kuta utpadyante kiM nairapikebhya manuSyebhyostiyaG devebhyo vA ekmatrApi daza uddezakAH niravazeSa yathaiva vaMzavarga iti |suu01|| // eka viMzatizatake SaSTho vargaH samAptaH // TIkA--'seDiya' ityArabhya 'suMkalitaNayantAH sarve vaNavanaspativizeSA, teSAm 'eesi NaM' eteSAm se DiyAdArabhya muMkalitagaparyantAnAm khalu 'je jIvA chaThA varga kA prAraMbha .. chaDe varga kA prAraMbha-ukta paMcamarza meM pakSa ghanaspati ke jAtivAle ikSu Adi vanaspatiyo ke svarUpa kA nirUpaNa karake adha sUtrakAra tRNaznapani jAtivAle seMDigha aMDiya Adi vanaspatiyoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane ke liye chaTThA varga prAraMbha karate haiM, isa varga kA yaha cha na prAra- pAMcamAM vargamAM parva-gAMTha vALI vanaspatinI jAtanA ikSu-selaDI vagere vanaspatinA svarUpanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra taNa-ghAsanI vanaspatinI jAtavALA seDiya bhaDiya vigere vanaspatinA svarUpanuM nirUpaNa karavA mATe chaThThA vagane prAraMbha kare che, A varganuM paheluM sUtra che.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za021 va.6 tRNavanaspatijIvAnAmutpAdAdini0 269 mUkattAe bakamaMti' ye jIvAH mUlataya'vakAlanti mUlarUpatayA samutpadyante ye jIvAH 'te NaM jIvA kaohito uvavajjati' te khalu jIvAH kuta:-kebhyaH sthAnebhya Agatya eteSAM mUlarUpeNa utpadyante ? athAne atidezenAha-'e' ityAdi, 'evaM ettha vi dasa uddezagA niravase se jaheva vaMsabago' evamatrApi dazoddezakA maNiracyA niravazeSa yazcatra vaMzakavargaH vaMzavadeva anApi mUlakandaskandhatvaka zAkhAmavAlapatrapuSpaphalabIjAntA dazoddezakA vaktavyAH tatra mUlakodezake 'seMDiya aMDiya' ityAdi sUna prathama sUtra hai, - 'seDiya bhaMDiya damakoMtiya' ityaadi| .. TIkArtha--seMDiya se lekara suMkali taNataka laya taNa jAti ke vanaspativizeSa haiM gautama ne prakSule inake hI viSaya meM aisA pUchA hai-he bhadanta ! meDiya se lekara suMkali tRNa taka jo tRNa jAti vizeSa haiM so inake mUlarUpa le jo jIva utpanna hote haiM 'te NaM jIvA kamohito uvavajjatti' ve jIva vahAM para kahAM se Akara ke utpanna hote haiM? kyA nairayika Adi se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM estha vi dasa uddelagA niravasesaM jaheva baMsavaggo' he gautama ! yahAM para vaMzavarga ke jaisA mUlAdika daza uddezaka kahanA cAhiye, ve daza uddezaka isa prakAra se haiM-mUloddezaka 1, phandoddezakara, skandhoddezaka3 tvaguddezaka4 zAkhodezaka5, pravAloddezaka6, patrodezaka7 puSpoddezaka8 phaloddezajJa9 aura bIjoddezaka10, ina uddezakoM se mUlaka 'seDiya aMkhiya' utsAha TIkArtha-seDiyathI laIne saMkuli taNa sudhInI badhI taNa jAtanI vanaspati vizeSa che A viSayamAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke"he bhagavana seDiyathI laIne saMkuli tRNa sudhI je tRNa jAta vizeSa che, tenA bhUNa 35thA 2 & Spana thAya cha, 'te NaM jIvA phaohi to uvavajjati' te che tyAM kyAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM te ja nAraka vagere. mAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne De cha hai-'evaM etha vi dasa uddeSagA niravasesaM jaheva vaMsavaggo' gautama! vaMza-vAMsa varganI jema ahiMyA mULa vigere dasa uddezAo samajI levA. te dasa uddezAo A pramANe che. mULAdezaka 1, kaddezaka 2, skaoNdezaka 3, tvadezakaka, zAzaka5, pravAladdezaka6, paddezaka7, puchapadezaka, phalezaka9 ane bIje dezakala0, A udezAo paikI mULa dezAmAM bali' thI laIne
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhagavatIsUtre seMDiyAdArabhya saMkalitRRNAntAnAm mULatayA samutpadyamAnA jIvAH kasmAdAgatyospadyante iti praznasya tiryagbhyo vA manuSyebhyo yA Agatyotpadyante ityutaram bhagavato, na tu devAH kadAcidapi utpadyante vaMzavarge kutrApi devasyotpattirna kathitA ratsaApi mUlAdAramya bImAntasarva sthAnezvapi devotpattirna vaktavyAH, evaM zAli vargastha mULodezakavat atrApi sarva vaktavyam sarve prANAH sarve jIvA asakRt anantavAraM vA samutpannapUrvA etat prakaraNaparyantam evamevaiteSAM kandarUpatayA samutpadyamAnA jIvAH kuta Agasyotpadyante ityArabhya asakRdanantavAraM veti paryantaM uddezaka 'seMDiya' se lekara 'saMkali tRNa' taka ke rUpa meM utpanna hote hue jIva kahAM se Akarake vahAM usa rUpa se utpanna hote haiM ? to gautama ke isa prazna kA uttara prabhu ne aisA hI diyA hai ki ve vahAM usarUpa se jo utpanna hote haiM ve tiryacoM se athavA manuSyoM se Aye hue hote haiM deva isa rUpa se vahAM kabhI bhI utpanna nahIM hote haiM / vaMzavarga meM devoM kI utpatti kisI bhI uddezaka meM nahIM kahI gaI hai| isa kAraNa isa varga meM bhI mUla se lekara vIjataka ke kisI bhI udde zaka meM nahIM kahanI cAhiye isa prakAra zAlivargastha mUlodezaka ke jaisA yahAM para bhI saba kathana karanA cAhiye aura vaha 'samasta prANa samastabhUta samastajIva samasta satya' aneka bAra yA anantabAra vahA~ pahile utpanna ho cuke haiM' yahAM taka prakaraNa kahanA cAhiye / isI prakAra se inake 'kandarUpa se samutpadyamAna jIva kahAM se Akarake utpanna hote haiM' yahAM se lagAkara 'aneka cAra athavA anantabAra samasta 'saMkalitRNa' sudhInA bhUjanA 35bhAM utpanna thanArA vo zyAMthI bhAvIne tyAM te rUpe utpanna thAya che ? gautama svAmInA A praznanA uttara prabhue eja pramANe ApyA che, ke teo tyAM e rUpe tiryaMcAmAMthI athavA manuScAmAMthI AvIne utpanna thAya che, deve te rUpe tyAM kAI paNu samaye utpanna thatA nathI vaza-vAMsanA vargamAM devenI utpatti kAI paNa uddezAmAM kahI nathI. te kAraNathI A vaSa~mAM paNa mULathI laI ne khI sudhInA kAI paNa uddezAmAM devanI utpatti kahevAnI nathI A rIte zAlI vargamAM kahela mUlAdezakanI jema ahiyAM paNa tamAma kathana karI levuM. ane A * saghaLA prANa, saghaLAbhUta, saghaLA jIvA saghaLA sarve' vAravAra athavA anantavAra pahelA tyAM utpanna thaI cUlA che. ATalA sudhI te prakaraNa kahI levu'. eja rIte tenA 'kandarUpathI utpanna thavAvALA jIveA DhAMthI AvIne utpanna thAya che" A kathanathI laIne anekavAra athavA anetavAra saghaLA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA jhA021 va.6 tRNavanaspatijIvAnAmutpAdAdini0 271 sarvamapi praznottaravAkyaM kandaprakaraNe'pi vaktavyam evameva skandhodazako'pi vaktavyaH, evaM tvaka prakaraNamapi evameva zAkhAprakaraNam evameva phalapakaraNam evameva vIjapakaraNam tadevaM vaMzavargavat dazApi mUlAdArabhya jIvAntA uddezakA vaktavyA:, nAtra vaMzavargApekSayA kimapi vailakSaNyapiti / suu0|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara --pUjya zrI ghAsIlAlacatidiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAm ekaviMzatizatakasya SaSTho dargaH samAptaH // 21-6 // prANAdi pahile kandarUpa se utpanna ho cuke haiN| yahAM taka kA praznottara vAkyavAlA kanda prakaraNa bhI yahA~ kahanA cAhiye isI prakAra se yahAM skandhoddezaka bhI svacA prakaraNa bhI, zAkhAprakaraNa bhI, phala prakaraNa bhI aura bIjaprakaraNa bhI kahanA cAhiye isa prakAra vaMzavarga ke jaisA mUla se lekara vIja taka ke dazoM uddezaka yahAM kahe gaye hai| vaMzavarga kI apekSA ilake kanda prakaraNa meM koI bhI vilakSaNatA nahIM hai / suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRtaM "bhagavatIsUtra kI prameyacandrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA chaThA varga samApta // 21-6 // prANa, vigere pahelA kandarUpathI utpanna thaI cUkayA che," A kathana sudhInA praznottara vAkaye vALuM kabda prakaraNe paNa ahiyAM kahI levuM. eja prakAre ahiyAM addezaka, tvacezaka, zAkhadezaka, phalAdezaka ane bIje dezaka paNa kahI levA. A rIte vaMza varga pramANe mULathI laIne bIja chava sudhInA dasa uddezAo ahiyAM kahevAmAM AvyA che. vaMzavarganI apekSAe AnA kanda prakaraNamAM kaI paNa jAtanI vilakSaNatA nathI. sU. 15 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakano chaThTho varga samApta 21-6
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 bhagavatIsUtre // atha saptamo vargaH mArabhyate // paSTha varge seMDiyaprabhRtika tRNavanaspativizeSANAM svayaM tajjIvAnAM mUlAdiSu samutpadyamAnAnAM samutpatyAdikaM ca ma haritavanaspatijAtIyAbhraruhAdivanaspatimUlatayotpadyamAna jIvAnA puspAdAdivyavasthAM pradarzayituM saptamo vargaH zarabhyate, tadanena sambandhena AyAtasya saptamavargarayedamAdimaM sUtram -'ai bhaMte' ityAdi / mUlam - 'aha bhaMte ! ambharuhavAyaNaharitaga taMdulejjagatatratthula poragamajjAriyA villIpAlakkadagapippalI davvI sotthiyasAyamaMDukkI mUlagasarisava aMbilasAge ya jiyaMtagANaM eesiM NaM je jIvA mUlattAe vakkasaMti te NaM jIvA kaohiMto uvavajjati kiM neraiehiMto tiriehiMto maNusserhito devahito vA0 evaM ettha vi dasa uddegA jaheva savaggo / sU. 1 / // ekavIsaime lae sattamo vaggo samatto // sAtaveM varga kA prAraMbha saptama varga prAraMbha -- paTTaThe varga meM 'seDima Adi rUpa tRNa vanaspatiyoM ke svarUpa kA kathana karake aura inake mUla Adi koM meM samupadyamAna jIvoM kI utpatti Adi prakaTa karuke aba sUtrakAra haritavanaspati kI jAti kI jo abhraruhAdirUpa vanaspati hai ho usa vanaspati ke mUlarUpa se utpadyamAna jIvoM kI utpAda Adi kI vyavasthA ko dikhAne ke liye sAtavAM varga prAraMbha karate haiM - isI saMbaMdha se Aye hue isa sama varga kA 'ahate ! anyaruha' ityAdi prathama sUtra hai, 'aha bhaMte ! amaruha' ityAdi / -- sAtabhA varganA prAraMbha chaThThAM vagamAM se'hica' vigere rUpa tRNu vanaspatiyeAnA svarUpanuM kathana karIne ane mULa vigeremAM utpanna thanArA jIveAnI utpatti vagere pragaTa karIne have sUtrakAra harita (lIlI) vanaspatinI jAtanI je abhrarUddha vigere rUpa vanaspati che, te vanaspatinA mULarUpe utpanna thanArA jIvAnA utpAda vigere batAvavA mATe sAtamA vaga prAraMbha kare che--sAtamA varSoMnuM paheluM sUtra A prabhAve che. - ' aha bhaMte ! aSbharuha' ityAdi
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyamandrikA TIkA za021 va. 7 haritavanaspatijIvAnAmutpAdAdikam - 273 chAyA-atha bhadanta ! abhraruvAyaNaharitakatandulIyatRNavAthulaporakamArjArikA billIpAlakadakapippalI darvI svastikazAkamaNDakImUlakasarpapAmlazAketa. jivantakAnAm eteSAM khalu ye jIvA mUlatayA'skrAmanti te khalu jIpa kuta utpadhante kiM nairapikebhya stigbhyo manuSyebhyo devebhyo vA0 evamatrApi dazoddezakA yathaiva vaMzavaH // 01 // // ekaviMzatizatake saptano vargaH samAptaH // TIkA-'aha bhaMte !' atha bhadanta ! 'anbharuha' abhraru:-atre-AkAze rohati / bhUmimudbhidya samudbhavati yaH so'bhraruhaH megharSaNAnantara jAyamAnaH pAvRzkAlikA chatrAkAbhidhaH zAkavizeSaH 'cAyaNa' vAyaNanAmakaH zAkavizeSaH 'haritaga' haritakA zAkavizeSa evaM tadulejjaga tandulIyakaH zAphavizeSaH tAndalabhAjIti lokamasiddhaH 'taNa' tRNAkAra, patravanaspativizeSaH 'vatthula' vastulA vathumA TIkArtha-'aha aMte' he bhadanta ! aruha-vAyaNa-haritaga-taMdulejjaga' abhraruha, vAyaNa, haritaka, taMdulIyaka, tRNa, vasthula, -poraka, mArjArikA, pillI, pAlakka, dagapippalI, darvI, svastika, zAkamaMDakI, mUlaka, sarasava, apilazAka, evaM jiyaMtaga, ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve vahAM kahA se Akarake utpanna hote haiM ? jo vanaspati bhUmi ko phor3akara jAtI hai aisI vaha banaspaini abhraruha kahI gaI meM ise bhASA meM chatraka kahAgayA hai, jaMgala Adi pradezo meM yaha cAturmAsa meM chatte ke AkAra jaisI hotI hai 'vAyaNa' isa nAma kA zAkavizeSa hotA hai-haritaka yaha bhI eka prakAra kA zAka hI hai jise bhASA meM tAndaliyAkI bhAjI kahate hai vahAM tandulIyaka ___ -aha bhate !' hai ta 'bhabhAha-vAyaNa haritaga taMdulenjaga' ma37, pAya, Ras, dails, tRy, patthukha, pA24, bhA , micell, pAsa gaqiueI, hI spati, zamI , bhUbara, sarasa, AME zAka ane jayaMtaga, A vanaspatinA mULa rUpe je jIva utpanna thAya che, teo tyAM kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? je vanaspati pRthvIne phADIne uge che tevI vanaspati abrarUha kahevAya che, tene bhASAmAM chatraka kahe cha. sana prazAmA yobhAsAmA chatrInI 12 vI thAya che. 'vAyaNa / A zAka vizeSatuM nAma che, haritaka e paNa eka jAtanA zAka. vizeSanuM nAma che. jene bhASAmAM tAMdaliyAnI tAjI kahevAmAM Ave che tene ahiyAM bha0 35
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 bhagavatIstre isi lokamasiddho haimantikaH pazAphavizeSa: 'poraga' porako latAzAkaH (poro) ti.lokapasiddhaH parNazAkaH 'majjAriyA'mA rikA zAkavizeSa 'viralI' villiridhinAmakaH patrazAkA 'pAlakka' pAlaka iti nAmakazAkavizeSaH 'dagapippalI' udakapippalInAmakaH zAkavizeSaH dadhI' dInAmakaH zAkavizeSaH 'sotthiyasAya' svastikazAkaH 'maMDukkI' mazkI, etannAmakA zAkavizeSaH 'mUlaga' mUlakaHmUlakapatrazAkaH, 'sarimaba' sarpapaH-sarpapapAzAkA aMbilasAga' amlazAkA 'jiyaMtagANa' jIvantakaH mAlavadezapasiddhaH jozAka itinAmnA patrazAkavizeSasteSAm abhraruhAdArabhya jIvantakAryantAnAm 'epasi ' etepAmupayukta patrazAkazabda se kahA gayA hai tRNa ke Akara jaisI jo patra vanaspati hotI hai vaha taNa-tRNa' zabda se yahAM prakaTa kI gaI hai vathuA nAmakAjo patra-zAka hotA hai vaha 'datyula' se kahA gayA hai 'vatthula' zardI ke samaya meM gehUoM Adi kekhetoM meM hotA hai-poroM isa nAmakA jo latArUpa 'zAka hotA hai vaha yahAM poraka zabda ke abhihita huA hai 'mArjArikA' yaha bhI eka prakAra kA zAka hai 'billI yaha bhI eka prakAra kA zAka hai, pAlaka yaha eka prakAra kA patra zAka hai, jise pAlaka kI bhAjI zabda se kahA jAtA hai, sarasava se sarasoM kA patrarUpa zAka liyA gayA hai 'jIvantaka' se mAlavadeza prasiddha jIvazAka liyA gayA hai gautama ne jo prazna kiyA hai vaha spaSTa hai ila prakAra se abhraruhAdi zAka ghanaspati ke viSaya meM bhI mUlAdika daza uddezaka kahanA cAhiye ata: : tadulIyaka zabdathI kahela che. tRNanA AkAranI patra pAnAnI vanaspati thAya -- che, te tRNa-tRNa zabdathI ahiyAM batAvI che vathuA nAmanI je bhAjI hoya che tene "vatthala' zabadathI kahela che. vatthala ziyALAnA samayamAM ghauM vize nA khetaromAM thAya che. pirA e nAmanI vela rUpa bhAjI viroSa hoya che, tene ahiyAM piraka zabdathI kahela che. mAri A paNa eka prakAranuM zAka che. "bilI A paNa eka prakAranuM zAka che pAlaka' e eka prakAranI bhAjI che. jene bhASAmAM "pAlakanI bhAjI' e pramANe kahe che. sarasava zabdathI sarasavanA pAnanI bhAjI grahaNa kare che. "jIvantaka" zabdathI mALavAmAM prasiddha varUpa zAka grahaNa karela che. gautama svAmIe kahela prazna spaSTa che. A te azvaraha vigere zAka vanaspatinA saMbaMdhamAM paNa mULa vigere saMbaMdhI
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ze prameyacandrikA TIkA za021 va. 7 haritavanaspatijIvAnAmutpAdAdikam - 205 iritavanaspatInAM khalla 'je jIvA' ye jIvAH 'mULattAra' mUlatayA - mUlarUpeNa eteSAM mUlarUpeNeti pUrveNAnvayaH / 'avakAmaMti' avakrAmanti samutpadyante ityarthaH te NaM jIvA kaohiMto uvajjaMti' te khalu jIvAH kebhya: sthAnebhya AgatyaM utpadyante ' 'kiM neraie hiMto tiriehiMto maNusserdvito devehino vA' kiM nairayikebhyastirya yo manuSyebhyo devebhyo vA iti praznaH nairayikebhya Agatya tiryagbhyo vA Agatya manuSyebhyo vA Agatya samutpadyante abhraruhAdInAM mUlAditayA samutpatha' mAnA jIvA devebhya Agatya notpadyante ityuttaram / ' evaM ' evam anena prakAreNa sarvadvArANi Azritya 'ettha vi' atrApi avaruhAdizAkavanaspativiSaye'pi 'dasa. uddegA' dazauddezakA mUlAdikAH sarve'pi vaktavyAH 'java saggo' yathaiva' vaMza varga stathaivAyaM saptamo'ruvarge'pi vAcya iti / sU0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASA' kalitalalitakalApAlA pakapa vizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, cAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjamadatta''jainAcArya ' padabhUSita -- kolhApura rAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI ghAsikAlavativiracitAyAM zrI "bhagaaatsUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm ekaviMzatitamazatake tamo vargaH samAptaH // 21-7 // jisa prakAra se vaMzavarga kahA gayA, hai, usI prakAra se yaha saptama abhraruhavarga bhI kahanA cAhiye || sU0 1 || - jainAcArya jainadharma divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAne ekavIsaveM zatakakA // saptamavarga samApta // 21-7 // - daza udezAo samajavA. jethI jevI rIte 'vaza' vAMsanA vaga kahela che eja rIte A sAtamA abhrakrRha va paNa pazu kahI levA prAsa, 1aa jainAcAya jainadhama divAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakanA sAtamA vaga samAsa // 17
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ...... ........ bhagavatIya // athASTamo vargaH mArabhyate // : saptamavarga samApya sampati punaharita vanaspatijAtIyatulasyAdivanaspativiSayakA'mo vo nirUpyate tasyedamAdima sUtram 'aha bhaMte !' ityaadi| sUlam--aha bhaMte! tulasIkaNhadarAlaphaNijja ajjagacoragajIragadamaNagamaruthagaiMdIvarasayapupphANaM eesi NaM jIvA mUlattAe vakamaMti te NaM jIvA kaohiMto uvavajjati kiM neraiehito tiriehito maNussehito devehito vA0 ettha vi dasa uddesagA niravasesaM jahA vNsaannN| evaM eesu aTusu vaggesu asIti uddesagA bhavaMti ||suu01|| ekavIsaime sae aTamo vaggo samatto // chAyA-atha bhadanta ! tulasIkRSNadarAlaphaNijjA'rjakacorakanIrakadamanakamaruyage-ndIvarazatapuSpANAm eteSAM khalu ye jIvA mUlatayA'vakrAmanti te khalu jIvAH kebhya utpadyante kiM nairayikebhyastiyagbhyo manuSyebhyo devebhyo pA0 atrApi dazauddezakAH nirakzepaM yathA vaMzAnAm / evameteSu aSTasu vargeSu azIti rudezakA bhavantIti ||suu01|| . ||ekviNshtitmshtke'ttmo vargaH samAptaH // 21-8 AThaveM varga kA prAraMbha saptamavarga samApta karake aba haritavanaspatti kI jAti kI jo tulasI Adi vanaspati hai usa sambandha meM sUtrakAra isa aSTamavarga kA nirUpaNa karate haiM-'aha bhaMte'! tulasI kaNhadAlaphaNijja' ityAdi / AThamA vargane prAraMbha- chesAta varga saMpUrNa karIne have harita (lIlI) vanaspatinI jAtimAM je tulasI vigere vanaspati che, tenA saMbaMdhamAM sUtrakAra A AThamA panu ni35] 43 cha,-'aha bhaMte ! tulasI kaNhadarAlaphaNijja' tyahi
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 prameyacandrikA TIkA za021 va. 8 tulasyAdivanaspatijIvAnAmutpAdAdikam 277 TIkA-'aha bhaMte' atha bhadanta ! 'tulasI' tulasI 'kaNha' kRSNA-kRSNA tulasIvizeSaH / atra tuLasItAramA zatapuSpaparyantAnAM patravanaspativizeSANAm 'eesiNaM je jIvA' eteSAM khalu ye jIbI: 'mUlattAe vakyAmaMti' mUlayA'vakrAmanti-eteSAM vanaspativizeSANAM mUlarUpeNa samutpadyante te khalu jIvA: 'kamohito uvavajjati' kemA sthAneSa Agatya samutpadyante 'ki neraiehito tiriehito maNusse hito devehito vA' kiM nairayikebhya Agatya tiryagagbhyo vA Agatya manuSyebhyo vA Agatya devebhyo vA Agatya samutpadhante ? iti praznA, atidezamAha-'etyavi' ityAdi, 'estha vi dasa uddesagA niravasesaM jaheva vaMsANaM' atrApi daza uddezakA niravazeSa yathaiva vaMzAnAs, vaMzAdInAM vanaspativizeSANAm . yena prakAreNa mUlAdArabhya bIjAntA daza uddezakAH kathitAH, tatra ca mUlAditayA yathA jIvAnA mutpAdAdikaM ca kathitam tathaiva-tenaiva, bhakAreNAtra aSTamavarge'pi mUlakandaskandhatvakzAkhAmavAlapatrapuSpaphala bIjAntA dazodezakA bhnnitvyaaH| evaM zAlikAdivarge yathA ... TIkArtha--'aha bhaMte !' gautamasthAmI prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! 'tulasI-kaNha-darAla9' tulasI-kRSNa-kAlI tulasI, dAla, phaNijja, arjaka, coraka, jIraka, damanaka, maruyA, indIvara aura zatapuSpa ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIca utpanna hote haiM-ve jIva kahAM se Akarake isarUpa meM utpanna hote haiM ? kyA nairayika se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA tiryaMca se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA manuSya se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA-devagati se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaMzavarga At-'aha bhave' gautama thAmI prabhune se pUche the 8-8 mApana 'tulasI-iNNa-darAla.' tujasI, jI tujasI, rAsa, ri , ma , yo24, jIraka, damanaka, mavA, IndIvara ane zatapuSpa A vanaspatinA mULa rUpe je jI utpanna thAya che, te che kayAMthI AvIne A rUpe utpanna thAya che? zuM nairayika paNAthI AvIne utpanna thAya che? athavA tiya capaNathI AvIne utpanna thAya che ? ke manuSya paNumAMthI AvIne utpanna thAya che? athavA deva gatimAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-ha gautama! vaMzavarga pramANe ahiyAM paNa mULa vagere
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 . bhaMgavatI yathA kathita tathA tathehApi kathanIyam vaMzavargavat devAnAmanutpatti rapi smudaahrnniiyaaN| evaM kandaskandhAdiSvapi pUrvavadeva vyavasthA'vagantavyeti saMkSepaH ||suu01|| - // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazamApA kalitalalitakalApAlApApavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta- . 'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAm ekaviMzatizatakasya aSThamo varga: smaaptH||21-8|| // samAptaM caikaviMzatitamaM zatakam / / ke jaisA yahAM para bhI mUlAdika daza uddezaka kahanA cAhiye isa prakAra se ina ATha vargoM meM eka eka varga meM 10-10 uddezaka hone se 80 uzaka hote haiM / / 01 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjapatrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyavandrikA vyAkhyAke ekavIsaveM zatakakA AThavA varga samAsa // 21-8 // ekavIsamAM zataka samApta saMbaMdhI dasa uddezAo kahevA joIe. A ATha vagomAM eka eka vargamAM 10 10 dasa dasa uddezAo hovAthI kula-eMsI uddezAo thAya che. sUnA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAjA kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA ekavIsamA zatakano AThamo varga samApta ra1-8 che eka vIsamuM zataka saMpUrNa
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadrikA TIkA za0 22 uddezArthasaMgrahaNam // atha dvAviMzatitamazatakamArabhate // ekaviMzatitamazatakaM vyAkhyayA samApyAvasaramAptaM ' tAlAdiviSayakaM - dvAviMzatitamaM zatakamArabhyate, tasyArthasaMgrahikA gAthA. AdAveva kathyategAhA - 'tAle bihutrIyagA ya gucchAya gummavallI ya / chadasavaggA ee sarhi puNa hoti uddesA' // 1 // chAyA - tAlaikA sthikabahuvIjakAzca gucchAca gulmAH vallyazca / daza ete paSTiH punarbhavanti uddezAH // | 1 || 279 vyAkhyA -- 'tAla' tAlo nAma vRkSavizeSaH, tadviSayako dazo dazakasamudAyarUpo varga svAlavarga iti kathyate sa ca prathamaH 1 | 'egaTTiya' ekAsthikaH - eka masthikam 'guThaLI' lokaprasiddha phalamadhye yeSAM te ekAsthikA AmrajambU- nimvAdaya:, tadviSayako dvitIyo vargaH 2 / 'bahuvIyagA ya' bahuvIjakA bahUni bAvIsaveM zatakakA prAraMbha 21 vAM zataka vyAkhyAta hokara aba avasara prApta tAla Adi vRkSoM se sambandha rakhane vAlA yaha 22 vAM zataka prAraMbha hotA hai isake artha ko saMgraha karake kahane vAlI yaha gAthA saba se pahile sUtrakAra ne kahI hai - - ' tAlegaTThiyabahuvIyagA ya' ityAdi' TIkArtha - tAla nAmakA eka vRkSa hotA hai isake sambandha meM daza uddezakoM samudAyarUpa prathama varga hai isa varga kA nAma tAlavarga hai1, jinake phaloM ke madhya eka guThalI hotI hai aise Ama, jambU nimya Adi vRkSa ekAsthika kahalAte haiM inake sambandha meM jo daza uddezakoM kA smudaaykhAvIsamA zatakanA prArabha-- ekavIsamA zatakanuM nirUpaNa karIne have avasaraprAsa tADa vigere vRkSA sAthe sabaMdha rAkhavAvALA A 22 khAvIsamA zatakanA prArbha karavAmAM Ave che. khAvIsamA zatakanA viSayane matAvavAvALI gAthA sUtrakAra kahI che te yA pramANe che-'tAlegaTThiyabahuvIyagA ya' ityAhi - TIkA--tADa nAmanuM vRkSa thAya che. te sabadhI daza uddezAonA samu hAyarUpa pahelA vaga che. tenuM nAma tAla vaga che. 1jenA phaLeAnI dara eka goThadhI, DAya che, mevA - bhAMgo-la yUDA, sImA, vigere vRkSo me asthivANA kahevAya che. tenA saMbadhamAM isa uddezAo rUpa je samudAyarUpa varga che te
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 _bhagavatI sUtre vIjAni phalamadhye yeSAM te bahuvIjakA vRkSAH, te cAsthikatindukabadarakapitthAdayaH, tadviSayakastRtIyo vargaH / 'gucchA ya' gucchAca gucchA vRntAkI prabhRtaya svadviyo varga caturthaH / 'zuma' gulmAH siriyaka navamAlikAkoraNTakAdayaH, tahipayako varga: paJcamaH / 'vallI ya' vallI ca vallyaH pUsaphalI kAliGgI tumbI mabhRtayaH, tAH SaSThe vaktavyAH, etadviSayako vargaH SaSThaH / te ete pavargAH asmin zatake 'chadavA ee' SadazavargAH dazoddezakAtmakA ete anantaroktAH pavargAH / 'saddhiM puNahauti uddesA' paSTiH punarbhavanti uddezAH pratyekaM vargANAM dazadazoddezakapramANatvAt paSTiruddezakA bhavanti dvAviMzatizata ke tAkAdikAH pavargAH pratye katra mUlakandaskandhatva zAkhApravAlapatrapuSpaphala nIjanAmakA daza uddezakAH tathA ca dazAnAM SaTsaMkhyayA guNane paSTirudezakA bhavantIti gAthArthaH / rUpa varga hai yaha ekAsthika dvitIyavarga hai2, jinake phaloM meM bahuta bIja hote haiM ve bahubIjaka vRkSa haiM jaise tinduka, kapittha Adi inake sambandha meM jo daza uddezakoM kA samudAyarUpa varga hai vaha bahubIjaka tRtIyavarga hai ! gucchArUpa jo baiMgana Adi vanaspatiyAM haiM ve gucchArUpa vanaspatiyAM haiM inake sambandha meM caturthavarga hai siriyaka, navamAlikA, koraNTaka Adi ke sambandha meM pAMcavAM varga hai, pUsaphalI, kAliGgI tumbI Adi ke sambandha meM chaThA varga hai isa prakAra ke ye chahavarga isa zataka meM haiM / 'chaddasaggA' ityAdi eka eka varga 10 - 10 uddezAtmaka hone se kula uddeza yahA~ 60 haiM / ina eka eka varga ke uddezakoM ke nAma isa prakAra 1 ekAsthika, nAmanA bIjo vaga che. 2 jenA phaLAmAM ghaNA khIja hAya che te bahubIja vALA vrukSA kahevAya che. jema ke-(ti...ka) kAjhu vigere AnA 'sabadhamAM daza uddezAtmAnA samudAya rUpa je va che, te khaDUkhIjaka ' nAmanA trIjo vaga che. gucchArUpa je gaNu vigere vanaspati che, te gucchA35 vanaspati devAya che. te samadhI thotho varga che, siriyA, navabhAvilA, 24, vigere sauMdhI yAMnthabheo varga che, yUsaijI, aligaDI, tubhJaDI, vagerenA sabaMdhamAM chaThTho varga che. A rIte A zatakamAM dasa vaga che. - 'chadasavaggA' ityAhi-4 meDa varjanA 10 10 isa isa uddezA hai. e rIte cha vanA kula 60 sAITha uddezA thAya che. A eka eka uddezA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va.1 sU.1 valayavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 241 // atha prathamo vargaH pAramyate / / atha valapavanaspavijAtIyatAlatamAlAdivanaspatisvarUpamAha-'rAyagihe' ityAdi mUlam-'rAyagihe jAva evaM kyAlI-aha bhaMte ! tAlatamAlataphalitetalisAlasaralasAragallANajAbaI keIladalIcamarukkhaguMtahakkhahiMgurukkhalavaMgarukkha pUraphalI khajjUrI nAlierINaM, eeliNaje jIvA mUlatAe vakarmati, leNaM te! jIvA kaohito uvavajjati / evaM hattha ni mUlAdIcA dasa uddesagA kAtrA kA sAlINaM navaraM imaM jANataM sUle kaMde khaMdhe tayAe lAle ya eSasu paMcasu uhasesu devo na ubvjjii| tinni leslaao| ThitI jahannaNaM aMtomuhattaM ukkoleNaM dastavAlasahassAI urillesu paMcasu uddesaesu devo ubavajjai cattAri leslAo, ThitI jahanneNaM aMtomuhattaM ukolaNaM vAlapuhuttaM ogAhaNA mUle kaMde dhanuhapuhutaM khaMdhe tayAe sAle ya gAuya puhuttaM pavAle patte dhaNuhapuhattaM pupphe hatthapuhuttaM phale bIe ya aMgulapuhattaM samvesi jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / lesaM jahA saaliinnN| evaM ee dasa uddesgaa|suu01|| chAyA--rAjagRhe yAvadeva mavAdIt atha bhadanta / tAlatamAlatakkalitetalizAlasaralasArakalyANa jAvatIketako-kadalIcamavRkSagundavRkSahiMgurakSa-lavaMgavRkSapUgaphalIkharjurInArikerINAm eteSAM khalu ye jIcA mUlatayA avakrAmanti te khalnu bhadanta ! jIvAH kutaH utpadhante / evamatrApi mUlAdikAH dazoddezakA: kartavyA yathaiva zAlInAm navaramidaM nAnAtvam-mUle kande skandhe tvaci zAleca eteSu paJcasu uddezakeSu devo notpadyate / tisro lezyAH / sthiti jaghanyena antase haiM-mUloddezaka kandovezakara skandhoddezaka3 tvaguddezaka zAkho. dezaka5 pravAloddezaka6 patroddezaka7 puSpoddezaka8 phalodezaka9, bIjodazaka10, isa prakAra kA yaha gAthA kA artha hai| enA nAme A pramANe che. mUddezakala kaMdezakara, dezaka7, tvaSNudezaka, zAzaka pravAle dezaka 6 padezaka7 puSpadezaka8 phaledezaka bIjezaka A pramANe A gAthAne artha che bha0 36
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ bhagavatIsUtre muhUrtam utkarSeNa dazavarSasahasrANi uparitaneSu paJcasu uddezakeSu deva utpadyate, catasroilevyAH sthitijaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa varSapRthaktvam , avagAhanA mUle kande anu:pRthaktvam skandhe tvaci zAle ca ganyUta pRthaktvam pavAle patre ca dhanuHpRthakatvam, puSpe hastapRthakatvam phale bIje cAGgulapRthaktvam / sarveSAM jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam , zeSa yathA zAlInAm / eva yete dazauddezakAH // 01 // // dvAviMzatizatake prathamo varga: samAptaH // TIkA-'rAyagihe jAca evaM cayAsI' rAjagRhe yAvadevamayAdIt atra yAvat sagavataH samavasaraNamabhUt paripat nirgatA, dharmopadezo bhagavatA dattaH dharmakA zrutvA paripat pratigatA, tadanantaraM bhagavantaM vanditvA namariyatvA UrdhvajAnuH ityAdi vizeSaNayuktaH prAJjalipuTo gautamaH, etadantasya prakaraNasya saMgraho bhavati 'kimavAdIt gautamo bhagavantam ? tatrAha-'aI' ityAdi / 'aha bhaMte' atha bhadanta / aba sUtradhAra valayavanaspati jAti kI jo tAla tamAla Adi panaspatiyAM haiM unake svarUpa kA kathana karate haiM--'rAyazihe jAva evaM SayAsI' ityaadi| .. TIkArtha--rAjagRha nagara meM bhagavAna se gautama ne aisA kahA-aisA yahAM yAvat zabda se isa pATha kA grahaNa huA hai-'bhagavAna kA samaghasaraNa huA, pariSat apane 2 sthAna se nikalI, dharmopaddeza bhagavAna ne :diyA dharma kathA ko sunakara pariSat pIche calI gaI isake bAda bhagavAn 'ko vandanA karake, unheM namaskAra karake, avajAnu hue gautama ne donoM . hAtha jor3akara bhagavAna se aisA pUchA-kyA pUchA ? so vahI apa spaSTa have sUtrakAra vanaspatinI jAtanA je tADa, tamAla vagere vanaspati * cha, tanA 21354 4thana 42 cha. 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' tyA: TIkAtha-rAjagRhanagaramAM bhagavAnane gautama svAmIe A pramANe * pUchayuM ahiM yAvat zabadathI A pramANene pATha grahaNa karAve che. "rAjagunagaramAM bhagavAnanuM samavasaraNa thayuM. pariSata bhagavAnane vaMdanA karavA nagaranI bahAra nIkaLI, bhagavAne teone dharmadezanA ApI. dharmadezanA sAMbhaLIne.pariSad bhagavAnane vaMdanA, namaskAra karIne pitapatAne sthAne pAchI gaI. te pachI bhagavAnane vaMdanA namaskAra karIne urdhvajAnu vALA gautama havAmIe ane hAtha joDIne ghaNuM ja vinaya sAthe prabhune A pramANe pUchayuM
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za022 3.1 su. valayavanaspatimUlagatajIvotpanika 28 'tAla' tAlo nAmAtidIqa vRkSavizeSaH 'tamAla'. tamAlanAmako vanyo : vRkSA 'takkali takkalinAmako vRkSavizeSaH 'tetali' tetalivRkSavizeSa: 'sAla' zAlo' vRkSavizeSa: 'sarala' saralo vRkSavizeSaH 'sAragallANa' sArakalyANo vRkSavizeSaH 'jAvaI' jAvatI kSavizeSaH 'keyaI' ketakI puSpakSavizeSaH 'kadalI' kadalIvRkSaH 'cammarukkha' carmavRkSaH carmavat snigdhaH 'guMdarukkha' gundavRkSa: 'hiMgurukkha' 'hiMgukavRkSaH 'labaMgarukkha' lavaGgavRkSaH 'pUyaphalI' pUgaphalI vRkSa:supArIti prasiddhaH 'khajjUrI' khajUrI khajUra vRkSaH 'nAlaerI' nArikelavRkSaH, ete. valayavanaspatijAtIyA vRkSA steSAm 'eesiNaM je jIvA' eteSAmuparinirdiSTAnAm tAlAdi nArikelAntAnAM vRkSANAM khalu ye jIvAH 'mUlattAe dhakkamaMti'' mUlatayA-mUlarUpeNa eteSAM vRkSANAm, avakAmanti samudbhavanti teNaM bhaMte ! jIvA' te khalu eteSAM vRkSANAm mUlatapA samutpadya mAnA jIvAH 'kaohito uvavajjati' kebhyaH sthAnavizeSepa Agatyotpadyante iti praznaH / 'evaM estha vi mUlAdIyA dasa uddesagA kAyayA jaheba sAlINaM' evamatrApi daza mUlakandaskandhatva kiyA jAtA hai 'aha bhaMte! tAla-tamAla-takkali-tetali-sAla-sarala -sAragalloNaM jAda' he bhadanta ! jo the tAla, tamAla, takkali, tetali, sAla, sarala-devadAru, sAragalla yAvat ketakI-kevar3A, kadalIkelA, carmavRkSa, guMdavRkSa, hiMguvRkSa, lavaMgavRkSa, supArI ke vRkSa, khajUra ke pakSa aura nAriyala ke vRkSa haiM so ina vRkSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpana hote haiM, ve kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM estha vi mUlAdIyA dala uddelagA kAyacA jaheva sAlI' he gautama ! zAlivarga ke jaisA yahAM para bhI mUlAdika daza uddezaka -ahamate ! tAla-tamAla takali, tetali, sAla sarala sAragallANaM jAva' ke bhagavan 2 mA als, tamAsa, del, tetati, sAsa, sasAsArasa, yAvata tI, 341, sI, (3) yabhavRkSa, vRkSa (zuhAnAmA) hiMganAjhADa lavaMganA jhADa sepArInA jhADe khajurInA jhADe ane nArIyelanA jhADe che, A badhA jhADanA mULa saMbaMdhI je cha utpanna thAya che, teo kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'evN ettha vi mUlAdIyA dasa uddesagA kAthavvA jaheva sAlI' gItamA zAlI varganA kathana pramANe ahiyAM paNa mULa vigere dasa udezAo samaka
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre zAkhApracAlapatrapuSpaphalavojanAmakA uddezakAH kartavyAH yathaiva zAlInAM zAlikavarge yathA mUlAdikA vIjAntAH dazodezakA nirUpitA stathaiva ihApi mUlAdikA bIjAntA daza uddezakA vaktavyAH / tatra prathamo mUlakoddezakaH, yamAzritya mUlatayA utpadyamAnA jIvAH kuta Agatyotpadyante iti praznaH, tiryagyo manuSyebhya Agatya atrotpadyante ityuttaram, utpattidvAre - he bhadanta ! tAlAdInAM mUlatayA samutpadyamAnA jIvA ekasamayena kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznaH / uttaramAha - gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA, trayo vA utkRSTataH saMkhyeyA vA 284 kahanA cAhiye - ve daza uddezaka isa prakAra se haiM- mRloddezaka1 kandodezaka 2 skandhodezaka 3 zvaguddezaka4 zAkhoddezaka5, prabAloddezaka 6 patroddezaka puSpodezaka8 phaloddezaka9 aura bIjodezaka 10, inameM prathama sUloddezaka ko lekara hI gautama ne prabhu se aisA pUchA haiisameM ve kahAM se Akara ke utpanna hote haiM- kyA naraka se Akara ke utpanna hote haiM ? yA tirthacagati se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyagati se Akarake utpanna hote haiM ? yA devagati se Akarake utpanna hote haiM aisA prazna kiyA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahA hai-ti se yA manuSya se Akarake hI ve ina pUrvokta vRkSoM ke mUlarUpa se utpanna hote haiM / he bhadanta ! tAla AdikoM ke mUlarUpa se utpadyamAna jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? he gautama ! jaghanya se ve eka yA do yA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se ve javA te dasa uddezAe A pramANe che-mUleddezaka1 kaDhAvezakara kadhe dezaka3 tvadezaka zAkhAddezaka pravAheddezaka patrAvezakacha puSpAdezaka kalAdezakala ane bIjoEza10 A daza udeza e paikI pahelA mUle dezAnA saMbadhamAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM ke-he bhagavan teo kayAMthI AvIne AmAM mULa rUpe utpanna thAya che ? zu narathI AvIne uttpanna thAya che ? athavA tiya ca gatimAMthI AvIne utpanna thAya >= ? athavA manuSya gati. mAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA devagatithI ArvIne utpanna thAya che ? A pramANe prazna karyA che. A praznanA uttaramAM prabhue kahyuM ke--tiya ca athavA manuSya gatithI AvIne ja te jIvA A pahelA kahela vRkSAnA mULa rUpe utpanna thAya che. phrIthI gautama svAmI pUche che ke he bhagavan tAa vagerenA mULarUpe utpanna thanArA jIvA eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? uttara hai gautama ! jaghanyathI tee eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI tee saMkhyAta ane asakhyAta rUpathI utpanna thaya
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 2.1 sU.1 valayavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 281 asaMkhyeyA vetyuttrm| apahAradvAre-te mUlajIvA asaMkhyeyotsapiNyavasarpiNI paryantam yadi patisamayam asaMkhyAtA api niSkAzyante tadApi tato na niSkAzayituM zakyate ityapahAro'pi mUlajIvAnAM vktvyH| avagAhanAdvAre-teSA~ mUlagIvAnAM zarIrAvagAhanA kiyatI prajJapteti praznaH, jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato dhanuHpRthaktvam dvidhanurArabhya navadhanuHparyantamityuttaramiti / bandhanakadvAre-te jIvAH khallu jJAnAvaraNIyasya karmaNo vandhamA abandhakA veti saMkhyAta aura asaMkhyAtarUpa se utpanna hote haiN| apahAradvAra meM prabhu se gautama ne aisA pUchA hai-he bhadanta / inake mUla se yadi jIva pratisamaya saMkhyAta yA asaMkhyAta utsarpiNIkAla taka bhI asaMkhyAtera nikAle jAve to ve usameM se kitane kAla meM pUre nikAle jA sakate haiM? he gautama! yadi pratisamaya bhI asaMkhyAta ke rUpa meM saMkhyAta yA asaMkhyAta utsarpiNI kAlataka bhI usameM se jIva nikAle jAve-to bhI ve usameM se pUre nahIM nikAle jA sakate haiM, una mUlAta jIvoM kI zarIra kI avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? he gautama! una mUlagata jIvoM kI zarIra-avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamamANa aura utkRSTa se do dhanuSa se lekara9 dhanuSataka kI kahI gaI hai| he bhadanta ! ve mUlagata jIva jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke baMdhaka hote haiM yA abaMdhaka hote haiM ? he gautama ? ve mUlagatajIva jJAnAvaraNIya Adi che. apaharadvAra saMbaMdhamAM gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavAna tenA mULamAMthI je je pratisamayamAM saMkhyAta ane asaMkhyAta utsarpiNI kALa sudhI asaMkhyAtapaNuthI kahADavAmAM Ave te te keTalA kALamAM temAMthI pUre pura bahAra kahADI zakAya tema che ? uttara-he gautama! pratyeka samaye je asaMkhyAta rUpathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utsarpiNI kALa sudhI temAMthI ja bahAra kaDhADavAmAM Ave, te paNa te che temAMthI pUre pUrA bahAra kahADI zakAtA nathI. gautama svAmIne praznane mULamAM rahelA jInA zarIranI avagAhanA (laMbAI pahoLAI) keTalI kahI che ? bhagavAnano uttara he gautama! te mULamAM rahelA jInA zarIranI avagAhanA jaghanyathI eka AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANa ane utkRSTathI be dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInI kahI che. gautama svAmIne prazna-he bhagavana te mULamAM rahelA jIvo jJAnAvaraNIya vigere karmone baMdha karanAra hoya che ? ke abaMdhaka hoya - -
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 bhagavatIsare praznaH, bandhakA eva na tu abandhakA ityuttaram / evaM vede udaye udIraNAyAmapi avgntvymiti| lezyAdvAre-kRSNalezyA nIlalezyA kApotikalezyA iti tisro lezyA mUlajIvAnAm, lezyAyAM pavizati bhnaaH| dRSTau-mithyAdRSTaya ime jIvAH / jJAnadvAre-ajJAnina ime jIvazaH / yoge kevalaM kAyayoginaH, upayoge sAkAropayogino'nAkAropayoginazca, erameva varNAcArabhya indriyadvAraparyantaM dvAdazadvAreSu yathAyathaM jJeyam iti ime mUlajIvA mUlAdau kiyatkAlaparyantaM tiSThakSoM ke baMdhaka hI hote haiM abaMdhaka nahIM hote haiM / isI prakAra kA kathana koM ke vedana ke saMbaMdha meM, udaya hone ke saMbaMdha meM aura udIraNA ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| he bhadanta ! ve mUlagata jIva kitanI lezyAoM vAle hote haiM ? he gautama! ve mUlagata jIva kRSNa, nIla, kopota, ina tInalezyAoM vAle hote haiN| ina lezyAoM ke pUrvokta paddhati ke anusAra 26 bhaMga hote haiM-ve saba yahAM para kahanA cAhiye 'dRSTidvAra meM ye samastajIva mithyAdRSTi hI hote haiM, jJAnadvAra meM-ye ajJAnI hI hote haiM, yogadArameM-ye kevala kAyayogavAle hI hote haiM, upayoga dvAra-meM ye sAkAra anAkArarUpa donoM prakAra ke upayogavAle hote haiM' aisA saba kathana yahAM para karanA cAhiye isI prakAra se varNAdi se lekara indriyadvArataka ke 12 dvAroM meM yathAyogya jAnanA cAhiye, che? bhagavAnane uttara- he gautama! te mULamAM rahelA che jJAnAvaraNIya vigere karmonA baMdhaka baMdha karanArA ja hoya che. agaMdhaka hotA nathI A pramANenuM kathana karmonA vedananA saMbaMdhamAM, udayanA saMbaMdhamAM ane udIraNunA saMbaMdhamAM paNuM samajavuM. he bhagavana te mULamAM rahelA che keTalI lezyAe vALA haiya che ? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke- he gautama ! tenA mULamAM rahelA ja kRNa, nIla, ane kApita A traNa lephsAovALA hoya che. A leDyA saMbaMdhI pahelA kahela paddhatithI 26 chavIsa bhaMga thAya che. te tamAma bhaMga ahiyAM kahevA joIe, dRSTiAramAM-A badhA jIvo midaSTi ja hoya che, jJAnadvAramAM-A badhA ja ajJAnI ja hoya che gadvAramAM A ja kevaLa kAyAga vALA ja hoya che. upagadvAramAM-A jIvo sAkAra-ane anAkAra rUpa bane prakAranA upagavALA hoya che. A tamAma kathana ahiyAM kahevuM. eja rIte varNAdithI laIne IndriyadvAra sudhInA bAre dvAre saMbaMdhanuM viveghana cegya rIte samajI levuM. prazna-he bhagavan A mULanA jIvo mULa vage
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 prameyacandrikA TIkA za022 va. 1 sU01 valayavanaspati mUlagatajIvotpa0ni0 287 ntI ? ti praznaH, jaghanyena antarmuhUrtam utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamiti / mUlAdau sthitA jIvAH pRthivyAdikAryaM gacchanti tataH punarAgatya mUle samutpadyante, evaM prakAreNa kiyantaM kAlaM mUlamanusevante kiyantaM ca kAlaM tyAgati kurvantIti praznaH jaghanyena matradvayamutkRSTo'saMkhyAtabhavamiti vAyukAyaparyantaM bodhyam, vanaspati-vikalendriya tiryagyonikamanuSyeSu pRthak pRthagravijJeyam, taccotpalo deza bhaNitavyam / he bhadanta ! sarve prANAH sarve bhUtAH sarve jIvAH sarve he bhadanta ! ye mUlajIva mUla Adi meM kabataka rahate haiM ? he gautama! ye mUlajIva mUla Adi meM jaghanya se to eka antarmuhUrttataka rahate haiM aura utkRSTa se asaMkhyAta kAlana rahate haiM / he bhadanta / ye mUlAdigata jIba yadi vahA~ se bharakara pRthivI Adi kAya meM utpanna ho jAyeM aura phira vahA se bhI mara kara punaH mUla Adi meM utpanna ho jAyeM to isa prakAra se marakara punaH vahIM utpanna ho kara phira ve vahAM kitane kAlataka rahate haiM aura isa prakAra se ve gamanAgamana kacanaka karate rahate haiM ? he gautama ! ve isa prakAra se kama se kama do bhavagrahaNataka aura utkRSTa se asaMkhyAna bhavagrahaNataka vahAM rahate haiM aura gamanAgamana kiyA karate haiM / isI prakAra se vanaspati-vikalendriya tiryaMcapaMcendriya . evaM manuSya ina saba meM utpanna hokara punaH vahIM utpanna hokara rahane kA kAla jAnanA cAhiye yaha saba kathana utpala uddeza meM pIche prakaTa kiyA remAM kayAM sudhI rahe che ?. bhagavAnanA uttara-he gautama! A mULanA jIvo * mULa vageremAM jaghanyathI eka aMtarmuhUta sudhI rahe che, ane utkRSTathI asaMkhyAta kALa sudhI rahe che. gautama svAmInA prazna-he bhagavan ! mULa vigeremAM rahelA jIvo jo tyAMthI marIne pRthvIkAya vigeremAM je utpanna thaI jAya ane pAchA tyAMthI paNa marIne pharIthI mULa vigeremAM utpanna thaI jAya. te A rIte marIne pharIthI tyAMja utpanna thaIne teo tyAM keTalA kALa sudhI rahe che ? ane A rIte tee avara javara karyAM sudhI karatA rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! teo A rIte ochAmAM ochA e bhavagrahaNu sudhI ane utkRSTathI asaMkhyAta bhavagrahaNa sudhI tyAM rahe che, ane gamanAgamana-avara javara karatA rahe che. Aja rIte vanaspatikAya, vikalendriya, tiyanca, paMcendriya, ane manuSya A "badhAmAM utpanna thaine phrIthI tyAMja utpanna thaIne rahevAnA kALa samajavA. A tamAma varNana utpala uddezAmAM pahelA kahela che. tyAMthI samajI levu.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 bhagavatIsUtre sadhAH mUlAdijIvatayA samutpannapUrNaH kimiti manaH, asakRt anantavAra vetyuttaram / evameva mUla dezakavat kandako dezako'pi zAlivavat adhyetavyaH, rane vaaltantsfpa etrameva svadezo'pi etrametra zAkhodezako'pi evameva mavAlodezakospi evameva patrapuSpaphalavInodezakA api kartavyA jJAtavyAzceti zAlida sarve uddezakA yUrukandhaskandhasvanhazAkhAmAlapatra puSpaphalabI jAntA dazodezakA vaktavyAH tatra zAlikavargApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayitumAha'navare' ityAdi / 'navaraM imaM NAgataM ' navaraM kevalam idaM mAnAvaM bhedaH zAlivargApekSayA dvAviMzatizata kIga mathamAdivargeSu tathAhi - 'mUle kaMDe khaMbe tayAe sALeya mUle kande skandhe tvaci zAkhAyAM ca ' uddege' eteSu upa -- gayA hai / he bhadanta | samasta prANa, samastabhUta, samastajIva, aura samastasantra kyA mUla Adi ke jIva rUpa se utpanna ho cuke hai ? hAM, gautama ! ye samasta prANa Adi mUla Adi meM jIvarUpa se aneka bAra yA anantadhAra utpanna ho cuke haiN| isa prakAra ke isa zAlivargagata mUlodeza ke jaisA kandakoddeza bhI kahanA cAhiye isI prakAra se ratandhoddezaka, tvaguddezaka zAkhodezaka, pravAloddezaka aura patra, puSpa, phala, evaM bIja sambandhI uddeza bhI jananA cAhiye / zAlivarga ke jaisA hI ye saba sUla, kanda, skandha Adi 10 uddeza svataH banAlenA cAhiye parantu isa varga meM zAlivarga kI apekSA se jo bhinnatA hai use sUtrakAra ne 'navaraM' isa pada dvArA isa prakAra se spaSTa kiyA hai ki isa 22 veM zataka ke prathamAdivargoM meM pUrvokta zAlivarga kI apekSA mUla, kanda, gautama svAmInA praznanhe bhagavan samasta prArtheA, saghaLA bhUtA saghaLA jIvA ane saghaLA sA mULa vigerenA jIva rUpe zu pahelAM utpanna thaI cUkayA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-hA gautama! A samasta prAtheA, vigere mULa vigere mULa vigeremAM jIva rUpathI aneka vAra athavA anatavAra utpanna thaI cUkayA che. A rIte A zAlI vaga mAM kahela mUlAdezaka pramANe kardezaka paNa samajave. ane eja rIte dherdezaka, tvaSNuhesh, zAmoddeza, pravAseddeiza, ane patra, puNya, ija ne jIna samadhI uddezAo paNa samajavA. zAlIvaga pramANe ja A tamAma mULa-kaMda kac--vigere 10 uddezAo svayaM manAvI levA. paraMtu A vargamAM zAlI vanI apekSAe--mULa, kaMda,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va. 1 sU0 1 valayavanaspatimUlagata jIvotpa0ni0yukeSu mUlAdizAkhA tapazcodeza keSu 'devo na ucacajjaha' devo nozpadyate, mUlA dizAkhAntapaJcasthAne devAnAmutpattirna bhavati, anena mavAlA dipaJcasthAneSu devoM tyatti nIti siddham' anumasthAneSu devotpatteranabhyupagamAt zubheSveva sthAneSu devotpatteriti / yadyapi zAlivapi mUlAdau devotpatte niSedhaH kRta ihApi tadeva niSidhyate iti na vailakSaNyaM kintu samatvameva, tathApi - etAvadaMze samazve'pi vailakSaNyasya sadbhAvo vidyate eva, tathAhi zAlikavarge puSpAdau devotpattiH kathitA iha tu pravAlAdArabhya vIjAnteSu paJcasu sthAneSu devotpattera pratipAdanAdastyeva bailakSaNyam, api ca idamapi nAnAm 'tini lestAtho' tisro legaH skandha, tvak aura zAkhA ina pAMca uddezakoM meM devoM kI utpatti hone kA abhAva kahA gayA hai, ataH isa kathana se pravAla, patra puSpa, phala bIja ina uddezakoM meM devoM kI utpati hotI hai aisI bAta siddha ho jAtI hai devoM kI usa azubhasthAnoM meM nahIM hotI hai-kintu zubha sthAnoM meM hI hotI hai - yadyapi zAlivarga Adi vargoM meM mUla AdikoM meM devoM kI utpatti hone kA niSedha kiyA hI gayA hai aura yahAM para bhI vahI bAta kahI gaI hai ataH isase kucha bhinnatA to AtI nahIM hai isa kathana meM - samAnatA hI AtI hai ataH phira isake kahane kI kyA AvazyakatA par3I ? to isakA uttara aisA hai ki itane aMzameM bhale hI samAnatA rahe, taba bhI vilakSaNatA kA to sadbhAva hai hI jaise- zAlika varga meM puSpa Adi sthAnoM meM devoM kI utpatti kahI gaI hai aura yahAM pravAla se lekara bIjAnta pAMca sthAnoM meM devoM kI utpatti kahI jAne skaMdha tvak ane zAkhA A pAMca uddezAomAM devAnI utpattinA abhAva kahela che. jethI A kathanathI pravAla, patra, puSpa phaLa ane khIja A uddezo zAmemAM devAnI utpatti thAya che. e vAta siddha che deveAnI utpatti azubha sthAnAmAM thatI nathI. paratu zubha sthAneAmAMja thAya che. jo ke zAlI vigere vargamAM mULa vigeremAM devAnI utpatti thavAnA niSedha karela che, ane ahiyAM paNa eja vAta kahI che. jethI AmAM kAMI judApaNuM Avatu nethI. A kathanamAM sarakhApaNuM ja Ave che. teA pachI pAchu A kathana kahevAnI zI jarUra paDI ? A zaMkA nA pratyuttara e che ke mATalA aMzamAM sarakhA paNuM bhale hAya teA paNu vilakSaNupaNu tA che ja jemake-zAlI vigera vaga mAM puSpa vagere sthAnAmAM daivAnI utpatti kahI che, ane ahiyAM pravAlathI laIne khIja sudhInA pAMca sthAnAmAM devAnI utpatti kahevAmAM bha0 37
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre mUlAdizAkhAntajIvAnAM kRSNanIlakApotikAH ThitI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasavAsasahassAI' sthitimUlAdijIvAnAm jaghanyena antarmuhUrttam utkarSaNa dazavarSa sahasrANi, zAliprakaraNe jaghanyA sthitirantarmuhUrtapramANA utkRSTA sthitivarSapRthakatvarUpA kathitA, iha tu utkRSTA sthitirdazavarSasahasraparimitA kathitA iti bhavatyubhayoH sthAnayo valakSaNyam / 'ogAhaNA mUle kaMde dhaNuhahutta' AgAhanA mUle kande ca dhanuHpRthaktvaM, phalakandanIvAnAm zarIrAvagAhanA dhanuH pRthaktvam, dvidhanurArabhya navadhanuHparyantam / zAlikavarge zarIrAvagAhanA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgA utkRSTato dhanuHpRthaktvamAtra sarveSAM mUlAdInAM vAlI hai isa apekSA isa kathana meM bhinnatA AtI hI hai-tathA isa prakAra se bhI yahAM vilakSaNatA AnI hai-tinni leslAo' mUla se lekara zAkhAtaka ke jIvoM ke kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAe~ kahI gaI haiM tathA inameM devoM kI utpatti kA abhAva bhI kahA gayA hai sthiti jaghanya se antarmuhUrta kI evaM utkRSTa se dasa hajAra varSa kI kahI gaI hai evaM bAkI ke pravAla Adi pAMca uddezakoM meM devoM kI utpatti aura cAra lezyAoM kA kathana kiyA gayA hai tapa ki zAliprakaraNa meM jaghanya sthiti antarmuharta kI aura uskRSTa sthiti 2 varSa se lekara 9 varSa taka kI kahI gaI hai isa prakAra le ina donoM sthAnoM meM bhinnatA hai| 'ogAhaNA mUle kaMde dhaNupuhutta mUla evaM phanda gata jIvoM kI ava. gAhanA 2 dhanuSa se lekara 1 dhanuSa taka kI kahI gaI hai taba ki zAli. kavarga meM sagha mUlAdikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke Avaze. A apekSAe A kathanamAM bhinnapaNu Ave ja che. tathA A rIte 4 mahI vilakSAmA cha, 'tinni lessAo' bhUgathI - Bne zAma sudhInA jIvanamAM kRSNa, nIla ane kApita e traNa lezyAo kahI che, tathA temAM devanI utpattino abhAva paNa kahyo che. sthiti jaghanyathI antamuhUrta sudhInI ane utkRSTathI hajAra varSanI kahI che. ane bAkInA pravAla vigere pAMca udezAomAM devonI utpatti ane cAra lezyAonuM kathana karelA che. zAlI prakaraNamAM jaghanya sthiti antarmuhUrta ane utkRSTa sthiti 2 be varSathI laIne 9 nava varSa sudhInI kahI che. e rIte A banne sthAnamAM minAra che..'ogAhaNA mUle kade dhaNuputta' bhUNa mana ma 24sAlavAnI avagAhanA 2 be dhanuSathI 9 nava dhanuSa sudhInI kahI che. ane zAlI prakaraNamAM - mULa vigere badhAnA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAmAM
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 vaM. 1 sU. 1 valayavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 291 kathitam, iha tu pRthak pRthagiti bhavatyeva ubhayatrApi vailakSaNyamiti / 'khaMdhe tayAe sALeya gAuyapuhuttaM' skandhe tvaci zAkhAyAM ca gavyutapRthaktvamityarthaH dvikrozAdArabhya navakrozaparyantaM skandhatvazAkhAnAm avagAhanA atrApi zakivargApekSA vekSaNyamunneyam / 'pavAle patte dhaNupuhuttaM' pravAle patre ca dhanuSpRthaktvamavagAhanA komalapatram - avikazitA'nayatraM vA patraM - mavAlastariman, prasphuTitAvayave patre ca dhanuSpRthaktvamavagAhanA, 'pupphe hatthapuhuttaM ' puSpe hastapRthavatvam dvihastAdArabhyaM navahasta parimitA'vagAhanA kathitA 'puSphe phale bIe ya aMgulapuhuttaM' puSpe phale bIje cAGgula pRthaktvam phalabIjayoravagAhanA aGguladvayAdArabhya navAguLaparyaMntA / uparyuktAH sarvA api avagAhanA utkRSTataH pradarzitAH jaghanyAmavagAhanAM tu strayameva sUtre kathayati 'savvesi' ityAdi / 'sanvesiM jahaneNaM aMgulasta asaMkhejjaimAgaM' sarveSAM mUlakandaskandhasvakzAkhAmavAlapatrapuSpaphalabIjAnAm avagAhanA jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA sarveSAmavagAhaneti utkRSTA'vagAhanA tu vivicya sarveSAM yathAasaMkhyAtaveM bhAga pramANa taka aura utkRSTa se 2 dhanuSa se 9 dhanuSa pramANa taka kI kahI gaI hai para yahAM vaha pRthaka 2 rUpa se kahI gaI hai jaise-skandha, tvacA aura zAkhA kI 1 gavyUti pRthaktva, pravAla evaM patra kI dhanuSa pRthaktva, puSpa kI hastapRthaktva, phala aura bIja kI aMgula pRthaktva patra meM jabataka avayava vikasita nahIM hote haiM taba taka to vaha pravAla kahA gayA hai aura jaba usameM avayava prakaTa ho jAte haiM taba vaha patra kahA jAtA hai / yaha saba kathana jaghanya avagAhanA ko lekara nahIM kiyA gayA hai kintu utkRSTa avagAhanA ko lekara hI kiyA gayA hai ataH ina saba kI jaghanya avagAhanA 'aMgulassa asaMkhejjaibhArga' aMgula ke asaMkhyAta veM bhAga pramANa hai aisA jAnanA cAhiye / bhAga pramANu sudhI ane utkRSTathI 2 e dhanuSathI nava dhanuSa pramANu sudhInI kahI che. paraMtu ahiyAM te darekanI judA judA rUpathI kahI che. jema ke-zAkhAnI 1 eka gagRti (megAuthI la' nava gAu) pRtharva, pravAla ane putranI dhanuSa pRthakktva, puSpanI hAtha pRtha ane khIjanI AMgaLa pRthaktva, patramAM jyAM sudhI avayavA vikAsa pAmatA nathI tyAM sudhI tene pravALa~ paLa kahevAmAM Ave che, ane jyAre temAM avayava pragaTa thaI jAya che, tyAre tene pAna kahevAmAM Ave che, A tamAma kathana jaghanya avagAhanAne laine kahela nathI paraMtu utkRSTa avagAnAnA sabaMdhamAM ja kahela che. tethI A badhAnI dhanya avagAhanA 'aMgulassa asaMkhejjaibhAga' AgajanI asa'cyAtabhA bhAga
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 redie yathaM sUtre eva pradarzitA iti / sesaM jahA sAlINaM' zeSaM yathA zAlInAm zAlikaprakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM tat sUtre eva pradarzitam yat ziSTam tat sarvaM zAlikavargadeva draSTavyam / iha bhavati prAcIna gAthA pad 'patte pavAle puSphe, phale ya bIe ya hoi unavAo / rukkhe suragaNANaM pattharasavaNNagaMdhe // 1 // 1 chAyA - patre vAle puSpe phale ca bIje ca bhavati upapAtaH / vRkSeSu suragaNAnAM prazastarasavarNagandheSu || 1 || iti | suragaNAnAM devAnAmutpAda:- utpattiH prazasta rasavarNagandhavatAM vRkSANAM patre bhavAle vIje ca bhavati yo'yaM prazastarasavarNagandhavAn vRkSo bhavati tasya mavAlAdArabhya vIjAnteSu devAnAmutpatti bhavati nAnyatra mUlAdipaJcake iti bhAvaH / ' evaM 'sesaM jahA sAlINaM' isa pATha se sUtrakAra ne yaha prakaTa kiyA hai ki - zAlika prakaraNa kI apekSA isa prakaraNa meM jo bhinnatA hai vaha to hamane sUtra meM hI prakaTa kara dI hai / para jahAM koI bhinnatA nahIM hai vaha saba zAliprakaraNa hI jaisA hai ataH use prakaTa nahIM kiyA gayA hai / yahAM prAcIna-gAthA aisI hai- 'patte pavAle puSphe' ityAdi / * isa gAthA dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki devoM kA utpAda prazasta rasa, varNa, gandha vAle vRkSoM ke patra meM, pravAla meM, puSpa meM, phala meM aura pIja meM hotA hai unake mUla meM kanda meM, skandha meM, sva meM aura zAkhA meM nahIM hotA hai / 'evaM ee dakha uddegA' isa prakAra se abhASNu sudhInI che. tebha samabhavu sesaM jahA khAlINa' yA pAthI sUtrAre e' pragaTa karela che ke-zAlI prakaraNanI apekSAe A prakaraNamAM je pheraphAra che, te te sUtramAMja khatAvela che. paraMtu jyAM pheraphAra nathI, te tamAma zAlI prakaraNanI jema ja samajavAnuM che tethI te bhAga graMtha vistAra bhayathI ahi 'mahesa nathI. maDiyAM AdhIna gAthA yA prabhA che - 'patte pavAle puSphe 4tyAhi A gAthAthI e khatAvela che ke devAnA utpAda prazasta rasa, vadhu. gandha rAjA vRkSAnA pAnabha, DUpaNAbhAM puSpAbhAM NAbhAM bhane zrIlemAM, thAya che, tenA bhUNamAM, bha, adhama, chAsamAM, mane zAmA-DANAsAM thateo nathI. 'parva para dasa uddegA' bhA rIte mA tAsa nAbhanA pahelA vargabhAM bhUNa, 4,
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramairndrikA TIkA za022 va. 1 sU0 1 valeyavanaspatimUla gatajIvotpa0ni0 293 ee dasa uddegA' evam - uparokta varNita mUlakandaskandhatvakzAkhApavAlapatrapuSpa phaLabIjaprakAreNa ete daza uddezakA bhavanti tAlanAmakamathamanarge iti // 01 // iti zrI vizvavikhyAta jagavallabha- prasiddhavAcaka- pazcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApakrama vizuddha gadyapadyanaikagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlavati viracitAyAM zrI "bhagavatI sUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm dvAviMzatizatakasya tAlanAmakaH prathamavargaH // samAptaH 22-1 // pravAla isa tAla nAma ke prathamavarga meM mUla, kanda, skandha, tvak, zAkhA, patra, puSpa, phala evaM bIja isa prakAra ke the 10 daza uddeza hote haiM / sU0 1 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke bAvIsaveM zataka kA // tAla nAmakA prathamavarga samApta // 22 - 1 // 244, 15, zAmA, avAba, patra, puNya, pUja rAne jIvaTa me rIte hasa uddezAo hAya che. prasUnA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI zvAsa lAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA mAvIsamA zatakanA tAla nAmanA pahelA varga samApta 2201 / / phra
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIpatre __ atha dvitIyo nimba nAmako vargaH prArabhyate / / prathamaM tAlavargavyA pAyAvasaramAptodvitIya kAsthitikavanaspatijAtIyavargabhArabhyate tasyedamAdimaM sUtram-'aha bhaMte ! nibaMdha' ityAdi, mUlam-aha bhaMte! nibaMba jaMbu kosaMba tAla aMkolla pIla selu sallaI moyaI mAluya baula palAsa karaMja puttaMjIvaga ariTra vihelaga hariDaga bhallAya uvaibhariya-khIraNI dhAyaIpiyAlapUi thibasaNha ya pAsiya sIsava asaNapunnAga nAgarukkhalIvapaNI asogANaM eesi je jIvA mUlattAe vakkamati te NaM jIvA kohito uvavajjaMti evaM mUlAdIyA dusa udesagA kAyaThavA niravasesaM jahA tAlavaggoM ||suu02|| // bAdhIsaime sae bItIo vaggo samato // 2 // chAyA--atha bhadanta ! nimbAmra jambU kozamba tAla aMkolaya pIlu seluka sallakI mocakI mAlakavakulapalAsakaramaputraJjIvakAriSTavibhItakaharItakI bhallAtaka umbharikA kSIraNI dhAtakI priyAlapUtinimbasaNharUpAsikazizapA'zanaghunAga vRkSa zrIparyazokAnAm eteSAM khalu bhadanta ! ye jIvA mUlatayA'rakrAmanti te khalla jItrAH kuta utpadhante evaM mUlAdikA daza uddezakAH kartavyA nivazeSa yathA taalvrgH||901|| iti dvAviMzatitame zatake dvitIyo vargaH samAptaH // nimba nAmaka dvitIya varga prathama tAlavarga kA kathana karake apanatrakAra avasara prApta dusare dharma kA prAraMbha karate haiM-'aha bhaMte ! nibaMdha' ityAdi / nimba nAmanA bIjA vargane prAraMbhapahelA tAla varganuM kathana karIne have sUtrakAra avasaraprApta A bIjA pAnA prArama 4re cha.-'aha bhaMte ! nibaMba' tyAha
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va.2 sU.1nimyAnAdivanaspatijIvotpatyAdikam 295 TIkA-'aha maMte !" atha bhadanta ! 'nibaMbajaMbU, nimbAmra-jambU nimbo vRkSastiktatAguNaviziSTaH Amro rasAlaH jamb vRkSavizeSaH 'kosaMba' kozambo banyo vRkSavizeSaH 'tAla' tAlo vRkSavizeSa evam 'aMkolla' aMkolA-kaGkolAparanAmakaH 'pIlu' pIluvakSavizeSa: 'seca selako vRkSavizeSa: 'sallaI' sallakI-kaNTakavAn vRkSavizeSaH 'mothaI' mocakI 'mALaya' mAlaka: 'baula' bakulA 'palAsa' palAzaH 'karaMja' karaJja', ete vRkSavizeSAH 'puttaMjIva' putrajIvakA 'pittojhiyA' iti lokamasiddhaH 'riTTha' ariSTaH 'arIThA' iti lokamasiddhaH 'vihelaga' vibhItaka:'baheDA' iti prasiddhaH 'haritaga' harItakI 'bhallAya' bhallAtA-bhelA itilokaprasiddhaH 'umariya' ubeM bharikA 'khoraNI' kSIraNI-rAyaNa' iti lokapasiddham___TIkArtha-he bhadanta ! nIma, Ama, jAmuna, kozaMva, tAla, aMkolla, pIlu, seluka, sallakI, mocakI, mAluka, palAsa, karaMja, putraMjIvaka, ariSTa-arIThA, baherA, haraDa, bhilAmA uve bharikA, kSIriNI dhASiNI -dhAtakI, priyAla-virojI, pUtinimyakaraja, sahaka, pAsika, siMzapA, azana, punnAga, nAgavRkSa, zrIparNa aura azoka ye jo vRkSa haiM so ina vRkSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve vahA~ kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! yahAM isake uttara ko prApta karane ke liye mUlAdika samasta uddezaka tAlavarga ke jaisA kahanA cAhiye, kaGkala vRkSa kA nAma hI aGkola hai sallakI kAToM vAlA eka vRkSavizeSa hotA hai| jise bhASA meM pittojhiyA-yA abAjhArA kahA jAtA hai vahI pittaMjIva zabda se yahA~ liyA gayA hai arIThA kA nAma riSTa hai| kSIriNI vRkSa Ant-3 mavAn nIma. dAmI, mAma-namuza, tA3, Area, pIyu, se, sADI, mAyI, bhAlu, palAza, 42deg4, 14, mATa marI8t, mAI, 72, mAmA, 6'mA kSArie, pAniedhAtI, priyAsa, vizaMla. pUtini 4211, sa, yAsira, zizapA, azana punAga, nAgavRkSa, zrIpaNuM ane azoka A vRkSanA mULa rUpe je jIve utpanna thAya che, teo tyAM kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke-he gautama! ahiyAM A praznane uttara meLavavA mATe mUla vigere saghaLA udezAo tAla varga pramANe samajavA. ka kelavRkSanuM nAma ja aMkala che. salakIe kAMTAvALA vRkSa vizeSanuM nAma che, jene bhASAmAM pittojhiyA kahevAmAM Ave che, tene ja ahiyAM pitta jIva zabdathI kahela che. arikAnuM nAma riSpha che. siriNuM vRkSane bhASAmAM
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI phalavAn vRkSaH 'dhAyaI' dhAtakI-vRkSavizeSaH 'piyAla' priyAlakaH 'pUtiNiva' pUtinimbaH 'saNhaya' sahakaH 'pAsiya' pAsiko vRkSavizeSa: 'sIsava' ziMzapaH 'asaNa' atasI 'punnAga' punnAgo vRkSavizeSaH, 'nAgarukkha' nAgavRkSaH 'sIvanI zrIparNI 'asogANaM' azokAnAm nimbAdArabhya azokaparyantAnAmekAsthikavana spatijAtIyavRkSANAm 'eesi' eteSAM nimbAdivRkSANAm khalu 'je jIvA ye jIvAH 'mUlattAe vakkamaMti' mUlatayA-mUlarUpeNa avakrAmanti-samutpannA bhavanti 'te NaM jIvA' te khalu jIvA' ye mUlatayA utpannA bhavanti 'ko. hito upavanaMti' kebhyaH sthAnebhya Aganya samutpatti labhante ki nairayikebhya tiryagbhyo manuSyebhyo devebhyo veti prshnH| 'evaM mUlAdiyA dasa uddesagA: kAyanyA, niravasesaM jahA tAlavaggo evaM mUlAdikA daza uddezakAH kartavyAH niravazeSa yathA tAlavargaH yena prakAreNa tAlanAmaka prathamavarge mUlAdikA daza uddezakAH pradarzitA stathaiva ihApi niravazeSa sarve'pi mUlAdikA daza uddezakAH paThanIyAH tAlavarge'pi zAlikavargasya atidezaH zAlikArgavadeva tAlArgaH kathitaH zAliko bhASA meM khiranI kahate haiN| isake phaloM meM dUdha nikalatA hai| vihelaga nAma baheDA kA hai| 'haritaga' nAma haraDa kA hai| dhAtakI vRkSa vizeSa kA nAma hai / 'priyAlaka' nAma cirojI kA hai isa ke vRkSa ko 'AcAra kA vRkSa' kahA jAtA hai 'asaNa' atasI kA nAma hai| ye jitane bhI yahAM vRkSa prakaTa kiye gaye haiM unake phaloM meM eka hI guThalI hotI hai| isaliye inheM ekAsthika ke prakaraNa meM rakhA gayA hai| tAlavarga meM bhUlAdika 10 uddezaka prakaTa kara diye gaye haiM so usI paddhati se ve saba uddezaka yahAM para bhI kahanA cAhiye tAlavarga zAlikavarga ke jaisA kahA gayA hai tathA zAlikarga kI apekSA tAlavarga meM khiranI-rAyaNa kahe che tenA phaLomAM dUdha nIkaLe che, vihelaga, baheDAnuM nAma che, haritaga haraDenuM nAma che. dhAtakIe eka jAtanA vRkSa vizeSanuM nAma che, priyAla cirajIne kahe che, tenA vRkSane AcAranuM vRkSa e pramANe, vAmAM mAva cha, 'asaNa' se sadAsInu nAma cha, aDiyo bhA 28mA vRkSe kahyA che, tenA phaLamAM ekaja beThelI hoya che. tethI teone ekA sthika prakaraNamAM rAkhelA che. tAla vargamAM mULa vigere 10 dasa uddezAo kahela che eja paddhatithI te badhA ja uddezAo ahiyAM paNa samajavA tAlavarga zAlIvarga pramANe
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za022 va.2.1 nimbAghrAdivanaspatijIvotpatyAdikam / kApekSayA yadvailakSaNyaM tatsarvaM tAlArge matipAditam / tadatiriktaM sarva zAlika prakaraNAtidezaniSpannatAlavargavadeva jJAtavyam / evamatra dvitIyavarge'pi mUla kanda-skandhatvakzAkhA mavAlapatrapuSpaphalabInanAmakA dazodezakA bhavantIti ||suu01|| : // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadyapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlabativiracitAyAM zrI ' bhagavatIsUtrasya " prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm dvAviMzatitamazatake dvitIyo vargaH samAptaH // 22-2 // jo vilakSaNatA hai, vaha saba tAlavarga meM prakaTa hI karadI gaI hai isa prakAra yahAM dvitIyavarga meM bhI mUla, kanda, skandha, tvacA-chAla, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja ina nAmoM ke daza uddezaka hote haiN| suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bAvIsaveM zatakakA ||hitiiyvrg samApta // 22-2 // kahela che, tathA zAlIvarganI apekSAe tADa vargamAM je pheraphAra che, te tamAma tADa vargamAM pragaTa karela che. A rIte ahiyAM A bIjA vargamAM ApaNuM mULa, kaMda, dha, tvacA, chAla, zAkhA, pravAla, patra puSpa phaLa ane bIjI A nAmanA dasa u zAo thAya che. sU nA jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI vAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAvIsamA zatakane bIje varga samAsa rara-rA bha0 38
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D bhagavatIsUtre // atha tRtIyo varga: prArabhyate // '. dvitIyavarge nimbAmrajambUmabhRtikaikAsthikavanaspatijAtIyavRkSANAM mUlAditayA samutpadhamAnajIvAnAM kuta utsAdAdikaM bhavatIti vicintya kramaprAptabahuvIjakavanaspatijAtIyA'gastikatindukAdikSAlAdyAzritajIvAnAmutpAdAdikaM vicintayituM tRtIyo vargaH bhArabhyate, tadanena saMbandhena AyAtasyAsya tRtIyavargasyedamAdimaM sUtram-'maha bhane / asthiya tiduya' ityaadi| mUlam-'aha bhaMte! asthiyatiMduyakaviTavADagamAuliMgavillAmalagaphaNaladADimasatthaDava vaDaNagohanaMdikkhapippalisatarapilakkhurukha kAuMbariya kucchaMbhariya devadAli tilagala uyachattohasirIsasattannadahinannalodhavacaMdagaajjuNaNIvakuDaya phalaMbANaM, eeliNaM je jIvA mUlattAe vakamaMti te NaM bhaMte ! evaM ettha vi sUlAdIyA dasa uddesagA tAlavagasarisA neyavA jAva vIyaM ||suu01|| ||baaisme sae taio rasago lmtto||22-3|| chAyA-atha bhadanta ! agastikatindukakapitthA''nAvakamAtuliGgavilvAmalakapanasadADimAzvatthodumbarakTanyagrodhanandikSapippalIsataraplakSarakSakAkodumbarikokastummarikadevadAlitilakadakucachanauSazirIpasaptaparNadadhiparNalodhrakavacandanArjunanIpakuTajakadambAnAm , eteSAM khalu ye jIvA mUlatayA'vakrAmanti 3. khalu bhadanta0 1. eva matrApi mUlAdikA daza uddezakA stAlavargasadRzAH jJAtavyA yAvad bIjam ||puu01|| dvAviMzatitame zatake tRtIyo vargaH smaaptH|| tIsarA varga kA prAraMbha dvitIyavarga meM nIma, Ama, jAmuna Adi eka asthivAle vanaspatisambandhI vRkSoM ke sUlAdi ke rUpa se utpanna hue jIvoM kA vahAM AnA trIjA vargane prAraMbhabIjA vargamAM lImaDo, AMbe, jAgU vigere eka goThalIvALA vanaspati saMbaMdhI vRkSanA mULa vigere rUpathI utpanna thayelA jIvonuM AvavuM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va.3 sU.1 bahuvIjavanaspatimUlAdijIvotpa0ni0 266. TIkA--'aha bhaMte !' atha mahanta / asthiya' agastiko munivRkSaH 'tidura tindukaH 'kaviThTha' kapitthaH 'koTha iti masiddhaH 'aMbADaya' AmrAtakaH 'mAuliMga mAtuliGgaH (vijorA) iti lokapasiddhaH 'cilla' vilyaH prasiddhaH zrIvRkSAparanAmako, 'Amalaya' amalakA, phaNasa panAmA dADina dADimA 'Asattha' azvatthA, 'ubara udumbaraH 'vaDa' vaTavRkSA, 'Nammoha' nyagrodhaH vipulazAkhAyukto SaTa eva, 'naMdirukkha' nandivRkSaH pipali' pippalI azvatthajAtIyA evaipA yadvA-auSadhi vizeSaH / 'satara' sataraH 'pilakkhurukkha' plakSavRkSaH, 'kAuMvariya' kAkodumvarikA, 'kucchaMbhariya' kaustumbharikA, 'devazAli' denadAli:-devadAruzandena prasiddha "tilaga' tilaka: 'lauya lakucaH, 'chattauha' chatrodhaH 'sirIsa' zirISaH 'sIsama' iti kahA~ se hotA hai isa bAta kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra kramaprApta bahubIjaka vanaspati sambandhI agastika, tinduka Adi vRkSoM ke. mUla Adi rUpa se utpanna hue jIvoM kA utpAda Adi kA vicAra karane ke liye tRtIyavarga prAraMbha karate haiM-isa tRtIyavarga kA yaha 'aha bhNte| atthiyatikavidya' ityAdi sUtra prathama sUtra hai-- TIkArtha--gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM-'aha bhaMte ! he bhadanta ! 'atthiya, tiMduya, kaviThTha, aMbADaga, bhAraliMga, cilla, Amalaga, phaNasa, dADima, Amastha, uMbara, baDa0' agastika, tiMduka, keMtha, aMbADaga, mAtuliGga, bilva-ghela, Amalaka, panala, azvattha, udumbara, vaDa, nyagrodha, nandivRkSa, pippalI, satara, plakSavRkSa, kAkoduMbarI, kustuMbhari, devadAli, tilaka, lakuva, chatraugha, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhraka, dhaSa, candana, tyAM kayAMthI thAya che ? A bAbatanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kamathI, prApta thayela bahu bIjavALA vanaspatinA saMbaMdhamAM agastika, tiMduka, vagere vRkSanA mULa vigere rUpathI utpanna thayelA jInA utpAda-utpatti vagerene vicAra karavA mATe trIjA vargane AraMbha karavAmAM Ave che, A alon vanu paDe sUtra yA pramANe cha-'aha bhate / asthiyati duyakaviTTha' tyA -gautama spa bhI suna se pUche che 3-'maha bhaMte ! usasa vAn 'asthiya viduya kavi? aMbADaga; mAuli ga, billa Amalaga, phaNasa, dADima, Asattha, uMbara, vaDaga thiyo ni, hai, agAuna, bhAtuti, HiER-uIsI, ma mana-mA , zusa, hAubha, pIpaNA, 6bha231, 43, 16 vRkSa, pI52, satara, Car, tigmarI, atumarI, pahAti, Giad, ya chatrIgha, kadamba, A badhA vRkSanA mULa rUpe utpanna thanArA je je che te
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtra prasiddhaH 'sattavanna' saptaparNaH 'dahivanna' dadhiparNaH, 'loddhaH, lodhraH, 'dhava' dhavaH 'caMdaNa' candanam, 'ajjuNa' arjunanAmakaH zvetavRkSaH 'nIca' nIpaH, 'kuDaya' kuTana 'kalaMtrANa' kadambAnAm agastikAdArabhya kadambAntAnAM dvandve SaSThIbahucanekadambAnAm 'eesiNaM' eteSAm khalu AgastikAdArabhya kadambAntAnAM bahuvIjakavRkSANAm 'je jI.' ye jIvAH, 'mUlatAe vakkamaMti' mUkatayA-mUlarUpeNa avakA. manti-samutpadyante 'te Na bhaMte ! jIvA' te khalu ye mUlatayA samutpannA ste jIvAra, 'kaohito uvavajjati' kebhya sthAnebhya Agatya mUlatayA samutpannA bhavanti, 'kiM neraiehito tiri0 maNusse hito devehito vA' kiM nairapikebhyaH tiryagbhyo manuSyebhyo devebhyo vA' Agatya mUlAdau samutpadyate iti praznaH / uttaramAha'evaM' ityAdi, 'evaM estha vi mUlAdiyA dasa uddesagA tAlavaggasarisA neyavvA jAva dhIya evaM matrApi mUlAdikA dazodezakA stAlavargasahazA netanyA yAvadvIjam yathA tAlabarge dazodezakA mUlakandAdikAH kathitA statsadRzA statsamAnAkArA eveDApi arjuna, nIpakuTaja aura kadamba-ye jo vRkSa haiM so ina vRkSoM ke mUlarUpa se utpadyamAna jo jIva haiM ve jIva yahAM kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? ki neraiehito tiriyamaNussehito kyA nairayika se Akarake utpanna hote haiM ? yA tithaMcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA devoM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM eratha vi mUlAdIyA dala uddesagA tAlavaggasarisA neyavyA jAca bIyaM' he gautama ! yahAM para bhI bhUlAdika daza uddezaka tAlavarga ke jaile kahanA cAhiye yahAM yAvatpara se kanda, skandha, svacA,,zAkhA, pravAla, patra, puSpa aura phala' ye avaziSTa uddezaka gRhIta hue haiN| tathA ca-lAla varga meM jaile ye daza uddezaka mUla se lekara ve, yAMcI mApIra tanA bhUNa 33 panna yAya cha ? kineraiehito tiriH yamaNussehito vA' zuna24mAthI bhAvAne tyA tpanna thAya cha ? athavA tiyjemAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke manusaMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA devAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu ke cha hai-'evaM ettha vi mUlAdIyA dasa uddesagA tAlavagasarisA neyavvA jAva vIya' gautama ! aDiyA 5 tAsa va pramANe bhUNa vrgrenA dasa udezAo samajI levA yAvatpadathI ahiyAM kaMda, skaMdha, chAla, DALa, kaMpaLa, pAna, puSpa, ane phaLa A udezAo grahaNa karAyA che. tathA tAla vamAM mULathI laIne bIja sudhInA dasa udezAo zAlI varga pramANe kahyA che
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 3.3 sU.1 vahuvIjavanaspatimUlAdijIvotpa0ni0 301 mUlAdikA uddezakA netatyA-vaktavyAH, phiyatparyantaM mUlAdikA uddezakAH paThanIyA staMbAha-'jAvabIya' yAvadvIjam yAvatpadena kandaskandhatvazAkhApavAlapatrapuSpaphalAntAnAM grahaNaM bhavati tathA ca tAlavarge yathA daza uddezakA mUlAdArabhya bIjAntAH zAlivargavat kacirdaze zAlivargavailakSaNyenApi kathitA stathaiva ihArpi tAlavargavad dazodezakA mUlAdArabhya vIjAntA vaktavyA iti evaM ca he-bhadanta ! aMgastyAdi vRkSANaM mUlatayA ye jIvA utpadhante kebhyaH sthAnebhya Agatya utpadhante iti praznasya tiryagbhyo manuSyebhyo vA Agatya samutpadyante ityuttaram / te mUlajIvA ekasamaye kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTatA saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA samutpadhante ityuttaram / evam te agabIjataka ke zAlivarga ke jaise kahe gaye haiM-ghadyapi kinhIM 2 aMzoM meM zAlivarga kI apekSA inameM vilakSaNatA hone para bhI ve usake jaise kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI tAlavarga ke jaise daza uddezaka mUla se lekara bIja taka ke kahanA cAhiye isa prakAra se yahAM jo prazna kiyA gayA hai ki agastika Adi vRkSoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve kina sthAnoM se Akara ke utpanna hote haiM ? aile isa prazna kA uttara yahI hotA hai ki ve tiryaMcoM yA manuSyoM se Akarake hI utpanna hote haiM-nairathika yA devoM se Akarake utpanna nahIM hoteM haiN| he bhadanta ! ve mUla jIva mUla meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM: he gautama | ve mUlajIva mUla meM eka samaya meM jaghanya se eka yA do yo tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta jo ke kaI aMzemAM zAlIvarga karatAM temAM pheraphAra hovA chatAM paNa teone te pramANe kahyA che, eja rIte ahiyAM paNa tAla varga pramANe ja mUlathI laIne bIja sudhInA uddezAo kahevA joIe arthAt te pramANe samajI levA, e rIte ahiyAM je prazna karela che ke-Astika vigere vRkSanA mULa rUpe je jIva utpanna thAya che, te kayA sthAnethI AvIne temAM utpanna thAya che ? A praznano uttara e ja che ke-tiyAmAMthI athavA manuSyomAMthI ja AvIne tyAM utpanna thAya che, narakamAMthI agara dezamAMthI AvIne temAM utpana thatA nathI. he bhagavAn te mULanA cha eka samayamAM mULamAM keTalA utpana thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama te jIvo mULamAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be, athavA traNa utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 . . . . __ bhagavaMtosatre satyAdivRkSamUlasthajIvA. yadi asaMkhyotsarpiNI avasarpiNI paryanta prtismym| asaMkhyeyA niSkAzyante tadapi niSkAzayituM na zakyante ityevamapahAro'pi vakta vyH| avagAhanA jaghanya aMgulasyAsaMkhyAtabhAgaparimitA, utkarSeNa dhanuH pRthakatvam / te jIvA jJAnAvaraNIyasya karmaNo bandhakA bhavanti navevi praznasya vandhakA eva nAvandhakA ityuttaram / evaM vedodayodIraNAlezyA dRSTijJAna yogo" payogeSu, tathA varNAdArabhyendriraparyantadvAreSu utpaloddezaka (za011-u01) vad vyAkhyA jnyaatvyaa| te mUlajIvAH kAlata: kiya ciraM bhavantIti praznasyA jaghanyato'ntarmuhUrtamutkRSTato'saMkhyeyaM kAlamityuttaram / te jIvA mUlAnniSkramya. utpanna hote haiM isI prakAra se yahAM para aisA apahAra bhI kahanA cAhiye ki agastyAdivRkSoM ke mUloM meM sthita jIva yadi asaMkhyAta utsarpiNI taka pratisamaya asaMkhyAta 2 nikAle jAveM to bhI ve unameM se pUre nahIM nikAle jA sakate haiM / avagAhanAke saMbaMdha meM inakI avagAhanA jaghanya le aMzula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa se do dhanuSa selekara nau dhanuSataka kI hotI hai / baMdhaka ke saMbaMdha meM ve mUlajIva jJAnA. varaNIyAdi AThoM koM ke baMdhaka hI hote haiM, abaMdhaka nahIM hote isI prakAra se veda, udaya, udIraNA, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, ina dvAroM meM tathA varNa se lekara indriyataka ke dvAroM meM utpaloddezaka (za. 11 u. 1) ke jaisI vyAkhyA karanI cAhiye / ve mUla jIva kAla kI apekSA kitane samaya taka rahate haiM ? ne mUla jIva kAla kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAlataka eja rIte ahiyAM a5hAra saMbaMdhamAM A pramANe kahevuM ke-agathiyA vigere vRkSanA mULamAM rahelA che je asaMkhyAta utsapiNuM avasarpiNuM sudhI pratisamaya asaMkhyAta bahAra kahADavAmAM Ave te paNa teo temAMthI purA bahAra kaDhADI zakAtA nathI. avagAhanA saMbaMdhamAM-teonI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhya tamA bhAga pramANe vALI ane utkRSTathI be dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInI hoya che, baMdhakanA saMbaMdhamAM mULa gata che jJAnAvaraNIya vigere ATha karmone baMdha karavA vALA ja hoya che, adhaka hotA nathI eja rIte veda, udaya, udIraNA, lezyA, daSTi, jJAna, ga, uga, A dvAramAM tathA varNathI laIne Idriya sudhInA dvAramAM upaleddezaka (za 11 u 1)ne kathana pramANe varNana samajI levuM. te mULa gata jI kALanI apekSAe keTalA samaya sudhI rahe che ? e mULanA jI
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va 3 sU0 1 bahubIjavanaspatimUlAdijIvotpa0ni0 303 pRthivyAdau gacchanti tataH punarapi mUle Agacchanti evaM kiyatkAlaparyantaM sevante gatvAgati ca kurvantIti praznaH / atra pRthivIta Arabhya manuSyaparyantaM sarveSAM pRthak pRthagbhavagrahaNAni proktAni tAni utpaloddeza ke draSTavyAni / evaM sarve prANAH sarve bhUtAH sarve jIvAH sarve satvAH mUlatayA utpanna pUrvAH kimiti maznasya asakRt - ananta vAramutpannapUrvA ityuttaram / zAlikavargApekSayA nAnAsvamidam mUlakandaskandhasyakazAkhoddezeSu devAnAmutpattirna bhavatIti pravAlapatrapuSpaphalavI jAntodeza keSu devAnAmutpatti rbhavatItyutpattau vailakSaNyam / iha rahate haiM / ve mUlajItra yadi mUla se marakara pRthivI Adi meM janma dhAraNa / kara lete haiM aura phira vahAM se mara kara punaH sUla meM janma dhAraNa karate haiM to isa prakAra se ve yahAM kabataka rahate haiM - kaktaka gati aura Agati karate rahate haiM ? yahA~ pRthivI se lekara manuSyaparyanta saba ke pRthak pRthaka rUpa se avagrahaNa kahe gaye haiM so ve svaca utpalodezaka meM dekhalenA caahiye| samasta prANa, samasta bhUta, samasta jIva, samasta satva kyA hai bhadanta ! pahile mUla jIvarUpa se utpanna ho cuke haiM ? hAM gautama ! ye saba pahile mUlajIrUpa se aneka bAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| zAlika varga kI apekSA yahAM aisI bhinnatA hai-mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA ina uddezakoM meM devoM kI utpatti nahIM hotI hai pravAla, patra, puSpa, phala, bIja ina uddezakoM meM devoM kI utpatti hotI hai aisI yaha utpatti meM vilakSaNatA hai devoM kI utpatti hone ke kAraNa "kALanI apekSAe jaghanyathI eka aMtarmuhUta sudhI ane utkRSTathI asa khyAta kALa sudhI rahe che. te mULagata jIveA jo mULamAMthI marIne pRthvikAya vigeremAM janma dhAraNa kare ane pAchA tyAMthI marIne pharIthI mULamAM janma dhAraNa kare, teA A prakArathI teo tyAM keTalA kALa sudhI rahe che ? ane kayAM sudhI e rIte avara javara karatA rahe che ? ahiyAM pRthviIkAyathI laIne manuSya sudhImAM badhAne judA judA rUpathI bhava grahakSu kahela che, te te tamAma kathana utpalAdezamAMthI samajI levuM saghaLA prANA, saghaLA bhUtA, saghaLA jIveA, saghaLA satvA, he bhagana pahelAM mULanA jIvarUpe utpanna thayA hA gautama! A badhA pahelAM aneka vAra ane anaMta vAra mULanA thavarUpe utpanna thaI cUkayA che. zAlIvaganI apekSAe A kathanamAM e pheraphAra che ke bhUja, 44, 24dha, chAsa, zAbhA, yA uddezAsabhAM hevAnI utpatti thatI nathA mane pravAsa - yaNa, pAna, Dresa, ija, mane mIna yA uddezAomI hevAnI Etpatti thAya che, A pramANe utpattinA samadhamAM pheraphAra che. devAnI utpatti che
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ___ bhagavatI catasro lezyA vaktavyAH, eSu devotpattisadbhAvAt / sthitighanyenAntarmuhUrtam , utkRSTato varSadazasahasrANi, avagAhanA mUle kande dhanuSkapRthaktvam, skandhe tvaci zAkhAyAM ca gavyUtapRthaktvam, prayAle pane dhanuH pRthakalam puSpe hastapRthaktvaM patre vIje cAgulapRthaktvam sarvatra jaghanyato'gulasyAsaMkhyeyabhAgam etadatiriktaM sarva dazasvapi uddezakeSu shaalikvrgdeveti| evamagastyAdi, bahu bIjakaphalaviSayake tRtIyavarge dazodezakA mUlAdikA yathA varNitA bhavantIti |suu.1|| dvAviMzatitamazatake tRtIyo vargaH samAptaH // yahAM cAra lezyAe~ hotI hai yahAM sthiAna jaghanya se antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa le 10 hajAra varSa kI hai, avagAhanA mUla, kanda, ina do dvAroM meM dhanuSka pRthaktva kI hai skandha, tvacA, aura zAkhA ina dvAroM meM gavyUpRthaktva kI hai pravAla evaM patra meM dhanuH pRthaktva kI hai puSpa meM hastapRthaktva kI hai patra evaM bIja dvAra meM aMgulapRthaktva kI hai yaha avagAhanA kathana utkRSTa kI apekSA se hai jaghanya kI apekSA se avagAhanA sarvatra aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai| isa bhinnatA se atirikta aura saba kathana dazoM uddezakoM meM zAlivarga ke jaisA hI hai isa prakAra agastyAdika bahubIjakaphala ke viSaya vAle isa tRtIyavarga meM mUlAdika daza uddezaka varNita hue haiM |suu01|| // tRtIya varga samApta 22-3 // thavAne kAraNe ahiyAM 4 cAra lezyAo hoya che. ahiyAM sthiti jaghanyathI aMtarmuhartanI che, ane utkRSTathI 10 dasa hajAra varSa sudhInI che. avagAhanA mULa ane kaMda e be dvAramAM dhanuSka pRthakRtva nIja che. skaMdha, tvacAchAla ane zAkhA-DALa A dvAramAM gabhUta (be gAu) pRthakatvanI che pravAla ane patramAM dhanupRthakvanI che. puSpamAM hasta pRthakRtvanI che. patra ane bIja dvAramAM AgaLa pRthaphatvanI che-avaga hanAnuM kathana utkRSTanI apekSAe che. ane jaghanyanI apekSAe avagAhanA badhe ja AgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANuvALI kahI che. A rItanA pheraphAra sivAya bIju-tamAma kathana daze udezAomAM zAlIvarganA kathana pramANe ja che. A rIte agatIyA vigere bahu bIjavALA phaLanA viSayavALA A trIjA vargamAM mULa vigere saMbaMdhI daza udezAonuM varNana karela che. sU01 trIje varga samApta ra2-3
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va.4 gucchajAtIyavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0-306 // atha caturthoM vargaH prArabhyate // .. vanIyavarge agastyAdibahubIjakakSamUlAdinIvAnAmutpAdAdikaM varNitam, atha 'vAiMgaNi' Adi succha mAtIyavanaspatimUlAdijIvAnAmutpAdAdikaviveca; yituM caturthoM varga Arammate tadanena saMbandhena Ayatasya caturthavargasya idamAdima sUtram-'aha bhaMte ! vAiMgaNi' ityaadi| ___ mUlam-'aha bhaMte ! vAiMgaNi sallai thuDai0 evaM jahA pannavaNAe gAhAnusAreNa #yavvaM jAna gaMjapATalA dAsi aMko. llANaM eesiNaM je jIvA mUlanAe bakati0 evaM etthaM vi mUlAdIyA dasa uddesagA neyavvA jAva bIyaMti niravasesaM jahA~ vaMsavaggo suu01|| ||baaviisime lae cauttho vaggo smtto|| chAyA-'atha bhadanta ! vRntAkI sallakI dhuMDakI0 evaM yathA prajJApanAyA: gAthAnusAreNa netavyaM yAvat gaJjapATalAdAsiaMkolAnAm eteSAM khala ye jIvA mUlatayA'vakrAmanti0 evamatrApi mUlAdikA daza uddezakA netavyA yAvadvIjamiti niravazeSa yathA vaMzavargaH ||muu01|| // dvAviMzatizatake caturtho vargaH samAptaH // caturtha varga kA prAraMbha tRtIyavarga meM agassyAdika bahuvIjavAle vRkSoM ke mUlagatajIvoM ke utpAda Adi kA varNana karake aba sUtrakAra 'vAiMgaNi' Adi guccha. jAtIya vanaspati ke mUlagata jIvoM kA vivecana karane ke liye catarthavarga prAraMbha karate haiM-isa varga kA yaha 'aha bhaMte ! vAiMgaNi' Adi sUtra prathama sUtra hai-'aha bhaMte ! vAiMgaNi sallai dhuMDaha.' ityaadi| rothA vargano prAraMbhatrIjA vargamAM agathi vigere bahu bIjavALA vRkSonA mULamAM rahela vAna pAI vigaire vana 4rIna ve sUtrA2 'bAigaNi' vigare / viALA jAtanA vanaspatinA mULamAM rahelAM jIvenuM vivecana karavA mATe A cothA vargane prAraMbha kare che. A varganuM paheluM sUtra A pramANe che 'aha bhaMte 1 vAiMgaNi' sAhi bha0 31
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 bhagavatIsare ___TIka-'aha bhaMte !' atha bhadanta ! 'vAiMgaNi sallai dhuMDaI0' vRntAko salla. kI dhuDakI ityAdi0 evaM jahA pannaghaNAe gAhAnusAreNa Neya evaM yathAmajJApanAyAH prathamapadoktagAthAnusAreNa netavyam tathAhi-prajJApanAyAH prathama padam 'vAiMgaNi sallai dhuMDai ya taha kAthurI ya jAsumaNA rUpI ADai gIlI tulasI taha mAuliMgIya' isyAdita Arabhya 'jAraikeyai taha gaMja pATalAdasiaMkole' etat paryantaM paJca gAthA: netanyA, prajJApanAcA mAzanusAreNa vRntAkIvarge vRkSANAM nAmAGkanam vartavyam kiyatparyantaM gAthA netavyAH yArat gajhapATalAdAsiaMkolAnAm 'eesiNaM' eteSAM vRntAkona Arampa akolAntAnAm-gucchajAtIya vanaspatInAM khalu ye jIvAH, 'mUlattAe cakamaMti' mUlanayA'vakrAmanti te jIvAH kuta Agatya mUlAdau samutpadyante iti praznasyottaras-tiryagbhyo vA Agatya samutpa___ TIkArtha-he bhadanta ! 'vAiMgaNi sallai jhuDai0' vRntAkI, sallakI, dhuMDakI ityAdi vRkSoM ke nAma prajJApanA sUtra ke prathama pada meM kathika gAthA ke anusAra yAvat gaija, pATalA, dAkhI evaM aMkola taka jAnanA cAhiye vaha gAthA 'vAiMgaNi-sallai thaMDaha ya taha kaMthurI ya jAsumaNA' khvI ADai NIlI tulaMsI taha mAuliMgIya' isa prakAra se hai isa gAthA ' se lekara 'jAvaikeyaha taha gaMjapADalA dAsi aMkole' isa gAthA taka pAMca gAthAeM haiM so ina gAthAoM ke anusAra yahAM untAkIvarga meM vRkSoM kA nAmAGkana gaja, pATala dAsI evaM akola taka karanA cAhiye to ina ghRntAkI (vegana) le lekara akola taka ke ye jitane bhI guccha jAtIya vanaspati haiM-hana vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve kahAM se Akarake inameM utpanna hote haiM ? isake uttara meM Part-3 bhagavan 'vAi'gaNi sallai thuDai0' tADI, sadasaDI thuDI, -vigere vRkSonA nAme prajJApanA sUtranA pahelA padamAM kahela gAthA pramANe "yAvat gaMja, pATalA, dAsI, ane aMkala sudhI, samajavuM. A gAthA 'bAiMgANi-sallai, tha Dai, ya taha kathurI ya jAsumaNA! ruvI ADai NIlI, tulasI, taha mAuliMgIya0' ! gAthAthI sana 'jAvai keyai taha gaMjapADalA dAsikAle'. 24 gAthA sudhI pAMya gaathaay| cha. ma gAthAmA pramANe ahiyAM vRttAkI vargamAM vRkSonA nAmonuM kathana gaMja, pATala, dAsI, ane aMkela sudhI karavuM A vaMtakI (rIMgaNa)thI laIne aMkala sudhInA gucchAnIjAtanA A jeTalA vanaspati che, A vanaspatinA mULarUpe je jI utpanna thAya che, teo kayAMthI AvIne temAM utpanna thAya che ?
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va. 4 gucchajAtIyavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 307 dhante ityuttaram | 'evaM ettha vi' evameva- pUrvavadeva atrApi caturthavarge'pi 'mUlAdIyA dasa uddesagA neyavyaza' mUlAdikA daza uddezakA netavyAH kiyatparyantaM tatrAha :- ' jAva' ityAdi, 'jAva bIyaM' yAvadvInam mUlAdArabhya kandaskandhatvakzAkhA mavALapatrapuSpaphalacI jAntA dazodezakA ihAthi vaktAH 'niravasesaM jahA vasavaggo' niravazeSaM yathA vaMzavargaH vaMzadavideva ayaM sarvo'pi caturthI vargaH sarvathA vyAkhyAtavyaH vizeSato'tra vaMzavarga eva draSTavyaH // 01 // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha- prasiddhavAcaka - paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApa kama vizuddhagadyapadyanaikagrantha nirmApaka, bAdimAnamardaka- zrIzAhucchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlayativiracitAyAM zrI "bhagavatI mUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm dvAviMzatizatakasya tAlanAmakaH caturthI vargaH // samAptaH 22-4 // - prabhu kahate haiM - he gautama ! tiyevoM se athavA manuSyoM se Akarake jIva inake mUlAdikoM meM utpanna hote haiM / ' evaM ettha vi mUlAdIyA dasa uhesagA nepacyA jAva bIyaMti niravasesaM jahA baMsavaggo' yahAM para bhI mUla se lekara bIjataka daza uddezaka vaMza varga ke jaisA kahanA cAhiye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bAvIsaveM zataka kA // caturtha varga samApta - 22-4 // A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! tiya cAthI athavA manuvyaabhaaNthii AvIne te bhv| tenA bhUNa vigere 3ye utpanna thAya che. 'evaM ettha vi mUlAdIyA dasa uddegA niravasesaM jahA sAlINaM' ahiyAM yA bhUNathI sadhane khIja sudhInA dasa udezAe zAlIvaga pramANe kahevA joie AmAM zAlIvaga karatAM je vizeSatA hoya te zAlI vagaCmAM ja joine samajI levI sU ! jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsa lAlajI mahe`rAkRta '"bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA mAvIsamA zatakane ceAtheA varga samApta parar-jA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 bhagavatIstra atha pazcamo varga prArabhyatecaturthe varga vRntAkI prabhRti gunchajAtIya vanaspatimUlAdijIvAnAmutpAdAdikaM nirUpyaM atha gulmajAtIya vanaspativiSayakaH pazcamo vargoM nirUpyate tasyedamAdima sutram-'aha bhaMte ! seriyae NavamAliya' ityaadi| mUlam-'aha aMte ! seriyae NavamAliya koraMTagabaMdhujIvagamaNoja0 jahA pannavaNAe paDhame pade gAhANusAreNaM jAva navaNIiyA kuMda mahAjaINaM eesiNaM je jIvA mUlattAe vakamaMti0 evaM ettha vi mulAdIyA dasa uddesagA niravasesaM jahA sAlINaM' |suu01|| ||baaviisise sae paMcamo vaggo smttii|| chAyA-atha bhadanta ! seriyaka navamAlikA koraNTakabandhujIvaka manojja0 yathA prajJApanAyAH prathamapade gAthAnusAreNa yAvat nalinI kundamahAjAtInAmetepAye jIvA mUlanayA avakrAmanti0 eva matrApi mUlAdikA dazodezakA niravazeSa yathA zAlInAm // 10 // ___TIkA-atha he bhadanta ! 'seriyakA' seriyaka:-zvetapuSpo gulmajAtIyavanaprativizeSaH, 'NavamAliya' navamAlikA 'koraMTaga koraNTakaH, 'baMdhujIvaga' bandhu- - - - - paMcama varga prAraMbha caturthavarga meM vRntAkI Adi guccha jAtIya vanaspati ke mUlAdigata jIvoM kA utpAda Adi kA nirUpaNa karake apa strakAra gulma jAtIyavanaspati ke mUlAdigata jIvoM kA nirUpaNa karane ke liye pAMcaveM varga kA kathana karate haiM isa vargakA prathama sUna 'aha bhaMte ! seriyae' yaha hai| 'aha bhaMte ! seriyae NavamAliyanoraMTaga' ityAdi ! pAMcamA vargane prAraMbha- * * cethA vargamAM vaMta kI (ragaNuM) vigere gucchAvALI vanaspatinA mULamAM rahelA jInA utpAta vigerenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra gulma jAtavALA vanaspatinA mULa vigeremAM rahelA jIvonuM nirUpaNa karavA mATe piAMcamA varganuM kathana kare che-A varganuM paheluM sUtra A pramANe che. "ha bhaMte ! seriyae' patyAhi cha.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramayacandrikA TIkA za022 va.5 gucchajAtIcanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 309 jIvakaH, 'maNojje' manojJA0 ityAdi / 'jahA pa-navaNAe paDhamapade' yathA prajJApanAyAH prathamapade 'gAhANusAreNaM' gAthAnusAreNa 'jAba' yAvat 'NavaNIiyA kuMda mahAnAINaM' nadanItikA kundamahA jAtInAm prajJApanAyAH prathamapadokta 'NavamAliyakoraMTayabaMdhunIvagamaNojje' ityadigAthAsa Arabhya kundamahAjAtikaparyantAnAM gAdhAnayoktAnAm 'eesi gaM enepAm-uparoktAnAM gulmajAtIyavanaspatInAM khalla 'je jIvA mUlacAe vakkamati' ye jIvA mUlatayA-sUlasvarUpega azkAmanti -samutpannA bhavanti te jIvAH kutaH-kasmAt sthAnAnAgatya samupadyante iti praznottarAdirUpAH 'evaM ettha vi evamatrApi evam pUrvopadarzitapakaraNAdivadeva atrApi-paJcamavarge'pi 'mUlAdIyA dasauddesagA' mUlAdikAH mUlakanda skandhatvakzAkhApavAlapatrapuSpaphalavIjAntA dazoddezakAH, 'niravasesaM jahA sAlI niravazeSa yathA zAlInAm, yathA ekaviMzatitamazatake zAlibarge dazodezakAH kathitA stathA TIkArtha-gautama svAmI prabhu se isa sUtra dvArA aisA pUcha rahe haiMhe bhadanta ! seriyaka-zvetapuSpa, navamAlikA, koraMTaka, baMdhujIcaka, manoja ityAdi samasta nAma prajJApanA sUtra meM kahI gaI prathamapada kI gAthA ke anusAra yAvat nalinIkuMd evaM mahAjAtitaka jAnanA cAhiye ye saba nAma vahAM prajJApanA ke prathama pada meM kathita 'NakSamAliya koraMTaya baMdha jIvAmaNoje' ityAdi gAthA se lekara 'NavaNIjhyA kuMdamahAjAINaM' isa gAthA taka kahe gaye haiM-to he bhainta ! ina uparyukta gulma jAtIya banaspatiyoM ke mUlagata jo jIva haiM ve yahAM kahAM le Akarake utpanna hote he ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-"evaM etya di mUlAdIyA dasa uddesagA niravasesaM jahA sAlINaM' he gautama! yahAM para bhI mUlAdika daza uddeza zAlivarga ke jaisA kahanA cAhiye arthAt jisa prakAra se 1 TIkArca-gautama svAmI prabhune A sUtra dvArA evuM pUche che ke he bhagavAna serika-tapupa, navamAlikA, keTaka, baMdhujIvaka, maNa vagere saghaLA nAme prajJApanA sUtramAM kahela pahelA padanI gAthA pramANe yuvata nalinI kaMda tathA mahAjAti sudhI samajavA. A badhA nAme tyAM prajJApanAnA pahesA pAnAM Dasa 'NavamAliya phArasya vadhujIvaga mAje' tyAhagAthAthA sadhane 'NavaNIcyA kuMda mahAjAhaNa' mA gAthA sudhA 49 che. to bhagavAn A upa2 kahela guma jAtanA vanaspati nA mULamAM rahelA je jIve che. teo tyAM kyAthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahuM cha hai-evaM estha vi mUlAdIyA dasa uddesagA niravakhesa jahA sAlINa' gautama ! ahi paNa mULa vagere dasa uddezA zAlI varga pramANe kahevA arthAta je rIte
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMgavatIle sarve'pi uddezakA iha paJcamavarge'pi vaktavyAH / tatra prathamauddezako mUlasya, yatra khala ayaM praznaH, he bhadanta ! navamAlikAta Arabhya mahAjAtIparyantagulmajAtIya vanaspatInAM ye jIvAH mUlarUpeNa utpadyante te jIvAH kasmAt sthAnAdAgatyAtro. spadyante ki narayikebhyastiyagbhyo manuSyebhyo devebhyo veti, tiryagbhyo manuSyebhyo vA Agatya samutpadhante ityuttaram ityAdi mUlAdArabhya patrAnteSu saptoddezakeSu devAnAmutpatti na bhavati ? tatra tisro lezyAH jJAtavyAH, puSpaphalabIjodezakeSu devotpattirapi vaktavyA tatra catasro lezyA devotpatteriti ||suu01|| 21 ve zataka meM zAlivarga meM daza uddeze kahe gaye haiM usI prakAra se sagha uddezaka bhI yahAM pAMcave varga meM bhI kahanA cAhiye isa prakAra he bhadanta ! navamAlikA se lekara mahAjAti payanta jo gulmajAti ke vanaspati haiM una vanaspatiyoM ke mUlagata jo jIva haiM ve kahAM se Akarake utpanna hote haiM aisA jo gautama kA prazna hai to usakA uttara prabhune aisA hI diyA hai ki he bhadanta ! ve vahA~ tiryaMcoM meM se yA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiN| isa prakAra mUla se lekara patra taka ke sAta uddezoM meM devoM kI utpatti nahIM honI hai jahA~ devoM kI utpatti nahIM hotI hai-vahAM tIna lezyAe~ hotI hai puSpa, phala vIja ina uddezakoM meM devoM kI utpatti bhI hotI hai aura isIhe yahAM cAra lezyAe~ hotI kahI gaI hai / suu01|| // paMcama varga samApta // 22-5 / / 21 ekavIsamAM zatakamAM zAlIvargamAM dasa uddezAo kahyA che, e ja rIte badhA uddezAo A pAMcamA vargamAM paNa kahevA A rIte he bhagavAna nava mAlikAthI laIne mahA jAta paryanta guma jAtanI je vanaspati che, te vana spatinA mULamAM je jIve che, teo kayAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu ema ja kahe che ke-he gautama teo tyAM tiryamAMthI athavA manuSyamAthI AvIne utpanna thAya che. A rIte mULathI laIne patra sudhInA sAta udezAomAM devonI utpatti thatI nathI. jyAM devonI utpatti nathI thatI tyAM traNa lesyAo hoya che. puSpa, phaLa, ane bIja A uddezAomAM devonI utpatti paNa thAya che, ane tethI tyAM cAra lehyA hovAnuM kahyuM che. sUranA pAMcamo varga samApta 22-pA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va. 6 vallIjAtIyavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 311 // atha SaSTho vargaH prArabhyate // paJcamavargaM nirUpya avasara prAptasya SaSThasya vallIjAtIyavanaspativargasya nirUpaNaM kriyate tadanena sambandhena AyAtasya SaSThavargasya idamAdimaM sutram - 'aha bhaMte ! 'saphalI kAliMgI' ityAdi, mUlam -'aha bhaMte! rUphalI kAliMgI tuMbI tausI elavAluMkI0 evaM padANi chiMdiyavvANi pannavaNAgAhANusAreNa jahA tAlavaggo jAva dadhiphollakAgaNimokkaliakkaboMdINaM eesi NaM je jIvA mUlattAe vakkasaMti0 evaM mUlAdIyA dasa uddesA kAyavvA jahA tAlagge navaraM phalause ogAhaNA jahantreNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM dhaNuhapuhuttaM ThitI savvattha jahaneNaM aMtomuhutaM ukko seNaM vAsapuhutaM sesaM taM caiva // sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti ||suu0 1 // // bAvIsaime sae chaTTo vaggo samatto // // bAvIsaimaM sayaM samantaM // chAyA - atha bhadanta ! pUsaphalI kaliGgI tuMvikAjyapuSI elavAluMkI0 ityAdi, evaM padAni savyAni prajJApanAgAthAnusAreNa yathA vAlavarge yAvad dadhiphullA kAkiNI mokkalI arkavondInAmeteSAM khalu ye jIvA mUlatayA'vakrAmanti0 / evaM mUlAdikA dazoddezakAH kartavyAH yathA tAkavarge | navaraM phaloddeze avagAhanA jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHpRthaktvam / sthitiH sarvatra chaDA varga prAraMbha pAMcaveM varga kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra avasaraprApta chaTThe reat jAtIya vanaspati varga kA nirUpaNa karate haiM - isakA sarva prathama sUtra - 'aha bhaMte! pUsaphalI kAliMgI' Adi hai 'ahabhaMte ! pUruphalI kAliMgI' ityAdi / chaThThA varganA prAra'bha pAMcamA varganuM nirUpaNu karIne have sUtrakAra avasaraprApta chaThe' vallIvelanI jAtanA vanaspati varganuM nirUpaNa kare che--tenuM sava prathama sUtra A prabhASe che-'ahu bhaMte! pUsaphalI' ityAhi
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIkhane jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa narpapRthvasvam, zepaM nadena tadevaM danta ! tadevaM bhadanta ! iti ||mu01|| TIkA--aha bhaMte' atha bhadanta ! 'pUqAlI' pUraphalikA, kAliMgI' kAlijIvallI vizeSaH 'taravRja' iti prasiddhasya phalavizeSasya dallI 'tuMbikA, 'ta usI' trapuSI 'kakaDI' iti lokapasiddhaphalaraya dallI, 'elacAlukI' elAluMgI 'bAlola' iti phalikAyA vallI, 'evaM padANi' evaM padAni-etAni padAni 'chidiyamANi netavyAni-tyaktavyAni zeSANi-'paNNavaNAgAhAnusAreNa jahA tAlavaggo' prajJApanAyA gAthAnusAreNa vaktavyAni yathA tAlavarge-tAlavargavaktavyatAvat mUlAdArabhya bImAntaparyantaM vaktavyam, prajJAenAgAyoktAH valla pAkriyatparyantaM grAhayAH? tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvat 'dahi phollA kAgaNi mokalizramoMdINa' dadhiphullA kAkiNI mokalI avondInAm 'eesiNe' eteSAM pUgaphalakAd Arabhya ayondiparyantAnAM vallI jAtIyavanaspativizeSANAM khalu ye jIvAH, 'mUlattAe vakamaMti' mUlasvarUpeNa avakrAmanti-samutpadhante te jIvAH kRta?-kasmAt sthAnAt Agatya atra mUlAdau samutpadyante iti praznaH / 'evaM mUlAdIyA dasa uddesamA kAyayA jahA tAlabagge' evaM mUlAdikA dazodezakAH kartavyAH yathA TIkArtha- he bhadanta ! pUmaphalI-pUsaphalikA, kAliGgI-tarabUja kI bela, tumbI-tumbikA kI bela, puSI-kakaDI kI cela, elavAlaMkI-sema kI bela, tathA prajJApanA sUtra kI gAthA ke anusAra tADavarga meM kathita yAvat dadhiphollA, kAkiNI, mohallI aura arkayondI-ina saba beloM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve vahAM kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? aise isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM mUlAdIyA dasa uddesagA kAyavvA jahA tAlabagge' he gautama ! yahAM para bhI mUlAdika daza uddezaka kahanA cAhiye-jaise ki ve tADavarga meM kahe gaye hA- masavAn pUsasI-pUsati si-3muyanA bhI, bIla, tuMbaDInI vela, trapuSI-ADInI vela elavAluMkI-semanI vela, tathA prajJApanA sUtramAM kahela gAthA pramANe tADavargamAM kahela yAvat daSikelA kAkiNI melI ane abe dI-A tamAma velenA mULarUpathI je jIve "utpanna thAya che, te ja tyAM kyAMthI AvIne utpanna thAya che ? A prazna uttaramA prabhu 4 che 4- evaM mUlAdIyA dasa uddesagA kAyavvA jahA rAiva" he gautama! A viSayamAM paNa mULa vigere saMbaMdhI dasa udezAo
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za022 va.6 vallIjAtIyavanaspatimUlagatajIvotpa0ni0 353 tAladarge; ethA-mUlAdikA dazodezakAH santi, tathaiva atrApi mUlAdikA daza udde. zakA vaktavyA, 'navaraM navaraM-kevalaM lakSaNyamidam-'phalauddese ogAhaNA' phako deza ke'vahanA, 'jahanneNaM aMgulasya asaMkhejjaimArga' jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeya bhAgam-'ukolaNaM dhaNuha hutaM' utkaNa dhanuH pRthaktvam dvidhanurArabhya navadhanuHparyantam / ThiI sampatya jahanneyaM aMtomulu' sthitiH sarvatra mUlAdisaryoaizakeSu jaghanyena antasaMhartas 'ukoroNaM vAjapuhu' utkRrSeNa varSapRthaktvam dviva. pAdArabhya deva varSaparyantam / 'selaM taM ce zeSa tadeva yadvailakSaNyaM vatsAthitaM tadatiriktaM tAlavarge'tidezena zAlivadeva utpAdAdArasya, garne prANabhUvanIvasatvAH asakRta-anantavAraM vA utpannapUrvA endnytrgnnm| 'chaTo vaggo samatto'. paSTo vargaH samAsaH, 'evaM chaha vi vaggemu sahi uddezamA bhavaMti evam-upari pradarzita prakAreNa SaTsvapi vagaipu paSTirudezakA bhavanti, pratyekavarNa daza dazodezavasya sadbhAvena paSTiruddezakA bhvntiiti| 'sevaM gate ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhavanta ! yad bhavatA kathitaM tad evameva-satyameveti ||suu01|| . iti zrI vizvavikhyAtajagadvalla mAdipadabhUpitabAlabrahmacAri jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabetiviracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAm dvAviMzatitamazatakasya SaSTho vargaH samAptaH // 22-6 // haiN| vizeSatA aisI hai ki phaloddezaka meM phala kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva kI hai sthiti sarvatra mUlAdika sarva uddezakoM meM jaghanya se antarmuhUrta kI aura utkRSTa se varSapRthaksva kI hai isa bhinnatA ke atirikta aura saba kathana tAlacarga ke jaisA hI jAnanA cAhiye isa prakAra ina chaha bargoM meM eka eka varga ke 10-10 uddezaka hone se kala uddeza 60 hote haiN| 'sevaM bhNte| sevaM bhaMte ! ci'hebhadanta ! jo Apane kahevA, jema ke-tADa vargamAM kahevAmAM AvyA che, A prakaraNamAM vizeSapaNe e che ke-phagherAkamAM phaLanI jaghanya avagAhanA AgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANa ane utkRSTa avagAhanA dhanuSa pRthaktvanI che. sthiti badheja eTale ke-mUla vigere badhA uddezAomAM jaghanyathI aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI varSa pRthakRtvanI che. A pheraphArathI bIju bAkInuM tamAma kathana tAla varga pramANe ja samajavuM. A rIte A cha vargomAM eka eka varganA 10-10 dasa dasa uddezAo hevAthI kula 60 sAITha udezAo thAya che. bha040
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre kahA hai vaha sarva prakAra se satya hI hai / isa prakAra kaha kara gautama ne prabhu ko vandanA kI aura namaskAra kiyA bandanA namaskAra kara phira ghe tapa aura saMyama se AtmA ko sAbita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // suu01|| jainAcArya jainadharmadivAzara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bAvIsaveM zatakakA chaThA varga samApta // 22-6 // bAyIsarvA zataka samApta 'seva bhate seve bhaMte tti bhagavana mA5 devAnupriye 2 jhucha tesa' prakAre satya che. ApanuM kathana satya ja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI ane namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita kara thakA pitAnA sathAna para birAjamAna thaI gayA !AsU01 jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prayacandrikA vyAkhyAnA bAvIsamA zatakane cha varga samApta rara-dA bAvIsamuM zataka samApta.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaM candrikA TIkA ze0 23 trayoviMzatizatakAvataraNikAM atha trayoviMzatitamazatakamArabhyate .. dvAtriMzatitamazatakaM nirUpya avasaramAptaM trayoviMzatizatakaM prastAva prastuvantasyAda eva tadarthasaMgrAhikAM gAyAM vakti-Alaya' ityAdi / - gAhA - 'Aluya lohiavae pADhA vaha mAsavannI vallI ya / paMce te dasavaggA pannAsaM hauti uddekhA || 1 | 'Aluya' Aluka mUlakA disAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAya bhedaviSayakoddezakadazAtmaka AlukanAmakaH prathamo vargaH 9 / 'lohI' lohIM prabhRtyanantakAyikaviSayako lohInAmako dvitIyo vargA dazAMdezAtmakaH 2 | 'avae' aba kakavakaprabhRtyanantakAyikabhedaviSayako dazodezAnmakastRtIyo vargo'vakanAmakA 3 | 'pADhA' pAThA mRgavAluMkI madhurarasAdi vanaspatibhedaviSayako dazodezAtmakaH tevIsaveM zataka kA prAraMbha 22 ve zataka kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra avasaraprApta 23 veM zataka kA nirUpaNa karane ke liye prAraMbha kara rahe haiM isake pahile ve usake artha ko saMgraha karake kahane vAlI isa gAthA kA kathana karate haiM'Aluya lohI ya avae' ityAdi / TIkArtha- Aluka - Alu, mUlaka-mUlI Adi sAdhAraNa zarIra evaM bAdara vanaspatikA inake viSaya meM daza uddezAtmaka Aluka nAmakA prathama varga hai / lohI Adi anantakAdhika vanaspati ke saMbaMdha meM daza uddezAtmaka lohI nAmakA dvitIya varga hai, avaka kavaka vagereha ananta kAyika vanaspati ke sambandha meM 10 uddezAtmaka avaka nAmakA tRtIyavarga hai, pAThA, mRgavAluMkI, madhurarasA Adi vanaspati ke viSaya tevIsamA zatakanA prAraMbha- khAvIsamAM zatakanu nirUpaNu karIne have sUtrakAra avasara prApta 27 grevIsamA zatakanuM nirUpaNa karavAnA prAraMbha kare che--AmAM sauthI pahelA te A adhyayananA arthane atAvanArI A gAthAnuM kathana kare che. 'Aluya lohIya avae' ityAdi TIkA"--AlumaTAkA, mUlaka,-mULA vigere sAdhAraNa zarIra ane mAdara vanaspatikAyanA viSayamAM dasa uddezAvALA Aluka nAmanA pahelA vaga che. laiAhita vagere ana takAya vanaspatinA samadhamAM dasa uddezAvALA leAhita' nAmanA mIne vaga che. Avaka, kavaka vigere ana'takAya vanaspatinA saMbadhanA 10 dasa uddezAvALA Avaka' nAmanA traMjo vaga' che. pAThA, mRgavAnuMkI, madhura rasA,
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavatIsUtre pAganAmakazcaturthoM varga!4, / 'mAsavannI' mApaparNI mudgapI mabhRti vallIbhedaviSayako- dazoddezAtmako mApaparNI nAmakaH paJcamo varga: 5 iti gaathaarthH| atha prathamo varga: mUlam-'rAyagihe jAva evaM vayAsI-aha bhaMte! Alaya mUlaga siMgabera hAlida ruru kaMDariya jIru chIravirAlI kiTTI kaMbUya kannukkaDamahupo valaI mahusiMgINIruhA sappasugaMdhA. chinnaruhA bIyaruhANaM eesi NaM je jIvA mUlattAe vakkamaMti evaM mUlAdIyA dasa uddesagA kAyanA vaMsavaggasarisA navaraM parimANaM 'jahannaNaM eko vA do vA tinni vA ukkoleNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA anaMtA vA ukvajjati / avahAro goyamA! te NaM aNaMtA lamaye samaye avahIramANA 2 aNaMtAhi ustappiNIhiM osappiNIhi evaikAleNaM avahIrati no caiva gaM avahariyA siyA ThitI jahanneNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM sesaM taM cev|suu.1|| " // teIsaime sae paDhamo vaggo mUlao smto|| chAyA-rAjagRhe yAvadevamavAdIt atha bhadanta ! AlukamULakazRGgavera (cAka) haridrAruru kaNDarika jIraka kSIravidArI kiTTI kambUka kanjukkaDa madhupovalaI madhuzaGgI nIruhAsarpasugandhAH chinnalhAvIjarahANAm eteSAM khala ye jIvAH mUlatayA vikrAmanti evaM mUlAdikA daza uddezakAH kartavyAH vaMzavargasadRzAH navaraM parimANa jaghandhena eko vA dvau vA yo vA utkarSeNa saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA anantA vA upapadyante / apahAro gautama ! te khallu anantAH samaye samaye apahiyamANA apahiyabhANAH anantAbhirutsarpiNIbhiravaMsarpiNIbhiH etAvaskAlena meM darza uddezodAlA pAThA nAlA caturthavarga hai| mASaparNI, suparNI Adi vallIrUpa vanaspati ke sambandha meM daza uddezodhAlA nASaparNI nAmakA pAMcavAM varga hai isa prakAra le yaha gAthA kA artha hai| , vigere vanaspatinA saMbaMdhamAM dasa udezAvALA pAThA nAmane e varga che. bhASapaNuM, sugapaNuM vigere velarUpa vanaspatinA saMbaMdhamAM daza uddezAo vALe "mASapaNuM , nAmane pAMcamo varga che. A pramANe A gAthAne artha-thAya chaH / . - -
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va. 1 AlukAdivanaspatikAyajIvotpattyAdini0 317 apaharanti naiva khallu apahamAH syu. sthiti jaghanyenApi utkRSTato'pi antarmuhUrtam, zeSaM tadeva ||suu01|| ||yoviNshtitme zatake prathamo vargaH samAptaH // TIkA--'rAyagihe jAva evaM kyAsI' rAjagRhe yAvadevamayAdIt atra yAvatpadena bhagavataH samavasaraNam abhUt paripat nirgatA, bhagavatA dharmakathA kathitA pariSat pratigatA, tato gautamo bhagavantaM vanditvA namasthitvA prAJjalipuTa: san eta. dantasya sampUrNasya prakaraNasya saMgraho bhavatIti, kimavAdIt gautamastatrAha-'aha' ityAdi, 'aha bhaMte !' atha bhadanta ! 'Aluya' Alukam 'mUlaga' 'mUlakam-mRlikA mUlA iti lokamasiddham 'siMgavera Ardrakam 'AI' iti lokamasiddham hiliha' haridrA 'ruru' ruruH 'kaMDariya' kaNDarIkam 'jIru' jIrakam 'kSIravirAlI' kSIravidArI, 'kiTThI' kiTiH 'kaMbUka' kambUkam, 'kannukaDa' madhupovalaI 'mahusiMgI' madhugaGgI, 'goruhA' nIrahA, 'sappasugaMdhA' sarpasugandhA, 'chinnaruhA' chinnaruhA yA chinnena-vanapatibhAgena rohati sA, 'bIyaruhANe' bIjaruhANAm vIjaiH rohantIti bIjaruhA TIkArtha-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha nagara meM bhagavAna kA samavasaraNa huA pariSadA nikalI, bhagavAna ne dharmakathA kahI, pariSadA dharmopadeza sunakara pIche calI gaI gautama ne bhagavAn ko vandanA kI, namaskAra kiyA bAda meM donoM hAtha jor3akara' prabhu se isa prakAra pUchA'aha bhaMte' he bhadanta ! 'Aluya, mUlaga, siMgavera, haliha, ruru, kaMDa'riya' he bhadanta ! Aluka-Alu, mUlA, adarakha, haldI, ruru, iMDarika, jIrA, kSIravirAlI-kSIravidArI kanda, kihi kuMdu, kRSNa, kaDasu, madhu, payalai, madhusiMgI,-madhunI, nIruhA, sarpasugaMdhA, chinnarahA aura bIja " paDasA nA prArama'rAyagihe jAva evaM vayAsI' tyAdi TIkAI-rAjagRhanagaramAM bhagavAnanuM samavasaraNuM thayuM pariSadA bhagavA bane vaMdanA karavA nagaranI bahAra nIkaLI bhagavAne dharmakathA kahI. dharmadezanA sAMbhaLIne pariSad pAchI cAlI gaI. te pachI gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne bane hAtha joDIne prabhune mA pramANe pacyu 'aha bhaMte ! san 'Aluya mUlaga, siMgavera, hAlida, ruru, kaMDarIya0' mA 4- , bhUNA, sAha, saha2 33, 444, 73, kSIravirAmI-kSI vihArI nAmarnu 3 G , , gue, 49, madhu, payarsa, bhadhusi-madhuzA -nI39, sapa sugA , chinna39, bhane mI0437 mA - - - -
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 bhagavatIsUtre teSAm eesi NaM' eteSAm AlukAdArabhya vIjaruhAntAnAM sAdhAraNazarIrakhAdaravanaspativizeSANAM khalu 'je jIvA' ye jIvAH 'mULatAe vakasaMti' - mUlatayA - mUlasvarUpeNa avakrAmanti - samutpannA bhavanti ityarthaH, te jIvAH kiM nArakebhya Agacchanti tiryagbhyo devebhyo vA Agatya samutpadyante iti praznaH / ' evaM mUlAdIyA dasa uddesamA kAyayA vasavagasarisA' evamatrApi mUlAdikA daza uddezakAH kartavyAH vaMzavargasadRzAH, yathA vaMzavarge daza uddezakAH kathitA stathA ArdrakamUlakavarge'pi dazodezakA mUlakandAdikA vaktavyAH / vaMzavargApekSayA yadvailakSaNyam Aluka mUlakavarge taddarzayati 'navaraM' ityAdi, 'navaraM parimANaM' navaram parimANam 'jahanneNa eko vA dovA, dinni vA' jaghanyena eko vAH dvau vA trayo vA 'ukkoruhA ye jo sAdhAraNa zarIra vAlI, evaM bAdara zarIravAlI vanaspatiyA~ haiM so ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM ve jIva vahAM kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nArakoM se Akarake utpanna hote haiM athavA tiryaMcoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM mUlAdIyA dasa uddesagA kAyacyA baMsavagaNasaritA' he gautama! yahAM para vaMzavarga ke jaise mUlAdika daza uddezaka kahanA cAhiye arthAt jaise vaMzavarga meM dazamUlAdika uddeza kahe gaye haiM usI prakAra se isa Ardraka mUlavarga meM bhI daza sUlAdika uddezaka kahanA cAhiye vaMzavarga kI apekSA isa Aluka mUla varga meM jo bhinnatA hai vaha 'navara' parimANaM jahanneNaM0' isa pATha adhI sAdhAraNa zarIravALI ane mAdara zarIravALA vanaspatiyA che, A vanaspatinA mULa rUpe je jIvA utpanna thAya che, te jIvA tyAM kacathI AvIne utpanna thAya che ? te narakamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? athavA tiryaMcAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? athavA manuSye mAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? athavA devAmAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttarabhAM alu hai - 'eva' mUtrAdIyA dakha uddegA kAyantrA vasavazAsarisA' he gautam ! vaMzavarga' pramA aDiyAM pazu bhUja vagere sakhakhI dasa uddezAe kahI levA arthAt vazagamAM mUtra vigerenA je pramANe dasa uddezAe kahyA che, eja rIte A ArdrAdi mULa vargamAM paNa mULa vigere sabadhI isa uddezAe samajI levA. A Aluka mULA vargamAM vazavarga 42 232 che, te 'navara' parimANaM jahanneNaM.' mA pATha dvArA sUtrakAra pragaTa kare che.Anu pariNAma jaghanyathI eka samayamAM
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaindrikA TIkA za023 va. 1 AlukAdivanaspati kAya jIvotpattyAdini0 319 seNaM saMkhejjA asaMkhejjA vA anaMtA vA uvavajjaMti' utkarSeNa saMkhyAtA asaMkhyAtA vA, anantA vA samutpadyante / 'avahAro goyamA / ' apahArI gautama ! 'te anaMtA' te khalu anantAH jIvAH 'samae samae' samaye samaye - pratisamayam avIramANA avahIramANA' apahriyamANAH 2 - niHsAryamANA, 2 ityarthaH 'aNaMvAhi' anantAbhiH 'ussappiNIhiM osappiNIhiM' utsarpiNI bhiravasarpiNIbhiH 'evaikAle avahIraMti' etAvat kAlenAnantotsarpiNyAtmakenApi apahriyante facette te 'no cevaNaM avahariyA siyA' naiva khalu apahRtAH syuH, etAvanmahatA kAlenantAnAM jIvAnAM pratisamayamapi yadi niSkAzanaM kuryAt tadapi azeSato niSkAzanamazakyameveti bhAvaH / 'Thii jahanneNa vi unako seNa ci atomuhuttaM' AlukamUlamUlAdijIvAnAM sthitirjaghanyenApi utkarSeNApi antarmuhUrtameva ' sesaM taM caiva' zeSaM tadeva yadvailakSaNyaM taddarzitam, tadatiriktaM sarvamapi vaMzavargIya mUlakaprakaraNavadeva _ dvArA sUtrakAra prakaTa karate haiM - isakA parimANa jaghanya se eka samaya meM eka, do athavA tInataka hai aura utkRSTa se saMkhyAta aura ananta taka hai arthAt eka samaya meM kama se kama 1 se lekara tInataka jIva vahAM utpanna hote haiM aura adhika se adhika saMkhyAta evaM asaMkhyAta ananta taka utpanna hote haiM / 'avahAro goyabhA0' he gautama ! inake apahAra kA pramANa isa prakAra se hai-jo ve anaMtajIva pratyeka samaya meM yahAM se nikAle jAyeM aura isa prakAra karate 2 ananta utsarpiNIkAla aura ananta avasarpiNI kAla vyatIta ho jAveM taba bhI ve vahAM se pUre nahIM nikAle jA sakate haiM / 'ThiI jahanneNaM di0' inakI utkRSTa aura jaghanya sthiti eka antarmuhUrtta kI hotI hai 'sesa taMceva' bAkI kA aura saba kathana vaMzavarga ke jaisA hI jAnanA cAhiye jisa prakAra se yaha kathana eka, be, athavA traNa sudhI che. ane utkRSTathI sakhyAta athavA asakhyAta sudhI che. arthAt eka samayamAM AchAmAM ochu 1 thI laIne traNa sudhInA jIvA tyAM uttpanna' thAya che, ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta ane asakhyAta sudhI utpanna thAya che, 'avahAro goyamA0' he gautama! AnA 'thaarbahAra nikaLavAnuM pramANa A pramANe che, ne te anaMta jIvA pratyeka-eka eka samayamAM tyAMthI bahAra mahADavAmAM Ave ane Ama karatAM karatAM anaMta utsarpiNI kAla ane anaMta avasarpiNI kAla vItI jAya te paNu tethe tyAMthI pUrepUrA mahAra hADI zamatA nathI. 'ThiI jahanneNaM vitemAnI utSTa bhane dhanya sthiti me matirmuhUrtanI hoya che, 'sesaM taM 'ceva' khAkInuM khIjuM tamAma kathana vazava pramANeM ja samajavuM, je pramANe A
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 . bhagavatIsUtre draSTavyam / evameva mUloddezakaradeva kandarabhandhanakzAkhApravAlapatrapuSpaphalabIjoddezakA api vaMzavargavat zAlikavargAtidezamadarzitavaMzavarNavadeva vaktavyAH // iti zrI vizvavikhyAta-jagadallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalivalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapavanaikagrandhanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpila --- kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAptIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm trayoviMzatizatakasya Aluka mUlaka nAmakA prathamo varga: samAptaH // 23-1 // mUlodezaka meM vaMzavarga ke mUloddezaka jaisA kahA gayA hai usI prakAra kA kanda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIja ye avaziSTa uddezaka meM bhI vaMzavarga ke inhIM uddezakoM ke jaisA kahanA cAhiye 'vaMzavarga zAlikavarga ke jaisA kahA gayA hai|suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke vIsaveM zataka kA ||prthm varga smaas-23-1|| varNana mULadezaka pramANe kahyuM che, e ja pramANe kaMda, akaMpa, tvacA-chAla, zAmA-31, pravAsa-paNa, patra-pAna, pu05, 21, mana mI mA tamAma bAkInA udezAo paNa vaza vargamAM kahela te te udezAo pramANe samajavA vaMzavarga zAlIvarga pramANe kahela che. sU01 jainAcArya janadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjagRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA trevIsamA zatakano pahele varga samApta ra3-1
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va 2 lohIprabhRtivanaspatijIvotpatyAdini0 atha trayoviMzatitatake dvitIyo vargaH prArabhyate / kajIvAnAmutpAdAdikaM vicintyAvasara prAptaM dvitIya varge prastauti, tasyedamAdimaM sUtram- 'aha aMte ! lohI' ityAdi / 1 mUlam -'aha bhaMte! lohINIhUthIhUthibhagA assakannI siMhakannI sIDaMDhI musaMDhINaM eesi NaM jIvA mUlattAe vakka maMti0 evaM ettha vi dasa uddegA jaheba Aluyavarage navaraM ogAhaNA tAlaggasarisA sesaM taM caiva sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! zi' | sU. 1 tevIsa me sae bitIo vaggo samato // 21-1 // 321. . chAyA - atha bhadanta ! kohI nIhU thIhU thiyagA avarNI siMhakarNI. sIuMDhI muNDInAm eteSAM khalu ye jIvA mUlatayA avakrAmanti0 evamatrApi daza uddezakA yathaivAkavarge navaram zravagAhanA vAlavargamadRzI zeSaM tadeva taM devaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti // 01 // " trayoviMzatitame zatake dvitIyo vargaH samAptaH // TIkA- 'aha bhaMte / ' atha bhadanta ! 'lohI NIhU thI thibhagA assakanI siMhakabhI sIuDhI musaMDI ' lohonIhuvIhUthibhagA azvakarNI siMhakarNI sIuMdI saMDhInAM sAdhAraNazarIravAdazvanaspativizeSANAm, 'eesiNaM je jIvA' e dUsare varga kA prAraMbha Alukavarga meM jIvoM ke utpAda Adi kA vicAra karake arthasUtra kAra avasara prApta dvitIyavarga kA kathana karate haiM 'aha bhaMte / kohI NIhU thI' ityAdi / TIkArya - he bhadanta ! jo ye sAdhAraNa zarIravAlI evaM cAdara zarIra vAlI lohI, nIhU, pIhU, vibhagA, azvakarNI, siMhakarNI, sIbaMdI, musaMdI khIjA varganA prArabha Aluka vamAM chavAnA utpAta-utpatti vigerenA vicAra karIne have sUtrakAra avasara prApta bIjA varganuM thana kare che A khIjA vaganu paheluM sUtra bhI abhAye che. - ' aha bhate ! lohI NIhU thohU' ityAhi TIkA"--hai bhagavat A sAdhAraNa zarIravALI ane bAdara zarIravALI sohI, nIlU, thilajA, mavAthi, siharSi, sIGaDhI, bhusauMdI vigere paMna. 60 41
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsare pAmuparidarzitAnAM sAdhAraNazarIravAdaravanaspativizeSANAM ye jIvAH 'mUlatAe vakamaMti' mUlatayA avanAmanti-mUlarUpeNa utpadhante ityarthaH, te khalu jIvA kasmAt sthAnAdAgatya samutpadyante iti pUrvavadeva praznaH / 'evaM ettha vi dasa usagA jaheva Alukanagge' ejamanApi dazodezakA yathaivAlakavarge kathitAH, yathA Alukavarge daza uddezakA viracitA statra tatra jIvAnAM yathA yathA utpAdAdikaM cintitaM tathaiva ihApi daza uddezakA mUlakandaskandhatvazAkhApatramavAlapuSpaphalavIjAtmakA jJeyA svatra ca tavajjIvAnAmutpAdAdikaM sarvaM vivecanIyam vizeSajighRkSubhirAlukavarga statrApi antataH zAlikavargaH saMpUrNo'pi draSTavyaH / AlukabargApekSayA ya_lakSaNyaM tat svayameva mUkAro darzayati-'navaraM' ityAdi, navaraM ogAhaNA tAlaggasaritA' nabaraM kevalam avagAhanA tAlavargasadRzI jJAtavyA, tathAhi-mUlakande dhanuHpRthaktvaM dvidhanurArabhya navadhanu:-paryantamavagAhanA, Adi vanaspatiyAM haiM-so ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA tiryaMco se Akarake utpanna hote haiM athavA manuSyoM se yA devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'evaM estha vi dasa usagA jaheva Alupabagge' he gautama ! Alukavarga meM jaise mUlIdika 10 uddezaka kahe gaye haiM vaise hI 10 uddezaka yahAM para bhI kahanA cAhiye, vizeSa jijJAsuoM ko Alukavarga aura anta meM zAlikavarga saMpUrNa dekhanA cAhiye, Alukavarga kI apekSA yahAM jo milatA hai use sUtrakAra, 'navaraM ogAhaNA-tAlavaggasarisA isa pATha dvArA prakaTa kara rahe haiM-isameM yaha kahA gayA hai ki yahAM avagAhanA tAlavarga ke jaisI jAnanI cAhiye arthAt mUla, evaM phanda, meM avagAhanA dhanu pRthaktva kI kahI nAsatinA mULa rUpathI je utpanna thAya che, teo tyAM kyAMthI AvIne utpanna thAya che ? zuM teo narakathI AvIne utpanna thAya che ? athavA tiyaca vageremAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAbhAna 4 cha hai-'evaM ettha vi dasa udekhagA jaheva Aluyavagge' gItama Aluka vargamAM mUla vigerenA je pramANe 10 dasa uddezAo kahyA che, teja pramANe dasa uddezAo ahiyAM paNa samajevA, vizeSa jIjJAsuoe olu varga ane anantamAM saMpUrNa zAlIvarga samaja Aluka varganI ape. kSA mA 4thanamA 3212 , tene sUtradhAre 'navara ogAhaNA tAlavaggasarisA' A pATha dvArA batAvela che. AmAM e vAta kahI che ke-ahiyAM avagAhanA (aa varga-pramuNenI samajAvI. arthAtu mULa ane kadamAM avagAhanA dhana
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va.2 lohIprabhRtivanaspatijIvotpattyAdini0 223 skandhe tvaci zAkhAyAM ca gavyUtapRthak-cam gavyUtamiti krozamekam / mavAle patre ca dhanuHpRthaktvam, puSpe hastapRthaktram phaLe vIjecAGgulapRthaktvAtmikA avagAhanA, iyaM sarvA'pi avagAhanA utkRSTato jJega, jaghanyAvagAhanA sarvatrApi ajhulasyAsaMkhyeyabhAgarUpaitra bharatIti' 'sesaM taM cetra' zepaM tadeva avagAhanA'tiriktaM sarvamapi utpAdasthitilezyAdikavargavadeva draSTavyaM jJAtavyaM ceti| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' tadevaM bhadanta ! devaM bhadanta ! iti-he bhadanta ! lohI prabhRtikasAdhAraNazarIrabAdaravanaspativizeSANAnutpAdAdivipaye yat devAnupiyeNa niveditam tat sarvameva sarvathaiva satyam atIndriyapadArthaviSaye bhavadupadezasyaiva gaI hai, arthAt dodhanuSase lekara 9 dhanuSanaka kahI gaI hai-skandha meM, tvacA meM aura zAkhA meM gavyUta pRthavatva-do koza se lekara 9 koza taka kI kahI gaI hai pravAla meM aura patra meM dhanuHpRthaktva kahI gaI hai phala aura pIja meM aMgula pRthaktva kahI gaI hai| yaha mAtra bhI avagAhanA utkRSTa kI apekSA se kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye parantu jaghanya ava. gAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI sarvatra jAnanI cAhiye 'sesaM taM ceva' avaziSTa kathana utpAda, sthiti, lezyA Adika saya kathana-Alukavarga ke jaise hI jAnanA cAhiye 'sevaM bhNte| secaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! lohI Adi sAdhAraNa zarIra vAlI evaM thAdara zarIra vAlI jo ye vanaspatiyAM haiM- unake utpAda Adi ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne nivedita kiyA hai vaha sapa hI sarvathA satyAhI pRthakRtvanI kahI che. be dhanuSathI laIne 9 dhanuSanI kahI che,-kaMdhamAM, chAlamAM ane zAkhAmAM gabhUta pRthava-be gAuthI laIne 9 gAu sudhInI kahI che. pravAsamAM ane pAnamAM dhanu pRthaphatranI kahI che. puSpamAM hasta mRtvanI kahI che. phaLa ane bIjamAM AgaLa pRthakvanI kahI che A badhI avagAhanA utkRSTanI apekSAe kahela che tema samajavuM. paraMtu jaghanya avagAhanA AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa ja badhAmAM kahI che. tema samajavuM saM ceva' mAnu tamAma 4bana pAta-patisthiti, vezyA, vigaire sagadhI tamAma sthana mAtu ' prabhAye 1 sabhA. 'seva bhaMte ! seva bhaMtetti hai bhagavana lehI vagere sAdhAraNa zarIravALI ane bAdara zarIravALI vanaspaticenA utpAta utpatti vigerenA saMbaMdhamAM Apa devAduprice je nirUpaNa karyuM che, te sarvathA satya che. kemake atIndriya padArthonA viSayamAM Apane
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI pramANatvAditi kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA 'namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati iti ||suu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASA3 phalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsilAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAm trayoviMzatitamazatake dvitIyo vargaH samAptaH // 23-2 // hai kyoM ki atIndriya padArthoM ke viSaya meM ApakA upadeza hI pramANa ... hotA hai. isa prakAra kaha kara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI unheM namaskAra kiyA vandanA aura namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se ___ AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye |suu01|| . ...jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke tevIsaveM zatakakA . , dUsarA varga samApta // 23-2 // : upadeza ja pramANe che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe prabhune vaMdanA karI : namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane saMyamathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thayA. sU01 jenAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI * prameyacandrikA vyAkhyAnA trevIsamA zatakane bIje varga samApta 23-2
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pramaiyacandrikA TIkA za023 va.3 avakAdivanaspatikAyajIvotpatyAdini0 -325 // atha tRtIyo vargaH prArabhyate // lohIpabhRtikasAdhAraNazarIragadaravanaspavibheda viSayakaM dvitIyavarga nirUpya kramaprAptaH avakakavakamabhRtisAdhAraNazarIrabAdaracanaspatikAyikabhedaviSayakastRtIyo vargoM nirUpyate anena saMbandhenA''yAtasya tRtIyavargasyedamAdimaM sUtram-'aha bhaMte ! avaka kavaka0' ityaadi| mUlam-'aha bhaMte! avakakavakakuhuNa kuMdakkhauvveha liyasaphAsajjA chattA vaMzANiyakumArANaM eesi NaM je jIvA mUlattAe vakamaMti0 evaM ettha vi mUlAdIyA dasa uddesagA niravasesaM jahA Aluvarago. navaraM ogAhaNA tAlavaragalarisA sesaM taM ceva sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti ||suu. 1 // ||teviisime sae taio vaggo lamatto // 23-3 // ____ chAyA-atha bhadanta ! avakakavaka kuhuNakundaruSkauvvehaliyasaphAsajjA chatrAcaMzAnikakumArANAm eteSAM khalu mUlatayA ye jIvA mUlatayA avakrAmanti0 evamatrApi mUlAdikA daza uddezakA niravazeSa yathA AlakavargaH, navaram avagAhanA tAlavargasadRzI zeSaM tadeva tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta ! iti ||muu01|| ||tryoviNshtitme zatake tRtIyo vargaH smaaptH|| TIkA-'aha bhaMte ! atha bhadanta ! 'avaka kavaka kuhuNa kundarukkauvvehaliyasaphAsajjA chattA vaMsAnikakumArANa' avaka kavaka kundaruSka uncehalikasaphAsajjA tIsare dharma kA prAraMbha lohI Adi sAdhAraNa zarIra ghAlI evaM pAdara zarIravAlI vanasatiyoM ke sambandha vAle dvitIya varga kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra kramaprApta ayakakavA Adi sAdhAraNazarIrapAle evaM cAdarazarIrayAle vanaspalikAdhika ke sambandhabAle tRtIyavarga kA nirUpaNa karate haiM isa trIjA vargane prAraMvAlehI vigere sAdhAraNa zarIravALI ane bAdara zarIravALI vanaspatinA sambandhavALA bIjA varganuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kamathI Avela avaka -kavaka vigere sAdhAraNa zarIravALA ane bAdara zarIravALA vanaspatikAyikanA sambandhavALA trIjAvarganuM nirUpaNa kare che, A varganuM sauthI paheluM sUtra
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 bhagavatIstra chatrAvaMzAnikakumArANAm, 'eesiNaM' eteSAm avakakavakAdInAM sAdhAraNazarIrabAdaravanaspativizeSANAM khalu 'je jIvA' ye jIvAH 'mUlattAe vakkamati' mUlatayA abakrAmanti-samuspadyante ityarthaH te khalu jIvAH kasmAt sthAnAdAgatya avakekavakAdInAM mUle utpayante iti praznaH / evaM estha vi mUlAdIyA dasa uddesagA niravasesaM jahA Aluyavaggo evamatrApi mUlAdikA daza uddezamA niravazeSa yathA Alukavarge mUlakandaskandhAdikA vIjAntA daza uddezakAH paThitAH tatra tatraca jIvAnAmutyAdasthitilezyAdikAzcintitA stadhaiva ihApi daza uddezakA mUla. varga kA sarva prathama sUtra 'aha bhaMte ! avakakavaka' Adi hai| _____TIkArtha-adhaka, kavaka, kuhuNa, kundarUka, uvvehalika, saphA, sajjA, chatrA, vaMzAnikA aura kumAra ye jo sAdhAraNa zarIra vAlI aura bAdazarIravAlI vanappaniyAM haiM so ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM- ve jIva kisa sthAna se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM yA tithaMcoM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM ityAdi isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ettha vi mUlAdIyA dasa uddesagA niravasesaM jahA alukavaggo' he gautama ! jisa prakAra se Alukavarga meM mUla, kanda, skandha Adi se lekara antimadhIjataka ke daza uddezaka kahe gaye haiM aura vahAM 2 jIvoM ke utpAda kA, sthitikA evaM lezyA Adi hA jaisAra vicAra kiyA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI mUla, mA pramANe cha.-aha mate ! avaka kavaka kuhuNa kuMdarukkha' tyails TIkArtha- he bhagavana avaka, kavaka, ku, kundarUSka, uvehalika sajajA, "chatrA, vaMzAnika, ane kumAra je A sAdhAraNa zarIravALI ane bAdara zarIravALI vanaspati che, A vanaspatinA mULa rUpathI je jIva utpanna thAya che, te ja kyAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? zuM narakamAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che? athavA tiyAmAMthI AvIne teo tyAM utpanna thAya che? athavA manu mAMthI AvIne tyAM utpanna thAya che, athavA demAMthI AvIne tyAM utpanna thAye cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 43 cha-'evaM ettha vi mUlAdiyA dasa uddekhagA niravasesa jahA Alukavago0' gautama!mA kAbhA bhUNa, 44, dha, vigerethI laIne chellA bIja sudhInA dasa uddezAo kahyA che. ane tyAM tyAM jInA utpAtane, sthitine, ane lekyA vagerene je je vicAra karavAmAM Avela che, e ja rIte ahiyAM paNa mULa kaMda vigere bIja
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prameyacandrikA TIkA za023 va.3 avakAdivanaspatikAyajIvotpattyAdini0 327 phandAdikA bIjAntAH Alukavargavadeva paThanIyA statratatra ca jIvAnAmutpAdasthityAdikA api cintniiyaaH| yadiha AlukavargAd vailakSyaM tat sUtrakAraH svayameva darzayati, 'Navare' ityAdi / 'navaraM oga haNA tAlabaggasarisA' navaramkevalam avagAhanA tAlavargasadRzI vaktavyA, avagAhanA yayA jIvAnAM tAlacarge kathitA tathaiva ihApi jJAtavyA, tathAhi-avagAhanA mUle kande ca dhanuHpRthaktvaM dvidhanurArabhya navadhanuHparyantA skandhe svaci zAkhAyAM ca gavyuta (kroza) pRthaktvam, dvikrozAdArabhya navakrozaparyantA / mavAle patre ca dhanuHpRthaktvam dvidhanurArabhya navadhanuH paryanA'vagAhanA / puSpe cAvagAhanA hastapRthaktvam dvihastAdArabhya navahastaparyantA / phale vIje aGgulapRthaknyam dvayAlAdArabhya navAjhulaparyantA, sarvapAmiyam upari darzitA'vagAhanA utkRSTato jJeyA, jaghanyena tu sarveSAM mUlakAdi kanda Adi pIja taka ke daza uddezaka kahanA cAhiye aura vahAM 2 jIvoM ke utpAda sthiti Adi kA vicAra bhI karanA cAhiye Alukavarga kI apekSA jo isavarga meM vilakSaNatA hai vaha sUtrakAra svayaM 'NavaraM' Adi pada se prakaTa karate haiM aura kahate haiM ki 'ogAhaNA tAlavaggasarisA' yahAM para avagAhanA kA vicAra tAlavarga ke jaisA hai arthAt avagAhanA mUla evaM kandavAra meM dhanuH pRthaktva hai skandha aura svacA meM tathA zAkhA meM gavyunagRthaktya hai-do koza se. lekara 9 kozataka kI hai, pravAla aura patra meM dhanuH pRthaktva hai-do dhanupa se lekara 9 dhanuSataka kI hai puSpa meM avagAhanA hastapRthaktva hai 2 hAtha se lekara 9 hAthataka kI hai phala aura bIja meM aMgulapRthaktva hai-2 aMgula se lekara 9 aMgulataka-kI-hai yaha pradarzita-avagAhanA-utkRSTa khe kahI gaI jAnanI cAhiye sudhInA daza udezAo kahI levA. ane tyAM tyAM jIvanA utpAda-utpatti sthiti vagereno vicAra paNa karavo joIe Aluka varganI apekSAe A pAmA 2 3212 cha, sUtrasara svaya' 'NavaraM vigaire 54thI pragaTa 42 the, bhane / -ogAhaNA tAlavaggasarisA' mAliyAM avagAhanAnI vicAra tAla varga pramANe kahyo che. arthAt avagAhanA, mULa ane kaMdahAramAM dhanu pRthatva che. skaMdha ane vaca-chAlamAM tathA zAkhA-DALamAM gabhUta- be gAu pRthaktvanI che. eTale ke be gAuthI laIne nava gAu sudhInI che. pravAla ane patramAM dhana prathakatvanI che. eTale ke-e dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhAnI che puSpamAM avagAhanA hastapRthava eTale ke be hAthathI laIne 9 nava hAtha sudhInI che. phaLa ane bI mAM AgaLa pRthatvanI che. eTale ke be AgaLathI 9Ine nava AgaLa sudhInI che. A kahelI avagAhanA utkRSTathI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre vImAntAnAm aGgulasya asaMkhyeya mAmamAtraiva jnyeyaa| 'sesaM taM cetra' zepaM tadevazeSam-avagAinAtiriktaM sarvapi upAdAdikaM tadeva-AlasgaMvadeva jAtavyam / 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta / tadevaM sadanta / iti hai bhagavan avakakavakAdisAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAgajIvAlAmutpAtAdivipaye yA devAnu. priyeNa kathitaM tat sarvam evameva tathA satyameva tIrthakaravAkyasya sarvathaiva yathArthatvAditi kathayitvA gautamo bhagavantaM candate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH // 72 // iti ayoviMzatitame zanake tRtIyo vargaH samAptaH // 23-3 // vaise to saba jIvoM kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai 'asaM taM jeva' avagAhanA se atirikta aura saba utpAda Adi kA kathana mAlaka varga ke jaise hI jAnanA cAhiye 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! he bhadanta ! avaka kavaka Adi sAdhAraNa zarIra evaM vAdara zarIra vAle banaspatikAyika jIvoM ke utpAta Adi viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai yaha saba sarvathA satya hI hai-kyoM ki tIrthakara ke vAkya bilakula yathArtha hI hote haiN| isa prakAra kahakara una gautama ne bhagavAn ko vandanA kI aura namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye|mu01|| tRtIya varga samApta // 23-3 // - samajavI. Amate tamAma jInI avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA asaM yAtabhai an prabhAnI DI cha. 'sesa ta ceva' mAnA zivAyana' bAkIna utpAda vigere tamAma kathana "Aluka varga pramANe che, tema sama. are. seva bhate / seva bhate / bhagavan 14-354 vigaire sAdhAraNa zarIra ane bAdara zarIravALA vanaspatikAyika jIvonA utpAda-utpatti vigere viSayamAM Apa nuM priye je kahyuM che, te tamAma kathana sarvathA satya ja che, kemake tibakarAnA vAkyo satya ja hoya che. A pramANe kahIne bhagavAna gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA! sU, 15 * ~ ||trii paNa samAsa 23-3'
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va 4 pAThAdivanaspatikAya jIvotpattyAdini0 // atha caturthI vargaH prArabhyate // tRtIya researer jIvAnAM svarUpamutpAdAdikaM ca nirUpya kramaprAptam pAThAmRgavAla kI nAmaka caturtho vargoM nirUpyate tadanena saMbandhenAyAtasya caturthavargasya idamAdimaM sutras- 'aha aMte / pADhA0' ityAdi / 29 mUlam -'aha saMte! pADhAmiyavAluMkI madhurarasA rAyavallIpaumA moDharIdatI caMDINaM eesi NaM je jIvA mUlattAe0, evaM ettha vimalAdiyA dala uddesamA AluyavaggasarikSA. navaraM ogAhaNA jahA vallINaM selaM taM veva sevaM aMte! sevaM bhaMte! tti' // su. 1 // teisame sa cattho vaggo samatto // 23- 4 // 1 chAyA - atha bhadanta ! 'pAThAmRgavAluMkI madhurarasA rAjavallI padmA moDharI dantI caNDInAm etAsAM khalu ye jIvA mUlatayA avakrAmanti evamatrApi mUlAdikA daza uddezakA AlukavargasadRzAH, navaram avagAhanA yathA vallInAm zeSaM tadeva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti / sU0 1 // trayoviMzatitame zatake caturthI vargaH samAptaH // 23 -4 // TIkA- 'aha bhaMte ! atha bhadanta ! 'pAThAmiyavAluMkI madhurarasA rA callI paumA moDharI daMtI caMDINa' pAThAmRgavAluMkI madhurarasA rAjavallI padmA cauthA varga kA prAraMbha tRtIya avaka kavakavarga meM jIvoM kA svarUpa evaM utpAda Adi kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra kramaprApta pAThAmRgavAluMkI nAma ke caturthavarga kA nirUpaNa karate haiN| isa caturthavarga kA yaha 'aha bhaMte ! pADhAmivAlukI' Adi sUtra prathama sUtra hai / 'aha bhaMte! pADhAmighavAluMkI madhurarasA' ityAdi TIkArya -- gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai- 'aha bhaMte!' he bhadanta ! ' pADhA miyavAlukI- madhurarasA-rAyavallI-modarIthothA varganA prAraMbha - Avaka, vaka nAmanA trIjA vargamAM jIveAnA svarUpa ane utpAta vage raMtu nirUpaNuM karIne have sUtrakAra kramAgata pAThAMmRgavAluMkI nAmanA cAthA laganuM nirUpaNa kare che. A ceAthA vanuM paheluM sUtra A pramANe che. 'ahaM bhave ' pADhAmivAlukI' 4tyAhi TIkA gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchyuM' che ke 'aha'bha'te ! 'he bhagavAn 'pADhAmiyavAluMkI - madhurarasA - rAyavalkI - meDharI-daMtI, bha0 42
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre moDharI dantIcaNDInAm' tatra pAThA-kumArapATheti lokapasiddhA mRgavAluMkI prabhRtayaH sarve'pi sAdhAraNazarIravAdaravanaspativizepA eteSAM pAThAdyanantakAyavanaspativizeSANAm 'eesiNaM je jIvA' eteSAM khalu anantakAyavanaspativizeSANAM ye jIvAH 'mUlattAe' mUlatayA-mUlasvarUpeNa 'evaM estha vi mUlAdiyA dasa uddesagA AluyavaggasarisA' evamatrApi mUlAdikA daza uddezakA Alukavarga sadazA vAcyAH, AlukavargavadanApi mUlakandaskandhatvamAdikA daza uddezakA vktvyaaH| evaM zAlivargAtidezasaMbhAlukavargadeva jJAtavyam / AlukavargaH vaMzava vaMzavargAsyAtidezaH kRta, iti / zAlikavarge puSpAdau devotpattiA kathitA parantu vaMzavagai daMtI-caMDINaM' pAThA-kumArapAThA, mRgavAlakI, madhuraralA, rAjavallI, pamA, moDharI, daMtI aura caMDI-ye jo sAdhAraNa evaM cAdara vanaspatikAyika haiM so inake mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve vahA~ kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM"evaM estha vi mUlAdIyA dasa uddezagA AlukavaggasarisA' he gautama! Aluka varga ke jaisA yahAM para bhI mUlAdika dasa uddezaka kahanA cAhiye bhAlaka varga meM jisa prakAra se bhUla, kanda skandha, tvacA Adika daza uddezaka kahe gaye haiM-usI prakAra se isa varga meM bhI ve uddezaka kahanA "cAhiye-isa prakAra zAlivarga ke atideza se saMpanna Alu varga kA atideza kiyA gayA hai tathA-zalikavarga meM puSpa Adi meM devoM kI utpatti kahI gaI hai parantu vaMzavarga meM to kahIM para bhI devoM kI utpatti caMDIgaM' 48-3bhAra 508-bhagavAjI, madhu22, Arqii moDharI, tA, ane caDI je A sAdhAraNa ane bAra vanaspatikAyike che, teonA mULa rUpathI je jI utpanna thAya che. teo tyAM kayAMthI AvIne apana, thAya cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gItabhasvAbhI 3 cha-'evaM etya vi mUlAdIyA dasa uddesagA AlukavaggasaritA' 8 gautama! mAsu vargamAM kahyA pramANe ahiMyA paNa mULa vigere dasa uddezAo samajavA. arthAt Aluka vargamAM je pramANe mULa, kaMda, skaMdha, tvacA-chAla, vigere sabaMdhI dasa uddezAo kahyA che, eja rIte mULa, kaMda, rakadha, tvacA, vigere saMbaMdhI dasa uddezAo A vargamAM paNa samajavA. A rIte zAlIvarganA bahAnAdhI kahelA Aluka vargamAM vaMzavargane atideza (bahAnuM) kahela che. - tathAM zaliIvargamAM puSpa vigeremAM devenI utpatti kahI che, paraMtu vaMzavargamAM
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va.4 pAThAdivanaspatikAyajIvotpatyAdini0 // kathitaM yad devo na kutrApi utpadyate ataH pAThAvargo'pi aina vaktavyam yad malA. dArabhya bIjaparyantaM kutrApi devo naiva utpadyate iti evaM lezyAdikA sarve'pi zAlikavargavadeva vaktavyAH / pAThAmRgavAlaMkIprabhRti vanaspatInAM mUlatayA utpadhamAnajIvAnAM tispa eca lezyAH kRSNanIlakApotikA vaktavyAH tatra devotpattarabhAvat / AlukavargApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati 'navaraM' ityAdi 'navaraM ogAhaNA jahA ballINa' navaramavagAhanA-yathA vallInAm phalodeze'vagAhanA jaghanyena agulasyAsaMkhyeyabhAgam utkRSTato dhanuHpRthaktvam dvidhanurArabhya navadhanu:paryantam iti, 'sesaMta ceva' zeSaM yaIlakSaNyaM kathitaM tadatiriktaM sthityAdika tadeva AlukavargavadeSa, Aluruvarge sthitiviSaye kathitam evam sthitijaghanyenApi nahIM kahI gaI hai isaliye pAThAvarga meM bhI aisA hI kahanA cAhiye ki devo kI utpatti kahIM para bhI nahIM hotI hai| isI prakAra se lezyAdika samasta dvAra bhI zAlika varga jaisA kahanA cAhiye pAThA, mRgavAlu kI Adi vanaspatikAyika jIvoM ke jo ki unake mUlAdirUpa se utpanna hue haiM tIna hI kRSNAdikalezyAe~ hotI haiN| kyoMki unameM devoM kI utpatti nahIM hotI hai Alukavarga kI apekSA se jo bhinnatA hai use svayaM sUtrakAra ne 'navaraM Adi pATha dvArA isa prakAra se pradarzita kiyA hai ki-avagAhanA dvAra kA kathana yahAM ballI ke jaisA karanA cAhiye-phaloddezaka meM avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se dhanuH pRthaktva kahI gaI hai 'sesataM ceva' isa bhinnatA ke atirikta aura saca kathana yahAM Alukavarga ke jaisA hI hai Alukavarga meM sthiti ke viSaya meM aisA kahA gayA hai ki te koI paNa sthaLe devenI utpatti kahI nathI tethI pAThA vargamAM paNa eja pramANe kahevuM joIe ke- devonI utpatti kayAMya thatI nathI. e ja rIte lezyA vigere saghaLA dvArA paNa zAlIva pramANe kahevA joIe. pAThA, mRgavAluMkI vigere vanaspatikAyika jIvone ke jeo teonA mULa vigere rUpathI utpanna thayA hoya che. teone kRSNAdi traNa ja vezyAo hoya che, kemake temAM devanI utpatti thatI nathI Aluka varganI apekSAe je pheraphAra cha, te svaya sUtrAre 'navaraM' vigaire 54 dvArA 20 zate matAva cha,4'sAna dvAratuM thana maDIyA 'pInAthana prabhArI 42 meNphaLAdezAmAM avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamA bhAga pramANanI 4ii cha. ma GreyI dhanu:yatvanI xsii cha, 'khesa ta caiva' mA 52
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 bhagavatIsUtre "utkRSTo'pi antarmuhUrtameveti / ' sevaM bhaMte / sevaM bhaMte! tti' tadevaM bhadanta ! devaM bhadanta / iti hai bhadanta ! pAThAmRgavAluMkI prabhRti vanaspatimUlAdijIvAnA spAdAdiviSaye yad devAnuprayeNa kathitam tatsarvam evameva sarvathA satyameveti kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyameva tapasA - AtmAnaM bhAvayan viharati iti // sU0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagavallabhAdipadabhUpita bAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM trayoviMzatitazatakasya caturthI vargaH samAptaH // 23 - 4 || sthiti yahAM jaghanya se antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI eka antarmuhUrta kI hI hai isI prakAra se vaha yahAM para bhI jAnanI cAhiye 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! pAThA mRgavAlukI Adi vanaspatiyoM ke mUlAdirUpa se utpadyamAna jIvoM ke utpAda Adi ke - viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarva aisA hI hai - sarvadhA satya hI hai isa prakAra kahakara gautama svAmI ne bhagavAn ko vandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMghama aura tapa se 4. bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye || sU0 1 // - jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsolAlajImahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke trevIsaveM zataka kA caturtha varga samApta // 23-4 // kahela pheraphAra zivAya khAkInuM tamAma kathana ahiyAM Aluka varga pramANe ja * havA che. bhAsu vargamAM sthitinA saMbhaMdhabhAM kheSu dhuMche hai-sthiti ahiyAM jaghanyathI antarmuhUta'nI che, ane utkRSTathI paNa eka aMtarmuhUta nI che, eja rIte te pramANenI sthiti ahiMyA paNu samajavI. 'seva' aMte ! seva' bha'te' he bhagavan thAhA bhRgavADI vigere vanaspatiyAnA `mULa vigere rUpathI utpanna thanAra jIveAnA utpAda-utpatti vigere viSayamAM Apa devAnupriye je kahyu' che, te sa`thA satya che, Apanu kathana thAja che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyo vadanA namaskAra karIne te pachI teo tapa ane sayamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAne sthAne birAjamAna thayA. prasU01A jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI maheArAjakRta bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA trevIsamA zatakanA ceAthe vaga samAsa 27-4 OM
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 naM. 5 mASaparNyAdivanaspatyutpAdAdini0 // atha paJcamo vargaH mArabhyate // caturtha varga nirUpya kramaprApta paJcamavargam nirUpayati tasyedamAdimaM satram - 'aha bhave / mAsapannI' ityAdi / 333 mUlam -'aha bhaMte! mAsapannI muggapannI jIvaga sarisava kareNu kAolI khIrakAolI bhaMgINahI kimirAsi bhaddamutthA -NAMgalIpao ya kiNhApaulapADhA hareNuyAlohINaM eesi NaM je jIvA mUlattAe0 evaM ettha vi dasa uddesagA niravasesa AluyavaggasarisA / evaM ettha vi paMcasu vi vaggesu pannAsaM uddegA bhANiyavvA / savvattha devANa uvavajjati tinni 'lessAo / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte / ti // su. 9 // // tevIsaime sae paMcamo vaggo samatto // 235 // // tevIsaimaM sayaM samattaM // chAyA - atha bhadanta ! mASaparNI mudraparNI jIvakasarSapakareNukAkolI- kSIra kAkolI bhaGgINahI kamirAzI bhadramustA lAGgalI payodakRSNA paulakapADhAhareNukAlohInAm eteSAM khalu ye jIvAH mUlatayA0 evamatrApi daza uddezakA nirakhazeSam AlukavargasadRzAH / evamatrApi paJcasvapi vargeSu paJcAzaduddezakA bhaNitavyAH / sarvatra devA notpadyante tisro lezyAH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti / 01 / // trayoviMzatitame zatake paJcamo vargaH samAptaH // // trayoviMzatitamaM zatakaM samAptam // TIkA - 'aha bhaMte ! atha bhadanta ! 'mAsapanI muggapannI jIvagasarisava kareNu ya kAolI khIrakAolI bhaMgiNahi kimirAsi bhaddamutthA maMgalai paoya pA~caveM varga kA prAraMbha caturthavarga kA nirUpaNa karake apa sUtrakAra kA paMcamavarga kA nirUpaNa karate haiM - usakA yaha 'aha bhaMte ! mAsapannI' Adi sUtra prathama pAMcamA varganA prArabha ceAthA varganuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kramaprApta pAMcamA varganuM niyAlu re he-tetu pahetu sUtra mA prabhA che- 'aha'bha' te ! mAsapannI' tyiAhi
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle kiNhA ya polapADhA hareNuyA lohINaM' mApaparNI mudgapaNI jIvakasarisava kare. NukakAkolI kSIrakAkolI bhaGgINahI kRmirazi bhadramustA laMgalI payodakRSNA paulapADhA hareNukAlohInAm 'eesi gaM' eveSAM sAdhAraNazarIravAdarabanaspativizeSANAm khalla 'je jIvA' ye jIvAH, 'sUlattAe0' mUlatayA ityAdi, evaM estha vi dasa uddesagA niravasesaM AluyavaggasarisA' evamatrApi dazodezakA niravazeSam AlukavargasadRzAH, yathA Allakavarga mUlAdikA bIjAntA daza uddezakAH kathitA steSu ca yathA jIvAnAmutpAdAdikaH kathito niravazeSa sarvamapi tadutpAdAdikam atrApi mASapAdivarge'pi mUlAdikA dazodezakA racanIyAH / sUtra hai-'aha bhaMte ! mAlapannI muggapanI' ityaadi| ___TIkArtha-gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! 'mAsapannI muggapannI jIvagasarisava kareNu ya, kAoli, khIrakAoli bhaMgiNahi kimirAsi ahamusthA gaMgalai paoyakiNhA paolapADhA hareNuyA lohINaM' mASaparNI, mudgaparNI, jIvaka, sarisava, kareNuka, kAkolI, kSIrakAkolI, aMgINahI, kRmirAzi, bhadramustA, lAMgalI, payodakRSNA, pAulaka, pADha, hareNukA auda lohI ye jo sAdhAraNa zarIravAlI evaM pAdara zarIravAlI dhanaspatiyAM haiM-lo ina vanaspatiyoM ke mUlarUpa se jo jIva utpanna hote haiM-ve vahA~ kahA~ se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'evaM etdha vi dasa uddesagA niravasesaM AluyadhaggasarisA' he gautama! Alukavarga ke jaise yahAM para bhI mUlAdika 10 uddezaka kahanA cAhiye isa prakAra isa bhASaparNI Adi TIkArya-gautamasvAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che kesn 'mAsapannI muggapannI jIvagasarisava kareNu ya, kAoli, khIrakAkAli, / bhagiNahi kimirAkhi bhaddamutthA NaMgalai paoyakiNhA paolapADhA hareNuyA lohINaM' bhASaNa", Y56, 14, sarisava-sarasava-244, sI, kSI241tal, mInabhI, bhIrAzI, samustA, sI, 50YI, 544, pADha, hireNukA, ane lehI A sAdhAraNa zarIravALI vanaspati ane bhAdara zarIravALI vanaspati che, A vanaspatinA mULarUpathI je jI utpanna thAya che, te jIve tyAM kayAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA utta2bhaa prabhu 4 cha -'evaM ettha vi dasa udesagA niravasesa AluyavagAsarisA he gautama ! A vargamAM kahyA pramANe ahiyAM paNa mULa vigere 10 daza uddezAo samajavA. A rIte A mASa paNuM vargamAM AlukavargamAM kahyA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za023 va. 5 mASaparNyAdivanaspatyutpAdAdini0 335 atra sarva praznottarAdikam Alukadayadeva jJAtavyam evaM mUlodezakavat kandaskandhasva zAkhA vAlapatrapuSpaphalavIjAntAdazA'pi uddezakAH pUrvavadeva jJAtavyAH ' parantu devaH kasminnapi uddezake notpadyante iti vaMzavargavadavagantavyam / ' evaM estha afaadaari uddegA bhANiyaccA' evamuparyuktavarNitakrameNa pazcasvapi vargeSu pazcAt uddezakA bhaNitavyAH, pratyekavarge mUlAdikA bIjAntA daza daza uddezA bhavantIti paJcAnAM daza saMkhyayA guNane paJcAzadbhavanti / 'savvastha devANa uvavajjaMti' sarvatrApi sarvoddedAkeSu mUlAdArabhya vIjAntaparyanteSu devAnAm utpattirna bhavati vaMzavadeveti vizeSaH, 'vinni lessAo' tisraH kRSNa nIlakApotikA lezyA bhavanti anyatsarvam Alukavarga tadantargata vaMzakavarga tadantargata zAlikavargava deva draSTavyam | 'sevaM bhaMte ! setra bhaMte! ti' tadevaM bhadanta / tadeva bhadanta ! varga meM Alakavarga ke jaisA hI praznottara Adi jAnanA cAhiye mUlodezaka ke jaisA hI kandra, skandha, svak, zAkhA, pracAla, patra, puSpa, phala aura bIja ye saba uddezaka kahanA cAhiye parantu deva kisI bhI uddezaka meM utpanna hotA nahIM kahA gayA hai / ataH isa varga ko vazavarga ke jaisA hI jAnanA cAhiye ' evaM ettha paMcasu vi vagge pannAsaM sagA bhaNiyavvA' yahAM pratyeka varga meM mUla se lekara bIjaparyanta daza daza uddezaka hote haiM - isa prakAra se pAMca vargoM ke kula uddeza pacAsa ho jAte haiN| yahAM kisI bhI varga meM mUlAdika daza uddezoM meM devoM kI utpatti nahIM kahI gaI hai| ataH vaMzavarga ke jaise hI yahAM tIna lezyAe~ hotI haiN| bAkI kA aura saba kathana Alukavarga ke antargata vaMzakavarga evaM vaMzakavarga ke antargata zAlikavarga ke jaisA " pramANe praznottara vigere samajavA. mULAzakamAM kahyA pramANe kada, 3, tvaDU, zAkhA, avAsa, patra, puSya, Ija bhane jI A madhA uddezAo DI levA. paraMtu A mASapaNI vargamAM kAI paNa uddezAmAM devAnI utpatti kahI nathI. methI yA varga vaMzavarga abhAye na sabhavA. 'evaM ettha paMcasu' vi vaggeSu pannAsa' uddesragA bhANiyavvA'- maDiyAM dRre vargamAM bhUjathI sahane jI?, sudhInA dasa dasa uddezAo thAya che, e rIte pAMca vanA kula pacAsa uddezAe thaI jAya che, ahiyAM kAI paNu vaga'mAM mULa vigere dasa uddezA AmAM devAnI utpattI kahI nathI. jethI vaza varga pramANe ja ahiyAM traNa vaizyA kahI che. khAkInu tamAma kathana luka varganA aMtaga ta vavaga
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsake iti he bhadanta ! mApaparNI vargAntasthitajIvAnAmutpAdAdiviSaye yat devAnu. priyeNa kathita tatsarvameva sarvathA satyameveti kathAyitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati |mu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya - jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAMvyAkhyAyAs trayoviMzatizatakasya paJcamo vargaH samAptaH // 23-5 // trayoviMzatitamaM zatakaM samAptam hI jAnanA cAhiye 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte |tti' mASaparNI varga ke bhItara sthita jIvoM ke utpAda Adi ke viSaya meM jaisA yaha Apa devAnupriya. ne kahA hai vaha saba hI sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI namaskAra kiyA yAda meM ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna hogye|suu01|| jainAcArya janadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta ___ "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke trevIsaveM zatakakA .. paMcama varga samApta // 23-5 // vIsavAM zataka samApta .. mana B fnA matagata zati va prabhArI 21 samana. 'sevabho! sevabhate. ti!' bhASI bhA 27 7vAnA apA:-utpattI vagaire viSayamAM A5 - devAnuM priye je pramANe kahyuM che, te tamAma kathana sarvathA satya che Apa devAnupriyanuM kathana sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdana karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA pesUla janAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI cacadrikA vyAkhyAtA trevIsamA zatakane vAMcamo varga samApta 23-pA ! . .: vIsabhu.zata: sapUg //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 sAddezakadvArasaMgrahaNam . // atha caturviMzatitamaM zatakam mArabhyate // . prayoviMzatitamaM zatakaM vyAkhyAtam athAvasaramAptaM caturviMzatitama zataka vyAkhyAyate tasya caturviMzatitamaza kasyAdau idaM saboMddezakadvArasaMgrahArya gAthAdvayamAha-'upavAya' ityaadi| 'uvAya parImANa, saMghayaNuccattameva sNtthaannN| . lessA dihI NANe, annANe joga uvaoge // 1 // samA' kasAya iMdiya, samugyAyeM veyaNAya vede y| ATha bajyavasANA aNubaMdhoM kA saMdehauM / 2 // . jIvapahe jIvapahe, jIvANaM daMDagAma uddeso / cavIsaimami sae, cauvIsa hauti uddesA // 3 // , . . chAyA- upapAtaparimANaM saMhananamuccatvameva saMsthAnam / . . lezyA dRSTi jJAnamajJAna yoga upayogaH // 2 // , , . , ... saMjJA kaSAya indriyaM samudghAto vedanA ca vedazca / .. . AyuradhyavasAnam anubandhaH kAyasaMvedha iti // 2 // jIvapade jIvapade jIvAnAM daNDa ke uddeshH| caturviMzatizatake caturviMzati bhavanti uddezAH // 3 // TIkA-'uvAya' upapAta:, nArakAdInAM kuta utpattirbhavatItyevaM rUpeNe upapAto vaktavyaH1 'parimANam ye jIvA nArakAdipUtpatsyante teSAM jIvAnI . caubIsaveM zataka kA prAraMbha teilavAM zataka vyAkhyAta ho cukA-apa avasara prApta caubIsaveM zataka kI vyAkhyA kI jAtI hai, so isakI Adi meM sarva se pahile sUtrakAra isake uddezoM ke dvAroM kA saMgraha karane vAlI do gAthAoM ko kahate haiM-'uvavAya parImANaM' ityaadi| TIkArtha--isa cauthIsaveM zataka meM upapAta1 parimANa2 saMhanana3 UMcAI saMsthAna5 lezyA dRSTi7 jJAna ajJAna8 yoga9 upayoga . yAvIsabhA zatano bhaagtrevIsamAM zatakanI vyAkhyA pUrI karIne have avasara prApta grevIsamAM zatakanI vyAkhyA karavAmAM Ave che temAM sauthI pahelAM sUtrakAra A zata 4nA ma matAvanArI mesa gAthAme che-vAya parImANa' tyAdi TIkAI-A vIsamA zatakamAM upapAta1 parimANa 2 saMhanama 3 hayA.4 saMsthAna 5 vezyA 6STa 7 jJAna 8:majJAna yA bha0 43
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre 338 svakAye utpadyamAnAnAM parimANaM vaktavyam 2 | 'saMghayaNa' saMhananam tepA seva jIvAnAM nArakAdiSutpitsUnAM saMhananaM vaktavyam 3 / 'uccattaM ' uccatvaM nArakAdiyAyinAmavagAhanAnAM pramANaM vaktavyam4 | 'saMThANaM' saMsthAna teSAmeva narakAdiputpitsUnAM saMsthAnaM vaktavyam5 / evameva nArakAdipu utpitsUnAM lezyA, 3 dRSTi jJAnama jJAnam8 yoga9 upayogaH 10 saMjJA 11 pAye 12 ndriyANi 13, saMjJA 11 kaSAya 12 indriya13 samudghAta 14 vedanA 15 veda 16 AyuSa17 adhyavasAna 18 anubaMdha19 aura kAyasaMvedha20 ye bIsa dvAra ekaeka daNDaka meM kahe jAveMge, isa prakAra isa caubIsaveM zataka meM caubIsa daNDaka ko lekara caubIsa uddezaka hoMge, upapAta dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAvegA ki nAraka AdikoM kI utpatti kahA~ se hotI hai, ? parimANa dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAvegA ki jo jIva nArakAdi meM utpanna hone vAle haiM, una jIvoM kA utpAda svakAya meM kitanA hotA hai ? saMhanana dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAvegA ki nArakAdikoM meM utpanna hone yogya jIvoM ke kauna sA saMhanana hotA hai, U~cAI dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAvegA ki nArakAdigati meM jAne vAle jIvoM kI U~cAI kitanI hotI hai, saMsthAna dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAvegA ki jo jIva nArakAdi meM utpanna hone yogya hote haiM una jIvoM ke kaunasA saMsthAna. hotA hai, isI prakAra se nArakAdikoM meM utpanna hone vAloM ke lezyA, - caiAga 10 saMjJA 11 kaSAya 12 Idriya 13 samuddAta 14 vedanA 15 veda 16 AyuSa 17 adhyavasAna 18 anukha dha - 19 ane kAyasa vedha 20 A vIsa dvAro eka eka daDakamAM kahevAmAM Avaze A rIte A ceAvIsamAM zatakamAM cAvIsa daDakAne laIne cAvIsa uddezAe kahevAmAM Avaze. upapAta : dvAramAM nArakAnI utpatti kayAMthI thAya che, te kahevAmAM Avaze. pariNAma dvAramAM e batAvavAmAM Avaze ke-je jIvA naraka vigeremAM utpanna thavAnA hoya te bhavAnI utpAta svAyabhAM DeMTalA hoya che, saDananadvArabhAM-nara vigeremAM utpanna thavA caiAnya jIvAne kacu sahanana hoya che? te batAvavAmAM Avaze. uSNa dvAramAM-na raka gatimAM javAvALA jIveAnI uMcAI keTalI hAya che. ? te khatAvavAmAM Avaze. sasthAna dvAramAM e batAvavAmAM Avaze ke- je jIveA naraka vigeremAM utpanna thavA ceAgya hAya che, e jIvane kyu sasthAna hAya che ! eja rIte naraka vigeremAM utpanna thavA vALAenI lezyA,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 sAddezakadvArasaMgrahaNam samudghAta:14 vedanA15 vedaH16 AyuSkam 17 adhyavasAnAni18 api kramaza: vaktavyAni / 'aNubaMdho' anuvandhaH, vivakSitaparyAyeNAvyavacchinnena avasthA nam,19 'kAyasaveho' kAyasaMvedhA, vivakSitakAyAntare sadRzakAye vA gatvA punarapi yathAsaMbhavaM tatraivAgamanaM kAyasaMvedha iti20 / athAdhikRtazatakasya uddezaparimANaparijJAnAya iyaM gAthA 'jIvapade, ityAdi, jIvapade jIvapade pratijIyamityarthaH, jIvAnAM daNDake uddezaH, eteM upapAtAdayo viSayAH jIvapadamAzritya pratyekajIvapade vktvyaaH| ekaikajIvadaNDake etAni upapAtAdIni viMzatidvArANi vaktavyAni anena krameNa caturvizatizatake caturviMzatirudezakA bhavantIti gAthArthaH / dRSTi, jJAna, ajJAna, yoga, upayoga saMjJA, kaSAya, indriya, samudghAta, vedanA, veda, AyuSka aura adhyavasAya iMna dvAroM ko lekara ke bhI kathana jAnanA cAhiye, vidhakSitaparyAya kA nirantara banA rahanA yaha anubaMdha hai, vivakSita kAyAntara meM athavA usake samAna kAya meM jAkarake punA usIkAya meM AnA yaha kAyasaMvedha hai| 'jIvapade jIvapaI aisI jo yahagAthA kahI gaI hai vaha adhikRna isa zataka ke uddezoM ke parimANa ko SatAne ke liye kahI gaI hai, isa prakAra ye upapAta Adika dvAra jIvoM ko Azrita karake pratyeka jIvapada meM kahe jAvege, arthAt eka-eka jIva daNDaka meM ye upapAna Adika vIsa dvAra vaktavya hoMge, isa caturdizati zataka meM jIvoM ko lekara caubIsa uddezaka hoNge| le, zAna, bhajJAna ye, 65yoga, saMjJA, SAya, dhandriya, samuddhAta vedanA, veda, AyuSka ane adhyavasAna A dvAranA saMbaMdhamAM paNa kathana . samajavuM. vivakSita paryAyanuM niraMtara banyA rahevuM te anubaMdha che. vivakSita kAyAntaramAM-bIjA zarIramAM athavA tenA samAna kAya-zarIramAM jaIne pharIthI te zarIramA mApavu tena 45 savadha upAbhA mA cha, 'jIvapadai jIvapade' mA pramANenI re ma gAthA avAma mAvI che, te mA shtnzAonA parimANane batAvavA mATe kahI che A rIte A upapAta vigere dvAre grevIsa daMDakane Azraya laIne dareka padamAM kahevAmAM Avaze. arthAta eka eka jIvaTakamAM upapAta vigere A vIsa dvAre kahevAze. A kramathI A 24 covIsamAM zatakamAM cauvIsa daMDakene laIne 24 covIsa uzAenuM kathana karavAmAM Avaze.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bhagavatIsUtra artha caturviMzatitame zatake jIvAnAmutpAdAdiviMzatidvArANi samavatArayan pUrva nairayikaviSaye tAnyAha-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-'rAyagihe jAva evaM kyAsI neraiyA NaM bhaMte! kao- hiMto uvavanaMti kiM neraiehito uvavanaMti-tirikkhajoNiehiMto uvavajaMti. maNussehito uvavanaMti devahito uvavajjati ? goyamA ! No neraiehito uvavajjati tirikkhajoNiehito vi uvavajjati maNussehito vi uvavajjaMti, No devehito uvavanaMti / jai tirikkhajoNiehito uvavajjati kiM egidiyatirikkhajoNiehito uvavajati, beiMdiyatirikkhajoNiehito - ukvajati teiMdiyatirikkhajoNiehito uvavajati cariMdiyatirikkhaz2oNipahiMto uvavajati paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvadhajati? goyamA noegidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati, noveiMdiyatirikkhajo0 no teiMdiya nocauridiya0paMcediyatirikkhajoNiehito uvvjti| jApaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavati kiM sannipaMciMdiya tirikkhajoNiehito uvavati asannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati? goyamA! sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati asanniraMciMdiyatirijoNiehito vi uvavajjati / jai asannipaMciMdiyatirikkhajoNipahito ubavajjati, kiM jalabarehiMto uvajjati thala parehito uvavajjati khahacarehito uvavajjati ? goyamA! jala, gharehiMto uvavajjati. thalacarohito vi utavajjati khahacarohito
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 sU.1 nairayikANAmutpAdAdikadvArani0 345 vi uvvjjNti| jai jala carathalacarakhahacahito uvavajjaMti kiM pajjattaehito uvavajjati arajasaehito uvavajjati ? goyamA! pajattaehito uvavajjatino apajjattaehitouavajjati pajjattAasannipaMciMdiyatirikkhajoNie paM bhaMte! je bhavie neraiesu uvavajittae se NaM bhaMte! kaisu puDhavIsu uvavajjejA ? goyamA ! egAe rayaNappabhAe puDhavIe uvvjjejaa| pajjatta asannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie rayaNappabhAe puDhavIe neraiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaikAlaTriiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassaTriiesu ukkoleNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgadvitiesu uvavajjejjA?' ||suu. 1 // ___ chAyA-rAjagRhe yAvad evamavAdIt nairayikAH khalu bhadanta ! kebhya utpadhante ki narayikebhya utpadyante tiryagyonikebhya utpadyante manuSyebhya utpadhante devebhya utpadhante ? gautama! no nairapikebhya utpadyante tiryagyonikebhyo'pi utpayante manuSyebhyo'pi utpadyanta no devebhdha utpadhante / yadi tiryagyonikebhya utpadhante kimekendriyatiryagyonikebhya utpadyante, dvIndriyatiryagyonikebhya utpadhante zrIndriyatiryagyonikemya utpadyante caturindriyatiryagyonikebhdha utpadyante paJcendriyatiyAyonikebhya utpadyante ? gautama ! no ekendriyatiryagyonikebhya utpayante no dvIndriyatiryagyonikebhya utpadyante no trIndriyatiryagyonikebhya utpadyante no caturindriyatiryagyonikebhya utpadyante paJcendriyatiryagyonikezya utpadhante / yadi paJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante kiM saMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadhante asaMjJipazcendriyatiyagyonikempa umpadyante ? gautama ! saMkSipaJcendriyaviryagyonike utpadhante asaMjJi pazcendriyatizyonikebhyo'pi utpdynte| yadi asaMkSipaJcendriyanigyonikebhya utpadyante kiMjala darebhya utpadyante sthalacarebhya utpadyante 'khe barebhya utpadyante ? gautama ! jalavarebhya utpadyante-sthalacarebhya utpadhante khecarebhyo'pi utpadyante / yadi jalacarasthalacarakhecarebhya utpadyante ki paryAptakebhya utpadyante aparyAptakeya utpadyante ? gautama ? paryAptakebhya utpadyante
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 bhagavatI sUtre no aparyAptakebhya utpadyante / paryAptA'saMkSipaJcendriya tiryagyonikaH khalu madanta ! yo bhavyo nairayikeSu utpattup sa khalu bhadanta ! katipu pRthivISu utpadyeta 1 gautama ! ekasyAM ratnamabhAyAM pRthivyAmutpadyeta paryAptA'saMjJipaJcendriya tiryagyonikaH khalu bhadanta | yo bhanyo ratnama mAyAH pRthivyA nairayikepUtyattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAla sthiti ke pratpadyeta ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNa parayopamasyA'saMkhyeyabhAgasthitikeSu utpadyeta 1 // 01 // 1 TIkA- 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvadevam avAdIt bhagavAna samavassRtaH pariSat nirgatA, bhagavatA dharmakathA kathitA, dharmakayAM zrutvA paripat pratigatA / tato gautamastrividhayA paryupAsanayA paryupAsanAM kurvANaH mAja lipuTo bhagavantamevamavAdIt / kimuktavAn tatrAha - 'neraiyA NaM' ityAdi, 'nera iyANaM bhave !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'kaohi uvavajjati' kebhya utpadyante kasmAt sthAnAdAgatya sapanA bhavantItyarthaH kim- 'neraie hiMto uvavajrjjati' aba cauvIsaveM zataka meM jIvoM ke utpAta Adi bIsa dvAroM ko utArate hue sUtrakAra sarvaprathama unheM nairayikoM meM utArate haiM'rAyagihe jAva evaM badhAsI' - ityAdi sUtra - 1 TIkArtha - rAjagRha nagara meM yAvAda dvArA gRhIta padoM ke anusAra bhagavAn kA samavasaraNa huA, pariSadA apane-apane sthAna se nikalI, bhagavAn ne dharmakathA kahI, dharmakathA ko sunakara pariSadA pIche apane sthAna para calI gayI, isake bAda trividha paryupAsanA se bhagavAn kI upAsanA karate hue gautama ne donoM hAtha jor3a kara prabhu se isa prakAra kahA- pUchA- NeraiyA NaM bhaMte / kabhahito uvavajjati' he bhadanta ! nairadhika kisa sthAna se-gati se Akara ke utpanna hote haiM ? have cAvIsa daMDakamAM rahevAvALA jIvAnA utpatti vigere vIsa dvArone kahetA thakA sUtrakAra sauthI pahelAM tene naiyikAmAM kahe che. 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi rIkA rAjagRha nagaramAM bhagavAnanu` samavasaraNu thayu. pariSada pAta pAtAnA sthAnathI bhagavAnane vaMdanA karavA nagaranI mahAra nIkaLI bhagavAne temane dhamakathA kahI. dhama kathA sAMbhaLIne pariSada peta peAtAne sthAne pAchI gaI te pachI bhagavAnanI patu`pAsanA karatA gautamasvAmIe banne hAtha leDIne alune pUchayu - ' NeraiyA NaM bhaMte / kaohitA uvavajjaMtti' he lagavan nArakIceA-narakamA rahevAvALA jIvA kayA sthAnathI--gatithIAvIne utpanna thAya
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyamandrikA TIkA za024 u01 01 nairayikANAmutpAdAdikadvArani0 343 nairayikebhya utpadyante narakAdAgatya samutpannA bhavanti 'tirikkhajoNiehiMto upavanaMti' athavA tiryagyonikebhya utpadyante, 'maNusserhito ubavaNaMti' manu vyebhyo vA utpadyante, 'deverhito ujjeti devebhyo vA Agatya ise nairayikA narakAvAse samutpadyante kimiti praznaH / bhagavAnAha - goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! No neraie hiMto ubavajjaMti' no nairayikebhya utpadyante 'virikkhajoNiehiMto uvavajjeti' tiryagyonikebhya utpadyante, 'maNussehiMto vi uvavajjaMti' manuSyebhpo'pi utpadyante 'No deveddito uvavajjaMti' no devebhya utpadya - nta, he gautama! ime nArakA narakAdAgatya narake no tpadyante na vA devebhya Agatya narake utpadyante, kintu tiryagyonikebhya Agatya manuSyebhyazrAgatya narake sammu'kiM neraha ehito bacajjaMti, tirikkhajogie hiMto uvavajrjjati, maNu rasehiMto uvavajjati devehiMto ubavajjati ?' kyA ve nairayika se 'karake utpanna hote haiM ? yA tiryaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA manuSyoM se Akarake utpanna hote hai ? yA devoM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM- 'goyamA No neraiehiMto uvavajjati, tirikkha joNiehiMto uvavajjaMti, maNussehiMto bi uvavajjati, No devehiMto uvavajrjjati' hegautama / nairayika nairayikoM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM, tiryazcoM se Akarake utpanna hote haiM, manuSyoM se bhI Akarake utpanna hote hai, devoM se Akarake nairadhika utpanna nahIM hote haiM / aisA yaha niyama hai ki nairayika se bharakara jIva usI samaya nairayi kI paryAya se utpanna nahIM hotA hai isI prakAradevagati se marakara jIva naraka gati meM utpannanahIM hotA hai, kintu che ? 'ki' neraipahiMtA uvavajjaMti tirikkhajeoNiehiMtA uvavajjaMti maNussehiMtA - uvavajjaMti, devehitA umravajjati' tethe| zuddha nara4bhAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? athavA tiya ceAthI AvIne utpanna thAya che, manuSyAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke devAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM alu gautama svAbhIne uDe che haiM - 'goyamA ! No Neraiparhito uvavajjati, tiri-: kkhjeaannirhit| uvavajjaMti' maNussehi to vi uvavajjati, No devehi te / uvavajja'ti' ke gautama ! naiyikA narakamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. tee tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che, manuScAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, naiyike devAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI. evA niyama che ke neziya paNAmAMthI marIne jIva teja samaye nairiyakanI paryAyathI utpanna thatA nathI. eja rIte Truva gatithI marIne jIva narkagatimAM utpanna thatA nathI. paraMtu E
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 bhagavatIdhe tpadyante nairayikA iti bhAvaH / 'jaha tirikrakha noNiehito usajani' yadi virya glonikebhya utpadyante, 'ki enizyitirikAjoNirahito unati' kiMm ekendripatiyagyonikebhya utpadyante 'beiMdiyanirivakhajogiehito uvavajjati' athavA dvIndriyatiyagyonikebhya utpadyante, 'teiMdiyatirivakhajoNito unAjati' trIndriyatiryagyonikebhya utpadyante, varidicatirikkhagomiTiyo ubanajjati' caturindriyatiyagyonikebhya utpadyante, pavidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' paJcendriyatiryagyonikebhya utpacante, he bhadanta ! te nArakA stiryagyonikebhyo yadi utpadyante tadA kim ekendriyatirthagyonikenya Agatya utpadyante athavA dvIndriyatiryagyonikezya Agatya narake utpadhante, athavA zrIndri yatiryagyonikebhya Agatya utpanne athavA caturindriyatiryagyonikebhya Agalya narake nArakA utpadyante athavA paJcendriyatiryagyonikebhya Agatya narake nArakAH tiryaJca aura manuSyagati se marakara hI jIva nAraka hotA hai, isI bAta ko yahA~ prazTa kiyA gayA hai| ___ pra.-'jaha tirikkha joNiehito uvavajjati, ki egidiyatiri0 uvavajjati, veiMdiyatiri0, teiMdiyatiri0, caturidiyatiri0, paMciM. diyatirikkhajoNie.' he bhadanta ! yadi nAraka tiryaJcoM se utpanna hote haiM to kyA ve ekendriya tiryaJcoM se marakara utpanna hote hai ? yA dvIndriya tiryazcoM se bharakara utpanna hote haiM ? teindriyatiryaJcoM se marakara utpanna hote haiM ? yA cauindriyatiryaJcoM se marakara utpanna hote haiM ? yA paJcendriya tiryaJcoM se marakara utpanna hote hai ? tiyaca, ane manuSya gatithI maravAvALA ja jIve nAraka thAya che. eja vAta ahiyAM batAvavAmAM AvI che. ', 'praza-'jaha tiriksajoNiehitA uvavajati ki egidiyatiri0 uvavajjati, beidiyatiri0 teiMdiyatirikkha0 caridiyatiri0 paMciMdiyatirikkhajogie.' bhagavana je nArake tiyAmAMthI AvIne utpanna thAya che, to zuM teo eka IMdriyavALA tiya emAMthI marIne utpanna thAya che, athavA be IdriyavALA tiryathI marIne utpanna thAya che ? ke traNa iMdriyavALA jIvomAMthI. marIne utpanna thAya che ? athavA cAra IMdriyavALA jIvamAMthI marIne utpanna thAya che ? agara-pAMca diyavALA jemAMthI marIne utpanna thAya che ?
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 su01 nairayikANAmutpAdAdikadvArani0 345 samutpadyante kipiti paznAzayaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA!' he gautama ! no egidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' no ekendriyatiyoMnikebhya Agatya te nArakA narake utpadyante 'no veiMdipratirikvajoNiehitoM uvavajati no dvIndriyatiyAyonikezya Agatya utpadyante, 'no te iMdiyatirikkhanoNipahilo ujavajavi no trIndriyatiryagyoni kebhya Apatya utpadyante; 'yo cauridiyatirikkhajoNiehito upayajati no caturindriyatibagyonikezya oNgatya utpadyante, kintu 'paMciMdiyatiriksajogiehito ukvajjati' eJcendriyatyiMgyonikebhya Agatya utpadyante he gautama ! ye nArakAH narake samutpadyante tiryagyonikebhya Agatya te ekendriyatiryagyonikebhya Apatya notpadyante, na vA dvIndriyebhyo na vA trIndriyebhyo na vA caturindriyebhya Agatya samutpadyante, kinnu paJcendriyatiryagyonikebhya Agatya utpadyante ityuttraashy.| 'jai paMciMdiyatirikkhanoNiestio uvavajjati' yadi paJcendriyatiryagyonike utpayante, ki sanipaMcidiyatirikhajoNiehito ubavannati, ki saMjJipazcendriyatiryagyonikebhya utpadyante athavA u-'goyamAno egidiyatirikkha joNiehito upavajjati, yo beiMdiya0 No teiMdiya0 No cauridiya0, paMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati' he gautama ! ekendriya, dohandriya, teindriya aura cauindriya tiyazcoM se marakara jIba sIdhe nAraka kI paryAya se utpanna nahIM hote haiM, kintu paJcendriyatiyaJcoM se marakara hI jIva nAraka kI paryAya se utpanna hote haiN| pra0--'jaha paMciMdiyatirikkha joNiehito uvavajjati kiM sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati, asaMnipaMciMdiyatikkhauva0' he bhadanta ! yadi nairayika paJcendriya tiryazcoM se marakara sIdhe utpanna hote haiM, to kyA ve saMjJI paJcendriyatiryazcoM se utpanna hote haiM yA uttara-'goyamA! No egidiyatirikkhajoNiehitA uvavati, No beI. diya0 No teiMdiya0 ko cauri diya0 paMciMdiyatirikkhajoNiehitA uvavajjati' gautama! eka IMdriyavALA be indriyavALA, traNa idriyavALA, ane cAra Indra thavALA jI tiya ema thI marIne sIdhA nArakanI paryAyathI utpanna thatA nathI. paraMtu pAMca indriyavALA ja tiyAmAMthI marIne nArakanI paryAyathI utpanna thAya che. prazna-'jai paMci diyatirikakhAehi to uvavati ki saMnipaciMdiyatirikta joNiehitA uvavajati, asanni paMciMdiyatiri0 uva0 he bhagavana ne nayA paMcendriya tiryacapaNamAMthI marIne sIdhA utpanna thAya che, te zuM teo sI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI 'asabhipaMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati' asaMjJipaJcendritiyaMgyonikebhyaM utpadyante he bhadanta ! pandriyatiryagyonikebhya Agatya nArakA narake samupacante tatra kim saMjJipaJce drayatiryagyonikebhya AgatAnAM narake utpatti bhavati asaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhyo vA AgatAnAM narake utpatti bhavatIti maznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sannipaMbiMdiyatirikkhajogiehito uvavati' saMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya narakAghAse samutpadya-ro tathA 'mAnividiyatirika najoNiehiMto uvavajjati' asaMjJipazcendriyatiryagyonikebhyo'pi utpadyante, he gautm| saMsyasajJipazcendriyaviryagyonikebhyaH sthAnadvitayebhya Agatya utpadyante iti bhaavH| jai 'asagni paMcidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' yadi asaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya asaMjJo paJcendriyatiyoM se utpanna hote haiM ? arthAt nAraka kI paryAya se jina jIvoM kI utpatti hotI hai ve jIva kyA saMjJI tiryazcapaJcandriyoM se Aye hue hote haiM yA asaMjJI paJcendriya tiyazcoM se Aye hue hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'sannipaMcidiyati. rikkhajoNiehitoM uvavajjaMti' jo jIva nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM-ve sIdhe saMjJI paJcendriya tiryazcoM se marakara Aye hue hote haiM aura 'asannipaMcidiyatirikkhajoNiehito vi uvavajjati' asaMjJI paJcendriyatiyaJcoM se bhI marakara Aye hue hote haiN| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki yadi 'asanni paMciMdiyatirikkhajoNieMhito uvavajjati' asaMjJI paMcendriya tiryaJco se marakara jIva nAraka kI pacendriya tiryAmAthI marIne utpanna tha ya che athavA asaMjJItiyAmAMthI che AvIne utpanna thAya che? arthAta nArakanI paryAyathI je jIvanI utpatti thAya che, te che zuM saMjJA tirthaM ca paMcaeNthiI AvelA hoya che? athavA asaMzI pacendriya tiryamAMthI Avela hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha -'gIyamA! , gItama! 'sanni paMci diya tirikkhajoNiehita uvavajjati' mArakanI paryAyathI je jI utpanna thAya che, teo sIdhA saMjJI paMcendriya 'tiya yAmAthI bharIne bhAvesa hAya che. 'mana 'asannipaMciM diyatirikakhajoNipahitA vi0 uvavajjati' masazI pathadriya tiya yonimAthI pazu bharIva AvelA hoya che have pharIthI gautamasvAmI A viSayamAM prabhune evuM pUche che kesnnividiytirikkhjonniehitii uvavajjati' sazI payandriya tiya yAmAyA
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ premairyacandrikA TIkA ze024 801 sU01 nairayikANAmutpAdAdikadvArani0 347 utpadyante tadA 'jalacaredito uvavajjaMti' kiM jalacarebhya Agatya utpayente, 'thalayarehiMto unavajjaMti' sthalacarebhya Agatya utpadyante 'khahaya rehiMto uvavajjati khecarebhya Agatya utpadyante, he bhadanta / saMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya AMga samutpadyante te kiM jalacarebhya Agatya narake nArakA utpadyante, sthalacarebhya Agatya vA khecarebhya Agatya vA samutpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamI' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jalacarehiMto unavajjaMti' jalacarebhya AgatyeM utpadyante, 'thalacarehito vi ujjaMti' sthalacarebhyo'pi Agatya utpadyante, 'khaddacarehiMto vi uSajjaMti' khecaraMbhtho'pi Agatya utpadyante he gautam / ye ime asaM zipaJcendriyatiryagyonikena Agatya narake utpadyante te jalacarasthalacarakhecarebhya Agatya narake samutpadyante iti bhAvaH / ' jai jalacarathalacarakhahucarehiMto paryAya se utpanna hote haiM- 'jalacarehiMto uvaujjeti thalayarahito uvavajjati khaharehiMto ubavajjati' to kyA ve jalacara paMcendriya tiryazvoM se marakara sIdhe nAraka paryAya se utpanna hote haiM yA sthalacara paJcendriyatiryaJcoM se marakara sIdhe nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM yA khecara paJcendriya tirthazvoM se marakara sIdhe nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se karate haiM - he gautama! 'jalacarehiMto uvavajrjjati, thalacarehimo vi uvavajrjjati, khahacarehito vi uvavajrjjati, jalacara jIvoM se marakara bhI sIdhe nAraka kI paryAya se jIva utpanna hote haiM, sthalacara jIvoM se bhI marakara sIdhe nAraka kI paryAya se jIva utpana hote haiM aura khecara jIvoM se bhI marakara sIdhe nArakaM bharIne chatra nAraunI paryAyathI utpanna thAya che, to tethe 'jalacarehiM to uvava jati thalacarehitA uvavajjati, khahacarehitA ujavajjati za temA syrpANImAM rahevAvALA pacendriya tiya cAmAMthI marIne sIdhA nArakanI paryAyathI utpanna thAya che ? athavA sthalacara-jamIna para rahevAvALA, pacendriya tiya cAmAMthI marIne sIdhA nArakanI paryAyathI utpanna thAya che? athavA khecaraAkAzamAM rahevAvALA paMcendriya tiya cAmAMthI marIne sIdhA nArakanI paryo. yathI utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu nautamasvAmIne kahe che ke 'goyamA ! jalacarehitA uvavajjati, thalacarehiMtA vi uvavajjati, khahacarehitA vi uvavajjati' 4thara kuveoyI bharIne pae sIdhA nAraunI paryAyathI va utpanna thAya che. sthalacara jIvAthI paNa marIne sIdhA-nArakanI paryAyathI jIva utpanna thAya che, ane khecara-(AkAzamAM rahevAvALA) jIvAthI marIne paNuM jIva sIdhA nArakanI paryAyathI utpanna thAya che,
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI uvavajaMti' yadi jalacarasthalacarakhecarebhya Agalpa utpadyante tadA 'kiM pajjattae. hito upavajjati' kiM paryAptakeya utpadyante athavA 'apajjaehitI uvavajjati' .. aparyAptakebhya Agatya utpadyante he bhadanta / asaMkSipazcendriyatiyagyonikajala. parebhya Agatya athavA tathAvidhasthalacarebhya Agatya samutpadhante athavA tathA. vidha khecarebhya Agatya samutpadyante te ki paryAptakebhyo'paryAptakebhyo vA Agatyotpazyante iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pajjattarahivo uvavajjati' paryApta kebhya utpadyante 'No apajjattaehito upavajaMti' no aparyAptakebhya utpadyante narake nArakANAm tathAvidhaparyAptakAnAmeva utpatti bhavati na tu aparyAptakAnAmiti / 'pajjattaprasanipaMciMdiyatirikkhakI paryAya se jIva utpanna hote haiM / ava gautama prabhu se ailA pUchate hai-'jA jalacarathalacarakhahacarehito uvavati -kiM pajjattaehito ucajati apajjattae0 u0' he bhadanta ! yadi jalacara sthalacara aura khecara inase Akarake jIva nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM-to kyA ve paryAsaka jalacaroM se sthalacaroM se yA khecaroM se Akara ke utpanna hote haiM yA aparyAptaka jalabaroM se sthalacaroM se thA khecaroM 'se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM'goyamA! pajattaenito uvavajjati, No apajjattaehito upava jati' he - gautama ! paryApta jalacaroM se sthalacaroM se aura khecaroM se Akarake jIva nAraka kI paryAya se utpanna hote haiM aparyAtaka jalacaroM se sthalacaroM se aura khecaroM se Akarake jIva nAraka kI paryAya se utpanna nahIM hote haiN| isa saMgha ' zathI gautamasvAmI prabhuna me pUche cha -'jai jalacasthalacara khahavare. hitA ujavanjaMti- ipajjavahitA uvavajjati, apajjattae0 uva0 hai magapan je jalacara sthalacara ane khecara chamAMthI Avela jIva nArakanI paryAyathI utpanna thAya che, te zuM teo paryApta jalacarathI, ke sthaLacarothI athavA kheromAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke aparyAptaka jalasaramAMthI, , athavA saghaLacaramAMthI athavA mecamAMthI AvIne utpanna thAya che? A prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna 43 cha-'gAyamA ! pajjattaehitA uvaSa, jvati No apajjattaehitI uvavajjati' gautama ! paryAta sayaromAMthI, thaLacarAmAMthI, ane khecaromAMthI AvIne jIva nArakanI paryAyathI utpanna - thAya che ? aparyApta jalacaramAMthI ke sthaLacarAmAMthI AvIne jIvanArakanI
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 24 u01 sU01 nairayikANAmutpAdAdikadvArani0 346 joNie NaM bhaMte' paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khallu bhadanta ! 'je bhavie neraiemu uvavajjittae' yo bhavyaH yogyaH, nairapikeSu utpattum 'se NaM bhaMte sa khalu bhadanta / 'kaisu puDhavIsu uvajejjA' katiSu narakapRthivISu utpadyanteti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egAe rayaNappabhAe puMDhavIe uvavajjejjA' ekasyAM ratnapabhAyAM pRthivyAm utpadheta ekapRthivyAmeva utpatti bhavati natvanekAsu ityarthaH / 'pajjata apani paMciMdiyatirikkhanoNie NaM bhNte| paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta 1. 'je. bhavie rayaNappabhAe puDhavIe' yo bhanyo-bhavituM yogyo ratnaprabhAyAH pRthivyAH saMbandhiSu 'neraiesu uvavajjicae' nAyikeSu utpattum 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevaikAlahiikathana kA tAtparya aisA hai ki saMjJI asaMjJI paryAptaka paJcendriya tiryazca hI nAraka kI paryAyase utpanna hotA hai| anya gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'pajjattAasannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajjittae-se NaM bhNte| kaisu puDhavIsu uvadhajjejjA he bhadanta ! paryAsa asaMjJI paJcendriya tiryazca yonika jIva jo nairayiko' meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kitanI narakathiziyoM meM utpanna honA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA ! egAe rayaNappabhAe puDhavIe uvavajjejjA' he gautama ! baha prathama ratnaprabhA nAraka pRthavI meM hI utpanna hotA hai| anyapRthiviyoM meM nhiiN| pra0-'pajjattAbhasannipaMciMdiyatirikkha joNie NaM bhaMte! je bhavie rayaNaghamAe puDhavIe neraiestu ukvajisae se NaM bhaMte ! kevaDa paryAyathI utpanna thatA nathI A kathananuM tAtparya evuM che ke-saMjJI asaMsI, paryAptaka, paMcendriya tiryaMceja nArakanI paryAyathI upana thAya che. u gautamasvAmI prabhu se pUche che ,-'pajattAasaMnipaMcidiyatirikkhajANIe NaM bhate ! kaisu puDhavIm uvavajejjA' le samapan paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA che je narathikamAM utpanna thavAne cigya che, te keTalI nArakapRthivImAM utpanna thAya che ? A praznanA utta2maa prabhu he cha hai-'goyamA ! egAe rayaNappabhAe puDhavIe uvavajjejjA' hai gautama te pahelI ratanaprabhA nAraka pRthvImAM ja utpanna thAya che. bAkInI bIjI pRthivImAM utpanna thatA nathI. prazna- pajjattA asanni paMci diyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie rayaNappabhAe puDhavIe neraiesu upavajjittae se NaM bhaMte ! kevaikAladiieMsu uvavajjejjA'
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstra esu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu kiyadAyuSkarannairayikepu utpadyateti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsa. sahassaThiiema' jaghanyato daza varSasahasrasthitikeSu narayikeSu 'ukoseNaM paliocamassa asaMkhejjabhAgaThiiemu' utkRSTataH palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthitikeSu naiyikeSu samutpadyeta ityupapAtadvAraM prathamam / / 90 1 // atha parimANAdi dvArApAha-'te NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-taM NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ukvajjati ? goyamA ! jahanneNaM ekko vA do vA tinni vA ukoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjati 2 / 'tesi bhaMte! jIvANaM sarIragA ki saMghayaNI pannattA? goyamA! chevaDDU saMghayaNI pnnttaa3| teli NaM bhaMte! jIvANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA!jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai kAlaTThihaesu uvavajenjA' he bhadanta / paryApta asaMjJI pazcendriyatiyazcayonika jIva jo ratnaprabhA pRthavI ke nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha kinane kAla kI AyuvAle nairapiko meM utpanna hotA hai ? u0 -'goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassaTiiemu ukkoseNaM pali. ovamassa asaMkhejahabhAgaThiiesu u.' he gautama! vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nairayikoM meM aura utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthitiyAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| aisA yaha prathama upapAtadvAra hai||1|| he bhagavana paryApta asaMsI paMcendriya tiryaMcanIkajI je ratanaprabhA pRthvInA nairayikamAM utpanna thavAne cagya che te, teo keTalA kALanI AyuSya vALA nArakImAM utpanna thAya che ? / uttara-'gAyamAjahanneNaM dasavAsasahassaThiiesu ukoseNaM pali ova. massa asaMkhejjabhAgadviiem uvavajjati' gautama ! a ranyathI isa ra varSanI sthitivALA nArakicamAM ane utkRSTathI pApamanA asaMkhyAta bhAganI sthitivALA nairayikemAM utpanna thAya che. A pramANenuM A paheluM .755tAra che. // 1 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ S prameyaMcandrikA TIkA za024 u01 sU02 nairayikANAM parimANAdidvArani0 351 bhAgaM ukkoseNaM joynnshssN4| tesi NaM bhaMte! jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA ? goyamA ! huMDasaMThANasaMThiyA pnnttaa5| tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai lessAo pannattAo? goyamA! tinni lessAo pannattAo, taM jahA-kaNhalessA, nIlalessA, kaaulessaa6| te NaM bhaMte! jIvA kiM sammadiTrI, micchAdiTTI sammAmicchAdiTThI ? goyamA! No sammadiTThI micchAdiTTI No smmaamicchaadittttii7| te NaM bhaMte! jIvA kiM NANI annANI? goyamA! No NANI annANI, niyamA du annANI taM jahA-mai annANI ya suya annANI ya8 te NaM bhaMte ! jIvA kiM bhaNajogI vayajogI-kAyajogI ? goyamA! No maNajogI vayajogI vi kAyajogI vi9| teNaM bhaMte ! jIvA kiM sAgArovauttA. aNAgArovauttA ? goyamA! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi10| tesi NaM bhaMte! jIvANaM kaisannAo pannattAo? goyamA! cattAri sannA pannatA taM jahA AhArasannA bhayasannA mehuNasannA prigghsnnaa11| tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai kasAyA pannattA? goyamA! cattAri kasAyA pannattAtaM jahA-kohakasAe mANakasAe mAyAkasAe lobhksaae12| tesi NaM bhaMte! jIvANaM katiiMdiyA pannattA ? goyamA! paMca iMdiyA pannattA taM jahA-soiMdie cakkhidie jAva phAsidie 13 tesi NabhaMte! jIvANaM kaisamugghAyA pannattA ? goyamA! to samugghAyA pannattA, taM jahA-veyaNAsamugghAe, kasAyasamugyAe
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavatImUne 352 . . maarnnNtiysmugdhaae14|| teNaM bhane! jIvA kiM lAyA beyamA asAyA veyagA, goyamA! lAyA vegAni asAyA vessyaavir5| te NaM bhaMte ! jIvA ki isthiya veyagA purisaveyagANaghulagaveyagA goyamA ! No itthireyagA jo purisaveSagA NapuMsamaveyagA 16 / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThitI pannatA goyamA! jahaneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM punkoddii17| tesiNaM bhaMte! jIvANaM kevaiyA ajjhavasANA pannattA goyamA! asaMkhejjA ajjhavasANA pnnttaa| teNaM bhaMte ! kiM pasatthA apasatthA goyamA! pasatthA vi apasatthA vi18| te NaM bhaMte! pajjattAasannipaMcidiyatirikkhajoNie ttikAlao kevaJciraM hoi, goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvkoddii19| te NaM bhaMte ! pajjattAasannipaMcidiyatirikkhajogie rayaNappabhAe puDhavIe geraie puNaravi pajjattAasannipaMcidiyatirikkhajoNie ti kevaiyaM kAlaM sevejjA. kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA goyamA! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAiM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM puvakoDImanbhahiyaM, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gaMirAgaI krejjaa20||suu02|| ' chAyAM te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante gautama 'jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNaM saMkhyeyAvA asakhyeyA vA utpadyante / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni prajJaptAni ? gautama ! sezasiMhananAni prjnymaani3| teSAM ? khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAGgalasyA saMkhyAtamAgA utkarSeNa yojnshsrm|| teSAM khala bhadanta !
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pramaiyacandrikA TIkA za024 u01 902 nairayikANAM parimANAvidvArani0 316 jIvAnA zarIrANi ki saMsthitAni prajJaptAni ? gautama ! huNDa saMsthAnasaMsthitAni prajJa-- tAni5 / teSAM khalu bhadanta jIvAnAM katilezyA prajJA ? gautama / tisro lezaH prajJaptAH tacadhA kRSNalezyA nIrale yA kApotalezyA / teM khalu bhadanta ! jIvAH kiM. samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH, samyagmithyAdRSTayaH ? gautama ! no samyagdRSTayo mithyA-- dRSTayaH no smpmithyaadRssttyH| te khallu bhadanta ! jIvAH kiM jJAnino'jJAninA, gautama! no jJAninaH ajJAninaM niyamAvayajJAninA, tadhathA-satyajJAninazca zrutAjJAninazca 8 te khalu bhadanta ! jIvA mi manoyogino bacoyoginA kAyayogina: ?. gautama ! no manoyogino vacoyogino'pi kAyayogino'pi9 / te khalu bhadanta / jIvAH kiM sAkAropayuktA anAkAropayuktAH? gautama ! sAkAropayuktA api anAkAropayuktA api10 / teSAM khalu bhada ta ! jIvAnAM kAna saMjJAH prajJatA: golma! catasraH saMjJAH prajJapvAH tadyathA-AhArasaMjJA bhayasaMjJA maithunasaMjJA prigrhsNjnyaa12| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati karAyAH prajJaptA: ? gautama ! catvAraH kaSAyAH majJaptAH tadyathA-krodhakapAyo mAnakaSAyo mAyAkaSAyo lobhakaSAya:12 teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati indriyANi prajJaptAni ? gautama ! paJcendriyANi bhajJatAni tadyathA-zrotrendriyaM cakSurindriyaM yAvat sparzanendriyam 13 // teSAMkhalu bhadanta ! jIvAnoM kati samudghAtAH prajJaptAH ? gautama ! nayA samudghAtAH prajJaptAH tadyathA vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtaH14 / te khalu bhadanta ! jIvA ki sAtA vedakA asAtA vedakAH ? gautama ! sAtAvedakA api asAtAvedakA api15 / te khalu bhadanta / jIvAH kiM strIvedakAH puruSavedakAH napuMsakavedakA? gautama ! no strIvedakAH no puruSavedakAH npuNskvedkaaH16| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama 'jaghanyena antarmuhUrtam utkaNa puurvkotti:17| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanti adhyavasAnAni prajJatAni? gautama! asaMkhyeyAni adhyavasAnAni prajJaptAni / tAni khalu bhadanta ! kiM prazaratAni aprazastAni ? gautama! prazastAnyapi aprazastAnyapi18 / sa salu bhadanta ! paryAptAsaMjJipazcendriyatiryagyonika iti kAlataH kiyaciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam utkarSeNa puurvkottiH19| sa khalu bhadanta ! paryAptAsaMkSipaJcendritaryagyonikA, ratnamabhAyAM pRthivyAM nairapikA, punarapi paryAptAsaMzipaJcendriyatiryajyonika iti kiyatkAlaM seveta kriyatkAlaM gatyAgatI kuryAt ? gautama ! bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUna bhyadhikAni utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyamAgaM pUrvakoTayabhyadhikam etAvantaM kAlaM seveta etAvatkAlaM gatyAgatI kuryAt 20 ||suu02||
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstra TIkA--'te Na bhaMte / jIvA egasamaeNaM' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena 'kevaiyA uvavajjati' kiyanta:-kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM eko vA do vA vinni vA jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA, 'ukoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejA vA uvavajjati' utkaNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA utpadhante2 / iti / 'tesi NaM bhaMte !' teSAM paryAptAsaMkSipaJcandriyatiyagyonikajIyAnAM narake utpitsanA zarIrANi kiM saMhananAni-kIdRzasaMhananayuktAni prajJAni-phayitAnIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! chetrasaMghaSNI pannattA' sevAta saMhananAni parimANa Adi dvAra kathana-- aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' pra0--he bhadanta ! ratnaprabhAvRthivI meM utpanna hone yogya asaMjJI tiryazca eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? : u0--'goyamA / jahanneNaM ekko vA do vA tini vA ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejA vA' u0 he gautama ! ve eka samaya meM jaghanya se eka, do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta aura aura bhasaMkhyAta utpanna hote haiN|2 * pra0-'tesiM gaM bhaMte ! jIvANaM sarIramA ki saMghayaNI pannattA 1) de bhadanta ! naraka meM utpanna hone vAle una asaMjJI pazcendriya tiyaco ke zarIra kisa saMhanana vAle hote haiM ? '. u0--'goyamA / chevaTa saMghayaNI pannattA 'he gautama ! unake zarIra sevAta saMhanana vAle hote hai|3 parimANa vigere dvArenuM kathanahve gautamasvAmI prabhune me pUche che - bhaMte ! ega samaeNaM kevaiyA uvavajjati' 8 masan 2(napramA pRthvImA utpanna vAvA azI paMcendriya tirtha"ca eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramA prabhu 4 cha 3-goyamA ! jahaNNeNaM ekko vA do vA tinni vA ukoseNaM saMkhejjA vA arAMkhejjA vA uvavajjati' hai jItama ! tasA samayamA jaghanyathI eka be athavA traNa utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAta ane masabhyAta 64nna thAya cha 2 gItamasvAmInA prazna 'vesi bhaMte ! jIvANaM sarIragA ki saMghayaNI pannattA 1 / 3 mApana na27mA latpanna yeta asaMNI paMcendriya tiya enA zarIra kayA saMhananavALA hoya che ? mahAvIra prabhunA uttara 'goyamA ! chevaTTasaMghayaNI . pannattA' gItamA tAnA shrii|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u01 sU02 nairathikANAM parimANAdidvArani0 356, bhavantIti3 'vesiNaM bhaMte ! jIvANaM' teSAM khalu paryAptAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikajIvAnAm 'sarIrogANA' zarIrAvagAhanA 'ke mahAliyA' kiyanmahatI'pannatA' prajJaptA zarIrAvagAhanA kiyanmahatI bhavatItiprazna:-uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaimAgaM' jayanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam 'ukoseNaM joyaNasahamsa' utkarSaNa yojnshsrmiti4| 'tesiNaM te ! jIvANa teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm sarIrANi kiM saMThiyA panattA' zarIrANi kiM saMsthitAni prajJapmAni-kIdRzasaMsthAnayuktAni bhavantIti praznaH / bhagavAnAI'goyamA' he gautama ! 'huMDasaMThANasaMThiyA pannattA' huNDasaMsthAnasaMsthitAni bhvntiivi5| 'vesi NaM bhaMte ! jIvANa' teSAM khalu paryAptAsaMkSipazcendriyatiryagyonikajIvAnAm pra0--'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' he bhadanta ! una jIvoM kI naraka meM utpanna hone vAle una asaMjJI paJcendriya tiryazca ke zarIrakI avagAhanA-u~cAI kitanI baDI hotI haiM ? 70-goyanA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM joyaNasahassaM' he gautama ! unake zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se eka hajAra yojana kI hotI haiN|4| / ma.--'teti meM bhaMte ! jIvANaM sarIrANi kiM saMThiyA pannattA' he bhadanta ! una jIvoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle kahe gaye haiM? ____u0--'gothamA ! huMDa saMThANasaMThiyA pannattA' he gautama ! unake zarIra huMDaka saMsthAna vAle kahe gaye haiM // 5 // pra.--'tesiNaM aMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo' he bhadanta ! sevAta sanana pAya khAya cha gautamavAbhImA prazna siM gaM bhave ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' lagavana tAnI meTa namA utpana thayelA te asaMjJI paMcendriya tiyAnA zarIranI avagAhanA keTalI vizAla DAya cha 1 maDAvIra prbhun| uttara 'gAyamA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhe. jjaibhAga ukkoseNaM jAyaNasahassa' gauta! tasanA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANe ane utkRSTathI eka hajAra yojanA khAya cha 4 gItamasvAmInA prazna 'siM NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrANi ki saThiyA paNNattA' sagavan vAnI zarIra yA saMsthAnavANa dyA cha 1 sapAnanA uttara 'goyamA ! huDa sNgnnsNtthi| paNNattA' he gItamA jenA zarIre huDaka sasthAna vALAM kahyAM che pagautamasvAmIne prazna ravi NaM bhaMte ! jIvA kai lessAo paNNatAo' 3 sapana te aparyApta pa.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'bhagavatI sUtre 'kalesAo panacAo' kati lezyAH pajJaptAH / uttaramAha - 'goyamA' he gautama | 'vinni sAo pannatAo' tisro lezyAH majaptAH, 'vaM jahA' tadyathA- 'kaNDalessA' --kRSNalezyA: 'nIlalessA' nIlalezyAH, kAulesmA' kApotadezyAH 6 / 'te NaM bhaMte / "jIcA' te paryApta saMkSipaJcendriya tiryagyonidrAH khalu bhadanta ! jIvAH kim sammAdidvI' samyagRSTayaH kie 'micchAdiDI' midhyAdRSTayaH, 'sammAmicchAdiTTI' samyagamidhyAdRSTayaH he bhadanta / ime paryApta saMjJipaJcendriyatiryagyonika'jIvAH kiM samyagradRSTo bhavanti kimvA mithyAdRyo bhavanti, athavA samyag mithyAdRSTayo- mizradRSTayAM bhavantIti manaH, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'no sammadiTThI' no samyagdRSTayaH kintu 'micchAdiTThI' midhyAdRSTayaH 'no samma 'vicchAdiTThI' no samyagramidhyAdRSTayaH mizradRSTayo'pi na bhavantItyarthaH 7 / 'te NaM : u0- na paryAta asaMjJI paJcendriya tiryazcoMke kitanI lezyAe~ kahI gayI haiM ? --' goyamA !" tinni lessAo pannantAo-taM jahA - kaNhalessA, 'nIlalessA, kAulessA' he gautama! unake tIna leiyAe~ kahI gayI - jaise - kRSNalezyA, nIlakhezyA, aura kApota bezyA 6 pra te NaM bhaMte! jIvA kiM sammadiTThI, micchAdiTThI, sampAmi cchAdiDI' he bhadanta ! ve jIva kyA samyagdRSTi hote haiM yA mithyA''dRSTi hote haiM? yA samyaka midhyAdRSTi hote haiM ? 'goyamA ! no sammadiDI, micchAdiTThI, no sammAmicchAdiDDI' Shang -0--'he gautama! ve paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca jIva samyagdRSTi nahIM hote haiM ? samyagmidhyAdRSTi nahIM hote haiM, kintu - midhyAdRSTi hote haiM / 7 driya tiryayAne TasI sezyAo kahI che ? lgvaanne| uttara- 'tinni lekhAo paNNattAo, taM jahA - 'kaNDlessA nIlalessA kAuleskhA' he gautama / temAne -traya seshyaao| rahI hai. nema dRSya yezyA, nIsa bezyA, ane ayota sezyAha gautabhastrAbhInA prazna-'de NaM bhaM ! jIvA ! ki sammadiTTI, micchAdiTThI, sanmAmicchAdiTThI, he lagavan te ko sabhyaSTivANA hoya hai ? athavA bhithyA "dRSTivALA hoya che ? athavA samyamithyArdaSTi vALA hAya che ? bhagavAnanA uttaraha gautama paryAptaka asaMjJI pacendriya tiryaMca evA te jIvA - samyag dRSTi hAtA nathI sabhyamithyAdRSTi paNa hAtA nathI paraMtu mithyA dRSTivA ? hoya che.7 irIthI gautamasvAbhI alune pUche che - te NaM bhaMte !
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyecandrikA TIkA za034 u01 sU02 nairayikANAM parimANAdidvArani0 357 bhaMte ! jI te khalu bhadanta ! jIvAH, 'kiM nANI annANI' ki jJAnino'jJAnino vA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'No NANI annANI' te paryAptAsaMjJipaJcendriyatiyaMgyonikajIvAH no jJAnino bhavanti api tu niya. mato'jJAnina eva bhavanti, 'niyamA du annANI' niyamAd dvanyajJAnino bhavanti, 'taM jahAH' tabadhA 'mai annANI ya' matyajJAninazca zrutAjJAninazca, teSAM matyajJAnazrutAjJAne dve ajJAne bhavato niyamAditi ca 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvAH, 'kiM maNajogI vayajogI kAyajogI' kiMmanoyogino vacoyoginaH kAyayo gino vA manovAkAyayogeSu teSAM kiM manoyogo bhAti vacoyogo vA bhavati kAyayogo vA bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama / 'No maNojogI' no manoyoginaste paryAptAsaMjJipaJcendriyaviyagyonikajIvAH, kintu 'vayajogI vi kAyajogI vi' vacoyogino'pi kAyayogino'pi bhavantIti / teNaM bhaMte ! pra0-'te NaM bhate / jIvA ki nANI annANI' he bhadanta ! ve jIva kyA jJAnI hote haiM yA ajJAnI hote haiM ? : u0goyamA' he gautama! 'NoNANI, annANI, niyamAdu annANI, taM jahA mahaannANI ya suyaannANI ya' ve jJAnI nahIM hote haiM, ajJAnI hote haiM, ve niyamase matyajJAna aura zruta ajJAna ina do ajJAna vAle hote haiN| pra:--'te NaM mAte ! jIvA ki maNajogI, vayajogI, kAyajogI' he bhadanta ! ve jIva kyA manoyogI hote haiM ? athavA vacana yogI hote hai ? athavA kAyayogI hote haiM ? . u.--'goyamA ! No maNajogI, vayajogI vi kAyajeAgI vi' he gautama ! ve manoyoga vAle nahIM hote haiM--kintu vacanayoga aura kAya yoga vAle hote haiM / 9 jIvA ki nANI annANI' 3 mApana ta va zuzAnI cha ? hai majJAnI cha 1 mA prazna uttaramA prabhu cha -'goyamA! gautama! No NANI annANI niyamA duannANI taM jahA maiannANI yA suyaannANI ya, tecyA jJAnI hetA nathI paraMtu ajJAnI ja hoya che. teone mati ajJAna ane zrata ajJAna meM se sajJAna hAya che8 gautamazvApAnI prazna-'te NaM bhate / jIvA ki maNajogI, kyajogI, phAyajogI, maga te / zubhanA yogadANA hAya che ? athavA vacana ga vALA hoya che ? ke kAyAgavALA hoya che ? A - praznamA uttaramA prabhu / cheu-gAyamA ! zo maNajogI, vayajogI vi, kAyaH jogI vi, gautama temA manAyAgavAtA nathI. paraMtu kyAna yoga
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ agavatIsaMtra jIvA' te khanu bhadanta ! jIvA, 'kiM sAgArovauttA agAgArovauttA' kiM sAkA. ropayuktAH anAkAropayuktAH sAkAropayogavanto bhavanti athavA anAkAropayoga banyo bhavantIti praznA, bhagAnAha-'goyamA' he gautama ! 'sAgArovauttA vi anA gArovauttA vi' sAkAropayuktA api anAkAropayuktA api10 / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sannAo pannattAo' teSAM khalu bha. jIvAnAM kati saMjJAH prajJaptAH, teSAM kiyatyaH saMjJA bhavantIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'cattAri sannA pannattA' catasraH saMjJAH prajJaptAH 'taM jahA tadhathA 'AhArasanA' AhArasaMjJA1, 'bhayasannA' bhayasaMjJA2, 'mehuNasannA' maithunasaMjJA3, 'pariggahasannATa' parigrahasaMjJA11 'tesi gaM bhaMte ! jIrAgaM' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm , 'kai kasAyA pra0 teNaM bhaMte ! jIvA kiM lAgarovauttA aNAgArova uttA 'he bhadata! ve jIva kyA sAgAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta hote haiM ? u.--'sAgarovauttAvi aNAgArova uttA vi 'he gautama ! ve sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI hote haiM / 10 pra.--'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kaha sannAo pannattAo' he bhadanta ! una jIvoMke kitanI saMjJAe~ hotI haiM ? u0--'goyamA! cattAri sannA pannattA 'he gautama ! cAra saMjJAe~ kahI gayI haiM / 'taM jahAM ve isa prakArale haiM-'AhArasannA, bhayasannA, mehuNasannA, pariggahasannA' AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA 11 pra0--'taliNaM bhaMte ! jIvANaM kaha kasAyA pannattA' he gautama ! ane kAyAga vALA ja hoya che 9 pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che cha -'te Na bhate! jIvA ki sAgArovauttA' hai sasavana te ve zu sAgAropayukta hoya che ? ke anAre payukta hoya che ? mA prazna uttaramA pramuche -'sAgArAvauttA vi aNAgArAvauttA vi. he gautama! teo sAkAra upagavA paNa hoya che ane anAkAra pagavALA pAya che10 zamI gautabhasvAmI prabhune cha cha / tesi' NaM bhaMte ! jIvANaM kA sannAo pannattAo' ke bhagavan te vAna hI saMjJA jAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -'goyamA! cattAri sannA pannattA' gautama! tamAna pyAra shaame| hI cha. 'taM jahA' te mA prabhAeche 'AhArasaMnnA, bhayasannA, mehuNasannA, parigahasannA' mAsA , mayasA , bhaithunasazA, mana pariya sajJA 11 gItabhasvAmInA prazna-'te siNaM bhaMte ! jIvANaM kA kasAyA pannattA' . bhagavana te jIne keTalA kaSAye kahevAmAM AvyA che ? A praznanA uttaramAM
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 sU02 nairayikANAM parimANAdidvArani0 359 pannatto' kati kaSAyAH prajJaptAH eteSAM jIvAnAM kati kapAyA bhAntIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'cattAri kasAyA pannattA' catvAraH kaSAyAH majJaptAH, 'taM jahA' tathA 'kohakasAe' krodhakaSAya:1, 'mANakasAe' mAnakaSAyaH2, 'mAyAkasAe' mAyAkaSAya:3 'lobhakasAe' lobhkssaay:4| 12 / 'tasi NaM bhaMte ! jIvANaM' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm , 'kai iMdiyA pannatA kati-kriyatsaMkhyakAni indriyANi prajJaptAni iti praznaH / bhagavAnAha- goyamA' he gautama ! 'paMca iMdiyA pannattA' paJcendriyANi majJaptAni, 'taM jahA' tadyathA 'soiMdie' zrotrandriyam 'cavikhadie' cakSurindriyam , 'jAva phAsidie' yAvat sparzanendriyam atra yAvatpadena ghrANendriyarasanendriyayoH sNgrhH14| 'sesi NaM aMte! jIvANaM' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm , 'kai samugghAyA pannattA' kati samudghAtAH prajJaptAH, bhagauna jIvoM ke kitanI kaSAyeM kahI gaI haiM ? 'goyamA ! cattAri kasAyA pannattA' he gautama ! cAra kaSAye kahI gayI haiM / 'taM jahA' ve isa prakAra se haiM-'kohakasAe mANakasAe mAyAkasAe lobhakasAe' krodha kaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya / 12 / pra0--'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI iMdiyA pannattA' he bhadanta ! una jIvoM ke kitanI indriyAM kahI gayI haiM ? 70-goyamA! paMca iMdiyA pannattA taM jahA seAiMdie cakkhidie jAva phAlidie' he gautama ! unake pA~ca indriyAM kahI gayI hai jaise'zrotrendriya, cakSuindriya yAvat sparzanendriya, yahA~ pAvatpadase ghrANendriya aura rasanendriya ina do indriya kA grahaNa huA hai / 13 pra0-'tesiNaM aMte ! jIvANaM kaha samugghAyA pannattA' he bhadanta / una jIvoM ke kitane samudghAta kahe gaye haiM ? prabhu cha -'gAyamA ! cattAri kasAyA paNNattA' gautama ! yA pAyA 4pAmA mA0yA che. 'taM jahA' mA prabhArI The-kohakasAe, mANakamAe, mAyAkasAe, lAbhakamAe,' aSaSAya, bhAnapAya, bhAyA pAya, bhane 4Aya, 12 gautamasvAmI prazna 'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyA pannattA' bhagavAn te jIne keTalI Idri hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa ! paMca iMdiyA pannattA ta jahA-soidie, cavikhaMdie, jAva phAsidie' he gautama ! teone pAMca Idriya kahevAmAM AvI che. jema ke-zrotrendriya, cakSuIdriya, yAvat sparzanendriya, ghrANendriya, ane rasanendriya 13 gautama svAminI prazna-'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai samugdhAyA pannattA' mApana ta
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre 360 vAnAha - 'goMyamA' he gautama! 'tao sayugghAyA pannacA' trayaH samudghAtAH majJaptAH, 'taM jahA ' tathA 'veyaNAsamugdhAe' vedanA samudghAtaH 1, 'kasAyasaMmugdhAe' kaSAyasamudghAtaH, 2 'mAraNaMtiyasamugdhAe' mAraNAntikasamudghAtaH 3 / 14, 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM sAyAveyagA' te khalu bhadanta ! jIvAH kiM zAtavedakAH azAtavedakAH, zAtam - sukham adyAtam - duHkham tathA ca sukhavedakA bhavanti athaza duHkha vedakA bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama! 'sAyA vegAca asAyA veyagA triM zAtavedakA api azAtavedakA api sukhaduHkhayorubhayorapi vedayitAro bhavantIti bhAvaH 15 / 'te NaM bhaMte / jIvA' te u0- 'goyamA ! ta samugdhAyA pannattA' he gautama una jIvoM ke tIna samudghAta kahe gaye haiM 'taM jahA ' ve isa prakAra hai- 'veyaNA samudhAe 1 kalAsamugdhAe 2 mAraNaMtiyasamugdhAe' vedanAsamudghAta 1 kaSAyasamudghAta 2, aura mAraNAntikasamudghAta 3, // 14 // pra0 - 'te NaM bhaMte / jIvA kiM sAyAveyagA asAyAveyagA' he bhadanta ! ve jIva kyA sAtA ke vedaka hote haiM yA asAtA ke vedaka hote haiM ? u0 -- 'goyamA ! he gautama !' sAyAveyagA vi asAyadeyagA vi' ve sAtAke bhI vedaka hote haiM aura asAtAke bhI vedaka hote haiM / zAtanAma sukhakA hai aura ajJAta nAma duHkha kA hai, ina donoMke bhI ve vedana karane vAle hote haiM // 15 // voneTalA sabhuddadhAta udyA che ? mahAvIra alunA uttara- goyamA / taosamugdhAyA pannattA' he gautama! te kone tra samuhRdhAta uDevAmAM bhAvyA che, 'taM jahA' tethe bhA prabhA che. veyaNAsamugdhAe 1, kasAyasamugdhAe 5, mAraNaMtiyasamugdhAe' vehanA sabhuddhAta 1 kaSAya samuddAta 2, ane mArAntika samuddAta 3, 14 gautamasvAmIneA prazna 'teNaM bhaMte ! jIza kiM svAyAbeyagA, - AsAyA vegA' he bhagavan te lavo zuM zAtAnuM vedana karavAvALA hoya che ? ke asAtAnuM vedana karavAvALA hAya che ? A praznanA uttarabhAM bhahAvIra prabhu - goyamA ! he gautama! 'sAyA vegA vi. asAyA veyagA vi' tethe sAtA-sumanuM pazu vehana zvAvAjA hoya che, ane asAtAnAma duHkhanu' paNu vedana karavAvALA heAya che, sAtA e sukha vAcaka zabda che ane azAtA duHkhane kahe che. A khannenuM teo
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 sU02 nairayikANAM parimANAdidvArani. 361 khalla bhadanta ! jIyA, 'ki itthIveyagA' kiM strI vedakAra, 'purisaveyagA' puruSavedakAH 'NapuMsagaveyamA' napuMsakavedakAH, strIpuMnapuMsakavedAnAM madhye kauzavedavanto bhavantIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama / No itthIveyagA' no strIvedakAH 'No purisaveyagA' no puruSavedakAH kintu 'gapusagaveyagA' napuMsakavedakA bhavantIti bhaavH16| 'tesi NaM bhaMte ! jIvANa' tepA khallu bhadanta ! jIvAnAm 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyAlaya'ntaM sthiti prajJatAH teSAM kiyA kAlikI sthiti bhavatIti praznaH / bhagatAnAha-'goyagA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhurta' jaghanyenAntarmuhUrtam , 'uko seNaM puruSakoDI' utkaga pUrvakoTiH, jagha. nyato'ntarmuhUrttamAtra sthiti bhavati, utkRSTa : pUrva jhoTiparimitA sthiti bhavatIti pra0--'teja te ! jIvA kiM thIveyamA, purisavaithagA, napuMlagaveyagA' he bhadanta ! ve jIva kyA strI vedaza hote haiM yA puruSa vedaza hote haiM yA napuMsaka vedaka hote haiM ? tIna vedoM se kisa veda vAle hote haiM ? u.--'goyamA!" No itthIvezA, jo purisaveyagA, sagaveyagA 'he gautama ! ve na strI vedarAle hote haiM, na puruSa vevAle hote hai kintu napuMsaka veda vAle hote haiM // 16 // pra0--'teli NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! una jIvoMkI sthiti kitane kAlakI kahI gayI hai ? u0--'goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoleNaM puvakADI' he gautama ! unakI sthiti jaghanyase eka antarmuhUrtakI aura utkRSTa se eka koTi pUrvakI kahI gayI hai // 17 // vana 4ANA DAya che. 15 gautbhsvaamiin| prazna te NaM bhaMte ! jIvA ki itthiveyagA, purisaveyagA; napusaMgaveyagA' magante / zuzrI vahANA hoya che? ke purUSa vedavALA hoya che? athavA napuMsaka vedavALA hoya che? prabhunA uttara-'goyamA ! ithiveyagA, NA purisaveyagA, NapusagaveyagA' hai gautama ! teo strI veda vALA hotA nathI temaja purUSa vedavALA paNa hatA nathI. paraMtu napuMsaka vedavALA ja hoya che. 16 gautamasvAmIna ghana-tesiNaM bhaMte / jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhagavana te jIvonI sthiti keTalA kALanI kahI che ? mahAvIra prabhune - uttara 'goyamA jahaNNeNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI' gItamA teonI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI eka pUrva keTInI 4ii cha 17 giitmsvaamiin| prazna-'tesiNaM bhate / jIvANaM kevaDyA ajjhavasANA
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bhagavatI bhaavH17| 'tesi NaM bhaMte !' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm 'kevaiyA ajjhavasANA * pannattA' kiyanti adhyavasAnAni-adhyavasAyasthAnAni prajJaptAni-kathitAnIti adhyavasAnAni-AtmapariNAmA iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjA ajjhavasANA pannattA' asaMkhyeyAni adhyatrasAnAni-adhyavasAyasthAnAni prajJaptAnIti / 'te NaM bhaMte !' tAni adhyavasAnAni khalu bhadanta ! 'ki pasasthA apasatthA' kiM prazastAni aparAstAni vA ? prazastAni-zobhanAni, amazastAni-azobhanAni iti maznaH / bhagAnAha-bhoyamA' he gautama | 'pasatyA vi apasatyA vi' prazantAni-zomanAni api, apazatAni-azobhanAni api, tepAmadhyavasAnAni bhavantIvi bhAraH18 / 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhavanta ! nArakajIva 'pajjattIsazipaMciMdiyatirikkhajoNiyatti' paryAptA'saMjJieJcandriyatiryagyonika iti 'kAlao' kAlataH 'kevacciraM hoI kiyaciraM bhavati he bhadanta ! jIva: . pra0--'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kevaDyA ajjhavasANA pannattA' he bhadanta ! jana jIvoM ke kitane adhyayasAya sthAna kahe gaye haiM ? adhyavasAya nAma AtmapariNAmakA hai| u0--'goyamA ! asaMkhejjA ajjhavasANA pannattA' he gautama ! una jIvoM ke adhyavasAya sthAna asaMkhyAta kahe gaye haiN| - pra0--'te NaM bhNte| kiM pasatthA appasatyA' he bhadanta ! ve adhyavasAya sthAna kyA prazasta hote haiM yA aprazasta hote haiM ? u.-'goyamA' he gautama / ' pasasthA vi apasatthA vi ve prazasta ___ bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiM // 18 // pra0--'se NaM bhaMte ! pajjataalanipacidiyatirikkhajoNiyatti kAlao kevacciraM hoI' he bhadanta ! ve jIva paryApta asaMjJI paJcendriya paNNattA' maga vAna ttm| madhyavasAya-vyavasAyasthAnI sA che 1 Atma pariNAmenuM nAma adhyavasAya che. __ mahAvIra prbhune| uttara-'gAyamA ! asaMkhajjA ajjhavasANA pannattA' gautama! te chAnA adhyavasAyasthAne asaMkhyAta kehyA che. pharIthI gautama svAmI prazna re cha-'te NaM bhaMte / ki pasatthA appasasthA 17 agavan ta adhyavasAya sthAne zuM prazasta hoya che ? athavA aprazarata hoya che ? A praznanA uttaramA prabhu 49 che 4-'gAyamA ! 7 gautama ! 'pasatthA vi appasasthA vi' te madhyavasAya sthAna prazasta cha, mana maprazastapay che. 18 gautama svAmInA prazna se gaM bhave! pajjattA asannipaMci diyatirikkhajANiyatti kAlao kevacciraM haiAi' bhagavan paryAta masajI pAyendriya tiya yayAni
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ premayacandrikA TIkA za024 u01 sU02 nairayikANAM parimANAdidvArani0 363 paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagrarUpeNa kiyatkAlaparyantaM bhavatItimaznaH / bhagavAnAha'goyamA' hai gautama ! 'jahanneNaM aMgomuhutte' jaghanyenA'ntarmuhUrtamAnaM bhavati, 'ukko- . seNaM puScakoDI' utkarSeNa pUrvakoTi bhavatIti 19 / 'se NaM bhane' sa khalu bhadanta ! . nArakajIvaH 'pajjattaprasannipaMciMdiyatirikkhajogie' paryAptA'saMjJipaJcendriyatiryagyoniko bhavet pUrvam tatpazcAt 'rayaNappabhAe puDhavIe Neraie' ratnaprabhAyAM pRthivyAM narayiko bhavet 'pugaravi pajjata bhasannipaMciMdiyatirikkhajoNietti' punarapi paryApta saMjJipaJcendriyatiryagyoniko bhavet iti-evaM krameNa 'kevaiyaM kAlaM se vejjA' kiyatkAlaparyanta seveta tAdRzagatim tathA 'kevayaM kAlaM gairAgati karejA' kiyatkAlaparyantaM gatyAgatI-gamanAgamane kuryAditi praznaH / bhagatiryazcayoni rUpase kitane kAla taka rahate haiM ? u.--'goSamA' he gautama! 'jahAneNa' jaghanya se aMtomuhatta' antarmuhUrta taka aura 'ukoleNa' utkRSTa se 'puncakoDI' eka koTi pUrva taka rahate hai // 19 // prA-'se NaM bhaMte ! pajjattamasagnipaMciMdiyatirikkhajoNie rayaNappabhAe puDhavIe Nerahae' he bhadanta ! vaha nAraka jIva pahile paryApta asaMjJIpaJcedriyatiyazcayAnika ho aura bAda meM marakara 'vaha ratnaprabhA pRthivIkA nairathika ho jAve' puNaravi pajjatta ani paMciMdiya tirikkhajoNietti' aura marakara phira vaha paryApta asaMjJI paJcandriya tiryazca ho jAve to isa kramase vaha 'kevaiyaM kAlaM levejjA' kitane kAla taka usa gatikA sevana karatA hai aura 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' kitane kAla taka gamanAgamana karatA hai| kenA rUpathI te che keTalA kALa sudhI rahe che ? uttaramAM prabhu kahe che ke -'gAyamA ! gautama !' 'jahanneNaM atomuhuttaM' dhanyathA matabhuta sudhA ma2 'ukoseNaM punakoDI' Grgeii se pU TI sudhA 27 . 16 gautamasvAbhInI prazna-se gaM bhaMte ! pajjattaasanni paci diyatirikkha jANie rayaNappabhAe puDhavIe gairaie' (r) saman ta nA24 71 pahilA paryApta masI paMcendriya tiya ca nIvALA thAya, ane te pachI marIne te ratanaprabhA pRthvImA nayi po 6-1 thAya 'puNara va pajjatta asanni paMcidiyatirikkha jANietti bhane bhazana rinAra yAta mI 5thendriya tiya"yayonAni Gur- thAya, tamA mathI tasA 'kevaiyaM kAla sevejjA' rakSA sudhI te gatinuM sevana kare che ? eTale ke te e gatimAM keTale kALa rahe che ? ane A rIte keTalA kALa sudhI gamanAgamana-avara javara karatA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI pAnAha-'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhanAdezena-bhavApekSayA dve bhavagrahaNe bhavadvayamityarthaH, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhattamamahiyAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena dazavarpa sahasANi antarmuhattI bhyAdhikAni 'ukkoseNaM palibhovayasla asaMkhejjaibhArga punya soDiyamahiya' uskarSeNa palyopamasyAsaMkhyAtabhAgaM pUrvakoTayabhyadhikas pUrvakozyabhyadhikaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgamityA, ayamAzayaH-prathamabhave asaMkSipazcandriyatiyagyoniko bhaveda tathA dvitIyabhave nArako bhavet tatazca narakAnnisRtya sa punaH asaMdi paMcendriyatiryagyoniko na bhUtvA antararahitasaMjJitvamevAvazyaM pApnuyAt ato bhavA. pekSayA bhavadvayasya kAyasaMvedho jJAtavyaH, tathA kAlApekSayA jaghanyaH kAyasaMvedhA 70-'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM do bhavaragahaNAI' bhayakI apekSA se do bhavagrahaNa aura 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgaM puThava. koDimAhiyaM evaiyaM kAlaM sevejjA evayaM kAlaM gaharAgaI karejjA' kAlakI apekSA jaghanyase antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa taka tathA utkRSTase pUrvakoTi adhika palyApamake asaMkhyAtaveM bhAga taka usa gatikA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha gamanAgamana karatA hai, isa kathanakA tAtparya aisA hai-prathama bhavameM vaha jIva asaMjJI pazcendriya tiryaJca yonika hotA hai, dvitIya bhavameM vaha vahAM marakara nAraka hotI hai, phira vahAMle bharakara vaha punaH asaMjJI paJcendriya tiryazca yonika nahIM hotA hai kintu saMjJI paMcendriya avasthAko hI vaha prApta karatA hai, 27 cha 1 mA prazana uttaramA prabhu 4 cha -'gAyamA' gItama! bhavAde. seNaM do bhavagahaNAi' lavanI pekSA meM sa paDa sudhA mana 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasa vAsabahassAI aMtomuhuttamabhahiyAi' unakoseNaM paliovamarasa hAsaMkhejjaibhAgaM putvako DimamayaM davaiyaM kAlaM sevejjA, evaiyaM kAla gairAgaI kriokanA kALanI apekSAe jaghanyarI antarmuhUrta apika dasa hajAra varSa sudhI tathA utkRSTathI pUrvakeTi adhika palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI te gatinuM sevana kare che ane e TalA ja samaya sudhI te gamanAgamana -avara javara kare che. A kathananuM tAtparya e che ke-pahelA bhavamAM te jIva asaMjJI paMcendriya tiryaMca nimAM utpanna thAya che. ane bIjA "bhavamAM te tyAMthI marIne nAraka thAya che, ane pAche tyAMthI marIne te pharIthI aMsarI pacendriya tiryacanivALe thatuM nathI paNa saMjJI paMcendriyapaNane
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u01 sU02 rayikANAM parimANAdidvArani0 365 asaMjJibhavasaMbandhi jaghanyAntamuhUrtAyuSmasahitAni nArakasya jaghanyena dazasahasra varSANi sthitiH, utkRSTataH kAyasaMvedhaH asaMjJinAM pUrvakoTivarpapramANakotkRSTAyukamahita ratnaprabhAyAM pRSivyAm utkRSTataH AyuH parayopamasaMkhyAtamAgamAtramiti / atra pasyopamAsaMkhyeyabhAgaH pUrva bhavAsaMjJinArakotkRSTAyuSkarUpo gRhyate pUrvakoTIyA. 'bhyadhikA sA cAsaMjyutkRSTAyuSkarUpA gRhyate'na evoktam-pUrvakoTayabhyadhika plyopmsyaasNkhyeybhaagbhiti| 'evaiyaM kAlaM gatirAgati karejjA' etAvatkAla pUrvadarzitapramANakaM seveta etAvatkAlaparyantameva gatyAgatI-gamanAgamane kuryAditi20 // 2 // isaliye bhayakI apekSA se do bhavakA kAyasaMvegha jAnanA cAhiye, tathA kAlakI apekSAse jaghanya kAyasaMvedha asaMjJI bhava saMbaMdhI jaghanya antamuMhUrta AyuSka sahita nArakakI jaghanya daza hajAra varSakI sthiti rUpa aura utkRSTa kAyasaMvedha asaMjJIkI pUrvakoTi varSa pramANa uskRSTa Ayu sahita ratnaprabhA meM utkRSTa Ayu palpopamake asaMkhyAtave bhAgarUpa hai, yahAM jo palpopamakA asaMkhyAtavAM bhAga grahaNa huA hai-vaha nArakakI jo pUrvabhava sambandhI asaMjJi avasthA hai usa avasthAle jo nAraka huA hai so usakI utkRSTa AyurUpa liyA gayA hai tathA jo pUrva koTi adhika kahA gayA hai vaha asaMjJI avasthAkI utkRSTa AyuSkarUpa liyA gayA hai / isIliye aisA kahA gayA hai ki utkRSTase pUrva koTi adhika palyApamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai // 20 // sUtra 2 // ja te prApta kare che. tethI bhavanI apekSAe be bhavane kAyasavega samaja tathA kALanI apekSAe jaghanya aMtarmuhUrta AyuSka sAthe nAraka jaghanya kAya saMvega asaMzI bhava saMbaMdhI jaghanyathI dasa hajAra varSanI rithatirUpa ane utkRSTakAya saMvega pUrvakeTi varSa pramANu utkRSTa Ayu sahita ratna prabhA pRthvImAM pApamano asaMkhyAtama bhAga grahaNa karAve che - te nArakanI pUrva bhAvasaMbaMdhI je asaMjJI avarathA che, te avasthAthI je nAraka thayelA che, tenI utkRSTa AyurUpa grahaNa karela che, ane je pUrvakeTi adhika kahyuM che te asaMjJI avasthAnI utkRSTa AyuSya rUpathI grahaNa karela che. tethI ja evuM kahyuM che ke-utkRSTathI pUrvakeTi adhika palyopamanA asaM. khyAtamA bhAga pramANuvALI che. 20 sUrA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ udde bhagavatI sUtre eva mete sAmAnyeSu ratnaprabhAnArake pUtpitsavaH paryAptA saMkSipaJcendriyatiryagyonikA nirUpitAH, atha jaghanyasthitikeSu teSu utpissuMstAn nirupayannAha - 'pajjattA asanni' ityAdi / mUlam - pajjanta asannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM aMte ! je bhavie jahannakAlaThiiesu rayaNappabhApuDhavIneraiesa uvavajjintae, se NaM bhaMte! kevaikAlaTThiesa uvavajjejjA ? goyamA ! jahannerNa dasavAsa sahassaTiiesa ukko seNaM vi dasavAsasahassaThiiesa uvavajjejjA ? / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavanaMti evaM saccaitra vattavvayA niravasesA bhANiyavvA jAva aNuvaMdhoti / se NaM bhaMte! pajjattaasanni paMciMdiyatirikkhajoNie jahannakAlaTTiiya rayaNappabhApuDhavIraie puNaravi pajjata asanni0 jAva gairAgaI karejjA ? goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsa sahassAI aMtomuhuttamanmahiyAI, ukkoseNaM puvvakoDI dasahi vAsasahassehiM ambhahiyA, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjAra | pajjanttaasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM je bhavie ukkosakAlaDiesa rayaNappabhApuDhavINeraiesu uvavajjitae se NaM bhaMte! kevaDyakAlaDiiesa uvavajjejjA ! goyamA ! jahanneNaM palionamassa asaMkhejjai bhAgahiiesa ubavajjejjA unakoseNaM vi palio massa asaMkhejjaibhAgaDiiesa uvavajjejjA / te NaM bhaMte! jIvA0 avasesaM taM cetra jAva aNubaMdho se NaM saMte ! pajjata asannipaMciMdiyatirikkhajoNie ukkosakAlaDiiyarayaNappabhA puDhavIneraie puNaravi pajjattA0 jAva karejjA ? goyamA ! bhavAdeseNaM
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 sU03 jadhanyasthikanairayikANAM nirUpaNam 367 do bhavaggahaNAi kAlAdeseNaM jahanneNaM paliovamasta asaMkhejjai bhAgaM aMtomuhattamanbhahiyaM unholeNaM paliovamasla asaMkhejjaibhAgaM puvakoDiabmahiyaM, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA ||suu. 3 // ____ chAyA-paryApcAsaMjJipaJcendriyatiryagyonika khalu bhadanta ! yo bhavyo jaghanya. kAlasthiti keSu ratnaprabhApRthivI nairayike pUnpattum , sa khalu bhadanta ! kira tkAla 'sthiti ke pUtpatheta ? gautama ! jaghanyena dazasahasasthiti keSu utkarSeNApi daza varSasahasrasthitikeyUtpadyeta, te khallU bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta ut dhante evaM saiva vaktavyatA nirava zeSA bhaNitavyA / yAvadanubandha iti / sa khalu bhadanta / paryAptAsaMkSipaJcendriyaniyaMgyonikA, jaghanyakAlasthiti kara lamabhApRthivInairayikaH punarapi paryAptAsaMjJi0 yAvad gatyAgatI kuryAt ? gautama ! bhavAdezena dve bhavagrahaNe kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, utkarSeNa pUrvaka hi 'dazabhirvarSasahasrairabhyadhikA etAvatkaM kAlaM seveta etAvatkaM kAlaM gatyAgatI kuryAtra / paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu yo bhavyA utkarSakAlasthitikeSu ratnaprabhApRthivInayikepUtpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikepUtpadyeta ? gautama ! jaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthitike pUtpadyeta utkarSeNApi palyo, pamasyAsaMkhyeyabhAgasthitikedhUtpadheta / te khalu bhadanta ! jIvA:0, akzeSa tadeva yAvadanuvandhaH / sa khalla bhadanta ! paryAptAsaMjJipaJcendriyaviyagyonikA, utkarSakAlasthitikaratnaprabhApathivInarayikaH, punarapi paryAptA0 yAvat kuryAt ? gautama / bhavAdezena dve bhavagrahaNe kAlAdezena jaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam antamuhUrtAmyadhikam utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTayabhyadhikam etAvaskAlaM seveta evAbatkAlaM gatyAgatI kuryAt ||suu0 3 // ila prakAra sAmAnyale jo ratnaprabhAke nArakoMmeM utpanna hone vAle paryApta asaMjJI pazcendriyatiryagyonika haiM unakA nirUpaNa kiyA, atha jaghanyasthiti vAle una nArakoM meM utpanna hone vAle jo paryApta asaMjJI paJcendriyatiryazca haiM unakA mUtrakAra nirUpaNa karate haiM A rIte sAmAnya je ratnaprabhA pRthvInA nArakamAM utpanna thavAvALA paryApta asaMjJI paMcendriya tiryanike che, teonuM nirUpaNa karIne have jaghanya sthitivALA te nAramAM utpanna thavAvALA je paryApta asaMjJI paMce ndriya tiryo che, teonuM sUtrakAra nirUpaNa kare che.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIpatre 368 TIkA-pajjattamAnapacidivaniriva bajoNie NaM bhaMte !' paryAptAsaMjJipaJcendriyatigyonikaH khalu bhadanta ! 'je zacie' yo bhagaH, 'jahannamAlahiiesu' jaghanyakAlasthiti kepu 'rayaNabhApuDhanIneraiesu' ratnamasAdhitInairayikeSu, 'upabajjittae' utpattum 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! 'kevAikAla. hiiesu uvarajjejnA' kiyatkAlasthiti kepu nairapike utpaceta he sadanta ! ya: paryAptAsaMjJipazcendriyatiryagyoniko nIlo jaghanyakAlasthitikaratnaprabhApRthivIsaM. bandhinArakeSu utpattiyogyo vidyate sa jIvaH kiyatkAlasthitikanairayikeSu utpatti labheteti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu' jaghanyena dazavasahasrasthitikeSu nairayikepu utpadheta itya. 'pajjattA asagnipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! ityaadi| TIkArtha-aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM- he bhadanta !' pajjatta. asanipaMcidiyatirikkhajogie NaM bhaMte ! je bhavie jahannakAladviAesu rayaNappabhApuDhavineraiessu uvavajjittae' jo paryApta asaMjJI paJcendriyatiryaJca jaghanya kAlakI sthitivAle ratnaprabhA pRthivIke nairayikoMmeM utpanna honeke yogya haiM-'se NaM bhaMte ! kevahakAlahieesu uvavajjejjA ve kitane kAla kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hote haiM ? arthAt jo paryApta asaMjJI paJcendriya tiryazca jIva ratnaprabhA pRthivI ke jaghanya kAlakI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hone yogya hai aisA vaha jIva kitane kAlakI sthiti vAle nairayikomeM utpanna hotA hai ? u.-'goyamA' he gautama! jahannerNa dasavAsasahassaTiiestu' vaha paryApta 'pajjattA asannipaMci diyatirikkhajANie NaM bhaMte !' tyAla. ---- gItamasvAmI prasuna se pUche che ?-De sagavan 'pajjattaasannipaMciMdiya tirikkhajANie NaM bhate ! 'je bhavie jahannakAlaThiiesu rayaNappabhA. paDhavineraiesu utravajjicae' paryApta masajI payandriya tiyanya dhanya kAlanI sthitivALA je jI ratnaprabhA pRthvInA naiyikemAM utpanna thavAne yogya rAya cha, 'se bhaMte ! kevaiyakAlaDhiiemu uvavajjejjA' he bhagavan ! tasA keTalA kALanI sthitivALA nairayikamAM utpanna thAya che? athar paryApta asaMgI pacendriya tirthanya je jIva ratnaprabhA pRthvInA jaghanya kALanI sthitivALA rayikamAM utpanna thavAne gyA hoya evA te jIva keTalA kALanI sthitivALA nirayikomAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'gaaymaa!' 8 gautama! 'janmeNaM dasavAkhasahassaThiiesu' paryApta mI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za024 u. 1 sU03 jaghanyasthitikanairayikANAM nirUpaNam 369 grimeNa saMbandhaH / ' ukko seNa vi dasavAsa sahasaiiesa ubavajjejjA' utkarSeNApi dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikeSu utpadyeta iti |1| 'te NaM bhaMte ! jIvA egasama-: eNaM kevaiyA uvavajjaMti' te - paryApAsaMjJipaJcendriyatiryaJco jIvAH khala bhadanta !, ekasamayena kiyantaH sadaivotpadyante tAdRzanArakeSu iti praznaH, uttaramAha - ' evaM sacceva' ityAdi, 'evaM saccaiva vattantrayA niravasesA bhANiyantrA' evam - pUrvakathitaprakAreNa saira vaktavyatA niravazeSA-samagrA api maNitavyA, kiyatparyantaM pUrvavaktavyatA, paThanIyA taMtrAha - 'jAva' ityAdi, 'jAva aNubaMdhoti' yavadanubandha. iti0 ekonaviMzatitamadvAraparyantamiti / 19 / itaH pUrvam, 'patta samni * aMsaMjJI paJcendriya tiryaJca jIva jaghanyase daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairoM meM aura 'koleNaM vi dasavAsamahassaDii su uvavajjejjA' 'utkRSTase bhI daza hajAra varSa kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| pra0 -- (te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti' he bhadanta ! ve asaMjJIpaJcendriyatiryazca jIva eka samaya meM una nArakoM meM kitane utpanna hote haiM ? arthAt eka samaya meM eka sAtha kitane vahAM utpanna hote haiM ? u0 - ' evaM sacceva vattanvaMyA niravasesA bhANiyavvA' he gautama! yahAM para pUrvokta samagra vaktavyatA' yAvat anubandha taka kahanI cAhiye, arthAt 19 veM dvAra taka pahile kahI gayI vaktavyatA yahAM kahanI cAhiye, yaha bAta sUtrakAra isa sUtra pATha dvArA praznottara rUpase spaSTa karate haiM - yahAMse pahile - 'pajjanta sannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM paMcendriya tiya ca jIva jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA naiyikAmAM utyanna thAya che, mane 'ukkoseNaM vi dasa vAsasahassaTiiesa svavajjejjA' utkRSTathI paNu dasa hejAra varSanI sthitivALA naiyikAmAM utpanna thAya che gautamasvAbhInA prazna - ' te NaM bhaMte ! jIvA esamaeNaM kevaiyA uvavajaMti' he bhagavan asa'jJI pacendriya tiyaca evA te jIvA eka samayamAM te nArakAmAM keTalA utpanna thAya che ? arthAt eka utpanna thAya che ? bhahAvIra prabhunA uttara- ' evaM bhANiyavvA' he gautama maDiyAM paDelAM uDesa sabhpU vaktavya yAvat anubaMdha sudhInuM samajI levu' arthAt egaNIsa 19 mAM dvAra sudhI ! te dvArathI laIne pahelAM kahela sa pUrNa kathana ahiyAM samajI levuM A kathana sUtrakAre A nIcenA sUtra pAThathI praznottara3ye spaSTa 4resa che.- 'pajjata asannipa cididyatirikkha, bha0 47 samayamAM eka sAthe keTalA sacceva niravasesA vattanvayA .
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre paMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte / je bhavie rayaNappabhAe puDhavIe neraiesa uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTThiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsa sahasra uko seNaM palibhovamassa asaMkhejJabhAgaTTiiesa uvavajjejjA' ityutpAdasUtram, etasmAdArabhya - ' se NaM bhaMte ! pajjattasannipacidiyatirikkhajoNi rayaNappA puDhacI neraie puNaravi pajjattasannircidiyatirikkhajoNie ci keari kAlaM gatirAgarti karejA, goyamA ! bhavAdeseNa do bhavaggahaNAI kAlA deseNa jaha neNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamanmahiyAI, ukkoseNaM palio - vamasta asaMkhejjaibhArga puvtra koDImanmahiyaM evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gatirAgati karenA' ityanubandhasUtram etAvatparyantaM sarvamapi prakaraNaM vaktavyam 370 saha bhaMte ! je bhavie raghaNappabhAe puDhavIe neraielu uvacajjintae, se NaM bhaMte ! ke kAlaeisa uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsakoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAga TThiesa ubaghajjejjA' aisA yaha utpAda sUtra kahAM gayA hai, so isa utpAda sUtra se lekara 'se NaM bhaMte pajjattAsannipaMcidiyatirikkhajoNie rayaNappabhAe puDhavIe nerahae, puNaravi pajjantaasanni paMcidiyatirikkhajoNiepti hari kAlaM sevajjA ? kevaiyaM kAlaM gatirAgatiM karejjA ? goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavagragahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasaharasAI, aMtomuttamambhahiyAI, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM puNcakoDImanmahiyaM evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gatirAgatiM karejjA' isa sUtra taka anubandha sUtra hai seA yahA~ taka kA samasta prakaraNa jAnie NaM bhaMte! je bhavie rayaNappabhAe puDhavIe neraiesa uvaSajjittae se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiesu utravajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsa sahastra Tiiesa ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaTTiiesa uvavajjejjA' mA prabhAbe maDiyAM pahelAM A upapAta sUtra kahevAmAM Avela che. A utpAda sUtrathI laIne 'se NaM bhaMte! pajjattAsannipaMcidiyatirikkhajeANie rayaNappabhASa puDhavIe neraipasu puNaravi pajjatA asanni paMcidiyatirikkhajANipatti kevaiyaM kAlaM sevejjA ? kevaiyaM kAlaM gatirAgati karejjA 1 goyamA ! bhavAdeseNaM dA bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsa saharasAI aMtomuhuttamambhahiyAI, ukoseNaM paliomasya asaMkhejjaibhAgaM putrakeADI manbhahiyaM evaiyaM kAlaM sevejjA, evaiya kAlaM gati rAgati karenjA' yA sUtra sudhI anubaMdha sUtra che. methI sahi sudhInuM tabhAbha
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ maindrikA TIkA 2024 u. 1 sU03 jaghanya sthiti kanairayikANAM nirUpaNam 371 ekasamayena kiyanta utpadyante ityasya praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA utpadyante ityuttaram evameva etatprakaraNapaThitaM saMhananAvagAhanAdikaM sarvameva vaktavyam ayamAzaya: - 'sacceva vattanvayA niravasesA bhANivA' iti sandarbhasyeti 19 / itye konaviMzatitamemanubandhadvAram / atha viMzatitamaM kAya saMvedhadvAramAha-' se NaM bhaMte' ityAdi / 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! 'pajjata asannipacidiyattirikhakhajogie' paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyoniko bhUtvA pazcAt 'jahannakAladviyarayaNappabhApuDhavineraie' jaghanyakAla sthitikaratnamamApRthivosaMbandhinairayiko jAtaH, 'puNa kahalenA cAhiye, eka samaya meM kitane una nArakoMmeM asaMjJI paMcendriya tiryaJca utpanna hote haiM ? isa praznakA uttara aisA hai ki eka samaya meM una nArakoM meM jaghanyase to eka athavA do athavA tIna asaMjJI paJcendriya tiryaJca utpanna hote haiM aura utkRSTase saMkhyAta athavA asaMkhyAta asaMjJI paJcendriya tiryaJca utpanna hote haiM / isI prakAra se ina prakaraNa meM paThita saMhanana dvAra, avagAhanAdvAra, aura saMsthAna Adi saba dvAra kahanA cAhiye, isa prakArakA yaha Azaya- 'sacceva vanttavvayA niravasesA bhANiyavvA' isa sUtrapAThakA hai / isa prakAra se 19 veM anubandha dvArakA kathana kara aba sUtrakAra 20vAM jo kAyasaMvedhadvAra hai usakA kathana karate hue kahate haiM- isameM gautamane prabhuse aisA pUchA hai 'se NaM bhaMte! pajjantaasannipaMcidiyatirikkhajoNie' he bhadanta ! jo jIva paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca prakaraNu samajavuM. eka samayamAM te nArakAmAM keTalA asagI pa'cendriya tiyacA utpanna thAya che ? A praznanA uttara evA che ke te nArakAmAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA e athavA traNa asannI paMcendriya tiya "ca utpanna thAya che, ane utkRSTathI sa`khyAta athavA asakhyAta asanI pacendriya tiyacA utpanna thAya che. Aja rIte A prakaraNamAM kahela sahanana dvAra, avagAhanA dvAra, ane sasthAna dvAra vigere tamAma dvArA sabhanavA. yA rItanu Authana 'sacceva vaktavtrayA niravasesA bhANiyavvA' yA sUtrapAunu che. A pramANe 19 ogaNIsamAM anuma dha dvAranu kathana karIne have sUtrAkAra 20 vIsamu' je kAyasa'vedha dvAra che, tenu kathana kure che. temAM gautabhasvAbhI alune mevu che che hai - se NaM bhaMte! pajjata: asannipa ciMdiyatirikkhajeANie' he bhagavan ke va paryApta asaM jJI the. ndriya tiryaya thardhane pachIthI 'jahannakA laTThiie rayaNappabhA puDhaviMneraie' 044
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 - ___ bhagavatImatre ravi pajjattaasannipaMciMdiyatirivakhanoNie' punarapi paryAptAsaMkSipaJcandriyatiryagyoniko bhavet / evaM krameNa pUrva paryAptA saMjJipaJcendriyatiryagyonikastatomRtvA ratnapabhAnarake nArako jAtaH, punarapi narakAnniHsatya tAmeva paryAptAsaMzipazcendriyatiryaggatimAsAdayet , evaM rUpeNa 'kevaiyaM kAlaM sevejjA' kiyatkAla. paryantam tAM gati seveta 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejA' kiyantaM kAlaM gatyAgatI kuryAt-gamanaM cAgamanaM ca kuryAt iti gasyAgativiSayakA praznaH / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM' bhavAdezena-bhavaprakAreNa 'do bhavaggahaNAI dve bhavagrahaNe ekatrAsaMjJI dvitIyabhave nairayikA, narakAnirgataH san anantaratayA saMjJitvameva labhate na punarasaMzitvam ano bhavadvayameva kathitam / 'kAgadeseNaM' kAlAdezena-kAlaprakAreNa kAlataH 'jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhu. hokara pazcAt 'jahannakAlahie rayaNappabhA puDhavineraie' jaghanya kAlakI sthitivAle ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai, aura 'puNaravi pajjattabhasannipaMciMdiyatirikkha. jogie' yAdameM vahAMse bhI marakara punaH paryApta asaMjJI paMcendriya tiryazca ho jAtA hai, to isa prakArase vaha kitane kAla taka usa gatikA sevana karatA hai-arthAt kitane kAla taka vaha isa prakArase gati aura Agati karatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-goyamA! bhavAdeseNa' he gautama ! bhavakI apekSA vaha 'do bhavaggahaNAI do bhava grahaNa taka-eka asaMjJIkA bhava aura dvitIya nAraka kA bhava-isa prakAra se do bhavoM ko grahaNa karane taka-kyoMki isake bAda vaha niyama se saMjJI ho jAtA hai-asaMjJI nahIM rahatA 'kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasaha slAiM aMtomuttamambhahiyAI' kAlakI apekSA se vaha jaghanya rUpa meM nyakALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nairayikomAM utpana thAya che ane / 'puNaravi ejjattasannipacidiyatirikkhajogie' te pachI tyAMthI para bhazana pharIthI paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca thaI jAya che. te A rIte keTalA kALa sudhI gati ane Agati-AvajA kare che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAbhAna / cha -'goyamA ' bhavAdeseNaM' gItama sapanI maye. kSAta 'dA bhavagAhaNAI' me sa ha sudhI- 23 masajJAna nabhana bIje nArakane bhava A rIte be bhavenuM grahaNa karatAM sudhI kemake te pachI niyamathI te sajJI janaya che masI nahI. 'kAlAdeseNaM dasavAkhasahassAI aMtomuhattamabhahiyAI' na bhakSA ta dhanyathI matabhuta madhi isa
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA zaM025 u.1 sU03 jaghanyasthitikanairayikANAM nirUpaNam 373 tamAhiyAI jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrvAbhyadhikAni jaghanyato'ntamahAdhikadazasahasravarSAtmakaH kAlaH sevanasya gatyAgatezvetyarthaH, 'ukoseNaM' , utkarSeNa, 'punakoDI' pUrvakoTiH, 'damahi vAsasahassehiM amahiyA' dazabhirvarSaH saharabhyadhiko, 'evaiyaM kAlaM se vejjA' etAvatkaM kAlaM jaghanyatotkRSTAbhyAM pUrvapadarzitaM seveta sa paryAptAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikA, 'evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' etAvarakaM jaghanyotkRSTAbhyAM pradarzitaM kAlaM yAvat gatyAgatI-gamanaMcAgamanaM ca kuryAt iti // 20 // ___ 'pajjatta asabhipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte' paryAptAsaMjJipazcendriya. tiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH 'ukkosakAlaTiiesa' utkRSTa* kAlasthiti keSu 'rayaNappabhApuDhavIneraiesu' ratnaprabhA pRthivI saMbandhi nairayi keSu - 'uvavajjittae' utpattum-utpattaye, 'se NaM bhaMte !' saH-paryAptAsaMjJipazcendriya tiyagyoniko jIvaH khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlahiiesu upavajennA' kiyatkAla sthitikeSu nairayikeSu utpadheta ? bhagavAnAha-'goyamA!' he gautama ! 'jahanneNe' antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa taka aura 'ukoseNaM puncakoDI dasahi vAsasahassehi anbhahiyAI utkRSTa se eka pUrvakoTi adhika daza hajAra varSe taka usa gati kA sevana karatA hai arthAt gamanAgamanakaratA hai / 20 ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'pajjattaprasannipaMciMdiyatirikkha* joNie NaM bhaMte' he bhadanta ! jo paryApta asaMjJI paJcendriya tiryazca yonika jIva 'je bhavie ukkosakAlahiha esu rayaNappabhApuDhavIneraiessu upajijasae' utkRSTa sthiti vAle ratnaprabhA pRthivI ke nairakhikoM meM utpanna hone ke yogya hai-'se NaM bhate! kevaiyakAladviiesu uvavajjA' vaha kitane kAlakI sthitivAle naira yikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 2 varSa sudhI bhane. 'ukoseNaM puvakADI dasahi vAsasahassehi amahiyAi' utkRSTathI eka pUrvakeTi adhika dasa hajAra varSa sudhI te gatinuM sevana kare cha. arthAt gamanA gamana-ma12 112 re che 20 ve gautamasvAmI prasuna me pUche cha hai-'pajjattaasannipaci diyatiri. khajoNie gaM bhaMte'mApana paryApta masajJI pAyandriya tiya yayAlivANe 2 04 'je bhavie ukkosakAladiiesu rayaNappabhApuDhavIneraipsu uvavajjittae' . sTasthitivALA ratnaprabhA pRvinA nairayikamAM utpanna thavAne cagya che, 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiie su uvavajjejjA' mA AnI sthitivANA narayimAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 bhagavatI sUtre jaghanyena 'palio masta' palyopamasya 'asaMkhejnaDa nAgaTTiisu' asakhyeyabhAga sthiti nairayikeSu ityarthaH, 'uvavajjejjA' utpadyena sa paryArNavAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaiti / 'ukkoseNa vi' utkarSeNApi 'palibhovamassa' palyopamasya 'asaMkhejjabhAgaTTiiesa uvabajjejjA' asaMkhyeya nAgasthitikeSu narayikeSu utpadyeta ityutpAdadvAram 1 | atha parimANadvAram -'te rNa bhaMte ! jIvA egasamapUrNa hasyA uvavajjaMti' te khalu paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikAH jIvAH ekasamayenaetasmin samaye kriyanta utpadyante tatra ? iti praznaH / uttaramAha - 'avasemaM taM caiva jA aNubaMdha' avazeSa tadeva yAvadanubandhaH asmAtparimANadvArAdaramyAnubandhadvAraparyantaH sarvo'pi parimANasaMhananAdiko'tra vaktavya svayAhi- parimANadvAram - - 'goyamA !' he gautama! 'jahanneNaM paliovamassa asaMkhejjaha bhAgaTTihasu uvavajjejjA' vaha jaghanya se palpopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, aura 'ukkoseNa vi palio vamassa asaMkhejjaha bhAgaTThiesa uvavajjejjA' utkRSTa se bhI vaha palpopama ke asaMkhyAtaveM bhAgakI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| isa prakAra se yaha utpAda dvAra kahA ? parimANa dvAra isa prakAra se hai'te bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaDhyA uvavajjaMti' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! ve paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca jIva eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu ne gautama se aisA kahA hai ki- 'goyamA ! avasesaM taM caiva jAva aNubaMdha' he gautama! isa viSaya meM samasta kathana pUrvavat yAvat anubandha dvAra taka kahalenA cAhiye, arthAt isa pariNAma dvAra se lekara anuSandha - ' goyamA !' he gautama! 'jahaNNeNaM pachiovamasta asaMkhejjaibhAgaTTiipasu uvava jjejjA' te dhanyathI pApabhanA asaNyAtamAM lAganI sthitivAjA nairayiThAbhAM utpanna thAya che 'ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhejnaibhAgaTThihasu uvvjjejJA' utkarSa thI paNa te paceAmanA asa khyAtamAM bhAganI sthitivALA nairicakAmAM utpanna thAya che, A pramANe A upapAta dvAra kahevAmAM Avyu` che. have paribhASA dvAra vAmAM Ave che te bhA prabhAve che. te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti' bhAbhAM gItabhasvAmIgo alune me pUchyuM che ke bhagavat paryApta asa'nI paMcendriya tiya cajIva eka samayamAM tyAM keTalA upanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne evu chu' - 'goyamA ! avasesaM taM caiva jAva aNubaMdho' he gautama! yA viSayabhAM sadhaNu kathana anubha dhaDhAra sudhI samajavuM. arthAt A parimANudvArathI laI ne anukha dhadvAra
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU03 jaghanyasthitikanairayikANAM nirUpaNam 375 ekasamayena kiyanta utpadhante iti praznasya jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA utkRSTatA saMkhyeyA vA asaMkhyeA vA utpadyante, ityuttaram / evaM saMhananAvagAhanA / saMsthAnalezyAdRSTijJAnayogopayogasAkArAnAkArasaMjJAkaSAyendriyasamudghAtavedanAve - dAyuradhyavasAnAnubandhAH sarve'pi atra gaNitavyA iti / / 'se NaM bhaMte' sa:-paryAptAsaMkSipazcendriyatiryagyonika: khalla bhadanta ! 'pajjataprasannipaMciMdiyatirikkhajogie' paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyoniko bhavet tadananta m 'ukosakALadiiyarayaNappabhApuDhavineraie' utkRSTakAlasthitikaratnaprabhApRthivI nairayiko jAtA, bAra taka sabhI parimANa sambadhI evaM saMhanana Adi sambandhI kathana yahAM kaha lenA cAhiye, eka samaya meM ve kitane utpanna hote haiM ? to isa prazna kA uttara aisA hai ki ve jaghanya se to eka athavA do athavA tIna taka vahAM utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaM. khyAta ve vahAM utpanna hote haiM / isI prakAra se saMhanana, avagAhanA, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna yoga, upayoga, sAkAra anAkAra-saMjJA kaSAya, indriya, samudghAta, vedanA, veda, Ayu, adhyavasAna aura anubandha ye saba dvAra bhI yahAM kaha lenA caahiye| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-se NaM bhaMte .' 'pajjattaasannipaMcidiyatirikkhajoNie' he bhadanta / vaha paryApsaasaMjJIpaJcandriyatiyaMgyonika jIva marakara 'kosakAlahiiyarayaNappabhApuDhavineraie' utkRSTa kAlakI sthitivAlA ratnaprabhA pRthivI kA nairayika yadi ho jAtA hai aura sudhI parimANa saMbaMdhI ane saMvanana vigere saMbaMdhInuM tamAma kathana ahiyAM samajI levuM teo eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznano uttara evo che ke-teo ja ghanyathI te eka athavA be athavA traNa sudhI tyAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMthAta athavA asaMkhyAta teo tyA utpanna thAya che me zata sahanana, bhavazAlanA, saMsthAna, vezyA, halTi, jJAna, yoga, 5 yAga,-sA2 mana snaa||2 -sajJA, pAya, dhandriya, samuddhAta, vahanA, vaha, Ayu, athavasAna ane anubaMdha A tamAma dvArA paNa ahiyAM kahI levA. __ gautamasvAmI prabhu ne pUche the -'se gaM bhaMte bhagavana paryApta masajI 5yandriya tinya yonImA te 4 'pajjattasannipaci. diyatirikkhajoNie' 5yati sasasI payandriya tiya syAnimazana kosa. kAladiiyara yaNappabhApuDhavineraie' GSTa sthitiyANA ratnamA pRthvInA navina
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre 376 - punarapi 'pajjata amannipacidiyatirikkhajogie' paryAptAsaMjJi paJcendriya tiryagyo-niko bhavati 'tti' iti - ityevaM krameNa 'kevahayaM' kAlaM sevejjA' kiyantaM kAlaM seveta 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' kiyantaM kAlam - kiyatkAlaparyantam anena krameNa gatyAgatI - gamanaMvAgamanaM ca kuryAditi praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM' atrAdezena bhavamakAreNa 'do bhavaggahaNAI' dve mahaNebhavadvayaparyantaM seveta gatyAgatI ca kuryAditi ekatrAsaMjJI dvitIye bhave nArako narakAnirgataH san anantaratayA saMjJitvameva labhate natvasaMjJitvam ano bhavadvayameva bhavatIti / 'kAlAdeseNa' kAlAdezena - kAlaprakAreNa kALata ityarthaH, 'jahanne ' jaghanyena 'palizravamassa asaMkhejjaDabhAgaM aMtomuhUtamanmahiye' palyopamasyAsaMkhyeya'puNaracijjata asannipaMcidiyatirikkhajoNie' vahAM se maraNa kara vaha punaH paryApta saMjJIpaJcendriyatiryaJca ho jAtA hai to isa krama se 'kevaiyaM kAlaM mevejjA' vaha kitane kAla taka usa gati kA secana karatA hai 'kevaiyaM kAlaM gaharAI karejjA' kitane kAla taka isa prakAra se gati Agati karatA hai? to isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! ' he gautama ! 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' vaha bhavakI apekSA do bhavagrahaNa taka usa gati kA sevana karatA hai aura gamanAgamana karatA hai--eka bhava usakA asaMjJI kA hotA hai aura dvitIya bhava nAraka kA hotA hai, isake bAda vaha naraka se nikala kara punaH asaMjJI nahIM hotA hai-sIdhA saMjJI hI hotA hai, 'kAlAdeseNa' kAla kI apekSA vaha 'jahanneNaM' jaghanya se pali ovamasta asaMkhejjaibhAgaM anomuhasamambhahiyaM' eka antarmuha adhika -- yaha laya bhane te pachI 'punaravi pajjattaasanniM paMci diyatirivakhajeojie' tyAMthI marIne te pharIthI paryApta asa'jJI pacendriya tiyanca thaI jAya tA mA kramathI 'kevaiyaM kAla sevejjA' te DeMTalA Aja suSI yA rIte gati bhagatinu sevana re che 1 mane 'kevaiyaM kAla' gairAgaI karejjA' DeTalA ANa sudhI mA rIte gamanA gamana-avara javara karatA rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa !' De gautaMbha ! bhavAdeseNaM deo bhavaggahaNAI' lavanI apekSA te me bhava grahaNu sudhI gamanAgamana kare che. tenA eka lava asa'jJI paNAnA hAya che. ane khIje bhava nAraka pAnA hoya che te pachI te narakathI nIgjIne irIdhI masaMjJI thte| nathI. sIdhA saMjJIna thAya che. 'kAlAdeseNaM' ajanI apekSA te 'jahanneNaM' dhanyathI 'paLiovamarasa asaMkhejjaibhAgaM aMtomuhuttamambhaddiya' bhurta adhika padayeopamanA asa kyAtamA lAga
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAMni0 377 bhAgam antamuhUrtAmyadhikam 'ukkosaiNaM' utkarSeNa 'palibhovamassa asaMkhejjamAMga puncakoDI amahiyaM' palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTayabhyadhikam pUrvakoTayA dhikapalpopamasyAsaMkhyeyabhAgaparyantas yAvat seveta ityagrimeNa saMvandhaH / evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvatkaM kAlaM seveta 'evayaM kAlaM gaharAgaI karejA' etAvaskAlaparyantaM gatyAmatI kuryAt gamanaM viryagyonito narake batavAgamanaM nArakAt punastiryagyonike ityevaM rUpeNa gamanAgamane kuryAditibhAvaH // 20 3 // mUlam-jahannakAladviithapajasaasannipaMciMdiyatirikkhajoNie gaM bhaMte! je bhavie rayaNasAputabineraiesu uvakajittae, seja saMte! kevaiyakAlaviha esu uvabajjejA ? goyamA! jahanneNaM dasavAlasahastadiiesu ulhoseNaM paliovamala asaMkhajahabhAgadiiesu uvv0| leNaM ti! jIvA egalANa ke0 sesaM taM ceva NavaraM imAiMtinni NANatAI AuM, ajjhavasANA aNubaMdho ya, jahanneNaM ThiI aMtomuhuttaM ukkoleNaM vi aNtomu0| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyA ajjhavasANA pa01, goyamA! palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka aura 'ukoleNaM' paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM puvvakoDI anbhahiyaM 'utkRSTa se pUrva koTi adhika pulyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka 'evaiyaM kAlaM sevejja eghaDyaM kAlaM gairAgaI karejjA' usa gati kA sevana karatA hai aura utane hI kAla taka donoM bhavoM meM gati Agati karatA hai, liyaMgyoni se naraka meM jAtA hai phira yahAM se nikala kara tiryagyoni meM AtA hai isa rUpa se gamanAgamana jo vaha karatA hai isI kA nAma gati Agati hai |suu0 3 // abhI mAna 'ukoseNaM palibhokmassa asaMkhejjaibhAgaM puvvakoDI amahiya" yA 5TI aghi pakSyAyamanA asabhyAtamA bhAga sudhI 'evaiya kAla sevejjA, pavaiya kALa' gairAgaI karejA' gati sevana 43 cha. ma gati mAgati avara javara kare che. tiryaMca penathI nIkaLIne naraka gatimAM jAya che ane - pAcho tyAMthI nIkaLIne 'tiyonikamAM Ave che. A rIte te je garmanA gamana-avara javara kare che. tenuM ja nAma gati Agati che. sU. 3 . bha048
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIne 'asaMkhejA ajjhavasANA pa0 te NaM bhaMte ! kiM pasatthA apasasthA ? goyamA ! No pasatthA appstthaa| aNubaMdho aMtomuhattaM / sesaM taM ceva / se NaM bhaMte ! jahanakAladiie pajjattaasanni'paMciMdiya0 rayaNappabhA jAva karejA ?, gothamA! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAiM kAlAde0 jaha0 dalavArAlaha0 aMtomu0 abbhahiyAI, ukkoseNaM paliovamasta asaMkhejaibhAgaM aMtomuhattama bhahiyaM evaiyaM kAlaM levijjA jAba gairAgai0 karejjA 4 // jahannakAlaDhiiyapajjattaalannipaMciMdiyatirikkhajoNie NabhaMte! je bhavie jahannakAlahiiesu rayaNappabhApuDhavIneraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiie uvavajjejjA? gAyamA! jaha0 dasavAsasahassaThiiesu, ukkoseNa vi dasavAsasahassaTiiesu uvavajejjA / te NaM bhaMte ! jIvA sesaM taM gheva .. tAI ceva tinni NANattAiM jAva se NaM bhaMte! jahannakAlaTiiya pajjata jAva joNie jahannakAlaTriiyarayaNappabhA puNaravi jAva goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamabbhahiyAI ukkoseNaM vi / dasavAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA 'jAva karejjA 5 / jahannakAlahiiya pajjata jAva tirikkhajo'Nie NaM bhaMte ! je bhavie ukkosakAlaTiiesu rayaNappabhApuDhavineraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM paliovamasta asaMkhejjai.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 1 su04 jaghanyakAlasthiti kanai rayikANAMni0 379 bhAgaTTiiesa uvavajjejjA ukkoseNa vi paliovamassa asaMkhe: ujaibhAgaTTihapasu uvavajjejjA / te paNaM bhaMte! jIvA avasesaM taM caiva tAiMcetra tinni NANatAI jAva se NaM bhaMte! jahannakAlaTThiiya pajjanta jAna tirikkhajoNie ukkosakAla TTiiyarayaNa0 jaoNva karejjA ?, goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM paliomassa asaMkhejjaibhAgaM aMtomuhuttamabhahiyaM ukkoseNa vipalio massa asaMkhejjaibhAgaM aMtomuhuteNa amahiyaM, evaiyaM kAlaM jAva karejjA 6 / ukkosakAlaTThi - yapajjata asannipaciMdiyatirikkha joNie NaM bhaMte / je bhavi rayaNappabhApuDhavi neraiesa uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaikAla jAva uvava0 ?, goyamA ! jahanneNaM dasavAsa sahassa Diiesa ukoseNaM palio massa asaMkhejjai0 jAva uvavajjejjA, te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM avaselaM jaheva ohiyagamaeNaM taheva aNugaMtavvaM, navaraM imAI donni nANattAI-ThitI jahanneNaM puvvakoDI ukkoseNa vi putrakoDI, evaM aNubaMdhovi, avasesaM taM ceva, se NaM bhaMte! ukkosakAlaDiyapajjantaasanni jAva tirikkhajoNie rayaNappabhA jAva goyamA ! bhavAda seNaM do bhavagahanAI kAlAdeseNaM jahanneNaM puvcakoDI dasahiM vAsasahassehiM abbhahiyA ukkoseNaM paliovamassa asaMkhajaibhAgaM puJcakoDIe amahiyaM evaiyaM jAva karejjA 7 / ukkosakAlahiiyapajjatatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie jahannakAlaDiiesu rayaNa -
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. : - - bhagavatI ppabhApuDhavineraiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevai jAva uvavajjejjA ?, goyamA ! jaha0 dasavAsasahaslAhiiesu ukkoseNa vi dasavAlasahassaTiiesu utravajjejjA / teNaM bhaMte ! sesa taM ceva jahA sattamagamae jAva se NaM bhaMte ! ukosakAlaTTiiya jAva tirikkhajoNie jahannakAlaTThiiyarayaNappamA jAva karejjA ?, goyamA! bhavAdeseNaM do bhava0 kAlAde0 jaha0 puSakoDI dasahi vAsasahassahiM abbhahiyA, ukkoseNa vi puncakoDI dasavAsalahassehiM abbhahiyA, evaiyaM jAva karejjA 8 / ukkosakAlahiiyapajjatta jAva tirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie 'ukkosakAlaTiiesu rayaNa jAva uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaikAla0 jAva uvavajjejjA ?, goyamA ! jahanneNaM paliobamassa asaMkhejjaibhAgaDhiiesu ukkoseNaM vi paliovamasta asaMkhejjahabhAgatiiesu uvvjjejjaa| te NaM bhaMte! jIvA epasamaeNaM selaM jahA sattamagamae jAva se NaM bhaMte ! ukolakAlaDhiiya pajjata jAba tirikkhajoNie ukkosakAladviiyarayaNappabhA jAna karejjA?, goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavagahaNAI kAlAdekhaNaM jahanleNaM paliovanasla asaMkhejjaimAgaM puvakoDIe andhahiyaM, ukoleNa vi paliovalAsa alaMkhejja- ibhAgaM puvvakoDIe amahiyaM evaiyaM kAlaM vejjA jAva gatirAgatiM karejjA 9 / evaM ete ohiyA tinni gamagA3, jahannakAlaTiiesu tinni gamagA 3, ukkosakAlaTiiesu tinni ___ 'gamagAM3, savve te NevagaMmA bhavaMti ||suu04|| .
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAMni0 381 / chAyAjaghanyakAlasthitiphapayAMsAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyo ratnaprabhApRthivInairapikeSu upapattum'. sa khalu' bhadanta ! kiyakAlasthitikepu utpadyeta 1, gautama! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu, utkarSeNa palyopamaraya asaMkhyeSamAthitikSeSu utpadheta / te khallu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta: zeSaM tadeva, navaram imAni trINi nAnAtvAni Ayu. raMdhyavasAnAni anubandhazca, jaghanyena sthitirantarmuhUrtam utkarSeNApi antarmuH / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kizanti adhyavasAnAni prajJatAni ? gautama! asaMkhyeyAni adhyavasAnAni prajJaptAni, tAni khalu bhadanta ! kiM prazastAni aprazastAni? gautama ! no prazastAni, apazagtAni, anubandho'ntarmuhUttam, zeSa tadeva / sa khalu bhadanta ! jaghanyakAlasthitikA paryAptAsaMjJipazcendriyaM0 ratnaprabhA yAvat kuryAt, gautama ! bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhU bhyadhikAni, utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam antarmuhUttA bhyadhikam, etAvataM kAlaM seveta yAvadgatyAganI kuryAt 4 / jaghanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJipaJcandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo jaghanyakAlasthitikeSu ratnaprabhApRthivInairapikeSu upatpattum, sa khallu bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu utpayeta ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNApi dazavarSasahasrasthitikeSu utpadheta / te khalu bhadanta ! jIvAH zeSaM tadeva, tAnyeva trINi nAnAtvAni, yAvat sa khalu bhadanta ! jaghanyakAlasthitikaparyAta yAvad yonikA jaghanyakAlasthitikaratnamamA0 punarapi, yAvad gautama! bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena dazavarSa sahastrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, utkarSeNApi duzavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni,, etAvantaM kAla seveta, yAvatkuryAt 5 / jaghanyakAlasthikaparyApta yAvat tiryagyonikaH khalu bhadanta ! bhavikaH utkarSaphAlasthiti keSu ratnamAthivInairayikeSu utpattuM sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiSikeSu utAyeta ? gautama ! jaghanyena palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu utpadhetautkarSeNApi palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu utpayeta ! te khalu bhadanta ! jIvA avazeSa tadeva, tAnyeva trINi nAnAtvAni, yAvat, sa khalu bhadanta / jaghanyakAlasthitikaparyAptayAvat tiryagronikA utkarSa kAlasthitikaratna. yAvat kuryAt ?, gautama ! bhAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena elyopamasya asaMkhyeyabhAgam antarmuhUttAbhyadhikam, utkarSaNApi palyopamasya asaMkhyeya. bhAga antarmuhUrtApradhikam, etAvatkaM kAlaM yAvatkuryAt 6 / uskapa kAlasthitika paryAptAsajJipazcendriyatiryagyonikA khallu bhadanta ! yo bhanyo ratnaprabhA
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 bhagavatIstre pRthivI nairayikeSu utpattum, sa khalu bhadanta ! kiyatkAla0 yAbadutpardheta ?, gautama! jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu utkarSeNa palpopamasya asaMkhyAta. yAvadutpadyeta, te khalu bhadanta jIvA ekasamayena avazeSaM yathaiva audhikagamana tathaiva anugantavyam, navaram ime dve nAnAsve-sthitiH jagha yena pUrvakoTI, utkarSaNApi pUrvakoTira, evam anubandho'pi, avazeSa tadeva / sa khalu bhadanta ! utkarSa kAla. sthitikaparyAptAsaMjJi yAvat tiryagyoniko ratnapanA yAvad gautama ! bhAvAdezena dve bhavagrahaNe, kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTiH, dazabhiH varSa saharabhyadhikA, utkarSeNa palyopamasya asaMkhpeyabhAgaM pUrvakoTayA abhyadhikam, etAvatkaM yAvatkuyAt 7 / utkarSa kAlasthitikaparyAptatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo jaghanyakAlasthitikeSu ratnapramAthivInarayikeSu utpattum, sa khalu bhadanta ! kiyadyAbadutpadyeta 1, gautama ! jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu utkarpaNApi dazavarSa sahastrasthitikeSu utpayeta, te khalu bhadanta ! zevaM tadeva yathA saptamagamake, yAvata, sa khalu bhadanta ! utkarSakAlasthitika, yAvat tiryayonikA jaghanyakAla. sthitikaratnapabhA yAvat kuryAda ?, gautama ! bhavAdezena dve bhavanahaNe, kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTiH dazabhiSasaharabhyadhikA, utkarSeNApi pUrvakoTirdazabhirvarSa sahasrairabhyadhikA, etAvantaM yAvatkuryAt 8 / utkarSa kAlasthitikaparyApta yAvada vigyonikaH khalu bhadanta / yo bhavyA utkarSakAlasthitikeSu ratnaprabhA0 yAvadutpattum, sakhala bhadanta ! kiyatkAla. yAvadutpardheta ?, gautama ! jaghanyena palyopamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu, utkarSeNApi palyoSamasya asaMkhyeyabhAgasthitikeSu utpadheta, te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena zeSaM yathA saptamagamake, yAvat sa khalu bhadanta ! utkarSakAlasthitika paryApta yAvat tiryagyonikA utkarSa kAlasthitikaratnaprabhA yAvat kuryAt ?, gautama ! bhavAdezena dve mazgrahaNe, kAlAdezena jaghanyena parayopasya thasaMkhyeyabhAgaM pUrva koTathA abhyadhikam, utkarSeNApi palyo. pamasya asaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTathA abhyadhikam, etAvantaM kAlaM seveta yAvat gatyAgatI kuryAt 9 / evamete audhikA strayo gamakA: 3, jaghanyakAlasthitikeSu prayo gamakAra, utkarSa kAlasthitikeSutrayogamakAH,3, sarva te nara gamA, bhavanti // TIkA-'jahannakAlahiyapajjattamanipaciMdiyatirikkhajogie NaM bhaMte !' janyakAlasthitikaparyAptAsaMkSipaJcandriya tiyaMgyonikaH khalu bhadanta ! 'je jahanakAlaSTriyapajjattamasannipaMciMdiyatirikkhajoNie-ityAdi TIkArtha-aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta 'jahannakAla. 'jahannakAladiiyapajjattaasannipaci diyatirikkhajANie' tyAha . lt-ve gautamamAmI-prabhune me pUche che 4-8 samapan jahanna
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikATIkA za024 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAMni0 3.3 bhanie' yo bhavyaH-yogyaH syaNappabhApuDhavineraiesu' ratnaprabhApRthivI nairayikeSu 'uvavajjittae' utpattum 'se NaM bhaMte !' sa khalla bhadanta ! 'kevaiya. kAlaTiema' kiyatkAlasthitikeSu nairayikeSu uvavajjejjA' utpadheta he bhadanta ! yaH khalu paJcendriyatiryagyoniko jIvo ratnaprabhApRthivInArakeSu samutpattiyogyo vidyate sa jIvaH kiyarakAlasthitimAnnArakeSu utpatti labhate itipaznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityadi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassa Diesu' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikepu utpadyate ityagrimeNa kriyApadena saMvandhaH, 'ukoseNe' utkarSeNa 'paliovamassa asaMkhejjaidvilyapajjattaasannipaMcidiyatirikkhajogieNaM bhaMte' jo paryApta asaMjJi pazcendriva tirthagyonika jIva jaghanya sthiti vAlA hai aura vaha 'je bhavie rayaNappabhA puDhavineraiessu uvavajjittae' ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai-te vaha kevazyakAlahiiesu uva. / bajjejjA' kitane kAlakI sthitivAle nairapikoM meM utpanna hotA hai ? 'arthAt jo asaMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva ratnaprabhA pRthivI ke 'nairayikoM meM utpatti ke yogya hai vaha jIva kitane kAla kI sthitiyAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM '-'goyamA!' hai gautama ! jahanneNaM dasavAsa sahassaTiiesu' vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nairayikoM meM aura 'ukoseNa' utkRSTa se paliovamassa asaMkhejjahabhAgaTiiesu uvavajjejjA' palyopama ke kAlaDhiiyapajjattabhasannipaciMdiyatirikkhajANie NaM bhaMte' payandriya tiya yayAnivANa 2 71 dhanya sthitivANI cha, bhane te 'rayaNappabhApuDhavineraiesu uvavajjittae' 2namA pRthvInA nayimA utpanna pAna yogya cha, tata 'kevaiyakAladiiesa uvavajejjA' nI sthitivANA narathimA panna thAya che ? arthAta paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca nivALe je jIva 2naprabhA pRvinA nArakamAM utpanna thavAne cagya hoya te jIva keTalA kALanI sthitivALe nAdimAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIna cha hai-'goyamA / gautama 'jahanneNaM dasavAsa. sahassadiiesu' dhanyathI isa 12 11nI sthitivANA naiyiAma mana 'ukoseNaM' iSTathI paliovamarasa asaMkhejjaibhAgaviie uvavajejjA' pkssyaa"manA asaMkhyAta bhAganI sthitivALA nairayikAmAM utpanna thAya che, arthAta
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 384 bhagavatImadhe bhAgaThiema' palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthiti kepu nairayikepu 'ujjejjA' utpadyeta, he bhadanta ! yaH khalu paryAzAsaMjhipaJcendriyanigyoniko jIvo ratnaprabhAnarakapRthivInArakeSu samutpattiyogyo vidyate sa jaghanyato dazarasavapasthitikanArakeSu utsyate utkRSTataH payopamalyAsaMdayAtamAgasthitikanArakepu samu tpati lagate ityuttaram / 'te NaM bhaMte ! jInA te khalu madanta ! jIzA ye khalu ratnAbhApRthanIsambandhinarakeSu utpattiyogyA vidhante te 'ebamamA nayA upavajjati' ekasamaye kiyanta utpadhante ? uttaramAha-'jayanyena eno bA, dvau vA bhayo yA, utkRSTataH sakhyAtA vA asaMkhyAtA vA ityuttaram, etadeva darzayati'sesaM taM cetra iti prakaraNena, 'sesaM taM ceca' zeSam-utpAdayatiriktam asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti bAle narayitoM meM utpanna hotA hai arthAt jo paryApta asaMjJI paJcendriya tiryambonika jIva ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM meM utpatti ke yonya hai vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairapikoM meM aura utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitivAle narapikoM meM utpanna hotA hai, aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte / jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvadhajjaMti 'he bhadanta ! jo jIva ratnaprabhA sampandhI nArakoM meM utpattiyogya haiM aise ve jIva eka sayaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! aiseM ve jIgha jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAtta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM, yahI yAta sUtrakArane 'sesaM taM ceca' isa sUtrapATha dvArA pragaTa kI haiM-- paryApta asaMjJI paMcendriya tiyAnika je jIva ratnaprabhA pRthvInA nArakamAM utpanna thavAne cagya banyA hoya che. te jaghanyathI dasa hajAra vR tivALA rayikamAM ane utkRSTathI popamanA asaMkhyAtamA bha : sthiti'vaamaa nayimApana thAya che. pharIthI gatamAsvAmI prabhune evuM'' vA! egasamayeNaM kevaiyA uvavajjati' maga. " 5-na thavAna yogya che, mevA ar ke thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe 'nArakomAM utpanna thavAne cagya evA .4 athavA me maya ra sudhI tyAM', . -sabhyAta mayA masa cyAta Burd thA ceva. mA sUtrapA 21 pragaTa 42 che.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAM ni0 385 tadeva - parimANa saMhananAvagAhanAsaMsthAnaleiyAdita ArabhyAnubandhAntaM sarvamapi pUrvavadeva jJAtavyam / pUrvA'pekSayA yadiha bailakSaNyaM taddarzayati 'navaraM' ityAdi, 'navaraM imAI tini jANatAI' navaram - kevalam imAni vakSyamANAni trINi nAnAkhAni pUrvApekSayA bhedaH sthalatraye ityarthaH, tadeva darzayati- 'Au' ityAdi, 'Au' ajjhavasANA aNubaMdho ya' AyuradhyavasAnAni anuvandhazva, AyuSi adhyavasAneSu anubandheca vailakSaNyam, meda iti tatra AyuSi vailakSaNyaM darzayati- 'jahannerNa' ityAdi, 'jahaneNaM hi aMtomuhutta' jaghanyena sthitirantarmuhUrtam 'ukko seNa tri aMtotaM' utkarSeNApi AyurantarmuhUrttameva jaghanyakAlasthitika paryAptA saMjJipazca ndriyayonikAnAm, adhyavasAnAni, darzayituM praznayannAha - ' tesi NaM' ityAdi, isameM unhoMne yaha kahA hai ki isa utpAda kathana se atirikta aura jo parimANa, saMhanana avagAhanA saMsthAna lezyA Adi anubandhAnta taka kA kathana hai vaha saba bhI pUrvokta jaisA hI jAnanA cAhiye, parantu usa kathana kI apekSA yahAM ke kathana meM jo bhinnatA hai vaha 'navaraM imAI'tinni NANattAI' vaha ina tIna sthAnoM meM hai - ' Au, ajjhavasANAM aNubaMdhoya 'eka AyusthAna meM, dvitIya adhyavasAnasthAna meM aura tRtIya anubandhasthAna meM' AyusthAna meM jo vailakSaNya hai-- use sUtrakAra ne 'jahaneNaM ThiI aMtomuddattaM' ukkoseNaM vi atomuhuttaM isa pATha dvArA prakaTa kiyA hai - yahAM Ayu jaghanya se antarmuharta kI aura utkRSTa se anta kI kahI hai| " adhyavasAna sthAnoM meM vilakSaNatA pragaTa karane ke liye praznottara rUpa se yaha Age kA kathana hai- gautama ne isa viSaya meM prabhu se aisA pUchA utpAta sUtranA kathanathI bhinna .bIjA je parimANu, sa'haeNnana, avagAhanA, sasthAna, lezyA, vigere anukhanya sudhInuM kathana che, te saghaLu pahelAM kahyA pramANe ja samajavu. paratu te kathananI apekSAe ahiMnA kathanamAM je phera 32 che, te 'navaraM imAi tinni NANattAI" mA sthAnAmA che. 'bhAu~, asANA, aNubaghA ya' me AyusthAnabhAM jIna adhyavasAna sthAnamA ane trIju anuSadha rathanamAM Ayu sthAnamAM je pheraphAra che, tene sUtrakAre ddatthiii aMto muhuttaM ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM' mA sUtrapATha dvArA pragaTa karela che arthAt Ayu jaghanyathI antarmuhUta' sudhInI che. ane utkRSTathI paNa antamuhUtanI che have adhyavasAnasthAmAM viSNupaNu khatAvavA mATe praznottararUpathI AgaLanu kathana kare che.-gautamasvAmIe A viSayamAM prabhune evuM pUchyuM che bha0 49
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUrya 'tesiNaM bhaMte ! jIvANa' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAm 'kevaiyA ajyavasANA pannattA' kiyanti adhyavasAnAni prajJaptAni ? goyamA !' he gautama ! asaMkhejjA ajyavasANA pannattA' asaMkhyAtAni adhyavasAnAni prajJaptAni-RthitAni, 'te meM bhaMte ! kiM pasatyA apamatthA tAni adhyavasAnAni khala bhadanta ! ki prazastAni aprazastAni veti praznaH / uttaramAha 'goyamA' he gautama ! 'No pasatyA' no mazastAni-na prazastabhAvasaMpannAni apitu 'apasasthA' aprazasta mAvasaMpannAni 'aNubandho aMgomuhuttaM' anuvandho'ntarmuhUrttamAtram 'sesaM taM ceva' zepam-etadAyuradhyatrahai-tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kevaDyA ajjhayamANA pannattA' he bhadanta ! jaghanya kAla kI sthiti vAle una paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJco ke adhyavasAna kitane hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA he gautama!' asaMkhejjA ajjhavasANA pannattA' una jIvoM ke adhyavasAna asaMkhyAna hote haiM aba gautama puna: prabhu se aisA pUchate haiM-te NaM bhNte| kiM pasasthA apasatthA' he bhadanta ! jo ve asaMkhyAta adhyavasAna sthAna jaghanya kAlakI sthitivAle una paryApta asaMjI paJcendriya tiyaMtroM ke hote haiM ve prazasta hote haiM ? yA aprazasta hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'yo pasatyA, apasatyA' ve prazasta nahIM hote haiM, aprazasta hote haiM, kyo ki asaMjJI kA jaghanya AyuSa antarmuhUrta kA hotA hai, isa kAraNa usake adhyaksAna sthAna aprazasta hote haiM AyuSa kI dIrgha sthiti meM hI adhyavasAna sthAnoM meM prazastatA aura aprazastatA sambhavita haiM, aNubaMdho aMnomuhutte' anu - tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kevaiyA ajjhavasANA pannattA' 7 bhagavan dhanya kALanI sthitivALA te paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMcAnA adhyavasAna TeanAya cha ? sA prazna uttaramai ye cha -'goyamA !' gautama ! 'asaMkhejjA ajjhavasANA paNNattA' te vAnA madhyasAna asa'. bhyAta ya che. zathI gautamasvAmI prabhune me pUche che 4-te Ne bhaMte ki pasatthA apasatthA' san 2 asaNyAta sadhyasAna sthAnI nya kALanI rithativALA te paryApta asaMjJI paMcendriya tiryajone hoya che, te prazasta hoya che? ke aprazasta hoya che ? A praznanA uttaramAM a De cha -'goyamA !! 3 gautama! No pasatthA apstthaa| te prazasta hotA nathI, aprazasta hoya che kemake asaMsInuM jaghanya AyuSya aMtarmuhUrtanu hoya che, te kAraNe tenA adhyavasAnasthAne aprazasta hoya che, AyuSane dIrgha sthitimAM ja adhyavasAna sthAnamAM
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaiyandrikA TIkA za034 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANA ni0 387 sAnAnubandhAtiriktaM parimANasaMhanAdikaM sarvamapi pUrvadeva jJAtAmiti se gaM bhaMte / sa khalu paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! prathamam 'jahanna kAlaTiie' jaghanyakAlasthitikA 'pajjattaprasannipaMciMdiyatirikkhajoNie' paryAptA'saMkSipazcandriyatiryagyoniko'bhavat, tadanantaraM mRtvA 'rayaNappabhAe puDhavIe neraie' ratnaprabhApRthivyAM nairathiko'bhUta, 'pugaravi pajjattAsannipacidiyatirikkhajoNietti' punarapi narakAniAmRtya paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaiti, evaM kameNa paraMparayA 'kevaiyaM kAlaM se vejjA' kiyantaM kAlaM tiryagyoni narakagati ca seveta, 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' "kiyatkAlaparyantam evaM krameNa gatyAgatI-gamanAgamane kuryAditi praznaH / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'bhavAde. seNaM' bhavAdezena-bhavaprakAreNa 'do bhavaggahaNAI dve bhavagrahaNe ekatra bhave paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyoniko dvitIye nArako narakAniHsRtaH san anantaratayA pandha yahAM antarmuhUrta kA hai 'sesaM taM ceva' ina tIna bhinnatAoM ke sivAya bAkI kA aura saba kathana parimANa sambandhI evaM saMhanana Adi pUrvokta jaisA hI hai / agha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-se NaM bhaMte ! 'jahannakAlahiie pajjattaprasannipaMciMdiyatirikkhajoNie rayaNappabhA0 jAva karejjA' he bhadanta / jaghanya kAlakI sthiti vAlA vaha paryApta asaMjJo paMcendriya tiyazca yadi marakara ratnaprabhA pRthivI kA narayika hotA hai aura phira se vahAM se nikala kara vaha punaH paryApta asaMjJI paJcandriyatiryazca hotA hai to isa sthiti meM vaha usa gati kA kabataka sevana karatA hai-kaba taka vaha gamanAgamana karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA / ' he gautama / 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhava prazastapA bhane sazasta samave che. 'annubNdhe| aMto muhutta' maliyAM bhanuma atabhuitanA cha. 'sesaM taM ceva' mAtra sinnatA ra mADIna bIju tamAma kathana pariNAma saMbaMdhI athavA saMhanana saMbaMdhInuM tamAma kathana pUrvokta pramANe ja che. tema samajavuM. va gautamasvAmI prasune se pUche che , 'se NaM bhaMte / jahannakAladiie pajjattabhasannipaci diyatirikkhajANie rayaNappabhA0 jAva karejA' sasa. vana jaghanya kALanI sthitivALe te paryApta asaMjJI paMcendraya tiya"ca je marIne rAnaprabhA pRthvIne narayika thAya ane pharI tyAMthI nIkaLIne te pharIthI paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca thAya te A sthitimAM te e gatinuM sevana kayAM sudhI karatA rahe che ? ane kayAM sudhI te gAmanA gamana avara112 42 cha ? yA praznanA uttaramA prabhu 40 ke 4-'gAyamA / gautama! bhavAdeseNaM do bhavagahaNAI' sanI apekSA te me sa sUcI mane 'kAlA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ phTaTa bhagavatIsUtre saMjJitvameva labhate na punarasaMjJitvam ato bhayameva bhaktIti / 'kAlAde seNa' kAlAdezena - kAlaprakAreNa kAlata ityarthaH, 'jahanneNaM dasavAmasammAI aMtomuttamanvahiyAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, 'ukkoseNaM' utkarpeNa 'palionamassa asaMkhejjahamAgaM aMtomuhuttamasahiyaM' palyopamasyAsaMkhyeyabhAgamantarmuhUrtAbhyadhikam antarmuhUrttAdidhikapalyopamasyAsaMrUpAta bhAgamityarthaH, 'evaiyaM kAlaM sevejnA' etAvatkaM kAlaM paryAptAsaMjJipazcendriya tiryaggatiM ca seveta tathA - 'evaiyaM kAlaM gaharAgaI karejjA' etAvatkAlaM gayAgatI - gamanAgamane kuryAditi 4 // 'jana kALa hizyapajjata asannipaMcidiyatirikkhajoNie gaM bhaMte !' jaghanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH 'jannakAlaTThiesa' jaghanyakAvasthitikeSu 'syaNappabhA puDhavi nera' ratnapamA pRthivI saMbandhinairayikeSu 'ucavajjita' utpattum, 'se rNaM kI apekSA se vaha do bhavagrahaNa taka aura' kAlAdeseNaM' kArakI apekSA se vaha 'janeNaM' jaghanyase' dasavAsa sahassAI atomuttamambhahiyAI' antarmuhUrtta adhika dasa hajAra varSa taka aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se ''palio massa asaMkhejjadbhAgaM tomusamambhahiyaM' antarmuhUrtta adhika payoma ke asaMkhyAtaveM bhAga taka gamanAgamana karatA hai-usa gati kA sevana karatA hai, do bhavagrahaNa sambandhI kathana Upara meM pragaTa 'kiyA jA cukA haiM aba gautama prabhu se pUchate haiM- 'jahannakAlaTThiya pajjatta asaMnnipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte' jaghanya kAla kI sthitivAlA paryApta asaMjJI paMcendriya tiryazca' 'je bhavie jaddannakAli ela, rayaNappa bhApuDhavineraiesa uvavajjisae jo jaghanyakAla kI sthiti vAle ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte / deseNaM' ajanI apekSA me te 'jahanneNa' dhanyathI 'dasavAsa saharasAI aMtomuhuttamavbhahiyAi' ma'tamuhUrta adhika isa Denjara varSa sudhI ane 'ukkoseNaM' atyuSTathI 'pali ovamassa asaMkhejjaibhAgaM ato muhuttamanmayAhii' antarbhuhUrtamadhi ysthaaasa`khyAtamA bhAga sudhI gamanAgamana kare che. arthAt te gatinuM sevana kare che--A pramANe e bhava sabadhI kathana karavAmAM Avyu che. pamanA have gItabhasvAmI alune bhevu' 'jahannakAlaTThiiya pajjaca asannipaMcidiyatiriktajAnie NaM bhave !' he lahanta dhanya ajanI sthitivAjA paryApta masaMjJI yathendriya tiryaya 'je bhavie jahannakAlaTThiiesa rayaNappabhApuDhatrine raie utratrajjittae' ? kutra dhanyagajanI sthitivAjA ratnaalA pRthvInA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAM ni0 386 bhaMte !' sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlahiiesu' kiyakAlasthiti keSu 'unavajjejjA' utpadheta he bhadanta ! yaH khalu jayanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJipaJcendriyatiyagyoniko jovo ratnaprabhAnarakapRthivISu nairayikatayotpattiyogyo vidyate sakriyatkAlasthitikanairayikenpadyate iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasanAsasahastaDhiema' jaghanyato dazavarSa sahasra sthitikeSu nairayikepUtpadyate 'ukkoseNa vi dasavAsasahassaTiiesu unavajjejnA' utkRSTato'pi dazavarSasahasrasthitikeSu utpadye, inyuttaram / 'teNe bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ubarajati' te jaghanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJipazcendriyajIvAH khalu bhadanta ! ekasamaye ekakevaiyakAlahiha esu uvavajjejjA' yaha he bhadanta / kitane kAlakI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? arthAt jo jaghanya kAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca ratnaprabhA pRthivI meM nairayika rUpase utpanna hone ke yogya hai vaha vahAM para kitane kAla kI sthiti vAle naira yikoM meM utpanna hotA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiN-'goymaa|' he gaunama !' jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu,' vaha jaghanya se jina nairayiko kI sthiti vahAM dasa hajAra varSa kI hai unameM utpanna hotA hai, aura ''ukkoseNaM vi dasavAsasahassaTiiesu uvavajjejjA' uskRSTa se bhI vaha jinakI daza hajAra varSa kI sthiti hai unameM utpanna hotA hai / aba gotama punaH prabhu se isa prakAra se pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA ega'samaeNaM kevaiyA uvavajjati' he bhainta! ve jaghanya kAla kI sthiti yima panna vAna yogya cha. se gaM bhate ! phevaiyakAladiirasu uvavajjejjA' he bhagavana te keTalA kALanI sthitivALA narayikamAM utpanna thAya che ? arthAta jaghayALanI sthitivALA paryApta apaMjJI paMcendriya tiryacajIva ratnaprabhA pRthvImAM narayikapaNAthI utpanna thavAne cagya hoya te tyAM keTalA kALanI sthitivALA nairayikamAM utpanna thAya che ? A praznanA utta2maa prabhu 47 cha - goyamA / ' he gautama I 'jahaNNeNa dasavAsa sahassadiiesu' jaghanyathI je nArakInI sthiti tyAM dasa hajAra varSanI hoya temAM te G4-1 thAya che. sana 'ukkoseNaM vi dasavAsasaharasaThiiesu uvavajejjA' Eg TathI paNa te jeonI sthiti dasa hajAra varSanI hoya teomAM utpanna thAya cha. zathI gItamasvAmI prabhune mA pramANe pUche cha. -'te NaM bhaMte jIvA egaH samaeNa kevaiyA uvavanjaMti' lagavana dhanya janI sthiti paryApta 1. saMjJI , pacendriya tinca ja eka samayamAM te narakAvAsamAM keTalA
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ bhagavatIsatra smin samaye tatra narakAvAse kiyanta utsaba te iti, anottaraM pUrvavaMdeva he gautama / te jI jaghanyana eko vA dvau cA trayo vA ekasmin samaye narakAvAse samutpadyante utkRSTatA saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ekasmin samaye ratnaprabhA narakAvAse samutpadyante ityuttaram enadeva darzayati- 'sesaM ityAdinA, 'sesa ceva' zeSam-utpAdaparimANAtiriktamuttaraM tadeva yadeva pUrva kathitam tadeva nAnya tato bhinnaM kimapi 'tAI ceva tinni NAgattAI tAnyeva trINi nAnAtvAni yAvat AyuSyAdhyavasAnAnubandheSu tadeva nAnAtvaM jJAtum yadito'vyahita pUrvatre kathitam, tathAhi-Ayurvipaye jaghanyotkRSTAmyAmAyurantamuhargamAtram asaMkhyAtAni adhyAsAnAni tAni no prazastAni apitu apazastAni anubandho'vAle paryApta asaMjJI paJcendriya tiryazca eka samaya meM usa narakAvAma meM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiMve vahAM eka samaya meM jaghanya se to eka yA do yA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN|' 'sesaM taM ceva tAI ceva tiNi NANattAI jAva' utpAta aura parimANa se atirikta aura saba kathana saMhanana dvAra meM, avagAhanA Adi dvAroM meM jaisA pahale kiyA gayA hai, vaisA hI jAnanA cAhiye, yahAM yadi usa pUrvokta kathana se koI bhinnatA hai to vaha kevala Ayu, adhyavasAya aura anubandha ina tIna dvAroM meM hai, ina tIna dvAroM meM jo bhinnatA hai usa sambandha meM kathana apavahita pUrva sUtra meM prakaTa kara diyA gayA hai jase-Ayu, jaghanya aura utkRSTa se annaharta pramANa hai adhyavasAya asaMkhya hote haiM, ve prazasta nahIM hote haiM kintu utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che keteo tyAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che, ana kRSTathI saNyAta athavA asaNyAta satpanna thAya che. 'sesaM taM ceva' utpAta ane parimANa zivAyanuM bIju tamAma kathana, saMhanana dvAramAM ane avagAhanA vigere dvAramAM pahelAM je pramANe karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe samajavuM. ahiyAM te pUrvokta kathanamAM je kAMI judApaNa hoya to te kevaLa Ayu. adhyavasAna, ane anubandha A traNa dvAramAM che. A traNa dvArAmAM je bhinapaNuM che te AnI pahelAnA sUtramAM pragaTa karela che jemake-Ayu, jaghanya ane utkRSTathI aMtarmahata pramANa che. adhyavasAna, asaMkhya hoya che, te prazasta he tA nathI paNa aprazasta hoya che. anubaMdha aMtamuhUrta ma tra hoya che. A zivAya * utpAda, parimANu, sahanana, vigere badhAnuM kathana pUrva prakaraNamAM je pramANe
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyasandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyakAlasthitikanairayikANAM ni0 391 ntarmuhUrtamAtrameva' etadbhinnamutpAdaparimANasaMhananAdikaM sarvamapi pUrvapakaraNa kathitameva jJAtavyam, kiyatparyantamityAha-'jAba' yAvat 'se NaM bhaMte !' ityAdi sevanAgatyAgatisUtraparyantamiti, tadevAha-'se Na bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'jahannakAlahiiyapajjattabhamani paMciMdiyatirikkhajoNie' jaghana kAlasthitikaparyAptAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikaH prathamam tadanantaraM tato mRtvA 'jahannakAlaThiie rayaNa. ppamApuDhavIe neraie' jaghanyakAlasthitikaratnapabhApRyavInarayi ko'bhUt 'puNaravijahanakAla TizyapajjattA'sanipaMciMdiyatirikkhajoNietti' punarapi narakAni mRtya jayanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonika iti-evaM krameNa kriyatkAlaparyantam jaghannasthitiparyAptAsaMjJipaJcendriyatiryaggati seveta kiyatkAlaaprazasta hote haiM, anubandha antamuttamAtra hotA hai, inase bhinna utpAda, parimANa, saMhanana Adi sapakA kathana pUrva prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye, aura yaha sevanA gatyAgati sUtra taka yahAM grahaNa karanA cAhiye, yahI bAta Age ke sUtrapATha dvArA sUtrakAra ne prakaTa kI hai-se NaM bhaMte! jahannakAlaTThiya pajjatta asanipaMcidiyatirikkhajoNie jahannakAlaThiAya rayaNappabhApuDhavIe neraie' puNaravi jahannakAlaTThiAya pajjattA'mantripaMciMdiyatirikkha. joNietti' gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! vaha jaghanya kAlakI sthiti vAlA paryAsa asaMjJI paJcendriya tiryazca marakara yadi jaghanya kAla kI sthiti vAle ratnaprabhApRthivI ke nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai aura punaH vahAM se marakara-nikalakara vaha jaghanya vAla kI sthitivAlA paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca ho jAtA hai-isa krama se vaha kitane kAlatakatiyaJca gati meM aura narakagati meM gamana kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANe samajavuM. ane te gati ane Agati sudhI ahiyAM grahaNa karavuM joIe. ane eja vAta A AgaLanA sUtrapAThadvArA sUtrAre pragaTa 42 cha 'se NaM bhaMte ! jahannakAla diiyapajjattaasannipacidiya tirikkhajoNie, jahannakAladviiyarayaNappabhA puDhavIe neraie' gautamasvAmI A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che ke- he bhagavana jaghanya kALanI sthiti vALa te paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca marIne je jaghanya kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA riyikamAM utpanna thAya ane pharIthI tyAMthI marIne arthI nIkaLIne te jaghanya kALanI sthitivALA paryApta asaMjJI pacendriya tiryaMca thaI jAya te A kramathI te keTalA kALa sudhI tiryaMca gatimAM
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagavatIstre paryantaM ca tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamanaM karoti ? iti praznaH bhagavAnAha'goyamA' he gautama ] 'bhavAdeseNa do bhavagAhaNAI' bhavAdezena-bhavamakAreNa dve bhavagrahaNe bhavataH, ekasmin bhave tiryagyonikastadanantaram tato mRtvA nAraka gatirUpaM dvitIyaM bhavaM prApnoti, tato narakAniHsRtyAvazyameva saMhitaM labhate na punarasaMjJitvamato bhavadvayameva, ityAzayenaiva kathitam, 'do bhavaggahaNAI' iti / 'kAlAdeseNa kAlAdezena kAlapakAreNa kAlata ityarthaH 'jahanneNaM dasavAsasasaha ssAI aMtomuhuttamabhahiyAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni - antarmuhAdhika dazasahasra varSANi 'ukkoseNa vi dasavAsasahassAI aMtomuhutamanbhahiyAI' utkRSTato'pi dazavarSa sahasrANi antarmuhartAbhyakAni 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvatkAlam-uparoktapadarzitakAlaM yAvat niryagyonikagati nArakagati ca seveta tathA-'ecaiyaM kAlaM gairAgaI karejA' etAvantaM kAlaM gatyAgato kuryAt iti 5 / 'jahannakAla diiya pajjata asannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte'. aura Agamana karatA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! vaha 'bhavAdeseNaM do bhavagahaNAI' bhava kI apekSA vaha do bhava grahaNa taka gamanAgamana karatA hai aura 'kAlA deseNa' kAla kI apekSA se 'jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhatta manabhahiyAI' vaha jaghanya se antamuharta adhika dasa hajAra varSa taka gamanAgamana karatA hai aura utkRSTa se bhI 'dasavAsasahassAiM aMtomuhattamanbhahiyAI' antamuharta adhika daza hajAra varSa taka gamanAgamana karatA hai, usa-narakagati aura tiyazcagati kA sevana karatA hai aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jahannakAlahilyapajjatta apsani paMciMdiya ane naraka gatimAM gamana ane Agamana karatA rahe che? A praznanA uttaramAM gautamasvAbhIma prabhu 33- goyamA! 7 gautama! ta 'bhavAdeseNa dobhavagAhaNAI' bhanI apekSA.me apa' sudhI gamanA-gamana 43 che. bhane 'kAlA seNaM' janA apekSA 'jahaNaM dasavAsa sahassAI atomuhuttamamahiyAI' te jaghanyathI aMtarmuhUrva adhika dasa hajAra varSa sudhI gamanAgamana-avarajavara parecha mana thI 5 'dasavAsasahassAI satomuttamamahiyAi' ma ta - -hUrta adhika dasa hajAra varSa sudhI gamanA gamana-avara javara-kare che arthAt te naraka gati ane tiryaMca ganinuM sevana kare che. va gautamasvAmI prasune me pUche che |-'jhnnkaalttttiypjjtt sanni pacidiyatirikkhajoNie NaM bhate !' usasavana dhanya 17nI sthitiyANA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 393 jayanyakAlasthitikaparyAptAsaM jJe pazcendriyatiryagyonikA khaca bhadanta ! 'je bhavie' yo bhanyo yogyaH 'ukomakAlaTiiesa' utkarSakAlasthitikeSu 'rayaNa ppamApuDhavi neraiesa' ratnapramA pRthivIsaMbandhi nairayikeSu 'uvavajjittae' utpattum .'se NaM bhaMte' sa:-jaghanyakAlasthitikaparyAptAsaMjJindriyatiryagyoniko ya utkRSTakAla sthitikaratnaprabhAnArakeplattiyogyo vidyate sa khalu bhadanta ? 'kevaiyakAlahiiesu' kiyakAlasthitikeSu nairayikeSu 'upanjenA. utpadyeneti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanne jaghanyena paliovamassa asaMkhennaibhAgaDiesu upabanjenA' palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthitikeSu nairapikavRtpadheta 'uko seNa vi pali povamassa apaMkhejjaibhAgaTiiemu' utkarSeNApi palyopamasyAsaMkhyAta. tirikkhajoNie NaM bhaMte !' he bhadanta ! jaghanya kAla kI sthiti bAlA paryApta asaMjJI paJcandriya jIva 'je bhavie ukkosakAlahiiessu rayaNa'ppamA puDhavIneraIesu' jo utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA pRthivIke nairayiko meM 'upavajjittae' utpanna hone ke yogya hai 'seNaM bhaMte ! vaha 'kevaiyakAlahihaesa upavajejA' kitane kAla kI sthiti vAle nairayiko -meM utpanna hotA hai ? arthAt jo asaMjJI paryAsa pazcendriya tiryaJca ki jisakI Aya jaghanya hai yadi utkRSTa sthiti vAle prathama pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hone yogya ho to vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! 'jahanneNaM paliovamasla asaMkhejjaha' vaha jaghanya se palyopama ke asaM. khyAtave bhAgapramANa sthiti vAle nairapikoM meM utpanna hotA hai aura / 'ukkoseNa vi0' utkRSTa se bhI palyApama ke asaMkhyAtave bhAga pramANa yAta masakI payandriya 27 je 'bhavie ukomakAlaDhiiesu rayaNappamA puDhavIneraiesu avajjitae' Gree sthitivAra 2namA pRthvInA nayimA G4-1 thAne yogya bhanyA hAya che. 'se NaM bhaMte ! 3 bhagavAn ta 'phevaiyakAladiiemu uvavajjejjA'en janI sthitivANA nevimA 64-1 thAya che ? arthAta je asaMrI paryApta paMcendriya tirthanca ke jenI Ayu jaghanya kALanI che je te utkRSTa sthitivALA pahelI pRthvInA nArakiomAM utpanna thavAne cagya hoya te te keTalA kALanI sthitivALA nairayikamAM utpanna thAya cha 1 mA prazna uttarabhA' cha -'gAyamA! jahanneNaM paliovamassa asakhejjai.' dhanyathA ta pakSyApana asabhyAta lAn prabhASya sthitivANA naiyimA pana thAya che bhane 'uskosepA vi0' TithA 544 bha0 50
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre bhAgasthiti keSu nairapikeSu 'upavajjejjA' utpadyeta sa paryAptA'saMjJitiryagyonika iti / 'te NaM bhave ! jIvA' te-paryAptA'paMjJipaJcendriyatiryagyonikAH khalu bhadanta / jIvAH ekasmin samaye kiyanta utpadyante iti praznaH / uttaramAha-'avase saMta ceva avazeSa sarva dvArajAtaM nairayikadvitIyamUtroktavadeva he gautama ! jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA te jIvAH ekasmin samaye utpadyante utkRSTataH saMkhyAtA vA te asaMkhyAtanIvA ekasamaye samutpadyante ityaadhuttrm| 'tAI cetra tinni NANattAI tAnyeva ca trINi nAnAtvAni yAvat 'Au anjhavasANaM aNubaMdho ya' AyuradhyavasAMnamana. badhazceti eteSu trivetra pUrvApekSayA vailakSaNyamavagantavyam tathAhi-sthitistu. jaghanyotkRSTAbhyAm antarmuhUrtamAtrameva jaghanyasthite rasaMjJino'dhikRtatvAt sthiti vAle nairathikoM meM utpanna hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te Na bhaMte ! jIvA' he bhadanta ! ve paryApta asaMjJI pazcendriya tiyagyonika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM kahate haiM-'avalesaM taM ceva' he gautama parimANa Adi avaziSTa sabadvAra nairayikoM ke dvitIya sUtra ke kathana ke anusAra jAna lenAcAhiye, aise ve jIva jaghanya se eka samaya meM eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka utpanna hote haiN| 'tAI ceva tinni NANattAI jAva' yahAM para ina tIna dvAroM ko lekara pUrvokta kathana ke sAtha bhinnatA hai, ve tIna dvAra Ayu, adhyavasAya aura anubandha haiM / sthiti yahAM para jaghanya aura utkRSTa antarmuharta kI hai, kyoMki asaMjJI jIvoM kI yahAM jaghanya sthiti hI hotI hai, adhyavasAya sthAna antarmuhUrta mAtra sthiti hone ke kAraNa - palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANu rithativALA nirayimAM utpana thaya che. va gautamasvAmI prabhune me pUche che 4- te NaM bhaMte ! jIvA' hai bhagavana paryApta asaMjJI paMcendriya tiyAnika evA che je eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu teone kahe che ke 'avasesaM taM ceva' gItama! pUrvarita 4thana anusAra mevA / me samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che. ane GetthA sajyAta mayA madhyAta sudhI 64nna thAya che. 'tAI ceva tinna NANattAI' mADiyAM mApa dvArA varSa pUrvarita thanayI minnA che. te traNa dvAre AyudvAra, adhyavasAna dvA2, ane anubaMdhadvAra che, ahiyAM jaghanya ane utkRSTa sthiti attamuhUrtanI che kema ke asaMgI nI jaghanya sthiti ja hoya che, athavasAna sthAna aMtarmuhUrta mAtra
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 su04 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 395 adhyavasAnasthAnAni amazastAnyeva antarmuhUrttamAtrasthitikatvAt dIrghasthite vividhAnyapi adhyavasAyasthAnAni saMbhavanti kAlasya vahutvAt / anuvandhazca sthitisamAna eveti / kiyatparyantaM tAni nAnAtvAnItyAha-'jAva' yAvat 'se NaM bhaMte' ityAdi sevanA gatyAgatistraparyantamiti / tadevAha-'se Na bhaMte' ityAdi / 'se gaM bhaMte' sa khalu bhadanta / 'jahana kAladviiyapajjattamapannipaMcidiyatirikkha. jogie' jaghanyakAlasthitikaH paryAptAsaMjJipazcendriyatiryayonikA prathamam tatazca tato mRtvA 'ukkosakAladviiyarayaNappabhApuDhavineraie' utkarSa kAlasthitikaratnapabhAnArakapRthivI sambandhinairayiko jAtA, tadanantaraM tasmAt nArakasthAnAt viniAmRtya 'pugaravi jahannakAlaTThiyapajattabhasannipaMciMdiyatirikkhajoNie' punarapi jaghanyakAlasthitikaparyAtAsaMjJipaJcendriyatiryagyoniko'bhavat 'tti' iti-evaM yahAM aprazasta hI hote haiN| dIghasthiti meM hI donoM prakAra ke adhyavasAya sthAna hote haiM kyoMki vahAM para kAla kI bahuttA hotI hai, tathA anubandha bhI yahAM sthiti ke jaisA hI hotA hai, pUrvokta jaisA yaha saba kathana sevanA evaM gati Agati sUtra taka grahaNa karanA cAhiye, yahI bAta sUtrakAra 'se NaM bhaMte !' jahannakAlaTThiyapajjattaasanni paMcidiyatirikkhajoNie' ityAdi praznottara rUpa kathana dvArA prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! vaha jaghanya kAla kI sthitivAlA paryApta asaMjJIpaJcendriyatiryagyonika jIva marakara yadi 'ukkosakAladviAya rayaNappabhApuDhavi0' utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA pRthavI ke nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai aura phira vahAM se nikala kara vaha punaH jaghanya kAla kI sthiti vAlA paryApta sthitivALuM hovAne kAraNe ahiyAM aprazasta ja hoya che dIrghasthitimAM ja ane prakAranA adhyavasAna sthAna hoya che. kemake tyAM kALanuM adhikapaNuM hoya che. ane anubaMdha paNa sthiti-pramANe ja hoya che. pahelAM kahyA pramANenuM A tamAma kathana sevana ane gati Agati sUtra sudhI grahaNa karavuM naye. me pAta sUtrAre 'seNaM bhave ! jahannakAlaThThiiyapajjatta-asanni paMciMdiyatirikkhajANie' tyA praznottara 354thana dvArA pragaTa yu chAmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-he bhagavana jaghanyakALanI sthitivALo te paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca nIvALo jIva marIne ne 'ukosakAlachiiyarayaNappabhA puDhavI.' ge sthitivANA 2namA vinA racikemAM utpanna thaI jAya ane te pachI tyAMthI nIkaLIne te pharIthI ja.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIyo krameNa 'kevaiyaM kAlaM se vejjA' kiyakAlaparyantaM tiryagati nArakagatiM ca seveta tathA 'kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' kiyakAlaparyantaM gatyAganI kuryAditi. praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'mavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhavAdezena -bhavamakAreNa dve bhavagrahaNe-bhavadvayagrahaNam prathamabhavetu jaghanyakAlasthitika paryAptAsaMkSipazcendriyatiryagyonika stato dvitIye nArakAve nArako jAtastato narakAbhiH mRtyAvazyameva saMzitvaM labhate natvasaMjJitvamiti bhavadvayameva bhvtiiti| 'kAlAdeseNa' kAlAdezena-kAlaprakAreNa kAlata ityarthaH 'jahanneNa paliyaovamassaasaMkhenjahabhAgaM aMtomuhuttamabhahiya' jaghanyena palyopamasya asaMkhyeya. bhAgamantarmuhUrtamabhyadhikam-antarmuhUrtAdhikam palpopamasyAsaMkhyeyabhAgamityarthaH / 'ukko seNa vi palibhovamassa asaMkhemjAmAgaM aMtomuhuttamabhaDiyaM' utkarSeNApi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgamantarmuhartA yadhikam antarmuhurtA. asaMjJI pacendriya tiryaJca ho jAtA hai-no vaha isa krama se kaya taka usagati kA-tiryaggati kA aura nAraka gati kA sevana karatA rahatA hai-kaba taka gati Agati karatA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA " he gautama ! 'bhavAdeserNa do bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA vaha do bhavoM ko grahaNa karane taka gamanAgamana karatA hai aura 'kAlAdeseja' kAla kI apekSA se vaha 'jahanneNaM paliovamassa asaMkhejjAibhAgaM aMtomuttamam bhahiyaM' jaghanya se to eka antarmuharta adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka gamanAgamana karatA hai aura 'ukkoseNaM vi paliovamasta asaMkhejjahabhAga aNtomuttmnyakALanI sthitivALA paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca thaI jAya che te AkramathI kayAM sudhI te gatinuM eTale ke tiryaMca gatinuM ane nArakagatinuM calana karato rahe che ? ane kyAM sudhI gati-ane Agati-AvavuM javuM 4ratA 2 cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 43 cha -'gAyamA ! gItamA 'bhavAdeseNaM dA bhavaggahaNAI' sapanA apekSA te me bhavAna a BRai adhA gamanAgamana-ma12 12 4re che. ane, 'kAlAdeseNaM' ajanI apekSA a 'jahanne NaM paliovamassa asaMkhejjahabhAga aMtomuhuttamabhahiya' dhanyathA yaha " aMtamuharta adhika palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI gamanAgamanam12 112 42 che. mane 'ukkoNa vi palibhovamassa asaMkhejjaibhAgaM aMto
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyabandrikA TIkA za024 u.1 104 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 397 dhilyopamasyAsaMkhyAtabhAgamityarthaH / 'evaiyaM kAlaM jAna karejA' etAva kAlaM yAvatkut, atra yAvatpadAt etAvatkAlaM tiryagrgAta nArakagatiM ca seveta tathA-etavantameva kAlaM ga-yAgatI-gamanAgamane ca kurzaditi sarva saMgRhayate 6 / 'ukosakAlATipajjasamapanni paMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte' utkarSa kAlasthitikaparyAzApaMkSipaJcendriyatiyagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhvy| yogyaH / 'rayaNappabhA puDhavIneraiemu uvavajjittae' ratnaprabhA pRthivI nairayi keSu upapattum / 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevayakAla jAva' kiyatkAlasthiti keSu nairayikeSu 'uvavajjejjA' utpadyata samutpatti0 labheta iti prshnH| bhagavAnAha'goyamA / he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu' jaghanyena dazavarSa sahasra sthitikeSu narayikeSu 'uvavajjejnA' utpadheta 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhe bhahiyaM utkRSTa se bhI antarmuharta adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka 'evayaM kAlaM jAva karejjA' itanekAlataka tiryaggati aura nArakagatikA sevana karatA hai aura itanehI kAlataka unameM gamanAgamana karatA hai 'ukkosakAlahilyapajjattaasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! he bhadanta ! jo paryApta asaMjJI pacendriya tiryaJca uskRSTa kAla kI sthiti ghAlA hai aura 'je avie rayaNappabhA puDhavI neraiesu uvavajjittae se bhaMte !' ratnaprabhA pRthvI ke narayiko meM utpanna hone ke yogya haiM aisA vaha jIva 'kevaiyakAla jAva uvavajjejjA' 'kitane kAla kI sthiti vAle nairapikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu0' he gautama! vaha jabase daza hajAra varSe kI sthiti vAle muhuttamammahiyaM' thI 565 matabhuta aghi pakSyA5manA asabhyAtamA bhAga sudhI 'evaiya kAla jAva karejjA' mAra saya ta titi bhane nArakagatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI tiryagati ane nAragatimA gamanAgamana re cha. ukosakolachiiyapajjatta asanni paMciMdiyatirikkhajoNipaNaM bhaMte 10 sAvana paryApta sazI 5thendriya tiyaya re 71 Grge panI sthitivANA cha, mana 'je bhavie rayaNappabhA puDhavi narahaesu uvavajjittae' se NaM bhaMte / ratnamA pRthvInA nayimA erurna yAne bhAgya khAya mevAta 71 'kevaiyakAla. jAva ujjejA' 8 // 47nI rithativALA narayikamAM utpanna ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAbhAna cha geNaM dasavAsasahassaTiiemaH' *
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 bhagavatI jjaibhAga haiesa uvavajjejjA' utkarpaNa palpopamasyAyaMkhyeyabhAgasthitikeyu utpadheta iti / 'te NaM bhane / jIvA egasamaraNaM kevaiyA ujjati te-utkRSTakArasthitikaparyAptAsaMkSipaJcandriyatiryagyonikAH jIvAH ekasamayena ekasmin samaye kiyanta utpapante iti praznaH / uttaramAha-'ava sesaM jahetra ohiyagamaeNaM vaheva aNugaMtavvaM' avazeSa yathaiva audhi rugamana tathaivAnu gantavyam samAnyajIvaprakaraNe yathA kathitam tathaiva sarvam anugantavyamihApi jJAtavyam / 'navaraM imAI doni NANattAI' navaram-kevalam hame dve eva nAnAtve pUrvApekSayA vailakSaNyaM sthaladvaye eva jJAnavyam, tadeva darzayati-'ThiI jahanneNaM putrakoDI' sthitighanyena pUrvakoTiH 'ukoseNa vi puSakoDI' utkarSeNApi pUrvakoTireva, 'evaM aNuvaMyo vi' evamnairayikoM meM utpanna hotA hai, aura 'ukoseNaM paliovamassa asaMkhejjaha jAva uvavajjejjA' utkarSa se palpopama ke asaMkhyAta veM bhAgasthitivAle nairayiko meM utpanna hotA hai 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavajjaMti' he bhadanta ! utkRSTa kAla kI sthiti vAle paryApta asaMjJI paJcandriya tiryaJca jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'avasesa jaheva ohiyagamaeNaM taheva aNugaMtavaM' he gautama | isa viSaya meM ora samasta vaktavyatA sAmAnya pATha meM kahe anusAra hI jAnanI cAhiye / 'navaraM0' parantu 'imAI do noNattAI' ye do nAnAtva hai-sthiti ? evaM anubandha 2 / inake viSaya meM jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-"ThiI jahanneNaM puncakoDI ukkoseNa vi puncakoDI' sthiti jaghanya aura utkRSTa se pUrvakoTi vaSa nyathI isa M2 panI sthitivAda nayimA bhane, 'sakkoseNa vi palioSamassa asaMkhegjada jAva uvavajjejjA' EthI para isa tara panI sthitivAmA nayimA -thAya che 'te NaM bhate ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti' sApana aSTa janI sthitivANA paryAta masI payandriya tiya"ca jIva eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha -'avasesaM jaheva ohiyagamaeNaM taheva aNugaMtavvaM gautama A viSayamAM bIjU tamAma kathana sAmAnya pAThamAM kahyA pramANe samajavuM. 'navaraM0' paratu 'ima I do nANattAI' mA me bhinnatA cha. sthiti 1 bhane anabaMdha 2 e enA viSayamAM je vizeSapaNu che. te A pramANe che. ThiI jahaNNeNaM puvvakoDI ukkoseNa vi pucakoDI' sthiti nyi bhane SeavethA pUrva Ti varSanI che tathA 'eva aNubadho vi' anumaya para na pramANe che. anubaMdhathI laI AvIne utpana thatA nathI. ahi sudhInuM kathana
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0 24 u0 1 sU04 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 399 sthitivadena anubandho'pi jJAtavyaH 'avasesaM taM ceva' avazeSa - sthityanubandhabhinnaM sarvamapi utpAdaparimAga saMhananAdikaM tadeva - pUrvavadeva jJAtavyamiti / ' se NaM maMte' sa ukRSTa kAlasthitikaH khalu bhadanta ! 'ukosakAlaDiyapajjata masannipaMcidiyatirikkhajoNie' utkRSTakAla sthitika paryAptAsaMjJipaJcendriyavigyonikaH prathamam data stato mRtvA 'raNabhApuDhavineraie' ratnaprabhAnArakapRthivIsambadhinairayiko jAtaH, ' gets tatte paMvidiyatirikakhajogie' punarapi narakAnniHsRtya utkarSa kAla sthitikaparyAptA saMjJipaJcendriya tiryagyoniko'bhUt 'ti iti evaM prakAreNa 'hari kAlaM sevejjA' kiyatkAlaparyantaM tiryaggati nArakagati ca seveta tathA - 'keraiyaM kAlaM gaharAgaI karejjA' kiyatkAlaparyantaM gatyAgatI - gamanAgamane kI hai tathA 'evaM aNubaMdho vi' anubandha bhI isI prakAra hai / 'avase saM taM ceva' sthitidvAra aura anubandhadvAra ina dvAroM se bhinna jo utpAdadvAra, parimANa dvAra, aura saMhanana Adi dvAra haiM ve saba pUrvokta jaise hI haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'se NaM bhate / ukkosakAla haya pajjattama sannipaMcidipatirikkhajoNie' he bhadanta ! vaha utkRSTa kAla kI sthitivAlA asaMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva yadi usa apanI gRhIta paryAya se marakara 'rayaNaSpamA puDhavineraie' ratnaprabhA pRthivI kA nairayika ho jAtA hai 'puNaravi kosalae paMcidiyatirikkhajoNie' aura phira vahAM se nikala kara vaha utkRSTa kAla kI sthitivAlA paMcendriyatiryazca ho jAtA hai, to vaha isa prakAra se kinane kAla taka tiryaggati aura narakagati kA sevana karatA hai aura isa prakAra se vaha kaba taka gamanAgamana kiyA pAzu me abhAge che - 'avasesaM ta' ceva' sthitidvAra bhane anubaMdha dvArAthI judA je utpAdadvAra, pariNAma dvAra, ane sahanana vigere dvArA che, te tamAma pUrvakti--pahelA kahyA pramANeja che. Dave gautamasvAmI alune yevu che che !-' se NaM bhaMte ! ukkosakAlaTThiiyapajjattaasannipa ciM'diyatirikkhajoNie' he lagavan utkRSTa ajanI sthiti vaLe te asa`jJI pacendriya tiya carcAnivALA jIva pAte grahaNa karela te paryAyathI bharIne 'zyaNappabhA puDhavineraie' ratnaprabhA pRthvIneo nairathi thardha laya 'kAlaTThie pacidiyatirikkhajoNie' te pachI tyAMthI nIkaLIne te utkRSTa kALanI sthitivALA pacendriya tiyA~ca thaI jAya che. tA te AvI rIte keTalA kALa sudhI tiya ca gati ane nAraka gatinu sevana kare che ? ane AvI rIte te karyAM sudhI gamanAgamana-avara javara karyAM
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsutre ca kuryAditi praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama | 'bhavAdeseNaM do bhagada 'NAI' bhavAdezena - bhakkAreNa dve bhagrahaNe - bhavadvayagrahaNam 'kAlA deseNaM' kAlA - dezena - kAlaprakAreNa kAlata ityarthaH, 'jahandeNaM punnakoDI damahiM nAmasahasse hiM amahiyA' jaghanyena pUrva koTi dazabhirvarpa sahakhevadhikA 'ukkoseNaM paliova massa asaMkhejjAimArga' utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam 'puNtrako DIe ama hiyaM' pUrva koTayAbhyadhikam pUrvakoTayadhikapalyopamasyAsaMkhyeyabhAgaparyantamityarthaH 'evaiyaM jAva karejjA' etAvatkaM yAvat kuryAt etAvatkaM yAvat etAvatkaM kAlaM tiryaggati nArakagati ca seveta tathA - etAvadeva kAlaparyantaM gatyAgatI - gamanA gamane kuryAdinibhAvaH // 7) 'ukosakA laDiya ejjattamasannipacidiyatirika va joNie NaM maMte' utkRSTakAlasthitika paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu karatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-- 'goyamA / ' he gautama | 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM puJcakoDI dasahi vAsamahassehi amahiyA' bhava kI apekSA vaha do bhavoM taka * aura kAla kI apekSA jaghanya se daza hajAra varSa se adhika eka pUrva - koTi taka evaM 'ukko seNaM paliomassa asaMkhejjaibhAgaM puNtrako DIe 'amahiyaM' utkRSTa se pUrva koTi adhika palyopama ke asaMkhyAtave bhAga taka gamanAgamana karatA rahatA hai| isa prakAra vaha 'evaiyaM jAva karejjA' itane kAlataka niryaggati aura naraka gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha gamanAgamana karatA hai 7, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ukko kAlaTThiyapajjantta asannipacidiyatirikkha'jogie NaM bhaMte' he bhadanta ? jo asaMjJI paJcendriya paryApta tiryaJca 400 42 he ? yA praznanA uttaramA anu che - 'goyamA !' he gautama! bhavA deseNaM dA bhavaggahaNAI kAlAdiseNaM jaddanneNaM puNvakeADI dasahi vAsa saharasehi abha hiyA' bhavanI apekSAo te me latra sudhI ne bhajanI apekSAo dhanyathI isa innara vaSathI adhika U pUrva aTi sudhI ane 'ukkoseNaM palio | massa asaMkhejjaibhAgaM puvvAhI' ra anmahiyaM' utsRSTathI pUrva aTi adhika yahayoya manA asakhyAtamA bhAga sudhI gamanA gamana-avara javara karatA rahe che bhArIte te " evaiyaM jAva karejjA' bheTalA Aja sudhI tiryaya gati bhane naraka gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI gamanA gamana-avara 0412 4re che. huve gautamasvAmI alune bhetuM pUche ye hai- 'ukosakA laTThiyapajjanta anipaci' diyatirikkhajoNie' he bhagavan asaMjJI pathendriya paryApta
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 401 bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH-yogyaH 'jahannakAla Tiiemu rayaNappabhApuDhacI neraiesu' jaghanyakAlasthitikaratnapramApRthivIsaMvandhinairapikeSu 'ujavajjittae' upapattum 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevaiya kAla0 jAva' kiyatkAlasthitikeSu nairayikeSu 'ubarajjejjA' utpadheta iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' he gautama! 'jahanneNaM dasavAsahassa iiesu' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikeSu utpadheta ityagrimeNa saMbandhaH, 'ukoseNa vi' utkarSeNApi 'dasavAsasahassaTiiesu' dazavarSa sahasrasthiti ke pu nairayikeSu 'uvavajjejjA' utpadheta iti / te gaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanto narakAvAse samutpadhante iti prshnH| uttaramAha-'sesaM taM ceva jahA sattamagamae' zeSa tadeva utkRSTa kAla kI sthiti vAlA hai aura vaha 'je bhavie jahanakAlaDiiesu rayaNappabhA puDhavIneraiessu upajijattae' jaghanya kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA pRthivI ke narayikoM meM utpanna hone ke yogya hai, to aisA vaha tiyazca jIva 'kevaiya0 kAla. jAva' phinane kAla kI sthitivAle nairapikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA !jahanneNa dasavAsasahassaTiesu' he gautama ! vaha una nairayikoM meM utpanna hotA hai ki jinakI jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti hai, aura 'ukkoseNaM vi dasavAsasahassaTiiessu utkRSTa se bhI jinakI sthiti 10000 varSa kI hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te Na bhaMte ! jIvA0' he bhadanta / aise ve jIva eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ?-isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sesaM taM ceva jahA sattamagamae' he gautama ! savA 2 tiya - Gree anI sthitivANI cha, sanata jahannakAladiiesa rayaNappabhApuDhavIneraiesu uvavajjittae' dhanya janI sthitivANA pramA pRthvInA nai vikemAM utpanna thavAne yogya che, evuM te tiryaMca chava 'kevaiya0 kAla. jAva' ITAnI thitivANA nayimA 64-1 thAya cha 1 mA prshnn| ttaramA gItabhasvAmIna 43 cha8-'goyamA ' jahanneNaM dasavAsasahassadviiesu' gautama! tase naiyibhai Grpanna thAya che renI sthiti dhanyathI za M2 vI 2. bhane 'ukoseNaM vi dasavAsasahassa. dviiesu' TathI 55 remanI sthiti 10000 sa 2 panI che. va gautamasvAmI prasuna me pUche che -'te NaM bhate jIvA0' sasa. van evA te jIve eka samaya: tyAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA - uttaramA prabhu ke cha -'sesa ta ceva jahA sattamagamae' gautama! mA bha0 51
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre 402 yathA saptamagamake vosvyahitapUrva prakaraNe yathA kathitaM tathaiva ihApi vaktavyam he gautama ! jaghanyataeko vA dvau vA trayo vA samutpadyante utkRSTata ekasmin samaye saMkhyAtA yA asaMkhyAtA vA samutpadyante iti / evaM saptamagama pradarzitaudhikaprakaraNe yathA saMhananA'vagAhana saMsthAnAdayaH kathitAste sarve tathaivehApi vaktavyA iti / 'se NaM bhaMte / ' sa khalu bhadanta ! ' ukkosakAla hAyapajjatta asannipaMcidiyatirikkhajogie' utkRTakAla sthitikaparyAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH mathamojAtaH, tadanantaraM tiryagyonito mRtvA 'jahannakAla dviyarayaNappabhApuDhavinera isa sambandha meM aura bhI saca kathana anuvandhataka 7veM gamaka meM kahe anusAra jAnanA cAhiye, arthAt isase avyavadita jo pUrva prakaraNa hai usa prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kaha lenA cAhiye, tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jaghanya se eka athavA do athavA tIna nairayika vahAM utpanna hote haiM aura utkRSTa se eka samaya meM saMkhyAta athavA asaMkhyAta nairayika vahAM utpanna hote haiM / isI prakAra se sAtaveM gamaka meM pradarzita audhika prakaraNa meM jisaprakAra se saMhanana avagAhanA, saMsthAna, AdidvAra kahe gaye haiM ve saba usI prakAra se yahAM para bhI kahalenA cAhiye, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' se NaM bhaMte / ukkosakAlaDihaya pajjatta asaMni paMcidiyatirikkha joNie' he bhadanta / pahile to vaha jIva utkRSTa kAla kI sthitivAlA paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaJca huA, aura isake bAda vaha marakara 'jaha sabadhamAM khIju tamAma kathana paNu anubaMdha sudhInuM te gamanamAM kahyA pramAghenu' samajavuM arthAt A kathananI pahelAnuM je prakaraNa che, te prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avyu che, eja pramANenu saghaLuM kathana ahi paNu samajavuM'. A kathanuM tAtpaya evu che ke-jaghanyathI eka athavA me athavA traNa naiyikA tyAM utpanna thAya che ane utkRSTathI eka samayamAM sakhyAta athavA asaMkhyAta vaiyikA tyAM utpanna thAya che. sAmAnya prakaraNamAM je pramANe sahunana, avagAhanA, sasthAna, vigere dvArA kahyA che. te tamAma eja rIte ahiyAM paNu samajavA, have gautamasvAmI prabhune evu pUche che hai-se NaM bhaMte ! ukkosa kAlaTThiiyapajjattaasannipa' ci' diyatikhikhajoNie' De bhagavana pahelAM te jIva utkRSTa kALanI sthitivALA paryApta asanI pu'ce
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 403 ie' jaghanyakAlasthitikaratnapabhApRthivIsaMbandhinArako'bhavat, 'puNaravi ukkosakAlaTTiiyapajjataasannipaciMdiyatirikkhajoNie' punarapi narakAnni: sRtya tadanantaraM punarapi utkRSTa kAlasthitikaparyAptAsaMkSipaJcendriyatiryagyoniko jAtaH, 'tti' iti evaM prakAreNa 'kevaiyaM kAla sevejjA' kiyatkAlaparyantaM niryaggati nArakagatiM ca seveta sa paryAptAsaMjJipaJcendriyatiyaMgyonikaH tathA-'kevaiyaM kAlaM gaharAgaI karenjA' kiyatkALaparyantaM gatyAgatI-gamanAgamane ca kuryAditi praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'bhavAdeseNaM' bhavAdezena-bhavamakAreNa 'do bhavaggahaNAI' dve bhavagrahaNe bhavadvayagrahaNam ekatrAsaMjJIpaJcendriyastato nArakastadantaramavazyaM saMjJitvameva labhate natvasaMjJitvamityAzanena kathitam 'do bhavagganakAlahiya rayaNappabhA puDhacinerahae' jaghanyasthitivAlA ratnaprabhA pRthivI kA nairayika hubhA, 'puNaravi ukkosakAlaTiie pajjatta asanni paMciMdiyatirikkhajoNie' auraphira vaha naraka se nikalakara-utkRSTa kAla kI kI sthitivAlA paryApta asaMjJI paJcendriyatiryazca huA, to isa prakAra se 'vaha 'kevaiyaM kAla sevejjA jAca karejjA' kitane kAla taka usa tirya gati aura naraka gati kA sevana karatA hai aura kitane kAlataka isa prakAra se vaha gamanAgana karatA rahatA hai ? to isake uttara meM prabhu una gautama se kahate haiM-'goyamA 'he gautama! 'bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' bhava kI apekSA vaha do bhavoM ke grahaNa taka-eka bhava usakA asaMjJI pazcendriya kA hotA hai aura dUsarA bhava usakA nAraka kA hotA hai isake bAda vaha niyama se saMjJI ho jAtA hai, isa prakAra se do bhavoM ndriya tiya ya thAya mana pachI bhazata 'jahannakAladiiyarayaNappabhA puDhavI neraie' dhanya sthitivANI ratnamA pRthvInA nayi thAya, 'puNaravi ukkosa. kAladviie pajjatta asannipaciMdiyatirikkhajoNie' mane paach| na24thA nI jAna utkRSTa kALanI sthitivALA paryApta asaMsI pacendriya tiryaMca thAya to A zata ta kevaiya kAlaM sevejA jAva karejjA' rakhA sudhI the tiya"ya gati ane narakagatinuM sevana kare che. ane keTalA kALa sudhI A prakAre te gAmanA gamana- avara javara karato rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu - gautama sAbhAra 4 cha -'gAyamA !' gautama ! bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI' ' bhavanI apekSAe te be bhavenA grahaNa karatAM sudhI eTale ke tene eka bhava : asaMjJI paMcendriyo hoya che. ane tene bIjo bhava nArakane hoya che. te - pachI niyamathI te saMjJI thaI jAya che, asaMsI rahetuM nathI. A rIte be
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ___ aMgavatIsUtre haNAI' iti / 'kAlAdeseNaM kAlAdezena-kALapakaraNa kAlata ityarthaH 'jahanneNa' jaghanyena 'puncakoDI dasahi vAmamahassehiM anbhahiyA' pUrvakoTiH dazabhirvarSagaha rabhyadhikA daza shsvrssaadhikpuurvkottiH| 'ukko seNa vi' utkarSeNApi 'pubdhakoDo dasavAsasahassehiM abbhahiyA' pUrvakoTiH dazavarSa maharIrabhyavikA, 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvantaM kAlam-etAvatkAlaparyantaM gatyAgatI-gamanAgamane kuryAt iti, 'ukkosakAlahiiyapajjattaasannipaMciMdiyatirikkhajogie NaM bhNte|' utkarSakAlasthitikaparyAptA saMkSipaJcandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyA-bhavituM yogyaH 'ukkosakAlahiiesu' utkarpakAlasthitikepu 'rayaNappabhApuDhavineraiesu' sa khalu bhadanta ! utkarSa kAlasthinikaH ratnaprabhA pRthivInairayikeSu utpattuM yogyaH paryAptAsaMkSipaJcendriyatiyagyonikaH 'kevAyakAlahiiesa' ke grahaNa taka vaha usagati kA sevana karatA hai aura 'kAlAdeseNaM' kAla kI apekSA vaha' 'jahanneNaM' jaghanya se pucakoDI dasahi vAsasahassehi amahiyA 'daza hajAra varSa adhika eka koTi pUrva taka aura 'ukkoseNaM vi' utkRSTa se bhI daza hajAra varSa adhika eka koTi pUrva taka vaha gamanAgama karatA hai| ___agha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ukkosakAlaTiiyapajjattaasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte' je bhavie ukkosakAla. TTiiessu rayaNappabhA puDhavi0 he bhadanta ! utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI pazcendriyatiryagyonika jIva jo utkRSTa kAla kI sthitivAle ratna prabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte / ' aisA vaha jIva he bhadanta 'kevaDyakAlaTiiesu uvavajjejjA' bavAnA azya sudhI te jatina sevana 2 . bhane 'kAlAdeseNaM ganI apekSA te 'jahanneNaM' bhanyathA 'puvakoDi dasahiM vAsasahassehi amahiyA' za 2 varSa aghi me pUTi sudhI bhane 'ukkoseNaM vi' thI paNa dasa hajAra varSa adhikaeka pUrvakeTi sudhI te gamanAgamana kare che. . ve gautabhasvAmI prabhune me pUche che 8-'ukkosakAlaTTiiya pajjatta asannipaMci diyatirikkhanoNie NaM bhate / je bhavie ukkosakAladviiesu rayaNapabhApuDhavi0 san GreejanI sthitivAmA paryApta sabhI paayndriya tirtha enIvALa jIva ke je utkRSTa kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nayimA utpanna vAna yogya cha, 'se gaM bhate !' zevate 1 ! bhagavan 'kevaiyakAla dvihae uvavajjejjA' dan sanI sthitimA nai2Si
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacaMndrikA TIkA za024 u.1 sU.4 jaghanyasthitikanairayikANAM ni0 405 kiyakAlasthitikeSu 'ujjenjA' utpadye teti praznaH / bhagavAnAha-goyamA !' he gautama ! 'jahanneNaM paliovamassa' jaghanyena elyopanasya 'asaMkhejjaibhAga i. esu' asaMkhyeyabhAgasthitikeSu nArakeSu utpadyeta tathA 'ukkoseNa vi' unkarSeNApi 'paliovamassa' palyopamasya 'asaMkhejjaibhAgaliiesu' asaMkhyeyabhAgasthiti keSunArakeSu 'ujjejjA utpadyata iti| te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNa.' te-utka kAlasthitikaparyAptAsaMjJipazcendriyatiyagyonikA utkRSTakAlasthitikaratnaprabhApRthivI nairayikeSu utpattiyogyAH khalu bhadanta ! jIvA ekasmin samaye kiyAsa. khyakA utpadyante, iti utpattivipayakA prshnH| uttaramAha- sesaM jahA sattamagamae' kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama / ' 'jahanneNaM paliovamassa asaM. khejahabhAgahihaetu aisA vaha jIva jaghanya se palyApama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitivAle nArako meM utpanna hotAhai / tathA 'ukkoseNa vi' u kRSTa se bhI 'paliovamasta asaMkhejahabhAgaTiiessu' palyopama ke asaMkhyAtave bhAga pramANa sthitivAle nArakoM meM utpanna hotA hai| . aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNa' he bhadanta ! utkRSTa kAla kI sthitivAle ve paryApta asaMjJI paJcendriyatiryazca jo ki utkRSTa kAla kI sthitivAle ratnaprabhA pRthivI ke naira.yikoM meM utpatti ke yogya haiM eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu una gautama se kahate haiM-'sesaM jahA sattama Hi Bpanna tha ya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu De che hai-'gAyamA !' hai gautama! 'jahaNNerNa paliovamasva asaMkhejjaibhAga dviiesu' yA te 41 , jaghanyathI 55manA asaMkhyatamAM bhAga pramANanI sthitivALA, nArakomAM Gpanna tha ya cha, tathA ukkoseNaM vi' gethI 564 'paliAvamassa asaMkhejai. bhAgadviiesu' pakSyA5manA masacyAtamA sAsa pramANunI sthiti nAmAM Spanna thAya che. have gautamasvAmI prasane se pUche cha hai-te NaM bhAte ! jIvA egasamaeNaM.' magavan Ta janI sthitivANA paryApta asazI 52. ndriya tiryaMca ke je utkRSTa kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nirayi. kemAM utpanna thavAne gya che, teo eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya 3, cha1 mA prazna uttaramai x 3 cha -'sesaM jahA sattamagamae' gautm|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 bhagavatIstre zepaM yathA saptamayamake, ayamAzayaH ekattina lapaye phiyatsakhyakA utpadyante iti praznasya gautama! jaghanyena eko vA dvau trayo vA samutpadyante, utkarSataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA jAyante, ityutaram / evam saMhananAvagAhanAsaMsthAnalezyA dRSTijJAnAjJAnayogopayogAdikAH sarve padArthAH pUrvarItyaiva atrApi vaktavyAH sarvaM saptamagamakaradeva tata eva draSTavyam / kiyatparyantamityAha-'jAva' yAvat sevanAgatyAgatistraparyantamiti, tadevAha-'se gaM bhaMte' ityAdi / 'se gaM bhNte|' sa khalu bhadanta ! 'ukkosakAladiiyapajjattaasannipacidiyatirikkhajogie' gamae' he gautama ! isa viSaya meM samasta kathana saptama gamaka meM kahe anusAra jAnanA cAhiye, isa kathana kA tAtparya aisA hai-gautama ne jo prabhu se aisA prazna kiyA hai ki eka samaya meM vahAM kitane nairayika utpanna hote haiM ? so isakA uttara 'eka samaya meM vahAM eka athavA do athavA tIna nairayika utpanna hote haiM tathA utkRSTa se saMkhyAta athavA asaM. khyAta nairayika vahAM utpanna hote haiM -ailA hai, isI prakAra se saMhanana, avagAhanA, saMsthAna, lezyA, dRSTi jJAnAjJAna, yoga, upayoga Adi dvAroM meM bhI pUrvoktAnusAra hI samasta kathana yahAM para kaha lenA , cAhiye, aura yaha saba kathana yAvat sevanA aura gati Agati satra taka jAnanA cAhiye yahI bAta sUtrakAra isa Age ke praznottara rUpavAle kathana se spaSTa kara rahe haiM-'se NaM bhaMte / ukkosakAlahihayapajjattabhasannipaMcidiyatirikkhajoNie' he A viSayamAM saghaLuM kathana sAtamA gAmamAM kahyA pramANe samajavuM. A kathananuM tAtparya evuM che ke-gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke eka samayamAM keTalA naiyike tyAM utpanna thAya che ? AnA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jaghanyathI eka samayamAM tyAM eka athavA be athavA traNa narayike utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta narayike tyAM utpanna thAya che. e ja rIte saMhanana, avashaasnaa, saMsthAna, vezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, yoga, 95yoga vigere dvAramAM paNa pahelA kahyA pramANe ja ahiyAM saghaLuM kathana samajavuM. ane A tamAma kathana yAvat sevA ane gati Agati sUtra sudhI samajavuM. eja vAta A AgaLa kahevAmAM AvatAM praznottaravALA kathanathI sUtrakAra 9558 42 cha.-'se gaM bhate ! ukosakAladviiyapajjattaasannipacidiyatirikkha- joNie 8 san 7 nyAre paDeai Erge apanI sthitivANA paryAta
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za024 u. 1 sU04 jaghanyasthitikanai rayikANAM ni0 407 utkarSa kAla sthitikaparyAptA saMjJipaJcendriyatiryagyonikaH prathamam abhavat tadanantaraMtiryagyonino mRtvA 'kkosa kAla DiiyarayaNappamApuDha vineraie' utkarSa kAla sthitiratnaprabhA pRthivI saMbandhinairayiko'bhavat tadanantaraM tAdRzanarakAvAsAt niHsRtya 'puNaratri' punarapi 'ukkosa kAlaDiyapajata asanipani diyatirikkhajogie' utkRSTakAla sthiti paryAptAsaMjJipazJcendriya tiryagyoniko'bhavat tti' iti - eva krameNa 'kevaiyaM kAlaM sevejjA' kiyatkAlaparyantaM paJcendriyatiryagyoniM narakagatiM ca seveta, 'kevaryaM kAlaM gaharAI karejjA' kiyatkAlaparyantaM gatyAgatI - gamanaM cAgamarna ca kuryAditi praznaH / bhagavAn uttaramAha - 'goyamA' he gautama ! 'bhavAdezena - bhavamakAreNa 'do bhavaggAhaNAI' dve bhavagrahaNe bhavadvayagrahaNam prathamabhave utkRSTakAlasthitakaparyAvAsa jJi paJcendriya tiryagyonika hAto dvitiye bhave ratnama mApRthivInArako jAtaH, aat narakAnniHsRtya niyamataH saMjJitvameva labhate natvasaMjJitvamata eva kathyate bhavAdezena bhavadvayagrahaNamini / 'kALAdeseNaM' kAlAdezena - kAlaprakAreNa kALApekSayA ityarthaH ' jahanne' jaghanyena 'pali motramassa asaMkhejjaibhAgaM puNtrakoDIe anmabhadanta ! jaba jIva pahile utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI paJcendriya tiryaJca hotA hai aura phira vaha vahAM se marakara 'ukkosakAlaDiya0' utkRSTa kAla kI sthiti vAlA ratnaprabhA pRthivI kA nairafuka hotA hai, aura phira isake bAda vaha vahAM se nikala kara 'ukkosakAlaTThiyapajjata asannipacidiyatirikkhajoNie' utkRSTa kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI paJcendriyatiryaJca ho jAtA hai - to isa krama se vaha 'kevaithaM kAlaM sevejjA, kevaiyaM kAlaM gaharAI karejjA' kitane kAla taka paJcendriya tiryagyoni kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura kitane kAla taka isa prakAra se vaha gamanAgamana karatA hai ? uttara meM bhagavAn gautama se kahate haiM - 'goyamA ! bhavAdeseNaM do bhavaggahaasajJI pathendriya tiryaya hoya hai, ane te pachI tyAMthI bharIne 'ukkosakAkAlaTThiiya0' utsRSTajanI sthitivAjA ratnaasA pRthvIneo nairayi thAya che yAne te pachI tyAthI nIuNIne 'ukkosakAlaTThiiya pajjattaasannipa cidiyati rika vrajoNie' utSTa ajanI sthitivAjA paryApta asaM jJI paMcendriya tiryaya yaha bhaya che to mA ubhathI te 'kevaiyaM kAla sevejjA yevaiyaM kAlaM gairAgai karejjA' TasA Aja sudhI yathendriya tiryaya yeoninu bhane nA24 atinu sevana kare che. ane keTalA kALa sudhI A prakArathI te gamanA gamana -avara javara kare che ? A praznanA uttaramAM bhagavAna gautamasvAmIne kahe che S - 'goyamA ! bhavAdeseNaM deA bhavaggahaNAi, kAlAdeseNa jahaNeNaM palio vamassa kAla
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre *< hiyaM' palyopansyAsaMkhpAtamAgaM pUrva koTayabhyadhikam - pUrva koTayadhikapalyopamasyAsaMkhyAvabhAga paryantaM sevate gamanAgamane ca karotItyagrimeNa saMbandhaH / 'ukko seNa pissi asaMkhejjabhAgaM punaphoDie amahiye' utkRSTato'pi palpoSa masyAsaMkhyAtabhAgaM pUrva koTyAdhikam 'evaiyaM kAla sevejjA' etAvakaM - pUrvagdarzitaM kAlaM seveta tiryaggatiM kAlaM narakagaticeti / 'evaiyaM kAlaM gaharAgaI karejjA' etAvat kAlam etAvatkAlaparyantaM gatimAgatiM ca kuryAt evaM ee ohiyatinnigamagA' evam upari darzitaprakAreNa audhikAH sAmAnyarUpAH trayo gamA bhavanti, tathA - ' jahannakAla Diesa tinni gapagA' jaghanyakAlasthitikeSu yo gatakAra thA ukkosakAlafsree tinni gamagA' utkarSa kAlasthitikeSu yo gamakA', 'sanve te pAtra gamA bhavati' sarve te militvA naca saMkhyakA gamA bhavanti, samuccayaviSayakAstrayo gamakAH, tathA jaghanyakAlasthitikajIvavipayakA strayo gamAH6, emukRSTakAla sthitikajIvaviSayakA yo gamAH9, ityevaM prakAreNa sarva saMkalanayA navasaMkhyakA gamA bhavantIti / su04 / gAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM paliomasta asaMkhejjabhAgaM puvvako Die amahiye' he gautama! bhava kI apekSA vaha do bhavoM ko grahaNa karane taka aura kAla kI apekSA jaghanya se pUrva koTi adhika palyopama ke asaMorna bhAga taka aura 'ukkoseNaM tripaliocamassa asaMkheja jjaibhAga punavakoDie amahiye' utkRSTa se bhI pUrvakoTi se adhika patyoma ke asaMkhyAtaveM bhAga taka usa gati kA sevana karatA hai aura gamanAgamana 'karatA hai, 'evaM ee ohiya tinni gamagA' isa prakAra se ye sAmAnya rUpa tIna gamaka hai, tathA 'jahanna kAlapiesa ninni gamagA' jaghanya kAla kI sthiti vAloM ke sambandha meM tIna gamaka haiM, aura 'ukkosakAlahiMDaesa tinni gamagA' utkRSTakAla kI sthiti vAloM ke sambandha meM, bhI tIna gamaka haiM, isa prakAra 'savve te Nava gamA bhavaMti' saca gamaka nau hote haiM ||4|| asakhejjaibhAga puvtrakoDie amahiye' he gautama! lavanI apekSA te me bhava grahaNa karatA sudhI ane kALanI apekSAe jaghanyathI pU'kaiTa adhika pacepamanA asa`khyAtamA bhAga pramANu sudhI te gatinu sevana kare che ane 9 bhanAbhana re che. ' evaM ee ohiyatinni gamagA' A rIte sAmAnyarUpa gama ne jahannakAlaTThiiesa tinni gamagA' dhanyAnI sthiti bAjAnA sabhadhabhAM pazu tra gama he 'ukkoma kAlaTThiiesa tinni gamagA ' utkRSTa apanI sthititrANAnA saMdhasAM ya bha che, ye rIte 'savve te Nava gamagA bhavati' maghA bhajIne nava zabha ya laya he sU 4 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU04 saMzipaJcendriyatirazcAM nArakeSUni0 409 evam-uparoktakrameNa asaMjJinAM paJcendriyatirathA navadhA nArakeSu utpAda: kathitaH atha punaH saMjJinAM paJcandriyatirathA nArakeSu navadhotpAdakathanAya agrimasUtramavatArayannAha-'jai sannipaMciMdiyaH' ityAdi / mUlam-jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavarjati ki saMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvarvajaMti? asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati ? goyamA! saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkheMjoNiehito uvavajjati, no asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajati / jai saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti0 kiM jalacarehito uvavajjaMti. thalacarehito uvavajjati khahacarehito uvavajjati pucchA goyamA jalacarehiMto uvavajati jahAM asanni jAvaM pajata ehito uvavajjati No apajjattaehiMto uvvjjNti|pjjttsNkhejaavaasaauysnnipNciNdiytirikkhjonnie gaMbhaMte je bhavie geraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kaisu puDhavIsu uvavajjejjA.'' goyamA! sattasu puDhavIsu uvavajjejjA, taM jahA rayaNappabhAe jAva ahe sttmaae| pajjattasaMkhejavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajINae gaM bhaMte ! je bhavie rayaNappabhA puDhavI neraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA? goyamA ! jahanneNaM dasavAsalahassaTii esu ukkoseNaM sAgarovamaTriiesu uvvjjejaa| te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA bha0 52
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIyo uvavajjati. jaheva asnni| tesi NaM bhaMte! jIvANaM sarIragA kiM saMghayaNI pannattA ? goyamA ! chavvihasaMghayaNI pannattA taM. jahA vairosabhanArAyasaMghayaNI, usamanArAyasaMghayaNI jAva chevadRsaMghayaNI / sarIrogAhaNA jaheva asannINaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joynnshssN| tesi NaM bhaMte! jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA ? goyamA! chavihasaMThiyA pannattA, taM jahA samacauraMsa0ra niggoha02 jAva huNdd06| tesi NaM bhaMte! jIvANaM kailessAo pannattAo? goyamA! challessAo pannattAo taM jahA-kaNhaleslA jAva suklessaa| didI tivihA vi| tinni nANA tinni annANA bhayaNAe / jogo tiviho vi| sesaM jahA asannINaM jAva aNubaMdho, gavaraM paMcasamugghAyA aadillgaa| vedo tiviho vi| avasesaM taM ceva jAva, se NaM bhaMte ! pajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie rayaNappabhA puDhavI neraie, puNaravi pajjattasaMkhejjavAsAuya sanni paMciMdiyatirikkhajoNie ti kevaiyaM kAlaM sevejjA kevaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA? goyamA! bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAI ukkoseNaM attubhvgghnnaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamanbhahiyAI, ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhiM puvakoDIhiM abbhahiyAI.evaiyaM kAlaM sevejA, evaiyaM kAlaM gairAgaI karejA ? /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 105 saMzipaJcendriyatirazcAM nArakeni0 416 pajjattasaMkhajjavAsAuyAtannipaMciMdiyatirijoNie naM bhaMte ! je bhavie jahannakAlachiiyarayaNappabhApuDhavIneraiesu uvavajittae, seNaM bhaMte ! kevaiyakAlaTriiesu uvavajjejjA? goyamA jahanneNaM dasavAsasahassadiiesu uvavajjejjA ukkoleNa vi dasavAsasahassahiiesu uvvjjejaa| te NaM bhaMte jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti, evaM so gheva paDhamo gamao niravaseso bhANiyavo, jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMto: muhattamabamahiyAI ukkoseNaM cattAri puvvakoDIo cattAlIsAe vAsasahassehiM anbhahiyAo evaiyaM kAlaM sevejA evaiyaM kAlaM. gairAgaI. karejjA 2 / so ceva ukkosakAladiiesu uvavanno jahanneNaM sAgarovamahii esu ukkoseNa vi sAgarovamahiiesu. uvvjjejaa| avaseso parimANAdIo bhavAdesapajjavasANAo so ceva paDhamagamo Neyavyo jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgaro: vamaM aMtomuhattamanbhahiyaM ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM ghaDahiM putvakoDIhiM amahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA 3 / jahannakAlahiiyapajjattasaMkhejjavAsAuthasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie rayaNappabhAH puDhavIneraiesu uvavajittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA? goymaa| jahanne] dasavAlasahassadiiesu ukkoseNaM sAgarovamaTiieca uvvjjejaa| te NaM bhaMte! jIvA egalamaeNaM
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagaedies 412 kevaiyA uvavajjaMti avaseso so kSetra gamao | navaraM imAI aha NANattAI? sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhuttaM1, leslAo tinni AdillAora, jo samma diTThI micchA diTTI jo sammAmicchadiTTI3, No NANI do annANA niyamaM 4, samugdhAyA AdillA tinni5, AuM6, ajjavasANA7, aNubaMdho yada jaheva asannIrNa avasesaM jahA paDhamagamae jAva kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsa sahastAI aMtomuhuttamavbhahiyAI ukko seNaM cattAri sAgarovamAI cauhiM aMtomuhutehiM ambhahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gaharAgaI karejjA4 | so va jahannakAlahi esu uvavanno jahanneNaM dasavAsasahassaTThiiesa uvavajjejjA ukkoseNa vi dasavAsasahassa Diiesa uvavajjejA / te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjaMti evaM soveva cauttho gamao niravaseso bhANiyantro jAva kAlAdeseNaM jahantreNaM dasavAsa sahastAI aMtomuhuttamavbhahiyAI ukkoserNa cAlIsaM vAsasahassAI cauhiM aMtomuhuttehiM anbhahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA 51 so veva ukkosakAlaTThiesa uvavanno jahanneNaM sAgarovaJaTTiiesu uvavajjejjA, ukkoseNa vi sAgarovamaTTiiesa uvavajjejjA te NaM bhaMte! jIvA egasamaenaM0 evaM so ceva cauttho g2amao niravaseso bhANiyavvo jAva kAlAdeseNaM jahaneNaM sAgarovamaM aMtomuhuttamambhahiyaM, ukkoseNaM cattAri sAgarovamAI cauhiM *
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA zA024 u.1 sU05 saMkSipaJcendriyatirazcAM nArakeni0 413 aMtomuhuttehiM amahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA, evaiyaM kAlaM gairAgaI krejjaa6| ukkosakAladiiya pajjatta saMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie rayaNappabhA: puDhavI neraiesu uvavajjintae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjaijjA? goyamA ! jahanneNaM dasavAsaTiiesu ukkoseNaM sAgarovamaTiiesu uvvjjejjaa| teNaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM0 avaseso parimANAdIo bhavAdese pajjavalANo eesiM ceva paDhamagamao neyambo, navaraM ThiI jahanneNaM puvakoDI, ukkoleNa vi puckoddii| evaM aNubaMdho vi| sesaM taM ceva / kAlAdeseNaM jahanneNaM puvakoDI dasahi vAlasahaslehi abbhahiyA, ukoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi puvakoDIhiM abbhahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI krejjaa7| so ceva jahanna kAlahiiesu uvavanno jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu ukkoseNa vi dasavAsalahassAhiiesu uvvjjejjaa| te NaM bhaMte! jIvA0ra so ceva satsamo gamao niravaseso bhANiyaho jAva bhavAdeloM tti| ka.lAdeseNaM jahanneNaM pucakoDI dasahi vAsasahassehi abbhahiyA, ukkoleNaM pattAri putvakoDIo cattAlIsAe vAlasahassehiM anbhahiyAo evaiyaM kAlaM sevejjA, evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA 8 / ukkosakAlaTuiiya-pajjattasaMkhejjavAsAutha sannipaMciMdiyatirikkhajoNie je bhaMte ! je bhavie ukkosakAlahiiyarayaNappabhApuDhavInaraiesu uvavajjittae, te NaM bhaMte! ...
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. bhagavatI kevaiyakAla Diesu uvavajjejjA / goyamA ! jahanneNaM sAgaro vama ukko seNa vi sAgarovamahiiesu uvavajjejjA / te NaM bhaMte! jIvA0 so veva sattamo gamao niravaseso bhANiyavvo jAva bhavAdesAti / kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovamaM pucakoDIe abbhahiyaM, ukkoseNaM cattAri sAgarovamAI uhiM pucakoDIhi amahiyAI evaiyaM jAva karejjA 9 / evaM ee java gamagA ukkheva nikkhevao navasu vi jaheva asannINaM // sU0 5 // chAyA - yadi saMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante kiM saMkhyeyavarSAyuvakasaM zipaJca ndriya tiryagyonikebhya utpadyante ? asaMkhyeyaca yuSkasaM zipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ? gautama ! saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante no asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante / yadi saMkhye varSAyu saMjJiSaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante kiM jaLacarebhya utpadyante sthalacarebhya utpadyante, khecaregya utpadyante 0 1 pRcchA, gautama ! jalacarebhya utpadyante yathA asaMjJi yAvat paryAptakebhya utpadyante no aparyAptakebhya utpadyante / paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJiSazcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyo nairadhikeSu utpattum, sa khalu bhadanta katiSu pRthivISu utpadyeta ? gautama / saptasu pRthivISu utpadyeta tadyathA - ratnaprabhAyAM yAvadadhaH saptamyAm / paryAptasaMkhyepavarSAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyonikaH khalu bhadanta ? yo bhavyo ratnaprabhA pRthivInairayikeSu utpattum sa khalu madanta ? kiyatkAlasthitikeSu utpadyeta ? gautama ? jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkRrSeNa sAgaropamasthitikeSu utpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante ? yathetra asaMjJi0 / teSAM khalu maMdanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni prajJaptAni ? gautama 1 SaD viSasaMhananAni prAptAni tathathA - vajra - RSabha - nArAcasaMhananAni, RSabhanArAcasaMhananAni yAvat sevA sahananAni / zarIrAvagAhanA yathaiva saMjJinAm jaghanyenAsyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanamahasram | nepAM lu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni majJaptAni ? gautama ! SaD vitrasaMsthitAni pratavAni tadyathA samacatura f *
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU05 saMkSipaJcandriyatirazcAM nArakepU0ni0 415 srasaMsthitAni nyagrodhaparimaNDalasaMsthitAni yAvat huNDasaMsthitAni / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati lezyAH prajJAptAH ? gautama ! paDlezyAH prajJaptAH ?, tadyathA kRSNalezyA yAvat zuklalezyAH, dRSTi trividhA api / trINi jJAnAni trINi ajJAnAni bhajanayA | yogastrividho'pi zeSaM yathA - asaMjJinAM yAvadanubandhaH / navaraM paJcasamudghAtA AdimAH / vedastrividho'pi, avazeSa tadeva yAvata, sa khalu bhadanta ! paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyoniko ratnaprabhApRthivInairayikaH punarapi paryApta saMkhye varSAyuSkasaMjJipana cendriyatiryagyonika iti kiyatkaM kAlaM seveta kiyatkaM kAlaM gatyAgatI kuryAt ? gautama | bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe, utkarSeNASTabhavagrahaNAni / kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhi rampadhikAni aari kAla seveta etAvatkaM kAlaM gatyAgatI kuryAt ? / paryApta saMkhyeyavarSAyusaMjJipaJcendriya tiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo jaghanyakAlasthitikaratnamamApRthivInairayikeSu upapattam, sa khalu bhadanta / kiyatkAla sthiti keSu utpadyeta ? gautama | jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utpadyeta utkarSeNApi dazavarSasahasra sthitikeSu utpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante, evaM sa eva prathama gamako niravazeSo bhaNitavyo yAvatkAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi - antarmuhUrttAbhyadhikAni utkarSeNa catasraH pUrvakoTayaH catvAriMzadvarSasahastrairabhyadhikAH etAvatkAlaM seveta etAvatkAlaM gatyAtI kuryAt / 2 / sa evotkarSa kAla sthiti keSu utpannaH jaghanyena sAgaropamasthitikeSu utkarSeNApi sAgaropama sthiti ke putpadyeta / avazeSaH parimANAdikaH bhavAdezaparyavasAnaH sa eva prathamagamo netavyA, yAvatkAlAdezena jaghanyena sAgaropamamantarmuhUrttAbhyadhikam utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni etAvatkAla seveta etAvatkaM kAlaM gatyAgatIkuryAt |3| jaghanyakAla sthitika paryApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMzipaJcendriya tiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo ratnaprabhA pRthivI nairayikeSu utpattum, sa khala bhadanta ! kiyatkAla sthiti keSu utpadheta ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNa sAgaropamasthitikevRtpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante avazeSaH sa eva gamaH / navaram imAni aSTau nAnAtvAni, zarIrAvagAhanAjaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuH pRthaktvam 1, lezyA tisra AdimA 2 | no samyagRdRSTi mithyAdRSTiH, no samyagmithyAdRSTiH 3, no jJAninaH, ( teSAm ) dve ajJAne niyamataH 4, samudghAtA AdimAtrayaH 5, AyuH 6, adhyakSasAnAni7, anubandhazca yathaiva asaMjJinAm / avazeSo yathA prathamagama keyAvara kALAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrttAbhyadhikAni, utkarSeNa catvAri sAgarI
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 . . . bhagavatIce pamANi catubhirantarmuhUtairabhyAdhikAni, etAvatkAla seveta etAvatkAlaM gatyAgatI kuryAt / / sa eca jaghanyakAlasthitikepu utpannA jaghanyena dazavarpasahasrasthitikeSu utpadyeta, utkarSeNApi dazavarSasahasra sthiti ke pUtpadyeta / te khala bhadanta / jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante evaM sa eva caturthoM gamako nirakzeSo maNitavyoM yAvatkAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhartAbhyadhikAni utkarSega catvAriMzadvarSasahastrANi catunirantarmuhUrte ramyadhikAni etAvantaM kAlaM seveta etAvaskAlaM gatimAgatiM ca kuryAt / / sa evotkarSakAlasthitike pUtpanna: jaMghanyena sAgaropamasthitikeSu utpadheta, utkarpaNApi sAgaropapasthitikeSu utpadheta, te khallu bhadanta ! jIvA eka samayena0 evaM sa eva caturthoM gamako nira. cazepo bhaNitanyo yAvatkAlAdezena jaghanyena sAgaropamam antarmuhattA'bhyadhikam utkarSeNa casvAri sAgaropamANi caturbhiratamuhUrabhyadhikAni etAvatkaM kAlaM seveta, etAvatkaM kAlaM gatyAgatI kuryAt / 6 / utkarSakAlasthitikaparyApnasakhyeyavarSAyuka. sajJipaJcandriyatiryagyonikA khalu bhadanta / yo bhanyo ratnaprabhApRthivInarayikeSu utpattum , sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikepu utpazceta ? gautam ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNa sAgaropamasthitikepu utpadyate / te khalla bhadanta / jIvAH ekasamayena0 avazeSaH parimANAdiko bhavAdezaparyavasAnA, eteSAmeva prathamagamako netavyA, navaraM sthitirjaghanyena pUrvakoTiH utkarSeNApi puurvkottiH| eva. manubandho'pi / zeSa tadeva / kAlAdezena jaghanyena pUrvakoTidazabhirvasaharabhyadhikA utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasamiH pUrvakoTibhirUdhikAni etAvantaM kAlaM sevet| etAvatkaM kAlaM gatyAgatI kuryAt / / sa eva jaghanyakAla sthiti keSu utpanno jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu utkarSeNApi dazavarSa sahasrasthitikepUtpadheta / te khalu bhadanta ! jIvAH sa eva saptamo gamako nirakzepo bhaNitavyo yAvadbhavAdeza iti, kAlAdezena jaghanyataH pUrvakoTirdazabhirvarSa saha (bhyadhikAH, utkarSeNa catasraH pUrvakoTyazcatvAriMzad varSasaharabhyadhikAH, etAvatkaM kAlaM-seveta, etAvatkaM kAlaM galyAgatI kuryAt / 8 / utkarSa kAlasthitika paryAptasaMkhyeyavAyuSkasaMjJipaJcandriyatiyagyonikA khallu madanta ! yo bhavya utkarSakAlasthitikaratnaprabhA pRthivInairayikeSuH utpattuma, sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitike ghUtpadheta ? gautama ! jaghanyena sAgaropamasthitikeSu utkarSeNApi sAgaropamasthitikepUtpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA0 sa eva saptamagamako niravazeSo bhaNitavyo yAvad bhavAdeza iti / kAlAdezena jaghanyena sAgaropamaM pUrvakoTayAbhyadhikam utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catamabhiH pUrvakoTibhiramyadhikAni etAvatkaM yAvatkuryAt // 9 // evamete nava gamakAH, utkSepanikSepau navasvapi yathaiva asaMzinAm ||suu06||.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u01 sU05 saMkSipaJcendriyatirazca nArakeni0 417.. TIkA-'jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' yadi saMzipazvendriyatiryagyonikemya utpayante, ki saMkhejjavAsAuyAgnipaMcidiyatirikkha. joNiehitI ubavajjati kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiyagyonikezya utpadhante, athavA 'asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehino uvabajjaMti' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcandriyatiyaMgyo nikebhya utpadhante he bhadanta ! :, yadi nairayikA saMkSipaJcandriyatiyagyonita Agatya ratnaprabhAdi narakAvAse utpadyante tadA ki saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya samutpadyante narake, athavA asaMkhyeyavarSAMyuSkasaMjJipazcandriyatiryagyonikebhya Agatya narake samutpadyante? iti praznaH ! bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! saMkhejjavAsAuya sannipaciMdiya isa prakAra ke upara meM kahe hue kama se asaMjJI pazcendriya tiryazcoM.. kA nau prakAra se narakoM meM utpAda kahA-aba sUtrakAra saMjJI paJcendriyatiryaJcoM kA nArakoM meM nau prakAra ke utpAda kA kathana karane ke liye agrima sUtra kahate haiM'jaha sanni paMcidiyatirikkhajogiehito-ityAdi TIkArtha-apa gautama isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchate haiM-'jaha sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito upavajjati.' he bhadanta ! yadi nairayika saMjJI paJcendritiryazcoM se Akara ke naraka meM utpanna hote haiM to kyA ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryacoM se Akara ke naraka meM utpanna hote hai ?' pA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paJcandriya tiryaJcoM se Akara ke A rIte upara kahelA kramathI asaMjJI paceMdriya tirya ne nava prakArathI nAraAmAM utpAda kahyo. have saMjJI paMcendriya tiryaMcanuM nArakAmAM 9 nava prakArathI utpAdanuM kathana karavA mATe sUtrakAra AgaLanA sUtranuM kathana kare che, 'jai sannipaciditirikkhajoNiehito' yA TIkartha-have gautamasvAmI A sUtrathI prabhune evuM pUche che kesnni paci diyatirikkhajoNiehitA ubavajjati' se mazavana ne nAyi: sahI paMcendriya tiryaMca nivALAmAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo saMkhyAta varSanI AyuvALA saMjJI paMcendriya tiryomAMthI AvIne narakAmAM utpanna thAya che? ke asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryomAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa gautama ! 'sakhejjavAsAuyasasanni paci diyatirikkhajoNiehito uva. bha0 53
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 418. . . . . . . bhagavatI tirikkhajoNiehito upavajjati' saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipazcendriyatiyaMgyonikebhya Agatyaiva samutpadyante 'no asaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' nArakA narakAvAse no-naiva kathamapi asaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyaviyagyonikebhya Agatya samutpadhante iti / 'jai saMkhejjavAsAuya sannipaMcidiyA tirikkhanoNiehito uvavajjati' yadi sa nairayikA saMkhpeyavAyukasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya narake samutpadhante tadA 'ki jalacarehito uvavajjati thalacarehito uvavajjati khahacarehito uvavajjati ? pucch|' kiM jalacarebhya, ityAdi pRcchA he bhadanta ! yadi saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcandritiyagyonikebhya Agatya nairayikA narake utpayante tadA ki te nairayikA jalacarebhyAgasyotpadyante, athavA sthalacarebhSa Agatya utpadyante, athavA khecarebhya Agatya samutpadyante te utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ? 'saMkhejjavAsAuya sannipaMcidiyatirikkhajoNiehito urvavajjati0 no asaMkhejja0 ve saMkhyAtta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriyatiyazcoM se Akara ke utpanna hote haiM, kintu asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM se Akara nahIM utpanna hote haiM aba gautama puna: prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi nAraka narakoM meM asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaJcoM se' Akara ke nahIM utpanna hote haiM aura saMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI pazcendriyayatiyaJcoM se Akarake hI utpanna hote haiM to ve kaunale tiryoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'kiM. jalacarehito uvavajjati, thalacareDito uvavajjati, khahacarehito upavajjati' kyA jalacara tiryaJcoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA sthalacara tiyazcoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yo khecara tiryazcoM meM se Akara ke utpanna hote hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMvajjati no asaMkhenja' sayAta mana bhAyuvAmA sajI pandraya tiya comAMthI AvIne teo tyAM utpanna thAya che. paraMtu asaMkhyAtavarSanI Ayu SyavALAomAMthI AvIne utpanna thatA nathI. , - tu have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavad je nAraka jIva asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA tiya"zomAMthI AvIne narakamAM utpanna nathI thatA ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALI saMjJI paMcendriya tiryaMcomAMthI AvIne utpanna thAya che ? te teo kayA prakAranA tiryaMcomAMthI bhAvI utpanna thAya cha 1 'ki jalacarehitA uvavajjati' zutamA recara-pANImAM rahevAvALA tiya comAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA sthaLacara tiryomAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA becara-AkAzamAM rahevAvALA tiya"comAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u01 sU05 saMkSipaJcendriyatirazca nArakepUni0419 nArakAH iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jalacarehito upavajjati' jalacareMbhya Agatya te nArakAH samutpadyante 'jahA asannI' yathA asaMkSinaH asaMjJinaH prakaraNe yathA kathitaM tathaiva atrApi avagantavyam kiyatparyantaM tatratyaM prakaraNaM jJAtavyaM tatrAha-'jAba' ityAdi, 'jAva pajjattaehito uvava- . jaMti, No apajjattaehito upavajjati' yAvatparyApta kebhya Agatya utpadyante no , aparyAptake ya etatparyantaM jJAtavyamiti, he gautama! te nArakA jalacarebhyo'pi thAgatya narake utpadya te sthalacarebhyo'pi Agatyotpadhante khecarebhyo'pi AgatyoM- / / tpadyante ityuttaram / he bhadanta ! te nArakA yadi jalasthalakhecarebhya Agatyotpadhante tadA kiM paryAptakebhya Agatya utpadyante athavA aparyAptakebhya Agasyotpadyante iti punaH 'goyamA! he gautama! 'jalacarehito uvarajati' jalacaroM meM se Akara ke jIva nAraka rUpa se utpanna hote haiM / 'jahA asannI' yahA~ samasta kathana asaMjJI ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra yAvat paryApsakoM se Akara ke utpanna hote haiM aparyAptakoM se Akarake utpanna nahIM hote haiM yahAM taka kA jAnanA cAhiye, ataH he gautama! ve nAraka jalaMcaroM se bhI Akara ke utpanna hote haiM sthalacaroM se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura khecaroM se bhI Akara ke utpanna hote hai| isa para punaH gautama kA aisA prazna hai-ki he bhadanta ! ve nAraka yadi jalacara, sthalacara / aura khecara inase Akarane utpanna hote haiM to kyA paryAptako. se ' Akara ke utpanna hote haiM ? athavA aparyAptakoM se Akarake utpanna hote uttaramA pramukha hai-'goyamA! he gItama! jalacarehiMto uvavajjati' sayamAthA bhAvI nA24 pAthI 4-1 thAya che. 'jahA asannI' ahiyAM tamAma kathana asaMjJInA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che te pramANe yAvat paryAyamAMthI AvIne utpanna thAya che. aparyAptakamAMthI AvIne utpanna thatA nathI. A kathana sudhInuM, tamAma kathana samajavuM. tethI he gautama! te nArake jalacaremAMthI paNa Avane utpanna thAya che. sthaLacirAmAMthI paNa AvIne utpanna thAya che. ane khecaramAMthI paNa AvIne utpanna thAya che A bAbatamAM pharIthI gautama svAmI e prazna kare che ke- he bhagavana te nArake je jalacara, sthalacara, ane khecamAthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo paryAptakamAMthI AvIne utpanna thAya che ke aparyAptake mAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu -
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre praznA, he gautama ! te nArakAH paryAptakebhya eva jalacarAdibhya Agatya samutpadyante na tu aparyAptakebhya ebhyo jala varAdibhya Agatyotpadhante ityuttaram bhagavata iti bhAvaH / 'pajjattasaM khejjavAsAuya samicidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' paryAya kasaMkhyeyavarpAyuSkasaMkSipaJcendriyatiyagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie neraiesu uvavajjittae' yo bhavyo nairayikeSu utpattum 'se NaM bhaMte' sa khala bhadanta ! 'kaisu puDhavIsu uvavajjejnA' saptatu pRthivISu madhye katiSu kiyatsaMkhyakAsa pRthivISu utpadheta he bhadanta ! paryAptasaMkhyeyavarSAyuSphasaMjJipaJcendriyajIvo yo nArakeSu samutpattiyogyo vidyate sa kiyatsaMkhyakAmu nArakapRthivISu utpadheta iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'sattasu puDhavIsu uvavajjejjA' saptamu iti saptasvapi ratnaprabhAdipRthivISu nArakasaMpandhiSu utpota, 'taM jahA' taghayA'rayaNappabhAe jAva ahe sattamAe' ratnamamAyAM yAvat adhaH saptamyAm yAvatpadena zarkarAmabhA paGkamamA-bAlukAmabhA-tamaHpamAnAM saMgraho bhavati tathA ca rasna hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-he gautama ! ve nAraka paryAptaka jalacara AdikoM se Akara ke utpanna hote haiM, aparyAptaka jalacarAdikoM se Akara ke utpanna nahIM hote haiN| apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'pajjattasaMkhejjavAsAuyasanni paMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte / he bhadanta ! paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA, saMjJI paJcendriya tiryaJcayonika jIva jo ki nairayikoM meM utpanna hone yogya hai vaha kitane nAraka pRthiviyoM meM utpanna hotA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'sattA puDhavIsu uvavajjejjA' vaha sAtoM hI pRthiviyoM meM utpanna ho sakatA hai| 'taM, jahA-'rayaNappabhAe jAva ahe sattamAe' jaise vaha ratnaprabhA gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! te nArake paryApta jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che, aparyAptaka jalacara vigeremAMthI AvIne upana thatA nathI. ve gautamasvAmI prabhune me pUche.che -'pajjattasaMkhejjavAsAuyasanni paMciMdiyatirikkhajoNie Na mate ! bharAvana paryApta sabhyAta varSanI bhaayvALa saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA jIva ke je narayikamAM utpanna thavAne cagya che, te keTalI naraka pRthviImAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramA prabhu 4 che -'goyamA ! 8 gautama ! 'sattasu puDhavIsu uvavajnejjA' tesAta pRthvIyAmA utpanna yaza cha 'taM jahA' mA prabhArI cha.-rayaNappabhAe nAva AhesaptamAe' te 2namA pRthvImA 5 atya- yaza,. .
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za034 u01 sU05 saMkSipaJcandriyatirazcAM nArakepUni0 421 prabhAta Arabhya tamastamA pRthivIparyantaM svasaMpAditakarmavalAda teSAM jIvAnAM nArakatayotpattirbhavatIti bhaavH| 'pajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkha joNieNabhaMte !' paryAptasaMkhyeyavarSAyuSka saMkSipaJcendriyatiryagyonikA khalla bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH, 'raNappabhApuDhavIneraiema uvavajjittae' ratnaprabhApRthivIsaMbaMdhi nairayikeSu utpattum, 'se NaM bhaMte sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlaTiiema uvavajjejjA' kiyatkAlasthiti keSu utpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikeSu utpadheta 'ukkoseNaM sAgaropamahiiesa ubavajjejjA' utkarSeNa sAgaropamasthitikeSu utpadyata iti / 'te Na bhaMte ! jIvA' te-saMjJipazcendriyatiryagyo. pRthivI meM bhI utpanna ho sakatA hai, yAvat adhaH saptamI pRthivI meM, bhI utpanna ho sakatA hai, yahAM yAvatpad se 'zarkarA prabhA, paGkaprabhA, bAlukApramA, tamaH prabhA' ina pRthiviyo kA saMgraha huA hai, tathA caratna prabhA se lekara sAtavIM tamastamA pRthivI taka meM apane dvArA arjita karma ke bala se una jIvoM kA nAraka rUpa se utpAta hotA hai, 'pajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' gautama ne isa. sUtrapATha dvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! paryApta saMkhyAta varSAyuSka, saMjJI paMcendriya tiryazca jo ratnaprabhA pRthivI meM nairayika rUpa se utpanna hone ke yogya hai-'se NaM bhaMte ! kevazya kAlaTThiesu uvayajjejjA' vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairadhikoM meM utpanna hotA hai? isake uttara meM prabhu gautama se kahate hai-'goymaa| 'jahanneNaM dasa. vAsasahassAhieesu, ukkoseNaM lAgarovamahietu uvavajjejjA' he prabhA pRthvImAM paNa utpanna thaI zake che. paMkaprabhA, vAlukAprabhA tama prabhA pRthvImAM paNa utpanna thaI zake che. eTale ke-ratnaprabhA pRthvIthI laIne sAtamI tamatamAM pRthvI sudhImAM potAnA dvArA prApta karelA kAmanA baLathI tevAnI nA24 32 pAta thAya cha 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipacidiyatirikkhajoNie NaM bhate !' gautabhasvAmI mA sUtrapAthI prabhuna evuM pUchayuM che ke he bhagavana paryApta saMgyAta varSanI AyuSyavALA saMzI paMcendriya tiryaMnca ke je ratnaprabhA pRthvImAM nairayikapaNAthI utpana thavAne yogya cha 'se NaM bhate ! kvaiya kAladiiesu uvavajjejjA' te 4 janA sthitivALA narayikamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama sAmAna cha -'gAyamA jahaNNeNaM dasavAkhasahassadviiesu ukkoseNa saagre|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 'bhagavatIsame nikAH khala jIvAH 'esamae' ekasamayena ekasmin samaye ityarthaH 'kevaiyA' kriyantaH kiyatsaMkhyakAH 'uvavajjaMti' utpadyante ratnaprabhAyAmiti praznaH / uttaramAha - ' jaheva asannI' yathaivAsaMjJinaH, amaMjJijIvAnAM yathotpattiH pradarzitA tathaiva saMjJinAmapi tattatsaMkhpAkazvena utpattirdraSTavyA / tathAhi - jaghanyena eko vA dvau bA yo vA utkarSeNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ekasmin samaye jIvAH se rahanamamApRthivyAM samutpadyante iti, 'tesi bhaMte ! jIvAna' tepAM paryAptasaMkhyeya varSAyuSkasaMjJipazcendriyatiyagyonikAnAm khalu bhadancha jIvAnAm 'sarIragA' zarIrANi 'kiM saMghayaNI pannattA' ki saMhananAni kIdRzasaMhananaviziSTAni prajJaptAni gautama ! vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / aura utkRSTa se ekasAgaropama kI sthitivAle nairafusoM meM utpanna hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte ! jIvA' he bhadanta ! saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva eka samaya meM 'kevaiyA uvavajjaMti' ratnaprabhA meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM' jaheva asannI' he gautama ! jisaprakAra se asaMtI jIvoM kI utpatti dikhalAyI gayI hai usI prakAra se saMjJI jIvoM kI bhI usa saMkhyA se utpatti jAnanI cAhiye, jaise- ratnaprabhA pRthivI meM eka samaya meM ve jIva jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote hai / pra0 - 'tesi NaM aMte! jIvANaM sarIggA ki saMghayaNI pannattA' he bhadanta | una paryApta saMkhyAta varSAyuSka, saMjJI paJcendriya tiryagyonika vamaTThiiesa ubavajjejjA' he gautama te dhanyathI isa innara varSanI sthiti vALA naiyikAmAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI eka sAgaropamanI sthitithALA naicikAmAM utpanna thAya che. have pharIthI gautamasvAmI prabhune evu' pUche che hai-'te NaM bhaMte ! jIvA' he bhagavanU sajJI yathendriya tiryanya yonivAjA te vo me samayabhAM 'kevaiyA uvavajja'ti' ratnaalA pRthvImAM DeTalA utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA alu uDe che - jahetra asannI' ke gautama ! asanI jIvAnI utpatti je pramANe batAvavAmAM AvI che, eja rIte sattI jIvAnI utpatti paNa te te sakhyAthI samajavI. jemake-na prabhA pRthvImAM eka samayamAM te jIva jaghanyathI eka athavA khe athavA traNa sudhI utpanna thAya che. ane utkRSTathI sakhyAta athavA asaMkhyAta utpanna bhAya ke pra0 tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saghayaNI pannattA' he bhaga
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u01 sU05 saMkSipaJcandriyatirazcau nArakepUni0 423 -kathitAni ? bhagavAnAha 'goyamA' he gautama ! 'chanvihasaMghayaNI pannatA' pahavidhasaMhananavanti prajJaptAni, 'ta jahA tadyathA-'vaharosabhanArAyasaMghayaNI' vajraRSabhanArAcasaMhananavanti, 'usamanArAyasaMghaSaNI' RSabhanArAcasaMhananavanti 'jAva chevaTThasaMghayaNI' yAvatsevarAtasaMhananavanti, teSAM jIvAnAM paDapi saMhananAni bhavanti atra yAvatpadena nArAcA-'rdhanArAca-kIlikA-saMhananAnAM saMgrahaH / saMhananAni SaDbhavanti, uktaJca 'vajarisahanArAyaM paDhama 1 vIyaM ca risamanArAyaM2 / nArAya3, addhanArAya4, kIliyA5, vaha ya chetraTaM 6 // 1 // . ' chAyA-vajaRSabhanArAcaM, prathama, dvitIyaM ca RSabham nArAcam 2 / nArAca3 ardhanArAca4, kolikA5 tathAca sevAttam 6 // 1 // jIvoM ke zarIra kitane saMhanana ghAle kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama / 'chavihasaMghayaNI pannatA' unake zarIra chahoM saMhananavAle kahe gaye haiN| una chaha saMhananoM ke nAma isa prakAra se haiM taM jahA-'yaharokhabhanArayasaM vayaNI' vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle 'usabha. nArAyasaMdhayaNI' RSabhanArAcasaMhananavAle 'jAva chevaTa saMghayaNI' yAvat sevAta saMhananavAle, yahAM yAvatpada se nArAca ardha nArAca, kIlIkA ina saMhananoM kA grahaNa huA hai, ina chaha saMhananoM vAle unake zarIra hote haiN| ye chaha saMhanana ghAle hote haiM-isa viSaya meM yaha gAthA hai-'bajari sahanArAya' ityAdi / saMjJipaMcendriya tiryagyonika jIvoM ke zarIra chaha saMhanana vAle hote haiM jaise-vajra RSabha nArAca saMhanana vAle 1 Rssbhvana paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca ni dhALA te enA zarIre keTalA saMhananavALA kahevAmAM AvyA che ? A prazna uttaramA prabhu 4 cha 4-'goyamA ! 8 gautama ! 'chaviha saMdhayaNI paNNattA' mAnA shrii| chorana sananavAda cha. te 7 saDananAnA nAma mA prabhArI cha.-'varosabhanArAyasaMgharaNI' 4 pAnArAya sahanana vA 'usamanArAyasaghayaNI' pamanArAya sahananavAjA 'jAva chevaTTasaMghayaNI' yAvat sevAta sanana mADiyA yAvApathI nArAya, ardhanArAca, kAlikA A saMhanane grahaNa karAyA che, A chae saMhanavALA tagAnA shrii| DAya cha, mA viSayamA mA pramANe gayA . 'vajjarisahanArAya' ItyAdi saMjJI paMcendriya tirthaM ca ivenA zarIra chae saMhananavALA hoya che. jemake-vajA RSabhanArA saMhananavALa 1 RSabhanArAMca saMhananavALA 2, nArAca
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatAsUtra 'sarIrogANA jaheva asannINaM' zarIrAvagAhanA yathaiva asaMjJinAm zarIrAvagAnA teSAmasaMjJinAmitra jJAtavyA / tAM sUtraeva darzayati ' jahanterNa' ityAdi, jahannena' jaghanyena 'agulassa asaMkhejjaimArga' aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam - aMgulAsaMkhyeyabhAgaparimitA jaghanyAvagAhanA / ' unako serNa joyaNasahassaM' utkarSeNa yojanAsahasram utkarSavo'vagAhanA ekasahasrayojanaparimitA paryAptarUpeyavarSAyuSkasaMjJipazcendriya tiryagyonikAnAM bhavatIti / 'tesi NaM bhaMte! jIvANa' teSAM khala bhadanta | jIvAnAm 'sarIragA' zarIrANi 'ki saMThiyA ki saMsthi ni-kIdRza1 saMsthAnavanti 'pannattA' prajJavAni he bhadanta / tAdRzajIvAnAM zarIrANi kimAkArakasaMsthAnaviziSTAni bhavantIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA !' he gautama | 'chanihasaMThiyA pannatA' pavighasaMsthAnAni - pavighasaMsthAnavanti prajJaptAni 'taM jahA' tadyathA 'samacauraMsa0 niggoha0 jAva huMDa' samacaturasra0 nyagrodha0 yAvat huNDa, nArAca saMhanana vAle, nArAca saMhanana vAle, ardhanArAca saMhanana vAle, kIlikA saMhanana vAle, sevArtta saMhanana vAle 'sarIrogAhaNA jaheba asa nIrNa' inake zarIra kI avagAhanA asaMjJI jIvoM kI avagAhanA jaisI jAnanI cAhiye, arthAt sUtroktAnusAra yaha avagAhanA jaghanya se inakI agula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai, aura eskRSTa se 'joyaNasahassaM' eka hajAra yojana kI hotI hai / pra0 - 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA' 'he bhadanta ! ina jI ke zarIra kisa 2 saMsthAna vAle hote haiM ? 424 5 u0- 'gomA / chavihasaMThiyA pannantA' he gautama | inake zarIra chahoM saMsthAna vAle hote haiM / 'taM jahA' una chaha saMsthAnoM ke nAma isa prakAra se hai - samacaraMsa0 niggoha0 jAva huMDa0' samacaturasra saMsthAna 1, sahananavALA 3 dhanArAca sahanana vALA 4 kIlikAsa'haeNnanavALA ane sevArta sAMDunanavAjA hai teyonA zarIrairA hoya che. 'sarIsegAhaNA jaheva asannINaM' tenA zarIranI avagAhanA asa'nI jIveAnI avagAhanA pramANe samajavI arthAt sUtramAM kahyA pramANe tenI A avagAhanA jaghanyathI aAgaLanA asabhyAtabhA bhAga prabhA hoya che, bhane utsRSTathI 'joyaNasaharasaM' Denjara yojananI hoya he gautamasvAmIne prazna 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIraMgA ki saMThiyA he bhagavan te lavonA zarIro zyA yA sasthAnavAjA hoya he 1 mA aznanA uttarabhAM alu che hai - 'goyamA ! chanhisaThiyA paNNattA' he gautama! tetheonA shriire| chakhe aThAranA saMsthAnavAjA hoya che. 'taM mahA' te chame saMsthAnAnA nAbhI yA abhAye che. 'samacauraMsa0 nigoha0
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMzipaJcendriyatirazcAM mArakeni0 495 -samacaturasrasaMsthAnavanti, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnavanti, yAcad huNDasaMsthAnavanti -yAvatpadena sAdikavAmanakunjAnAM saMsthAnAnAM saMgraho bhavati tathA ca ye saMkSipaJcendri atiryagyonikA narake samutpadyante teSAM zarIrANi samacaturasrAdiSavidhasaMsthAnayuktAni bhavantIti bhaavH| 'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo' teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati lezyAH prajJapnA, saMkSipaJcendriyatirazcAM lezyAH kati. bhavantIti praznaH / bhagavAnAi-'goyamA' he gautama ! 'challessAo pannatAo? paDalezyAH prAptAH 'taM jahA0' tadyathA-'kaNhalessA jAva mukkalessA' kRSNalezyA yAvacchukkalezyA, atra yAvaspadena nIlakAponikataija padmalezyAnAM saMgraho bhavati tathA ca te jIvAH kRSNanIlakApotikatai nasapadmazuklalezyAvanto bhavanyagrodhaparimaMDalasaMsthAna 2 gavan huMDa kasa sthAna yahAM yAvatpada se-sAdika saMsthAna dhAmana saMsthAna aura kubjaka saMsthAna' ina tIna saMsthAnoM kA grahaNa huA hai. tathA ca-jo saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIva naraka meM utpanna hote haiM-unake zarIra samacaturasra Adi chaha prakAra ke saMsthAnoM vAle hote haiN| pra0-'tesiNaM bhaMte jIvANaM kaha lessAo panattAo he bhadanta / una saMjJI paMcendriyatiryaJcoM ke kitanI lezyAeM kahI gayI haiM ? ___u0-'goymaa| challessAbho pannattAo' he gautama / unake chaha lezyAeM hotI haiN| una lezyAoM ke nAma isa prakAra se haiM-'kaNhachessA jAva sukalessA' kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, yAM yAvat pada se nIla, kApotika, taijasa aura pama' ina lezyAoM kA saMgraha huA, nava huM samacaturastra saMsthAna 1, nyodha parimaDala saMsthAnara, yAvata huMDaka saMsthAna ahiM yAtparathI sAdika saMsthAna 3 vAmana saMsthAna ane kuja saMsthAna pa, A traNa saMsthAne grahaNa karAyA che. saMjJI paMcendriya tiya nivALe je jIva narakamAM utpanna thAya che, tenuM zarIra samacaturasa vigare cha / saMsthAnAvA hAya cha. gautmtvaamiin| prazna tesiM gaM bhaMte ! jIvANaM kaI lessAo pannattAo' hai 'bhagavan sahI pandriya tiyAne keTalI vezyAo kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM gautamatvAmI prabhu cha hai- 'goyamA! challetsAo paNNattAo' 3 gautama! mAna 7 vezyAma rAya che. 'kaNhalessA jApa sukaleksA' kulezyA yAvat zukalezyA, ahiM cAvapadathI nIla, kApatika, tejasa ane padya A lesthAe grahaNa karavAmAM AvI che. tethI te jIva kRSNa. bha0 54
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa20 bhagavatIsa tIti / 'diTThI tividyA vi' dRSTi trividhA'pi, samyagmithyAmizreti tisro'vi hRSTasteSAM bhavantIti / 'tinni nANA vinni annANA bhagaNAe' trINi jJAnAni - matizrutAvadhirUpANi, vathA - trINi ajJAnAni matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnAni aitAni jJAnAni bhajanayA - vikalpena bhavantIti / 'jogo tiviho vi' yogo manovAkkAyAtmakatrividho'pi bhavati saMjJitvAt tathA ca saMjJipazcendriya'tiryagyonikAnAM manoyogo vAgyogaH kAyayoga iti ete trayo'pi yogA bhavantIti 'bhAva' | 'sesaM jahA asannINaM jAva aNubaMdho' zeSaM yathA asaMzinAM yAvadanubandhaH / zeSaM yat kathitam tadatiriktam upayogasaMjJAdikaM sarvamapi yenaiva prakAreNa asaMjJinAM prakaraNe kathitaM tenaiva prakAreNa tatsavamihApi jJAtavyam kiyatparyantam asaM jJiprakaraNa jJAtavyaM tatrAha - 'jAba aNubaMdho, thAvadanubandhaH - anubandhaparyantaM sarvamapi thaiva ihApi jJAtavyamiti bhAvaH / asaMjJipakaraNApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha - 'navare' isase ve jIva kRSNa, nIla, kApotika, taijasa padma aura zukla leiyA vAle hote haiM / 'diTThI tivihAvi0- inake samyak mithyA aura mizra ye tIna dRSTiyAM hotI haiM, 'tinni nANA tini annANA bhayaNAe' tIna jJAnamatijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna, aura tIna ajJAna matyajJAna, zrutAjJAnaM aura vibhaGga jJAna ye bhajanAse hote haiM / 4 1 : 'jogo tiviho vi' manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ye tInoM yoga hote haiM' 'sesaM jahA asannINaM jAva aNubaMdho 'isa kathana ke sivAya aura jo upayoga saMjJA Adi sambandhI kathana hai yaha saba bhI yahA~ jisa prakAra se asaMjJI jIvoM ke prakaraNa meM kahA gayA haiM, usI prakAra se anubandha dvAra taka kaha lenA cAhiye, aba sUtrakAra asaMjJi prakaraNa tIsa, ayoti, taiksa ane padma se sezyAma vANI hoya che. 'diThThI 'tividdA vi0' tethAne: sabhya, sithyA, bhane mizra se tra- dRSTiyo hAya hai. 'tinti nAkA' bhati jJAna, zruta jJAna, bhane avadhi jJAna me tra jJAna hoya che,mane 'ayaNAe' _lanAthI 'tinti annANA' bhatijJAna, zruta ajJAna, Ane vilaMga jJAna se ajJAna hoya che. 'jogo tivih| vi0 bhane!yoga, vathana yoga, ane prAya - yoga meM trayu yoga hoya che se jahA asa'nINaM jAva annu|' mA uthana zivAya mADInu ne upayoga sajJA vigere sa'kha'thrI krana che, te badhuja je prakAre asarajJI jIveAnA prakaraNamAM kahela che te pramANe ahiyA anumadha dvAra sudhI' samajI levu'. C ve sUtrAra asajJI aratI ne vidyakSANu yAgu che te 'naMbaraM' ityAhi pAha dvArA pragaTa hare che.-'navaraM paMca samugdhAyA AdillA' asazI 1
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pramaiyandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMkSipaJcendriyatirazyAM nArakepUni0 427 ityAdi, 'navaraM paMca samugghAyA AdillA' navaraM paJcasamudghAtA AdimAH asaMjJiprakaraNe trayaeva vedanA kaSAyamAraNAntikAH samudghAtAH kathitAH, saMjJinAM tu ratna mabhAgatAnAmAcA vedanAkaSAyamAraNAntirakriyataijasAH paJcasamudaghAtA bhavanti caramayoyorAhArakakevalisamudghAtayo manuSyANAmeva saMmamAditi 'vedo tivihIM vi' vedanividho'pi-strIvedaH puruSaveda: napuMsakaveda iti / 'avasesaM taMceva' avazeSa tadeva etavyatiriktam asaMjJiprakaraNe kathitameva sarvamapi ihApi avagantavyam / 'jAva' yAvat-'se NaM bhaMte ! pajjatasaMkhenjavAsAuyasabhipaMciMdiyatirikhajogie' sakhala bhadanta ! paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipazcendriyatiryagyonikA, tadanantaraM mRtvA 'rayaNappabhApuDhavIneraie' ratnaprabhApRthivI sambandhinArako jAtaH 'puNaravi' punarapi kI apekSA jo vilakSaNatA hai use 'navaraM' ityAdi pATha dvArA prakaTa karate haiM-'navaraM paMca samugdhAyA AdillA' asaMjJi prakaraNa meM Adi ke tIna hI samudghAta-vedanA, kaSAya aura mAraNAntika-kahe gaye haiM aura yahAM saMjJI ke prakaraNa meM ratnaprabhA meM jAnevAle saMjJipaJcendriya tiryagyo. ni jIvoM ke vedanA, kaSAya bhAraNAntika, vaikriya aura taijala ye pAMca samudghAta kahe gaye haiN| anta ke AhAraka aura kevali ye do samudghAta manuSyoM ke hI hote haiN| 'vedo tiviho vi' veda strI puruSanapuMsaka ye tInoM hote haiM 'avasesaM taM ceva' isase vyatirikta aura saba kathana asaMjJi prakaraNokta jaisA hI jAnanA cAhiye, yAvat-'se NaM bhNte| pajjattasaMkhe. javAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie' yahAM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta / jaba vaha paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryaJca yonika jIva marakara 'rayaNappamA puDhavInerahae' ratnaprabhA prakaraNamAM vedanA, kaSAya ane mAraNAntika e traNa ja samudughAta kahyA che. ane ahIyAM A saMsI prakaraNamAM ratnaprabhA pRthvImAM rahenArA jIvone eTale ke saMsI ne vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikiya, ane taijasa e pAMca samRdu ghAta levAnuM kahela che, chellA AhAraka ane kevalI e be samuddhAta manuSyAmaH // ya cha, 'vedo tiviho vi' vaha strI pu35 naesa se ye DAya cha. 'avasesaM ta ceva' 1 zivAyarnu tamAma 4thana masabhI prabhA ra prabhAye samA. yAta 'se NaM bhate ! panjattaH saMkhenjavAsAuya sannipaMcidiyatirikkhajoNie' mADiyAM gItamasvAmI asuna evuM pUchayuM che ke-he bhagavana te paryApta saMkhyAta varSIyuSka saMjJI paMceny tiya ya yonivANo 4 bharIta nyAre 'rayaNaprabhA puDhavI neraie' ne asA pRthvInA nA24 24 laya cha, bhane 'puNaravi' thA -2namA pRthavI.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre rahe ratnaprabhAnAraka pRthivIto niHsRtya 'pajata saMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajogie' paryApta saMkhyeyavayukasaMkSepaJcendriyayatiryagyoniko bhatrati 'tti' - evaM krameNa prathamam tiryagyonikalato nArakaH punastiryagyonika evaM krameNa 'kevahayaM kAlaM sevejjA' kiyatkAlam - kiyatkAlaparyantam saMjJipaJcendriya tiryaggatiM nArakagati 'ca seveta, 'kezyaM kAlaM gaharAI kareja nA' kiyatkAla yantaM gatimAgatiMca kuryAt saMjJipaJcendriyatiryagyoki iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' deM gautama ! 'bhavAdeseNaM' bhAvAdezena - bhavaprakAreNa 'jaha neNaM' jhaghanyena 'do bhavaggahaNAI' dve bhavagrahaNe - bhavadvayamaraNam 'ukko seNaM' utkarSeNa 'aTTha bhavaggahaNAI' aSTa bhavagrahaNAni, prathamam saMjJipazcendriyati tato mRtvA narake utpadyante 1 tato ni gra pRthivI kA nAraka ho jAtA hai aura 'puNaravi' phirase ratnaprabhA pRthivI se nikalakara 'pacattasa khejjavAsAjyasanipacidiyatirikkhajoNie' paMpti saMkhyAta varSa kI AyuvazalA saMjJI paMcendriya tiryaJca ho jAtA hai to isa krama se usakA pahile tiryagyonika honA phira nAraka honA aura punaH tiryagyonika honA isa prakAra kitane kAla taka hotA rahatA hai, arthAt isa krama se vaha kitane kAla taka paJcendriya tiryaggati kA aura nAraka gatikA sevana karatA hai aura kitane kAlaM taka vaha isa prakAra se gamanAgamana karatA rahatA hai? to isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'goyamA ! bhavAdeseNaM jahanneNaM do bhavaggahaNAha' he gautama! bhava kI apekSA jaghanya se vaha do bhavoM ko grahaNa karane taka aura 'uko seNaM' utkRSTa se vaha 'aTTha bhavaggahaNAI' 'ATha bhavoM ko grahaNa karane taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI bhavoM taka vaha bhAMthI nIjIne 'pajjattasaMkhenja vA sAuyasannipaci' diyatirikkhajoNie' paryApta sakhyAta vanI AyuSyavALA saMjJI pacendriya tiyaca thaI jAya che. te A kramathI tenuM pahelA tiya ca cainika thavuM ane pAchu nAraka thavuM. ane karIthI pAchu tiyA~ca ceAnimAM AvavuM. A pramANe keTalA kALa sudhI thatuM rahe che ? arthAt AkramathI te keTalA kALa sudhI pacendriya tiya ca gatinuM ane nAraka gatinuM sevana kare che ? ane keTalA kALa sudhI te A pramANe gamanA gamana-avara javara karatA rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahuM hai - 'goyamA ! bha'vAseNaM jahanneNa dA bhavagAhaNAI' he gautama! lavanI apekSA dhanyathI te me lavonu thaha uztA sudhI ne 'ukkoseNaM' thI' te 'aM bhaggahaNAI' - ATha saMvAne zraNu uratAM sudhI me gaMtinuM sevana ka che; ane eTalAja bhavA sudhI te gamanAgamana avara javara kare che. -
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u. sU05 saMkSipaJcandriyatirazcAM nArakepUni0 426 raMyAnniAmRtya manuSyabhave utpadyate2, evaM prakAreNa adhikRtakAyasaMpandhe jaghanyato bhavayameva bhavati evamutkarSeNa bhavagrahaNASTakamapi tathAhi-prathamaM saMjJipaJcendriya tiya 1, tadanantaram tato mRtvA nArako bhavatira, punaH saMjJipazcendriyatiryaka3, puna: nArakaH4, punaH saMjJipaJcendriyatiryaka5, puna nArakA6, punaH saMjJipaJcenidriyatiryak7, punastasyAmevapRthivyAM nArakA8, ityevamaSTAva vArAn tiryag-narakayorugamanAgamana karatA hai, tAtparya isa kathana kA aisA hai ki vaha saMjJI paMcendriya tiryazca marakara jaba naraka meM jAtA hai layaM usakA vaha dvitIya bhava hotA hai aura jisa bhava se yaha vahIM gayA hai vaha isakA prathama bhavaM hotA hai, bAda meM vaha naraka se nikala kara manuSya bhaMva meM utpanna hotA hai| isa prakAra adhikRta kAya meM usakA sambandha janma se bhavadvaya rUpa hI hotA hai| tathA uskRSTa se jo AThe bhava grahaNa kahAM gayA hai usakA tAtparya aisA hai-saMjJI paJcandriya tiyazca kA ava usakA pahalA hai, isake bAda kA jo usakA naraka gamana haiM vaha dvitIya bhava hai, vahAM se nikala kera punaH pazcendriya saMjJI tiryazca hotA hai vaha isakA tRtIya bhava hai| isase bAda puna: jo naraka meM janma letA hai vaha caturtha bhava hai punaH vahA~ se nikala kara saMjJI paJcendriya hotA hai vaha pAMcavAM bhava hai, phira isase jo naraka bhava letA hai vaha ilakA chaThA bhava haiM vahAM se nikala kara puna jo saMjJI paMJcendriya tiryazca hotA hai vaha ilakA 7vAM bhava hai, aura puna: nAraka honA yaha isakA 8vAM bhava hai, isa prakAra se savAra tiryazca aura A kathananuM tAtparya e che ke-saMjJI paMcendriya tiryaMca marIne jyAre narakamAM jAya che. tyAre te tene bIje bhava thAya che. ane je bhavathI te tyAM game che. te tene pahele bhava kahela che. te pachI te narakamAMthI nIkaLIne manuSya bhavamAM utpanna thAya che. e rIte A dhAraNa karelA zarIramAM tene saMbaMdha janmathI be bhava rUpa hoya che. tathA utkRSTathI je ATha bharyuM heNa kahela che. tenuM tAtparya evuM che ke-tene pahele jIva saMzI paMce. ndriya tiryaMcane che ane te pachI tenuM je naraka gamana che te bIje bhava che tyAMthI nIkaLIne pharIthI paMcendriya saMjJI tiyaca thAya che. A teno trIje bhave che. temAMthI pharIthI je narakamAM janma le che, te tene cotha bhava che. pharIthI tyAMthI nIkaLIne saMjJI paMcenidraya tiryaMca thAya che A teno pAMcamo bhava che. tyAMthI pAcho je narakamAM jAya che te tene chaThTho bhava che. tyAMthI nIkaLIne pharIthI pAche je saMjJI tiryaMca thAya che, te tene 7 sAtame bhava che. ane pAcho nAraka thAya che te tene AThame bhava che. A rIte 8
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 .. . . . bhagavatI tpadyante, navamabhave tu manuSyaH syAditi / 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena-kAlapakAreNa kAlApekSayetyarthaH 'jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamamahiyAI" jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyakAni 'ukkoseNaM cattAri sAgarosamAI' utkarSeNa catvAri sAgaropamANi 'cauhi puSakoDIhiM anmahiyAI' catasRmiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni- 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvatkALaparyanta seveta, saMjJipazcendriyatiryaggati nArakagatiM ca 'evaiya kAlaM gairAgaI karejA' etAvaskAlaparyantaM gatyA: gatI-gamanaMcAgamanaM ca kuryAt saMjJipaJcendriyatiryagyonika iti evaM prakAreNa auSi. keSu samAnyeSu nArakeSu audhikasya saMkSipaJcendriyaviraca upapAtaH kathitaH / ayameva iha prathamo gmH1|" pajattasaMkhejjavAsAugasanipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie jahannakAla dviiyarayaNappamApuDhavIneraema uvavajjittae' paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkanAraka honA yahI aSTa bhava grahaNa hai, isake bAda vaha 9veM bhava meM to manuSya ho hI jAtA hai tathA-'kAlAdekheNaM' kAla kI apekSA se 'jaha nneNaM dasavAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI' jaghanya se eka antarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa taka aura 'ukoseNaM casAri sAgarovamAiM0' cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kAlataka usa gati kA usake dvArA sevana hotA hai aura itane hI kAla taka usakA gamanA gamana hotA hai, isa prakAra se audhika sAmAnya nArako meM audhika saMjJipazcendriya tiryazca kA yaha upapAta kahA gayA hai| yahIM prathama gama hai // 1 // ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'pajjattasaMkhejjavAsAya sannicidiyatirikkhajoNie Na bhaMte / je bhavie jahanna kAlahiyaraya. ATha vAra tiryaMca ane nAraka thavuM eja aSTabhava grahaNa che, te pachI te 8 na4i samAM manuSya tha ya che. tathA 'kAlAdekhaNaM' 4janA apekSase 'jahanneNa dasavA sahassAI aMtomuhuttamamahiyAI dhanyathI 4 matabhuta' madhi: 10 isa M2 vaSa sudhI bhane 'ukkoseNaM' GSTathI 'cattAri sAgarAcamAI yA pUrva aTI. madhi: yAra saagre|5m 45 sudhI te gatirnu tamA sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI tenuM gamanA gamana thAya che. A rIte vija sAmAnya nArakemAM kauSi saMzI paMcendriya tiryaMcane je A u5pAta kahela che teja A pahele gama che. 1 va gautamasvAmI prasunamaya pache che hai-'pajjattasa khejjava sA uya *prannividiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie jahannakAla dviiyarayaNapyabhAra
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyavandrikA TIkA za024 u.1 105 saMkSipaJcendriyatiraznAM nArakepUni0 431 saMkSipaJvendriyatiryagyonikaH khalla bhadanta ! yo bhanyo jaghanyakAlasthitikaratnaamApRthivInairayikeSu utpattum 'se Na bhaMte ! kevaiyakAlaTiiemu uvavajjejjA' sa khala bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu utpadyateti praznaH / bhagavAnAi-'goyamA? he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassadviiesu uvavajjejjA' jaghanyena dazavarSasaha. trasthitikepUtpadyeta, 'ukkoseNa vi dasavAsasassahiiesu uvavajjejjA' utkarSeNA. .'pi dazavarSasahasrasthitike pUtpadheta iti / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' te khala bhadanta ! jIvAH saMjJipaJcendriyatiryagyonikA ekasamayena ekasmin samaye kiyanta:-kiyatsaMkhyakAH samutpadyante iti praznaH / uttaramAha-evaM soceva' ityAdi, 'evaM soceva paDhamo gamao niravaseso bhANiyavyo' evaM sa eva NappabhApuDhavIneraiesu uvavajjittae' he bhadanta ! saMkhyAta varSa kI 'AyuvAlA paJcendriya tiryazca jo jaghanya kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte ! kevaiya kAlaliiesu uvavajjejjA' so he bhadanta ! vaha kitane kAla kI sthitivAle nairayikI meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiN-'goymaa| jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu uvavajjejjA' ukAseNa vi dasadhArAsahassaTiiesu uvavajjejjA' he gautm| vaha jaghanya se jinakI sthiti 10 hajAra varSakI hai unameM utpanna hotA hai aura isI prakAra se utkRSTa se bhI jinakI sthiti 10 hajAra varSakI hai unameM vaha utpanna hotA hai 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvaSati ' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM so ceva' ityAdi-he gautama ! isa viSaya meM 'puDhavIneraiesu uvavajjittae' 3 mAvana sabhyAta varSanI mAyupApA 2 paMcendriya tiryaMca jaghanya kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nairayikamAM panna yavAna yogya che. 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' 3 bhagavana te keTalA kALanI sthitivALA narayikemAM utpanna thAya che? mA prazna uttaramA prabhu gautabhasvAmIna 49 che 4-goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsa. sahassadviiesu uvavajjejjA, ukkoseNaM vi dasavAsasaharasadiiesu uvavajjejjA gautama ! te jaghanyathI jenI sthiti 10 dasa hajAra varSanI che temAM utpanna thAya che. temaja utkRSTathI paNa jemanI sthiti 10 hajAra varSanI DAya tamAma 6panna thAya cha 'te NaM bhaMte jIvA egasamaeNaM kevaiyA, uvava tti gautamasvAmI prabhune pUche che ke-he bhagavana saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA te jI eka samayamAM keTalA utpana thAya che ? mA prazna uttaramA prabhu 43 che 8-evaM so ceva' tyAhile gautama ! A viSayamAM ahiyAM te pahele gama saMpUrNa rIte samaje
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 bhagavatI prathamo gamo niravazeSo maNitavyaH, tathAhi-egmin samaye kiyanta utpanne ityasya praznarapa jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA samupapante, unkarpataH saMkhyAtA vA asaMnyAvA vA samutpa ne ityutaram / evaM nepo jIvAno zarIraganaM. kIzasaMhananamiti bhAnasya pahAvidhamapi vajanapamanAgacAdikaM saMhananami. tyuttaram / zarIrAvagAhanA-jayanyenAigula yAgaMkhyeya mAgapariminA, utkaNa parasahasrayojanaparimiteti / tathA-teSAM jIvAnA garIraganaM gamthAnaM zrIhanam / iti maznasya samacaturastrasaMsthAnAdi padavidhamapi samyAnaM bhavInyUnaram evaM paDapi. lezyA bhavanti tAzajIvAnAm / trividhA api sampagmiyAmiSTayo bhavanti / trINi jJAnAni jJAnAni ca trIgi sajanayA / manohArakAya gAvidhA api bhavanti etadvyatiriktamupayogAdikam asaMzipazcandriyaniyamonitraprakaragagata yahAM para vahI prathama gama sampUrNa rUpa se kara lenA cAhiye, jaise-eka samaya meM kitane utpanna hote haiM to isa prazna kA uttara aisA ki ekasamaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna naka utpanna hote haiM aura utkRSTa le saMkhyAta athavA asaMkhyAna utpanna hote haiM. tathA inake zarIra chahoM prakAra ke saMhanana bAle hote haiM, inake zarIra kI avagAhanA jaghanya se agula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hotI hai, inake zarIra kA saMsthAna 6 hoM prakAra ke samacaturasra Adi saMsthAnoM vAle hote haiN| inake 6 ho zyAeM hotI hai tInoM prakAra kI sampaga mithyA aura mizra ye pTiyAM hotI haiN| tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| manoyoga, canayoga aura kAyayoga ye tInoM yoga hote haiN| hama kadhana ke jemake-eka samayamAM keTalA utpana thAya che ? A praznane uttara evo che ke-eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. tathA teonA zarIra chae saMhAnavALA hoya che. teonA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhya tamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI eka hajAra cojana pramANa vALA hoya che. teonA zarIranuM saMradhAna samacatarastra vigere 6 chae prakAravALuM hoya che teone e vezyAo hoya che. samyaga, mithyA ane mizra e pramANe traNa prakAranI teone daSTi hoya che. traNa jJAna ane bhajanAthI traNa ajJAna hoya che. mane yoga, vacanaga ane kAyaga A traNe vega teone hoya che, arthAt teo traNe rogavALA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyasandrikA TIphA za024 u.1 sU05 saMkSipaJcendriyatirazcAM nArakepUni0 433 sarvamapi cAtra jJAtavyam, ataeva kathitam-'evaM so ceva paDhamo gamayo niravaseso bhANiyayo' iti / kiyatparyantaM prayamo gamo'tra bhaNitavyaH ? ityAha-'jIva' ityAdi / 'jAva' yAvat 'kAlAdeseNa' ityAdi sevanA-gatyAgatisUtraM nAyAtitAvaditi / tadeva sUtramAha-'kAlAdeseNa' ityAdi, 'kAlAdeseNaM' kAlAdezenakalapakAreNa kAlamAzrityetyarthaH 'jahanneNaM' jaghanyena 'dasavAsasahassAI' dazavarSasahasrANi 'aMtomuhuttamamahiyAI antarmuhUrtAmyadhikAni-antarmuhUtAdhikadazasahasavarSaparyantam, tathA-'ukkoseNaM utrSeNa 'cattAri punyakoDIo' catastra: pUrvakoTayaH catuH koTipUrvANi 'cattAlIsAe vAsasahasse hiM amahiyAo' catvAriMzatA varSasahasrairabhyadhikA:, catvAriMzatsahasravarSAdhikavata: koTipUrvaparyantamiti, 'evaiya -kAlaM' etAvantaM kAlam-pUrvapadarzita kAlaparyantam 'se vejnA seveta, sajJipazcendriyaM tiryagyoni nArakayoni ca tathA-'evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' etAvatkAlaparyantameva sa tatra galyAgatI-gamanAgamane kuryAditi dvitIyo gamaH // 2 // atirikta aura jo upayoga Adi sambandhI kathana hai vaha saba asaMjJI paJcendriyatiryagyonika ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye, isI abhiprAya ko lekara sUtrakAra ne 'evaM so ceva paDhamo gamao niravaseso bhANiyavvoM' aisA sUtrapATha kahA hai, 'jAva kAlA deseja ki jaba taka kAlAdi ko lekara sevanA evaM gati Agati kA kathana nahIM AjAtA hai-taSa taka prathama gama yahAM sampUrNa kahalenA cAhiye, yaha kAla kI apekSA lekara kathana isa prakAra se hai-kAlaM kI apekSA vaha jaghanya se eka aMtarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa taka usa gati kA sevana karatA hai aura utkRSTa se 40 hajAra varSa adhika cAra koTi pUrva taka vaha usa gati kA sevana karatA hai aura jaghanya evaM hoya che. A kathana zivAyanuM upaga vigere saMbaMdhInuM je kathana che. te tamAma asaMjJI paMcendriya tiryaMcanA prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avela cha. tara prabhAra mahiyAM paY sabhA. mA04 abhiprAyathA sUtradhAra evaM so ceva paDhamo gamao niravaseso bhANiyavvA' mA prabhArI sUtrA ho. yAvat 'kAlAdeseNaM' bhane te yAvat ra heza sudhI meTa yA sudhI kALa vigerene laIne sevanA ane gati AgatinuM kathana AvatuM nathI. tyAM sudhIne pahelo gama ahiyAM pUre pUro samaje. kAlanI apekSAe te jA. nyathI eka aMtamuhUrta adhika 10 dasa hajAra varSa sudhI te gatinuM sevana kare che. ane utkRSTathI 40 cALIsa hajAra varSa adhika cAra kaTi pUrva sudhI
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 434 bhagavatIko tRtIyagarma darzayitumAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva ukkosakAlaliiesu uvavano' sa eva paryAptasaMkhyAtavarSAyu pandriyatiryagyoniko jIvo yadi utkarSasthitikaratnaprabhAnarayikeSu utpanno bhavet tadA-'jahanneNaM sAgarovamATiema' jaghanyena sAgaropamasthiti keSu nArake putpata, 'ukko seNa vi' utkarSeNApi 'sAgaronamahiiemu unayajjejjA' sAgaropamasthitikeSu narayikepagheta, 'avaseso parimANAdIo bhalAdesapajjavasANA so kSetra paDhamo gamo yo avazeSa parimANAdiko samAdezaparyavasAnakA ra ema prathamo namo netayaH, 'te khasa jIvA utkRSTa se pUrvoktAnusAra hI vaha itane kAla taka gamanAgamana karatA rahatA hai, aisA yaha dvitIya gama hai| tRtIya gama isa prakAra le hai-'lo ceva ukkosakAlaTiiesu uvavannoM' vahI paryApta saMkhyAtAyuSka paJcendriyatiryagyonika jIva yadi uskRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA ke nairapikoM meM utpanna ho jAtA hai to 'jahanneNaM sAgarovamaTihaesu' vaha jaghanya se jinakI sthiti eka sAgaropama kI hotI hai una nArakoM meM utpanna hotA hai, aura 'ukoseNaM ghi' utkRSTa se bhI 'sAgarovamahie ughavanjejjA' jinakI sthiti eka sAgaropama kI hotI hai unameM utpanna hotA hai, 'avaseso parimANAdIo bhavAdesapajjavasANo so ceva paDhamo gamo Neyavyo' isa kathana ke atirikta aura jo parimANa Adi bAra sambandhI bhavAdeza taka kA kathana hai vaha bhI prathama gamaka jaisA hI te e gatinuM sevana kare che. tathA jaghanya ane utkRSTathI pahelA kahyA pramANe ja te eTalA kALa sudhI gamanA gamana karatA rahe che. A pramANe A bIje gAma che. 2 zrIna gama mA prabhArI che-'so ceva ukosakAladviiesu uvavanno' te paryApta saMkhyAta varSanI AyuvALe paMcendriya tiryaMca nimAM utpanna thayele jIva je utkRSTa kALanI sthitivALA ratanaprabhA pRthvInA nirayikemAM 5-na 25 taya to 'jahanneNa sAgarovamadviiesu' dhanyathA nI sthiti meM sAgarAmanI DAya che. ta nAbhAMpanna thAya che. mane ukoseNaM vi. GthA 5Y 'sAgarovamaTiiesu uvavajjejjA' bhanI sthiti se sAgaropabhanI tya cha tamAmA 5nna thAya che. 'avasesA parimANAdIo bhavAdisapanjapasANA so ceva paDhamA gamo Neyavyo' mA 4thana zipAyanu paribhA mAdvAra saMbaMdhInuM bhavAdeza sudhInuM je kathana che, te paNuM pahelA gamaka pramANe ja che.
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMzipaJcendriyatirazcAM nArakepUni0 435 ekamasaye kiyanta utpadyanye 1, ityAdi praznottararUpaparimANadvArAdArabhya bhavAdeza sUtraparyantaH prathamagamavadeva vaktavyA, sa khalu pazcandriyatiryagyonikaH prathamaM tato' mRtvA nArako jAtaH punarapi pazcendriyatiyaMgyonika evaM krameNa sa jIvaH kiya kAlaparyantaM tiryaggati nArakagatiM ca seveta kiyatkAlaparyantaM ca gamanAgamane kuryAdityevaM viSayaka praznaH / gautama ! bhAvAdezena jaghanyena bhavadvayaparyantam utkRSTato'STa bhapagrahaNaparyantaM seveta gamanAgamane ca kuryAditi bhavAdezAnta uttaram / kiyatparyantaM prathamo gamo'tra vaktavyastatrAha-'jA' ityAdi, 'jAva' yAvata 'kAlAdeseNaM, ityevaM rUpaM sUtramAyAti tAvat prathamo gamo vijJeya iti / tadevAha'kAlAdeseNaM' ityAdi, 'kAlAde seNaM jahanneNaM sAgarocamaM aMtomuDuttamabhaDiyaM' hai jaise ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa prakAra ke parimANa dvAra se lekara bhavAdezabAra taka prathama gama ke vakta. vyatAnusAra hI kathana karanA cAhiye jaise vahI saMjJI paJcendriya tiryagyo nika jIva jaba apanI paryAya se bharakara nAraka ho jAtA hai aura phira vahA~ se nikala kara paJcendriyatiryagyonika ho jAtA hai, to isa krama se vaha jIva kitane kAla taka tiryaggati aura narakagati kA sevana karatA hai aura kitane kAlataka isa prakAra gamanAgamana karatA rahatA hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! bhava kI apekSA se vaha jaghanya rUpa meM do bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane taka usa gati kA sevana karatA rahatA hai aura gamanAgamana karatA rahatA hai, aura 'kAlAdekheNaM' kAla kI apekSA 'jaha nneNaM sAgarovamaM aMtomuhattamA bhahiyaM ukkoseNaM cattAri sAgarovamAI jemake-te che eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A prakAranA pari. mANu dvArathI laIne bhava deza dvAra sudhI pahelA gamakamAM kahyA pramANe ja kathana karavuM. jemake te saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALe jIva jyAre pitAnI paryAyathI marIne nAraka thaI jAya che. ane pAcho tyAMthI nIkaLIne paMcendriya tiya ca yoni thAya che. te A kramathI te jIva keTalA kALa sudhI tirthaM ca gati ane naraka gatinuM sevana kare che ? ane keTalA kALa sudhI A rIte gamanAgamata-avara javara karatA rahe che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! bhavanI apekSAe jaghanya rUpathI te be bhavane grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha bhavAne grahaNa karatAM sudhI te gatinuM sevana karatA rahe che. bhane gamanAgamana-bhava2 112 42tA 29 che. mane 'kAlAdeseNa' nI mAye. kSAthI 'jahanneNaM sAgarAvamaM aMtomuttamabhahiyaM ukoseNaM cacAri sAgarovamAi'
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle kAlAdezena-kAlapakAreNa kAlApekSayetyarthaH, jaghanyena sAgaropamamantarmuhAbhyadhikam antamuhAdhikasAgaropamakAlaparyantaM seveta gamanAgamane ca kuryAditi / 'ukkoseNa' utkarSeNa 'cattAri sAgarobamAI' catvAri sAgaropamANi, 'cauhi pucakoDIhi amahiyAI' catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvatkAlaparyantaM saMjJipazcendriyatirya gyonikaH paJcendriyatirya gati ratnaprabhAdipRthivInArakagatiM ca seveta, tathA-'evaiyaM kAlaM gaharAgaI kare jjA' etAvatkAlaparyantaM gatyAgatI-gamanAgamane kuryAditi tRtIyo gamaH 3 // ___atha caturtha garma nirUpayati-'jahannakAlahiiya0' ityAdi, ' ' 'jahannakAlahiiyapajjattasaMkhejjavAsAuyasaNNipaMcidiyatirikkhajogie NaM bhate jaghanyakAlasthitikaparyAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikA * cauhi puvakoDIhiM anbhahiyAI' vaha jaghanya se eka antarmuhUrta adhika eka sAgaropama taka aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kAla taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka bacha gamanAgamana karatA rahatA hai, tAtparya yahI hai ki vaha saMjJI pazcandriyatithagyonika jIva pazcendriya tiryaggati kA aura ratnaprabhA Adi nAraka gati kA jaghanya se eka antarmuharta adhika eka sAgaropama taka aura uskRSTa se cAra pUrva koTi adhika cAra sAgaropama kAla taka sevana * karatA hai aura itane hI kAla paryanta gamanAgamana karatA rahatA hai aisA yaha tRtIya gama hai|3| agha sUtrakAra 'jahannakAlAhityaH' ityAdi sUtra dvArA caturtha gama kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jahannakAlacauhi puvvakAhIhi abbhahiyAi" te dhanyathA me matabhuta madhira eka sAgarepama sudhI ane utkRSTathI cAra 4 pUrvakeTi adhika cAra sAgara pama kALa sudhI te gatinuM sevana kare che ane eTalAja kALa sudhI te gAmanA gamana-avara javara karatA pahe che kahevAnuM tAtparya e ja che ke-te saMjJA , paMcendriya tiryaMca nivALo jIva paMcendriya tiryaMca gatinuM ane ratnaprabhA vigere nAraka gatinuM jaghanyathI eka aMtamuhUrtamAM adhika eka sAgaropama sudhI ane utkRSTathI cAra pUrvakeTi adhika cAra sAgaropama kALa sudhI sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI gamanAgamana-avara javara karatA rahe che. A pramANe A trIje gAma che. __ sUtrAra 'jahanna kAladviiya0' tyA sUtrA / yazothA Amanu ni35 42 cha-tamA gautamasvAmI prasuna me pUche cha hai-'jahannakAladiiya
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMkSipaJcandriyatirazcAM nArakeSUni0 437 khalu mahanta ? 'je bhavie' yo bhanyo-savituM yogyaH 'rayaNappabhApuDhavInerahae' ratnapamAnAmakanArakapRthivI sambandhiSu nairayikepu 'upabajjittae' upapattum, 'seNaM bhaMte sa khalu bhadanta ! jIvaH kevaiyakA DiesukiyatkAlasthitimatsu nairayikeSu 'ubavajjejjA' utpadyateti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassaTiiemu' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikeSu 'ukoseNaM sAgarovamahiie neraiesa uvavajjejjA' utkarSeNa sAgaropamasthivikeSu nairayikeSu utpadheta / teNaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvAjaMti' te jaghanyakAlasthitikasaMkSipazcendriyatiryagyonikAH jIvAH khalu bhadanta ! ekasamayena ekasmin samaye ityA, bhiyantA-kiyatsaMkhyakA utpadyante-he gautama ! jaghanyena eko vA hiiyapajjatasaMkhejavAsAutha sapiNapaciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' he bhadanta ! jaghanyakAla kI sthitivAlA paryApta saMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA saMjJI paJcendriya tiryazcayonika jIva 'je bhavie rayaNappabhA puDhavIneraiestu 'jo ratnaprabhA pRthivI saMbaMdhI nArakoM meM utpanna hone yogya hai 'se NaM bhaMte! kevaiyakAlahietu uvavajjejjA' vaha kitane varSa kI AyuvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAla sahassaTiiesu' vaha jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM aura 'ukko. seNa' utkRSTa se sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, aba puna: gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te Na bhaMte ! jIvA' ega samaeNaM kevayA upavajjati' he bhadanta ! ve jaghanya kAla kI sthiti vAle saMjJIpaJcendriya tiryagyonika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? pajjattasaMkhejjavAsAuyaNipaci diyatirikkhajoNie NaM bhaMte / hai bhagavAn jaghanya kALanI sthitivALA paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMsI pathandriya tiya" 01 je bhavie rayaNappabhApuDhavIneraiesu' 2tnamA pRthvInA nAma 41 thavAna yogya cha, "se Na bhate ! kevaiyakAlahiiesu uvavajjejjA' mA panI mAyuqANA nairayimA 4-1 thAya cha ? mA prazna uttaramA prabhu ru cha hai-goyamA ! 3 gautama ! 'jahaNNeNaM dasavA. khasahassadiiesu' gadhanyathI te sana2 varSanI sthiti nayimA bhane 'ukAse thI sAgarApabhanI sthitivANA narathimA 5nna thAya che. zathI gautamasvAmI prasuna se pUche cha -'te Na bhaMte / jIvA egasamaeNa kevaiyA uvavajjati' 3 maga 45.5 janI sthitivAra sabhI payandriya tiryaMca nivALA te jIvo eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuddha bhagavatI dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyatA vA asaMkhyAtA vA ekasmin samaye te jIvA narakAvAse samutpadyante ityuttaram etadeva darzayati- 'avaseso so ceva gamao' abazeSaH sa eva gamo vaktavyaH prathamaga me yathA utpAdAdikaM kathitam tathaiva ihApi sarvamadhye tavyam iti / pUrvagamApekSayA'sya caturthagamasya yadvailakSaNyaM tat svayameva darzayati - navaraM imAI aDDa NANatAI' navaramimAni - vakSyamANAni aSTa nAnAtvAni, vailakSavyAni jJAtavyAni, utpAdAdita Arabhya anubandhAntaM sarvam ihApi caturthagame prathamagamadeva jJAtavyam, tathApyatra pUrvagamApekSayA vakSyamAgaviSayeSu vailakSaNyamaSTasaMkhyAkamatraseyam, tathAhi - 'sarIrogAhaNA' zarIrAvagAhanA ' jahanneNaM aMgulassa isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA !' he gautama / eka samaya meM ve jIva nArakAvAsa meM jaghanya se to eka yA do yA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka utpanna hote haiM / 'avaseso so cetra gamabho' avazeSa vahI gamaka vaktavya hai - prathama gama meM jaise- utpAda Adika kahe gaye haiM vaise hI yahA~ para ve saba kahalenA cAhiye, pUrva gama kI apekSA isa caturtha gama meM jo bhinnatA hai use sUtrakAra svayaM hI 'navaraM' ityAdi sUtra pATha dvArAprakaTa karate haiM'navaraM imAhaM aTTha NANattAI' yadyapi utpAda dvAra se lekara anubandha dvAra taka kA sagha viSaya isa caturtha gama meM prathama gamake jaisA hI haiphira bhI yahAM pUrva gama kI apekSA se vakSyamANa viSayoM meM ina ATha bAtoM ko lekara bhinnatA hai jo isa prakAra se hai- 'sarIrogAhaNA' yahAM praznanA uttarabhAM prabhu ache - 'goyamA ! he gautama! te / ye sabha yamAM narakAvAsAmAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che ane utkRSTathI sagRta athavA asa MkhyAta sudhI utpanna thAya che, 'avaseseA kho ceva gamao' jADItu te hetu gabha uhI sevu arthAt pahelA gamamAM asaMjJI gamamAM utpAta vigere kahevAmAM Avela che, teja pramANe ahiyAM te saghaLu' sthana kahevuM joIe, pahelA gama karatAM A cothA zasabhAM ? linnapAlu che, te sUtrabhara pote? 'nagharaM ' ityAhi sUtrapATha dvArA agara are che.- 'navaraM imAI aTu NANattAI' le utpAtadvArathI vaha ne anubaMdha dvAra sudhInA tamAma viSaya A cothA gamamAM pahelA gamamAM kahyA pramANe ja che. teA pazu ahi pahelA gama karatAM AgaLa kahevAmAM AvanArA viSayamAM A ATha khAkhatAmAM bhinnapaNuM che. te A
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMkSipaJcandriyatirazcI nArakepU0ni0 439 'asaMkhejjaibhAga' jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgAtmikA, 'ukkoseNaM dhaNupuhutta' utkarSeNa dhanuHpRthaktvam prathamagame teSAM jIvAnAM zarIrasaMbandhinyavagAhanA asaMjJivad jaghanyato aMgulasyAsaMkhyeyabhAgAtmikA kathitA utkRSTatastu yojanasahasraparimitA zarIrAvagAhanA nirUpitA iha tu jaghanyataH pUrvodIritaiva zarIrAvagAhanA utkRSTatastu dhanu pRthakUsvarUpA dvidhanurArabhya navadhanuH paryantA 1 / tathA. lezyAyAmapi vailakSaNyam-'lessAo timi AdillAo' lezyA stistra AdimA: kRSNanIlakApotikAH2 / dRSTiviSaye-'No sammadihI' no samyag dRSTayaH, apitu. 'micchAdihI mithyAdRSTaya ete 'No sammAmicchAdiTThI' no samyagmithyAdRSTayaH, na mizraSTayo'pi te bhavanti 3 / 'No NANI' no jAnina ete jIvA, 'do abhANA zarIrAvagAhanA 'jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjAbhArga' jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se yaha 'dhaNuhapahutaM' dhanuSapRthaktva hai-2 dhanuSa se lekara nau dhanuSa taka kI hai, prathama gama meM una jIvoM kI zarIrAvagAhanA asaMjJI jIvoM ke zarIrakI avagAhanA ke jaisI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa kahI gayI thI aura yahAM yaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se 2 dhanuSa se lekara 9 dhanuSa taka kI kahI gayI hai isa prakAra yaha avagAhanA kI apekSA bhinnatA hai 1 tathA lezyA kI apekSA bhinnatA isa prakAra se hai'lessAo tinni AdillAo' yahAM Adi kI 3 lezyAeM hotI haiM, dRSTi ke viSaya meM ye samyagdRSTi aura samyaga mithyAdRSTi nahIM hote haiM prabhArI cha-'sarIrAgAhaNA' bhariyAM zarIranI mAnA 'jahaNNeNaM aMgulastra asaMkhennaibhAgo' sadhanyathI / mana asaNyAtamA sAga pramANa cha, bhane 'ukkoseNaM' kRSTayI 'dhaNuha huttaM dhanuSa pRthapa cha. arthAta 2 dhanuSathI laIne 9 nava dhanuSa sudhInI che, pahelA gAmamAM te jInA zarIranI avagAhanA asaMsI chonA zarIranI avagAhanA pramANe jaghanyathI AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI eka hajAra jana pramANunI kahI che ane ahiyAM te jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI 2 be dhanuSathI laIne 9 nava dhanuSanI kahI che. A rIte avagAhanA saMbaMdhI bhinapaNuM che. 1 tathA lezyA saMbaMdhI minnA pramANe cha.-'leskhAo tinni AdilAo' miDiyA paDasI traya lezyAo hoya che. 2 daSTinA saMbaMdhamAM saMjJI paMcendriya tiryaMco samyagra daSTi, ane samyamithyA daSTivALA hotA nathI paNa mithyAdRSTija hoya
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 bhagavatIsUtre niyama' dve ajJAne niyamato satyajJAnaM zrutAjJAnaM ceti teSAM jIvAnAmiti / 'sapmugghAyA adillA vini' samudghAtA AdimA strayaH vedanAjhapAyamAraNAntikAH 5 / 'AuManjhavasANaM aNubaMdho ya jaheya asannINaM' AyuradhyavasAnamanuvandhazca yathaivAsaMjJinAm tayA-Ayurjaghanyato'ntamuMhUtem utkRSTataH uskRSTenApi antarmuhU tam6 / adhyabasAnAni cAsaMkhyAtAni cA'prazastAnyeva7 / anubandhazca jaghanyotkaSTAbhyAmantarmuhUrta miti AyuradhyavasAnAnuvandhAH caturthagamoktA asaMjJivadeva udAharaNIyA iti / 'abasesaM jahA paDhamagamae' avazepam-etadbhinnaM sarvaM yathA-prathamagamake kathitaM tathaiva ihApi jJAtavyam he bhadanta ! prathamaM jaghanyakAlasthitika saMkSipaJcendriyatiryagyonikastato mRtvA nArako jAtA nataH punarapi narakAnniAsRtya saMjJipaJcendriyatiryagyonika evaM krameNa kriyatkAlaparyantaM tiryaggati nArakagatiM ca seveta kiyakintu mithyA dRSTi hI hote haiM3 'No NANI' ye jJAnI nahIM hote haiM 'do annANA niyama' matyajJAna evaM zrutAjJAna aise ye niyama se do ajJAna vAle hote haiM-'samugghAyA AdillA tinni' Adi ke 3 yahAM samudghAta hote haiN| unake nAma vedanA kaSAya aura mAraNAntika haiN| AuM ajjhavasANaM aNubaMdho ya jaheva asannINaM' asaMjJI jIvoM ke jaisA yahAM Ayu jaghanya se eka antarmuhurta kA hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai adhvasAna yahAM asaMkhyAta haiM, parantu ve saba apra. zasta hote haiM anubandha jaghanya se eka antarmurta kA aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kA hai, 'avasesaM jahA paDhamagamae' ina se bhinna aura saba kathana prathama gamaka meM kahe anusAra yahA~ jAnanA cAhiye, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta jaghanya kAla kI sthiti vAlA vaha saMjJIpaJcendriyatiryaJcayonika jIva apanI gRhIta paryAya se marakara cha. 3 No NANI' mA jJAnI DAta nathI. do annANA niyama' bhati majJAna bhane zruta majJAna se pramANunA meM ajJAnAmA Doya cha, 'samugghAyA bhArillA tinni maDiyAM paDasAnA 3 ra samudadha to meTale vanA, pAya, bhane bhArAnti me traya samuddhAta khAya che. 'AuM anjhavasANaM aNubaMdho ya jaheva asaNNINa' azI ve prabhArI aDiyA A jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM che, ane utkRSTathI pUrvakeTinuM che, ahiyAM adhyavasAna asaMkhyAta che. paraMtu te badhA aprazasta hoya che. anubaMdha jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM ane utkRSTathI pUrva keTinuM cha. 'avasesaM jahA paDhamagamae' mA zivAnu mADItuM tamAma 4thana paDatA gamamAM kahyA pramANe ahiyAM samajavuM. - have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke he bhagavana jaghanya kALanI sthitivALe te saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALa va pite dhAraNa karela
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMkSipaJcendriya tirazcAM nArakepU0ni0 441 skAlaparyantaM ca gamanAgamane kuryAditi praznaH pUrvadeva ihApi krnniiyH| utta: ramAha-he gautama ! bhanAdezena jaghanyato bhavadvayaM seveta gamanAgamane ca kuryAditi utkRSTato'STabhavaparyantaM seveta gamanAgamane ca kuryAdisyuttaram / kiyatparyantaM pUrvaprakaraNamihAdhyetavyaM tatrAha-'jAtra kAlAdesepa' ityAdi, 'jAda kAlAdeseNaM' yAvatkAlAdezena-kAlapakAreNa kAlApekSayetyarthaH, 'jahanneNaM dasavAsasaharasAI aMtohuttamamahiyAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi antamuhartAbhyadhikAni 'ukkoseNaM cattAri sAgarodhamAI utkarSeNa catvAri sAgaropamANi 'cauhi aMto. muhuttehiM amahiyAI' caturbhintarmuhaH rabhyadhizAni, 'ecaiyaM kAlaM sevejjA, nAraka huA aura vahAM se nikala kara vaha gunA jaghanya kAla kI sthiti . vAlA saMjJI paJcendriyatiryazca ho gayA to isa krama se vaha kaba taka usa tiyaggati aura narakagati kA sevana karatA hai aura kabataka vaha una gatiyoM meM gamanAgamana kiyA karatA hai isake uttara meM prabhu karate haiMhe gautama ! bhavAdeza se yaha kama se kama do bhavoM ko grahaNa karane taka aura uskRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane taka usa gati kA sevana karatA hai aura gamanAgamana karatA rahatA hai, so isa prakAra kA yaha kathana isa prazna ke uttara meM kAlAdeza sUtranaka grahaNa karake kahalenA cAhiye arthAt kAla kI apekSA se vaha kama se kama ansamuhUrta adhika daza hajAra varSa taka aura utkRSTa se 'cattAri sAgarovamAI ghauhi aMtomuttehiM anbhahiyAI' cAra antamahUrta adhika cAra saaNgriiparyAyathI marIne nAraka thAya ane tyAMthI nIkaLIne te pharIthI jaghanya kALanI sthitivALe saMjJI paMcendriya tiryaMca thaI jAya te A kramathI te kayAM sudhI e tiryaMcagati ane nAraka gatinuM sevana kare che ? ane te A gatimA kayAM sudhI gamanAgamana-avara javara karatA rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! bhavAdezathI te ochAmAM ochA be bhane grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha bhalene grahaNa karatA sudhI te gatinuM sevana karatA rahe che. ane gamanAgamana karatA rahe che. A pramANenuM A kathana A praznanA uttaramAM kALAdeza sUtra sudhI grahaNa karIne kahevuM joIe. arthAt kALanI apekSAe te ochAmAM ochuM aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra 1 sudhI bhane aSTathI. 'cattAri sAgarAvamAI' cauhi aMtomuhuttehi anma. hiyAI' yA2 matabhuta madhi: yAra sAgarApama sudhI 'evaiyaM kAlaM sevejjA' bha0 56
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 bhagavatIstre evayaM kAlaM gairAgaI karenjA' etAvatkAlaM seveta, etAvatkAlaM gatyAgatI kuryAt etAvatkAlaparyantaM yiMgati seveta tathA-etAvatkAlaparyantameva tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamane aryAditi caturthoM gmH|4| atha paJcamaM gamamAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva jahannakAlaDiesu uvadhanno' sa eva jaghanyAyuSkasaMjJipazcendriyatiryagyoniko jIva: jaghanyakAlasthiti keSu yadi utpanno bhavet tadA-'jahanneNaM dasasahassaTiiesu' jaghanyena dazava sahastrasthitikeSu nairayikeSu tathA-'ukkoseNa vi dasavAsasahassadviiesu' utkarSeNApi dazavarSa sahasrasthitikeSu ratnaprabhAnerayikeSu 'uvavajjejjA' utpadyata-utpattimupalabheta / te NaM bhaMte te khalu bhada. nta ! jIvAH 'egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' eka samayena ekasmin samaye eva pama taka 'ecaiyaM kAla sevejjA usa gati kA sevana karatA hai aura 'evaiyaM kAlaM, gatirAgaI karejjA' usameM gamanAgamana karatA rahatA hai, aisA yaha cauthA gama hai| paMcama gama kA kathana isa prakAra se hai-'so ceSa jahannakAlaTThihaestu uvavanno' he bhadanta ! vaha jaghanya kAla kI sthitivAlA saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva yadi jaghanya kAla kI sthiti vAloM meM utpana honA yogya hai to yaha jaghanya se prathama pRthivI ke daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai aura uskRSTa se bhI vaha usI pRthivIke daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairathikoM meM utpanna ho jAtA haiM, gautamasvAmI kA prazna -'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvavajjati he bhadanta ! ve jIva ratna prabhA pRthivI ke nArakoM te gatinu sevana 42 che. mane 'evaiya kAla gairAgaI karejA' rakSA kAla sudhI temAM gamanAgamana karatA rahe che. A pramANene A cothe gama che. ve pAyamA gabharnu thana 42vAmAM Ave che. 'so ceva jahannakAladviiesu savavaNNA' 7 basan 15.yajanI sthitivANe ta sahI pAyandriya tiya"ya enivALe jIva je jaghanyakAlanI sthitivALAomAM utpanna thavAne cagya che te te jaghanyathI pahelI pRthvInA dasa hajAra varSanI thitivALA nairayikamAM utpanna thaI jAya che. ane utkRSTathI te eja pRthvInA dasa hajAra varSanI sthitivALA nArakIyamAM utpanna thaI jAya che. ve gItabhasvAmI prabhune me pUche che ?-'te NaM bhaMte ! jIvA egasama eNaM kevaiyA uvavati' maga te 2lamA pRthvInA nAhImA -
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU05 saMkSipaJcendriyatirazcAM nArakeSU0ni0 443 ratnaprabhAnarakeSu kiyanta utpadyante iti praznaH / uttaramAha - ' evaM so ceva' ityAdi 'evaM so caitra cauttho gamao niravaseso bhANiyantro' evaM sa eva caturthI gamo niravazeSo bhaNitavyaH, tatra ratnamabhAdau ekasamaye te jIvAH kiyatsaMkhyakA utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRrSeNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ityAdi caturthagamadeva uttaramihApi adhyetavyam, evameva zarIrAvagAhanAdikaM sarvameva prakaraNaM caturthagamoktameva ihApi vaktavyam / kiyatparyantam tatrAha - 'jAva kAlAdeseNaM' ityAdi, te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanto narakAvAse utpadyante ityArabhya bhavAdezena jaghanyato bhavadvayam utkRSTato'STabhava meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM 'uttara dete hue prabhu gautama se kahate haiM- 'evaM so ceva cattho gamao niravaseso bhANiyacco' he gautama ! yahA~ para vahI caturthagama sampUrNa se kahalenA cAhiye, isa prakAra se usake anusAra ratnaprabhA Adi meM eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhpAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra se yahAM para bhI zarIra avagA - hanA Adi ke sambandha meM bhI saba kathana caturthagama jaisA kahalenA cAhiye, aura yaha kathana kAlAdeza sUtra taka yahAM gRhIta kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye, arthAt gautama ke 'eka samaya meM kitane jIva narakAvAsa meM utpanna hote haiM' isa prazna se lekara bhayAdeza se jaghanyarUpa meM do bhavoM ko grahaNa karane taka vaha usa gati kA sevana karatA hai aura eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanAM uttaramAM prabhu kahe che ke ' evaM so ceva cattho gamao niravaseso bhANiyavvA' he gautama! maDiyAM me rIte temAM kahyA pramANe-ratnaprabhA vigere pRthvImAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asakhyAta utpanna thAya che. eja rIte ahiyAM paNa zarIra avagAhanA vigerenA sabaMdhamAM paNa tamAma kathana cothA gamamAM kahyA pramANe samajI levuM. ane te kathana kAlAdeza sUtra sutrI ahiyAM grahaNa karela che, tema samajavu. arthAt eka samayamAM keTalA nAraka jIveA narakAvAsamAM utpanna hAya che?" A rItanA gautama svAmInA praznathI AraMbhIne bhavAdezathI janyarUpamAM e bhavA grahaNu karatAM sudhI te e gatinuM sevana kare che. ane eTalAja samaya sudhI te gamanAgamana kare che, ane utkRSTa rUpathI te AATha bhavAne
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. aMgavatIsUtre grahaNAni ityarthaH, 'jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI' jaghanyato dazavarSa sahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni, 'ukkoseNa' utkRSTataH 'cattAlIsaM vAsasaMhassAI' catvAriMzadvarSa sahasrANi, 'cauhi aMtomuhuttehiM amahiyAI caturmirantamuharsa rabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM sevejjA, evaiyaM kAlaM gairAgaI karejA' etAvatkaM kAlaM seveta, etAvaskaM kAlaM gatyAgatI kuryAt etAvat-uparoktakAla. paryantaM tiryaggati nArakagati ca seveta, etAvatkAlaparya tameva tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi paJcamo gamaH 5 / atha SaSThaM gamamAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva' sa eva jaghanyakAlasthitikA saMkSipaJcendriyatiryagyoniko jIva: 'ukkosakAlaTiiesu uvavanno' utkRSTakALa. sthiti keSu ratnaprabhAnArakeSu utpanno bhavedyadi tadA-'jahanneNaM sAgarovamaTiiema itane hI samaya taka vaha usameM gamanAgamana karatA rahatA hai 'yahAM taka kA saba pATha yahA~ kahalenA cAhiye tathA kAla kI apekSA se baha jaghanya rUpa meM antarmuhUrta adhika daza hajAra varSataka aura utkRSTa se cAra antamuhUrta adhika 40 hajAra varSe taka usa gati kA tiryaggati aura nArakagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA rahatA hai, aisA yaha pAMcavAM gama hai| chaTThA gama isa prakAra se hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haihe bhadanta ! vahI jaghanya kAla kI sthiti vAlA saMjJI paJcendriya tirthagyonika jIva yadi utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhAnArakoM meM utpanna hotA hai to vaha kitane varSa kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha 'jahanneNaM sAgarodhamaTii. grahaNa karatAM sudhI te gatinuM sevana kare che. ane eTalAja samaya sudhI te temAM gamanAgamana karato rahe che. A kathana sudhIne saghaLe pATha ahI kahI levuM joIe. tathA kALanI apekSAe te jaghanya rUpathI aMtarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa sudhI ane utkRSTathI cAra aMtamuhUta adhika 40 cALIsa hajAra varSa sudhI te gati eTale ke tiryaMca gatinuM ane nArakagatinuM sevana kare che, ane eTalA ja samaya sudhI temAM te gamanAgamana karatA rahe che. ApramANe A pAMcamo gama che. have chaThThA gAmanuM kathana karavAmAM Ave che. te A pramANe che-AmAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-jaghanya kALanI sthitivALo saMjJI 'paMcaridaya tiryaMca nivALo jIva je utkRSTa sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nAramAM utpanna thAya che te keTalA varSanI sthitivALA nArakImAM utpanna 'thArya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 che 2-3 gautama ! 'jahanneNaM sAga
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 105 saMkSipaJcendriyatirazcAM nArake0ni0.445 'uvavajjejjA' jaghanyena sAgaropamasthitikeSu nairayikeSUpayeta, 'ukoseNa 'vi sAgarovamahie ubavajjejjA' utkRSTato'pi sAgaropamasthitikeSu nairayikeSu utpadhenu, 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaNa' te khalu bhadanA ! jIvA utkRSTasthitikaratnapabhAnArakeputpatsyamAnAH ratnamabhAnarakeSu ekasamayena kiyanta utpannA bhavantI ? ti praznaH / uttaramAha-evaM so ceva cauttho gamao niravaseso bhANiyavyo' evaM sa eva caturthI gamo niravazeSo bhaNitavyaH evamatrApi caturthagamasyaivAyattiH karaNIyA caturthe yathA kathitaM tathaiva ihApi jJAtavyam kiyanta ekasamayena utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utpadyante utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA pA ratnamabhAnArake jaghanyasthitikAH paJcendriyatiryagyonikA utpadhante, ityAdi sarvamevottaraM caturthagamavadeva drssttvym| esu0' una nArakoM meM vahAM utpanna hotA hai ki jinakI jaghanya sthiti eka sAgaropama kI hai, aura utkRSTa sthiti bhI eka sAgaropama kI hai, gautama ke isa prazna kA ki' utkRSTa sthitivAle ratnaprabhA nArakoM meM utpanna hone vAle ve vahAM ratnaprabhA narakoM meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiN| uttara dete hue prabhu unase kahate haiM-'evaM so ceva cauttho gamao niravaselo bhANiyavvo' he gautama ! yahAM vahIM caturthagama lampUrNa rUpa se kahanA cAhiye, ataH isake anusAra yahA~ para isa prazna ke uttara meM aisA kahalenA cAhiye ki raznaprabhA naraka ke nArakoM meM ve jaghanya sthiti vAle paMcendriyatiryagyonika jIva eka samaya meM kama se kama eka athavA do tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se-saMkhyAta aura asaMkhyAta rovamadiiesu0 nArImA mAnI dhanya sthiti meM sAgarIpamanI hAya ane utkRSTa sthiti paNa eka sAgaropamanI hoya temAM te utpana thAya che. gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhagavanuM utkRSTa sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nAramAM utpana thavA vALA teo tyAM ratnaprabhA pRthvInA nArakamAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 3-'evaM so ceva cauttho gamo niravaseso bhANiyanvo hai gautama ! maliyAM te ceAthe gama saMpUrNa rIte kahevuM joIe jethI cethA mamAM kahyA anu'sAra ahiyAM A praznanA uttaramAM evuM kahevuM joIe ke-ratnaprabhA pRthvInA narakanA nArakamAM jaghanya sthiti nA paMcendriya tiryaMcanivALA te jIve eka samayamAM ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa sudhI utpanA thAya che. ane utkRSTathI-saMkhyAta ane asaMkhya ta sudhI utpanna thAya che,
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatImatra kiyasparyantaM caturthoM gamo vaktavyastatrAha -'jAva kAlAdeseNaM' ityAdi, saMhananata Arabhya 'kAlAdeseNaM' iti sUtramAyAti tadavadhi vijJeyaH, tathA ca-bhavAdezena jaghanyato bhavadvayam utkRSTato'STabhavagrahaNAni, iti paryantaM sarvamapi vaktavyatayA saMgrAhyam, 'kAlAdeseNaM' kAlApekSayetyarthaH 'jahanneNaM sAgarovamaM aMtomuhunamanmahiyaM jaghanyena sAgaropamAntarmuhUrtAbhyadhikam ukkoseNaM cattAri sAgarocamAI' utkarSeNa catvAri sAgaropamAni 'cauhi aMtomuhuttehiM amahiyAI caturbhirantahUttara padhikAni, 'evaiyaM kAla sevejjA, evaiyaM kAlaM gaimAgaI karejA' etAvanta kAlaM seveta, etAvantaM kAlaM gatyAgatI kuryAt, etAvatkAlaparyantaM sa jaghanyasthitikA saMkSipaJcendriyatiyaMgyoniko jIvo ratnaprabhApRthavInarake gacchet tataH puna ni:mRtya tigatimAgacchedityevaM rUpeNAsevanaM gamanAgamanaM ca bhavatIti SaSTho gmH|6| taka utpanna hote haiM / yaha caturtha gamokta kathana yahAM kahAM taka kA grahaNa karanA cAhiye isake uttara meM kahA gayA hai ki 'jAva kAlAdeseNaM' arthAt saMhanana chAra se lekara 'kAlAdeseNaM' isa sUtra taka kA kathana yahAM grahaNa karake kaha lenA cAhiye, tathA ca-bhava kI apekSA jaghanya le do bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane taka vaha jaghanya sthitivAlA pazcendriya tiryagyonika jIva usa tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana kiyA karatA hai, isI prakAra se vaha kAla kI apekSA 'jahanneNaM sAgarovamaM aMtImuttamAhiyaM' kama se kama eka antarmuharta se adhika eka sAgaropama taka aura adhika se adhika 'ukoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi' cAra antarmuhUrta adhika cAra A rIte cethA gAmamAM kahela kathana ahiyAM kyAM sudhInuM grahaNa karavuM joIe. RAL prazna uttaramA 4yuM che 4-'jAva kAlAdeseNaM' arthAt sanana dvArathI a-sa 'kAlAdeseNaM' mA sUtra 4thana sudhIna 4thana maliyAM Da za 4 joIe tathAca bhAvanI apekSAe jaghanyathI be bhavene grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha bhane grahaNa karatAM sudhI te jaghanya sthiti vALo paMcendriya nivAbe jIva e tiryaMcagatinuM ane nArakagatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI te temAM gAmanA gamana-avara javara karyA kare che. eja za nI apekSA 'jahanneNaM sAgarAvamaM aMtomuttamamahiyaM mAchAmA ochA eka aMtarmuhana adhika eka sAgaropama sudhI ane adhikathI adhika maTa hai dhArebhA padhAre 'ukoseNaM cattAri sAgarAvamAI cAhiM' yAra
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU05 saMzipaJcendriyatirazco nArakeSUni0 447 jaghanyAyuSkasya paJcendriyatirazco ratnaprabhAdau utsati nirUpya sAmpratamutkRSTAyuSkasya vistho ratnapabhAnarakAdau utpattiprakAra pradarzayitu mAha-'ukkosa' ityAdi, 'ukosakAlahiiyapajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! utkRSTakAlasthitikaparyAsasaMkhyevarSAyuSkasaMjJipazcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH 'rayaNappamApuDhavIneraiesu uvavajjittae' ratnaprabhApRthivI. saMbaMdhinairayikeSu utpattum 'se NaM bhaMte / sa pUrvoktaH khalu bhadanta ! jIva 'kevai kAlahiiemu uvavajjejnA' kiyatkAlasyivikeSu nairayikeSu utpadyateti praznaH / sAgaropama taka usa tiryaggali aura narakagati kA sevana karatA hai aura usameM gamanAgamana kiyA karatA hai| isa prakAra se yaha chaTA gama hai| isa prakAra se jaghanya AyuvAle pazcendriya tiryagyonika kI ratnaprabhA adi meM utpatti kA kathana karake aba sUtrakAra utkRSTha Ayu: vAle tiryaJcoM kI ratnaprabhA Adi narakoM meM utpatti prakAra ko dikhalAte haiM 'ukkosakAlahiyaH' ityAdi / 'ukkosakAlaThiyapajjattasaMkhejjavAsAuyasanipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' he bhadanta ? utkRSTa kola kI sthiti vAlA paryApta saMkhyAtavarSAyuSpha saMjJI paJcendriya tiryaH gyonika jIva 'je bhavie rayaNappabhA puDhavIneraiessu uvavajjittae' jo ratnamabhA pRthivI ke nairathikoM meM utpanna hone ke yogya hai, 'se NaM bhaMte' kevaiyakAlaTTiiessu uthavajjejjA' vaha he bhadanta ! kitane kAla kI sthiti aMtarmuhUrta adhika cAra sAgarepama sudhI e tiryaMcagati ane nArakagatinuM sevana kare che. ane temAM gamanAgamana-avara javara karyA kare che. A rIte A cho gama che. A rIte jaghanya AyuvALA paMcendriyatiryaMcanI ratnaprabhA vigeremAM utpattinuM kathana karIne have sUtrakAra utkRSTa AyuvALA tiyAnI ratnaprabhA vigere narahamA utpattinA prA2 matAvA bhATe 'ukkosakAladiie pajjattasaMkhenjavAsAvyasannipaMciM diyatirikkhajoNie NaM bhave' mA sUtrapA dvArA gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhagavana utkRSTa kALanI sthitivALo saMjJI paMcendriya tiryaMca nIvaLe jIva ke je paryApta saMkhyAta varSanI Ayupaannii hAya cha, 'je bhavie rayaNappabhApuDhavIneraipasu uvavajjittae'2 ranapra pRthvInA nayimA utpanna thavAne yogya DAya cha, 'se NaM bhave / kevaiya kAladiiesu uvavajjejjA' hai sapana te janA sthitimA naiyi
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 bhagavatIvo bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassahiiesa' jaghanyena dazavarSa sahasrasthiti ke pu nairavikapUrapadyeta, 'ukkoseNaM sAgaronamaDiesu uvavajjejjA' utkarSeNa sAgaropamasthitikeSu nAyitpadhetetyuttaram / 'te NaM bhve| jIvA egasamaraNa' te-utkRSTa kAlasthitirupayAptasaMkhyeyavarSAyuSka saMkSipaJcandriyatiryagnonikAH khalu jIyAH ratnaprabhAnarakAdau ekasmin samaye kiyanta utpadyante iti prazna / / uttaramAha-'aba seso parimANAdIo bhAvAdesa pajjavamANo epati cetra paDhamagarayo yaco' avazeSaH parimANAdiko bhAvAde. zaparyavasAnaH eteSAmeva prathamagamo netavyA, tatra parimANAdArabhya bhavAdezaparyantaH dhAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMgoyamA ! jahanneNaM dasavAlavaha' he gautama ! baha jIva jaghanya se jinakI sthiti daza hajAra varSa kI hai aise una narakoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se jinakI sthiti sAgaropama kI hai una nArakoM meM utpanna hotA hai| aba gautama punA prabhu se ailA prachate haiM-'taNa bhale! jIvA egasamaeNaM0' he bhadanta ! ve utkRSTa kAla kI sthitivAle paryApsa saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paMcendriyatiryagyonika jIva ratnaprabhA naraka Adi meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'avaseso parimANAdIo bhavAdesapajjayasANo eesi yeva paDhamagamao yamyo' he gautama! bhayAdeza paryanta samasta parimANa Adi sambandhI kathana isa viSaya kA prathama gama ke anusAra yahAM kaha lenA cAhiye-jaise-ve jIva jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka aura mA pani thAya cha ? ma praznanA uttama prabhu 4 cha -'goymA ! jahanneNaM dasavAmasahassAI' gautama ta dhanyathA bhanI sthiti isa hajAra varSanI heya evA nAramAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI jeonI sthiti 'sAgaro0' 4 sAgarAmanI che. mevAta nAmA utpanna thAya che. * gItamasvAmI zathI prabhuna se pUche che hai-'se Na bhaMte ! jIvA ! ega samaeNaM' 3 magan kRSTa nI sthitivANA paryApta masabhyAta panI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiya"ca nivAbe jIva ratnaprabhA vigere narakemAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha -'avaseso parimANAdIo bhavAdesapajjavasANo eesiM ceva paDhamagamao Neyadhvo' gautama ! savAzanA dhana sudhA paribhA vigaire samadhI saghana kathana pahelA gAmamAM kahyA pramANe ahiyAM kahI levuM, jema ke-te jIvo
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.1 sU04 saMjJipaJcendriyatirazcAM nArakepUni0 44 so'pi sandarbho'trApi netavyaH, tathAhi-te jIvA jaghanyataH eko vA dvau vA prayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ekasmin samaye ratnaprabhAnarakAdau samutpadyante ityArabhya bhavAdezena jaghanyato bhavadvayam utkRSTato'STabhAgrahaNAntaM sarvameva etasyaiva prakaraNasya prathamagamabat vaktavyamiti / prathamagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navara' ityAdi, 'navaraM hiI jahanneNaM putrakoTI' navaraM sthivirjaghanyena pUrvakoTiH 'ukoseNa vi puvakoDI' utkRSTato'pi sthitiH pUrvakoTirevevi 'evaM aNuvaMdho vi' evamanubandho'pi sthitirUpatvAdanubandhasyeti / 'sesaM taM cevara zeSa tadeva-prathamagame yat kathitaM tadevaM. sarva sthityanuvandhAtiriktaM pAhyam iti / gamanAgamanAdikaM bhavAdezena jaghanyato bhavadvayAtmakam utkRSTato'STabhavAtmikam 'kAlAdeseNaM' kAlAdezenetyarthaH 'jahanneNaM puncakoDI dasahi vAsasahassehi anmahiyA" jaghanyena pUrvakoTira, dazabhirvarSasaharabhyadhikA, 'ukkoseNaM cattAri sAgarocamAI' utkarSeNa catvAri sAgaropamANi 'cauhi puccakoDIhi abbhahiyAI.. utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka vahA~ ratnaprabhA nArakAdi meM utpanna hote haiN| prathama gama kI apekSA isa gama meM jo bhinnatA hai-vaha isa prakAra se hai-'navaraM ThiI jahanneNaM putvakoDI', yahAM jaghanya sthiti pUrvakoTi kI hai 'ukoseNa vi' aura utkRSTasthiti bhI eka pUrvakoTI kI hai, evaM aNupaM dhovi' anubandha bhI sthitirUpa hone se isI prakAra se hai / 'sesaM taM ceva' isa prakAra sthiti aura anubandha ke atirikta jo aura kathana hai vaha saba yahAM prathama gama meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye, gamanAgamanAdika bhavakI apekSA jaghanya se do bhaSa rUpa hai aura uskRSTa se ATha bhava grahaNa rUpa hai, tathA kAla kI apekSA baha daza hajAra varSe se adhika eka, koTipUrva kA jaghanya se aura cAra pUrva koTi adhika jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI ane utkRSTathI saMkhyAta ane asaMkhyAta sudhI tyAM-tnaprabhA naraka vigeremAM utpanna thAya che. pahelA gama 42al mA gamamA 23232 cha, a mA pramANe cha.-'navaraM ThiI jahanneNaM puvakoDI' mahi dhanya sthiti pUrvITarInI che, 'ukoseNa vi' mana GTa sthiti 4 TInA cha 'evaM aNubaMdho vi' bhanuma 5 vithati35 DApAthI se prabhArI che, 'sesa ta ceva' mA zata sthiti mana bhanuma zivAya bAkInuM je kAMI kathana che, te tamAma kathana ahiyAM pahelA gamamAM kahyA pramANenuM samajavuM. gamanAgamana-avara javara bhavanI apekSAe jaghanyathI be bhava rUpa che. ane utkRSTathI ATha bhAva grahaNu rUpa che. tathA kALanI apekSAe te dasa hajAra varSathI vadhAre eka keTi pUrvanuM jaghanyathI ane utkRSTathI cAra bha0 57
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . 450 . bhagavatIdane catamiH pUrvakoTibhirabyadhikAni 'ecaiyaM kAla sevejjA, evayaM kAlaM gairAgaI pharejjA' etAvantaM kAlaM sa jIva tiryagyoninArakagati ca seveta tathA tiyaggatI nAkagatau ca etAvadeva kAlaparyantaM gamanAgamane kuryAditi saptamo gm:7| 'so. ceva jahannakAhiiesa upavanno' sa eva utkRSTakAlasthitikaparyAptasaMkhyeya. varSAyuSkasaMjJipazrendriyatiryagyonikA, jaghanyakAlasthitikaratnaprabhApRthivIsabadhinArake yadi utpano bhavet tadA-'jahanneNaM dasavAsasahassahiiema jaghanyena darzasahasrasthitikeSu nairayi keSu 'ukoseNa vi dasavAsasahassaTiiesu' utkarSeNApi dazavarSasahasra sthitikeSu nairayikeSu 'uvAjjejmA' utpadheta utpanno bhaveta, he bhadanta / yadi te dIrghAyuSkAH saMjJipazcendriyatiryagmonikajImAH jaghanyasthitikaratnamabhAnArakeSu utpannA bhaveyuH tadA jaghanyena utkRSTatazca dazavarSasahasrasthitikanAkeSu utpayante iti, 'teNaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvA cAra sAgaropama kA utkRSTa se hai / isa prakAra se vaha jIva itane kAlataka tiyegyonika aura nAraka gati ko sevana karatA hai tathA tiya-- gati meM aura naraka gati meM itane hI kAla taka vaha gamanAgamana karatA rahatA hai / aisA yaha sAtavAM gama hai| . * AThavAM gama isa prakAra se hai-'so va jahanakAlahiiessu uvavanno' vahI utkRSTa kAla kI sthiti vAlA paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiyaMgyonika jIva yadi jaghanya kAlakI sthitivAle ratnaprabhA pRthivI sambandhI nairathika meM utpanna hone ke yogya hai to vaha 'jahanneNaM dasaMbAlasahasaDiiessu' jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairayikoM kheM utpanna hotA hai, aura utkRSTa se bhI daza hajAra varSa kI sthiti vAle nairayimoM meM utpanna hotA hai| ava gautama prabhu se isa pravakeTI adhika cAra sAgaropama kALa sudhInI gatinuM sevana kare che. arthAt A rIte te jIva ATalA kALa sudhI tiryacanikanuM ane nAraka gatinuM sevana kare che. tathA tiya ca gatimAM ane nAraka gatimAM te eTalA ja kALa sudhI gamanAgamana karatA rahe che A pramANe A sAtame gama che. . ve sAmA gamanu 4thana 42vAmA bhAve che. te yA pramANe cha.-'mo ceva jahannakAladiiesu uvavanno' kRSTa ganI sthitivANI paryAta sadhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI paMcendriya tiryaMca nIvALe jIva je jaghanya kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA narakamAM utpanna thavAne cagya hoya te a 'jahaNNeNaM dakhavAkhasahassaTiiem' dhanyathA isa 12 nA sthitivANA nairayikamAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI paNa dasa hajAra varSanI sthiti vALA nairayikomAM utpanna thAya che, have gautamasvAmI prabhune A pramANe pUche
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ shree der o24 u. 1 sU05 saMjJipaJcendriyatirazcAM nArake pU0 ni0 451 ye dIrghAyukAH saMkSipaJcendriya tiryagyonikA : jaghanyarithatikajaghanyotkRSTAbhyAM daza varSa narake samutpatsyamAnAste khalu ekasmin samaye tatra narake kiyanta utpadyante iti praznaH / uttaramAha - 'so veva sattamo gamo nikhaseso bhANiyaccA jAba bhavAsoti' sa eva saptamo gamo vaktavyaH, tatrotpAdaparimANAdikaM sarva vaktavyaM bhavAdezena jaghanyato bhavadvayam utkRSTo'STabhavaparyantam ityantaH saptamo gamo vaktavyaH, 'kAlAdeseNa jahannerNa pUotrakoDIH dasahi vAsasahassehiM amahiyA' kAlAdezena kAlApekSayetyarthI, jaghanyena pUrvakoTi dazabhirvarSa khaira bhyadhikA, 'ukkoseNaM cattAri punakoDIo' utkarSeNa catasraH pUrvakoTayaH: prakAra se pUchate haiM - te NaM bhaMte ! jIvA0' he bhadanta ! ve jIva jo dIrghAyuka saMjJipazcendriyatiryagyonika hai aura jaghanya evaM utkRSTa sthiti vAle ratnaprabhA sambandhI nairathikoM meM utpanna hone ke yogya haiM eka samaya meM usa naraka meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu' kahate haiM- 'so ca sattamo gamo niravaseso bhANiyandho jAva bhavAdeA pti' he gautama | yahAM para saptama gama meM jo kucha utpAda parimANa Adi kahA gayA hai vaha saba yahAM kahanA cAhiye, isameM bhava kI apekSA jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane taka vaha jIva tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura usameM vaha itane hI kAla taka gamanAgamana karatA rahatA hai / tathA kAla kI . apekSA vaha jaghanya se daza hajAra varSa adhika eka koTi pUrva taka aura utkRSTha se 40 hajAra varSa se adhika cAra pUrvakoTi taka dIrghAyuSka paJceB - 'te NaM bha'te jIvA0' he bhagavan te ko hai ne dIrgha zyAyuSyavANA saMjJI pacendriya tiyaca ceAnikA che, ane jaghanya ane utkRSTa sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA naicikAmAM utpanna thavAne cAgya che. teo eka samayamAM te narakamAM DeMTalA utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA anu che -'so ceva sattamo gamo niravaseso bhANiyavtro jAva bhavAdekhoci' he gItabha ! sAtabhAM gamamAM utpAda, parimANu, vigere kahela che, te saghaLu kathana ahiyAM samajavu' joI e. arthAt kahI levu'. temAM bhavanI apekSAe jaghanyathI e bhavAne grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha bhavAne grahaNa karatAM sudhI te jIva tiya "ca gatinuM ane naraka gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI te jIva temAM gamanAgamana-avara javara karatA rahe che. tathA kALanI ape kSAe te jaghanyathI dasa hajAra varSa adhika eka pUrva kATi sudhI ane utkRSTathI .40 cALIsa hajAra varSathI adhika cAra pUrva kaTi sudhI dIrghAyuSyavALA pacena
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 bhagavatIsne 'pasAThIsAe vAsasahassehiM abbhahiyAo' catvAriMzadvarpa sahasrairabhyadhikAra, 'evaiyaM kAlaM sevejjA, evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' etAvatkALaparyanta dIrghApuSkapaJcendriyatiryagyoniko jIvo jaghanyakAlasthitikaratnamabhAnArakeSu yiyA'murityaSTamo gamaH 8 iti / 'ukkosakAlahiiyapajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajogie NaM bhaMte' utkRSTakAlasthitikaparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipazcandriyatiyagyonika: khala bhavanta ! 'je bhavie' yo bhavyA-utpattiyogyaH ukkosakAlahiiyaraya. pappabhApuTavIneraiema' utkRSTakAlasthitikaratnamabhApRthivIsaMbandhinairayikeSu 'ubajjittae' utpattum 'se NaM bhaMte / sa khalu bhanya! jIvAH 'kevaiyakAlahie su uvavajjejjA' kiyatkAlasthiti keSu nairayikeSu uttadheta iti prshnH| bhagandriya tiryaggati kA aura naraka pati kA sevana karatA hai, tathA itane hI kAla taka tiryazcagati meM aura jaghanya sthiti vAlI nAraka gati meM vaha gamanAgamana karatA hai| isa prakAra le yaha AThayAM gama hai| nauvA~ gama ila prakAra se hai-'DakosakAlahiiya pajjatta saMkhejja. 'bAlAjya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte!' he bhadanta ! jo saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthitivAlA hai, 'paMryApta hai, saMkhyAta varSAyuSka hai, vaha yadi utkRSTa kAla kI sthitivAle ratnaprabhA sambandhI nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai to he bhadanta / vaha 'kevaiyakAlaDiiestu uvavajjejjA' kitane hAla kI sthiti vAle nairathikoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiNndriya tiya gatinuM ane naraka gatinuM sevana kare che. tathA eTalAja kALa sudhI tiya"ca gatimAM ane jaghanya sthitivALA nArakenI gatimAM te gAmanA gamana-ma12 12 13 cha. mAza mA mAmI gama che. ve navamA gabharnu 4thana 42vAmAM AvaTe-mA prabhArI cha:-'ukkosakoladviH iya pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMci diyatirikkhajoNie Na bhate / sgdhana saMjJI paMcendriya tiryaMca nIvALo je jIva utkRSTa kALanI rithativALe che, paryApta che, sakhyAta varSanI AyuSyavALo che; te je utkRSTa kALanI sthitivALA ratnaprabhA pRthvInA nairayikamAM utpanna thavAne cagya che, te he bhagavana ta 'kevaiya-kAladviiesu uvavajenjA' mA sanI sthitimA nai2thi. hamA hatpanna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu -goyamA ! hai
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradrikA TIkA za024 u. 105 saMjJipaJcendriyatirazcAM nArakai0ni0 453 vAnAha - 'goyamA' he gautama / 'jahanneNaM sAgarotramahiiesa' jaghanyena sAgaropamasthiti keSu utpatheta 'ukko seNa vi sAgarovama dvipasu uvavajjejjA' utkarSeNApi sAgaropamasthitikeSu nairayikeSu utpadyeta ityuttaram / 'te NaM bhaMte! jIvA' tedIrghAyuSkAH saMjJipazcendriya tiryagyonikA jaghanyotkRSTAbhyAM sAgaropamasthitika nairayike utpatsyamAnAH ekasamaye ratnaprabhAdinarakAvAse kiyanta utpadyante 9 iti praznaH / uttaramAha - 'so ceva' ityAdi, 'so veva sattamau gamao niravaseso bhANiyaost' sa eva saptamo gamo niravazeSo bhaNitavyaH kiyatparyataM saptamo gamo bhaNitapastatrAha - 'jAya bhAvAdeso ti yAvada bhAvAdeza iti anantarapUrvoktaM samagamadeva bhavAdezaparyantaM vaktavyam bhavAdezaparyantamakaraNaM tu saptamagamavadeva 'gomA !' he gautama! jahamneNaM sAgarovamaTThiesa' aisA vaha pUrvoka vizeSaNoM vAlA tiryagyonika jIva jaghanya se eka sAgaropama kI sthiti nairoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI eka sAgaropama 'kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'te NaM bhaMte! jIvA0' he bhadanta / ve dIrghAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jo ki jaghanya aura utkRSTa se eka sAgaropama kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai ve eka samaya meM rahanaprabhAdimeM meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - 'so ceva0' he gautama! yahAM para sAtavAM gamaka sampUrNa rUpa se yAvat bhavAdeza sUtra taka gRhIta kara kahanA cAhiye, arthAt jisa prakAra se utpAda sUtra se lekara bhAvAdeza sUtra taka saptama gamaka meM kahA gadhA gautama ! 'jahanneNaM egasAgamevamaTThiiesa' pUrvokta vizeSathI yukta va tiya ca ceAnivALA te jIva jaghanyathI eka sAgarApamanI sthitivALA nairiya kAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI paNa eka sAgarApamanI sthitivALA naiyikAmAM utpanna thAya che. have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke-te na bha~te ! jIvA' he bhagavan dIrgha AyuSyavAjA saMjJI pathendriya tiryasya yonivALA te jIveA, ke jee jaghanyathI ane utkRSTathI eka sAgaropamanI sthiti vALA nairiyakAmAM utpanna thavAne ceAgya che, te eka samayamAM ratnaprabhA vigere narakAvAsamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che e- 'kho ceva' he gautama | maDiyAM bhI viSayanA saMbaMdhamAM sauMpUrNa rIte sAtamA gama yAvat bhavAdeza sudhI grahaNa karIne kahevA joIe, arthAt je prakArathI utpAda sUtrathI laIne bhAdeza sUtra sudhI sAtamAM gamamAM kahevAmAM AvyuM che, eja pramANenuM saghaLu sthana bhAdeza sudhInu ahiyAM paNu samajI
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreSTha bhagavatI sUtre 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena kAlApekSayA tu 'jahanneNaM sAgarovamaM pRvyakoDIe amahiyaM jaghanyena sAgaropamaM pUrvakoTyaspadhikam 'ukphoseNaM cacAri sAgaro-camAI caurhi puntrakoDIhiM amahiyAI' utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni ' evaiyaM jAtra karejjA' etAvad yAvatkuryAt etAvatkALa - paryantaM tiryaggatiM narakagatiM ca seveta evAnadeva kALaparyantaM gamanaM cAgamanaM ca kuryAditi namo gama9 iti / 'evamee Natra gamagA' evamete navasaMkhyakagamA, tatra sAmAnyanArakeSu utpAdaH prathamo gamaH 1, 'pajjata' ityAdistu dvitIyo gamaH 2, " so caitra ukkosakA0' ityAdistu tRtIyo gamA3 / ' jahannakAla dvidaya 0 ' ityAdistu caturtho gamaH 4 / 'so ceva jahannakAla' ityAdistu saMjJiviSaye paJcamo hai usI prakAra kA kathana bhavAdeza taka usI ke anusAra yahAM para bhI kahanA cAhiye, kAla kI apekSA kathana isa prakAra se hai- 'kAlAdeseNaM 1. jahanneNaM sAgaropamaM puNtrakoDIe amahiyaM' kAla kI apekSA vaha 'pUrvokta vizeSaNoM vAlA tiryagyonika jIva jaghanya se eka pUrvakoTi 'adhika eka sAgaropama taka aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama taka tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, isa prakAra kA yaha naucA gama hai, 'evamee java gamagA' isa prakAra se ye nau gama haiN| inameM sAmAnya nArakoM meM jo utpAda hai vaha prathama gama hai ? 'pajjata' tyAdi dvitIya gama hai ? so ceva ukkolakAla0' syAdi tRtIya gama hai, 'jahannakAla ki0' ityAdi caturtha gama hai 'so cetra jahannakAla0' ityAdi 9 'sevu'. ajanI apekSA samadhItu dhyana yA prabhAye che. - ' kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovamaM pucakoDIe amahiyaM' ajanI apekSAthI te pUrveti vizeSa vANI tiyaca sainika jIva jadhanyathI eka pUrNAMkaeNATi adhika eka sAgaropama sudhI ane utkRSTathI cAra pUrva kaTi adhika cAra sAgaropama sudhI tiya cagatinu ane nArakagatinu sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te temAM hAmanAgamana-AvajA karatA rahe che. A pramANe mA navamA gama che 'evamee nava gamagA' mA prabhA mA nava gama che, sabhAM sAmAnya nAramAM ne utpAda che, te paDelo gabha che. 1 'panjata0' ityAdi mIle gabha me 2 'so 'ceva ukkosakALa0' ityAha zrIle gama che, 'ahannakAlaTThiya0' ityAhi thothA gama che. 4 'soceva jahanna phAla0' ityAhi saMjJInA viSayabhA pAMyabhI
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracandrikA TIkA za024 u. 1 su05 saMkSipaJcendriyatirazcAM nArake0ni0 455 gama'5 / 'so caitra ukkosa' ityAdistu SaSThogamA 6 / 'ukkosa' ityAdi saptamo gamaH7 | 'so ceva' ityAdistu aSTamI gamaH 8 / 'ukkosa' ityAdirnavamI gamaH 9 // . te ete nava gamAH / ' ukkhevanikkhevao' utkSepanikSepau tatra utkSepaH- prArambhavAkyarUpaH, nikSepaH samAptivAkyarUpa upasaMhAraH, tau utkSepanikSepau 'navasuM vi java asannINa' navasvapi gameSuH tau utkSepa nikSepau kartavyau yathaivAsaMjJinAM prakaraNe kRtau tathaiva ihApi karaNIyau iti // 05 // paryApta saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikajIvamAzritya ratnapramAnaraka vaktavyatA kathitA, atha paryApta saMkhyAtavarSAyuSkasaM pizcendriya tiryagyonikajIvamAzritya zarkarAmabhAnArakavaktavyatA kathyate tatradhikA - audhikeSu tAvat kathyate - 'pajjatta saMkhejja' ityAdi / mUlam -'pajattasaMkhejjavAsAuya sannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie sakarappabhAe puDhavIe neraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahaneNaM sAgarovamahiiesa ukkoseNaM tisAgarovamahiiesa uvavajz2ejjA / te paNaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM0 evaM jaheva rayaNappabhASa uvavajjaMtagamagassa, ladvI saccaiva niravasesA bhANiyavA saMjJi viSaya meM pAMcavAM gama hai 'so ceva bakkola' ityAdi chaThA gama hai, 'ukkosa kAla0 ' ityAdi 7 vAM gama hai, so ceva' ityAdi AThavAM gama hai, aura 'ukosa' ityAdi nauvAM gama hai| isa prakAra se ye nau gama haiM, 'ukkhevanikkhevao' mAramma vAkyarUpa utkSepa hotA hai aura samApti vAkyarUpa nikSepa hotA hai, nikSepakA dUsarA nAma upasaMhAra hai, ina nau gamoM meM asaMjJi prakaraNa ke jaisA utkSepa nikSepa karanA cAhiye // 5 // gama che. 'soceSa uphona 0' ityAhi chaTTo gabha che. 'ukkosakAla0' tyahi 7 - sAtabhI gama che, sro ceva0' ityAhi mAmbhI gama che, bhane "ukko sa0' ityAdi navabho zubha che. mA rIte mAnava abha udyA che, 'ukkheva nikgveze' prArambha vAya rUpa ukSepa hoya che. ane samApti vAkaca rUpa nikSepa hoya che. nikSepanuM', khIju nAma upasa hAra e pramANe che. A nava gameAthI asanI prakaraNanI jema ullepa ane nikSepa karavA jaie, prasU. pA
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI jAva bhavAdeso tti| kAlAdezeNaM jahanneNaM sAgarovamaM aMtomu. ittamabbhahiyaM, ukkoseNaM bArasasAgarovamAI cauhi putvakoDIhiM abbhahiyAI evaiyaM jAva karejjA? / evaM rayaNappamApuDhavIgamasarisA Nava gamagA bhaanniyvyaa| navaraM savvagasaesu vi neraiyaTii saMvehesu sAgarodamA bhANiyavvA evaM jAva chaTTI puDhavI ti| navaraM nAiyahiI jA jattha puDhavIe jahannukosiyA sA teNaM cetra kameNaM ca ugguNA kAyavA! vAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsaM sAgarovamAI caugguNiyA bhavai / paMkappabhAe pattAlIsaM, dhUmappabhAe aTThasaTiM, tamAe atttthaasiiii| saMghayaNAI vAlayappabhAe paMcavihasaMghayaNI, taM jahA vayarosahanArAyasaMghayaNI jAva khiiliyaasNghynnii| paMkappabhASa cauvihasaMghayaNI, dhUmappabhAe tivihasaMghayaNI, tamAe duvihasaMghayaNI taM jahAvayarolamanArAyasaMghayaNI1 usamanArAyasaMghayaNI2, sesaM taM cev| pajjattasaMkhejjavAlAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie ahe sattamAe puDhavIe neraiesu uvavajjittae, seNaM bhaMte ! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA ? goyamA! jahanneNaM bAvIsasAgaMrovamaTTiiesu, ukkoseNaM tettIsasAgarovamahiiesu uvvjjejjaa| te NaM bhaMte ! jIvA0 evaM jaheva rayaNappabhAe Nava gamagA, laddhI vi sacceva / NavaraM vairosabhanArAyasaMghayaNI, itthIveyagA na uvavajjaMti, sesaM taM ceva jAva aNubaMdho tti| saMveho bhavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI, ukkoseNaM satta bhavaggaha
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMzipa0tirazcI nA. u. ni0 457 gaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIlaM sAgarovamAI dohiM aMtomuhuttehi abbhahiyAhiM, unoseNaM chAvaTaii sAgarovamAI cauhi puvakoDIhiM abbhahiyAI, evaiyaM jAva karejjA / / so ceva jahannakAlahiiesu uvadanno0 saJcaiva vattavvayA jAva bhavAdeso tti kAlAdeseNaM jahanneNaM0 kAlAdeso vi taheva jAva cauhi putvakoDIhiM amahiyAI evaiyaM jAva karejjA / / so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno0 sacceva laddhI jAva aNubaMdho tti bhavAdeleNaM jahanneNaM tinni bhavaragahaNAI, ukkosaNaM pNcbhvggnnaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAI dohi aMtomuhattehi abbhahiyAI, ukoseNaM chAbATai sAgaroSamAiM tihiM putvakoDIhiM abbhahiyAI, evaiyaM jAva krejjaa|3| so ceva appaNA jahannakAlaTThiIo jAo sacceva rayaNappabhA puDhavI jahannakAladiIe vacanamA bhANiNacA jAca bhavAMdelo tti, navaraM paDhamasaMghayaNaM, No ithiyessgaa| bhabAdaleNaM jahanne tili bhavangahaNAI, ukoseNaM khatta bhvgghnnaaii| kAlAdeseNaM jahanneNaM vAvIsaM sAgarovamAI dohiM aMtomuhunehiM amahiyAI, ulkoleNaM chAvali sAgarovamAI cAhiM aMtomuhuttehiM amahiyAI evaiyaM jAva krejjaa||| so ceva jahannakAlaTTihaesu uvvnno0| evaM so ceva cauttho gamao niravaseso bhANiyabvo, jAva kAlAdeso tti 5 / so ceva ukkosakAlahiiesu uvavanno0 sacceva laddhI jAva aNubaMdho tti / bhavAdeleNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI, bha0 58
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUba ukoseNaM paMcasavaragahaNAI, kAlAdaseNaM jahanneNaM tettIsaM sAMgarovamAI dohi aMtomuttehiM amahiyAI ughosaNaM chAvaTTi sAgarovamAiM tihiM aMtosuhRttehiM amahiyAI, evaiyaM kAlaM jAva krejjaa|6| so ceva appaNA ukkorakAla Triio jahanneNaM bAvIsasAgarovamaTTiiesu ujhoseNaM tettIsasAgarovamaTTiiesu uvevjjejjaa| te NaM bhaMte ! jIvA0 aksesA sacceva sattamapuDhavIpaDhamagamavattavvayA bhANiyacyA jAva bhavAdelo tti| navaraM ThiI aNuvaMzvo ya jahanneNaM puThanakoDI ukosega vi putvakoDI sesaM taM ceva / kAlAdeseNaM jahannaNaM vAvIsaM sAgarovamAI dohi putvakoDIhiM absahiyAI ukoleNaM chAvahi sAgarovasAiM ghauhiM puvvakoDIhiM amahiyAI, evaiyaM jAva karejjA 7 / so ceva jahannakAlATriiesu uvavanno0 sacceva laddhI, saMveho vi taheva sattanagamasarisodA so kSetra udholakAlahiiesu uvavanno0 esa va laddhI, jAca aNubaMdho ti| bhavAdeleNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI, unoseNaM paMja srghnnaaii| kAlAdesseNaM jahannaNaM tecIlaM sAgarovamAhaM dohiM pubbakoDIhiM amahiyAI ukkoseNaM chAvATTa sAgarovamAiM tihiM punakoDIhiM amahiyAI evaiyaM kAlaM sevejjA jAva karejjA // 6 // - chAyA-paryAptasaMkhyAtavarSAyuSmasaMjJipazcendriyatiryagyonikA khala bhadanta ! po bhavyaH zarkarAmamAyAM pRthivyAM nairapikeSu utpattum sa khala bhavana ! kiyaskAhasthitikeSu utpoMga ? gautama ! jaghanyena sAgaropamasthiti ke pu-utkarSeNapisAgaropamasthitikeSu utpadyeta / te khala bhadanta ! jIyA ekasamayema0 evaM
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA 2024 u.1 106 paryAptakasaMkSipatirazvA nA. u. ni0 459 yathaiva ratnamamAyAvatpadhamAnagamaphasya sandhiH saipa miravazeSA mANasacyA vApara bhavAdeza iti / kAlAzena jaghanyena sAgaropakSamatamuhatIbhyadhikam uphaNa dvAdazasAgaropamANi pakSasabhi pUrvakoTimirabhyadhikAni ekhApapU yASakuryAt / / evaM ratnamabhApRthivIgasadhzA nApi gamakA bhnnitdhyaaH| maparaM sarvagamakepani nairayikasthitisaMvedheSu sAgaropamA gaNitavyAH, evaM yAvat SaSThIpRthivIti. navaraM nairayikasthitiyAM yatra pRthivyAM jaghanyotkarSakA sA tenaiva krameNa caturguNA kartavyA / vAlukAprabhAyAM pRthivyAm aSTAviMzatiH sAgaropamANi catuNiyA bhavati, paGkamabhAyAM catvAriMzat0 dhUmapamAyAs aSTapaSTiA, samApAmaSTAzItiH saMhananAni vAlukAmamAyAM pazvavidhasaMhananinaH tadyathA-vaRSabhanArASasaMhananI, yAvatkIlikAsaMhananI / paGkapabhAyAM paturvidhasaMhananinA, dhUmapabhAyAM trividhasaMhana ninaH tamAyAM dvividhasaMhananinA, tadhathA-vajraSabhanArAcasaMhaninaH1, RSabhanArA saMhananinaH 2, zeSa tadeva / paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJiyAvat tiryagyonikA khalu bhadanta ! yo bhavyaH adhaHsaptamyAM pRthavyAM nairayikeSu utpattum, sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti kevatpadheta ? gautama ! jaghanyena dvAviMzatisAgaropamasthitikeSu utkarSeNa prayastriMzatsAgaropamasthitikeSu utpadheta / te khalu bhavanta jIvA0 evaM yathaiva ratnaprabhAyAM navagamakA, landhirapi saiva / navaraM vajraRSabhanA. rAcasaMhananinaH, strIvedakA nolpadyante, zeSaM tadeva yAvadanubandha iti, saMvedho bhavA dezena jaghanyata strINi bhavagrahaNAni utkarSeNa sapta bhavagrahaNAni! kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi dvAbhyAmantarmuhUrtAbhyAmabhyadhikAni, utkarSaNa SaTpaSTiH sAgaropamANi cAmubhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvatkAlaM yAthakuryAt / / sa eva jaghanyakAlasthiti ke dhUpapannA0, 'saigha vaktavyatA yAvadbhavAdezaiti / kAlAdezena jaghanyena. kAlAdezo'pi tathaiva yAvat catasRbhiH pUrvakoTimirabhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt / 21 sa evotkarSakAlasthitikepUpapanA saivalabdhiryAvadanubandha iti / bhavAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni, utkarSeNa paJcabhava. grhaannni| kAlAdezena jaghanyena prayastriMzat sAgaropamANi dvAbhyAmantamuMhAbhyA. mabhyadhikAni, utkarSeNa SaTrASTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAnietAvantaM yAvatkuryAt / / sa evAtmanA jaghanyakAlasthitiko jAta: saiva ratnaprabhA pRthivI jaghanyakAlasthitikavaktavyatA bhaNitavyatA yAvat bhavAdeza iti, navaraM prathamasaMhananam, no striivedkaaH| bhavAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni utkae~ga saptabhavagrahaNAni / kAladezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi dvAbhyAmantarmuha. tAbhyAmabhyadhikAni, utmaNa kSaSTiH sAgaropamANi 'vatumirantIharabhyadhikAni etAvantaM yAvat kuryaat|| sa eva jaghanya kAlasthivikenupapannA evaM sa eva
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstra kyoM gamako niravazeSo bhaNisavyo yAtmAlAdeza iti / 5 / sa eSotkRSTakAlasthitake pUpapannA0 saiva labdhiyAvadanubandha iti, bhavAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni, utkarSeNa paJca bhavagrahaNAni / kAlAdezena ghanyena trayastriMzat sAgaropamANi dvAbhyAmantamuhUrtAbhyAma adhikAni utkapeNa pa.paSTiH sAgaropamANi tribhirantamuhUrtarabhyadhikAni, ekhAyantaM kAlaM yAvatkuryAt / 6 / sa evAtmanotkarSakAlasthitikA jaghanyena dvAviMzatisAgaropamasthiti keSu unrSeNa trystriNshtsaagropmsthitikedhuutpyet| te khalu bhadanta ! jIvAH0 avazeSA seva saptamapRthivIpathamagamavaktavyatA bhaNitavyA yAvad bhavAdeza iti / navaraM sthitiranuvandhazca jaghanyena pUrvakoTirutkarSaNApi pUrvakoTiH zepaM tadeva / kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi sabhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvantaM yAvat kuryAt / / sa eva jaghanyakAlasthitike - pamA saiva labdhiH, saMvedho'pi tathaiva saptamagamasazaH 8 sa eva utkarSakAlasthitike pUSapannaH eva labdhiH, yAvadanubandha iti / _bhavAdezena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni, utkarSeNa paJcagavagrahaNAni / kAlA. dezena jaghanyena trayastriMzatsAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni, utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvatkAlaM seveta, yAvatkuryAt ||suu0 6 // TIkA-'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikAkhajoNie gaM bhNte|' paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! jIvaH / 'je paryApta saMkhyAta varSAyuSka, saMjJI pacendriya tiryagyonika jIva ko lekara pUrvokta rUpa se ratna prabhA nAraka kI vaktavyatA kahI, aba usI paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tirthayonikajIva ko Azrita karake zarkarAprabhA nAraka kI vaktavyatA sUtrakAra kahate haiM- 'pajatta0' ityAdi ___TIkArtha-apa gautama prabhu se aisA pUchate hai-he bhadanta ! pajjattasaMkhejjavAsAuyatannipaMcidiyatirikkhajoNie ' jo saMjJIpaJce paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA rasajJI paMcendriya tiryaMca canivALA jIvanA saMbaMdhamAM pUrvoktarUpathI ratnaprabhA pRthvInA nArakenI vaktavyatA kahe vAmAM AvI. have eja paryAptaka saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca nIvALA jIvane Azrita karIne zarkarA prabhA nAkanI vaktavytaa sUtrA2 4 cha.-'pajjattasaMkhejnavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhate! tyAdi. TIkAIhave gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je saMjJIpaMcendriya tiryaMca cenavALo paryAptaka ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALe
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMzipa0tirazcI nA. u. ni0 461 bhavie' yo bhavyaH sakarappabhAe puDhavIe' zarkarAmabhAnAmAdvitIyanarakapRthivyAm 'neraiesu unavajittae' nairayike pUtyattum, se bhaMte' pUrvoktajIva? 'kevaiyakAlahiiesu upavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu naiyikeputpadyena, he-bhadanta ! yA paryApta saMkhyAtavarSAyusaMkSipaJcendriyatiryagyoniko jIva zarkarAmabhAyAM dvitIyanArakapRthivyAM nArakampeNotpattiyogyo vidyate tasya nArakatvAbhimatajIvasya kiyatkAlasthitikeSu nairayikeSu utpattirbhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'nainneNaM sAgarovamaSTiiesa' jaghanyena sAgaropamasthiti keSu nairayikeSu utpadyate itpanimakriyayA saMbandhA, 'ukkoseNaM visAgarovamadviiesa ubavajjejjA' utkarSeNa trisAgaropamasthiti keSu nairapikeSu utpadheta he gautama / te jIvA jaghanyatA sAgaropamasthitimarasa nairayikeSu, tathoskRSTatastrisAgaropamasthitimatsu nairayikeSu samutpattiM labhante iti bhAvaH / te Na bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! jIvA 'egasamaeNa0' ekasmin samaye tatra-narake kiyanta:-kiyatsaMkhyakA utpadyante ndriya tiryayonika paryAptaka evaM saMkhyAta varSa kI AyuvAlA hai, aura zarkarAprabhA nAmaka dvitIya naraka pRthivI sambandhI narayikoM meM utpanna hone yogya hai, 'se gaM bhNte| kevakAla' aise usa nArakasvAbhimata jIva kI kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpatti hotI hai aisA yaha prazna hai, isa prazna ke uttara meM prabhu gautama le kahate haiM-'goyamA! jahanneNaM sAgarovamahi. iesa0' he gautama ! vaha jIva jaghanya se eka lAgaropama kI sthitivAle nairathikoM meM tathA utkRSTa se tIna sAgaropama kI sthitivAle nairapikoM meM utpanna hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte / jIcA0' he bhadanta ! ve paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIka eka samaya meM vahAM naraka meM kitane utpanna hote haiM ? jIva che. ane zarkarAmabhA nAmanI bIjI naraka pRthvInA nairayikamAM utpanna thaganyAya . 'se Na bhaMte ! kevaiyakAla.' mevAta nA24 nI patti al kALanI sthitivALA narayikamAM thAya che ? e rItanA A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIna-De cha hai-'goyamA / jahanneNaM sAgarovamaTriiesa' hai gautama! te jIva jaghanyathI sAgaropamanI rithati vALA nairayikAmAM tathA ukaSTathI traNa sAgaropamanI sthiti vALA narayikomAM utpanna thAya che. have gItabharavAmI prabhune me pUche che hai-'te NaM bhate ! jIvA0 se sAvana paryA. saka saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca conIvALA te jI eka samayamAM tyAM-narakamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ dare bhagavatI sUtre vA iti / praznaH / uttaramAha - ' evaM jahA rayaNappabhAe unamajjeta massa' evaM yathA rAmaprabhAyAM prathamanAra kapRthivyAmutpadyamAnagamakasya 'laddhI sancaitra nivasesA bhANipoor' ofast as freezeSA bhaNitavyAH ratnamabhAyAM pRthivyAm utpitnAM jIvAnAM parimANa saMhananAdInAM labdhi:-prAptiryA eva kathitA saina prApti niravazeSA zarkarAmabhAyAM dvitIyanAraka pRthivyApinAmapi bhaNitavyA kiyatparyantaM ratnaprabhAmakaraNamihAdhyetavyaM ? tatrAha - 'jAva bhavAsoti yAvat bhavAdeza iti ayamAzaya: - ekasamayena kiyanta utpadyante iti maznasya jaghanyena eko vA atara utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhpAtA vetyuttaram / zarkarAmamAthi - isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA rathaNappabhAe uvavajjaMtagamagassa 'he gautam / ratnaprabhA naraka meM utpanna hone vAle paryApta saMjJI paJcendriya siryazca yonika kI samagra vaktA yahAM para bhavAdeza taka kahanI cAhiye, tathA kAla kI apekSA vaha antarmuhUrtta adhika eka sAgaropama kAla taka aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika ghAraha sAgarogama kAla taka yAvat gamanAgamana karatA hai isa prakAra se ratnaprabhA pRthivI ke gamaka ke samAna yahA~ nau gamaka kahanA cAhiye, tAtparya aisA hai ki ratnaprabhA pRthivI se utpanna hone ke yogya jIvoM ke parimANa saMhanana Adi kI jo labdhi prApti kahI gayI hai vahI sampUrNa rUpa se isa dvitIya nAraka pRthivI meM utpanna hone ke yogya jIvoM ke bhI bhavAdeza taka kahanI cAhiye, eka samaya meM kitane jIva vahAM utpanna hote haiM ? to isa prazna ke uttara meM 'jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka jIva vahAM utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta - uttaramAM prabhu kahe che - ' evaM jahA rayaNappabhAe uvavajjaM tagamagassa' huM gautama! ratnaprabhA narakamAM utpanna thavAvALA paryApta saMjJI pa'cendriya tiya canuM saghaLuM kathana ahiyAM bhavAdeza sudhInu kahevu joIe. tathA kALanI apekSAe te aMtarmuhUta adhika eka sAgaropama kALa sudhI ane utkRSTathI cAra pUrva kATi adhika mAra sAgarApama kALa sudhI cAvat gamanAgamana-avara javara kare che. A rIte ratnaprabhA pRthvInA gamaka pramANe ahiyAM paNa nava AmakA kahI levA joie. kahevAnuM tAtparya e che ke-ratnaprabhA pRthvImAM utpanna thavAne cAnya jIvAne parimANu, sahanana--vigerenI je labdhi-prApti kahI che, te pure purI A bIjI nAraka pRthvImAM utpanna thavAne cainya jIvAnA saMbadhamAM paNa bhavAdeza sudhI kahI levI. eka samayamAM phaeNTalA jIve tyAM upanna thavAne cAgya jIvAne paNiAma, sahanana-vigerenI je labdhi-prApti kahI che, te pure purI A mIjI nAraka pRthvImA utpanna thavAne cAgya jIveAnA sama dhamAM paNa bhavAdeza sudhI kA levI e- samayamAM keTalA jIvA tyA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa jIva
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.1sU06 paryAptakasaM zivatirazca nA. u. ni0 463 vyAmutpitsnA jIvAnAM zarIrasya saMhananaM kIzamivi manasya paividhamapi saMhananamityuttaram / zarIrAvagAhanA yathaiva asaMjJinAm-jaghanyena aMgulasyAsaMkhyeyamAgaparimitA, utkarSaNa yojanasahana-sahasrayojanaparimiteti / eva saMsthAna lezyAdRSTijJAnAjJAnayogopayoga-saMjJAruSAyendriyasamudghAtavedanAvedAyuradhyabasAnA. nubandhA ta sarva pUrvadeva jJAtavyam / kAyasaMvedhaH-tiryaggatito narake gamanaM narakAt tiryaggatau AgamanaM kiyatkAlaparyanta sevanaM gamanAgamanaM ca athavA asaMkhyAta taka jIva vahAM utpanna hote hai 'aisA kahanA cAhiye, isI prakAra se zarkarA prabhA meM utpanna hone ke yogya jIvoM ke zarIra kA saMhanana kitane prakAra kA hotA hai ? to isakA uttara hai ki unako zarIra kA saMhanana chahoM prakAra kA hotA hai, inake zarIra kI avagAhanA ratnaprabhA meM utpanna hone vAle asaMjJI jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kI taraha jaghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura uskRSTa se eka hajAra yojana pramANa kI hotI hai, isI prakAra se saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAnAjJAna, yoga, upayoga, saMjJA, kaSAya, indriya, samudghAta, vedanA, veda, Ayu, adhyavasAna aura anubandha ina zAroM meM bhI kathana jAnanA cAhiye, kAyasaMvedha-tiryaggati se naraka meM gamana aura naraka se tiryaH gati meM Agamana isa rUpa hotA hai, ata: usa tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana aura usameM gamanAgamana kitane kAla taka hotA sudhInA jIve tyAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMyAta sudhInA jIve tyAM utpanna thAya che. e pramANe kahI levuM joIe. eja rIte zakaraprabhA pRthvImAM utpanna thavAne ceSya nA zarIranuM sahanana keTalA prakAranuM haiya che ? te ene uttara e pramANe che ke-teonA zarIranuM saMhanana chae prakAranuM hoya che. temanA zarIranI avagAhanA asaraNI jInA zarIranI avagAhanA pramANe jaghanyathI AMgaLatA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI eka hajAra jana pramANa vALI hoya che. e ja rIte saMsthAna sezyA Ce, zAna, ajJAna, yoga, payAga, sajJA, SAya, ndriya, samudravAta, vedanA, veda Ayu, adhyavasAna ane anubaMdha e kAronA saMbaM dhamAM paNa kathana samajI levuM. kAyasa vedha-tiryagatithI narakamAM gamana ane narakathI tiryaMca gatimAM AvavuM e rUpathI hoya che. jethI e tiryaMca gatinuM ane narakagatinuM sevana ane temAM gamanAgamana keTalA kALa sudhI rahe che ? A praznanA uttaramAM
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 - bhagavatI bhavatIti praznasya bhavAdezena bhavadvaraparyantaM gamanAgamanaM bhavatItyularam-etatparyantaM ratnaprabhApakaraNaM vaktavyamiti / 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena kAlApekSayetyarthaH, jaha nneNaM sAgarovamaM aMgomuhuttamam mahiyaM' jaghanyena sAgaropamamantarmuhUrvAbhyadhikam 'ukkoseNaM vArasasAgarovapAI cAhiM puSakoDIhiM amahiyAI' utkarSaNa dvAdazasAgaropamANi catasRbhiH pUrvakodhibhirabhyadhikAni 'evayaM kAlaM se vejjA evaya kAlaM gairAgaI karenjA' etAvantaM kAla seveta enAvantameva kAlaM gatyAgatI kuryAt he gautama ! ime jIvAH zarkarApabhAyAmuspitsavo jaghanyato'ntarmuhAdhika sAgaropamam utkRSTazcatu.pUrva koTayadhikadvAdazasAgaropamAtmakaparyantaM paryAptadIrghAhai ? to isa prazna ke uttara meM yahAM aisA kahanA cAhiye ki bhava kI apekSA jaghanya do bhava laka hotA hai, isa prakAra kA ratnaprabhA sambandhI prakaraNa yahA~ taka kA yahAM kahanA cAhiye, 'kAlAdeseNa kAla kI apekSA 'jahanneNaM sAgarovamaM aMtomuttamambhahiyaM' tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana aura usameM gamanAgamana jaghanya se antarmuhUrta adhika eka sAgaropama taka aura 'udhoTeNaM pArasa sAgarovamAI carahiM punvakoDIhiM abhahiyAI utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika bAraha sAgaropama taka hotA hai, isa prakAra vaha jIva 'evaiyaM kAlaM sevejjA, evayaM kAlaM gaharAgaI karejjA' itane kAla taka usa gati kA / sevana kara sakatA hai aura itane hI kAla taka vaha gamanAgamana kara sakatA hai| tAtparya isa kathana kA aisA haiM ki ye jIva jo zarkarAprabhA meM utpanna hone ke yogya haiM jaghanya se antarmuharta adhika eka sAgaro. pama kAla taka aura utkRSTa se cAra pUrvakodi adhika ghAraha sAgaropama evuM kahevAmAM AvyuM che ke-bhavanI apekSAe be bhava sudhInuM hoya che, A rItanuM ratnaprabhA saMbaMdhI saghaLuM prakaraNa A kathana sudhInuM ahiyAM kahI levuM. 'kAlAdeseNaM' bhanI apekSA 'jahaNgeNaM sAgarovamaM aMtomuttamamahiyaM tiyHcagatinuM ane naraka gatinuM sevana ane temAM gamanAgamana jaghanyathI aMta bhunA adhi4 me. sA.za5ma supI mane 'ukoseNaM pArasasAgaroSamAI cAhiM pucakoDIhi amahiyAI thI yAra pUTi madhi mAra sAgazeSama sudhA khAya hai. mArIta 71 'evaiya kAlaM sevejjA evaiya jhAlaM gairAgaI kojjA' sAradA sudhI te gatinu sevana re cha, bhane saTasA sudhI gAmane gamana karate rahe che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-je A chava zarAmabhAmAM utpanna thavAne ya heya te jaghana thI aMtarmuharta adhika eka sAgaropama kALa sudhI te pramANenI tiryaMca gatinuM ane zAkabhA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMkSipatirazcAM nA. u.ni0 465 yuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikastAgatiryaggatiM zarkarAmabhAnArakagati ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantam umayatra sthAne gamanAgamane kuryAditibhAvaH / 1 / 'evaM rayaNappamA puDhavIgamasarisA Nava vi gamagA bhANiyavA' evaM ratnamamApRthivI gamasadRzA navApi gamA bhaNitavyAH ratnapabhAnArakapRthivIpakaraNe yathA yathA prathamAdigamA kathitA stathaiva ihApi zarkarA pramAyAmapi nava gamAH vaktavyAH, ratnaprabhAH pekSayA yadvaivalakSaNyaM tadarzayati-'NavaraM' ityAdi, 'NaraM sadhvagamaesu vi neraiyaThii. saMvehesu sAgarovamA bhANiyanyA' navaraM sarvagamakeSu api nairapikasthitasaMvedheSu sAgaropamA bhaNisavyA ratnaprabhApRthivyAM nArakANAm sthitidvAre saMvedhadvAre ca jaghanyato dazasahastra varSANi kathitAni, utkRSTataH sAgaropamaM kathitam kAla taka tAdRzatiryaggati kA aura zarkarA prabhA nAraka gati kA sevana kara sakate haiM aura itane hI kAla taka donoM sthAnoM meM gati Agati kara sakate haiN| 'evaM rayaNappabhA puDhavIgamasarisA Nava vi gamagA bhANiyavvA isa prakAra se ratnaprabhA-pRthivI ke prakaraNa meM jaise nava gamaka kahe gaye hai usI prakAra se ve navoM game yahAM zarkarAprabhA meM bhI kahanA cAhiye, aba sUtrakAra ratnaprabhA kI apekSA jA milatA hai yahAM use pragaTa karate hai-'NavaraM' ityAdi-'navaraM savvagamaesu vi neraiyaThiA saMvehesa sAgaroSamA bhANiyavvA isake dvArA ve yaha samajhAte haiM ki samasta gamakoM meM yahAM nairayika kI sthiti aura saMvedha meM 'sAgaropama' isa zabda kA prayoga karanA cAhiye, arthAt ratnaprabhA pRthivI meM nArakoM kI sthiti dvAra meM aura saMvedha dvAra meM jaghanya se daza hajAra varSa aura uskRSTa se ravInA n||2454aa sevana 42 cha. 'evaM rayaNappabhApuDhavIgamasarisA gaMva gamagA bhANiyavvA' kA zate 2namA pRthvInA zubha prabhArI na ame kahyA che te ja pramANenA te navagame ahiM zarkarA prabhAmAM paNa kahI an . have sUtrakAra ratnaprabhAnI apekSAe je bhanapaNu che, te ahiyAM pragaTa -Navara' yA 'NavaraM savagamaesu vi neraiyaTTiiya saMvehesu sAgaropamA bhANiyavvA' mA sUtrapA / sUtrAne samAva cha hai-sapA mamA galiyA naiyinI sthiti bhane savidhabhA 'sAgarovama' mA shhne| prayoga karavo joIe--arthAt ratnaprabhA pRthvImAM nArakenI sthitidvAramAM ane saMdha dvAramAM jaghanyathI dasa hajAra varSa ane utkRSTathI eka sAgaropama e prasAra bha059
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatotre 466 zarkarAma nAdi dvitIyAdi pRthivyAM jaghanyata utkRSTatathApi sAgaropamANyeva vaktavyAni / ratnaprabhAgamatulyA navApi gamAH kiyatparyantaM jJAtavyAH ? tatrAha - ' evaM jAva ityAdi / ' evaM jAva chapuDhavItti evaM yAvat paSThapRthivIti, zarkarAmabhAva Arabhya SaSTha pRthivI tamA tatparyantaM jIvAnAM sarve gamA ratnaprabhAzarkarA pRthivI vadevagantavyA iti / atrApi yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navara' ityAdi, 'navaraM nerahayaThiI jA jattha puDhavIe jahannukosiyA sA terNa ceva kameNaM cauguNA kAyantrA' navara nairathika sthiti ya yatra pRthivyAM jaghanyA utkRSTA vA sA tenaiva krameNa caturguNA kartavyA, kasyAM pRthivyAM kiyatIsthitiriti gAdhA dvayenAha eka sAgaropama aise zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, parantu zarkarAprabhA Adi pRthivIyoM meM jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra ke kathana meM sAgaropama zabda kA hI prayoga karanA cAhiye, ye ratnaprabhA sambandhI naugamoM kI tulyatAvAle anya itara pRthiviyoM ke nau gama haDDI pRthivI taka hI jAnanA cAhiye, yahI bAta 'evaM jAva chaTTa puDhavItti' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gayI hai / arthAt zarkarA prabhA se lekara chaTI tamA pRthivI taka vahAM ke jIvoM ke samastagama ratnaprabhA aura zarkarAprabhA ke jIvoM ke jaise haiN| parantu yahAM para bhI jo bhinnatA hai - use sUtrakAra 'navara " ityAdi pATha dvArA pragaTa karate haiM-navara neraiyaTiI jA jaztha puDhavIe 'jahannukosiyA sA teNaM ceva kameNaM cauguNA kAyavvA' ve isa pATha dvArA yaha samajhA rahe haiM ki jahAM para jitanI nairayika kI sthiti jaghanya aura utkRSTa hai use usI ke anusAra caugunI kara lenA cAhiye, kisa pRthivI chunA zabdonA pratyeAga karavAmAM Avye che. paraMtu zarkarAprabhA vigere khIjI pRthvIcAmAM jadhanya ane utkRSTa manne prakAranA kathanamAM sAgarApama zabdane ja pratyeAga karava! joie. ratnaprabhA samadhI nava 9 gameAnI samAnatAvALA itara pRthvIyAnA nava gabhI chaThThI pRthvI sudhIna laghuvA sena vAta 'evaM jAva chaTThI puDhavIsi' mA sUtrapA dvArA pragaTa puresa che. arthAt zarmA rAprabhAthI bane chaThThI tamA pRthvI sudhI tyAMnA jIvAnA khadhAja gamA ratnaprabhA ane zApra bhAnA jIvAnA kathana pramANe che. paraMtu ahiyAM te kathana karatAM je bhinnapaNu chetene sUtrara 'navaraM' ityAhi pATha dvArA agara mere che. te bhA prabhAye hai -- navaraM neraiyaThiI jA jattha puDhavIe jaddannukosiyA sA teNaM caiva kameNaM cara'guNA kAyavvA' tethe bhA pATha dvArA meM sabhalave cheu-nyAM bheTI nairayi. nI sthiti jaghanya ane utkRSTathI kahI che, tene teja pramANe cAra gaNI karavI joIe. kaI pRthvImAM keTlI' sthiti che ? eja vAta have A e
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sa06 paryAptakasaMkSipatirazyAM nAH u. ni0 467 'sAgaramaigaM tiya satta dasa ya sattarasa tahaya vaaviisaa| settIsA jAva ThiI, sattam vi kameNa puMDhavIncha / 1 // - tathA-'jA paDhamAe jeTA sA bIyAe kaNiSTiyA bhnniyaa| .. taratamajogo emo, dasavAsasahassarayaNAe' // 2 // .... eka sAgaraM trINi sapta dazaca saptadazaca tathaiva dvAviMzatiH 6 / trayastriMzat yAvat sthitiH saptasvapi krameNa pRthivISu // 1 // tathA-yA prathamAyAM jyeSThA sA dvitIyAyAM kaniSThikA bhnnitaa| taratamayoga eSaH dazavarSasahasrANi ratnAyAm / / 2 / / iticchaayaa| meM kitanI sthiti hai yahI bAta aba isa donoM gAthA se sUtrakAra prakaTa karate haiM-'sAgaramegaM tiya' ityAdi prathama ratnaprabhA pRthivImeM eka sAgaropama kI sthiti hai, dvitIya zarkarA pRthioM meM tIna sAgaropama kI sthiti hai tRtIya pRthivI meM sAta sAgaropama kI sthiti hai caturtha pRthivI meM daza sAgaropama kI sthiti hai, paMcamI pRthivI meM 17 sAgaropama kI sthiti haiM chaTThI pRthivI meM 22 sAgaropama kI sthiti hai aura sAtavIM pRthivI meM 33 sAgaropama kI sthiti hai, yaha utkRSTa sthiti kA kathana hai, prathama pRthivI meM jo utkRSTa sthiti hai vaha dUsarI pRthivI meM jaghanya hai, dvitIya pRthivI kI utkRSTa sthiti tRtIya pRthivI meM jaghanya hai, isI prakAra se yAvat sAtavoM pRthivI taka jAnanA cAhiye, prathama pRthivI meM jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI hai, use caturthaguNI sthiti ko karane kI jo pAta kahI gayI hai vaha kAyasaMvega meM kahI gayI jAnanI cAhiye, jaise gAthAthI sUtrA2 matAva cha.-'sAgaramegaM tiya tyA pahelI 2namA pRthvImA eka sAre5manI sthiti che. bIjI zarkaraprabhA pRthvImAM traNa sAgaropamanI sthiti che. trIjI pRthvImA sAta sAgarepamanI sthiti che jethI pRthvImAM daza sAgaropamanI rithati che, pAMcamI pRthvImAM 17 sattara sAgaropamanI rithati che. chaThThI pRthvImAM 22 bAvIsa sA repamanI sthiti che. ane sAtamI pRthvImAM 33 tetrIsa sAgaropamanI rithati che A utkRSTa sthitinuM kathana che. pahelI pRthvImAM je utkRSTa sthiti che, te bIjImAM jaghanya sthiti che, bIjI pRthvInI utkRSTa rithati trIjI pRthvImAM - jaghanya che. e ja rIte thAvat sAtamI pRthvI sudhI samajavuM pahelI pRthvImAM jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI che. tene cAra gaNI karavAnI je vAta pahelAM kahI che, te kAya 'saMvemAM kahI che tema samajavuM. jemake pahelI ratnaprabhA pRthvImAM utkRSTa sthiti
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka bhagavatI sUtre kutreti - utkRSTe kAyasaMvedhe caturguNA kartavyeti bhAvaH tathAhi - atra yaduktaM gAthAyAm ' sAgaramegaM' ratnamabhAnAma kamathamapRthivyAmekasAgaropamamamitA sthitiH kathitA sA kAya saMvedhe caturguNiteti catuH sAgaropamANi jJAtavyA / evaM dvitIyAyAM zarkarAprabhAyAM trINi sAgaropamANi sthitiH kathitA tasyAzcaturbhiguNane dvAdazasAgaropamANi sthitirbhavati, ataevAtra zarkarAmabhAsUtre kathitam - 'ukoseNaM vArasasAgarovamAI' iti, evaM pUrva koTayo'pi caturSu saMjJitiryagbhaveSu catasra eveti / anena krameNa caturguNA bhavatIti sUtrakAraH svayameva darzayati'vAlupamA' ityAdi, 'vAlayappabhAe puDhavIe aTThAvIsa sAgarovamAI cauguNiyA bhavaha' vAlukAmamAyAM pRthivyAM saptasAgaropamA sthitiriti kAya saMvedhe utkRSTe 3 prathama ratnaprabhA pRthivI meM utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI kahI gayA hai. yahI sthiti kA saMvedha meM cAra sAgaropama kI hotI hai, isI prakAra dvitIya zarkarA prabhA meM tIna sAgaropama kI sthiti kahI gayI hai-so yahI sthiti kAyasaMvedha meM bAraha sAgaropama kI ho jAtI hai, isIliye isa zarkarA prabhA sUtra meM sUtrakAra ne 'ukko seNaM bArasasAgaropamAI" kAyasaMvedha meM bAraha sAgaropama kI sthiti kahI hai, isI prakAra se cAra saMjJI tiryagbharvo kI pUrva koTiyAM cAra kahI haiN| isI krama se ve caturguNita hotI hai / isI caturguNita kI pAna ko sUtrakAra svayaM pradarzita karane ke abhiprAya se 'cAluyappabhAe puDhabIe aTThAvIsaM sAgarovamAha caDaguNiyA bhavaha' aisA sUtra pATha kaha rahe haiM, isake dvArA yahI unhoMne samajhAyA hai ki bAlukA prabhA nAma kI naraka pRthivI meM jo sAta sAga 1! eka sAgarApamanI kahI che eja sthiti krAya saveSamAM cAra sAgarApamanI I jAya che. eja rIte khIjI zarkarAprabhAmAM traNa sAgaraipamanI sthiti kahI che. te eja sthiti kAya saMvedhamAM 12 khAra sAgarepamanI thaI jAya che, tethI yA zarAyalA sUtrabhAM sUtrAre 'ukkoseNaM bArakhasAgarovamAI' aysvedhamAM AAra sAgaropamanI sthiti kahI che. eja rIte cAra sannI tiya cabhavaizamAM pUrva kATiyA cAra ja che, eja kramathI te cAra gaNI thAya che. Aja cAra guNA karavAnI vAta sUtrakAra pote ja pragaTa karavAnA abhiprAyathI nIce pramANe sUtrapATha Ahe che.- 'bAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsa sAgarovamAi cauguniyA bhavai' mA sUtrapATha dvArA sUtrAre che - vAThAalA nAmanI naraka pRthvImAM sAta sAgarapamanI je sthiti kahevAmAM AvI che, tene cAra
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMkSipatirazca nA. u. ni0 469 aSTAviMzatiH sAgaropamANi caturguNitA sthiti bhavatIti / 'paMkappabhAe cattAlIsa paGkaprabhAyAM dazasAgaropamasthitezcaturguNane kAyasaMvedhe catvAriMzatsAgaropamANi bhavanti / 'dhUmappabhAe aTTasarTi' dhUmapabhAyAM saptadazasAgaropamasthitezcaturguNane aSTaSaSTiH sAgaropamANi bhavanti tathA-'tamAe aTThAsII' tamAyAM nArakapRthivyAM dvAviMzatisAgaropamasthitezcaturguNane aSTAzItiH sAgaropamANi bhavanti / evaM kramA-paTsvapi pRthivISu kAyasaMvedhadvAre sthiti ticyaa| sammati saMhananAni darzayati-saMghayaNAI' ityAdi, 'saMghapaNAI vAlayappabhAe paMcavisaMghayaNI' vAlakAmabhAyAM pRthivyAM paJcavidhasaMhananinaH nArakA bhavanti, 'taM jahA' tadyathA'vayarosahanArAyasaMghayaNI' vaRSabhanArAcasaMhananinaH, 'jAva khIliyAsaMghayaNI' ropamakI sthiti kahI gayI hai use cauguNI karane para kAyasaMvedha meM vaha 28 sAgaropama kI sthiti ho jAtI hai, paGkaprabhA meM utkRSTa sthiti daza sAgaropama kI kahI gayI hai, ise caugunI karane para vaha cAlIsa sAgaropama kI utkRSTa sthiti ho jAtI hai vaha kAyasaMvedha meM hotI hai dhUmaprabhA meM utkRSTa sthiti 17 sAgarosma kI hai, ise caugunI karane para jo 68 sAgaropama hote haiM ve kAyasaMvedha meM hote haiN| tathA tamA nAma kI naraka pRthivI meM jo utkRSTa sthiti 22 sAgaropama kI hai use caugunI karane para 88 sAgaropama kI sthiti kAyasaMvedha meM honI hai, isa prakAra se 6 pRthiviyoM meM kAyasaMvedha dvAra meM sthiti jAnanI cAhiye 'saMghaya. jAI ghAlupappabhAe paMcavihasaMghayaNI' ghAlukAprabhA meM jAne vAle tiryaMca pAMca prakAra ke saMhanana thAle, hote haiM-jaise-vajra RSabhanArAca. gaNI karavAthI kAya saMvedamAM te 28 aThayAvIsa sAgaropamanI sthiti thaI jAya che. paMkaprabhAmAM utkRSTa sthiti dasa sAgaropamanI kahI che. tene cAra gaNI karavAthI cAlIsa sAgarepamanI je utkRSTa sthiti thaI jAya che te kAyasaMve. dhamAM thAya che. dhUmaprabhAmAM utkRSTa sthiti 17 sattara sAgaropamanI che. tene cAra gaNI karavAthI je 68, aDasaTha sAgaropama thAya che, te kAya saMdhamAM thAya che. tathA tamA nAmanI naraka pRthvImAM utkRSTa sthiti je 22 bAvIsa sAgaropamanI che, tene cAragaNuM karavAthI 88 aThayAsI sAgaropamanI sthiti kAyasa vedhamAM thAya che. A rIte cha 6 pRthvImAM kAyasaMvedha vAramA sthiti vinu 4thana sabhA. 'saghayaNAI vAluyApabhAe paMcavihasaMgha. yaNI' pAsAmA pAya prA2nA sananavAjA nA hAya che.-rama-40p
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre yAvada kIlikAsaMhananinaH, atra yAvatpadena RSabhanArAcanArAcA-dhanArAceti saMhananatrayasya grahaNamiti vaRSabhanArAcAdArabhya kIlikAsaMhananaparyantaM pazcaprakArakamapi saMhananaM vAlukAmabhAyAM pRthivyAmavagantavyam / 'paMkappabhAe caunvihasaMghayaNI' paGkuprabhAyAM caturvidhasaMhananinaH,-catuHprakArakasaMhananavanto nArakA bhavantIti / 'dhUmappamAe tivisaMghayaNI' dhUmaprabhAyAM trividhasaMhanino bhavanti 'tamAe dunhisaMgharaNI' tamAyAM pRthivyAM dvividhasaMhananina:-dvimakArakasaMhananavanto nArakA bhavantIti / 'taM jahA' tadyathA 'cairosabhanArAyasaMghayaNI ya usamanArAyasaMghayaNI ya' vajraRpabhanArAcasahananinazca RSamanArAcasaMhananinazca, tamAyAM vasatAM nArakANAM zarIrasaMhananaM dviprakArakameva bhavati, thAdhayoddhayoH pRthivyonArakAH sevAttasaMhanino bhavantIti / 'sesaM taM ceba' zepaM yadvailakSaNyaM kathitaM ghAle yAvat kIlIkA saMhanana vAle, yahAM yAvatpada se RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca ina tIna saMhananoM kA grahaNa huA hai, isa prakAra vana RSabhanArAca saMhanana se lekara kIlikA saMhanana taka ke pAMca prakAra ke saMhanana ghAlukA prabhA nAmakI pRthivI meM jAne vAle ke hote haiN| 'paMkappabhAe caunviha saMghayaNI' paGkaprabhA pRthivI meM cAra prakAra ke saMhananI jAte haiN| 'dhUmappamAe tivihasaMghayaNI' dhUmaprabhA meM tIna prakAra ke saMhanana vAle jAte haiN| 'tamAe duvihasaMghayaNI' tamA pRthivI meM do prakAra ke saMhananavAle jAte haiM jaise-vanaRSabhanArAca vAle aura RSabhanArAca cAle / Adi kI do pRthivIyoM meM sevArta saMhanana cAle bhI jAte haiN| 'lesaM taM ceba' isa kathita vailakSaNya se atirikta jo upapAta pribhASabhanArAvALA, yavata, kIlikA saMhananavA ahi yAvatpadathI RSabha nArArca, anAca, A traNa saMhanane grahaNa karAyA che. A rIte vajA jASanArA saMtananathI laIne kalikA saMhanana sudhInA pAMca prakAranA saMhanana vAlukAprabhA nAmanI pRthvImAM hoya che. 'paMkappabhAe cauvvihasaMghayaNI' 54mA pRAmA yAra 42nA sahananImananA 'dhUmappabhAe tivihasaMdhayaNI' dhUmapra mAtra prA2nA sananavANA nArasa khAya che. 'tamAe dutrisaMdhayaNI' tamA nAbhanI pRthvImA meM prasanA saMhananavALA nArake hoya che. je A pramANe che. vajISabhanAra cavALA 1 ane RSabhanArAcavALA pahelI be pRthvImAM sevA saMhananavALA nAraka hoya cha. 'sese na ceva' mI pramANe mA 433212 zivAya pAta, parimAra,
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA za024 u. 1 sU06 paryAptakasaMzipa0tirakSAM nA. u.' ni0 471 tadatiriktaM yadavaziSTam upapAtaparimANAdikaM tatsarvamapi pUrva deva boddhavyamiti / tadevamuktA ratnaprabhAdi tamAparyantaSaT pRthivIvaktavyatA / atha adhaH saptamI pRthivyA vaktavyatAmAha - 'pajjatasaM khejjavAsAuya' ityAdi / 'pajjattasaMkhejjavAsAjyasannipaMcidiyatirikkha joNie NaM bhaMte' paryAptasaMkhyAta yuSkasaMjJi paJcendriyatiryagyonikaH khalu bhada ta ! 'je bhavie' yo bhavyaH-yogyaH, 'ahe sattamA puDhabIe nera iesu' adhaH saptamyAH pRthivyAH nairayikeSu 'upavajjitae' upapattum, 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadant ! 'ketraiyakAla Diiesa uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu nairavikeSu utpakha he madanta / paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaM zipaJcendriya tiryagyoniko jIvaH adhaH saptamyAH pRthivyAH saMbandhinarakA bAse utpattiyogyo vidyate sa khalu paJcendriyatiryagyonikaH kiyatkAlasthitikanairayikeSUtpadyeta iti utpAdaviSayakaH praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNaM bAvIsa sAgarovamaTThie' jaghanyena dvAviMzatisAgaropamasthitikeSu nairaviSu utpadyeta ityagrimakriyayA saMbandhaH, 'ukoseNaM tecIsaM sAgarovamahiiesa uvavajjemANa Adika hai vaha saba bhI pUrva ke jaise hI jAnanA cAhiye, isa prakAra ratnaprabhA se lekara tamA taka kI 6 pRthiviyoM kI vaktavyatA kahI, aba adhaHsaptamI pRthivI kI vaktavyatA kA kathana sUtrakAra karate haiM 'pajjanttasaMkhejjavAsAjya' ityAdi isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! paryApta saMkhyAta varSAyuSka, paJcendriya tiryazca yonika jIva jo saptama naraka pRthivI ke nairathikoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane varSa kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM- he gautama! jahanneNaM bAvIsa sAgaromastro' jaghanya se 22 sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM vigere je dvArA che te tamAma pahelA kahyA pramANe ja samajavA A rIte ratnaprabhAthI laIne tamA sudhInI cha pRthvIAnu` kathana karyuM". have sUtrakAra adhaH saptabhI nAbhanI sAtabhI pRthvInu uthana re che.- 'pajatta saMkhejjavAkhAraya ' ityAdi. AmAM gaitamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavat paryApta, sakhyAta varSanI AyuSyavALA paheMcendriya tiya ca AnivALA jIva ke je sAtamI pRthvInA naiyikAmAM utpanna thavAne ceAgya che, te keTalA varSanI sthiti vALA yikAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gaitamasvAmIne 3 B F - he gautama! 'jahanneNaM bAbIsaM sAgarovamaTTiipasu0' 4dhanyathI 22 khAvIsa sAgarApamanI sthitivALA nairayikAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI rU3 tetrIsa sAgarApamanI sthitivALA tairayikamAM utpanna thAya che.
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 bhagavatIstre jjA' utkarSaNa trayasiMzatsAgaropamasthitikeSu nairapikeSu utpadheta, jaghanyotkRSTA. bhyAM dvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamasthitikanairayi keSu adhAsaptamyAH saMbandhiSuparyAptasaMkhyAtavarSAyuSmasaMjJipaJcendriyatiryagyonikAnAmutpatti bhavatIti bhAvaH / 'te NaM bhaMte ! jIvA0' iti-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaraNa kevaiyA upavajjati' te-paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcandriyatiryagyonikA jIvA ekasamayena kiyanto. 'dha saptamyAH pRthivyAH * narakAcAse samutpadyante iti praznA, jaghanyena eko vA dvau vA yo vA samutpadya utkRSTataH saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA samutpadhante ityuttaram / _athA'tidezamAha-evaM' ityAdi, 'evaM jaheva rayaNappabhAe Nava gamagA laddhI. vi sacceva evaM yathaiva ratnaprabhAyAM navagamakAH labdhirapi saiva ratnapabhAprakaraNavadeva hApi navagamakA vaktavyA stathA prAptirapi nArakANAM yathA bhAti sA prAptirapi tathaiva vaktavyA iti / ratnapabhApekSayA yadvailakSaNyaM tadiha darzayati-'navaraM' ityAdi 'navaraM utpanna hotA hai aura utkRSTa se 33 sAgaropama kI sthiti dAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte! jIvA' he bhadanta ! ve paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva eka samaya meM vahAM sAtavIM bhUmi meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama | ve jaghanya se vahAM eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka utpanna hote haiN| 'evaM jaheva rayaNappabhAe, Nava gamagA laddhI vi sacceva' isa prakAra ratnaprabhA prakaraNa ke jaise yahAM para bhI nau gamaka kaha lenA cAhiye, tathA prApti bhI nArakoM ke jaisI hotI hai vaha prApti bhI usI prakAra se kaha lenI cAhiye, ratnaprabhA kI va gautabhAvAmI prabhune me 5che che ?- NaM bhaMte jIvA' jasavan paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca nimAM utpanna thayelA evA te ja eka samayamAM te sAtamI naraka bhUmimAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! jaghanyathI teo eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta ane asabhyAta sudhI panna thaya che. 'evaM jaheva rayaNappabhAe Nava gamagA laddhI vi saccava' yA zata-2namA pRthvInA maDiyAM 55 8 na1 gama hI levA joIe. tathA prApti paNa nArakenI jema hoya che. te prApti paNa eja pramANe ahiyAM kahevI joIe. ratnaprabhAnI apekSAe ahiMnA kathanamAM je
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyasandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMkSipa0tirazcAMnA. u. ni0 473 cayarosamanArAyasaMhayaNI' navaram-kevalaM vizeSo'yam-atra vajraRSabhAnArAca. saMhananino nArakA bhavanti, atredamekameva saMhananaM bhavati iti bhAvaH, tathA idamapivailakSaNyaM saptamapRthivyAm yat 'ithiveyagA na uvarajjati' strIvedakA nArakAH saptamapRthivyAM nopapadhante strINAM SaSTha narakapRthivIparyantameva utpatteH, yadi kAdAcit strINAM saptamapRthivyAmutpatti bhavettadA strIvedakAH saptamanara ke'pi samutpadhante iti kathyeta parantu naivaM bhavati strINAM tatrotpaceranabhyupagamAt ataH strIvedakAH notpadhante iti / kathaM na striyastana saptamanarake utpadyante iti cet sarvajJavacanapAmANyAdityuttara iti / 'sesa taM ce jAva aguvaMdhotti' zeSa tadeva yAvadanubandha apekSA yahAM kI vaktavyatA meM jo annara hai vaha 'navaraM' ityAdi sUtra pATha dvArA prabhu prakaTa karate haiM-yahAM sasamI avApRthivI meM baRSabha nArAca saMhanana vAle jIva hI hote haiN| arthAn yahAM isI eka saMhanana vAle hI utpanna hote haiN| tathA isa sasa pRthivI meM strIveka jIva utpanna nahIM hote haiN| kyoM ki strIveda bAloM kI utpatti chaTThI pRdhidI taka hI hotI hai| yadi kadAcit striyoM kI utpatti sAtavIM pRthivI meM hotI hai aisI bAta mAnI jAve-to strIvedaka saptama naraka meM bhI utpanna hote hai aisA kahA jA sakatA hai, parantu aisA to hotA nahIM hai, kyoM ki striyoM kI vahAM utpatti mAnya nahIM huI hai, isaliye strIvedaka vahAM utpanna nahIM hote haiM, strIjana vahAM saptama naraka meM kyoM utpanna nahIM hote haiM, yadi koI isa prakAra se pUche to usakA uttara eka yahI hai ki 'sesaM taM ceva jAva aNubaMdhotti' isake atirikta aura saSa kathana anubandha taka 32 12 cha ta 'navaraM tyA sUtrA dvArA prabhu prATa 4re cha.-maDiyA sAtamI adhaH saptamI pRthvImAM vajISabhanArA saMhanana vALA cha ja nAraka thAya che. arthAt nArakamAM jAya che. arthAt ahiyAM e ekaja saMhanana hoya che. tathA A sAtamI pRthvImAM strIvedaka jI utpanna thatA nathI. kemake strIveda vALAonI utpatti 6 chaThThI pRthvI sudhI ja hoya che. je kadAca yinI utpatti sAtamI pRthvImAM thAya che, e vAta mAnavAmAM Ave te strIvedaka sAtamA narakamAM paNa utpanna thAya che, tema kahI zakAya, paNa tevI rIte thatuM nathI. kemake-tyAM strinI utpatti mAnya thaI nathI. jethI strIvedake tyAM utpanna thatA nathI. koI evo prazna kare ke-stri tyAM sAtamI narakamAM kema utpanna thatI nathI ? te A praznane uttara eka eja che ke-A rItanI sajJa prabhunI mAjJA cha, 'semaMta ceva jAva aNuba dhoti' mA zivAya bhAra bha0 60
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 bhagavatIstra iti, parimANAdArabhya anubandhaparyantaM sthivilezyAdikaM sarvanapi pUrvavadeva yoddha.vyam tatra kimapi na vailkssnnymiti| saMveho bhagadeseNa saMvedho bhavAdezena-bhavaprakAreNa bhavApekSayetyarthaH 'jahanneNaM nikana gaNAI' jaghanyena trINi bhavagraha NAni dvau bhanau malyasya ekaca bhayo nArakaraya prathaya matsyaratudo mRnvA nArakatA gataH punarapi narakAnniAsatya matsyo bharatItyevaM krameNa trINi bhavapravaNAni bhavanti tadevaM bhavApekSA trINi managraha mAni jaghanyatastAzaparyApta khyAtavIyuephapaJcendriyatijyonilajIvasya 'maantiini| 'ukoseNaM sattabhavaggahaNAI' utkarSeNa saptamanagrahaNAni yAni / prathamaM matsyaH1, tato mRtvA saptamyAM nArakapUrvokta jaisA hI jAnanA cAhiye, prItaH parimANa se lekara anugandha taka kA samasta kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye, usameM pUrva kI apekSA kucha bhI minnatA nahIM hai|' saMveho bhabAdeseNaM tinni.' saMvedha lavakI apekSA jaghanya se tIna bhava taka kA aura utkRSTa se sAta bhava taka kA hai tathA kAla kI apekSA se yaha jaghanya se do antarmuharta adhika 22 sAnopana kA hai aura umaTale vaha cAra. pUrva koTI adhika 66 sAgaropama kA hai, isa kathana kA sAra aisA hai ki-jaghanya se tIna bhavoM ko grahaNa karane kI pAta kahI hai so vaha isa prakAra se jAnanI cAhiye ki yahAM do bhava matsyoM ke hote haiM aura eka bhava nAraka kA hotA hai prathama bhava usakA matsya kA aura dvitIya bhava nAraka kA aura tRtIya bhava matsya kA isa krama se ye tIna hote haiN| tathA-sAta bhava utkRSTa se isa prakAra se hote haiM-prathama bhava matsya kA , tamAma kathana pahelAM je pramANe kahyuM che, e ja pramANe samajavuM. temAM pahelAM . 42di risor 32 // 2 nathI. 'aveho bhavAdese jahanneNaM tinni0' savidha savanI apekSAthI jaghanyathI traNubhava sudhI ane utkRSTathI sAtabhava sudhIne che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI be aMtarmuhUta adhika 22 bAvIsa sAgara5mane che. ane utkRSTathI te cAra pUrva koTi adhika 66 chAsaTha sAgara mane cheA kathananane sAra e che ke-jaghanyathI traNa bhavene grahaNa karavAnuM kathana pahelA karyuM che, te e rIte samajavuM ke-ahiyAM bebhava , mAchalAomAM thAya che. ane eka bhava nAraka paNa hoya che, tene pahele bhava mAchalAne che, bIjo bhava nArakane ane trIjo bhava mAchalAne A * kramathI traNa bha hoya che, tathA sAta bhava utkRSTathI kahyA che, te A pramANe -che-pahele bhava matsyane bIje bhavasAtamI pRthvInA nArakane trIjo bhava
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradrikA TIkA za024 u0 1 sU06 paryAptakasaMzipa0tirazcAM nA. u. ni0 475 pRthivyAM gacchatira, narakAnniHsRtya matsyo bhavani2, punarmRtvA saptamya gacchati 4, punastato niHsRtya matsyo bhavati5, punarmRtvA nArako bhavati 6, punastato nArakAnniHsRtya matsyo bhAti7, ityevaM krameNa bhApekSayA :saptabhavagrahaNAni bhavantIti / 'kAlAdeseNaM' kAlA dezena kALApekSapetyarthaH ' jahanneNaMbAvIsaM sAgarovamAI dohiM aMtomuddhatehi amahiyAI' jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi dvAbhyAmantabhyAmabhyadhikAni antarmuhUrtadvayAvika dvAviMzati sAgarImAtmakakAlo bhavati 'ukko seNaM chAvahiM sAgaroksAI' utkarSeNa padmaSTiH sAgarIpamANi, 'cauhiM pucakoDIhiM amahiyAI' catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni catuH pUrva koTayadhikaSaTpaSTisAgaropamakAlo bhavati kAlApekSayetyarthaH 'evaiyaM kAla' jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM tiryaggatiM tathA nArakagatiM ca seveta tathA etAvatkAlaparyantameva tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamanaM kuryAditi / ayaM bhAvaH - saptamyAM pRthivyAM dvAviMzatisAgaropamAyuSkatvena dvitIya bhAva saptamI pRthivI ke nAraka kA, tRtIya bhaya punaH matsya kAM caturtha bhava punaH saptamI pRthivI ke nAraka kA pAMca bhava matsya kA, chaTThA bhava saptamI pRthivI ke nAraka kA aura sAtavA~ bhava punaH matsya kA isa prakAra se jaghanya aura utkRSTa se 3 aura 7 bhoM ko grahaNa karane kI bAta hai / tathA kAla kI apekSA se jaghanya do antarmuhUrtta adhika 22 sAgaropama kA kAla hai, aura utkRSTa se cAra pUrva koTI adhika 66 sAgama kA kAla hai | isa prakAra vaha paryApta saMkhyAta varSAyuSka paJcendriya tiryagyonika jIva itane bhavoM taka evaM kAla taka bhava aura kAla ' kI apekSA usa tiryagati kA aura naraka gatikA sevana karatA hai aura pAche! mAchalAne ceAtheA bhava pAche sAtamI pRthvInA nArakanA pAMcamA bhaSa mAchalAnA chaThTho . bhava sAtamI pRthvInA nArakanA ane sAtame sava pAchA mAchalAnA. A rIte jaghanya ane utkRSTathI 3 traNu ane 7 sAta bhavAne zraNa karava'tuM kathana che. tathA kALanI apekSAe jaghanya be mata hata adhika 22 khAvIsa sAgarApama sudhInA kALa che, ane utkRSTathI cAra pUrva kATI adhika 69 chAsaThe sAgarepama sudhInA kALa che A rIte te paryApta sakhyAta varSanI AyuSyavALA pacendriya tiyA~ca caiAnIvALA jIva ATalA bhave sudhI ane ATalA kALa sudhI bhava ane kALanI apekSAthI e tiya ca gatinuM ane naraka gatinu sevana kare che. ane e e gatimAM gamanAgamana karyo kare che, y .
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ raud bhagavatI sUtre " vArazrayaM samutpatteH paT SaSTiH sAgaropamANi bhavanti / catasraH pUrvakoTacazca caturSu. nArakabhavAntariteSu matsyabhaveSu bhavantIti / ato'vasIyate saptamyAM pRthivyAM jaghanyasthitipuMskatastrIneva vArAnutpadyate iti / anyathaivaMvidhaM bhavagrahaNakAlaparimANaM kathaM syAt ? / iha cotkRSTakAlasya vivakSA, tena jaghanyasthitiSu trIne vArAnutpAditaH / evaMhi caturthI pUrvakoTilabhyate utkaSTasthitiSu punarvAradvayorapAdanena trayatrizatsAgaropamANAM dviguNane SaTSaSTiH sAgaropamANAM labhyate, pUrvakostuti eveti prathamo namaH | 1| gamanAgamana kiyA karatA hai / isa kathana kA sAra aisA hai ki saptama pRthivi meM 3 bAra kI utpatti se 66 sAgaropama ho jAte haiM, tathA cAra pUrvakoTI adhikatA jo isameM kahI gayI hai vaha nAraka bhavoM se antarita matsya bhavoM kI apekSA se kahI gayI hai, isase yaha nizcaya hotA hai ki saptama pRthivI meM jaghanya sthiti ko lekara isakA tIna bAra taka hI. utkRSTa se utpAda ho sakatA hai, yadi aisI bAta nahIM hotI to phira jo isa prakAra se bhava grahaNa kA kAla parimANa kahA gayA hai vaha kaise bana sakatA hai ? yahA~ utkRSTa kAla kI vivakSA hai isase jaghanya sthiti vAle nairayikoM meM ise tIna bAra utpAdita kahA gayA hai / ataH yahAM cAra pUrvakoTiyAM prApta hotI hai, kintu utkRSTa sthiti vAle nairayikoM meM do bAra ke utpAda se 66 sAgaropama kA pramANa labhya hotA hai aura pUrvakoTiyAM tIna hI labhya hotI hai aisA yaha prathama gama hai |1| A kathananA sAra e che ke--sAtamI pRthvImAM 5 pAMca vAranI utpattithI 66 chAsaTha sAgarApama thai jAya che. tathA temAM cAra pUva koTi adhika pazu je kahela che, te nAraka bhavethI atita matsya bhavAnI apekSAthI kahI che tethI e nizcaya thAya che ke sAtamI pRthvImAM jaghanya sthitine laIne tenA utkRSTathI traNa vAra ja utpAda thai zake che, jo ema na haiAta te| pachI A rIte je bhava grahaNa kAla, pariNAma kahela che, te kevI rIte banI zakata ? ahiyAM utkRSTa kALanI vivakSA karela che. tethI jaghanya sthiti vALA nairiyakAmAM tene traNavAra utpAta kahela che jethI ahiyAM cAra pUrva kADhi thai jAya che. tathA utkRSTa sthitivALA nArakIyAmAM e vAranA utpAdathI 66 chAsaTha sAgaropamanu pramANe prApta thAya che, ane pUrva kADhI traNuja prApta thAya che. A rIte A pahelA gama kahela che.
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaiyacandrikA TIkA za024 u.1 06 paryAptakasaMzipa0tirazcAM nA. u. ni0 477 atha jaghanyAdisthitikamaptama pRthivInArakaviSaye utpAdAdikaM pradarzayati'so caiva jahanakAlapisa ubavanno0 sa paryAptasaMjJipaJcendriya tiryagyonika eva jaghanyakAlasthitikasaptamanarakapRthivyAH saMbandhinairapikeSu utpanno bhavet 'saccaitra vattavyA jAva bhavAdemotti' saiva vaktavyatA yAvat manAdeza iti bharAdezaparyantA pUrvavaktavyataiva ihApi vaktavyA / 'kAlAdeseNaM jaha0 neNaM0' kAlA dezena jaghanyena0 'kAlAdeso vi tadeva jAva cauhi putrakoDI anmahiyAI" kAlAdezo'pi tathaiva - pUrva deva yAvat catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni tathAhi- kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi, dvAbhyAmantarmuhUrtAbhyAmabhyadhikAni utkarSeNa SaTpaSTiH sAgaropamANi catasRbhiH pUrvako TibhirabhyadhikAnIti / 'evaiyaM jAtra karejjA' etAvatkaM yAtrazkuryAt etAvatkAlaparyantaM tiryaggatiM nArakagAtaca seveta tathA-tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamanaM kuryAditi dvitIyo gayaH 2 / aba jaghanya Adi sthittivAle saptama pRthivI ke nAraka viSaya meM utpAda Adi ko sUtrakAra dikhalAte haiM usameM ve yaha samajhAte haiM ki vaha paryApta saMjJI paMcendriyatiryakonika jIva yadi jaghanya kAla kI sthitivAle saptama pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hotA hai to 'sacceva vaktavyA jAva bhavAdesotti' vahI vaktavyatA yAvat bhavAdeza taka yahAM kaha lenI cAhiye, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM0' tathA kAla kI apekSA jagha nya se do antarmuhurta adhika 22 sAgaropama taka aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama taka vaha jIva tiryaggati aura nAraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, aisA yaha dvitIya gama hai |2| have jaghanca vigere sthitivALA sAtamI pRthvInA nArakAnA viSayamAM utpAda vigere sUtrakAra pragaTa kare che-temAM te e samajAve che ke-te paryApta sannI pacandriya tiya ca yAnivALA jIva jo jaghanya kALanI sthitivALA sAtamI pRthvInA nairyim|bhaaN pana thAya che, to 'sacceva vattavvayA jAva bhavAdesotti' te vaktavyatA yAvat bhavaddeza sudhInI maDiyAM uDI devI 'kAlAdeseNaM gange" tathA kALanI apekSAthI jaghanyathI e zma'tamuhUta adhika 22 khAvIsa sAgarApama sudhI ane utkRSTathI cAra pUrva kATi adhika 66 chAraDha sAgarI pama sudhI te jIva tiya cagati ane nArakagatinu sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che. e pramANe A khIjo gama che,
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 bhagavatIce 'so ceva ukkosakAlahiiesu ubavanno' sa eva paryAptasaMjJipaJcendriyatiryagyonikA utkRSTakAlasthitikeSu saptamapRthivInairapike pu utpadyeta rA khalu bhadanta ! kiya kAlasthitikeSu utpadheta 'scce| laddhI jAca anubaMdhotti' saiva kandhiryAvadanuvandha iti parimANAdArampa anubandhAnta sarvamapi prakaraNaM pUrvavadeva praznottarAbhyAM vaktavyamiti / 'bhavAdeseNa jahanneNaM tinni bhAgahaNAI" bhanAdezena-bhavaprakAreNa jaghanyena trINi bhavanahaNAni 'ukoseNaM paMcabhavaggahaNAI' utkarSeNa paJcabhavagrahaNAni, tatra trINi matsyabhavagrahaNAni, dve ca nArakabhavagrahaNe iti paJca / etasmAdeva vacanAdu tkRSTa sthitiSu saptamyAM vAradvayamevolpadyate, ityavasIyate / 'kAlA 'so cena pakosakAlaTiiestu uvavanno.' isa sUtra dvArA gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM-he bhadanta ! yadi vaha paryApta saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle lasana pRthivI sambandhI nairayikoM meM utpanna hone yogya hai to vaha vahAM kitane kAla kI sthiti bAle nairapikoM meM utpanna hotA hai ? isake utsara meM prabhu kahate haiM-'lacceva laddhI jAva aNubaMdhotti 'he gautama ! yahA~ pUrva parimANa se lekara anuSyandha taka kA samasta kathana pahile ke jaisA hI praznostaroM dvArA prakaTa kara lenA cAhiye, 'bhavAdeseNaM jahanneNaM tiNi bhavagagahaNAI' bhava kI apekSA jaghanya se tIna bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se 'paMca bhavaragahaNAI' pAMca bhavoM ko grahaNa karane takatIna bhava matsya ke aura do bhava nAraka ke-isa prakAra se pAMca bhavoM ko grahaNa karane taka vaha usa gati kA sevana karatA hai aura itane 'so ceva ukAsakAla duIesu upavanno0' mA sUtrathI gautamatvAmI prabhune madhu pUche che ke-he bhagavana je te paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca anivALA jIva utkRSTa kALanI sthitivALA sAtamI pRthvInA nacikemAM utpanna thavAne yogya hoya to te tyAM keTalA kALanI sthitivALA nirayikamAM utpanna thAya cha 1 mA prazna uttaramA prasu 47 cha -sacceva laddhI jAva aNuvaMdhotti hai gatama! ahiyAM pUrva parimathI laIne anubaMdha sudhInuM saghaLuM kathana pahelAM gu prabhAsa praznottare dvArA hI sevA naye. 'bhavAdekhe NaM jahanneNaM tiNi bhavagahaNAI' sanI apekSA nyathI trabhavAne aDa 42i sudhI bhane kRSTathI 'paMca bhavaggahaNAI' iya savAna aya 42tA sudhI meTale RNa lAva mAchalAnA ane be bhava nArakanA A rItanA pAMca bhane grahaNa karatAM
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ E prameyacandrikA TIkA za024 u.1 06 paryAptakasaMkSipa0tirazcAM nA. u. ni0 479 deseNa' kAlAdezena kAlApekSayetyarthaH, 'jahanneNaM tettIsa sAgarodamAI dohi aMtomuhuttehiM abmahiyAI' jaghanyena trayastriMzatsAgaromANi dvAbhyAmantarmuhUrtAbhyAmadhyadhikAni, antarmuhUrtadvayAdhikatrayastriMzatsAgaropamANItyarthaH 'ukkoseNaM chAvahi sAgarovamAItihiM puncakoDIhiM amahiyAI utkaNa paTpaSTiH sAgaropamANi nisRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM seveta yAvadetAvantaM kAlaM gatiM cAgati ca kuryAditi tRtIyo gama:3 / 'so ceva appaNA jahannakAladviio jAo' sa eva saMjJipaJcendrigatiryagyonikA AtmanA-svayameva jaghanyakAlasthitiko jAtaH 'saccetra rayaNappA puDhacIjahannakAlahilyavattatrayA mANiyannA nAtra bhavAdemotti' saira ratnama mApRthivIsaMvandhihI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai, nAraka ke do bhavagrahaNa le yahI pratIta hotA hai ki vaha saptama naraka meM utkRSTa sthititrAlo meM do bAra hI utpanna hotA hai, tathA- 'kAlAdeleNaM' kAla kI apekSA se vaha jaghanya rUpa meM do antarmuhUtau se adhika 33 sAgaropama taka, aura utkRSTa se tIna pUrvakoTI adhika 66 sAgaropama taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI phAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha tRtIya gama hai|3" so cena appaNA jahannakAlahihao jAo' vahI saMjJipazcendriya tiryagyonika jIva jo ki svayaM jaghanya kAla kI sthitivAlA hai aura vaha saptama tamastamA prabhA pRthivI sambandhI nairathikoM meM utpanna hotA hai to yahAM para vahI ratnaprabhA sambandhI caturtha gama kI vaktavyatA yAvat bhavAdeza-takA kI kaha lenI cAhiye, arthAt ratnaprabhA nAraka pRthivI sambandhI caturthagama kI vaktavyatA jaisI sudhI te e gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI e gatimAM gamanAgamana kare che. be bhava grahaNathI eja siddha thAya che ke te sAtamI nasabhA meM pA21 atpanna thAya che. tathA 'phAlAseNaM' bhanI apekSA te jaghanyarUpathI be aMtarmuhUrtathI adhika 33 tetrIsa sAgarepama kALa sudhI ane utkRSTathI traNa pUrvakeTi adhika 66 chAsaTha sAgarepama sudhI e gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI te emAM gamanAgamana kare che. e pramANe A trIje gAma kahela che. 3 'so ceva appaNA jahanna kAladviio jAo, me sahI pAyandriya yonivALa jIva ke je pite jaghanya kALanI sthitivALe che, ane te ratnaprabhA pRthvInA jaghanya kALanI sthitivALA nacikemAM utpanna thAya che. te ahiyAM teja cethA gamanuM kathana yAvat bhavAdeza sudhInuM kahI levuM. arthAt ratnaprabhA
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre - caturthakatA bhaNinavyA yAvad bhavAdeza iti ratnamamAnAraka pRthivIsaMva ndhicaturthamavaktavyatA yathA kathitA parimANAdArabhya mavAdeparyantA sA sarvApi iha vaktavyA / pUrvaktavyatA'pekSatredaM vailakSaNyaM yat 'nAraM 'navaraM prathamaM saMdananam zramasadananavAneva atrotsyate 'No isliveyagA' na vA strIvedakA saptamanara ke samutpadyante / ayaM bhAvaH tatra ratnamabhAcaturthaye saMhananAni paha vedAtha ya uktAH samapRthivIcaturthagage tu prathamameva saMhananaM vAcyam, zrIvedaniSedhAtra vAcya iti / 'garAderoNaM jahanneNaM tini bhavaragahaNAI' bhavAyegena jaghanyena trINi bhavagrahaNAni garadvayaM matsyasya ekatra bhavo nArakasyeti 'ukoleNaM satta bharagahanAI' utkarSeNa saptamastrahaNAni catvAro bhavA matsyasya nAkasyeti rAtamA bhavantIti / 'kAlAdeseNaM jahanne dAvI sAgarotramA dohiM aMtomuhutterhi avmahiyAI' kAlAdezena jaghanyena dvAtriMzaniH sAgaropamANi dvAbhyA parimANa se lekara bhayAdeza taka kahI gayI hai vahI saba vaktavyatA yahAM para bhI kara lenI cAhiye, pUrva vaktavyatA kI apekSA yahAM aisA antara hai ki yahAM prathama saMhanana vAlA hI utpanna hotA hai, strIveda vAle yahA~ utpanna nahIM hote haiM, tAtparya yaha hai ki-ratnaprabhA ke caturthagama meM chaha saMhanana vALe utpanna hote kahe gaye haiM, aura tIna veda vAle utpanna hote kahe gaye haiM, para yahAM saptama pRthivI ke caturtha gama meM prathama saMhanana vAle ko utpanna honA kahA gayA hai aura strIveda kA niSedha kahA gayA hai, 'bhavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI' bhavAdeza-bhava kI apekSA - jaghanya se tIna bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se sAta bhavoM ko grahaNa karane taka tathA kAla kI apekSA jaghanya se do 480 nAraka pRthvI sAdhI ceAthA gamanu' kathana jema parimANuthI laIne lavAdeza sudhInuM kahela che. te tamAma kathana ahiMyA paNa kahI levuM. pahelAnA kathana karatAM A kathanamAM evA pheraphAra-a'tara cheke--ahiyAM A sAtamA naramAM pahelA sahanana vALA chatraja utpanna thAya che ahiyAM srivedavALA utpanna thatA nathI. kahevAnuM tAtpa e che ke-ratnaprabhA pRthvInA ceAthA gamamAM 6 cha saMhanana hAvAnu hyu che. ane traNa veda heAvAnu' kahela che, paraMtu... ahiyAM sAtamI pRthvInA ceAthA gamamAM pahelA saMtaeNnanavALAne utpanna thavAnuM kahela che. ane srIvekane niSedha aDesa che. 'bhavAseNaM jahanneNaM tinni bhavagAhNAI" lavAdeza-zavanI apekSAthI jaghanyathI traNa bhavAne grahaNu karatAM sudhI tathA utkRSTathI sAta bhavAne grahaNa karatAM sudhI tathA kALanI apekSAthI jaghanyathI e atarmuhUta adhika 22
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMkSipatirazcAM nA. u. ni0 481 mantarmuhUtIbhyAmabhyadhikAni 'ukoseNaM chAvaTi sAgarotramAI utkarSeNa paTSaSTiH sAgaropamANi 'cAhiM aMtopnuhuttehiM amahiyAI' caturbhiratarmuhUrtarabhyadhikAni, 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM kAlaM tithaMggati nArakagatiM ca seveta tathA etAvantameva kAlaM tiyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAt sa paryAptasaMkSipaJcendriyatiryajyonika iti caturthoM gamaH // 4 // so ceva jahAkAladiiemu uvavanno' sa eva jaghanyakAlasthitikeSu utpannaH paryAptasaMkSipaJcendriyatiryagyoniko jIkA, jaghanyasthitikasaptamanarakapRthivIsaMbandhinArakepu nArakatayA utpadhate, 'evaM so ceva cauttho gamabho niravaseso bhANiyanno jAtra kAlAdesotti5' evamatra sa eva caturthoM amako nirakzeSa:-saMpUrNo'pi vaktavyo yAra kAlAdeza iti jaghanyasthiti antarnuhuta adhika 22 sAgaropasa lakSa aura utkRSTa se cAra antarmuhUrta adhika 66 sAgaropama taka vaha usa tiryaggati aura naraka gati kA lekhana karatA hai aura itande kAla taka hI vaha usameM namanAgamana karatA hai jaghanya le jo yahAM tIna maSa grahaNa karanA kahA gayA hai vAha matsya ke do bhavoM ko aura nAraka ke eka bhava ko lekara kahA gayA hai, tathA utkRSTa se jo sAta bhava grahaNa karanA kahA gayA hai-vaha matsya ke cAra bhavoM ko aura nAraka ke tIna bhavoM ko lekara kahA gayA hai| aisA yaha caturtha gama hai|4' so ceda jahannakAlahihaesu upacannoM' yadi vaha jaghanya kAla kI sthiti bAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanya kAla kI sthiti vAle saptama pRthivI sambandhI nArakoM meM nAraka kI paryAya se utpanna hotA hai to yahAM para bhI 'lo ceva cautyo gamao niravaseso bAvIsa sAgaropama sudhI tathA utkRSTathI cAra aMtamuha adhika 66 chAsaTha sAgarepama sudhI te e tiryaMcagati ane naraka gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI ja te temAM gamanAgamana kare che, jaghanyathI ahiyAM je traNe bhava grahaNa karavAnuM kahyuM che, te mAchalAnA be bhane ane nArakanA eka bhavane uddezIne kahela che. tathA utkRSathI je sAta bhava grahaNa karavAnuM kahela che, te mAchalAnA cAra bhava ane nArakanA traNa bhavane uddezIne kahela cha. ma bhAvanA vyAthA gama 4 cha. 'so ceva jahannakAladiirasu uvavanno' je te jaghanya kALanI sthitivALe saMjJI paMcendriya tiya ca canivaLe jIva jaghanya kALanI sthitivALA sAtamI pRthvInA nAkamAM nArakanI paryAyathI Gua gAya cha ta maliyAM 55 'so ceva cauttho gamao niravakhesoM bhANiyavo tayAthI gabha sapU zata mAheza sudhI 61 sva. mA zatamA bha0 61
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582. bhagavatI kA saMkSipaJcendriyatiryagyoniko jaghanyasthitikasarAmanArakapRthivIsaMvandhinArakatayA utpadyate ityArasya anavipaye anantaroktacaturtho gamaH kAlAdezaparyantaH saMpUrNo'pi vaktA iti paJcamo gmH|5|| 'yo ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno' sa eva jaghanyAyupmasaMjJipaJcendriyaniyaMgyAnikaH utkRSTakAlasthitikasaptamanarakapRthivIsaMvandhinArakatayotpattyamAnaH sakriyakAlasthitikanAyike pRtpadyeta 'sacceva laddhI jAca aNuvaMdhotti' saigha landharzavadanubandha iti, atrApi anuvandhaparyantaM sarvamapi pUrvavadeva atyetavyam / 'bhavAdeseNaM jahanteNaM tini bhavaggahaNAI' bhavAdezena jaghanyena trINi bhanagrahaNAni 'ukkoseNaM paMcabhadaggahaNAI' utkarSeNa paJcamavagrahaNAni, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena, tettIsaM sAgarodhamA dohi aMtomuhuttehi amahiyAI trayastriMzatsAgaropamANi dvAbhyAmantarmuhUrtAbhANiyanyo' vahI caturtha gala sampUrNa rUpa se phAlAdeza taka kaha lenA caahiye| aisA yaha pAMcavAM gana haiM / / _ 'so ceva kosakAlaTiiessu uvavanno' yadi vahI jaghanya AyuvAlA saMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle saptama naraka pRthivI sambandhI nAraka kI paryAya se utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'sacceva laddhI jAva aNubaMdhotti' he gautama / yahAM para anubandha taka samasta kathana pUrvokta jaisA hI kahalenA cAhiye, 'bhavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNA' bhava kI apekSA yahA~ jaghanya se tIna bhavoM ko 'grahaNa karane taka aura utkRSTa le pAMca bhavoM ko grahaNa karane taka tathA kAla kI apekSA jaghanya se do antarmuhUttoM le adhika 33 sAgaropama pAyamA ma che. 'so ceva ukkosakAladiiesu uvavanno' nete dhanya maayuvALe saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo jIva utkRSTa kALanI sthiti vALA sAtamI naraka pRthvInA nArakanI paryAyathI utpanna thavAne gya hoya to te keTalA kALanI sthitivALA nairayimAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha hai-'sacceva laddhI jAva aNubaMdhoti' he gItama! mADiyAM anubhadhanA 4thana sudhArnu saghaNu 4thana 57i sal prabhArI hI ve'. 'bhavAdase NaM jahanneNaM tinni bhavagahaNAI' sapanA apekSAthI mahiyA nyathI trae 'bhAne grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI pAMca bhalene grahaNa karatA sudhI tathA kALanI apekSAe jaghanyathI be aMtarmuhUrtathI adhika 33 tetrIsa sAga
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u. 06 paryAptakasaMkSipatirazcAM nA.u.ni. 483 bhyAmabhyadhikAni, 'ukkoseNaM chAvahiM sAgaroramAI utkarSaNa SaTkSaSTiH sAgaroM pamANi 'tihiM aMtomuhuttehi amahiyAI tribhirantarmuhUrabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM jAva karejA' etAvatkAlaparyantaM tiryaggatiM nArakati seveta tathA etA. vantameva kAlaM tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAt jaghanyotkRSTasthitya'pekSayeti SaSTho gamaH 6 / 'so ceva apaNA ukmosakAlaTiio jahanneNaM bAvIsa sAgarokmaTiiemu sa eva AtmanA svayamuskRSTasthitiko bhavet saMjJipaJcendriyatiryajyonikA jaghanyasthitika saptamanarakapRthivInArakeSu utpanno bhavet tadA se jaghaMnyena dvAviMzatisAgaropayasthiti keSu nairayikeSu tathA-'ukkoseNaM tettIsasAgarIvamaTTiiesu' utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthiti keSu narayikeSu 'ukvajjejjA' utpadyeta, te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA ujavanaMti' te khalu bhadanta ! taka aura utkRSTa se tIna antarmuharta adhika 66 sAgaropama taka vaha usa gati kA sevana karatA hai aura hamane hI kAla taka yaha usa gati meM gamanAgamana karatA rahatA hai |yh 6 hA gama yahAM kI jaghanya aura vahAM kI utkRSTa sthiti kI apekSA le hai|6| 'so ceva appaNA ukkosa kAlahiio jahanneNaM yAvIsaM sAgaro. vamaTTiAesu 'apane Apa hI utkRSTa sthitivAlA banA huA vahI saMjJI. paJcendriya tiryagyonika jIva yadi jaghanya kAla kI sthiti vAle saptama naraka ke nArakoM meM utpanna hone ke yogya haiM to vahAM vaha jaghanya se 22 sAgaropama kI sthiti bole nairathikoM meM aura ukRSTa se 33 sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM aMte! jIvA ega samaeNaM kevaiyA uvaSati ' zipama sudhI ane utkRSTathI traNa aMtarmuhUrta adhika 66 chAsaTha sAgaropama sudhI te e gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI te e gatimAM gAmanA gamana kare che. A pramANe A chaThTho gama jaghanya ane utkRSTa sthitinI mapekSAthI cha / 'so va appaNA ukkosakAladiio jahanneNaM vaaviissaagrossmaggg piteja pitAnI meLe ja utkRSTa sthitivALA banela teja saMjJI paMce. ndriya tirthaM ca enivAbe jIva je jaghanya kALanI sthitivALA sAtamI narakanA nArakamAM utpanna thavAne cagya che, te tyAM jaghanyathI 22 bAvIsa sAgarApamanI sthitivALA nairavikemAM ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAgaropamanI sthitivALA nairayikomAM utpanna thAya che. have gautamasvAmI prabhune evuM pUche cha 4-vaNaM bhaMte | jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' basanta
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhagavatIsUtre jIvA ekasamayena-ekasmin samaye kiyanta utpadyante? ityAdi praznottararUpeNa 'avasesA sacceva sattamapuDhavIpahamagamavattavyayA bhANiyabA jAva bhavAdesotti' avazeSA saiva saptamapRthivImathamagamavaktavyatA bhaNitavyA yAvadbhavAdeza iti ekasamaye kiyanta utpadyante iti praznaH, jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyAtA vA asaMkhyAtA vA ityAdi saImeva saptamapRthivIsambandhipathamagamakavaktavyatA'trApi bhaNitavyA, yAvadbhavAdeza iti bhavAdezaparyantamiti / kintu saptamapRthivIprathamagamavaktavyatApekSayA vailakSaNyametat tadevAha-NavaraM ThiI aNuvaMdho ya jahanneNaM 'he bhadanta ! ve jIva vahAM para eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi prazna aura uttara ke rUpa 'avasesA sacceva sattama puDhavI paDhamagama cattavyayA bhANiyacyA jAva bhavAdesotti 'he gautama ! yahAM para bhavAdeza taka vahI saptama pRthivI ke prathama gama kI vaktavyatA sampUrNa rUpa se kaha lenI cAhiye, arthAt eka samaya meM ve vahAM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM aisA kahanA cAhiye ki eka samaya meM vahAM ve eka athavA do athavA tIna taka utpanna hote hai, aisA yaha kathana jaghanya kI apekSA se hai aura utkRSTa kI apekSA se aisA kathana hai ki ve vahAM eka samaya meM saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka utpanna hote haiM isa prakAra se saptama pRthivI sambandhI prathama gama kI vaktavyatA yahAM para samasta rUpa se kaha lenI cAhiye, aura yaha vaktavyatA yAvat bhavAdeza taka yahAM kaha lenI cAhiye, kintu saptama pRthivI ke prathama gama kI baktavyatA ke anusAra jo bhinnatA hai vaha 'navaraM0' ke anusAra isa prakAra se haityAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che ! ityAdi prazna ane uttara rUpa 4thana 'avasesA sacceva sattamapuDhabIpaDhamagamavattavyayA bhANiyavo' jAva bhavAdaso tti gautama ! sAheza sudhArnu te sAtamI pRthvInA paDeTA gamanuM saghaLuM kathana ahiyaM pure purUM kahevuM joIe. arthAta eka samayamAM teo tyAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM evuM joIe ke -eka samayamAM teo tyAM eka athavA be athavA traNa sudhI utpanna thAya che. A kathana jaghanyanI apekSAe kahayuM che. ane utkRSTanI apekSAthI evuM kahayuM che ke-tyAM eka samayamAM saMkhyAta athavA asaMkhyAta sudhI utpanna thAya che. A rIte sAtamI pRthvI saMbaMdhI pahelA gAmanI vaktavyatA ahiMyAM pure purI kahI levI, ane A vaktavyatA yAvat bhavAdeza sudhI ahiyAM kahevI joIe. paraMtuM sAtamI pRthvI nA pahelA gAmanI vaktavyatA manusAra mA paratavyatAmA 2 3252 che. te 'navaraM0' nA 4thana pramANa
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.1 sU06 paryAptakasaMjJipatirazcAM nA. sa. ni0 485 puncakoDI ukkoseNa vi punyakoDI' nadara-pUrvApekSayA vailakSaNyaM sthitiranubandhazca jaghanyena pUrvakoTirutkarSeNApi pUrvakoTireva, 'sesaM taM caiva' zeSam-sthityanuvandhAtirikta sarvamapi tadeva-saptamapRthivIprathamagamakoktameva anusandheyamiti ! 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAbIsaM sAgarovamAI dohiM pundhakoDIhi abhahiyAI kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatisAgaropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhikAni 'ukoseNaM chAvaDhi sAgarobamAI cauhi puccakoDIhiM amahiyAI' utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM yAvaskuryAt etAvatkAlaparyantaM tiryaggatiM nArakagatiM ca seveta tathA etAvatkAla. paryantameva viryaggatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditibhAvaH 7 'so ceva jahanna kAlahiiemu uvavano0' sa eva utkRSTa kAlasthitikA paryAptasaMjJipaJcendriyatiryagyo'ThiI aNubaMdho ya jahanneNa pudhakoDI ukoseNa vi puvakoDI sthiti aura anuSandha jaghanya se pUrvakoTi rUpa aura uskRpTa le bhI pUrvakoTi rUpa hI hai, sthiti aura anubandha se atirikta aura saba kathana saptama pRthivI ke prathama gama ke kathana ke jaisA hI hai| 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI dohiM puncakoDIhiM anbhahiyAI kAla kI apekSA jaghanya se do pUrvakoTi adhika 22 sAgaropama taka aura 'ukoseNaM chAvadi sAgarovamAI utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama taka vaha usa tiryaggati aura narakagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / 7) 'so ceva jahannakAlahietu uvavanno' yadi vahI utkRSTa kAla kI sthitivAlA saMjJI mA pramANe cha-'ThiI aNubaMdhotti ya jahaNNeNaM puvvakADI ukkoseNaM vi puva vI sthiti ane anubaMdha jaghanyathI pUrvakeTirUpa ane utkRSTathI paNa pUrvakeTirUpa ja che. sthiti ane anubaMdha zivAya bAkInuM saghaLuM kathana sAtamI pRthvInA paDasA gamanAthana pramANe 1 che. 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsa sAgarovamAI dohiM punachoDIhiM amahiyAI' nI apekSA e jaghanyathI pakeTi adhika 22 bAvIsa sAgaropama sudhI ane 'ukkoseNaM chAsaddhi sAgarovamAI' Gree thI yA2 pUrva para chAsaTha sAgarepama sudhI te tiryaMca gati ane narakagatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che, A rIte A sAtame bhayo . so ce| jahannakAladiirasu uvavanno.' te Gre ANalI sthitivALe saMsI pacendriya tiryaMca nIvALo jIva jaghanyakALanI
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhruve bhagavatIM sarva nikaH jaghanyakAlasthitikanairathikeSu samutpanno bhavet 'saccetra ladvI saMvedo tri taheva sattamagamasa riso' saina labdhiH saMvedho'pi tathaiva saptagamasadRzaH, etatmakaraNasya saptamagamadeva sarvatrApi vaktavyamityaSTamI gamaH 8 / 'so caitra ukkosakALadvisuvacanno0' sa eva svayamutkRSTakAlasthitikaH saMjJipazcendriyatiryagyoniko jIvaH utkRSTakAlasthivikasaptamapRthivI saMvandhinairavikarUpeNa utpannaH 'esa caiva lI jAtra aNubaMdha tti' paiva dviryAvadanubandha iti eSA - pUrvoktava vaktavyatA anuvandhaparyantA sarvApi ihavaktavyeti / 'mavAdeseNaM jahanneNaM tinni bhavaggahaNAI' bhavAdezena bhavamakAreNa bhavApekSayetyarthaH trINi bhavagrahaNAni, 'ukkoseNa paMcabhavagahaNAI' utkarSeNa paJcabhavagrahaNAni bhavadvayaM matsyasya, bhavamAtraM nArakasyetyevaM jaghanyena bhavatrayaM bhavatIti / utkRSTato bhavatrayaM matsyasya, bhavadvayaM ca nArakasya paJcendriya tiryagyonika jIva jaghanya kAla kI sthiti vAle sAtavIM pRthivI ke nairamikoM meM utpanna hone ke yogya hai - to 'sacceva ladvI saMveho vi taheba sattamagamasarilo 'yahA~ para vahI labdhi aura saMvedha sAtaveM gamaka ke jaisA kaha lenA cAhiye / aisA yaha AThavAM gama hai / --- yadi - ' so ceva ukkosa kAlahiraesa uvavanno.' vahI utkRSTa kAla kI sthitivAlA saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva utkRSTa kAla kI sthiti vAle saptama pRthivI ke nairathika rUpa se utpanna hotA hai to yahAM para 'esa cetra ladvI jAva aNubaMdhotti' yahI pUrvokta vaktavyatA saba yAvat anubandha taka kaha lenI cAhiye, 'bhavAdeseNaM jahanneNaM tinnibhavagahaNAI' bhava kI apekSA yahAM jaghanya se tIna bhavoM ko grahaNa karane taka aura 'ukkoseNaM paMcabhatragahaNAI' utkRSTa se pA~ca bhavoM ko grahaNa sthitivALa' sAtamI pRthvInA naiyikamAM utpanna thavAne cainya hAya tA 'saceva hRddhIM saMvezevi taheva sattamagama pariyo' maDiyAM ye samdhi mane saMvedha sAtamA gama pramANe kahevA joIe A pramANe A AThame gama che, 8 je 'so caitra ukAsakA laTThiiesa uvatranno0' tsRSTa ajanI sthitivANI bheveote sajJI pacendriya tiyA~ca cainika vaLA jIvautkRSTa kALanI sthitivALA sAtamI pRthvInA nairayiSTha 3ye utpanna thAya che to aDiyAM 'esa caiva laddhI jAva aNuba'dhotti' mA yUvAta tamAma athana yAzt anugaMdha sudhI hehI bevu. 'bhavAdaseNaM jahaNeNaM tinni bhavagahaNAI' lavanI apekSAthI bhariyAM dhanyathI zu bhavAne thaMDeSu 4ratA sudhI bhane 'ukke se paMcabhavagahaNAI' utkRSTathI pAMtha
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 206 paryAptakasaMzipatirazvAM nA. u. ni0 487 isyevaM pazcabhavagrahaNAni bhavantIti / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarokmAI dohiM punakoDIhiM amahiyAI kAlAdezena kAlApekSayA jaghanyena trayastriMzasAga ropamANi dvAbhyAM pUrvakoTibhyAmabhyadhizAni, 'ukoseNaM chAvaDiM sAgarovamAI tihiM puncakoDIhiM amahiyAI utkarSeNa SaTSaSTiH sAgaropamANi tisRbhiH pUrvakoTi bhirabhyadhikAni, 'evaiyaM kAlaM sevejjA jAva karejA' etAvantaM kAlaM tiryaggati nArakagati ca seveta tathA etAvantameva kAlaM tiryaggatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi bhAvaH ||suu0 6 // manuSyAdhikAre sUtrANyAha-'jai maNussehito' ityaadi| mUlam-jaha maNussehito uvavanaMti kiM sannimaNussehito uvavajjati0 asannimaNussahiMto uvavajAMti ? goyamA! sannimaNussahiMto uvavajjati No asannimaNussehito uvavajjati / jai sannimaNussehito uvavajjati kiM saMkhajjavAsAuyasannimaNussahiMto uvavajjaMti asaMkhajjavAsAuyasannimaNuslahito karane taka tathA 'kAlAdeseja' kAla kI apekSA jaghanya se do pUrvakoTi adhika 33 sAgaropama taka aura uskRSTa se tIna pUrvakoTi adhika 66 sAgaropama taka vaha jIca usa tiryaggati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka yaha usameM gamanAgamana karatA rahatA hai| yahA~ jaghanya se jo tIna bhavagrahaNa kahe gaye haiM-ve matsya ke do bhava aura nAraka ke eka bhava ko lekara kahe gaye haiN| tathA utkRSTa se jo pA~ca bhava kahe gaye haiM ve matsya ke 3 bhava aura nAraka ke do bhavoM ko lekara kahe gaye haiM // 6 // lavAna grahaNa 42tA sudhI tathA 'kAlAdeseNaM' nI apekSAthI dhanyathI ye pUrva keTi adhika 33 tetrIsa sAgarepama sudhI ane utkRSTathI traNa pUrvakeTI adhika 66 chAsaTha sAgarepama sudhI te jIva te tiryaMca gatinuM ane mAraka gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana karate rahe che. ahiM jaghanyathI je traNa bhAva grahaNa kahyuM che, te mAchalAnA be bhava ane nArakanA eka bhavane uddezIne kahela che. tathA utkRSTathI je pAMca bhava kahela che, te mAchalAnA 3 traNa bhava ane nArakanA be bhane uddezIne Dena cha. ||suu.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 bhagavatI uvavajjaMti? goyasA! saMkhejjavAsAuyasannimaslehito uvavajjati No asaMkhejavAsAuyalannimaNuslehito usjti| jai saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito ukvajati, kiM pajattasaMkhejjavAsA uyasanlimaNulsehito uvavajjati apajattasaMkhejjavAsAuyalannimazussahiMto uvavajjati ? goyamA! pajattasaMkhejjavAsAuya sannimaNussehito uvavajjaMti no apajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussahiMto upvjjti| pajjattasaMkhejjAsAuyasannimaNusleNaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kai puDhavIsu uvavajjejjA ? goyasA! sattaMsu puDhavIsu uvavajjejjA taM jahA-rayaNappabhAe jAva ahe sattamAe / pajjattasaMkhejjavAsAuya sannimaNusse NaM bhaMte ! je bhavieM rayaNappabhAe puDhavIneraiesu ukvajittae se ja bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejA ? goyamA ! jahannaNaM dasavAlasahassaTriiesu ukkoleNaM sAgarovamaTiiesu uvrjjejjaa| te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvajjati ? goyamA! jahanneNaM eko vA do dA tinni vA ukAseNaM saMkhejjA uvvjjti| saMghayaNA cha / larIrogAhaNA jahanneNaM aMgulapuhuttaM, ukkoleNaM paMcadhaNuptayAiM / evaM sesaM jahA sannipaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva bhavAdeso tti / navaraM cattAri naannaa| tinni annANA bhayaNAe / cha samugghAyA kevlivjjaa| ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM bhAsapuhutaM ukkoleNaM puvakoDI, selaM taM ceva / kAlAdesaNaM
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 su07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 489 jahanneNaM dasavAsasahassAI mAsapuhuttamabhahiyAI, ukkoleNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi putvakoDIhi abbhahiyAI, evaiyaM kAlaM jAva karejjA / / so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno, sA caiva vttvyyaa| navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAiM mAsapuhattamabhahiyAI, ukkoseNaM cattAri puvakoDIo cattAlIsAe vAsasahassehiM abbhahiyAo evaiyaM jAva karejA // 2 // so ceva ukkosakAlahiiesu ukvanno0 esa ceva vttvbyaa| navaraM kAlAdeleNaM jahanneNaM sAgarovamaM mAsapuhattamabhahiyaM, ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi putvakoDIhiM anmahiyAI, evaiyaM jAva karejjA / / so ceva appaNA jahannakAlaTTiio jAo0 esa ceva vttvvyaa| navaraM imAI paMca NANatAI sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulapuhuttaM ukkoseNa vi aMgulapuhunaM tinni nANA tinni annANAI bhynnaae| paMca samugpAyA aadillaa| ThiI aNubaMdho ya jahanneNaM mAsapuhattaM, ukkoseNa vi mAsapuhuttaM, sesaM taM ceva jAva bhavAdesA tti| kAlAdeseNaM jahannaNaM dasavAsasahassAiM mAsapuhuttamanbhahiyAI, ukkoseNa cattAri sAgarovamAI cauhi mAsapuhuttehiM abbhahiyAI, evaiyaM jAva krejjaa|| so ceva jahannakAlATiiesu uvavanno esa ceva vattavvayA cautthagamasarisA neyavvA / navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM dasavAsasahassAiM mAsapuhuttamabhahiyAI, ukkoseNaM cattAlIsaM vAsasahassAI dhauhi mAsapuhuttohi amahiyAiM evaiyaM bha0 62
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre jAva karejjA / 5 / so ceva ukkosakAlaThiiesu uvavanno0 esa ceva gamago / navaraM kAlAdaseNaM jahanneNaM sAgarovamaM mAsapuhuttamabhahiyaM, ukkAseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi mAsapuhuttehiM abbhahiyAiM evaiyaM jAva krejjaa|6| so ceva appaNA ukkosakAlaTiio jAo so ceva paDhama gamao nneyvyo| gavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNusAI ukkoleNaM vi pNcdhnnusyaaii| ThiI jahanneNaM pavvakoDI, ukkoleNa vi puvakoDI, evaM aNubaMdho vi| kAlAdekhaNaM jahanneNaM puvakoDI dasahi vAsasahaslehiM abhahiyA ukkoseNa cattAri sAgarovamAI ghauhi puSakoDIhi~ abbhahiyAI evaiyaM kAlaM jAva krejjaa|7| so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno0 sacceva sttmgmvttvvyaa| navara kAlAdeseNaM jahanneNaM puvakoDI, dasahi vAsasahassehiM abbhahiyA, ukkoseNaM cattAri putvakoDIo cattAlIsaM vAsasahassahiM abbhahiyAo, evaiyaM kAlaM jAva karejjA / / so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno0 sacceva sttmgmvttvyaa| navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovamaM puvakoDIe abbhAhiyaM, ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM cauhi putvakoDIhiM abhahiyAI, evaiyaM kAlaM sevejjA0 evaiyaM kAlaM jAva karejjA / 9 / suu07|| - chAyA -yadi manuSyebhya utpadhante ki saMjJimanuSyebhya utpadyante asajJimanu. vyebhya utpadyante ? gauttama ! saMjhimanuSyebha utpadyante, no asa manuSyebhya utpa dhante / yadi saMjhimanuSyebhya utpadyante kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpa ante asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJeimanuSyezya utpadyante ? gautama ! saMkhyeyavarSAyuSkasajJi,
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramairyazcandrikA TIkA za024 u. 1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 491 manuSyebhya utpadyante, no asaMkhyeyavarSAyupasaMjhimanuSyebhya utpadyante / yadi saMkhyevarSAyuSkasaMjJamanuSyebhya utpadyante kiM paryAptasaMkhyeya varSAyuSka saMjJimanuSyebhya utpadyante ? aparyApta saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante ? gautama ! paryAptasaMkhyevarSAyuSkasaMjJi manuSyebhya utpadyante, no aparyAptasaMkhye varSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante / paryAptasaMkhye varSAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhanyo nairayikeSu utpattum sa khalu bhadanta / katipRthivISu utpadyante / gautama ! saptasu pRthivIpRtpadyeta tadyathA ratnaprabhAyAm yAvadadhaH saptamyAm / paryAvasaMkhyeya varSAyuSkasaMjJi manuSyaH' khalu bhadanta ! yo bhavyo ratnaprabhAyAH pRthivyAH nairayi ke SUtpattum sa khalu bhadanta ! farekAlasthiti ke prapadyeta ! gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNa sAgaropamasthiti ke vRtpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kriyanta utpadyante ? gautama / jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyeyA utpapadyante / saMhananAni paT / zarIrAvagAhanA jaghanyena aMgula pRthaktvam utkarSeNa paJcadhanuHzatAni evaM zeSaM yathA saMjJipaJcendriyatiryagyonikAnAM yAvadbhavAdeza iti / navaraM catvAri jJAnAni, trINi ajJAnAni maMjanayA / SaTsamudghAMtAH kevalavarjitAH / sthitiranubandhazca jaghanyena mAsapRthaktvam, utkarSeNa pUrvakoTiH, zeSa tadeva kALAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi mAsapRthaktvAbhyadhikAni utkarpeNaM catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt |1| sa eva jaghanyakAla sthitikeSu upapannaH, saiva vaktavyatA | navaraM kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi mAsapRthakatvAbhyadhikAni, utkarSeNa catasraH pUrvakoTayaH catvAriMzatA varSasahasrairabhyadhikAH etAvatkAlaM yAvatkuryAt |2| sa evotkRSTakAlasthitikeSu upapannaH0, eSaiva vaktavyatA, navaraM kAlAdezena jaghanyena sAgaropamaM mAsapRthaktvAbhyadhikam utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt | 3| sa eva AtmanA jaghanya kAlasthitiko jAtaH, eSaitra vaktavyatA / navaram imAni pazca nAnAtvAni - zarIrAvagAhanA - jaghanyena aMgulapRthaktvam, utkarSeNA'pi aGgulapRthaktvam, trINi jJAnAMni, trINi ajJAnAni bhajanayA / paJcasamudghAtA AdimAH / , sthitiranubandhayaM jaghanyena mAsapRthakatvam utkarSeNApi mAsaMpRthaktvam, zeSa tadeva yAvadbhavAdeza iti / kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi pRthaktvabhyadhi kani, utkarSeNa catvAri sAgaropamANi caturbhirmAsapRthaktvairabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 4 / sa eva jaghanyakAla sthiti ke purapannaH, eSaiva vaktavyatA caturthagamasadRzI netavyA navaraM kAlAdezena jaghanyena dazavarSasahasrANi mAsa pRthaktvA - *dhikAni utkarSeNa catvAriMzad sahasrANi caturbhirmAsa pRthaktvairabhyadhikAni 8 *
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI etAvadyAvatkuryAt || sa evotkarSakAlasthi ke papannaH 0, eSa eva gamakaH / navaraM kAlAdezena jaghanyena sAgasepamam mAsapRthaktvAbhyadhikam utkarSeNa catvAri sAgaropamANi caturbhirmAsapRthaktvairabhyadhikAni, etAvantaM yAvatkuryAt / 6 / sa evAmanotkarSa kAlasthitiko jAtaH sa eva prathamagamako netavyaH / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyena pazJca dhanuH zatAni utkarpeNApi pazcadhanuH zatAni, sthitirjaghanyena pUrvakoTiH, utkarSeNApi pUrvakoTi / evamanubandho'pi kAlAdezena jaghanyena pUrvako Tirdazabhirvapasaha sairabhyadhikA, utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt // 7 // sa eva jaghanyakAlasthiti keSUpapannaH saiva saptamagamavaktavyatA | navaraM kaal| dezena jaghanyena pUrvakoTi dazabhirvarSasahastrairabhyadhikA, utkarSeNa catasraH pUrvakoTayaH catvAriMzatA varSasahasrai' rapadhikA, etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt |8| sa eva utkRSTakAlasthitikeSUpapannaH0 saiMtra saptamagamakavaktavyatA | navaraM kAlAdezena jaghanyena sAgaropamam pUrvakoTayabhyadhikam, utkarSeNa catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrva koTibhirabhyadhikAni, etAvantaM kAlaM seveta etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt // 9 // 07 // TIkA- 'jai maNussehiMto uvavajjaMti' yadi manuSyebhya utpadyante te nArakajIvAH yadi manuSyagatita Agatya utpadyante tadA kiM sannimaNusserhito uvavajrjjati asanni maNussedito uvavajjaMti' kiM saMjJimanuSyebhya Agatya utpadyante athavA asaMjJimanuSyebhya Agatya narakagatau utpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, aba sUtrakAra manuSyAdhikAra ke upara sUtroM ko kahate haiM - 'jaha masse hiMto0' ityAdi 492 " TIkArtha- gautama prabhu se aba aisA pUchate haiM- 'jai maNusse hito uvavajjaM ti0' he bhadanta ! ve nAraka jIva yadi manuSya gati se Akarake utpanna hote haiM to 'kiM sanni maNussehiMto uvavajrjjati asanni maNussehiMtoo" kyA ve saMjJi manuSyoM se Akara ke vahA~ utpanna hote haiM yA asaMjJi manuSyoM se Akara ke vahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM have sUtrAra manuSyAdhibhara viSenA sUtro uDe che - 'jai masNusehiMtA uvavajjaM ti0' tyAhi 4 TIkAtha--have gautama svAmI prabhune evu' pUche che ke-he bhagavat te nAraka vo le bhanuSya gatibhAMthI bhAvAne utpanna thAya che, to 'kiM sannimaNusse hiMto uvavajjaMti asannimaNussehi' to0 ' zu' tethe saMjJI manuSyAbhAMthI bhAvIne tyAM utpana thAya che ? athavA asaMjJI manuSyAmAMthI AvIne tyAM utpanna
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 493 'goyamA' he gautama! 'sannimaNussehiMto uvanajjaiti No asannipaNusse hiMto upavanaMti' saMjJimanuSyebhya Agatyaiva samutpadyante narakapRthivyAM te nArakAH na tukadAcit asaMjJimanuSyebhya Agatya samutpadyante ityuttaram / 'jai sanimaNusse hiMto utravati' yadi te nArakAH saMjJimanuSyagatibhya Agatya utpadyante tadA kiM saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti' ki saMkhyeyavarSAyukasa jJimanu-Syebhya Agatya utpadyante athavA 'aMsaMkhejjatrAsAuyasannimaNusse hito. uvatrajjaiti' asaMkhyeyavayukasaMjJimanuSyebhya utpadyante nArakANAM narake utpattirmanu yebhya Agatya bhavati tat kiM saMjJibhyo'sajJibhpoveti praznasya saMjJibhya evetyuttaram, saMjJibhya utpadyante tatrApi jijJAsA kiM saMkhyavarSAyudhakasaMjJibhyo'thavA asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJibhya utpatti bhavatIti praznaH / bhagavAnAha - 'goyama ' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavAsAuyasannimaNusserhito uvavajjati ' saMkhye varSAyuka saMjJimanuSyebhya AgatAnAmeva narake utpatti bhavati, 'No asaMkheprabhu kahate hai- 'godhamA / ' he gautama! sannimaNussehiMto vavajjaMti No asaNimaNu0' naraka meM nAraka jo utpanna hote haiM ve saMjJI manuSyoM se ' Akara ke hI utpanna hote haiM, asaMjJI manuSyoM se Akara ke ve utpanna nahIM hote haiM / aba gautama punaHprabhu se aisA pUchate haiM- 'jaha sannimaNusse hiMto uvavajjaMti kiM saMkhejjavAsAjya0' he bhadanta ! yadi naraka meM nAraka saMjJI manuSyoM se AkAra se utpanna hote haiM to kyA ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se AkAra ke utpanna hote haiM? yA asaMrupAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama / saMjJI saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke hI nAraka panese utpanna hote haiM asaMkhyAta thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe - 'goyamA' De gautama ! 'sannimaNuskhe hito ! uvavajjaMti No asanni maNu0' narambhAM ne nAra utpanna thAya che, teesasI manuScAmAMthI AvIne ja utpanna thAya che. asanI manuScAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI. have gautama svAmI prabhune mevu che che 'jai sannimaNussehiM to ! uvavajjeti ki sa khejjavA sAuya 0 ' he bhagavan jo nAraka narakamAM sannI manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che? tA zu te saMkhyAta vaSaeNnI AyuSya vALA saMjJI manuScAmAMthI AASIne utpanna thAya che ke asaMpAta varSanI AyuSyavALA sajJI manuSyeAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! sakhyAta varSanI AyuSyavALA manuScAmAMthI AvIne ja sannI, nArakAmAM utpanna thAya
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRzyuM bhagavatI javAsAuyasannimasse hiMto ubavajjaMti' no asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya samutpadyante ityucaram / 'jai saMkhejjavAsAuyasannimaNusserhito uvavajjati kiM pajjatasaMkhejjavAsAuyasannisaNusse hiMto ubavajjeti' yadi te nArakAH saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJinuSyebhya Agatya utpadyante tadA kiM paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMzimanuSyebhya Agatya utpadyante athavA - ' apajjata saMkhejjavAsAuyasannimaNusse hiMto uvavajjeti' aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya utpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'pajnattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusserhito uvavajrjjati' paryAptasaMkhyeyaH yuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya utpadyante, 'no apajjattasaMkhejjavAsAuyabhimaNusserhito ubavajjaMti' no kathamapi naiva aparyAptasaMkhyeyaM varSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante paryAptebhyaH saMjJi - varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke jIva nAraka nahIM hote haiN| gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! yadi saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se Akara ke hI jIva nAraka rUpa se utpanna hote haiM to kyA ve paryApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke jIva nAraka rUpa se utpanna hote haiM yA aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM Akara ke jIva nAraka rUpa se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! pajjattasaMkhejjavA sAutha uva0 no apajjatta saMkhejja0' he gautama / naraka meM jo nAraka saMrUpAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ve paryApta saMkhdhAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke hI utpanna hote haiM / aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM se Akara ke "che. asa yAta vaSa~nI AyuSyavALA manuSyeAmAMthI AvIne jIva nAraka thatA nathI. pharIthI gautama svAmI prabhune pUche che ke-he bhagavan jo sakhyAta vanI AyuSyavALA manuSyamAMthI AvIne ja nAraka paNAthI utpanna thAya che. te zuM te paryApta sa MkhyAta vanI AyuSyavALA manuSyeAmAMthI AvIne nAraka paNAthI utpanna thAya che? ke aparyApta sakhyAta varSanI AyuSyavALA manuScAmAMthI AvIne jIva nAraka paNAthI utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che hai - 'goyarmA ! pajjatta saMkhejjavAsAvya0' uva0 no apajjatta saMkhejja0' he gautama! narakamAM je nAraka sakhyAta vanI AyuthavALA manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che. teo paryApta sakhyAta vaSa~nI AyuSyaSALA manuSyeAmAMthI AvIne ja utpanna thAya che.' aparyApta sakhyAta vaSaeN nI AyuSyavALA manuScAmAMthI AvIne ,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaJcandrikA TIkA za024 u.1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 495 manuSyebhya eva AgatAnAmeva narake samutpatti bhavati na tu aparyAptebhyaH saMjJimanuSyebhyaH samutpatti bhavatIti bhAvaH / 'pajjattasaMkhejavAsAuyasabhimaNussebhaMte' paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie neraiesa uvavajjittae' yo bhavyo nairayikeSu utpattum 'se gaMbhaMte ! kaDa puhavIsu ucavajjejjA' sa paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyo yo nArakeputpattiyogyo vidyate sa katiSu pRthivIpu kiyatsaMkhyAsu nArakapRthivIpUtpadyate iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'satsu vi puDhavIsa uvavajjejA' saptasvapi pRthivIdhUtpadyeta, 'taM jahA', tadyathA-'rayaNappabhAe jAva ahe satcamAe' ratnamamAyAM prathamanarakapRthivyAM yAvadadhAsaptamyA-saptamanarakapRthivyAm mAthamikanarakaratnaprabhAta Arabhya tamastamAkhyAdhApRthivIparyantanarakAvAse samutpatti bhavati atra yAvatpadena zarkarAmbhA dvitIyapRthivIta Arabhya tamAntaSaSThapRthivInAM saMgraho bhavatIti / utpanna nahIM hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pachate hai-'pajjatta sakhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte.! je bhavie neraiesu uvavajjittae' he bhadanta ! paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya jo nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitanI nAraka pRthiviyo meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM bhagavAna kahate haiM-'goyamA!' he gautama " sattAsu vi puDhavIsu uvavajjati' vaha sAtoM hI naraka pRthivIyoM meM utpanna ho sakatA hai| jaise-vaha ratnaprabhA pRthivI meM utpanna ho sakatA hai, yAvat adhaHsaptamI pRthivI meM bhI vaha utpanna ho sakatA hai, yahAM yAvatpada se zarkarAmamA nAma kI dvitIya pRthivI se lekara tamA taka kI pAMca pRthivINoM kA grahaNa huA hai| tpanna yatA nayI va gautama svAmI prabhune me pUche che hai-'pajjattasaMkhejavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte ! je bhavie nerayiesu uvavajjittae' mApana paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI manuSya je nairayikamAM utpanna thavAne gya che, te keTalI nAraka pRthavImAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramA prabhu cha - goyamA ! I gItamA 'sattasu vi puDhavI ubavati ' te sAte naraka pRthivImAM utpanna thaI zake che. jema ke-te ratnaprabhA pRthivImAM paNa utpanna thaI zake che. yAvata adhaH saptamI pRthivImAM paNa te utpanna thaI zake che. ahiM yAvatpadathI zarkaraprabhA nAmanI bIjI pRthviIthI laIne tamA sudhInI pAMce pRthiviye grahaNa karAI che. have gautama svAmI prabhune
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 bhagavatIce 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasantrimaNusse NaM bhaMte' paryAptasaMkhyeyarpAyuSkasaMjJimanuSyaH khala bhadanta ! 'je bhavie rayaNappabhAe puDhavIe neraiesu uvavajjittae' yo bhavya: samutpattiyogyaH, ratnamabhAyAH pRthivyAH saMbandhinairayikeSu utpattum / 'se NaM bhaMte !' sa tAdRzaH khalu bhadanta ! jIvaH 'kevaiyakAlaDhiiesu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu nairayikeputpadheta? iti prshnH| bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassadviiesu' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nairayikeSUtpadheta tathA-'ukoseNaM sAgarocamaTiiesu uvavajjejnA' utkarSeNa sAgaropamasthitikeSu nairayikepUpayeta ityutaram / 'te NaM bhaMte ! jIvA' te-paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyarUpA jIcA narakAvAse samutpatti yogyAH khalu bhadanta ! 'egasamaeNaM kevaiyA uvavanaMti' aba gautama prabhu khe aisA pUchate haiM--pajjattasaMkhejjavAsAuya sannimaNusse NaM bhaMte !0 'he bhadanta ! jo paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya ratnaprabhA pRthivI sambandhI nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai "se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu vaha vahAM kitane kAla kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA !' he gautama ! vaha manuSya 'jahanneNaM dasavAsasahassaliiesu' jaghanya se jinakI sthiti 10 hajAra varSa kI hotI hai una nairayikoM meM utpanna hotA hai aura 'ukoseNaM' utkRSTa se jinakI eka sAgaropama kI sthiti hai una nArakoM meM utpanna hotA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaDyA uvava jjati' he bhadanta ! narakAvAsa meM samutpatti ke yogya ve saMkhyAta varSA me pUche che ,-'pajjattasa khejjavAsAuya sannimaNusse Na bhaMte.' magapan je paryApta sakhyAta varSanI AyuSya vALa saMjJI manuSya ratnaprabhA pRthvInA ne. vimA utpanna vAna yogya rAya cha, 'se Na bhaMte / kevaiyakAladiipasu0 te tyAM keTalA kaLanI sthitivALA narayikamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttara prabhu cha-'goyamA !' 3 gautama! manuSya 'jahanneNaM dasavAsanahassaTriiesu0' thI isa 12 varSa renu mAyu5 7.5 cha, sevA nairathi mAM apanna thAya che. 'ukoseNaM' geethA reni sthiti me sAropabhanI che. evA nArakamAM utpanna thAya che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che -'te gaM bhate! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati' 8 lagavan n24||vaa. samA utpanna thavAne yogya ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMjJI manuSya
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 497 ekasamayena-ekasmin kAle ityarthaH kiyantaH-kiyatsaMkhyakAH narakAcAse samutpadhante itipraznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ego vA do vA vini vA' jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA 'ukkoseNaM saMkhe. jjA vA uvavajjati' utkarSeNa saMkhyAtA vA utpadyante loke garbhajamanuSyANAM sadaiva saMkhyAtAnAmeva astitvAditi / 'saMghayaNA cha' teSAM jIvAnAM saMhananAni SaDbhavanti bjrRssbhnaaraacaadyH| 'sarIrogAhaNA' zarIrAvagAhanA-zarIrANAmucatvam 'jahanneNaM aMgulapahattaM' jaghanyena aMgulapRthaktvam dvanyAlAdArabhya navADagulaparyantaM zarIroccatvamiti zarIrAvagAhanA / 'ukkoseNaM paMcadhaNusayAI' utkaNa paJcadhanu zatAni zarIrAvagAranA bhavati / 'evaM sesaM jahA-sanipaciditirikkhajoNiyANaM jAva bhavAdesotti' evaM zeSaM yathA-saMkSipazcendriyatiryayonikAnAm yuSka saMjJI manuSya rUpa jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA jahanneNaM egovA do yAtinni vA' jaghanya se ve eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM, aura 'uko. seNaM' utkRSTa se saMkhejjAvA uyavajjati' saMkhyAta utpanna hote haiN| kyoM ki loka meM garbhaja manuSyoM kA saMkhyAta kI saMkhghArUpa meM sado astitva rahatA hai, 'saMghayaNA cha 'una jIvoM ke vajraRSabhanArAca Adi saMhanana 6 hote haiM, 'sarIrogAhaNA' inake zarIra kI avagAhanA 'jahanneNaM aMgu. lapurataM' jaghanya se agula pRthaktva pramANa hotI hai-2 aGgula se lekara 9 aGgula taka kI hotI hai, aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se vaha paMca dhaNusayAI' pAMcaso dhanuSa pramANa hotI hai,' evaM sesaM jahA sannipaMcidiyatirikkhajoNiyANaM jAva bhavAdeso tti' avaziSTa kathana inake viSaya rUpa te ja eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA utta2maa prabhu cha -'goyamA ! jahanneNaM ego vA do vA sinni vA' ty| na. nyathI se a21 me athavA traepanna thAya che bhane 'ukkoseNaM thI 'saMkhejjA vA uvavajjati' sabhyAtapaNe 5-1 thAya cha bha- mAM garma manuSyAnusajyAtapayanI sayAmA bhezA astitva 23 . siMghayaNA cha' mA vAna nArAya vigaire cha sanana rAya che. 'sarIrogAhaNA' tabhAnA zarIranA apanA 'jahanneNaM aMgulapuhutte' dhanyathA aY pRthaka pramANanI hoya che. arthAt 2 be AMgaLathI laIne 9 nava AgaLa sudhInI hAya che. sana 'ukkoseNa' Greeii te paca dhaNusayAi" paaNyse| dhanuSa prabhA DAya cha, 'eva sesa jahA sanni paMci diyatirikkhajoNiyANaM jAva bhavAdesAtti bha0 63
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre yAvadabhavAdeza iti tathAhi saMjJipaJcendriyaprakaraNam - teSAM khala bhadanta ! paryAptasaMkhyevarSAyuSkasaMjJimanuSyANAM narake utpitsUnAM zarIrANi kIdRzasaMsthAnayuktAni bhavanti ? gautama ! SaDvidha saMsthAnasaMsthitAni bhavanti tadyathA - samacaturasrasaMsthAnanyagrodhasaMsthAna, yAvad huNDasaMsthAnasaMsthitAni bhavantIti teSAM paryAptasaMkhyeyavarSAyukajJimanuSyANAM katilezyA bhavantIti manaH, gautama ! paDlezyA bhavanti tathA - kRSNalezyA yAvada zuklalezyA dRSTiH samyagdRSTimidhyAdRSTiH samyagmivAzceiti trividhA api bhavatIti, jJAnadvAre catvAri jJAnAni, trINi ajJAM'nAni bhajanayA tadagre pradarzayiSyante / manoyoga-vacoyoga- kAyayoga iti trividho'pi yogo bhavati teSAM jIvAnAmiti / etaddvyatiriktam asaMjJivadeva bhavati / he danta ! prathamam paryAvasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyo bhavet tato mRtvA nArako 0498 * kA yAvat bhavadeza taka saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM ke jaisA jAnanA cAhiye, isa prakAra naraka meM utpanna hone ke yogya jo paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya haiM unake 6 prakAra kA saMsthAna hotA hai, jaisesamacaturasra saMsthAna, nyagrodha saMsthAna, yAvat huDaka saMsthAna, inake kRSNa lezyA yAvat zuklaleiyAM taka 6 leiyAeM hotI haiN| samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagUmidhyAdRSTi aisI ye tIna prakAra kI dRSTiyA~ hotI haiN| jJAnadvAra meM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanAse hote haiN| yoga dvAra maiM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ye tIna yoga hote haiM / isa kathana ke atirikta aura avaziSTa saba kathana asaMjJi prakaraNa meM kahe gaye kathana ke anusAra hI hai / atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! P A viSayanu khAkInuM tamAma kathana cAvat bhAdeza sudhInu saMjJI pa'cendriya tiya ca AnikAnAthana pramANe samajavuM A rIte narakamAM uttpanna thavAne ceAgya je paryApta sakhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyeA che. tene huM cha prakAranuM saMhanana hAya che. je A pramANe che-samacaturasra saMsthAna 1, nyugrodha-saMsthAna yAvat huDaka saMsthAna, teone kRSNu lezyAthI zukala lezyA sudhInI chae lesyAo hoya che, ane samyagdaSTi, mithyArdaSTi, ane sabhyagnijyArdaSTi A traNe prakAranI dRSTie tene hAya che. jJAnadvAramAM tene cAra jJAna ane bhajanAthI traNa ajJAna hoya che. teone ceAga dvAramAM-manA ceAga, vacanayAga, ane kAyacAga A traNa ceAga DhAya che. A kathana zivAyanuM khAkInuM tamAma kathana asI praka`zumAM . kahevAmAM Avela kathana pramANe 4. che. te samabhavu. I
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 499 bhavet tato niHsatya punarapi manuSyo bhavedevaM krameNa kriyatkAlaparyanta manuSpagati nArakagatiM ca seveta tathA-kiyatkAlaparyantaM manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi praznA, gautama ! bhavAdezena jaghanyena bhavadvayagrahaNaM bhavati utkRSTato'STa-' bhavagrahaNAni bhavantIti / parantu saMkSipaJcendriyatiryagyonikApekSayA yadvailakSaNyaM tadeva darzayati 'navaraM' ityAdi, 'navaraM cacAri nAgA tinni annANA bhayaNAe' navaraM catvAri jJAnAni-matizrutAvadhimanAparyavAkhyAni bhavanti avadhyAdau prapaparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya huA vaha jIva marakara ke japa nAraka ho jAtA hai aura vahAM se vaha nikala kara jaba vaha punaH manuSya ho jAtA hai to isa krama se vaha kaba taka manuSya gati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai tathA kitane kAla taka vaha manuSya gati meM aura naraka gati meM gamanAgamana karatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! bhava kI apekSA baha jaghanya se do bhavoM ko grahaNa karane taka aura utkRSTa se ATha bhavoM ko grahaNa karane taka usa gati kA sevana karatA hai aura usameM gamanAgamana karatA hai, parantu saMjJIpaJcendriya tiryagyonika kI apekSA jo vilakSaNatA hai use sUtrakAra 'navara' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM jaise 'navaraM cattAri nANA tinni annANA bhayaNAe' iti isase yaha samajhayA gayA hai ki yahAM cAra jJAna have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMzI manuSya thayelo e te jIva marIne jyAre nAraka thaI jAya che, ane pAche tyAMthI nIkaLIne te jyAre manuSya banI jAya che, te A kramathI manuSya gatinuM ane naraka gatinuM te sevana kare che ane keTalA kALa sudhI manuSya gatimAM ane naraka gatimAM gamanA gamana-AvajA kare che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! bhavanI apekSAthI te jaghanyathI be bhane grahaNa karatAM sudhI ane utkRSTathI ATha bhalene grahaNa karatAM sudhI te e gatinuM sevana kare che. ane temAM gamanAgamana-avara javara kare che paraMtu saMjJI paMcendriya tiryaMca cenikanI apekSAthI e je 32 // 2 cha, ta matAvA bhATe sUtradhAra 'navara' yA sUtrA 49 che. 'navaraM cattAri nANA tinni annANA bhayaNAe' mA sUtrA4thI ye samAyAmA AvyuM che ke-ahiM cAra jJAna, matijJAna zrutajJAna, avadhijJAna, ane mana
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 bhagavatIsUtra tite sati keSAMcinnArakeputpatteH taduktam-'mohinANamaNapajjava AhArayasarIrANi ladhUrNa parisADittA uvavajjati' iti 'avadhijJAna-manAparyavA-''hArakazarIrANi labdhvA parizATayitvA 'tyaktvA upapadyante' iticchaayaa| . saMjJipaJcendriyatiyagyonikaprakaraNe trINi jJAnAni kathitAni iha tu catvAri jJAnAni patipAdyante iti vailakSaNyam ataeva kathitam-catvAri jJAnAni trINiajJAnAni bhajanayA bhavantIti / 'cha samugdhAyA kevalimajjA' paTmamudyAtA vedanA kapAyAdikAH kevalisamudghAtavarjitA bhavanti / 'ThiI aNubaMdho ya jahanne] mAsapuhutta' sthitiranusandhazca jaghanyena mAsapRthaktvaM dvimAsAdArabhya navamAsaparyantaH, -matijJAna, zruvajJAna, avadhijJAna aura manAparya jJAna-ye cAra jJAna aura matyajJAna zrutAjJAna evaM vibhaMgajJAna ye tIna ajJAnaM arthAt ye jJAnAjJAna donoM majanA se hote haiM, kyoMki avadhi Adi jJAna ke chUTa jAne para kitane manuSyoM kA narakoM meM utpAda hotA hai| taduktam-'ohinANamaNapaujavAhAraya sarIrANi laghRNaM parisADittA uvavajjati' avadhijJAna manaH paryavajJAna aura AhAraka zarIra ko mApta karake manuSya inake chUTa jAne para naraka meM utpanna ho jAtA hai| saMjJI pazcendriya tiryagyonika ke prakaraNa meM tIna jJAna kahe gaye haiM, aura yahAM cAra jJAna kahe gaye haiN| yahI usa prakAraNa se isa prakaraNa meM vizeSatA hai isaliye yahAM kahA hai ki cAra jJAna aura tIna ajJAna ye donoM jJAna ajJAna bhajanAse hote haiM / 'cha samugdhAyA kevalivajjA' kevali samudghAta ko chor3akara vedanA kaSAya Adi 6 samudghAta hote haiN| ThiIaNubaMdho ya jahanneNaM mAsaMpuTutaM' sthiti aura anubandha jaghanya se mAsa paryAvajJAna, ane mati ajJAna zratAjJAna ane vibhaMga jJAna A traNe ajJAna bhajanAthI heya che. kemake-avaMdhi-vigere jJa na chUTi jAya tyAre keTalAka bhanuSyonI na24mA pAta thAya che. te 4 cha-'ohinANamaNapajjava AhAraya sarIrANi dhUrNa paDisADittA uvavajjati' bhavadhijJAna mana:payazAna bhane AhAraka zarIrane prApta karIne te chUTi jAya tyAre manuSya narakamAM utpanna thAya che. saMjJI paMcendriya tiryaMca yonikenA prakaraNamAM traNa jJAna kahyA che. ane A prakaraNamAM cAra jJAna kahevAmAM Avela che. tethI A apekSee te prakaraNathI A prakaraNamAM pheraphAra che. eTale ahIM kahevAmAM AvyuM che ke cAra zona bhane traya bhajJAna mAthI DAya che. 'cha samugdhAyA kevalivajjA' pati samuddhAtana chAna vanA, 4SAya, vigaire 7 samuddhAto DAya che. 'ThiI aNubaMdho ya jahaNNeNaM mAsapuhatta' sthiti bhane manumA dhanyathI bhAsapRthaiva bhane ukoseNaM
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyazcandrikA TIkA za024 u. 1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 501 mAsAntaSmatI narasya narake samutpatyabhAvAt / 'unako seNaM puSkoDI ' utkRSTaH pUrvakoTiparimita eva sthitiranubandhaceti / 'sesaM taM ceva' zeSam eta bhinnaM sarvaM tadeva - saMjJipaJcendriyatiryagyonikaprakaraNapaThitameveti / 'kAlA deseNaM' kAlAdezena kALApekSayetyarthaH, 'jahanneNaM dasavAsa sahassAiM mAsapuhutamaM mahiyAI" jaghanyena dazavarSasahasrANi mAsapRthakttrAbhyadhikAni, tatra dazavarSasahasrANi naraka jaghanyAyuH, mAsapRthaktvaM tu jaghanyaM nArakayAyimanuSyAyuH 'bhavAdezena jaghanyena dve bhavagrahaNe' 'isyuktatvAd bhavadvayasyedaM jaghanyamAyuravaseyam / 'ukko seNaM cattAri sAgaromAi' utkarSeNa catvAri sAgaropamANi utkRSTaM ratnaprabhAnArakabhavacatuSkAyuH 'cahiM putrakoDIhiM amahiyAi' catasRbhi pUrvakoTibhirabhyadhikAni, iha catasraH pUrva koTathI narakagAmi manuSyabhava catuSkotkRSTAyuH 'utkRSTena aSTa bhavagrahaNAni ' ityuktatvAt nArakamavacatuSTayaM, manuSya bhavacatuSTa pramiti bhavASTakasyedamutkRSTamAyuriti / pRthaktva, aura 'ukoseNaM puvvakoDI' utkRSTa se eka pUrvakoTi kA hai, mAsa pRthaktva isaliye kahA gayA hai ki do mAsa ke bhItara kI AyuvAlA manuSya narakagati meM nahIM jAtA hai, ataHnaraka gati meM jAne vAle manuSya kI jaghanya AyuSa do mAsa se nau mAsa taka kI honA cAhiye, 'ukkoseNaM puNdakoDI' tathA utkRSTa se vaha eka pUrvakoTi kI hai| bAkI kA aura saba kathana saMjJo paJcendriya tiryagyonika ke prakaraNa jaisA hI hai / kAla kI apekSA 'jahanneNaM dasavAlasaharasAI mAsapuhuttamanmahiyAI' jaghanya se vaha mAsapRthaktva se adhika 10 hajAra varSakA aura 'ukko seNaM cattAri sAmarokmAI0' utkRSTa se nAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kA hai, tathA ca-itane kAla taka vaha jIva manuSya gati aura narakagati kA sevana karatA hai aura usameM vaha , utkRSTathI eka pUrva kATInA che. mAsa pRthaktva e mATe kahela che ke-be mAsanI daranI AyuvALA manuSya narakagatimAM jatA nathI jethI narakagatimAM javAvALA manuSyanuM AyuSya meM bhAsathI nava bhAsa sudhInu hovu leho 'ukkoseNaM puvvakoDI' tathA utkRSTathI te me pUrva DoTInu che gADItu bhIlu tabhAbha* uthana sannI 5 cendriya tiyA~ca ceAninA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che kALanI apekSAnme-'jahanneNaM damavAsasaharalAI mAsapuhuttamambhahiyAI' 4dhanyathI te bhAsa pRthaGktvathI vadhAre 10 isa Dennara varSa ajanA bhane 'ukkoseNaM cattAri sAgarovamAI' utkRSTagI yAra pUrva aTi adhi yAra sAgaropama ANi sudhInA che. tathA eTalA kALa sudhI te jItra manuSya gati ane naraka gatinu sevana kare che. ane temAM gamanA gamana kare che. ahiyAM tene jaghanyathI mAsa pRtha
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 bhagavatI sUtre anena idamuktaM bhavati manuSyo bhUlA catura eva cArAn ekasyAM nArakapRthivyAM nArako jAyate punazca tiryagyonika eva bhavati na tu manuSya iti / ' evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvantam upari darzitakAlaparyantameva manuSyagarti nArakagatiM ca seveta tathA manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamanaM kuryAditi manuSya saMbandhI prathamo gamaH sAmAnya iti 1 / " gamanAgamana karatA hai, yahAM jo mAsapRthaktva adhika daza hajAra varSa jaghanya se use kahA gayA hai so prathama pRthivI ke nAraka kI jaghanya Ayu daza hajAra varSa ko lekara kahA gayA hai tathA jo ise mAsapRthaktva vizeSaNa se vizeSita kiyA gayA hai vaha nAraka meM jAne vAle manuSya kI Ayu ko lekara kahA gayA hai / tathA utkRSTa se jo cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kahA gayA hai- so vaha ratnaprabhA nAraka ke cAra bhavoM kI Ayu ko lekara kahA gayA hai aura ise jo cAra pUrvakoTi se adhika kahA gayA hai vaha narakagAmI manuSya bhavacatuSka kI utkRSTa Ayu ko lekara kahA gayA hai| tathA utkRSTa se ATha bhava grahaNa haiM, yaha ATha bhava grahaNa nAraka ke cAra bhayoM ko aura manuSya ke cAra bhavoM ko lekara kahA gayA hai, bhavASTaka kI yahI utkRSTa Ayu hai / isase yaha kahA gayA samajhanA cAhiye ki manuSya hokara cAra hI bAra eka nAraka pRthivI meM vaha nAraka hotA hai / isake bAda vaha tiryagyo. nika hI hotA hai, manuSya nahIM hotA hai / 'evaiyaM jAva karejjA 'isa kva adhika dasa hajAra varSa kahyA che, te pahelI pRthvInA nArakAnI jaghanya a yu dasa hajAra varSanI che te AdhAre kahela che. tathA tene mAsa pRtha'' e vizeSaNa kahyuM che, te narakamAM javAvALA manuSyanI Ayune uddezIne kahe. vAmAM Avela che. tathA utkRSTathI je cAra pUaATi adhika cAra sAgarApama kahela che, te ratnaprabhA narakanA cAra bhavAnI Ayune uddezIne kahevAmAM Avela che. ane tene je cAra pRvakATithI adhika kahela che, te narakamAM javAvALA manuSya bhavanA catuSka-cAra bhavanI utkRSTa Ayune uddezIne kahela che. tathA utkR TathI ATha bhava grahaNa karyAM che, te ATha bhavAnuM grahaNa-nArakanA cAra bhavA ane manuSyanA cAra bhAre uddezIne kahela che. ATha bhavAnI eja utkRSTa Ayu che. tethI ema kahyAnuM samajavu' joIe ke-manuSya . thayA pachI cAraja vAra eka nAraka pRthvImAM te nArakapaNAthI utpanna thAya che. te pachI te tiryatha yAnI na thAya che, bhanuSya thato nathI. 'evaiyaM jAva karejjA' mA rIte
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyapandrikA TIkA za024 u.1 sU.7 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam '503 * 'so cetra jahannakAlAhaiesa upavano' sa eva manuSyo yadi jaghanyakAla, sthitikaratnapabhAsaMbandhinArake pUtpati tadA jaghanyata utkRSTatazca dazavarSa sahasrasthitikaputpadyate, tathA ca paryAptasaMkhpeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyo yadi ratnamabhAsaMvandhi. jaghanyakAlasthitikeSu utpadyate tadA tasya jaghanyata utkRSTanazca dazasahasravarSapamitA sthitibhavati / jaghanyasthitikepUtpannatvena tasya jaghanyasthiterevAdhikAritvAt tato tasya jaghanyA votkRSTA vA saiva sthitiravagantavyeti / evamaye utkRSTasthitikaviSaye'pi vijJeyam, 'esaceva vattambhayA' eva vaktavyatA epaiva uparipradarzitA sarvApi vaktavyatA vaktavyA, yA'dhunA pradarzitA prathamagame, kevalaM prathama gamavaktavyatAto vailakSaNyaM yat tadarzayati-'navaraM' ityAdi, 'navaraM kAlAdeseNaM dasavAsasahassAI mAsapUhuttamabhahiyAI' navaram-ayaM vizeSaH kAlAdezena-kAlA. pekSayA kAlapakAreNelyarthaH dazavarSasahasrANi mAsapRthaktvAbhyadhikAni, dvimAsAprakAra Upara pradarzIta kAla paryanta hI vaha usa manuSpa gati meM aura naraka gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha prathama sAmAnya gama hai| 'socevajahannakAladviiesu uvavanno' yadi vahI manuSya jaghanya kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA lambandhI nArakoM meM utpanna hotA hai to vaha jaghanya tathA utkRSTa se dasa hajAra varSakI sthitivAle nArakoM meM utpanna hotA hai yahAM para bhI vahI uparyukta vaktavyatA sarvarUpa se kaha lenI cAhiye, jo abhI prakaTa kI gayI hai, isa vaktavyatA rUpa prathama gama se isameM jo vizeSatA hai use sUtrakAra svayaM 'navaraM' isa sUtra pATha dvArA pragaTa karate haiM-navara kAlAdeseNaM dasavAsasahassAI mAsapuhuttamambhahiyAI' yahAM kAla kI apekSA mAsapRthaktva se adhika daza hajAra varSa taka vaha upara batAvela kALa sudhI ja te e manuSya gatimAM ane naraka gatimA gamanA gamana kare che. A pramANe A pahele sAmAnya gama che. 'so ceva jahannakAladiiesu uvavanno te 1 manuSya dhanya janA sthitivALA ratnaprabhA saMbadhI nAramAM utpanna thAya che, te ahiyAM paNa te upara karela kathana samagrapaNe kahI levuM je hamaNuM ja pragaTa karela che. A kathana rUpa pahelA gAmathI A kathanamAM je pheraphAra che, te sUtrakAra svayaM 'navara' mA sUtrAthI pragaTa 42 che. 'navaraM kAlAdeseNaM dasavAsasahassAI mAsa puhuttamambhahiyAI' maNinI apekSA dhanyathI mAsa itpathI vadhAre dasa hajAra varSa sudhI ane utkRSTathI te cAlIsa hajAra varSa adhika
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre dArabhya navapAsaparyanvAdhikadazasahasravarSANi, jrnytH| 'ukoseNaM' utkarSeNa 'cattAri puvyakoDIo' catasraH pUrvakoTayaH, 'cattAlIsAe vAsaMsahassehiM ammahiyAo' catvAriMzadvarSa saharasthadhikAra, 'evaiyaM' etAvatkAlaparyantaM manuSyagati ca seveta tathA manuSyagato nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi dvitIyagamaH / / . 'so kSetra ukkosakAlaSTiiesa uvacanno' sa eva manuSyA utkRSTakAlasthitikaratnaprabhAdhirIsaMvandhinArakeSu utpayate yadi tadA epa jaghanyotkRSTAbhyAM sAgaropamasthitikepUra yante 'esa ceva vattanvayA' eSaitra vaktavyatA vaktavyA, eSaina prathamagamoktaiva sarvApi baktavyatA vaktavyA 'navaraM' navaram vailakSaNyametadeva yat 'kAlAdeseNa jahanneNaM sAgarovamaM kAlAdezena kAlApekSayetyarthaH, 'jaghanyena sAgaropamamekam 'mAsapuhuttamamahiyaM' mAsapRyaktvAbhyadhikam dvimAsAdArabhya navamAsaparyanAdhikaikasAgaropamamityarthaH / 'ukkoseNaM cattAri sAgarobamAI cauhi punakoDIhiM amahiyAI' utkarSeNa catvArisAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhijaghanya se aura utkRSTa se vaha cAlIsa hajAra varSa adhika cora pUrva koTi taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM zamanA gamana karatA hai, aisA yaha dvitIya gama hai| 'so ceva ukkosakAlAhiesu upacanno' yadi vahI bhanuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle ratnaprabhA sambandhI nArakoM meM utpanna hotA hai to vaha jaghanya tathA utkRSTa se eka sAgaropamakI sthitiyAle nArakoM meM utpanna hotA hai| yahAM para bhI 'esa ceva vattavyayA' yahI pUrvokta vakta vyatA kahalenI cAhiye, parantu jo usakI apekSA yahAM kI vaktavyatA meM antara hai vaha isa prakAra se hai ki yahAM kAla kI apekSA vaha jaghanya se mAlapRthaktva adhika eka sAgaropama kAla taka aura utkRSTa se cAra pUrva koTi adhika cAra sAgagepama kAla taka usa gati kA sevana karatA sudhI cAra pUrva keTi sudhI te gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kara rahe che. e pramANe A bIje gAma che socava : kosakAlaTTiiesu uvavanno no bhanuSya 6 iSTa nI rithativALA ratnaprabhA pRSyinA nArakemAM utpanna thAya che, te e viSayamAM 5 'esa ceva vattanvayA' mA 59tA 4 thana " hI pu. 52tu tethana karatAM A kathanamAM je aMtara pheraphAra che, te A pramANe che, ke-ahiyAM ka LanI apekSAthI te jaghanyathI, mAsapRtha8 adhika eka sAgaropama kALa sudhI ane utkRSTathI cAra pUrva keTi adhika cAra sAgarepasa kALa sudhI te
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sa07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 585 rabhyadhikAni, catuHpUrvakoTayabhyadhikacatu. sAgaropamaparyantam, 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantaM manuSyagati nArakagatiM ca sa seveta tathA manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi tRtIyo gmH|3| 'so ceva appaNA jahannakAlahiibho jAo' sa eva manuSyaH AtmanA-svayaM jaghanyakAlasthitiko jAtaH san ratnaprabhAnarakasaMvandhinArakeSu yadi utpadyante tadA jaghanyotkRSTAbhyAM dazavarSasahasrasthitiko bhUtvA utpadyate 'esa ceva vattavyayA' eSaiva-uparoktapathamagamavaktavyataiva sarvA'pi vaktavyA prathamagamavadeva zarIrAvagAhanAdikaM sarvaM vaktavyam, 'Navara imAI paMva NANattAI' navaram imAni paJca nAnAtvAni vakSyamANapaJcasu viSayeSu prathamagamApekSayA vailakSaNyaM jJAtavyam yatra yatra lakSaNyaM tat tat sthalaM viziSya sva. yameva sUtrakAro darzayati-'sarIrogAhaNA' ityAdi, 'sarIrogAhagA jahanneNaM aMgula puhu' zarIrAvagAhanA jaghanyena aMgulapRthaktvam, utkRSTato'pi aMgulapRthaktvameva hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanA gamana karatA hai, aisA yaha tRtIya gama hai| 'so ceva appaNA jahannakAlaTio' yadi vaha manuSya svayaM jaghanya kAla kI sthitivAlA hotA huA ratnaprabhA sambandhi nArakoM meM utpanna hotA hai to vaha jaghanya tathA utkRSTa se dasa hajAra varSakI sthitivAle nArakoM meM utpanna hotA hai / yahAM para bhI vahI prathama gamokta vaktavyatA pUrI kI pUrI kaha lenI cAhiye, parantu usakI apekSA jo isameM antara hai vaha 'sarIrogAhaNA' Adi ina, pAMca vAtoM ko lekara hai, vahI antara kahate haiM-'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulapuhuttaM ukkoseNaM vi aMgulapuhuttaM' yahAM zarIrakI avagAhanA jaghanya se aMgulapRthaktva hai-do aMgula se lekara 9 aMgula taka kI hai tathA utkRSTa se bhI itanI hI hai, arthAt naraka meM jAnevAle jIvoM kI zarIra kI avagAhanA-UMcAI-jaghanya se aNgulgatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. e pramANe A trIje gama che. ' 'so ceva appaNA jahannakAlaTiio jAmona te manuSya dhanya janA sthitivALo thaIne ratnaprabhA pRthvInA nAramAM utpanna thAya che, te ahiyAM paNa pahelA gamanuM kathana purepuruM kahevuM joIe paraMtu tenI apekSAthI A 4thanamA 2 mata2 cha, te 'sarIrogAhaNA' zarIra, sAnA vigaire mA pAya sthAnAna dAna che.-sarIrAgAhaNA jahaNNeNaM aMgulapuhuttaM ukkoseNaM, vi aMgula. puhutta' akhiyAM zarIranI samAnA nyathA mAMga pRthaipanI cha,-mero ke be AMgaLathI laIne 9 nava AgaLanI che. tathA utkRSTathI paNa eTalI ja bha0 64
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 bhagavatIsUtre narakayAyinAM manuSyANAM zarIrasaMbandhiuccatvam jaghanyato drathagulaparyaMtaM tathotkRSTato'pi dvayaGgulAdArabhya navAGgulaparyantameva bhavati prathamagame zarIrAvagAhanam jaghanyato'GgulapRthakatvaM tathotkRSTataH paJcadhatu zataM kathitamiti jaghanyotkRSTayorbhedaH pradarzitaH iha tu jaghanyotkRSTAbhyAmekameva aGgula pRthaktvamiti bhavatyeva prathagamApekSayA caturthagame vailakSaNyamiti 'tinni nANA tinni annANAI bhayaNAe ' trINi jJAnAni trINi ajJAnAni bhajanayA yathA - zarIrAvagAhanAyAM prathamagamApekSayA pArthakyaM tathA jJAnAjJAnayorapi pArthakyamubhayatra, pUrvagame catvAri jJAnAni kathitAni, iha tu trINyeva jJAnAni trINyeva cAjJAnAni bhajanayA kathitAni jaghanyasthitikAnAM jJAnatrayasyaiva bhAvAditi |2| 'paMcasamugdhAyA AdillA' paJcamamudghAtA AdimAH, evamiha AdyAH paJcasamudghAtA eva pradarzitA jaghanyasthitikAnAm AdyasamudghAtAnAmeva saMbhavAt prathamagame tu paDapi samudghAtAH pRthaktva kI hai aura utkRSTa se bhI aMgula pRthaktva hI hai, prathama gama meM zarIrakI avagAhanA jaghanya se aMgula pRthaktva kI kahI gayI hai, tathA utkRSTa se 500 dhanuSa kI kahI hai, isIliye vahAM jaghandha aura utkRSTa meM bheda hai, parantu yahAM para jaghanya aura utkRSTa meM bheda nahIM hai, isa kAraNa isa caturtha gama meM prathama gama kI apekSA eka yahI bhinnatA hai tathA 'tini nANA tini annANAI bhayaNAeM' zarIrAvagAhanA ke jaisA jJAnAjJAna meM bhI bhinnatA hai, pUrvagama meM cAra jJAna kahe gaye haiM para yahAM para tIna jJAna aura tIna hI ajJAna bhajanA se kahe gaye haiM / 'paMca samugdhAyA AdillA' yahAM Adi ke pAMca samudghAta hote haiM / prathama gama meM 6 che. arthAt naraThamAM javAvALA jIveAnA zarIranI avagahanA uMcAI jaghanyathI AMgaLa pRthanI che. ane utkRSTathI paNu AMgaLa pRthakatvanI kahI che. pahelA gamamAM zarIranI avaga hanA jaghanyathI AMgaLa pRthakRtvanI kahevAmAM AvI che. tathA utkRSTathI 500 pAMcase dhanuSyanI kahI che. jethI tyAM jaghanya ane utkRSTanA kathanamAM e bheda che, paraMtu ahiyAM jadhanya ane utkRSTanA kathanamAM bheda nathI. e kAraNe A cethA gamamAM pahelA gamanI apekSAe ye to me linnapazu che tathA 'tinni nANA tinni annaNAI bhayaNAeM' zarIranI avagAhanAnI jema jJAna ane ajJAnamAM paNa bhinnapaNuM che. pahelA gamamAM cAra jJAna kahyA che. ane ahiyAM traNa jJAna kahelA che. ane bhajanAthI traNa ja ajJAna paNa kahela che, kemake-ajaghanya sthitivALAne traNa ja jJAna hAya che. 'paMca samugdhAyA AdillA' ar3iyAM paDelAMnA pAMya samuddadhAta hoya che. mane
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ , prameyacandrikA TIkA za024 uM. 1 sU07 manuSyebhyA nArakANAmutpatyAdikam 507 madarzitAH, yato'jaghanyarithatikAnAm AhArasamudvAtasyApi saMbhavo bhavati | 3 | 'ThiI aNubaMdho ya jahannega mAsapuhRttaM ukosega vi mAsapuhRttaM ' sthitiranubandhaca jaghanyena mAsapRthakstram utkarSeNApi mAsapRthaktvameva pUrvam sthitirjaghanyena mAsaktvarUpA kathitA utkarSeNa pUrvakoTiH kathitA iha tu jaghanyotkRSTAbhyAmapi mAsapRthaktvarUpaiveti bhavatyeva pArthakyam 4 tathA anubandho'pi pUrvaM jaghanyatomAsapRthaktvam utkRSTataH pUrvakoTi, ihatu jaghanyotkRSTAbhyAM mAsapRthaktvarUpameveti bhavatyeva umayatrApi vailakSaNyam 5 / avagAhanA 1, jJAnAjJAne 2 samudghAta ra sthi samudghAta kahe gaye haiN| kyoMki ajaghanya sthiti vAloMke AhArasamudyAta kA bhI sadbhAva ho sakatA hai, para jaghanya sthitivAloM ke isakA saMbhava nahIM ho sakatA hai, isIliye yahAM Adi ke pAMca hI samudghAta pragaTa kiye gaye haiM |9| 'ThiI aNubaMdho ya jahanneNa mAsapuhuttaM ukko seNa vi mAmapuhupta' yahAM sthiti aura anubandha jaghanya se mAsapRthaktva kA hai, aura utkRSTa se bhI mApRthaktva kA hai| prathama gama meM sthiti jaghanya se mAsapRthaktva kahI gayI hai, aura utkRSTa se pUrvakoTi rUpa kahI gayI hai, tathA yahAM para jaghanya aura utkRSTa se mAsapRthaktva rUpa hI kahI gayI hai |4| isI -prakAra anubandha bhI pUrvagama meM mAsapRthaktva aura utkRSTa se pUrvakoTi rUpa kahA gayA hai, aura yahAM utkRSTa aura jaghanya se donoM rUpa se vaha mAsapRthaktva rUpa hotA hai isa prakAra avagAhanA 1 jJAnAjJAna 2 pahelA gamamAM 67 samudlAtA kahelA che. kemake ajaghanya sthiti vALAne AhAra samuddhAta paNa heAI zake che paNa jaghanya sthiti vALAne tenA sabhava hAI zakatA nathI, tethI ja ahiyAM pahelAnA pAMca ja samudlAtA kahelA che. 'ThiI anubaMdho yajanteNaM mAsapuhutaM ukkoseNaM vi mAsapuhRttaM' maDiyAM sthiti bhane anubaMdha jaghanyathI mAsapRthak che, ane u kRSNathI paNa mAsapRtha che. pahelA gamamAM jaghanya sthiti mAsa pRthahtvanI kahI che, ane utkRSTathI pUkoTi rUpa kahI che. tathA ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI mAsapRtha ja kahI che. eja rIte anukha dha paNa pahelA gamamAM mAsapRthakktva ane utkRSTathI pUva kATi rUpa kahela che. ane ahiyAM utkRSTa ane jadhanya e banne prakAre te mAsa pRtha'' hAya che. A rIte avagAhanA 1 jJAna ajJAna 2 samudlAta 3
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 bhagavatIMsUtra tyanubandhAH 5 ete paJca pUrvApekSayA bhinnaeva bhavanti / 'sesaM taM ceva' zeSa tadeva yadaMze pArthakyaM tadviziSya darzitam etad vyatiriktaM sarvamapi prathamagamavadeva draSTavyamiti bhAva / kiyatparyantaM tatrAha-'jAtra bhavAdesotti' yAvadbhavAdeza iti bhAdezaparyantamityathaH / 'kAlAdeseNaM' kAlAdezena kAlapakAreNa kAlApekSayetyarthaH, 'jahanneNaM dasavAsasahassAI mAsapuhuttamambhahiyAI' jaghanyena dazavarpa sahanANi mAsapRthaktvAbhyadhikAni dvimAsAdArabhya navamAsaparyantAbhyadhikAni, 'ukoseNaM cattArisAgarovamAI utrSeNa catvAri sAgaropamANi 'carahiM mAsapuhuttehi amahiyAI' caturbhirmAsapRthaktvairabhyadhikAni 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkALaparyantaM manuSyagati nArakagatiM ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi caturthoM gamaH 4 / samudghAta 3 sthiti aura anubandha ye pAMca yahAM pUrva kI apekSA bhinna hI hote haiM / 'lesaM taM ceva' bAkI kA aura saba kathana inake sivAya pUrva gama ke jaisA hI hai, aura yaha saba kathana bhavAdeza taka hI yahAM pUrva gama se lekara kahalenA cAhiye, 'kAlAdeseNaM' kAla kI apekSA 'jahanneNaM dasavAsasahassAI mAsapuhuttamambhahiyAI' vaha jaghanya se mAsa pRthaktva adhika daza hajAra varSa taka usa gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai, tathA utkRSTa se' "cattAri sAgarovamAI cAhiM mAsapuSTuttehiM anbhahiyAI cAra mAsa pRthaktva adhika cAra sAgaropama taka vaha usa gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha -caturthagama hai| sthiti 4 ane anubaMdha A pAMce pahelA karatAM bhinnapaNu vALA hoya che. 'sesaM taM ceva' mAhItuM tamAma 4thana mA 52 4 minna | zivAyanu pahelA gama pramANe ja che. ane e tamAma kathana ahiyAM bhavAdeza sudhI ja -paDemathI sa hI se naye. 'kAlAdeseNaM' nAmakSAle 'jahanneNaM dasavAsasahassAI mAsapuhuttamamahiyAI dhanyathI / bhAsa pRthakatva adhika dasa hajAra varSa sudhI e gatinuM sevana kare che. ane eTalA 1 sudhA ta gamanAgamana re cha. tathA GreethA 'cattAri sAgaro dhamAI cauhi mAsapuhuttehiM amahiyAI' yA2 bhAsa pRthaiva madhi yAra sAgaropama sudhI e gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che. A pramANe A ce gama che.
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaithacandrikA TIkA za024 u. 1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 509 'so caiva janakALahirasu upavano' sa eva jaghanyakAlasthitikaH paryAptasaMkhyeyatrayuSkasaMjJimanuSyo yadi jaghanyakAlasthitikeSu nairayikepUtpadyeta tadA 'esa eva vatantrayA cautthagamasarisA yantrA' eSaiva vaktavyatA caturthagamasadRzyeva netavyA, arift jaghanyakAlasthitiko manuSyo jaghanyakAlasthitikeSu yadi utpadyate tadA jaghanyena utkRSTenA'pi dazavarSasahasrasthitikeSu manuSyo jaghanyakALasthiti ke pu utpadyeta, te jIvA ekasamayena tatra nArakAvAse ratnaprabhAyAM kriyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyeyA utpadyante ityuttaram | saMhananAni SaDapi bhavanti eteSAM narakayAyinAM jIvAnAm | zarIrAva 'so cetra jahannakAlaDiesa uvabano' vahI jaghanya kAla kI sthiti vAlA paryApta saMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI manuSya yadi jaghanya kAla kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai to 'esa eva vattanvayA cautthagamasarisA NepavvA' yahA~ para bhI caturtha gama jaisI hI baktavyatA kaha lenI cAhiye, jaise- - jaghanya kAla kI sthiti vAlA manuSya jaghanya kAla kI sthitivAle nairayikoM meM yadi utpanna hone ke yogya hai to vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nairayika meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se bhI dasa hajAravarSa kI sthitivAle nairamikoM meM utpanna hotA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he 'bhadanta ! aise jIva vahAM narakAvAsa meM ratnaprabhA meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? to isa prazna ke samAdhAna meM prabhu kahate haiM - he gautama! eka samaya meM vahAM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM ina naraka 'so cetra jahannakA laTThiesa uvavannA' dhanya ajanI sthitivANI mane paryApta sakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI manuSya jo jaghanya kALanI sthiti vAjA nairayiThAbhAM utpanna thAya to 'esa eva vatavvayA ca utthagamasarisA yavvA' ahiyAM paNa ceAthA gama pramANe ja kathana kahevuM joie jemake-jadhanya kALanI sthitivALA nairayikAmAM je utpanna thavAne ceAgya che, te te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA naiyikAmAM utpanna thAya che. athavA utkRSTathI sAgarApamanI sthitivALA naiyikAmAM utpanna thAya che, have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke-he bhagavan evA jIvA tyAM narakAvAsamAM ratnaprabhA pRthvImAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? he gautama! eka samayamAM tyAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 bhagavatI sUtre gAinA ca jaghanyenAGguru pRthaktvam utkRSTato'pi aGgulapRthaktvameva bagulAdArabhya navAGgulaparyantam / evameteSAM jIvAnAM trINi jJAnAni trINi cAjJAnAni bhajanayA bhavanti / AdimAH paJcaiva samudghAtAH, javanyasthitikasya paJcasuddhAtAnAmeva saMbhavAt / sthitiranubandha va jaghanyotkRSTAbhyAM mAsapRthaktvameva bhAti / etadvyatiriktaM sarva prathama gamasaMjJipaJcendriya tiryagyonikavadeva jJAtavyaM bhavAdeza paryantam / caturthagamApekSayA kAlAdeze pArthakyaM bhavati tatsvayameva sUtrakAro darzayati - 'navaraM' ityAdi, 'navaraM kAlAdeseNaM' navaraM - kevalaM kAlAdezena - kAlaprakAreNa - kAlApekSayetyarthaH ' jahanneNaM dasavAsa sahastAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi 'mAsa' ghAyI jIvoM ke saMhanana 6 hoM hote haiN| jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula pRthaktva kI hotI hai, aura utkRSTa se bhI aMgula pRthakva hotI hai, isI prakAra ina jIvoM ke tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiM | Adi ke pAMca hI samudghAta hote haiM / jaghanya sthitivAloM ke AhAraka samudghAta nahIM honA hai| kintu inake Adi ke pAMca hI samudUdhAna hote haiN| sthiti aura anubandha jaghanya aura utkRSTa rUpa meM mAsa pRthaktva pramANa hI hotA hai| ina pUrvokta bAtoM ke sivAya aura saba kathana prathama gama ke jaisA saMjJI paJcendriya tiryagyonika ke jaisA hI bhavAdeza taka jAnanA cAhiye, caturtha gama kI apekSA kAlAdeza meM jo bhinnatA AtI hai use sUtrakArane svayaM hI 'navaraM' Adi sUtra pATha dvArA prakaTakI hai - jo isa prakAra se hai - 'kAlA deseNaM0' kAla kI apekSA vaha jaghanyase sakhyAta utpanna thAya che A narakamAM javAvALA jIvane 6 chae sahanana hAya che. jaghanyathI zarIranI avagAhanA AMgaLa pRthanI hoya che. ane utkRSTathI paNa AMgaLa pRthanI hoya che. eja rIte A jIveAne traNa jJAna ane bhajanAthI traNa ajJAna haiAya che, ane pahelAnA pAMca ja samud ghAtA haiAya che. jaghanya sthiti vALAene AhAraka samuddAta hAtA nathI. paratu temene pahelAnA pAMca ja samund ghAtA heAya che. eTale ke vedanA, kaSAya mAraNAntika vaikriya ane taisa. sthiti ane anumadha jaghanya ane utkRSTa rUpathI mAsa pRtha pramANu ja hAya che. A pUrvokta kathana zivAya A kInuM tamAma kathana pahelA gama pramANe saMjJI pacendriya tiya ca zanikAnI jema ja bhavAdeza sudhI samajavu, cothA gama karatAM kAlAdezamAM je judApaNuM Ave che, tene sUtrAre pote 'navara' dhatyAhi sUtra dvArA agara usa che, he yA prabhAve che.- 'kAlA deseNa0 ' ajanI
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 511 puhuttamambhahiyAI' mAsapRthakvAbhyadhikAni mAmadvayAdArabhya navamAsaparyantam / ukkoseNaM cattAlIsaM vAsasahassAI' utkRSTena catvAriMzadvarpa sahasrANi 'cahi mAsa: puhuttehiM amahiyAiM catubhirmAsapRthaktvairabhyavikAni etAvatparyantam / 'evaiyaM jAva karejA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM manuSyagati nArakagatiM va seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi paJcamo gamaH 5 / 'so cetra ukkosakAlahiiesu ucavanno' sa eva jaghanyasthitiko manuSyo yadA utkRSTakAlasthiti kepu ratnamabhAsaMbandhinArakeSu nArakatayospano bhavet / tadA 'esa ceva gamago' epa eva-pUrvokta eva gamo vaktavyA, jaghanyakAla sthitiko manuSyo yadi utkRSTakAlasthitikaratnaprabhAnarayikepu utpadyate tadA kiyatkAlasthitiketasanno bhavatIti praznasya jaghanyata utkRSTata cApi sAgaro. pamasthitike pUtyate ityuttaram / eva te manuSyAstatra narakAvAse ekasamayena mAsa pRthavatva adhika daza hajAra varSa taka evaM utkRSTa se 'cala hiMmAsa puhuttehiM anbhahiyAI cAra mAsa pRthaktva adhika 'cattAlIsaM vAsasahassAI' cAlIsa hajAra varSe taka manuSya gati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka usameM gamanAgamana karatA rahatA hai| aisA yaha pAMcavAM gama hai| 'so ceva kosakAlaTiiessu uvavanno' vahI jaghanya sthitighAlA manuSya jaba utkRSTa kAla kI sthitivAle ratnaprabhA sambandhI nArakoM meM noraka kI paryAya se utpanna hotA hai to vaha 'esa ceva gamo' isa mantra pATha ke anusAra jaghanya se eka sAgaropama kI sthitivAle nairathiko meM tathA utkRSTa se bhI eka mAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai aisA yahI pUrvokta gama yahAM kahalenA cAhiye, isI prakArase apekSAe te jaghanyathI mAsa pRthakRtva adhika dasa hajAra varSa sudhI ane utka yI 'cahi mAsapuhattehiM amahiyAI' yA bhAsa pRthatva madhila 'cattAlIsaM vAsasahassAI" yAjIsa 2 varSa sudhI te manuSya gatinagana na24 gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che. e pramANe A pAMcame gama che. 'so ceva ukkosakAladiieSu uvavanno' te dhanya sthitivANI manuSya lyAre utkRSTa kALanI sthitivALA ratanaprabhA pRthvInA nArakemAM nArakanI paryAyathI 64-4 thavAna yogya hAya cheto 'esa ceva gamo' mA sUtrA8 anusAra jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA narathimAM utpanna thAya che. e pramA. ne te pahelA kahela gama ahiyAM kahI le. eja rIte te nArakAvAsamAM
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pr bhagavatI sUtre kinta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA ekasamaye utpadyante narakAvAse ityuttaram / etadvyatiriktaM sarvameva praznottarAdika prathamavadeva jJAtavyam / avagAhanAsamudghAtajJAnAjJAnasthitpa nubandheSu caturthagamatradeva draSTavyam avaziSTaM sarva saMhananAdikaM bhavAdezaparyantaM prathamagamavadeva jJAtavyam pUrvApekSayA vailakSaNyaM kAlAdeze tatsvayameva sUtrakAro darzayati 'navaraM' ityAdinA, 'navara kAlAdeseNaM' navaram - kevalaM kALAdezena-kAlApekSayA 'ahaneNaM sAgarovamaM mAsaduttamambhahiyaM jaghanyena sAgaropamam mAsapRthaktvAbhya . 512 narakAvAsa meM eka samaya meM kitane jIva utpanna hote haiM ? to isa prazna ke uttara meM prabhu unase kahate haiM- he gautama ! vahAM eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka jIva utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta jIva vahAM utpanna hote haiM / isa kathita bhinnatA ke sivAya aura saba kathana - praznottara Adi rUpa kathana- prathama gama ke jaisA hI jAnanA cAhiye, tathA avagAhanA, samudghAta, jJAnAjJAna, sthiti evaM anubandha - ina dvAroM meM jo yahAM prathama gama kI apekSA bhinnatA hai vaha saba caturtha gama kI kathita zailI ke anusAra samajha lenA cAhiye, tathA avaziSTa samasta saMhanana Adi kA kathana bhavAdeza taka prathama gama ke kathana ke jaisA hI jAnanA cAhiye, tathA kAla kI apekSA jo yahAM bhinnatA hai - use sUtrakAra svayaM hI 'navara' ityAdi sUtrapAThadvArA pragaTa kara rahe haiM - ve isameM kaha rahe haiM ki vaha jIva kAla kI apekSA 'jahanneNaM sAgarocamaM mAsapuhuttamanbhahiyaM 0' mAsapRthaktva se adhika eka eka samayamAM keTalA jIvA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu teone kahe che ke-hai gautama! tyAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA e athavA traNa jIva sudhI utpanna thAya che. ane utkRSTathI sakhyAta jIveA tyAM utpanna thAya che. A bhinna paNA zivAya bIju tamAma kathana-praznottara vigera rUpanuM kathana-pahelA gamamAM kahyA pramANe che. tema samajavuM. tathA avagA InA, samudghAta, jJAna, ajJAna, sthiti bhane anuSadha me dvArAmAM mahesA gama karatAM je bhinnapaNuM che, te tamAma ceAthA 'gamamAM kahela zailI pramANe che. ane kha kIttuM 'hunana vigerenuM tamAma kathana bhavadeza sudhI pahelA gamanA kathana pramANe ja samajavuM. tathA kALanI apekSAe ahiyAM meM nuhAyAgu che. te sUtrAra pote 'navara'' yAhi sUtrapATha dvArA agara re che. tethe yA viSayabhAM mate va ajanI apekSAthI 'jahapaNeNaM
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sa07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 513 dhikam ekaM sAgaropamaM mAsapRthakatvayuktaM jaghanyata ityrthH| 'ukkoseNaM cattAri sAgarocamAiM cauhi mAsapuhuttehiM abbhahiyAI utkarSeNa catvAri sAgaropamANi caturmi mAMsapRthaktvairabhyadhikAni, caturmAsapRthaktvAdhikacatuHsAgaropamaparyantam utkRSTata iti| 'evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt-etAvatkAlapapanta manuSyagati nArakagatiM ca seveta tathA etAvadeva kAlaparyantaM manuSyagatau nArakagatau ca gamanA gamane kuryAt / iti SaSTho gamaH 6 / 'so ceva appaNA ukosakAlaTiio jAo' sa eva AtmanotkRSTakAlasthitiko jAtaH san ratnapabhAnarakasaMbandhinArake pU. tpanno bhavettadA 'so ceva paDhamagamao Neyayo' sa epa prathamo gamako nevyA , he bhadanta ! AtmanotkRSTakAlasthitiko jAto manuSyo ratnapabhAnArakeSu sAgaropama taka jaghanya se, aura cAra mApta pRthaktva adhika cAra sAga ropama taka utkRSTa se usa manuSya gati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha chaTTA gama haiM, 'so ceva apapaNA ukkolakAla ho jAo' jo manuSya svayaM utkRSTa sthiti ko lekara utpanna huA hai aura ratnaprabhA naraka sambandhI nArakoM meM utpanna hotA hai, to yahAM para bhI 'so ceva paDhagamao yaccoM' vahI prathama gama kI vaktavyatA kaha lenI cAhiye, arthAt-gautamane jaba prabhu se aisA pUchA-he bhadanta ! jo manuSya svayaM utkRSTa Ayu ko lekara utpanna huA hai aura vaha yadi ratnaprabhA ke nArakoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAlakI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? sAgarovamaM mAsapuhuttamamanbhahiya' bhAsa pRthapathI madhi me sAgarI5ma sudhA jaganyathI ane kRSNathI cAra mAsa pRthakva adhika cAra sAgarepama sudhI te manuSya gatinuM ane naraka gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI temAM gamanAgamana kare che. e A pramANe A chaThTho gama che. so ceva appaNA ukkAsakAladiio jAo' re manuSya pote ra sthitiyA utpanna thaye che, ane ratnaprabhA naraka pRthvInA nArakamAM utpanna thavAne gya cha, ta liyA 55 'so ceva paDhamagamao NeyavvA' te paDesA samanu thana kahevuM joIe, arthAt gautamasvAmIe jyAre prabhune evuM pUchayuM ke-he bhagavat je manuMSya pite utkRSTa Ayune laIne utpanna thayela che. ane te je ratnaprabhA nAkamAM utpanna thavAne cagya hoya te te keTalA kALanI sthitivALA nairayimAM udana aya che? A praznanA uttaramAM prabhue gautama bha065
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsatre yadi utpadyate tadA kiyatkAlasthitikanairayikepU-paghate ? he gautama ! jaghanyata utkRSTatazcApi sAgaropamasthinikanairayike putpadyate iti evaM he bhadanta / te jIvA ekasamayena tatra narakAvAse phiranta utpadyante ? gautama ! jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA, utkRSTataH saMkhyAtAH samutpadyante ityAdikaM sarva prathamagamavadeva draSTavyam / prathamagamApekSayA ya_lakSaNyaM tadeva darzayati-'navara' ityAdinA 'navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM paMca dhaNusayAI navara zarIrAvagAhanA jaghanyataH paJcadhanu:zatAni, 'ukkoseNa vi paMca dhaNusayAI utkarSeNApi paJcadhanuHzatAni, prathama game tu zarIrAvagAhanaM jaghanyato'aMgulapRthaktvam utkRSTataH paJcadhanuHzatAni, iha isake uttara meM prabhune gautama se kahA-he gautm| vaha jaghanya tathA utkRSTa se sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| isI prakAra se-he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM vahAM narakavAsa meM kitane utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-gautama! jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva vahAM narakAvAsa meM eka samaya meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta jIva vahAM eka samaya meM utpanna hote haiN| ityAdi saba kathana prathama gama ke jaisA yahAM kaha lenA cAhiye, ho, prathama gama kI apekSA se jo yahAM ke kathana meM bhinnatA hai use sUtra. kAra svayaM 'navara sarIrogAhaNA0' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM-yahAM zarIrAvagAhanA jaghanya se pAMca sau dhanuSa kI hotI hai aura utkRSTa se bhI vaha pAMcasau dhanuSa kI hotI hai, prathama gama meM zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula pRthaktva aura utkRSTa se pAMcasau dhanuSa kI kahI svAmIne kahyuM ke-he gautama! te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA nivayikamAM tathA utkRSTathI eka sAgarepamanI sthitivALA nairavikemAM utpanna thAya che. eja rIte he bhagavana te che eka samayamAM tyAM narakAvAsamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jaghanyathI eka athavA be athavA trazu jIve tyAM narakAvAsamAM eka samayamAM utpanna thAya che ane ukAithI saMkhyAta che tyAM eka samayamAM utpanna thAya che. ityAdi tamAma kathana pahelA gamamAM kahyA pramANe ja caDiyAM kahevuM joIe. pahelA gama karatAM malinA.4thanamA 5 che, te sUtra 2 thAne 'navara sarIrAgAhaNA. tyAta sUtrapAThathI pragaTa kare che -ahiyAM zarIranI avagAhanA jaghanyathI pAMcaso dhanuSanI hoya che, ane utkRSTathI paNa te pAMcase dhanuSanI hoya che. pahelA gamamAM zarIranI avagAhanA jaghanyathI AMgaLa pRthakatra ane utkRSTathI pAMcaso
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyayandrikA TIkA za024 u. 1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 515 tu jaghanpotkRSTAbhyAM paJcacatuHzatAnyeveti bhavatyeva upayogaM tayoH pArthaMkaramiti / 'ThiI jahanneNaM puvtrakoDI' sthitirjaghanyena pUrvakoTiH, 'ukkoseNa vi puNtrakoDI' utkarSeNApi pUrvakaTireva 'evaM aNubaMdho vi' evamanubandho'pi jaghanyena pUrvakoTi utkRSTo'pi pUrva koTirevAnubandhaH, pUrva prathamagame sthityanuvandhau jaghanyato mAMsapRthaktvarUpau utkRSTataH pUrvakoTipramANakau kathitau iha tu jaghanyotkRSTAbhyAmubhAbhyAmapi pUrvako TimamANakAveva iti bhAvaH / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM puNtrakoDI dasahi vAsasadassediM amahiyA' kAlAdezena - kAlApekSayA jaghanyena pUrvakoTi: dazabhirva sahasairabhyadhikA, 'ukkoseNaM cattAri sAgarovamAI' utkRSTatazcatvAri sAgaropamANi, 'urhi pucakoDI amahiyAI' catasRbhiH pUrvako TibhirabhyadhikAni gayI hai / parantu yahAM vaha jaghanya aura utkRSTa donoM rUpa se pAMca sau hI dhanuSa kI kahI gayI hai / isa prakAra se donoM gamoM meM bhinnatA hai / 'ThiI jahanneNaM puvyakoDI 0 ' yahAM para sthiti javanya se eka pUrvakoTi kI hai aura utkRSTa se bhI eka pUrvakoTi kI hI hai, 'evaM aNubaMdho ci' isI prakAra se anubandha bhI hai- jaghanya se vaha eka pUrvakoTi kA hai, aura utkRSTa se bhI vaha eka pUrvakoTi kA hai / prathama gama meM sthiti aura anubandha ye donoM jaghanya se mAsapRthakatvarUpa aura utkRSTa se pUrva koTirUpa kahe gaye haiM, para yahAM ye donoM hI jaghanya aura utkRSTa se pUrva koTi rUpaM hI pragaTa kiye gaye haiM / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM puJcakoDI dasahiM vAsa sahassehiM amahiyA' kAla kI apekSA vaha jIva jaghanya se daza hajAra varSa adhika eka pUrvakoTi taka aura utkRSTa se 'cattAri sAgarovamAiM0 ' 'cAra pUrva koTi adhika cAra sAgaropama taka usa manuSya gati kA aura naraka dhanuSanI kahI che. paraMtu ahiyAM te jaghanya ane utkRSTa ane prakArathI pAMcaseA dhanuSanI ja kahela che. A rIte mane gameAmAM judApaNu che. chId jahaNNeNaM puvvakoDI0' maDiyAM dhanya sthiti me pUrva aTInI che bhane - STathI pazu thoDa pUrva aTInI' 4 che. 'evaM aNuva 'gha vi.' 'te anu dhanA saMbadhamAM paNa samajavuM arthAt jaghanyathI te eka pUrva kATInA che, ane utkR TathI paNa pUrva keATI rUpa kahela che pahelA gamamAM sthiti ane anuMma dha e meu jaghanyathI mAsapRthak rUpa ane utkRSTathI pU`maTi rUpa kahela che. ahiyAM te manne dhanya bhane utsRSTathI pUrvaaTI 3ye 4 eDesa che, 'kAlA deNaM jaNeNaM puvtrakeADI dasahi vAsa sa hassehi amahiyA' ajanI apekSA me te 40 nyathI isa hejara varSa adhi se pUrva aTi sudhI bhane utsRSTathI 'cattAri sAgarovamAiM0' thAra pUrva aTi adhika yAra sAgaropama sudhI te manuSya gatinuM
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ........ magavatAsatra . 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt etAvantaM-pUrvapradarzitakAlaparyantaM manuSyagati nArakagatiM ca sa. AtmanotkRSTasthitiko jAto manuSyaH seveta tathA etAvantameva kAlaM manuSyagati nArakagatyAgatiM ca kuryAditi saptamo gaMmaH 7 / 'so ceva jahannakAlahiesu uvavanno' sa eka utkRSTakAlasthitiko manuSyo jaghanyakAlasthitikaratnaprabhAnarayikeSu utpanno bhavati sa kiyakAlasthivikanairayikepUtpadheta ityAdi praznA, 'sacceva sattamagamavattatrayA' saiva saptamagama: gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAga mana karatA hai| aisA yaha sAtavAM gama hai| ___ 'so ceva jahannakAlAhahaesu uvacano' yahAM gautamane prabhu se ailA pUchA hai-he 'bhadanta ! vahI utkRSTa kAla kI sthiti galA jaghanyakAla kI sthitivAloM meM utpanna hotA ho to vaha kitane kAla kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? ityAdi prazna isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'sacceva sattamagamavattavyayA' he gautama! yahAM vahI sAtaveM gama kI vaktavyatA kaha lenI cAhiye arthAt aisA manuSya jaghanya se jahAM para daza hajAra varSa kI Ayu hai una nArakoM meM aura utkRSTa se bhI jahA~ para dasa hajAra kI sthiti hai aise nArakoM meM-ratnaprabhA ke nairayikoM meM-utpanna hotA hai, ityAdi sagha prazna aura uttara rUpa kathana abhI jo pahile sAtavAM gama kahA gayA hai usake 'ane naraka gatinuM sevana kare che ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rIte A sAtamo gama che. - 'so ceva jahannakAladiiesu uvavanno' maliyAM gautamasvAbhI-ye prabhune me pUchayuM che ke-he bhagavana te utkRSTa kALanI sthitivALA narayikamAM utpanna thavAne mATe egya hoya to te keTalA kALanI sthitivALA nairayikamAM utpanna yAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai-'sacceva sattamagamavattavyayA' 3 gautama! ahiyAM sAtamA gamanuM te tamAma kathana kahI levuM joIe. arthAta e manuSya jaghanyathI jeonI AyuSya dasa hajAra varSanI che. tevA nArakemAM athavA utkRSTathI jeonI eka sAgaropamanI sthiti che, evA nArakamAM -ratnaprabhA pRthvinA nairayikenI jaghanya Ayu dasa hajAra varSanI ane utkRSTa Ayu eka sAgarepamanI kahI che. ItyAdi tamAma kathana praznottara rUpathI hamaNAM je pahelAM sAtamAM gamamAM kahyuM che te anusAra ahiyAM bhavAdeza sudhI kahI
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ premayecandrikA TIkA 2024 u.1 sU07 manuSyebhyo nArakANAmutpatyAdikam 517 vaktavyatA vaktavyA etAdRzo manuSyo jaghanyato da3 varSasahasrasthitikeputpadyate utkRSTataH sAgaropamasthitikeSu ratnaprabhAnArakepUnadyate ityAdisarva praznamuttaraMcAnanArodIritasaptamagAva tavyatAvadeva ihApi vaktavyaM yAnadbhavAdezaparyantam / 'navaraM kAlAdesegaM jahannegaM puSakoDI' navaras-kevalaM cailakSaNyametAvanmAtram kAlAdezena kAlApekSayA jaghanyatA pUrvakoTiH 'dasahi vAsasahasse hiM amahiyA' dazabhirvarSa harabhyadhikA 'uko seNaM' utkarSeNa 'cattAri puSakoDIbho cattA losAe vAsa hAsehiM amahiyAo' catasraH pUrvakoTayaH catvAriMzadvarpasahasrarabhya , . dhikAH 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt-etAvatkAlaparyantam manuyagati nArakagatiM ca seveta tayA etAvantameva kAlaM yAvanmanuSyagato nAraka gatau ca gamanAgamane kuryAt sa yamutkRSTa kAlasthitiko manuSyoM jaghanyakAla sthitikaratnapamAnairapike putpanna iti aSTano gamaH8 // 'so cetra ukkosakAlaTiiesuM usakano.' sa epa AtmanotkRSTakAlasthitiko jAto manuH utkRSTa kAlasthitikaratnamamAnairayikepUlattiyogyo vidyate sa khalu kiyatkALaanusAra yahAM bhavAdeza taka kaha lenA cAhiye, 'navara kAlAdeseNaM jaha nneNaM puvvakoDI' isa kathana meM jo sAtaveM gama se vizeSatA hai yaha 'kevala itanI sI hai ki yahAM vaha jIva kAla kI apekSA jaghanya se daza hajAra varSa adhika eka pUrvakoTi taka aura utkRSTa se cAlIsa hajAra varSa adhika cAra pUrvakoTi taka manuSya gati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAga. mana karatA hai| aisA yaha AThavAM gama hai| 'so ceva ukkosakAlaThThiesu uvavanno' vahI manuSya jo ki uskRSTa sthiti ko lekara utpanna huA hai yadi utkRSTa kAla kI sthitivAle sa dhye 'navaraM kAlAdeseNaM jahaNNeNaM puvakoDo' 0 4thanamA sAtamA gama karatAM je judAI che te kevaLa eTalI ja che ke-ahiyAM te jIva kALanI ape 'kSAthI dasa hajAra varSa adhika eka pUrva koTI sudhI ane utkRSTathI cAlIsa hajAra varSa adhika cAra pUrvakeTi sudhI manuSya gatinuM ane narakagatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gAmanA gamana-avarajavara kare che. sArI mA mAmI gamache. 'so ceva ukokAladiiesu ubavanno' te manuSya , 2 GTa sthitithI utpanna thayela che. je utkRSTa kALanI sthitivALA ratanaprabhA saMbaMdhI nairavikemAM
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 bhagavatIstre sthitikanairayikepUtpadyate ? gautama! jaghanyata utkRSTazca sAgaropamasthitikeSu utpadyante ityuttaram / evaM te khala bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanto narakAcAse samutsadyante iti praznasya jaghanyataH eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtAvetyAdikaM sarva saptamagavadeva ihApi voddhavyamityetadeva darzayati 'sacceva sattamagamatrattavyaza' saira saptamagamavaktavyatA atra samagrA'pi vaktavyA / padvailakSaNyaM tadAha-'navaraM ityAdi, 'navaraM kAlAdese ga jahanneNaM sAgarovamaM puncakoDIe amahiyaM, ukkoseNaM cattAri sAMgarovamAI cauhi pukAkoDIhi amahiyAI' ratnaprabhA sambandhI nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai to he bhadanta ! vaha vahAM kitane kAla kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? isa gautama ke prazna kA uttara dete hue prabhu unase kahate haiM-gautama / aisA vaha manuSya jaghanya se eka sAgaropama kI sthitivAle nairayikoM meM aura utkRSTa se bhI eka sAgaropama kI sthiti vAle nairathikoM meM utpanna hotA hai| isI prakAra se gautama ke isa prazna kA ki he bhadanta ! aise ve jIva vahA~ eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? uttara prabhu ne aisA diyA hai ki gautama! aise ve jIva vahAM eka samaya meM kama se kama eka athavA do athavo tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM-ityAdi saba kathana yahAM saptama gama ke jaisA hI jAnanA cAhiye, parantu phira bhI jo yahAM antara hai-vaha isa prakAra se hai-'nadara kAlAdemeNaM jahanneNaM sAgarovamaM puvakoDIe amahiyaM, ukko utpanna thavAne gya hoya, te he bhagavana te tyAM keTalA kALanI sthiti vALA nairathikemAM utpanna thAya che? gautamasvAmInA A praznano uttara ApatA * prabhu kahe che ke-he gautama ! e te manuSya jaghanyathI eka sAgaropamanI sthitivALA nairayikamAM ane utkRSTathI sAgaropamanI sthitivALA narayikamAM utpanna thAya che. e ja rIte pharI gautamasvAmI pUche che ke-he bhagavana evA jIve tyAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue evuM kahyuM ke-he gautama ! evA te jIve tyAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAtapaNe utpanna tha ya che. ItyAdi tamAma kathana sAtamA gamanA kathana pramANe saman. 'navara' ta 5 te 4thana 42di mA thanamA 23212 cha, te / prabhAra cha kAlAdeseNe' jahaNNeNaM sAgarAvama punakoDIe amahiya' apekSAthI dhanyA pUrNATi madhi me-sAgaropamanI cha 'ukoseNaM
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 519 evatiyaM kAlaM jAva karejjA' navaraM-kevalaM cailakSaNyam-kAlAdezena kAlApekSayA jaghanyena sAgaropamaM pUrvakoTayabhyadhikam, utkarSeNa-catvAri sAgaropamANi catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni 'evaiyaM kAlaM jAva karejjA' etAvantaM kAlaM yAlakuryAt etAvatkAlaparyantaM manuSyagati nArakagatiM ca seveta etAvantameva kAlaM manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAditi naramo gamaH 9 ||suu0 7 // atha manuSyamadhikRtya ratnaprabhAnarakAzritavicAraM samApya zarkarAmamAdi SaSThapRthivIparyantanarakAzritavicAra darzayitumAha-pajjattasaMkhejjatrAsAuya0' ityAdi / ____ mUlam-pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte! je bhavie sakkarappabhAe puDhavIe iesu uvavajjittae, se NaM bhaMte! kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM sAgarovamaTTiiesu ukkoseNaM ti sAgarovamaTTiiesu uvvjjejjaa| te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati so ceva rayaNappabhApuDhavIgamao nneyvyo| navaraM sarIrogAhaNAM jahanneNaM rayaNipuhuttaM ukkoseNaM pNcdhnnusyaaii| ThiI jahanneNaM vAsapuhattaM seNaM cattAri sAgarovamAI cauhiM puSakoDIhiM amahiyAI evatiyaM kAlaM jAva karejjA' kAla kI apekSA vaha jIva jaghanya se to eka pUrvakoTi adhika eka sAgaropama taka aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama taka usa manuSya gati kA evaM naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usa manuSya gati meM aura naraka gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha nauvAM gama hai // 7 // cattAri sAgarovamAi cAhi puvvakADIhi amahiyAI" bhane 4thI yAra pUTa madhi: yAra sAgarepabhanI che. evatiya kAla jAra karejjA' meTA kALa sudhI te manuSya gatinuM ane naraka gatinuM sevana kare che, ane eTalA kALa sudhI ja te e gatimAM gamanagamana kare che. A pramANene A nava zama che. // 7 //
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 bhagavatI ukkosaNaM pusskoddii| evaM aNubaMdho vi| sesaM taM ceva jAva bhavAdeso ti| kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovamaM vAsapuhuttamAhiyaM / ukkoseNaM bArasasAgarovamAiM cauhiM puvakoDIhiM amahiyAI, evaiyaM jAva krejjaa| evaM esA ohiesu tisu gamaesu mnnusslddhii| NANattaM neraiyaThiI kAlAdekhaNaM saMvehaM va jANejjA 1.23 / so ceva appaNA jahannakAlahiio jAo tassa vi tisu vi gaMmaesu esa ceva laddhI / navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM rayaNipuhuttaM ukkoseNaM vi rayaNipuhuttaM, ThiI jahanneNaM vAsaMpurataM ukkoseNaM vi vAsapuhuttaM / evaM aNubaMdho vi sesaM jahA ohiyANaM / saMveho sayo uvajuMjiUNa bhANiyabo 4-5-6 so ce appaNA ukkosakAladiio jAo, tassa vi tisu vi gamaesu imaM NANataM sarIrogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNusayAI, ukkoseNa vi paMca dhaNusayAI, ThiI jahanneNaM puvakoDI ukkoseNa vi putvakoDI evaM aNuvaMdho vi, sesaM jahA paDhamagamae navaraM neraiyaThiI ya kAyasaMvehaM ca jANejA 78-9 / evaM jAva cha? puDhavI, navaraM taccAe ADhavettA, ekkekkaM saMghayaNaM parihAyai jaheva tirikkha joNiyANaM, kAlAdeso vi taheva navaraM maNusasta ThiI bhANiyanvA / pajjattasaMkhejjavAsAuya sannimaNusse NaM bhaMte ! je bhavie ahe sattamAe puDhavIe neraiesu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiya kAladiiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM bAvIsasAgaro. vamaTiiesu ukkoseNaM tettIsasAgarovamaTTiiesu uvvjjejjaa|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 521 te NaM bhaMte! jIvA egalamaeNaM kevaiyA uvavajjati avaleso so ceva sakkarappabhApuDhavIgamao gaiyo| navaraM paMDhamaM saMghayaNaM itthiyareyagA na uvavajjati sesaM taM ceva jAva aNubaMdho tti / bhavAdeseNaM do bhavaggahaNAI, kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI vAsapuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI puvakoDIe abhaMhiyAI evaiyaM jAva krejjaa|| so ceva jahannakAladiiesu uvavanno, esa ceva vttvvyaa| 'navaraM neraiyaDhiiM saMvehaM ca jANejjA / / so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno, esa ceva vattavvayA navaraM saMvehaM ca jANejjA 3 / so ceva appaNA jahannakAlaTiio jAo, tassa vi tisu vi gamaesu esa ceva vattavvayA, navaraM sarIrogAhaNA jahaneNaM rayaNipuhuttaM, ukkoseNa vi rayaNipuhuttaM, ThiI jahanneNaM vAsapuhuttaM ukkolaNaM vi vAsapuhuttaM, evaM aNubaMdho vi, saMveho uvajuMjiUNa bhANiyavo 4-5.6 / so ceva appaNA ukkosakAlaTriio jAo, tassa vitisu vi gamaesu.esa ceva vattavvayA, navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM paMcadhaNusayAI, ukkoseNaM vi paMcadhaNusayAI, ThiI jahanneNaM putvakoDI ukkoseNa vi puvakoDI, evaM aNubaMdho vi, Navasu vi eesu gamaesu neraiyaTriiM saMvehaM gha jANejjA, savvattha bharaggahaNAI donni jAva Navamagamae, kAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgarovamAiM puvakAMDIe abhahiyAI, ukAseNaM vi, tettIsaM sAgarovamAI puvakoDIe amana bha0 66
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIle hiyAiM evaiyaM kAlaM sevejjA evaiyaM kAlaM gairAgaI krejjaa7-8-9|| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti jAva vihagi ||suu0 8 // cauvIsaime sae paDhamo uddeso samatto // 24-2 // . chAyA-paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyA khala bhadanta ! yo bhavyaH zarka: rAmabhAyAH pRthivyAH nairayike pUtpattum sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthiti ke pUspota ? gautama ! jaghanyena sAgaropamaMsthitikeSu utkarSeNa triptAgaropamasthiti keSatpaceta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante sa eva ratna. bhabhApRthivIgamako netavyaH / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyena ratnipRthaktvam utka rSeNa paJcadhanuH zanAni / sthitirjaghanyena varSa pRthakatvam utkaNa pUrvakoTiH, eva manubandho'pi, zeSaM tadeva yAvadbhavAdezaiti, kAlAdezena jaghanyena sAgaropamaM varSapRthaktvA'bhyadhikam utkarSeNa dvAdazasAgaropamANi catasRmiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni, etAvantaM yavatkuryAt / evamepA audhikepu triSu gamakeSu manuSyalabdhiH / nAnAtvaM naravikrasthiti kAlAdezena saMvedhaM ca jAnIyAt 1-2-3 / sa evAtmanA jaghanyasthitiko jAtaH, tasyApi triSvapi gamakeSu eSaiva labdhiH / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyena ranipRthaktvam utkarSeNApi ratnipRthaktvam, spitirjagha nyena varSapRthaktvam utkarSe NA'pi varSapRthakyam evamanubandho'pi / zeSa yathA audhikAnAm-saMvedhaH sarvaH-upayujya bhaNitavyaH 4-5-6 / sa eva AtmanA utkarSa kAlasthitiko jAtaH, tasyAzI viSvapi gamakepu idaM nAnAtvam zarIrAvagAhanA jaghanyena paJcadhanuHzatAni utkaNA'pi pazcadhanuHzatAni, sthitirjadhanyena pUrvakoTi: utkarSeNA'pi pUrvakoTiH, evamanubandho'pi, zeSa yathA prathamagake navaraM nairayikasthiti ca kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt 7-8-9 ! evaM yAvat SaSThapRthivI ti navaraM tRtIyAta: Arabhya ekaikaM saMhananaM parihIyate yathaiva tiryagyonikAnAm kAlAdezo'pi tathaiva navaraM manuSyasya sthiti bhaNitavyA / paryAptasaMkhyeyavarSIyuSkasaMkSimanuSyaH khalu bhadanta ! yo bhavyo'dhaH saptamyAH nairayikapUtpattum, sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitikedhUtpadyeta ? gautama ! jaghanyena dvAviMzatisAgaropamasthitikeSu utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamasthitikeyUtpadyata / te khalla bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante ? avazeSaH sa eva zarkarApabhApRthivIgamako netanyA / navaraM prathama saMhananam, strIvedakA notpadyante zeSaM tadeva yAvadanubandha iti, bhavAdezena dve bhavagrahaNe kAlAdezena jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi varSa pRthakvAdhikAni utkarSega trayastriMzatsAgaropamANi pUrvakoTara'bhyadhikAni etAvanta
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyAndrakA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 523 yAvatkuryAt / / sa eva jaghanyakAlasthiti ke rUpapannaH, epaiva vaktavyatA navaraM. nairayikasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / / sa evotkRSTakAlasthitike rUpapannaH, epaivavaktavyatA navaraM saMvedhaM ca jAnIyAt 3 / saM evaM AtmanA jaghanyakA sthitiko. jAtA, tasyApi triSvapi gamakeSu eSaivaM vaktavyatA / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenaM ranipRthaktvam utkaNA'pi rtnipRthktvm| sthiti jaghanyena varSa pRthaktvam ,. utkarSeNApi varSa pRthaktvam, evamanubandho'pi, saMvedha upayujya bhaNi tvyH| 4-5-6 / sa evAtmanotkarSa kAlasthitiko jAtA, tasyA'pi triSvapi gamakeSu eva vktvytaa,| navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyena paJcadhanuHzatAni, utkarSeNA'pi pazcadhanu shtaani,| sthitijaghanyena pUrvakoTiH, utkarSeNA'pi pUrvakoTiH ! evamanubandho'pi, navasvapi eteSu gamakeSu nAyikasthiti saMvedhaM ca janIyAt, sarvatra bhavagrahaNe dve, yAvat navamagamake, kAlAdezena jaghanyena trayastriMzata, sAgaropamANi pUrvakoTaya'bhyadhikAni, utkarSeNA'pi trayastriMzat sAgaropamANi pUrvakoTaya'bhyadhikAni, etAvantaM kAlaM seveta, etAvantaM kAlaM gatyAgatI kuryAt . 7-8-9 ! tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati |mu08 // caturviMzatitame zatake prathamoddezakaH samAptaH // 24 / 1 / TIkA-'pajattasaMkhejjavAsAuyasanimaNusse NaM bhaMte ! paryAyasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH 'sakarappabhAe puDhavIe' zarkarAmabhAyAH pRthivyAH saMvandhiSu 'neraiesu' nairayikeSu 'uvavajjittae' utpattum / isa prakAra se manuSya ko lekara ratnaprabhA ke Azrita vicAra ko samApta karake aba sUtrakAra zarkarAprabhA se lekara chaThI tamaHprabhA taka ke vicAra ko prastuta karane ke liye pajjattasaMkhejjavAsAuya'-ityAdi sUtra kA kathana karate haiM 'pjjttsNkhen'-ityaadi| ' TIkArtha-'pajjattasaMkhejja0 NaM bhaMte' he bhadanta ! jo paryApta saMkhyeya varSAyuSka, saMjJI manuSya 'je bhavie sakarappabhAe puDhabIe.' jo zarkarAprabhA pRthivI ke nArakoM meM utpanna hone ke yogya hai vaha 'bhaMte' he bhadanta! A pramANe manuSyane uddezIne ratnaprabhA saMbaMdhI vicAra saMpUrNa karIne have sUtrakAra zarkarAmabhAthI laIne 6 chaThThI tama prabhA sudhIne vicAra karavA mATe nIya pramANe sUtrA 4 cha -'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusse // ' tyA 1 TIkAI...he bhagavana paryApta . saMkhyAta varSanI AyuSya vALA je saMjJA bhanuSya 'je bhavie sakarappabhAe puDhavIe' 42 'pramA pRthvInA nAma Grut
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 bhagavaMtIyatre 'se NaM bhaMte !" sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlahi esu ujjejjA' kiyatkAla . sthitikeSu nairapikepu utpazceta he bhadanta ! saMkhyAtavarSAyuSmA sajJimanuSyo yaH, zarkarA pRthivInarake samutpattiyogyo vidyate sa khalu manuSyaH kiyakAlasthitika nairayikepUtpadheta iti praznaH / uttaramAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM sAgarovamaTiipamu' jaghanyena sAgaropamasthitikeSu nAyikepu tathA 'ukoseNaM tisAgarovamaDhiiemu' uvatrajjemjA' utkarSeNa visAgaropamasthitikeSu nairayikepRtpadyata iti / 'te NaM bhaMte / jIvA' te khalu bhadanta ! jIvA, ekasamayena tatra dvitIyanarake kiyatsaMkhyakAH samutpadyante iti praznaH, uttaramAi-'so ceva rayaNapabhApuDhavIgamao yaccoM' sa eva ratnaprabhApRthivIgamo netavyaH, ratnamabhAyAMyenaiva krameNa utpAdavyavasthA kathitA tenA krameNa ihApi vaktavyA, tathAhi-kiyanta 'kevaiyakAlaTihaetu uvavajjejjA' kitane kAla kI sthiti vAle nairaghikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM sAgarovamaThihaesu ukkoseNaM ti sAgarovamaTiiessu uvavajjetA' vaha jaghanyase una nArako meM utpanna hotA hai ki jina kI. jaghanya sthiti eka sAgaropama kI hotI hai aura adhika se adhika vaha una nArakoM meM utpanna hotA hai ki jinakI utkRSTa se sthiti tIna sAgaropama kI hotI hai| aba gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM-'teNaM bhaMte jIvA0' he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'so ceva rayaNappabhApuDhavIgamao. Neyanvo' he gautama! ratnaprabhA meM jisa krama se utpAda vyavasthA kahI gayI hai usI krama se yahAM dvitIya naraka meM vaha kaha lenI cAhiye jaise-yahAM dvitIya naraka thavAna yogya rAya va te 4 'bhaMte 8 mApana 'kevaiyakAlaTriiesu uvavajjejjA' TonI sthitivANa.nayimA 5nna thAya cha 1 mA praznA uttaramA prabhu 43 che hai-'goyamA ! 3 gautama ! jahannegaM sAgavimadiiesu uvavajjejjA ukkAseNa tisAgarAvamadiiesu uvavajjejjA' 45-yathA tavA nAra komAM utpanna thAya che ke jeonI jaghanya sthiti eka sAgaropamanI haya che. ane adhithI adhika te e narakamAM utpanna thAya che ke jemanI sthiti utkRSTathI traNa sAgarapemanI hoya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche ke-se gaM bhaMte jInA sAvana mevAta me samayamA tyA al By- thAya cha 1 mA prazana uttaramA prasu. 4 cha -'seo ceva rayaNappamA puDhayo gamao Neyavo hai.gautama 2namA pRthvImA bhathI pAta vyavasthA kahevAmAM AvI che, eja phamathI, ahiyAM bIjA narakamAM te pramANenI vyavaratha,
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za0243. 1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmu0 divam 565 utvayate iti praznasya jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA manuSyA ekasamaye tatra zarkarAmabhAnara ke samutpadyante ityuttaram tathA zarkarApramAyAM samutpatsyamAnAnAM saMhananAni SaT bhavanti / ratnaprabhA pekSA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navaraM' ityAdi, 'navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM syaNipuhuttaM ' navaram - kevalaM ratna bhAgamApekSayA idaM vailakSaNyaM yat taMtra zarIrAvagAhanA jananyena aMgula pRthaktvam utkRSTataH paJcaratuHzatAni kathitAni iha tu zarIrAvagAhanA jaghanyena ranipRthaM - ktvam, ranirnAmuSTistaH tathA ca baddhamuSTi dvihastAdArabhya navahastaparyantA jaghanyA zarIrAvagAhanA 'ukko seNaM paMna dhaNumayAI' utkarSeNa paJcadhanuHzatAni jaghanyena hara pRthaktvamutkRSTataH paJcadhanuHzatAni zarIrAvagAhaneti bhavatyeva ratnaprabhAyi " : meM kitane jIva eka samaya meM utpanna hote haiM ? isa prazna kA uttara yahIM hai ki vahAM eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta manuSya zarkarA prabhA meM utpanna hote haiM / tathA isa zarkaga prabhA meM utpanna hone vAle manuSyoM ko 6 saMhanana hote haiM / ratnaprabhA pRthivI ke kathana kI apekSA yahAM jo bhinnatA hai use aba sUtrakAra 'navara'0' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM- isameM yaha kahA gayA hai ki yahAM utpanna honevAloM ke zarIra kI avagAhanA jaghanya se rahina pRthaktva kI hai, aura utkRSTa se pAMcasau dhanuSa taka kI hai, baMdhI huI muTThI vAle hAtha ko nAma ratni hai, do ratni se lekara 9 ratni kA nAma ratni pRthaktva hai, ratnaprabhA meM jAne vAle manuSyoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aGgula pRthaktva kI hai aura utkRSTa se pAMcasau dhanuSa kahI levI joie jemake-hi majA narakamAM eka samayamAM keTalA jIvA utpanna thAya che? A praznanA uttara eja che ke-tyAM eka samayamAM jai nyathI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI sakhyAta manuSya zarkarAprabhAmAM utpanna thAya che. tathA A zakarAprabhA pRthvImAM utpanna thavAvALA manuSyeAne 6 7 sahanana haiAya che. ratnaprabhA pRthvInA kathananI apekSAthI ahiyAM A kathanamAM je judApaNuM che, te sUtrakAra 'navaa' ityAdi sUtrapATha dvArA pragaTa kare che temAM e kahevAmAM Avyu che ke--ahiyAM zarIranI ava gADhunA jaghanyathI patni pRthaDvanI kahI che. ane utkRSTathI. pAMcase dhanuSa sudhInI che. madha karela muThThIvALA hathanu nAma ni e ranithI larnane 9 ratinuM nAma ratna pRtha che. ratnaprabhAmAM javAvALA manuScAnA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AMgaLa pRthryanI che ane utkRSTathI, pAMcaseA dhanuSanI
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 bhagavatI sUtre yAmanuSyApekSayA zarkarAmabhAviyA manuSyANAM zarIrAvagAhanAyAM vaicakSaNyamiti, tathA - 'ThiI jahanneNaM vAsavRttaM ukoseNaM puNyakoDI' sthitirjaghanyena va pRthaklam dvivarSAdArabhya navavarSaparyantam tathotkarSeNa pUrvakoTi, ratnaprabhAgame sthitirjaghanyena mAsapRthaktvarUpA kathitA utkRSTataH pUrvakoTirihatu jaghanyena varNa pRthaktvam utkRSTatastu pUrvakoTireveti jaghanyasthityaMze bhedAt ubhayoH prakaraNayo] vailakSaNyam / 'evamaNubaMdha vi' evam sthitinadeva anubandho'pi jaya yena varSa pRthaktvaM yapaMdArabhya navavarSa paryantam utkRSTataH pUrvakoTiH sthitirU pAdanuvanvasya, pUrva prakaraNe jaghanyena anuvandhaH mAsapRyaktvarUpaH kathitaH iha tu varSa pRthaktvarUpa iti bhavatyeva ubhayatrApi vailakSaNyamiti / 'sesa taM cetra' zeSaM tadeva avagAhanAsthi kI hai, isa prakAra yaha antara ratnaprabhA meM jAne vAle aura zarkarAprabhA meM jAnevAle manuSyoM ke zarIrAvagAhanA meM hotA hai- 'ThiI jahanneNaM vAsa puhutaM ukko seNaM pucakoDI' ratnaprA meM jAnevAle manuSyoM kI sthiti jaghanya se mAsa pRthaktvakI hotI hai aura utkRSTa se vaha eka pUrvakoTi kI hotI hai aura zarka rAprabhA meM jAnevAle manuSyoM kI sthiti jaghanya se varSa pRthaktva kI hotI hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI hotI hai| isa prakAra yaha sthiti kI apekSA antara hai / ' evaM aNubaMdho vi' sthiti ke jaisA anubandha meM bhI antara hai- jaghanya se vaha varSa pRthaktva ko haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi kA hai ratnaprabhA meM yaha jaghanya se mAsapRthaktva kA aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kA hai| isa prakAra yaha anubandha kI apekSA antara haiM / 'sesaM taM ceva' ina bAtoM ke atirikta aura saba che. A rIte A juAI ratnaprabhAmAM javAvaLA ane zarkarA prabhAmAM javA vAjA manuSyonA zarIranI avagAhanA sabhadhabhAM usa che tathA 'ThiI jahanneNaM vAsapuhutta ukkoseNaM putrakeoDI' zarkarA pralAbhAM bhavAvAja manuSyonI sthiti jaghanyathI varSo pRthaktvanI hoya che. ane utkRSTathI eka pUrva kATInI che. ratnaprabhAmAM javAvALA manuSyAnI sthiti jaghanyathI mAsa pRthanI hoya che. ane utkRSTathI te pUrva kATinI che. A rIte A sthiti saMbaMdhI judApaNuM che, 'evaM aNubadhA vi0' sthitinI se anumadhasAM pazu aMtara che, tebhdha tyathI vadhu pRthakSanu che. ane utkRSTathI pU`kATI sudhInuM che. ratnaprabhAmAM te jaghanyathI mAsa pRthanuM ane utkRSTathI eka pUrva keATI' che. eja rIte A manuSadha samadhI kucha pazu che. 'sesaM taM cetre' mA urthana zijaya mInu
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 527 tyanuvandhairatirikta saMhananAdika sarva bhavAdezaparyavasAnam tadeva-ratnaprabhAgamavadeva draSTayAmati / 'kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovamaM vAsa huttamAhiyaM kAlAdezenakAlApekSayA jaghanyena sAgaropamaM varSa pRthaktvAbhyadhiAma. 'ukkoseNaM vArasasAgarovamAi utkarSeNa dvAdazasAgaropamANi, 'cauhiM puncakoDIhiM amahiyAI catasRbhiH pUrvakoTibhirabhyadhikAni evayaM jAva karejA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvantaM kAlaM manuSyagati nArakagatiM ca seveta tathA etAvantameva kAlaM manuSyagatau nArakagatoca gamanAgamane kuryAditi / evaM esA ohiema timu gamaesu maNusassaladdhI' evameSA auSikeSu 'ohio ohiemu 1 ohio jahannahiiesa2 Ahio ukkosahieesu3, tathahi audhika auSikeSu 1 audhika jaghanyasthitikeSu 2 audhika audhikoskRSTasthitikeSu3 utpadheta ete audhikAstrayo gamAH, eteSu triSu gamakeSu manuSyasya labdhiH-parimANasaMhananAdInAM praaptiH| 'NANa neraiyaThiI kAlAdesaNa savehaM ca jANejjA' nAnAtvaM nairapikasthiti kAlA kathana saMhanana Adi sambandhI bhavAdeza taka kA ratnaprabhA sambandhI gama ke jaisA jAnanA cAhiye, 'kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarocamaM vAsapuhattamanmahiyaM kAla kI apekSA vaha manuSya jaghanya se varSa pRthaktva adhika eka sAgaropama taka aura utkRSTa se 'bArasasAgarovamAI cAhiM punca. koDihiM abhahiyAI cAra pUrvakoTi adhika cAraha sAgaropama taka usa manuSya gati kA aura naraka gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha unameM gamanAgamana karatA hai, 1 'evaM esA ohiH esu ti gamaesu maNumassa ladvI' isa prakAra audhika meM, audhika jaghanya sthiti vAlo meM aura audhika utkRSTa sthiti vAlo meM ina audhika tInoM gamoM meM-prathama dvitIya tRtIya manuSya kI yaha anantarokta labdhi-parimANa saMhanana Adi kI prApti rUpa vakta vyatA kaha lenI cAhiye, 'NANattaM nerahayahida kAlAdeseNaM saMvehaM ca tamAma kathana saMhanana vigere saMbadhI bhavAdeza sudhInuM ratnaprabhAnA gAmamAM / prabhAnu che. tebha samana. 'kAlAdeseNaM jahanneNaM sAgarovama vAsapuhuttamAhiya' nI apekSAthI te manuSya dhanyathA 15 pRthatva madhi3 sAgarAma supI a gorthI 'ba rasasAgarAvamAI cAhiM puvyakoDIhiM amahiyAi" yAra pUrimadhi: bhAra sAgarezapama sudhI te manuSya gatirnu ane naraka gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanaagmn re che evaM esA ohiesu tisu gamaesu maNusassa laddhI' se zata audhika vikamAM, audhika jaghanya sthiti vALAomAM ane audhika ukRSTa sthiti vALAomAM A traNe gamemAM manuSyanI te ananta talabdhI, paribhaay sahanana vigerenI prApti 35 thAna rI devu naye. 'NANattaM neradayadiI kAlAdeseNaM saMveha ca jANejjA' 52'tu vizeSa pAche 8-32yinI
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 bhagavatIsUtre dezena kAyasaMvedha cApi jAnIyAt nAnAtvam-pArthakyaM tu idam yat nArakasthiti kAlAdezena kAyasaMvedhaM ca jAnIgat tatraudhikapathamagame sthityAdikaM kathitameva, dvitIyAmetu audhiko jaMghanyasthitikepu' ityatra nArakasthitijaghanyotkRSTAbhyo sAgaropamam . kAlAdezena tu kAyasaMvedho jaghanyena varSapRthaktvAdhikaM sAgaropam utkRSTatastu catuHpUrvakoTyabhyadhikasAgaropamacatuSTayam / tRtIye'pi audhikagame evameva, bhedastu enAvAn yat sAgaropamasthAne sAgaropamatrayam sAgaropamacaturayasthAne utkRSTato dvAdazasAgaropamaM vaktavyam iti / atha caturthI digamatrayamAha-soce' * ityAdi / 'so ceva appaNA jahannakAla Tiio jAo' se eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH, sa saMjJipaJcendriyaparyApto manu dhyA svayaM jaghanyakAlasthitimAn jAnaH sa yadi zarkarAmabhAyAM nArakatayA utpadyeta, jANejjA' para vizeSatA ailI hai ki nairayika kI sthiti ko evaM kAlAdeza se kAyasaMvedha ko jAnanA cAhiye, inameM audhika prathama gama meM sthiti Adi ke sambandha meM kahA hI jA cukA hai, dvitIya gama meM nAraka kI sthiti jaghanya se sAgaropama mAtra hai, tathA kAlAdeza se kAya saMvedha jaghanya se varSa pRthaktva adhika eka sAgaropama kA aura utkRSTa se cAra pUrvakoTi adhika cAra sAgaropama kA hai, tRtIya audhika gama meM bhI isI prakAra kA kathana hai parantu bhinnatA itanI sI hI hai ki sAgaropana ke sthAna meM jaghanya se tIna sAgaropama, evaM sAgarogma catuSTaya ke sthAna meM utkRSTa se 12 sAgaropama kahanA cAhiye 3 'soceva appaNA jahanna kAlahiio jAo0' vahI saMjJI pazcandriya paryApta manuSya yadi jaghanya kAla kI sthiti vAlA hove aura zarkarA prabhA meM utpanna hove ityAdi sthitine ane kAlAdezathI kAyasaMvedhane samajavA joIe, AmAM aughika e pahele gama che. sthiti vigerenA saMbaMdhamAM kathana kahevAI gayuM che. bIjA gamamAM nArakanI sthiti jaghanyathI sAgaropama mAtra ja che, tathA kAlAdezathI kAyasa vedha jaghanyathI varSa pRthakatva adhika eka sAgarepane ane utkRSTathI cAra pUrvakeTi adhika cAra sAgaropamanuM che. trIjA auvika gamamAM paNa eja rItanuM kathana che paraMtu judA paNuM eTalu ja che ke-sAgaropamanA sthAne jaghanyathI traNe sAgaropama ane cAra sAgaropamanA sthAne utkRSTathI 12 bAra sAgazepama 42vA na . 'sA ceva appaNA jahanna kAladiio jAo.' te saMjJI paMcendriya tiryaMca manuSya je jaghanya koinI rithativALo hoya ane zarkarA prabhAmAM utpanna thAya te A saMbaMdhanA traNe gamemAM A pUrvokta
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 SaSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 529 ityAdiSu 'tassa vi tisu vi gamaesa ema ceva laddhI' triSvapi caturthapaJcamapaSTheSu gamakeSu eva labdhiH caturyAdigamatrayaM yathA-'so cetra appaNA jahannakAla haiojAo1,(4) 4so ceva jahannakAla hi esu uvavanno2,(5) so ceva ukkosakAla. . TiieK upavano3,(6) sa eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH1,(4) sa evaM jaghanyakAlasthitikeSu utpannA2,(5) sa eva utkRSTakAlasthitikeSu utpannA 3,(6) iticchaayaa| svayaM jaghanyakAlasthitikA zarkarAmamAyAmutpota iti epho. gamaH1 / svayaM jaghanyakAlasthitiko 'jaghanyakAlasthitikazarkarAmabhAnArakepUtpadyeta iti dvitIyo gamaH2 / svayaM jaghanyakAlasthitikA utkRSTakAlasthitika zarkarApamA / nArakAyotpadheta iti tRtIyo gmH3| tadetat / triSvapi caturthapaJcamaSaSTheSu gameSu audhikagamatrayavadeva parimANasaMhananAdiprAptirUpA labdhiH samAnaiva jJAtavyA, sarva parimANasaMhananAdikam audhikaradeva jJAtavyam / audhikagamA pekSayA yadvailakSaNyam tat svayameva sUtrakAro darzayati-'NavaraM' ityAdi, tInoM gamoM meM yahIM pUrvokta vaktavyatA kaha lenI cAhiye, ve tIna gama isa prakAra ke haiM-svayaM vaha jaghanyakAla kI sthiti vAlA hai, aura zarkarA prabhA meM utpanna hotA hai 14 svayaM jaghanya kAla kI sthitivAlA hai aura vaha jaghanya kAla kI sthiti vAle zarkarA prabhA ke nAraka meM uttanna hotA hai 2(5) svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAlA hai aura vaha utkRSTa kAla kI sthiti vAle zarkarA prabhA ke nairayikoM meM utpanna hotA hai 36) isa prakAra ina pAMca chaha sAta tIno gamoM meM audhika gamatraya ke jaisA hI parimANa saMhanana Adi kI prApti rUpa landhi samAna hI jAnanI cAhiye arthAt yahAM samasta parimANa saMhanana Adika saba audhika gama ke jaise hI kaha lenA cAhiye, parantu audhika gama kI apekSA jo bhinnatA he kathana ja kahI levuM joIe. arthAt svayaM te jaghanya kALanI sthitivALo che. ane zarkarA prabhAmAM utpanna thAya che. e pramANenA A pahelo gama kahyo che pite jaghanya kALanI sthitivALe che. ane te jaghanya kALanI sthitivALA zarkarAmabhA pRthvInA nArakamAM utpanna thAya che. 2 pite jaghanya kALanI sthiti vALo hoya ane te utkRSTa kALanI sthitivALA zarkarA prabhA pRthvInA nerayikamAM upanna thAya che. 3 e rIte traNe gAmamAM aughikanA traNa game pramANe ja parimANa, saMhanana vigerenI prApti 5 labdhi pramANeja samajavuM. arthAt ahiyA parimANa, saMhanana vigere tamAma aughika gAmamAM kahyA anusAra kahevA joIe. paraMtu audhikagama karatAM A kathanamAM je judApaNu che, bha0 67
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIma 'NavaraM sarIrogAdaNA jahanneNaM rayaNipuhatta' navaram-kevalaM zarIrAvagAnA jaghanyato ralipRthaktvam-dvihastAdArabhya navahastaparyantam etAvatA idaM nizrIyate yat dvitIyanArakathivyAM dvihastamamAgagarIrAvagAhanAto hInatarAvagAhanAvanto nArakatayA naira uspadyante iti, 'ukoseNa vi syaNi hatta' utANApi rasnipRthaktvaM zarIrAvagAhanA tathA ca jaghanyotkRSTAbhyApnumAbhyAmapi zarIrA. vagAhanA rasnipRthaktvameva dvitIyanArakospitsUnAmiti / 'ThiI jahanneNaM vAsa. puhatta' sthitijaghanyena varSa pRthaktvameva dvitIyanAraka jIvAnAM sthitiyAyena varSa pRthakvaM bhavati 'ukoseNa vi vAsapuduttaM' uphaNA'pi varSa pRthaktvameva / sthiti vinIyanArakajIvAnAmiti / 'evaM aNubaMdho'vi evam-sthitivadeva anubanyo'pi jaghanyena varSapRthaktvam utkarpaNA'pi varSa pRthaktvam dvivadArabhya navause 'navaraM' ityAdi sUtrapATha chArA pradarzita karane ke abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM ki yahAM para zarIrAvagAhanA jaghanya se rani pRthaktva kI hai-do hAtha se lekara nau hAtha taka kI hai-isase yaha nizcita hotA hai ki chittIya nAraka pRthivI meM dvi hasta pramANa kI avagAhanA se hInatara avagAhanAvAle utpanna nahIM hote haiN| tathA utkRSTa meM bhI zarIra kI avagAhanA yahAM ratni pRthaktva kI hai, isa prakAra yahAM dvitIya naraka meM jaghanya aura utkRSTa donoM rUpa se zarIra kI avagAhanA rasnipRthaktva kI hI hai, tathA-'ThiI jahanneNaM vAlapuhattaM' sthiti jaghanya se varSa pRthaktva kI hai aura 'ukoseNa vi vAsapuhattaM 'utkRSTa se bhI varSa pRthaktva kI hai, isI prakAra se dvitIya naraka meM utpanna ronevAle manuSyoM kA 'evaM aNubaMdhodhi' isI prakAra anubandha bhI jaghanya aura utkRSTa se varSe matAvatai sUtrA2 "navaraM" tyA sUtra 418 4 che te sU ra 4 che ke ahiyAM zarIranI avagAhanA jaghanyathI rani pRthaphatvanI che. eTale ke be hAthathI laine nava hAtha sudhInI cheAthI e nizcaya thAya che kebIjI nAraka pRthvImAM be hasta pramANunI avagAhanAthI hInatara avagAhanA vALA utpanna thatA nathI. tathA utkRSTathI paNa zarIranI avagAhanA ahiyAM ratripRthaphatvanI che e rIte ahiyAM bIjA narakamAM jaghanya ane utkRSTa bane ithe zarIranI amAInA 2ni 55vanI 4ii cha. tathA 'TiI jahanneNaM vAsapuhattaM' sthiti pAyathI varSa pRthatvanA che. 'ukoseNa vi vAsapuhatta' thI paNuM varSa pRthakatvanI che. evI ja rIte bIjA narakamAM utpanna thanArA manuSyane 'evaM aNudhovi' bhanuma 5 gadhanya mana SEthI varSa pRthakanA cha 'sesa
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandriko TIkA za054 u.1 sU08 za0 SaSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 531 varSa paryantam 'sesa jahA-bhohiyANaM' zeSa yayA audhikAnAm AgAhanAsthitityanuvandhairyadavaziSTaM lezyAdikaM tat sarvaM yathA audhikaprakaraNe kathitaM tathaiva ihApijJAtavyamiti / 'saMveho sayo uvajujiUNa mANiyayo' saMvedho sarvaH upayujya. bhaNitavyaH sa caivaM jaghanyasthitiko manuSyaH auSikeSu ityatra caturthagame kAyasaMvedhaH kAlAdezena jaghanyato varSa pRthaktvAdhikamekaM sAgaropam utkarSeNa tu varSa pRthaktvacatuSkAdhikAni dvAdazasAgaropamANi / jaghanyasthitiko manuSyo jaghanyasthitikeSu nArakeSu isyatra pazcame game kAlAdezena jaghanyena kAlata: kAyasaMvedho varSa pRthaktvAdhi pRthaktva kA hai| 'sesaM jahA ohiyANaM' avagAhanA sthiti evaM anu. bandha ke sivAya bAkI kA aura saba lezyAdi sambandhI kathana audhika prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / 'saMveho samvo uvaju jiUNa bhANiyanyo' saMveva saba -jaghanya utkRSTa yahAM vicAra kara kahanA cAhiye, jaise ki-jaghanya sthitivAlA manuSya zarkaga prabhA ke nairayikoM meM utpanna hotA hai to isa gama meM kAyasaMvedha kAla kI apekSA jaghanya se varSa pRthaktva se adhika eka sAgaropama kA hai, aura utkRSTa se vaha cAra varSapRthaktva adhika 12 sAgaropama kA hai, yadi jaghanya sthiti vAlA manuSya jaghanya sthitivAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai to isa prakAra ke isa dvitIya gama meM kAla kI apekSA jaghanya se kAyasaMveva varSe pRthaktva adhika eka jahA ohiyANa' Aq8nA, sthiti bhane manumadha zivAya mAhItuM bhI tamAma lezyA vigere saMbaMdhInuM kathana auvika prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM Avela cha, merI pramANe mAliyAM paY samAnu: 'saMveho jahA uvaz2ujiUNa bhANiyavyo' saMvedha ahiyAM vicArIne kahevuM joIe kema ke-jaghanya sthitivALe manuSya zakarA prabhA pRthvInA nairayikamAM unna thaI jAya che, to A gAmamAM kAya saMvedha kAyanI apekSAthI jaghanyathI varSapRthaphavathI vadhAre eka sAgaropamane che ane utkRSTathI te cAra varSa pRthaphatava adhika 12 bAra sAgaropamane che. je jaghanya rithativALA narayikamAM utpanna thAya te A rItanA A bIjA gamamAM kALanI apekSA e jaghanyathI kAyasaMvedha varSa pRthaphava adhika eka sAgaropamane che. ane utkRSTathI te varSapRthakatva adhika cAra sAgarepamAne che
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre kamekaM sAgaropamam, utkRSTatastu catvAri sAgaropamANi varSa pRthaktvAdhikAni evameva SaSTho'pi gamo voddhavya iti / 4-5-6 'so ceva appaNA ukkosakAlaTiio jAo' sa evAtmanotkRSTakAlasthitiko jAtaH, yadi manuSyaH svayamutkRSTakAlasthitiko bhavet atha ca zarkarAmabhAkhyadvitIye narake samutpadheta 'tassa vi' tasyA'pi yo manuSyaH svayamutkRSTakAlasthitikaH zAprabhAyAM nArakatagotpattiyogyastasyA'pi gamatrikavadityarthaH 'tisu digamaesu' triSvapi gameSu saptamASTamanavameSu tatra prathamo gamaH saptamarUpaH sa sUtre eka pradarzitaH7, zeSau dvau gamau yathA-'so ceva jahannakAlaTiesu utravannoda, so ceva ukosakAlaTiiesa uvavanno 9 / sa eva jaghanyakAlasthitikepUtpanna:8, sa evotkRSTa kAlasthitike pratpanna:9, iti. cchAyA' ityeteSu triSu gameSu 'imaM NANattaM' idaM nAnAtvamavagantavyamiti, 'sarI. sAgaropama kA hai, aura utkRSTa se bhI vaha cAra varSapRthaktva adhika cAra sAMgaropama kA hai, isI prakAra chaTThA gama bhI jAnanA cAhiye 4-5-6 'soceva appaNA ukkosakAlahiho jAo 'yadi vaha saMjJI paJcendriya paryApta manuSya utkRSTa sthiti vAlA hai aura vaha zarkarA prabhA nAma ke dvitIya naraka ke nArakI paryAya se utpanna hone ke yogya hai 'tasta tisu vi gamaesu' usake bhI sAta ATha nau-ina tIna gamoM meM prathama gama arthAt sAtavAM gama to sUtra meM kaha diyA hai dUsare do AThavAM aura nauvAM gama isa prakAra kA hai-'soce jahannakAlaDiesu uvavanno, 'soceva ukkosakAlaTiielu uvavanno 9 / ' ina tInoM gamoM meM nAnAtvabheda hai vaha isa prakAra hai-'sarIrogAhaNA' ityAdi / zarIra kI avagAhanA mA prArathI chaTI gabha pa smy| 4-5-6 'soce appaNA ukkosakAladiio jAgo je te saMjJI paMcendriya paryApta utkRSTa sthitine laIne utpanna thaye hoya ane pAche te zarkarA prabhA nAmanA bIjA narakanA nArakIya paryAyathI utpanna thavAnA yogya u-ya 'tassa tisu vi gamaesu' to tenA sa.1 mA bhane na A traNa gAma paikI paDele gama arthAta sAtame gama sUtramAM ja kahyo che, mInA me 8-8 bhI gama / pramANe cha.-'so ceva jahannakAladiiesu uva. vanno 8, so ceva ukkosakAlaTThiiesu uvavanno 9' mAtraya sabhAmA nAnA se cha: te yA pramANe cha.-'sarIrogAhaNA' tyAhi tanA zarInI mAnA jaghanyathI pa.case dhanuSanI kahI che. ane utkRSTathI paNe te pAMcaso dhanuSanI che. pahelA gAmamAM jaghanya avagAhanA rahina pRthakUvanI kahI che. ane ahiyAM
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSTapRthvIgatajIvAnAmudikam 533 rogAhaNA jahanneNa paMcadhaNupayAI' zarIrAvagAhanA jaghanyena pazcaznu zatAni, ukkAseNa vi paMcadhaNusayAi' utkarSeNA'pi paJcadhanuHzatAni, jaghanyotkRSTAbhyAM paJca. dhanuHzApamANazarIrAvagAhaneti, prathamagame jaghanyAvagAhanA ratnipRthaktvAtmikA utkRSTAvagAhanA pazcadhanuzatAtmikA kathitA iha tu jaghanyotkRSTAbhyAM paJcadhanuH zatapamANeti ubhayorbheda iti / ThiI jahanneNaM puruSakoDI ukko seNa vi puna. koDI' sthiti jaghanyena pUrvakoTi satkarSeNA'pi pUrvakoTireva, prathamagame jaghanyena sthitivarSa pRthakvAtmikA utkarSeNa pUrvakoTiH kayitA ihanu jaghanyotkRSTAbhyAM pUrvakoTirUpA iti ubhayatra bhavati vailakSaNyam / 'evaM aNuvaMdhovi' evamanuvandho'pi jaghanyotkRSTAbhyAM pUrvakoTipramANaka eva jJAtavyaH / 'sesaM jahA paDhamagamae' zeSa yat kathitaM tadatiriktaM sarvabhari yathA prathamagamake kathitaM tathaiva ihApi anupandheyam jaghanya se pAMcasau dhanuSa kI hai, aura utkRSTa se bhI vaha pAMcaso dhanuSa kI hai, prathama gama meM jaghanya avagAhanA ratnipRthaktva, kI kahI gayI hai aura yahAM yaha jaghanya tathA utkRSTa se bhI pAMcaso dhanuSa kI kahI gayI hai, sthiti jaghanya se pUrvakoTi pramANa hai aura utkRSTa se bhI vaha pUrvakoTi pramANa hai prathama gama meM jaghanya se sthiti varSa pRthaktva kI tathA utkRSTa se pUrva koTi kI kahI hai aura yahAM vaha jaghanya tathA utkRSTa se bhI pUrvakoTi rUpa hai| 'evaM aNubaMdhoci' isI prakAra se anubandha bhI yahAM jaghanya aura utkRSTa se pUrvakoTi rUpa hI hai, isa prakAra utkRSTa kAla kI sthitivAlA jo manuSya hai aura zarkarA prabhA meM nAraka rUpa se utpanna hone ke yogya hai aise usa manuSya ke ina pUrvokta sAta ATha nau. ina gamo meM prathama gama kI apekSA nAnAtvabhinnatA hai, 'sesaM jahA paDhabhagamae' bAkI kA aura jo parimANa sNhte pAMcase dhanuSanI kahI che. sthiti jaghanyathI pUrva koTi pramANanI che. ane ukRSTathI paNa te pUrvakeTi pramANa chepahelA gAmamAM janyathI sthiti varSa pRthakatvanI che ane ahiyAM te pUrvakaTa rUpa che. utkRSTathI bane gamomAM te pUrva koTI paNAthI batAvela che. jethI utkRSTa paNAmAM banemAM sarakhApaNa che. tema samajavuM eja rIte anubaMdha paNa ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI eka pUrvakeTI ja che. A rIte utkRSTa kALanI sthiti vALa je manuSya hoya ane zakara prabhA pRthvImAM nAraka paNAthI utpanna thavAne cagya heya evA te manudhyane A pahelA kahela gamo paikI pahelA gAmanI apekSAe na nAva arthAta Tu Y cha. 'sesaM jahA paDhamagamae' mAnu bhAnu paribhA, sahanana
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 bhagavatI iti / 'navaraM neraiyaThiiM ya kAyasaMvehaM ca jANejjA' navara' nairayikasthiti ca kAya. saMvedhaM ca jAnIyAt caturtha-paJcama-paSTagamakeSu yathA yathA kathitaM tathaiva ihApi saptamASTamanavamagameSvapi jaaniiyaaditi7-8-9| 'evaM jAva chaTapuDhavI' evam-zarkarA prabhAvadeva yAvat pAThapRthivI vAlukAmabhAta Arabhya tamAntapRthivIyiyAsUnAmeva gati cintanIyA / yadyapi tRtIyapRthivIta Arabhya SaSThapRthivIparyantaM dvitIyapRthivIvadeva vicAraH kartavyastathApi tRtIyAdipRthivyAM pavendriyatiryak prakaraNavadeva nana Adi sambandhI kathana hai vaha sarva prathama gama ke jaisA hI hai / ataH jaisA kathana prathama gamaka meM kahA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI kahanA cAhiye 'navaraM neraiyaThiya kAyasaMvehaM ca jANejjA-parantunairayika kI sthiti aura kAyasaMvedha vicAra kara yahA~ kahanA cAhiye arthAt cauthe pAMcave chaThe gamoM meM jaisA jaisA kahA hai usI prakAra yahAM sAtaveM AThaveM aura nauveM gamoM meM bhI jAna lenA cAhie 7-8-9 / ___evaM jAva chaTha puDhavI' zarkarA prabhA ke jaisA hI yAvat tIsarI se lekara chaTThI pRthilI meM jAnevAle manuSyoM ke sambandha meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye, arthAt ghAlukA prabhA se lekara tamA taka kI pRthiviyoM meM jAne yogya jIvoM kI gati kA vicAra kara lenA cAhiye, yadyapi tRtIya pRthivI se lekara chaTThI pRthivI taka dvitIya pRthivI ke jaisA hI vicAra hai, phira bhI tanIya Adi pRthivI meM paJcendriya tiryak ke prakaraNa ke jaisA eka-eka saMhanana kama karanA cAhiye, yahI bAta-'navaraM vigere saMbaMdhI kathana che te saghaLuM pahelA gama pramANe ja samajavuM. jethI pahelA gamamAM jevuM kathana kahevAmAM AvyuM che, te ja pramANenuM kathana ahiyAM 5 sa . arthAta tyAMnute saghaY 4thana maDiyAM DI . 'navaraM neraiyaThii ya kAyasavehaM ca jANejjA' 52ntu naiyinI sthiti bhane ayasava.. dhanI piyAra za2 mahiyAM vA nase. evaM jAna chaThU puDhavI' zaraprabhAnI jema ja yAvat chaThThI pRthvImAM javAvALA manuSyanA saMbaMdhamAM paNa e pramANenuM ja kathana samajavuM arthAt vAlu prabhAthI laIne tamA sudhInI pRthvImAM javAne 5 evA jIvonI gatine vicAra karI levuM joIe, je ke trIjI pRthvIthI laine chaThThI pRthvI sudhI bIjI pRthvI pramANe ja kathana che. te paNa trIjI. vigere pRvImAM paMcendriya tiryaMcanA prakaraNa pramANe eka eka saMhanana e zuM karavuM joIe
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 SaSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 535 jJAtavyam, tadevAha-'navara taccA' ityAdi, 'navaraM taccAe ADhavettA ekkeka saMghapaNaM hAyai, jaheva tirikkhanoNiyANa' navaram-ayaM vizeSaH tRtIyanArakapRthivIta Arabhya eka saMhananaM hAtavyaM nyUna karttavyamityarthaH yathaiva tiryagyonikAnAm, tathAhi ratnapramA-zarkarAma mAkhya pRthivIdvayetu SaTsaMhananavanto'pi gacchanti tata UrdhvamekaikaM saMhananaM hApanIyam , tathA ca tRtIya vAlukAmabhAkhyapRthivyAM pazcasaMhananadhAriNaH sevAttasaMhananavanitA tAni yathA vajraRSabhanArAcam 1, RSabhanArAcam2, nArAcam 3, ardhanArAcam4, kIlikAkhyaM 5 paJceti paJcasaMhananena saMhananavanto gacchantIti3 / evaM paGkamamAyAM caturthA pRthivyAM catuH saMhananadhAriNaH-kIlikA disaMhananadvayajitAH 4 / dhUpapramAyAM paJcamyAM pRthivyAm-ardhanArAcAditrayava. taccAe ADhavettA ekkekkasaMghayaNaM parihAyaha0' ityAdi sUtrapATha dvArA yahAM sUtrakAra ne prakaTa kI haiM-jisakA sArAMza aisA hai ki ratnaprabhA aura zarkarA prabhA ina do pRthiviyoM meM 6 ho saMhanana vAle jAte hai-arthAt chahoM saMhanana ke dhArI ina do pRthiviyoM meM jA sakate haiM, tRtIya dhUmaprabhA pRthivI meM pAMca saMhanana vAle jAte haiM-jaise-dhajraRSabha nArAca saMhanana 1 RSabha nArAca saMhanana 2 nArAca 3 ardha nArAca 4 aura kIlikA 5 yahAM sevArI saMsnanavAlA nahIM jAtA hai 'cauthI par3aprabhA nAma kI pRthivI meM jAnevAleke cAra saMhanana hote haiM-jaise-3RSabha nArAcasaMhanana 1 RSabhanArAca saMhanana 2 nArAca saMhanana 3 aura ardha nArAca saMhanana 4 yahAM sevArsa aura kIlikA ina do saMhanana ko varjita kiyA hai, pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM ardha nArAca Adi tIna saMhanana se vAta 'navara taccAe bADhavettA ekkekkaM saghayaNaM hAyaha0' tyA sUtra pATha dvArA ahiyAM sUtrakAre batAvela che. jene sArAMza e che ke-ratanaprabhA ane zarkarA prabhAe bane pRthivIcAmAM chae saMhanana hoya che. arthAt chae saMhanana dhAraNa karanArAo A be pRthvImAM jAya che trIjI dhUmaprabhA pRthvImAM pAMca saMvanana hoya che. te A pramANe che.-vajI RSabha nArA saMhanana 1 RSabhanAra ca saMhanana 2, nArAza 3 ardha nArA 4 ane kAlikApa, ahiyAM sevata saMhanana hetuM nathI cothI paMkaprabhA nAmanI pRthvImAM janArAone cAra saMhano hoya che, te A pramANe che-vaja gAma nArAca saMhanana 1 Sama nArAca saMhanana 2 nArAca saMhanana 3 ane ardha nArA saMhanana 4 AmAM sevA saMhanana ane kIlikA saMhanana A be saMhananene cheDI dIdhA che. pAMcamI dhUma khabhA pRthvImAM ardhanArA vigere traNa saMhanane ne
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 . . . . . . bhagavatIsve jina sNhnntrydhaarinnH5| tamAyAM paSTayAM pRthivyAM nArAcAdi catuSTayavarjita saMhananedvayadhAriNo gacchantIti6 / ityevamekaikasaMhananahApanaM vijJeyamiti / 'kAlA deso vitaheva' kAlAdezo'pi tathaiva-pazcendriyatiryagyonikavadeva jJAtavyaH 'navaraM maNussaThiI bhANiyabA' navaraM manuSyasthivirbhaNitavyA tiryasthitirjaghanyato'ntamuhUrtarUpA kathitA manuSyagame tu manuSyasthitirvaktavyA sA ca manuSyasthiti jaghanyato dvitIyAdipRthivIgAminAM varSa pRthaktvarUpA utkRSTatastu pUrvakoTirUpA iti / SaSThI pRthivI6 gamAH 1-9 / ko chor3a kara vana RSabhanAgaca saMhanana RSama nArAca saMhanana auranArAca saMhanana aile ye tIna saMhananavAle jAte haiN| chaThI tamA pRthivI meM nArAca Adi cAra saMhananoM ko chor3akara vajraRSabhanArAca saMhanana aura RSabha nArAca saMhanana ye do saMhanana vAle jAte haiN| isa prakAra se eka eka saMhanana ghaTAyA gayA hai| 'kAlAdesovi taheva' kAlAdeza bhI pazcendriya tiryagyonika ke jaisA hI jAnanA cAhiye, 'navaraM maNussa ThiI bhANiyavA' parantu yahAM manuSya sthiti kahanI cAhiye-tiryagU sthiti jaghanya se antarmuhUrta kahI gayI hai, parantu manuSya gama meM manuSya sthiti kahanA hai ataH vaha jaghaya se dvitIyAdi pRthivI meM jAnevAle manuSya kI varSa pRthaksva rUpa aura utkRSTa se pUrvakoTi rUpa hai| yaha manuSyako lekara chaThI pRthivI taka kI vaktavyatA huii| - cheDIne vajI trASabha nArAca saMhanana 1 rASabhanArAca saMhanana 2, ane nArAca saMvanana 3 A traNa saMhanane hoya che. chaThThI tamA nAmanI pRthvImAM nArAca vigere pahelAnAM cAra saMhanane choDIne vajARSabhanArA saMhanana 1 ane aSama nArAca saMhanA A be saMhane hoya che. A rIte eka eka saMhanana ghaTA usa, 'kAlAdaso' vi taheva' maheza 5 payandriya tiya".ninI ma samaya nama: 'navara maNussa ThiI bhANiyavvA' maliyAM manuSya.sthiti kahevI joIe, tiya ca sthiti jaghanyathI aMtarmuhUnI kahevAmAM AvI che. paraMtu manuSya gamamAM manuSya sthiti kahevI joIe. tethI te jaghanyathI bIjI vigere pRthvImAM javAvALA mananI varSa pRthakavarUpa ane utkRSTathI pRrvaphiTi rUpa che. A rIte manuSyane uddezIne chaThThI pRthvI sudhI vaktavyatA kahI,
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmu0dikam 537 atha manuSyamadhikRtya saptamI pRthivIvaktavyatAmAha- 'pajjata0' ityAdi, 'pajjattasaMkhejjavAsAutha sannimaNusse NaM bhaMte!' paryAptasaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie ahe satamAra puDhavIe' yo bhavyaH - utpattiyogyaH adhaH saptamyAH pRthivyAH saMbandhiSu 'neraiechu ' nairadhikeSu 'upabajjita' utpattuMm 'se NaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! 'kevahayakAlahi uvavajjejjA' kiyatkAla sthitikeMSu nai saptamapRthivIsambandhitpadyeta iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi 'gomA' he gautama! 'jahanneNaM vAtrIsasAgarovapaTTiiesa' jaghanyena dvAtriMzatisAgaropamasthitikeSu saptamapRthivI saMbandhinairayikeSu tathA-'ukko seNaM tetI - sasAgarovamahiiesa ucavajjejjA' utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamasthitikeMSu saptamanAraka pRthivIsambadhinAra ke pUtpadyena iti / 'te NaM bhate ! jIvA egasama eNaM aba sAtavIM pRthivI kI vaktavyanA kahate haiM - pajjanta0' ityAdi / 'pajjantasaMkhenjavAsAjyasannimasse NaM bhaMte! he bhadanta / paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya manuSdha 'je bhavie ahe sattamA puDhavIe0' jo adhaHsaptamI pRthivI saMbandhI nairathikoM meM utpanna hone ke yogya haiM 'sse NaM bhaMte! ke vahayakAMlaDiiesa ubavajjejjA' vaha he bhadanta ! vahAM kitane phAlakI sthiti vAle nairadhikoM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM- 'goyamA ! jahanneNaM bAvIsasAgarova frey' he gautama! aisA vaha manuSya jaghanya se 22 sAgaropama kI sthitivAle nairathikoM meM evaM - 'ukko seNaM tettIsa sAgaroSamaDiesa uvavajjejjA' utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI sthitivA nairadhikoM meM huve sAtabhI pRthvI samAdhI vaktavyatA vAmAM Ave che. 'pajjanta' tyiAhi 'pajjattasa' khejjavAsAjyasannimaNusse NaM bhaMte!' he bhagavat paryApta sabhyAta varSAMnI AyuSya vAjA saMjJI ethendriya manuSya 'je bhavie ahe yattamA puDhavIe'0 ? nyadhaHsaptabhI arthAt yAtamA nArambhAM pRthvInA nairayiAbhAM utpanna thavAne yogya hoya 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTThiisa uvavajjejjA' bhagavan te tyAM keTalA kALanI sthiti vALA nairayikAmAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramAM pralu gautama svAmIne he che - 'goyamA ! jahaNeNaM bAvIsa nAgarovamaTThiiesa' he gautama! mevo te manuSya vaSanyathI 22 NAvIsa sAgarApaghanI sthiti vAlA nairayitAbhAM bhane 'ukkoseNaM tettIsa sAgaroSama diie ravavo jJA' utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApamanI sthitivALA vaiziyakAmAM utpanna thAya che. bha0 68
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 bhagavata ne kevaiyA ubavajjati' te saptamanara ke samutpadyamAnA jIvA ekasamayena kiyantaHkiyatsaMkhyakAstatra narakAvAse samutpadyante iti praznaH / ' avaseso so ceva sakkarappamApuDhavIgamabho yanvI' avazeSaH sa eva zarkarAma bhApRthivImakaraNapaThito gamo netavyaH, ekasamayena te jIvAH kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA ekasamayena saptamanarakAvAse samutpayante ityuttaram evaM sarvametra zarkarAma nAmakaraNapaThitam praznottarAdikamavagantavyamiti / zarkarAmabhApRthivIgamApekSayA yadvailakSaNyaM vaddarzayati- 'navaraM ityAdi, 'navara' paDhamaM saMghapaNaM' navaraM prathamaM saMhananam saptamanarakanArakajIvAnAm sepanna hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte ! jIvA ega samaraNaM kevaiyA ubavajjati' he bhadanta / saptama naraka meM utpanna hone ke yogya hue ve jIva vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'avaseso so ceva sakarappabhA puDhavIgamao road ' hai gautama ! isa sambandha meM samasta vaktavyatA zarkarA - prabhA pRthivI ke gamaka ke jaisI kahalenI cAhiye ataH isake anusAra isa prazna kA uttara jaghanya se eka athavA do athavA tIna jIva vahAM saptama pRthivI ke narakAcAla meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta jIva vahAM utpanna hote haiN| isa prakAra zarkarA prabhA meM paThita saba praznotara rUpa viSaya yahA~ kahalenA cAhiye, zarkarAprabhA pRthivI ke gama kI apekSA jo bhinnatA hai use dikhAne ke abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM - 'navaraM paDhamaM saMghayaNa,' yahA~ para vajraRSabha nArAca saMhanana vAlA hI - have gautama svAmI asune yevu pUche che hai-' se NaM bha'te ! jIvA ega bhramaNaM kevaiyA uvavajjati' De lagavan sAtamA narambhAM utpanna thavAne caiAnya banelA te jIvA eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA- uttaramAM alu uDe - ' gavasesro so ceva sakkarappabhApuDhavIgamao NeyavvA' he gautama! yA viSayabhAM sudha uthana zaza prabhA pRthvInA shubhkanA kathana pramANe kahevu joIe. jethI te anusAra A praznanA uttara jaghanmathI eka athavA e athavA 3 traNa jIve te sAtamI pRthvInA narakAvAsamAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyAta jIvA tyAM utpanna thAya che A rIte zakarA prabhAmAM kahela praznottara vigere rUpanuM thana ahiyAM kahevu oie. zakarA prabhA pRthvInA gama karatAM je bhinnapaNa che, te tAvavAnA uddezAthI sUtrAra Ahe - 'navara' paDhamaM saMghayaNa' maDiyAM vizeSapaNuM e che ke A gamamAM paheluM vARSabhanArAca sahanana ja hAya
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 3.1 sU08 za0 SaSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 539 prathamaM vajraRSabhanArAcasaMhananaM bhavati nAnyatsaMhananam, evam-'itthiyaveyagA na uvavati' strIvedakAH notpadhante saptamanarake strINAM paThanarakaparyantameva gamanasya siddhatvAt / 'sesa taM cetra jAtra aNubaMdhoti zaM tadeva yAvadalubandha iti, saMhananavedavyatirikta sarvamapi zarkarApRthivIgamava deva draSTavyam kiyatparyantaM tatrAha-'jAvaM aNuvaMdhotti' yAvadanubandha iti, anubandhaparyantaM pUrvapakaraNavadeva jJAtavyamiti / 'bhavAdeseNa do bhavaggahagAI bhavAdezena bhAdvayagrahaNameva 'kAlAdeseNaM jahanneNaM bAvIsaM sAgarocamAI cAsapuhuttagambhahiyAI' kAlAdezena jaghanyato dvAviMzatiH - sAgaropamANi varSa pRthaktvAbhyadhikAni, 'ukoseNaM tettIsaM sAgarovamAI puccakoDIe amahiyAI utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi pUrvakoTyabhyadhikAni, iha utkRSTatA kAyasaMvedhaH etAvantameva kAlaM jAnIyAt saptamapRthivIhotA hai, aura dUsarA koI saMhanana nahIM hotA hai, 'isthiveyagA na ucavajjati' isI prakAra se yahAM strI vedadhAle jIva utpanna nahIM hote haiN| kyoMki strI vedavAloM kA gamana chaThe naraka taka hI siddha hai, 'sesaMta ceva jAva aNubaMdhotti' isa prakAra saMhanana aura veda inase atirikta aura jo kathana hai vaha saba anubaMdhadvAra taka zarkarA pRthivI ke gama jaisA hI hai / 'bhavAdeseNaM' bhava kI apekSA do bhavoM ko grahaNa karane taka aura kAlAdeleNaM0' aura kAla kI apekSA jaghanya le varSa pRthaktva adhika 22 sAgaropamA taka aura utkRSTa se pUrvekoTi adhika 33 sAgaropama taka vaha jIva usa manuSya gati kA aura saptama naraka gatikA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA haiM, 'yahAM utkRSTa se jo phAyasaMvedha itane kAla kA kahA gayA hai so ullakA kAraNa aisA hai ki sapanama pRthivI naraka se nikale hue cha. zivAyanu bhAI paY saMhanana hAtu nI 'isthiveyagA na uvavajjati' se zata mahiyAM strIvahavANA ! (panna yatA nathI. bhazrIvANA vAnA gama ch| na24 'sudhI nizcita cha. 'sesa' ceva jAva aNubaMdhotti' mArIta sahanana mana zivAya mAhItuMgArethana hoya te saghaLuM anubaMdha dvAra sudhInuM zarkarA prabhA pRthvInA gama pramANe ja che 'bhavAdese NaM.' manI mapekSAthI me mavAna e 2i sudhI mana 'kAlAdeseNaM' kALanI apekSAe jaghanyathI varSa pRthakva adhika 22 bAvIsa sAgaropama sudhI ane utkRSTathI pUrvakeTa adhika 33 tetrIsa sAgaropama sudhI te jIva e manuSya gatinuM ane sAtamI naraka gatinu sevana kare che. ane temAM gamanAgamana-avara javara karato rahe che. ahiyAM utkRSTadhI kAyasaMvedha je eTalA kALane kahyo che, sAtamI naraka pRthvIthI nIkaLelA nArakane manuSyamAM utpAta
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ va bhagavatI sUtre nAkasya saptamanarakAnniHsRtasya manuSyeSu anutpAdena bhavayasyaiva sadbhAvena etAvata eva kAlasya saMbhavAditi / 'evaDhyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvantameva kAlaM aasartau saptamanarakagatau ca gamanAgamane kuryAditi prathamo gamaH | 'so caiva janakAla hirasu ubavanno0' sa eva manuSyo jaghanyakAlasthitikasaptamanaraka pRthivyAH sambandhinairayikeSu yadi utpadyeta tadA- 'esa caitra vattanvayA' eSaiva vaktavyatA vaktavyA, jaghanyenotkRSTena ca dvAtriMzatisAgaropamasthitikeSu nairakeiSUpayeta he madanta! te nArakAH saptamanarakAvAse ekasamayena kiyanta utpadyante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA jAyante nAraka kA manuSyoM meM utpAda nahIM hotA hai, kintu tiryaJcoM meM hI utpAda hotA hai, ataH bhavadvaya ke hI sadbhAva se itane ho kAla kA sadbhAva hotA hai, 'evaiyaM jAva karejjA' ataH itane hI kAla taka yaha manuSya gati meM aura naraka gati meM gamanAgamana karatA hai aisA kahA gayA hai| aisA yaha prathama gama hai / 'so ve jahannakA laTThiesa uvacanno0' yadi vahI manuSya jaghanya kAla kI sthiti vAle saptama naraka pRthivI sambandhI nairayikoM meM utpanna hone ke yogya hai to 'esa veva cantanvayA' yahAM para bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhiye, arthAt vaha vahAM jaghanya se aura utkRSTa se bhI 22 bAIsa sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'te NaM bhaMte jIvA egasamaeNaM kevaiyAM vavajjati' he bhadanta / ve jIva saptama naraka meM eka samaya meM kinane thatA nathI. paraMtu tiya`cAmAM ja utpAda thAya che. jethI e bhavAnA sad lAvathI mero DAma hoya che. 'evaiyaM jAva karejjA' ?thI bheTasAna Aja sudhI te jIva manuSya gatimAM ane naraka gatimAM gamanAgamana kare che. e pramANe kahevAmAM Avyu che. e rIte A pahelA gama kahyo che. 1 jaghanya 'kho ceva jaddannakA laTThiiesa uvavanneA0' le khela manuSya kALanI sthitivALA sAtamI nara pRthvInA nairiyakAmAM utpanna thavAne cegya hoya to 'esa caiva vattavvayA' maDiyAM pazu khena sthana ahevu leha me. arthAt te jaghanyathI tyAM 22 mAvIsa sAgarApamanI sthitivALAnAyikAmAM utpanna thAya chelR, hevegautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaparNaM kevaiyA uvavajjaMti' hai lagavan te nArI sAtamA narakAvAsamAM eka samayamAM keTalA uttpanna thAya che ? A praznanA utta
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmu0dikam 541 ityAdikaM sarva prathamagamavadena draSTavyamiti, 'navaraM nera nahiM saMvehUM ca jANejjA' navaraM nairakirithati saMvedhaM ca jAnIyAt jaghanyena varSapRthaktvAvirudvAviMzati sAgaropamANi, utkRSTataH pUrvakoTayabhyadhikadvAviMzatisAgaropamANi iti |2| 'so caitra ukkosakAla Diiesa uvabanno 0' sa eva manuSyaH utkRSTakAlasthitika. saptamanArakeSu utpatti yogyo vidyate tasya kiyatkAla sthitikanArakeSu utpatiriti praznaH, jaghanyenotkRSTena ca prayatriMzatsAgaropamasthitikeSu nArakeSu utpadyante / te utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! ve jaghanya se eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta eka samaya meM utpanna hote haiM ityAdi saba kathana yahA~ prathama gama ke jaisA jAnanA cAhiye, 'nacara' nerahayahiM saMvehaM ca jANejjA' parantu vizeSatA yahAM aisI hI hai ki yahA~ para nairadhika kI sthiti aura saMvedha ko vicAra kara kahanA cAhiye - ArthAt jaghandhasthiti yahAM para varSapRthaktva adhika 22 sAgaropama kI hai aura utkRSTa se pUrvakoTi adhika 22 sAgaropama kI hai yaha dvitIyagama hai 2 'so ceva ukkosakAlaTThiesa ubavando 0' yadi vahI manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle saptama naraka ke nArakoM meM utpanna hone ke yogya hai to - he bhadanta ! vaha kitane kAla kI sthiti vAle saptama naraka ke nArako meM vahAM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - gautama | vaha jaghanya se 33 sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM aura utkRSTa se bhI 33 sAgaropama kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna honA hai| *ramAM prabhu kahe che ke he gautama! te nArA jaghanyanI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI eka samayamAM sakhyAta paNe utpanna thAya che. vigere tabhAbha uthana aDiyAM pahalA gabhabhAM hyA prabhAle samanvu, 'navaraM neraiyaTThi saveSaM ca jANejjA' paraMtu aDiyAM vizeSaSa me che !-hiyAM nairayiGa sthiti ane savedhana vicAra karIne kahevA joie arthAt ahiyAM jaghanya sthiti varSa pRthakktva adhika 22 khAvIsa sApareApamanI che, ane utkRSTathI pUrva aTi adhika 33 tetrIsa sAgaropamanI le 'so cena uphoTakAlaTThiesu uvadannA0' ko ye manuSya utkRSTa ajanI sthinivANA sAtamA narazanA naarkAmAM utpanna thavAne cainya hAya tA hai bhagavan ! te keTalA kALanI sthitivALA nArakAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke-De gautama ! te jaghanyathI 33tetrIsa sAgaropamanI sthitivALA tairayi komAM utpanna thAya che, ane utkRSTathI paNa 33 tetrIsa sAgare pamanI sthiti
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAre bhagavatIle * nArakA ekasamayena kiyanta utpadhante iti praznasya jaghanyena eko vA dvau vA trayovA utkRSTataH saMkhyAtA vA utpadyante ityuttaramityAdikaM sarva pUrvavadeva jJAtavyamityAzayenAha 'esa cetra vattavyayA' eSaiva vaktavyatA vktvyaa| 'navaraM saMvehaM ca jANejjA' navaraM kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt prathamagamavadeva iti bhAvaH 3 / 'mo ceva appaNA jahannakAlaTiio jAo tassa vi tisu vi gamaesu esa ceva vattavyayA' sa eva saMjJI manuSyaH svayaM jaghanyakAlasthitiko bhavet atha ca samapRthivIsaMvandhinairayikeSu utpadyeta tadA tasya manuSyasyApi triSvapi gamakepu eva vaktavyatA-prathamagamoktA sarvA'pi vaktavyA, kiyatkAlasthitikanairapikeyUtpadyante ekasamayena he bhadanta ! nAraka vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-hai gautama ! jaghanya se to vahAM eka athavA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta nAraka utpanna hote haiN| isake Age kA aura bhI saba kathana pUrva prakAra se hI jAnanA cAhiye, isI abhiprAya ko lekara sUtrakAra ne 'esa ceva pattavyayA' aisA sUtrapATha kahA hai| 'navaraM saMve. haMca jANejjA' yahAM kAyasaMvedha jAnanA cAhiye yaha tRtIyagama hai 3, 'so ceva appaNA jahannakAlaTihao jAo tassa vi tilu vi gamaesu. esa ceva vattavyayA' he bhadanta ! yadi vaha saMjJI paJcandriya paryApta manuSya jo ki jaghanya kAla kI sthiti vAlA hai vaha sattama pRthivI sambandhI narayikoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAla kI sthitivAle nairadhikoM meM utpanna hotA hai ? to isa prazna ke utsara meM tathA eka samaya 'vALA narayikemAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI pUche che ke he bhagavad evA nArake tyAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama kAmIne kahe che ke-he gautama! jaghanyathI te tyAM eka athavA be athavA 3 traNa ane utkRSTathI saMkhyAta athavA asaMkhyAta nArake utpanna thAya che. AnA pachInuM bAkInuM tamAma kathana paNa pahelA prakaraNamAM kahyA pramANe sabhA me maliprAyathA sUtrAre 'esa ceva kttavvayA' mA prabhAganA sUtra54 4hI che. 'navaraM saMvehaM ca jANejjA' mADiyAM paDe manA 4thana pramANe yasavadha samasacI. 'so cetra appaNA jahannakAlaTriio jAo sassa vi tisu vi gamAsu esa ceva vattavvayA' mApasI paMcendriya paryApta manuSya ke je ja ghanya kALanI sthitithI utpanna thayA hoya e te sAtamI pRthvInA nairayikomAM utpanna thavAne gyA hoya te te keTalA kALanI sthitivALA narathikamAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM tathA eka
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 543 kiyanta utpadyante ityAdi praznottara sarvamapi prathamagamavadeva vaktavyaM yathA sa jaghanyoskRSTAbhyAM dvAviMzatisAgaropamasthitike pUtpadyate svasya jaghanyasthitikatvAt tathA te tatra ekasamaye jaghanyena eko dvautrayo vA, utkRSTena saMkhyAtA utpadyante iti bhAvaH 'navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM rayaNipuhutta navaram-kevalamevAvAn vizeSaH prathamagamApekSayA zarIrAvagAhanAjaghanyena ranipRthaktvam dvihastAdArabhya navahastaparimitA bhava ti, 'ukkoseNavi rayaNipuhutta' utkaNA'pi ranipRthaktvaM hastadvayAdArabhya nvhstpryntmiti| liI jahanneNaM vAsapuhutta sthivirjaghanyena varSa pRthaktvaM dvivarSAdArabhya navavarSa paryantam tathA 'ukoseNa vi vAsapuhuttaM utkarSeNA'pi sthitivarSa pRthaktvam / evaM aNubaMdho vi evame-sthitivadeva anuvandho'pi jaghanyotkRSTAbhyAM varSapRthaktyameva / meM vahAM kinane nairayika utpanna hote haiM ina donoM praznoM ke uttara meM prathamagamoktavaktavyatA yahAM pUrNa rUpa se kahalenI cAhiye, jale-vaha javandha aura utkRSTa se bAIlasAgaropamakIsthitikAloM meM utpanna hotA hai, tathA ve bahAM ekasamayameM jaghanyase eka do athavA tIna utpanna hote haiM, unkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM, parantu usa vaktavyatA se yahA~ kI vaktavyatA meM jo antara hai vaha 'navaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM 'ityAdi sUtra pATha dvArA sUtrakAra ne isa prakAra se prakaTa kI hai ki-yahAM para prathamagamokta zarIrAvagAhanA kI apekSA jo avagAhanA hai vaha jaghanya se rasni pRthaktva hai-do hAtha se lagAkara nau hAtha taka kI hai aura utkRSTa se bhI rasnipRthaktva kI hai tathA sthiti yahAM jaghanya se varSa, pRthaktva hai aura utkRSTa se bhI varSapRthaktva kI hai-do varSa se lekara nau varSa taka kI hai-'evaM aNubaMdho vi' isI prakAra se anubandha bhI jaghanya aura utkRSTa samayamAM tyAM keTalA nairayike tyAM utpanna thAya che ? A bane praznanA uttaramAM pahelA gamamAM kahela kapana purepUrI rIte ahiyAM kahI levuM joIe. paraMtu te 4thana 42i mA 4thanamA 32 // 2 cha, te 'se navaraM sarIrogAhaNA jahaNNeNe' vigere sUtrapATha dvArA sUtrakAre A rIte batAvela che ke-ahiyAM pahelA gamamAM kahela zarIranI avagAhanAnI apekSAe je avagAhanA che, te ja nyathI rani putvanI che eTale ke be hAthathI laIne 9 nava hAtha sudhInI che. ane utkRSTathI paNa te rani pRthacva ja che. tathA sthiti ahiyAM ja ghanyathI varSa pRthakatva ane utkRSTathI paNa varSa pRthakva che. eTale ke be varSathI sana na 1 sudhInA che. 'evaM aNuvadho vi' me zata bhanuma para jaghanyathI ane utkRSTathI varSa pRthaphatvaja che,
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 bhagavatI sUtre 'saMveho uni bhANiyannI' kAyasaMvedhazca upayujya bhavitavyaH bhavAdezena raNaM kAlAdezena jaghanyato dvAviMzatiH sAgaropamANi varSa pRthavatvAbhyaunifor areas pRthaktvApadhi trayatrizatsAgaropamANIti 4 evaM paJcamamApi jJAtavya 5 | 6| atha saptamaM gamayAha 'so ceva' ityAdi / 'so ceva apaNA ukkAlaviio jAo tarasa vi tisu di gamaesa esa cetra cattavyA ' yadi sa eva manuSya AtmanA svayamutkRSTa kALasthitiko bhavet saptamanarakayAyI bhavetadA tasyApi pi gameSu eSeva pUdIritaiva vaktavyatA adhyetavyA kiyaTakAlasthitikeSu nairayike pUtpadyate, ekasamaye kriyanta usadyante jaghanyena dvAviMzati sAgaropamasthitikeSu utkRSTa patrapatritsAgaropamasthitikeSu nArakeSu utpayante se varSa pRthaktva kA hI hai / 'saMdeho navajujiUNa mANikanko' kAya saMvedha bhava kI apekSA bhavadvaya grahaNa rUpa hai, evaM kAla kI apekSA vaha jaghanya se adhika 22 sAgaropalakA hai aura utkRSTa se varSa pRthavazva adhika 33 sogaropasa kA hai isa prakAra vicAra yahAM pAMvAM chaThA gama bhI kaha denA cAhiye | 4 | 5 |6| 'aba sAtavAM gama kahate haiM- 'so 'ceva' ityAdi / 'so ce apaNA ukkosakAlaDio jAo, tassa vi tisuM gamaesa esa ceva vataccayA' yadi vahI manuSya jo ki utkRSTa sthitiM ko lekara utpanna huA hai aura saptama naraka meM jAne ke yogya hai to usake bhI tInoM gamoM meM yahI pUrvodIrita vaktavyatA vaktavya hai, arthAt vaha jaghanya se 22 sAgaropama kI sthitivAle nairayikoM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se 33 sAgaropama kI sthiti vAle nairayikoM meM utpanna hotA hai, tathA eka samaya meM vahAM kitane nairayika utpanna hote haiM ? to 'saMveho uvaju' jiUNa bhANiyavvo' ayasa vedha lavanI apekSAo me bhavanA grahaNa rUpa che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI va`pRthaktva adhika 22 khAvIsa sAgaropamanA che. ane utkRSTathI pUaATi adhika 33 tetrIsa sAgashybhne! che. 4-5-6 ' sroceva appaNA ukkosakAlaTTiio jAoo,' tassa vi tisu gamapasu esacetra vattavvayA' le me manuSya hai ne utsRSTa sthitithI utpanna thAya che. ane sAtamI narakamAM javAne cAgya che. te tenA traNe gameAmAM A pahelA kaDela sthana ja kahevAnuM che. arthAt te jaghanyathI 22 khAvIsa sAgarApamanI sthitivALA nAriyekAmAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAMgarApamanI sthitivALA nairatrikAmAM utpanna thAya che, tathA eka samayamAM tyAM keTalA nairayikA utpanna thAya che ? teA A praznanA uttaramAM ja
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.1 sU08 za0 SaSThapRthvIgatajIvAnAmudikam 545 tathA jaghanyena eko bA, dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA ekasamayena samutpadyante ityAdi praznottarANi saNyipi pUrvavadevohanIyAni 'navaraM sarIrogAhaNA. jahanneNa pavadhaNusayAI' navara zarIrAvagAhanA jaghanyena paJcadhanu zatAni 'ukoseNavi paMca dhaNusayAI utkarSeNA'pi zarIrAvasAhanA eJcadhanuH zatAnyeba, 'ThiI jahanneNaM puNyakoDI' sthitirjaghanyena pUrvakoTi: "ukkoseNa vi puSakoDI' utkarSeNA'pi pUrvakoTireva evaM aNubaMdho vi' evama andho'pi jnyaatvyH| 'Navasu vi eesu bhamaemu Neraiyar3hiI saMvehaM ca jANejjA' navasvapi eteSu. gameSu nairayikasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / 'samatva bhavaggahaNAi donni' sarvatro'pi gamakeSu bhavagrahaNe dve eva jJAtavye 'jAna gavagamapae' yAvanavamagama:, navagama paryantaM dvayameva bhavagrahaNaM jAnIyAditi / 'kAlAde seNaM jahanneNa tettIsaM sArobamAI pucakoisake uttara meM jaghanya se eka ayaza do athavA tIna aura uskRSTa se saMkhyAta narayika vahA~ utpanna hone haiM-ityAdi saya prazna aura uttara rUpa kathana yahA~ pUrva ke kathana ke anusAra jAnanA cAhiye parantu isa kathana meM aura pUrva kathana meM jo antara hotA hai vaha zarIra kI avagAhanA sthiti aura anubandha ko lekara ke hai, isa prakAra yahAM para zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se pAMcaso dhanuSa kI hai, sthiti bhI yahAM jaghanya aura utkRSTa se eka pUrvakoTi rUpa hai| isI prakAra se anubandha bhI jaghanya aura utkRSTa se pUrvakoTirUpa hI hai| 'vasu vi eesu gamaesu gairahAduiI saMvehaM ca jANejjA' ina nau gamoM meM nairapikasthiti aura saMvedha ko vicAra kara kahanA cAhiye, 'savvattha avaragahaNAiMdonni' sarvatragamakoM meM do bhavoM kA grahaNa jAnanA cAhiye, 'phAlAdeseNaM jahanneNaM tettIsaM sAgoSamAI' kAla kI nyathI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI sakhyAta nirayike tyAM utpanna thAya che.-vigere tamAma praznottara rUpa kathana ahiyAM pahelAnA kaMthanapramANe samajavuM, paraMtu A kathanamAM ane pahelAnA kathanamAM je pheraphAra hoya che, te zarIranI avagAhanA sthiti ane anubaMdhane laIne che. A rIte ahiyAM zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI pAMcaso dhanuSanI sthiti paNa ahiyAM jaghanya ane utkRSTathI eka pUrvakeTi rUpa che. eja zata anumadha 55] dhanya mana BthA pUrva maTi 351 che. javasu vi eesu gamaesu NeraiyaDhiI saMveha ca jANejjA' mA na gamAmA nAyinI sthiti bhane sadhana viyAra 4zana sAno 'savattha bhavvagAhaNAI 'donni' mA gAma meM savA sabhA 'kAlAdeseNaM jahaNNeNaM te bha0 69
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre Doe amahiyAI' kAlAdezena kAlA'pekSayA jaghanyataH trayastriMzatsAgaropamANi pUrvakoTayamyadhikAni 'ukoseNa vi tettIsa sAgarovamAI puvakoDIe anbhaDiyAI utkarSeNA'pi trayastriMzatsAgaropamANi puurvkottydhikaani| 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvantaM kAlaM manuSyagati saptamanArakagatiM ca seveta 'evaiyaM kAlaM gairAgaI karejjA' etAvantaM kAlaM gatyAgatI kuryAt etAvatkAlaparyantameva manuSyagatau nArakagatau ca gamanAgamane kuryAt sa manuSya iti bhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAba viharai' tadeva bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati he bhadanta ! saMkSipaJcendriyatiryaviSayetathA saMjJimanuSyasya narakagatI gamanAgamanAdiviSaye yad devAnupiyeNa kathitaM tat evameva-sarvathA satyameva kevalitayA'tIndriyArthadarzitvena bhavadvAkyasya sarvathaiva satyatvAditi kathayitvA bhagavantaM gautamo vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH ||suu08 iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM caturviMzatizatakasya prathamoddezakaH samAptaH // 24-1 // apekSA jaghanya se pUrva koTi adhika 33 sAgaropama taka aura utkRSTa se bhI pUrva koTi adhika 33 sAgaropama taka vaha manuSyagati kA aura saptama narakagati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka yaha usameM gamanAgamana karatA hai / 'sevaM bhaMte ! seve bhaMte ! tti' jAba viharai he bhadanta ! saMjJI pazcendriya tiryazca ke viSaya meM tathA saMjJI manuSya ke narakagati meM gamanAgamana ke viSaya meM jo Apa devAnupriya ne kahA hai vaha sarvathA satya hI kahA hai, kyoMki kevalI hone ke kAraNa Apake kathana meM atIndriyArthadarzI hone se sarva prakAra se satyatA hI hai, isa tIsaM sAgarovamAi' ajanI apekSA dhanyathA pUrva adhi: 33 tetrIsa sAgarepama sudhI te manuSya gatinuM ane sAtamI naraka gatinuM sevana kare che. mana meTadA // sudhI tamA gamana gamana 42 cha. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte' 'si jAva viharaI' 7 sapana sajJI payandriya tiyanyAnA viSayamA tathA saMjJI manuSyanA narakagatimAM gamanA gamana-AvajAnA saMbaMdhamAM ApI devAnuM priye je kahyuM che te ApanuM kathana sarvathA satya ja che. kemake-kevalI hovAne kAraNe. A5 atIndriyAthane jovAvALA hovAthI sarva prakArathI satya
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u. 1 sU08 za0 paSThapRthvIgatajIvAnAmu0dikam - 547 prakAra kahakara bhagavAn ko gautama svAmIne vandanA kI - namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMgrama aura tapa se AtmA ko bhAMvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||8|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke covIsaveM zataka kA prathama uddezaka samApta // 24-1 // tAja hAya che. A pramANe kahIne bhagavAnane gautamasvAmIe vadanA karI namaskAra karyAM vaDhanA namaskAra karIne te pachI teo sayama ane tapathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pe.tAne sthAne birAjamAna thaI gayA s TA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI zvAsa lAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA ceAvIsamA zatakA pahele udza samApta 524-r Bian
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre .. atha dvitIyoddezakaH prArabhyate caturviMzatizatakIyaH prathamoddezako vyAkhyAtA, atha kramaprApta dvitIyoddezakamArabhate tatrAsurakumAradevamadhikRtyotpAdAdivaktavyatA'tra vaktavyA syAdityenena saMbandhana AyAtasyedamAdima sUtram 'rAyagihe' ityAdi / mUlam-'rAyagihe jAva evaM kyAsI-asurakumArA gaM bhaMte ! kaohito uvavajati kiM neraiehito uvavajati tiriyamaNussa devehito uvavajati ? goyamA ! No geraiehito uvavajjati tirikkhajoNiehiMto uvavajjati maNussehito upavajjati no devehito uvavajaMti evaM jaheva neraiyauddesae jAva pajjataasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! je bhavie asurakumAresu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uva. vajjejjA goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassaTriiesu ukoseNaM paliovamassa asaMkhejjamAgaTriiesu uvavajjejjA / te gaM bhaMte! jIvA egasamaeNa kevaiyA uvavajati, evaM rayaNappabhAgamasarisA Nava vi gamA bhANiyabdhA / navaraM jAhe appaNA jahannakAladiio bhavai tahiM ajjhavasANA palasthA no apalatthA tisu ci gamaesu, avasesaM taM ceva 9 // jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati kiM saMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNie. hiMto uvavajjaMti asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati ? goyamA! saMkhejjavAsAjya sannipaciMdiyatirikkhajoNiehi jaMti, asaMkhejjavAsAuya sanni
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 549 paMciMdiyatirikkhajoNiehito utrnNti| asaMkhajjavAlAuyasannipaMciMdiyatirikkhajogie NaM bhaMte ! je bhanie asurakumAresu uvavanjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyaM kAladiiesu uvavajjejjA? goyamA ! jahanneNaM dasavAsalaharUsaTiiesu uvavajjijjA, ukkoseNaM tipaliovamahiiesu uvvjjejjaa| te gaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM pucchA gothamA! jahannaNaM eko vA do vA tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA uvvjjNti| vyrolmnaaraaysNghynnii| ogAhaNA jahanneNaM dhaNupurataM, ukkoleNaM cha gaauyaaii| lamacauraMsasaMThANasaMThiyA pnnttaa| cattAri lessAo aadillaao| No sammadiTrI, micchAdiTrI, No sammamicchAdiTrI / No NANI annANI, niyamA duannANI bhaiannANI suyaannANI ya / jogo tiviho vi / uvajogo duviho vi| cattAri sannAo, cattAri kasAyA, pNciNdiyaa| tinni samugghAyA aadillaa| saMmohayA vi marati, asamohayA vi maraMti / veyaNA duvihA vi sAyAveyagA alaayaaveygaa| vedo duviho vi-ithiyaveyagA vi purisaveyagA vi No gpuNsgveygaa| ThiI jahanneNaM lAirevA pucakoDI, ukkoseNaM tinni paliovamAiM / ajjhavasANA pasasthA vi apasasthA vi| aNubaMdho jaheka tthiii| kAyasaMveho bhavAdeseNaM dobhavaragahaNAI, kAlAdeleNaM jahanneNaM sAiregA puvakoDI dasahi vAsasaharasahiM abbhahiyA, ukkolaNaM chappaliovamAiM evaiyaM kAlaM jAva karejjA / 1 / so veva jahannakAlahiiesu
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ D 550 bhagavanIso uvavanno0 esa kSetra vttvvyaa| NavaraM asurakumAradiI saMvehaM ca jANejjA / / so ceva ukkosakAlahii esu uvavanno jahanneNaM tipaliovamaTriiesu ukkoleNa vi tipaliovamaTiiesu uvavajjejjA esa ceva vttvvyaa| navaraM ThiI se jahanneNaM tinni paliovamAI ukkoleNa vi tinni paliovamAI / evaM aNubaMdho vi| kAlAdeleNa chappaliovamAiM, ukkoseNa vi chappaliovAmAI, evaiyaM jAva karejjA sesaM taM caiv|3| so ceva appaNA jahannakAlaTiio jAo, jahanneNa dasavAsasahassaTiiesu ukkoleNaM sAiregA pucakoDIAuesu uvavajjejjA / te NaM bhaMte avasesaM taM ceva jAva bhvaadesotti| navaraM ogAhaNA jahanneNaM dhaNuhapuhuttaM ukkoseNaM sAtiregaM dhnnushssN| ThiI jahanneNaM sAtiregA puSakoDI ukkoseNa vi sAtiregA putvkoddii| evaM aNubaMdho vi| kAlAdeseNaM jahanneNaM sAtiregA pucakoDI dasahi vAsaptahassehiM amahiyA, ukkoseNaM sAtiregAo do putvakoDIo evaiyaM jAva krejaa|4| so cetra jahannakAladiiesu uvavanno, esa ceva vtttryaa| navaraM asu. rakumAraTiiM saMvehaM ca jANejjA / 5 / so ceva ukkolakAladiiesu uvavanno jahanneNaM sAiregapuvakoDI Auesu ukkoseNa vi sAiregapucakoDI Auesu uvavajjejjA lesaM taM cev| navaraM kAlAdesaNaM jahanneNaM lAiregAo do putvakoDIo, ukkoleNa vi sAiregAo do puvakoDIo, evaiyaM kAlaM jAva krejjaa||
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 101 asurakumAradevasyotpAdAdikam 551 so ceva appaNA ukkosakAlaTTiio jAo, so ceva paDhamagamago bhANiyavyo / navaraM ThiI jahanneNaM tinni paliovamAI, ukkoleNa vi tinni pliovmaaiN| evaM aNubaMdho vi, kAlAdekhaNaM jahanneNaM tinni paliokmAiM dasahi vAsasaharUsehi amahiyAI uvakoseNaM chappaliovamAI evaiyaM jAva krejaa|7| so ceva jahannakAlahiiesu uvavanno ela ceva vttvvyaa| NavaraM asurakumAraTTiI saMvehaM ca jaayejaa|8| so ceva ukkosakAlaThiiesu uvavanno jahanneNaM tipaliovama ukkoleNa vi tipaliovama0 esa ceva vattavvayA, NavaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM chappaliovamAI, ukkoseNaM vi chappaliovamAI, evaiyaM jAva karejjA ||9||suu01|| ___ chAyA--rAjagRhe yAvadevamavAdIt amurakumArA: khalla bhadanta ! kuta utpadhante ki nairayikebhya utpadhante tiryagmanuSya devebhya utpadyante ? gautama ! no nairayikenya utpadyante tiryagyonikebhya utpadyante manuSyebhya utpadhanse no devebhya utpadyante evaM yathaiva nairayikoddezake yAvat / paryAptAsaMkSipaJcendriyatiryagyonikA khalu bhadanta ! yo bhavyo'murakumArepUtpattum , sa khalla bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyena dazavarSa sahasra sthitikeSu utkarSaNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthitikeSu utpadheta / te khalla jIvA ekasamayena kiyanta utpayante evaM ratnaprabhAgamasadRzA navApi gamA bhaNitavyAH / navaraM yadA AtmanA jaghanyakAlasthitiko bhavati tadA adhyavasAnAni prazastAni no apazaratAni / triSvapi gamakeSu avazeSa tadeva 9 / yadi saMjJipazcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ki saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiyaMgyonikebha utpadhante asaMkhyeyavI. yuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ? gautama! saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJipazce ndriyatiryagyonikebhya utpadyante asaMkhpeyarpAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikenya utpcnte| asaMkhyeyavarSIyuSkasaMkSipaJcandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo'surakumAreputpattum sa khala bhadanta ! kiyatkAlasthitikeSu utpadheta ? gautama ! jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu utpaceta utkarSeNa tripalyopamasthitikepUtpadheta /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI te khalu bhadancha ! jIvA ekasamayena pRcchA ? gautama ! aghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSega saMkhyAtA utpadyante / vajraRramanArAcasaMhananinaH / avagAhanA jaghanyena dhanu-pRthakatvam utkarSeNa SaDgavyUtAni / samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH prajJaptAH / catasro lezyA aadimaaH| no samyagdRSTayaH mithyAdRSTayA, no smpgmiyaadRssttyH| no jJAninaH ajJAninaH, niyamAd dvayajJAninA pratyajJAninaH zruvAjJAninazca / yogatrividho'pi / upayogo dvividho'pi / catasraH sNjnyaa|| catvAraH kpaayaa| paJcandriyANi / trayaH samudghAtA aadimaaH| samavahatA api mriyante aplamavahavA api niyante / vedanAdvividhA api zAtavedakAra, azAtavedakAH / vedo dvividho'pi strIvedako'pi puruSavedako'pi, no napuMsakavedakaH / sthitighanyena sAtirekA pUrvakoTi, utkarSeSa trINi palyopamAni / adhyaksAnAni prazastAnyapi apazastAnyapi / anubandho yathaiva sthitiH| kAyasaMvedho bhavAdezena dve bhavagrahaNe, kAlA dezena jaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH dazabhirvarSa sahasrairabhyadhikA, utkarSeNa paTpalyopamAni-etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt / / sa eva jaghanyakAlasthitikeSu upapannaH eSaitra vaktavyatA / navaram asurakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / 2 / sa eva utkarSa kAlasthitikedhUpapanno jaghanyena tripalyopamasthivikeSu utkarSeNApi tripalyopamasthiti ke pUtpayeta, epeva vaktavyatA / navarasthitijaghanyena trINi palyo. gamAni utkarSeNApi trINi palyopamAni / evmnuvndho'pi| kAlAdezena jaghanyena SaTpalyopamAni utkarSeNA'Si SaTpalyopamAni, etAvantaM yavatkuryAta zeSa tadeva / 3 / sa evAtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH, jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu utkarSeNa sAtirekapUrvakoTayAyuSka mRtpadyata / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpayante avazeSa tadeva yAvat bhavAdeza iti, navaramagAinA jaghanyena dhanuHpRthaktvam utkarSeNa sAtirekaM dhanuHsahasram / sthitijaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH, utkarSeNA'pi sAtirikA pUrvakoTiH, / ekmanuvandho'pi, kAlAdezena jaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH, dazabhirva saharabhyadhikA, utkarSeNa sAtireke dve pUrvakoTayoH etAvantaM yAvat kuryAt 4 / sa eva jaghanyakAlasthitikeSUpapannaH epaMcavaktavyatA, navaram asurakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 5 / sa evotkarSa kAlasthiti ke pUtpannA, jaghanyena sAtirekapUrvakoTayAyuSkeSu utkarpaNA'pi sAtireka pUrvakoTayAyukeSu utpdyet| zeSaM tadeva / natraraM kAlAdezena jaghanyena sAtireke dve pUrvakocau utkarSeNA'pi sAtireke dve pUrvakoTayo, evAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 6 / sa evAtmanA ukarSa kAlasthitiko jAta, sa eva prathamagamako HTTERTAL
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 553 bhaNitavyaH, navaraM sthitirjaghanyena trINi palyopamAni, utkarSeNA'pi trINi palyopamAni, evamanubandho'pi kAlAdezena jagha yena trINi palyopamAni dazabhirvarSasahasrarabhyadhikAni utkarSeNa SaT palyopamAni etAvantaM yAvat kuryAt / sa eva jaghanyakAlasthitikedhUpapannA, epaica vaktapatA navaram asurakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt / / sa eva utkarSa kAlasthitikeSUpapannaH, jaghanyena triparayo pamAni utkarSeNA'pi tripalyopamAni-eva vktvytaa| navaraM kAlAdezena jaghanyena paT palyopamAni utkarSeNA'pi SaDpalapopamAni etAvantaM yAvada kuryAt // 9 // suu01|| ____TIkA-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ra jagRhe yAvadevam avAdIt atra yAvaspadena bhagavataH samavasaraNamabhUt paripat samAgatA bhagavatA dharmaH kathitaH, pariSat patigatA tato gautamo bhagavantaM vanditvA namasyitvA pAJjalipuTaH etadantapaka dazare uddezakakA prAraMbha isa prakAra se 24 veM zataka kA prathama uddezaka vyAkhyAta karake aba sUtrakAra krama prApta dvitIya uddezaka kA prArambha karate haiM-isameM asura kumAra deva ko lekara utpAta Adi kI vaktavyatA kahI jAnevAlI hai, isakA sarva prathama sUtra 'rAyagihe jAva evaM payAsI' aisA hai 'rAyagihe jAva evaM vayAsI ityAdi sUtra-1 TIkArtha-rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha nagara meM yahAM gRhIta yAvatpada ke anusAra bhagavAn kA samavasaraNa huA, pariSat apaneapane sthAna se nikalI bhagavAn ne dharmopadeza diyA, dharmopadeza sunakara pariSadA apane-apane sthAna para pIche calI gayI, isake bAda gautamasvAmI ____ mI deshaan| praarA pramANe vIsamA zatakanA pahelA udezAnuM kathana karIne have sUtrakAra kramathI Avela A bIjA uddezAnuM kathana prAraMbha kare che-A bIjA udezAmAM asurakumAra devanA utpAda vigerenuM kathana karavAmAM Avaze. A udezanuM sauthI pada sUtramA pramANe cha. 'rAyagihe jAva evaM kyAsI' yA TohA -'rAyagihe jAva evaM vayAsI' zahanAmA bhagavAnanu sabha. vasaraNa thayuM pariSada potapotAnA sthAnethI bhagavAnane vaMdanA karavA nIkaLI bhagavAne dharmadezanA ApI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSadu bhagavAnane vaMdanA karIne pitAne sthAne pAchI gaI te pachI gautama svAmIe prabhune vaMdanA bha0 70
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIne raNasya saMgraho bhavati kimavAdIt gautamastatrAha-'anurakumArA NaM' ityAdi, 'asura"kumArA NaM bhaMte' amurakumArAH khalla bhadanta ! 'kaohito uvavanaMti kebhyaH sthAne. bhya, Agatya asurakumAradevatayA utpadya te ityarthaH, 'kiM neraiehito uvavajjati' ki nairayikebhya Agatya-narakAduddhRtya utpadhante asurakumAratayA athavA 'tiri khajoNiehito ujjati' tiryagyonikebhya Agatyotpadhante 'maNussehitI udhajjati' manuSyebhya Agatya utpadyante 'devehito uvavajjati' devebhya Agatya utpadhante he bhadanta ! ise amarakumArAH kiM nirayAdA gatya asurakumArabhavena utsyante athavA tiryagbhyaH Agatya utpadyante manuSyebhya Agatya utpacante athavA devebhya Agatya utpadhante iti-praznaH / . bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no neraiehito uvava jati nairayikebhyo notpadya se apitu 'tirikkhanoNiehito upavati' tiryane bhagavAn ko vandanA kI aura namaskAra kiyA, bandanA namaskAra kara phira unhoMne donoM hAtha jor3akara prabhu se isa prakAra pUchA-'asurakumAsaNaM bhaMte ! bhohito upajati' he bhadanta ! asurakumAra-asurakumAra devarUpa se kahA~ se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA ve 'nerahae"hiMto udhavajjati, tirikkhajoNiehito uvadhajjati' nairayikoM se "Akara ke utpanna hote haiM ? athavA tiryagyoniko meM se Akarake utpanna hote haiM ? 'maNusse hito uvavajjati' athavA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA 'devehito upavanaMti' devoM meM se Akarake - utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'no neraiehito uvavajjati' asurakumAra deva 'nairayikoM meM se Akara ke utpanna nahIM hote haiM, kintu tirikkhajoNie karI ane namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne teoe banane hAtha joDIne - ! 1 vinayapUrva 4 // pramANu yu-'asurakumArANaM, bhNte| kohito uvavajati hai magavan asumAra-masurazumAra 133 jyAMthA bhAvIna tpanna yAya cha 1 'neraiehito uvavajaMti tirikkhajoNiehito svavajaMti' rayimAMthI AvIne utpanna thAya che? ethavA tiryaMcAmAMthI AvIne tpana thAya cha ? 'maNussehito uvavajjati' mA bhanudhyAmAthI mAvA .. Spana, thAya cha? mathavA 'vehito uvavajaMti' athavA temAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa / gautama ! 'no neraiehito uvavajjati' sasurazubhAravi naiyi|bhaaNthaa bhAvIna pana thatA nathI, 52 'tirikkhajoNiehito uva0' yA
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2 sU01, asurakumAradevasyotpAdAdikam 565 f gyonikebhya Agatya asurakumAra deve pUtpadyante 'maNuha se hiMto utravajjaMti', tathA manuSyebhya AgatyA surakumAradevetyadyante 'no deverhito uvayajjati' 'no devebhya Agatya asurakumAratayotpadyante asurakumArAH no nArakebhya Agatya utpadyante navA devebhya Agatyotpadyante api tu tiryagyonikebhya Agatya tathA manuH yebhya Agatya utpadyante iti bhAvaH / ' evaM jaheba neraiyauddesae jAva' evaM yathaiva nairayikaudeza ke yAvat yathA nairavikodezake caturviMzavizakasya prathamo deza ke nArakANAmutpAdaparimANale zyAdRSTijJAnAjJAnayogopayogAdikaviSaye kathitaM tathaiva idAsukumAraviSaye'pi jJAtavyam / saMkSepato'surakumArasyotpattiviSaye nArakAtidezena vicAraM pradarzya vizeSato vicArAya agrimaprakaraNamavatArayati - 'pattaasanni' ityAdi, 'pajjata asani paMcidiyatirikhakhajogieNaM bhaMte' paryAptAhiMto uba0' ve tiryagyonikoM meM se Akara ke utpanna hote hai 'maNussehiMto uva0 ' manuSyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM, parantu 'no devehito uva0' devoM meM se Akara ke ve utpanna nahIM hote haiM / tAtparya kahane kaoN yahI hai ki asurakumAra deva na narakoM meM se Akara ke utpanna hote haiM aura na devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM kintu tiryaJcoM meM se Akara keM aura manuSya meM se Akara ke jIva asurakumAra deva rUpa se utpanna hote haiM / ' evaM jaheba neraiyauddesara jAva' jisa prakAra se isa zataka ke prathama uddeza meM nArakoM ke utpAda parimANa, lezyA, dRSTi, jJAnAjJAna, yoga, upayoga Adi ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakAra se yahA~ asurakumAra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, isa prakAra saMkSepa se asurakumAra kI utpatti ke viSaya meM nAraka kI samAnatA ke vicAra ko prakaTa karake aba sUtrakAra vizeSarUpa se vicAra karane ke liye tiryasya yoni abhAMthI bhavIne utpanna thAya che. 'maNurasehiMto uva0' tethe| manuSyAbhAMthI bhAvIne utpanna thaya che. paraMtu 'devehi'to no uva0' heveAbhAMthI AvIne utpanna thatA nathI. kaheva nuM tAtparya eja che ke- asurakumAradeva nArakAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI temaja devezamAMthI paNa AvIne utpanna thatA nathI. para Mtu tiya cAmAMthI ane manuScAmAMthI AvIne jIva asurakumAra devapazAthI utpanna thAya che 'parva' jaheva neraiyauddesae jAva' ? rIte mA cAvIsamAM zatakanA pahelA uddezAmAM nArakanA utpAta, pariNAma, vaizyA, dRSTi, jJAna ajJAna, yoga, upayoga, vigerenA viSayamA aDevAmAM Ave che. eja prakArathI ahiyAM asukumArAnA viSayamAM paNu samajavu joIe. A rIte sakSepathI asurakumAranI utpattinA viSayamAM nArakanA sarakhApaNAnA vicAra batAvIne have sUtrakAra vizeSarUpe vicAra karavA mATe AgaLa kahevAmAM
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsare saMkSipaJcepandriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! 'je bhavie' yo bhavyaH-samutpattipogyaH, 'asurakumAresu uvavajjittae' asurakumAreSu utpatum, 'se gaM bhaMte' sa khalu bhadanta ! kevaiyakAlaTThiema uvavajjejnA' kiyatkAlasthiti ke pratpadheta he bhadanta ! ya: paryAptAsaMkSipaJcandriyatiryagyoniko jIvo'murakumAreSu samutpattiyogyo vidyate sa khala kiyatkAla sthiti ke pu asurakumAreSu utpadheta itipshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassaliiesu' jaghanyena dasavarSa sahasrasthitike utpadyate, ityagrimeNa sambandhaH / 'uko. seMNa' utkarSeNa 'paliovamassa asaMkhejjaibhAgaSTiiemu upavajjejjA' palyopama. syAsaMkhyeyabhAgasthiti keSu asurakumArepu utpata / iha palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaahaNena pUrvakoTi grAhyA yataH saMmUcchimajIvAnAmutkarataH pUrvakoTipramANamAyubhavati sa ca samUcchima jIvaH utkRSTataH svAyuSkatulyameva devAyupo bandhanaM karoti na tato'dhikasyAyuSo bandhanaM karoti-- agrima prakaraNa kA kathana karate haiM-'pajatta asanni paMciMdiyatirikkha. joNie NaM bhaMte ? 'isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta / paryApta asaMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva ki 'je bhavie asurakumAresu uvava0' jo asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai, vaha hai madanta ! 'kevaiyakAla.' kitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! jahanneNaM dasavAsasahassaTiiessu, ukkoseNaM palibhovamassa asaMkhejjaha bhAga0' vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle asurakumAroM meM aura 'ukoseNaM' utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sthiti vAle astarakumAroM meM utpanna hotA hai, yahA~ palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke grahaNa se pUrvakoTi grAhya hai, kyoMki bhAvanA2 2d Bthana 42 cha-'pajjattaasannipaci diyavirikkhajoNie NaM bhaMte !' mA satrayI gautamatvAmAge prabhune me pUchayu cha 3-3 mApana payAta azI payandriya tiya ya yonipANI 1 2 'bhavie asurakumAresu uvava0' masumArerAmA utpanna yavAna yogya cha, sAnta 'phevaiyakAla' eal - sthativANA asurazubhAromai Gurt thAya cha ? yA praznanA uttaramA prabhu 43 cha -'goyamA!' 3 gautama! 'jahanneNaM dasa sisahassadviiesu unkoseNaM pali poSamassa asaMkhejjaibhAga0' anyathI sa. hajAra varSanI riyativALA asurakumAramAM ane utkRSTathI 55manA asaM. khyAtamA bhAganI sthitivALA asurakumAremAM utpanna thAya che. ahiyAM 55manA asaMkhyAtamA bhAganA grahaNathI pUrvakeTi grahaNa karAI che. kemake
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 557 uktaMzca-'ukoseNaM satullapuccakoDI AuyattaM nibattei / - na ya saMmucchimo pucakoDI AuyattAo paro asthi / * , chAyA-utkarSeNa svatulyapUrvakoTyAyuSkaM nivartayati, naca saMmUcchimapUrvakoTayAyuSkAt paraH asti / . 'te NaM bhaMte ! jIvA0' te khalu bhadanta ! jIva ye paryAptAsaMjJipaJcendriyatiryagyonikAH asurakumAreSu samutpattiyogyA vidyante te jIvAH ekasamaye kiyanta statra asurakumArAvAse utpadhante ? iti praznaH / uttaramAha-'evaM' ityAdi, 'evaM rayaNappabhAgamasarisA Nava vi gamA bhANiyabbA' evaM ratnaprabhAgamasadRzAH navApi gamA bhaNitavyA, kiyanta utpadyante asurakumArAvAse te jIvA iti saMmUcchima jIvoM kI utkRSTa se pUrvakoTi pramANa Ayu hotI hai vaha saMmUcchima jIva utkRSTa se apanI Ayu ke tulya hI deva Ayu kA bandha karatA hai, isa se adhika Ayu kA bandha nahIM karatA hai, kahA bhI hai'ukkoseNaM satullapudhakoDI' ityaadi| ' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte / jIvA0' he bhadanta ! ve paryApta asaMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva jo ki asurakumAroM meM samutpatti ke yogya haiM eka samaya meM vahAM-asurakumArAvAsa meM kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM rayaNappabhAgama sarisA Nava vi gamA bhANiyavvA' he gautama ! yahAM para ratnaprabhA ke gama jaise nau gama kahalenA cAhiye, jaise-asurakumArAvAsa meM ve saMmUcchima chanuM utkRSTathI pUrvakeTi pramANa Ayu hoya che A sa mUrNima jIva utkRSTathI pitAnI AyuSyanA barAbara ja devaAyune baMdha kare che, tathI aghi mAyunA madha 42tA nathI. 4thu 54 cha-'ukkoseNa sa tulla puSakoDI' tyAdi va gautamasvAmI prabhu ne pUche cha -'te NaM bhaMte ! jIvA. . bhagavana paryApta asaMjJI paMcendriya tiyaca nihALe jIva ke je asura kumAramAM utpanna thavAne cagya hoya e te deva eka samayamAM tyAM-asurakumArAvAsamAM keTalA utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'evN rayaNApabhA gamasarisA Naya vi gamA bhANiyavvA' gautama mADiyAM ratanaprabhA pRthvInA gama pramANe nava game kahevA joIe jemake-asurakumArAvAsamAM te cha eka samayamAM keTalA upana thAya che ? A praznano uttara
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre 558 -manasya jaghanyataeko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA vA samutpadyante ityuttaram / evametra anye'pi praznAH karttavyA stepAM yathAyathamuttarANi ca kurvatA navA'pi gamAH ratnaprabhA gamasadRzA ihA'pi gamA bhaNitivyAH, ratnaprabhAmakaraNAd yad vailakSaNyaM tadevAha - 'NavaraM' ityAdi, navaram - kevalaM vizeSa eva yat 'jAhe' yaMdA sa paryAptA'saMjJipaJcendriyatiryagyonikajIvaH asurakumArepRtpattiyogyaH 'apaNA' AtmanA svayam ' jahannakAla hio bhavaI' jaghanyakAla sthitiko bhavati 'tAI' tadA tasya 'ajjha basA NA' adhyavasAnAni - mAnasika pariNAmA 'pasatthA'mezastAni-zumAni bhavanti kintu 'No appasasthA' no-naiva aprazastAni - azu. mAni - anukumArabhave utpitsoH paryAptA'saMjJipaJcendriyajIvasya pariNAmA jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM to isa prazna ke uttara meM aisA samajhanA cAhiye ki ve jIva eka samaya meM vahAM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| isI prakAra se anya aura bhI prazna karanA cAhiye aura unake uttara bhI karanA cahiye, isa prakAra ratnaprabhA ke gama jaise yahAM para bhI naugama jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra ratnaprabhA prakaraNa se yahAM ke prakaraNa meM jo bhinnatA hai use' navaraM' ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa karate haiM- isameM yaha samajhAyA gayA hai ki jaba vaha paryApta asaMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva ki jo asurakumAroM meM utpatti ke yogya hai jaghanya kAla kI sthitivAlA hotA hai, taba usake 'ajjhavasANA' adhyavasAya - mAnasika pariNAma-prazasta zubha hI hote haiM- 'No appasasthA' aprazasta - azubha nahIM hote haiM / arthAt asura - - eve samajavA joIe ke-te jIve eka samayamAM tyAM jaghanyathI eka athavA e athavA traNu utpanna thAya che ane utkRSTathI sakhyAta athavA asaMkhyAta utpanna thAya che. eja prakAre khIjA paNa prazno ane tenA uttarI samajayA joie. A pramANe ratnaprabhA pRthvInA gama pramANe ahiyAM paNa nava game samajavA. have sUtrakAra ratnaprabhA praka2Nu karatAM A prakaraNamAM je jUDhApaNu che. te 'navara" tyAhi sutrapAThI batAve che. temAM se sabhatravAmAM bhAvyuM che ku jyAre te paryApta asa'nI paoNMcendriya tiya ca ceAnivALA jIva ke je 'asurakumArAmAM utpanna thavAne ceAgya hoya ane jaghanya kALanI sthitivALA hoya che, tyAre tenu' 'ajjJavasANA' madhyavasAna -mAnasika parizubha prazasta zubha hoya che, 'No appasatyA' azara- azubha hotu nathI. arthAt
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA 2024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 559 zubhA eva bhavanti nAzubhAH devayonau gamiSyamANavAda / evaM kiyAsu gamakepu ? ityAha-'tisu vi gamaesa' niSvapi gamakeSu madhyameSu-'asurakumArepUtyattuM yogyA' ityAdyaudhikagama ke jaghanyakAlasthitike caturthe 4, tathA-'sa eva jaghanyakAlasthitike vRtpannA' ityAdigamake pazcame tathA-'sa eva utkrsskaalsthitikessuupnn|' ityAdi SaSThe gamake ca, evaM viSvapi gamakeSu tasyAdhyavasAnAni zubhAnyeva bhavanti kumAra ko bhava meM utpanna hone ke yogya usa jaghanya sthitivAle paryApta asaMjJI pazcendriya jIva ke pariNAma zubha hI hote haiM azubha nahIM hote. haiM kyoM ki vaha deva yoni meM jAnevAlA hai isI liye| 'tisudhigamaesu' isI prakAra se jaba vaha svayaM jaghanyakAla kI sthitiyAlA- hotA hai taba usake madhya ke tIna gamoM meM adhyavasAna prazasta hI hote haiaprazasta nahIM hote, bAkI kA aura saba kathana ratnaprabhA prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye, tIna gama isa prakAra se haiM-svayaM jaghanyakAla kI sthitivAlI vahI paryApta asaMjJI pazcendriyatiryagyonika. jIva jo ki asurakumAroM meM utpatti ke yogya hotA hai' aisA yaha audhika gama rUpa 4 caturthagama hai, tathA 'vahI jaghanya kAla kI sthiti vAlA paryApta asaMjJI paJcendriya tiyagyonika jIva jo ki jaghanyAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpatti ke yogya hotA hai| aisA yaha pAMcavAM gama hai, tathA vahI jaghanya kAla kI sthiti vAlA paryApta asaMhI jIvanuM pariNAma zubha ja hoya che. azubha hetuM nathI. kemake-teo devayonimaa pAnI che. tethI 'tisu vi gamaesuta prabhArI nyAre pota jaghanyakALanI sthitivALe hoya che, tyAre tene madhyanA traNe gAmomAM adhyavasAna prazastaja hoya che. aprazasta hatA nathI. bAkInuM bIju tamAma kathana ratnaprabhA pRthvInA prakaraNamAM kahyA anusAra ja samajavuM joIe. te traNa gama A pramANe che. pote jaghanya kALanI sthitivALe eja aparyApta saMgI paMcendriya tiryaMca nivAbe jIva ke je-asurakumAremAM utpanna thavAne rogya hoya che, e pramANene A auvika gama rUpa A ceAthe gama che. tathA teja jaghanyakALanI sthitivALo paryApta asaMjJI paMcendriya tiryacanivALe jIva ke je jaghanya kALanI sthitivALA asurakumAramAM utpanna thavAne yogya hoya che, e pramANene A pAMcame gama che. tathA eja jaghanya kALanI sthitivALo paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo jIva ke je utkRSTa kALanI sthitivALA asurakumAremAM utpanna thavAne caDyuM hoya che, e pramANene A chaThTho gama che. A traNe game madhyanA traNa gAma tarIke
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre nAzubhAnIti bhAvaH / vizeSa jighRkSubhiH ratnamabhApakaraNameva drssttvym| etadevadarzayati-'avasesaM taM ceva' avazeSam-adhyavasAnAtirikta sarva tadeva-ratnaprabhApakaraNapaThitameva avagAhanAsamudghAtalezyAdRSTyAdikaM sarvamapi tadeva ratnaprabhAprakaraNapaThitameveti bhaa| 'jai sannipaMciMdiyatirikkhajogie. hito ubadajjati' yadi saMjJipaJcendripatiryagyonikebhya utpadhante tadA-'kiM saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhanoNie hiMto uvavajaMti' kiM saMkhyeya varSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya AgatyAsurakumArA utpadhante athavA'asaMkhejjayAsAuyasanipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' asaMkhyepaJcendriya tiryagyonika jIva jo ki utkRSTa kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM uttaratti ke yogya hotA hai 'aisA yaha chaTThA gama hai| ye hI madhya ke tIna gama yahA~ gRhIta hue haiM, ina tInoM gamoM meM usake adhyavasAna prazasta hI hote haiM / vizeSa jijJAsuoM ko isake liye prathama uddezaka ke ratnaprabhA prakaraNa ko dekhanA caahiye| 'avasesaM taM ceva' isa mUtrapATha dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki- adhyavasAna ke isa prakAra ke kathana ke sivAya aura saba avagAhanA samudghAta Adi kA kathana ratnaprabhA prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai| 'jaha sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito jvavajjati' isa sUtra pATha dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ! yadi asura* kumAra saMjJI paMcendriya tiryaJcayonikoM meM se-Akara ke utpanna hote hai to kyA ve-'saMkhejjavAsAuya sanni paMciMdiyatirikkhajoNiehito saMvava0, 'asaMkhejjavAsAuya samipaMcidiya ti070' saMkhyAta varSa asarakamAranA bhavamAM utpanna thavAne je te paryApta asaMjJI paMcendriya ahiyAM grahaNa karAyA che. A traNe gamemAM teonA adhyavasAna prazastaja che. vizeSa jIjJAsuoe pahelA udezAnA ratnaprabhA prakaraNamAM joI deva', 'avasesa taM ceva' yA sUtrAthI se samajAmA mAyu cha haiadhyavasAna bAbatamAM A kathana zivAya bAkInuM avagAhanA, samudughAta, vigere tamAma kathana ratnaprabhA prakaraNamAM jevI rIte te kahevAmAM Avela che, teja pramANenuM che. 'nai sannipacidiyarikkhajoNiehiMto uvavajjati' mA sUtrA dvArA gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che, ke-he bhagavad je asura kumAra saMjJI paMcendriya tiryaMca nimAMthI AvIne utpanna thAya che to zuM teo'm khejjavAsAuyasannipaciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjaMti' asaMkhejjavAsAupasanni paMcidiyati. ubavajjati' cyAta vaSanI mAyuSyavANA sazI pathandriya
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pramendrakA TIkA za024 u. 2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam yavarSAyuSkasaMjJi paJcendriya tiryagyonikebhya Agatyotpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavAsAuyasannipaMci diyatirikkhanoNiehiMto ucavajjaMti 'saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyandhe tathA asaMkhejjavAsAjyasannipaMciMdiyatirikkhajogiehiMto ucavajjaMti' asaMkhyeyacayuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhyo'pi utpadyante saMkhyeyAsaMkhyeyobhayasmAdapi sthAnAdAgatya asurakumArA utpadyante iti bhAvaH / ' asaM khejjavAsAjyasannipaMcidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' asaM -- khyeya varSAyuSkasaMjJipazcendriyatiryagyonikaH sa bhadanta ! 'je bhavie asurakumArelaM. uvavajjittae' yo bhanyo'surakumAretpattum 'se NaM bhate' sa khalu bhadanta | 'kevaiyakI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryagyonikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM athavA asaMkhyAta varSa kI AyubAle saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate; haiM- 'gomA ! he gautama | 'saMkhejjavAsA ugha0 jAva uvadhajjaMti, asaM khejjavAsAuya0 jAva uvavajjaMti' saMkhyAta varSa kI Ayu vAle tathA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI paJcendriyatiryagyonikoM meM se Akara utpanna hote haiM / isa prakAra saMkhyAta asaMkhyAta donoM bhI sthAnoM se Akara ke asurakumAra meM utpanna hote haiM / atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'asaMkhejjavAsA0 NaM bhaMte / 'he bhadanta ! jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriyatiryagyo-: nika jIva 'je bhavie asurakumAresu uva0' jo bhavika asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai 'se NaM bhaMte / kevaiyakAlaTThiesa0 ' he bhadanta ! aisA tiryaMca cAnikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke asakhyAta vaSaeNnI mAyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiya ca ceAnikAmAMthI AvIne utpanna thAya che yA praznanA uttarabhAM alu he che hai- 'goyamA !' he gautama! 'saMkhejjavAsA - uya0 jAva uvavajjati asaMkhejja vAsAcya jAva uvavajjaMti' saMkhyAta varSAMnI aAyuSya vALA tathA asaMkhyAta vaSaeNnI AyuSya vALA sa'nI pacendriya tiyatha cenikAmAMthI AvIne teo utpanna thAya che. A rIte sakhyAta ane asa'khyAta ane prakAranA sthAneAmAMthI AvIne asurakumAre utpanna thAya che huve gautamasvAbhI akSune yevu che che hai- 'asaMkhejjavAsAkhya0 NaM bhate / ' '& bhagavan asaMeAta varSanI AyuSyavALA je sajJI pacendriya tiyaca cAnibaaje va 'je bhavie asurakumAresu0 uda0' asura kumArIbhAM utpanna thavAne " bha0 71 F
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562. bhagavatI kAlaDiesa uvavajjejjA' kiyatkAla sthiti ke pUnpayeta, uttaramAha - 'goyamA' iMsyAdi, 'goyavA' de gautama ! 'jaha neyaM datavAsa sahasaDiiesa' jaghanyena dazavarzasahasra sthiti ke pUtpayate ityagrimeNa saMndha, tathA-'ukko seNaM tipalibhoSamahiiesa ubjejjA' utkarSeNa tripalyopamasthiti ke itpadyena tripalyopameti kathanam devakuryAdimithunakatiratho'dhikRtya te devedimithunakatiratho hi tripalyopamAyukatvena asaMkhyAtatrayukA bhavanti te ca devakurvAdimithunakatiryazcaH svakI yA sahAmeva devAyurvaghnantIti bhAvaH (1) 'te NaM bhaMte / jIvA egasamaraNaM pucchA' te khalu bhadanta / jInA ekasamayena pRcchA he bhadanta / te jIvA ekasamayena vaha jIva kitane kAla kI sthitivAle bhAsu kumAroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM dasavAsaHeatre, kkoseNaM nipaliocama0 'aisA vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle asurakumAroM meM aura utkRSTa se tIna pulyopama kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / 'tripatthopama aisA jo kathana hai vaha devakuru Adi bhoga bhUmiyoM ke tiryacoM ko lekara hai- kyoMki ve tIna palyopama kI Ayu vAle hone se asaM rupAta varSa kI Ayu vAle kahe gaye haiM / ye deva kuru Adi ke tiryazva apanI Ayu ke barAbara hI devAyukA bandhakarate haiM kintu apanI Ayu se adhika devAyu kA bandha nahIM karate haiM (1) ' 'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaNaM pucchA' aba gautamasvAmI isa sUtrapATha dvArA prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta / ve asaMkhyAta varSa kI yogya hAya' se NaM bhaMte! kevaiyakAlaTThiiesa ? he bhagavan mevA te ba keTalA kALanI sthitivALA asura kumArAmAM utpanna thAya che ? A praznanA uttarabhAM prabhu 4he hai hai-'goyamA !' he gautama ! 'jahanneNaM dakhavAsasrahassaTThiipasu, ukkoseNaM tipalioma' yev| te lava. dhanyathI, isa hunnara vrssaaNniisthitivALA asura kumArAmAM ane utkRSTathI traNa paceApamanI sthitivALA zepura' 'kubhAzabhAM utpanna thAya che. 'tripalyopama' yo ? uthana bhyu dekheM kumAra vigere loga bhUmiyAnA tiryayAne sadhane che.-bhaDe tethe traNa paTcApamanI AyuSyavALA hAvAthI asaMkhyAta' varSanI AyuSyavALA maDesa che. AA heva53. vigerenA tiryathA potAnI - AyunI nabhana hevAyunI dhare che. (1) 'te NaM bhase jIvA egasamaraNaM pucchA' have, gautamasvAbhI yA sUtradhArathI' prabhune evuM pUche che ke he bhagavana sakhyAta varSanI AyuSyavALA sanI
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyandriko TauMkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam - 56canta kiyanta utpadhante'surakumArAvAse iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'jahanne ekko vA do vA tinni vA' jaghanyena eko vA do vAM prayo vA 'ukkoseNaM saMkhejjA uvavajjati' utkarSeNa saMkhyAtA ityevoktana'tu asaMkhyAtA iti (2) / . 'vayarosabhanArAyasaMghayaNI' banaRSabhanArAcasaMhananana vAn bhavati so'saMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikA, yatohi-arsa, khyAtavarSAyuSAM tadeva saMhananaM bhavatIti (3) / 'bhogANA jahanneNaM dhaNupuhutta' asaM khyAtavarSAyuSmasaMjJipaJcendriyatiryagyonikAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaH phtvam-dvidhanurArabhya nava dhanuHparyantam 'ukkoseNaM cha gAuyAI utkarSeNa SaDganyaH AyuvAle saMjJI paJcandriyatiryazca eka samaya meM vahAM asurakumArAvAsa merakitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM-'goyamA he gautama ! 'jahanneNaM ekko ghA do vA timi vA jaghanya se eka athavA do-athavA tIna aura 'kkoseNaM saMkhejjA uvavajjati' uskRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiN| asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaca asa khyApta nahIM kahe gaye haiM-kintu saMkhyAta hI kahe gaye haiM-isaliye yahA~ para bhI saMkhyAta utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai (2) / inake vajraRSa. bhanArAca saMhanana honA hai / arthAt jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva hai usako yahI saMhanana hotA hai (3).. 'ogAhaNA jahanneNaM dhaNupuhutaM' inake zarIra kI UMcAI rUpa avagAhanA jaghanya se dhanuSapRthaktva hai, do dhanuSa se lekara nau dhanuSa taka kI ava paMcendriya tiryaMca evA che je eka samayamAM tyAM asurakumArAvAmAM , TatAtpanna yAya cha 1 mA praznAttaramA prasutasena cha-'goyamA " gautama ! 'jahaNgeNa eko vA do vA tinni vA canyapI me mathavA athavA a mane 'ukoseNaM saMkhejjA ubavajjati' thI sabhyAta utpanna yAya' che. asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA tiya asaMkhyAta kahelA nathI-paraMtu saMkhyAta ja kahela che -tethI ahiyAM paNa saMkhyati utpanna thAya che, tema kahevAmAM Avela che. (2) teone vajI kASabha nArAva saMhanA hoya che. arthAt asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI pacendriya tiryaMca nivALA sapane me sanana ya cha (3) 'bhogAhaNA jahanneNaM dhaNuhapuhutta ukoseNaM . cha gAuyAI' mAnA zIrana yA 35 mAnA nyathA dhanuSa 550
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 bhagavatI sUtre bAni zarIrAvagAhanA bhavatIti (4) / saMsthAnadvAre - 'samacauraMsa saMThANasaMThiyA panatA' samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAH prajJaptAH te devajIvA iti (5) / lezyA - hAre - 'cacAri lessAo bhadillAo' catasro lezyA AdimA (6) / dRSTidvAre'jo sammaddiTThI' no samyagdRSTayaH apitu 'micchAdiTTI' mithyAdRSTayaH, 'jo samma micchAdiTTI' no samyagmithyAdRSTayaH asurakumArotpattimanto'saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendvitiryagyonikAH samyagdRSTayo na bhavanti na vA mizradRSTayo bhavanti apitu mithyAdRSTaya eva bhavantIti bhAvaH (7) | jJAnadvAre - ' No NANI' to jJAninaH apitu 'aNNANI' ajJAninaH 'niyamaM duannANI' niyamato dvayajJAninaH, 'mai annANI nANI ya' matyajJAninaH zruvAjJAninazca (8) / yogadvAre - jogo vividho vi' gAhanA kA nAma dhanuSa pRthaktva hai 'ukkoseNaM chagAuyAI' utkRSTa se cha- kosa pramANa hotI hai (8) saMsthAnadvAra meM inake samacaturasra saMsthAna hotA hai / (5) lezyAdvAra meM inake Adi kI cAra lezyAeM hotI haiN|- (6) dRSTidvAra meM 'No sammadiTThI' ye samyagdRSTi nahIM hote haiM kintu - 'micchAdiTThI' midhyAdRSTi' hote haiN| 'No sammAmicchAdiTThI' ye sampamithryAdRSTi bhI nahIM hote haiM / arthAt asurakumAra meM utpanna honevAle asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle saMjJI pazcendriyatiryagyonika jIva samdhadRSTi yA mizra dRSTi vAle nahIM hote haiM kintu ve mithyA dRSTi hI hote haiM | jJAnadvAra meM - ' No NANI' ve jJAnI nahIM hote haiM, 'aNNANI' ajJAnI hote haiM 'niyamA du aNNANI' ye niyama se do ajJAnavAle hote hai jaise- 'mai. annANI, suya annANI ya' matyajJAnavAle aura zrutAjJAna vAle yogadvAra meM jogo tiviho vi' ye tInoM prakAra ke yoga + kRkSa rUpa ane utkRSTathI cha 6 gAu pramANunI hAya che. e dhanuSathI laI ne nava dhanuSa sudhInI - avagAhananuM nAma dhanuHpRtha che (4) 'sthAna dvAramAM teone samacatusra sasthAna heAya che. (5) lephsA dvAramAM tene pahelI thAra bezyA bheTale kRSNu, nIsa, ayota, taiksa sezyAma hoya che. (6) dRSTi dvArabhAM 'NA samma hiTTI' tethe / samyagbhaSTi hotA nathI paraMtu 'micchAdiTThI' bhithyA dRSTivANA hoya che. 'No sammAmicchAdiTThI' tethe sabhyagmithyAdRSTivANA paNa hAtA nathI, arthAt asayA1 varSanI AyuSyavALA sannI pa cendriyatiya jgyA nika jIva samyak dRSTi athavA mizrAnTivALA hAtA nathI. paraMtu te mithyA STivaajaa hoya che. jJAnadvAramAM - 'No NANI' tethe| jJAnI hotA nathI 'aNNANI' ajJAnI hoya che. 'niyamaM du aNNANI' tethe niyamathI me ajJAnavANA hoya che. bhaDe - 'mahaannANI suyaannANI ya' bhatimajJAnavANA bhane zruta jJAnavANA hoya che. yogadvAramA- 'jogo tiviho vi' tethe trazu prahAranA
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 565 prameyacandrikA TIkA za024 u. 2 sU01 aMsurakumAradevasyotpAdAdikam yogastrividho'pi - triprakArako'pi manoyogavacoyogakAyayogA bhavantIti / (9) / upayogadvAre - ' uba bhogo duvihotri' upayogo dvividho'pi sakAropayogo nAkAropayoga bhavatIti (10) / saMjJAdvAre - ' cacAri sannAo' catasraH saMjJA, AhAramaya maithunaparigraharUpAH (11) / kaSAyadvAre - ' cacAri kasAyA' catvAro kaSAyAH krodhamAnamAyA lobharUpA: (12) / indriyadvAre - 'paMciMdiyA' paJcendriyANi - -zrotracakSutrANarasasparzanAni bhavantIti (13) / samudvAtadvAre - 'vinni samugdhAyA AdillA' trayaH vedanA kapAyamAraNAntikA AdimAH samudghAtA bhavantIti 'samohayA vimati' samahatA api mriyante (14) / vedanAdvAre - 'veSaNAduvidhA vi' vAle hote haiM- manoyoga vAle, vacanayoga vAle, aura kAyayoga vAle, hote haiM upayogadvAra meM - 'uvaogo duviho vi' sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga ye donoM prakAra ke upayoga inake hote haiN| saMjJAdvAra meM 'vAri sannAo' inake AhAra bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAe~ hotI haiM / kaSAya dvAra meM - ' cattAri kasAyA 'cAra kaSAya - krodha, mAna, mAyA aura lobha hote haiM / indriyadvAra meM 'paMcidiyA' ye zrotra, cakSu, ghANa, rasana aura sparzana ina pA~coM indriyoM vAle hote haiM / samudghAtadvAra meM - ' tinni samugdhAyA AdillA' Adi ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta inake hote haiN| 'samohayA vi maraMti' ye samudghAta karake bhI marate haiM aura samudghAta vinAkiye bhI marate haiM / vedanAdvAra meM - 'veNA duvihA vi' inake zAtArUpa aura ajJAtArUpa donoM prakAra kI vedanA hotI hai, vedadvAra meM 'vaidyo duviho vi' inake strI veda aura caiAgavALA DAya che maneA ceAgavALA, vacana ceAgavALA, ane kAyayeAgavALA Doya che. upayogadvArabhAM 'khaogo duviho vi' sAra upayoga bhane ataakAra upacega A khanne prakAranA upacANa teone DAya che. 'saMjJIdvAramAM 'cattAri sannA o' tekhAne AhAra, laya, maithuna bhane parigraha me thAra sNjnyaao| hAya che ''pAyadvArA ' 'cattAri kasAyA' yAra uSAya mero hai-dha, bhAna, bha.yA, ane bola meM yara uSAyo hoya che. 'ndriya dvArabhAM 'paMci dayA' tetheo zrotra- chAna, yakSu-netra, prANu-nAsita, rasanA, kala bhane sparza me paye iMdriyo vAjA hoya che, samuddadhAtA dvArabhAM 'tinni samugvAcA AdillA' teone pahelA eTale ke-vedanA, kyAya, ane mAraNAntika e traNa samud dhAna hoya he 'khameAhayA vi maraMti' tethe| sabhuddhAta urIne bhare che. dubihA vi. ' vedakAramAM * bhane samuhaddhAta ardhyA vinA ya bhare che, 'venA dvArA' 'veNA teone zAtArUpa ane azAtArUpa ane prakAranI vedanA hAya che.
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI sUtre. 666 1 , vedanA dvividhA zAtAzAtarUpA bhavatIti 'sAyAveyagA asAyAveyagA' zAtAvedakA azAtAvedakAzca bhavantIti (15) / vedadvAre - ' veyo dutriho vi' vedo dvividho'pi ) 'itthIveyA vipurisavegA vi' strI vedakA api puruSavedakA api ' No NapuMsaga: vegA' no napuMsaka vedakA', asaMkhyAtavarSAyupohi napuMsakavedakA na bhavantyeveti (16) / 'ThiI jahanneNaM sAiregA puNtrakoDI' sthitirjaghanyena sAtirekA pUrvakoTi tathA - 'ukkoseNaM tinni paLizromAI' utkarSeNa trINi palyopamAni (17) / 'ajha sAnA pasatyA vi apasatthA vi' adhyavasAyAH vicArAH, prazastabhAvayuktA - apazastA aprazasta bhAvanAyuktA api (18) / ' aNubaMdho jaheva ThiI' anubandho yathA sthiti anubandhaH, sAtireka pUrvakoTirUpaH, utkarSeNa tripalyopamAtmaka iti (19) / 'kAyasaMvedo bhavA deseNaM do bhavagaNAI' kAyasaMvedhobhavAdezena - bhavaprakAreNa dve bhavagrahaNe, eko bhavaH tirathaH, dvitIyavA surakumArasyaivaM bhavadvayameva, kAlAdezena - kAlaprakAreNa kAlApekSayetyarthaH puruSa veda ye do hI veda hote haiN| yahAM napuMsaka veda nahIM hotA hai| kyoMki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIva napuMsaka vedavAle nahIM hote haiM / 'ThiI jahanneNaM sAiregA puNcakoDI' sthiti jaghanya se kucha adhika ekapUrva koTi kI hotI hai / tathA 'lakkoseNaM tinni palio mAI' utkRSTa se tIna palyopama kI hotI hai| 'ajjhavasANA pasasthA vi apasatthA vi' adhyavasAya inake prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiM / 'aNubaMdho jaheva 'ThiI' sthiti ke jaisA anubandha sAtireka pUrvakoTi rUpa hotA hai, aura utkRSTa se vaha tIna palyopama kA hotA hai 'kAyasaMveho bhavAdeseNaM do bhavaggahafAI' kAya saMvedha yahAM do bhavoM ko grahaNa karane rUpa hotA hai - isameM eka bhava tiryaJca kA aura dUsarA asurakumAra kA 'yo duvi vi' tethene strI bhane pu3SaveDa se mena deha hoya che. maDiyAM - napusakave hAtA nathI. kemake asakhyAta varSanI AyuSyavALA jIvA napu saka behavAjA hotA nathI 'ThiI jahaNaNeNaM sAiregA puStrakoDI' sthiti dhanyathI i padhAre me pUrva aTinI hoya che tathA ukkoseNaM tinni paliovamAi' - STathI teyonI sthiti tra pasyo bhanI hoya che 'avasAnA pasatthA vi apa sasthA vi' te adhyavasAna prazasta pazu hoya che bhane maprazasta pazu hoya che. 'aNutrA jaheva ThiI' sthitinA prabhAthe anubhava pazu sa.tireGa pUrva haiTi 35 hAtha hai. mane tvaSTathI te trayasthApanA hoya che. 'kAyasa' veho bhavAaise do bhavtragahaNa 'I' maDiyAM savedha lavAdezathI me lavAne bheTa De bheDa bhava tIya cenA ane khIjo bhava asurakumArAnA e rIte e bhave ne grahaNa
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 567 'jahanneNaM sAiregA pucakoDI' sAtirekA pUrva koTiH, 'dasahi vAlasahassehiM abhahiyA' dazabhirvarpasahasrairabhyadhikA, tathA-'ukoseNaM chappaliyovamAI utkaNi SaTpalyopamAni trINi asaMkhyAtavarSAyustiryagbhavasaMvandhIni, trINi cAsurakumArabhavasaMbandhIni ityevaM SaTpalyopamAni bhavanti na hi devabhavAvRttaH punarapi saM. khyAtavarSAyuSkeSu samutpadyate iti / 'enaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvat kuryAt etAvatkAlaparyantameva tiryaggatI asurakumAragatau ca gamanAgamane kuryAditi (20) iti prathamo gamaH 1 / atha dvitIyagamamAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva jahannakAlahiipasu uvavano esa ceva vattavyA' sa eva jaghanyakAlasthitikeSu upapamA, eSaiva vaktavyatA yadi so'saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJirazcendriyatiryagyoniko jIvA hotA hai, kAla kI apekSA vaha 'jahanneNaM sAiregA putvakoDI, dasahi ghAsasahassehiM amahiyA' jaghanya se dazahajAra varSa adhika tathA aura bhI kucha adhika eka pUrva koTi taka evaM 'ukoseNaM chappaliocamAI'. 'utkRSTa se chaha palyopama taka tiryaggatikA aura asurakumAra gati kA sevana karatA hai tathA 'evaiyaM jAva karejjA' itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai, yahAM utkRSTa se jo chaha palyopama kA kola kahA gayA hai yaha asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryag bhava ke tIna palyoM ko aura asurakumAra ke bhava ke 3 tIna palyoM ko lekara kahA gayA hai| aisA yaha prathama gama hai| hitIya gama isa prakAra se hai-'so ceva' ityAdi-'soce jahannakAlahiiesu uvadhanno esa ceva vattandhayA' yadi yahI asaMkhyAtavarSa kI 421 / 35 DAya che. jana apekSA 'jahanne] sAiregA putva koDI dasahiM pAsa saMhassehi abbhahiyA' dhanyathI isa M2 1 madhi4 me pU rI sudhI bhane 'ukkoseNaM cha paliovamAi' GrgeyI 7 pakSyA5ma sudhA tiya ya gatinabhane sasura bhAra gati sevana re cha. evaiyaM jAva karejjA' tathA meTA . kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. ahiMyA utkRSTathI je palyopamane kALa kahyo che. te asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA tIrthaMkara bhavanA traNa palyopamane ane asurakumAranA bhavamAM traNa palyopamane laIne kahevAmAM AvyuM che. e pramANe A pahele gama che. have bhI manu 4thana 42vAmI mAva cha.-'so.ceva' ityAdi 'so ceva jahannakAladviipasu. uvaSanno' ena ceva pattanvayA' ne asabhyAta panI
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 __ bhagavatIso jaghanyakAlasthitikAmurakumAragatI samutpanno bhavettadA epaina-prathamapadarzitaiva vaktavyatA jJAtavyA, tathAhi-he bhadanta ! asaMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryajyoniko yo'surakumAreyatpattiyogyo vidyate sa kiyatkAlasthitikeSu asurakumAre tpadyate iti praznaH / uttaramAha-he gautama / jaghanyena dazavarpasahastrasthitikeSu utkRSTato'pi dazavarSasahasrasthitikepu asurakumAreSu samutpadyate ityuttaram he bhadanta / te asaMkhyAtavarSAyukasaMjJipaJcendriyatiryagyonikajIvA ekasamayena kiyanto'murakumAreSatpadyante, he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkRSTataH saMkhyAtA AyuvAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanyakAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna ho jAtA hai to yahAM para bhI yahI prathama pradarzita ghaktavyatA kahalenI cAhiye-jaise-jaya gautama prabhu se aisA pUchate hai-he adanta / asaMkhyAta varSa kI oyuvAlA saMjJI paJcandriya tiryagyonika jIva jo ki asurakumAroM meM utpatti ke yogya hai kitane kAla kI sthiti ghAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? taba isake uttara meM prabhu ne unase aisA kahA-he gautama! aisA vaha tiryagyonika jIva jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle asurakumAroM meM tathA uskRSTa se bhI dasa hajAra varSa kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai| he bhadanta ! ve asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJi pazcendriya tiryagyonika jIva eka samaya meM kitane vahAM-asurakumAroM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! ve jaghanya se eka, athavA do athavA AyuSyavALe saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo jIva jaghanya kALanI sthiti vALA asurakumAremAM utpanna thaI jAya che, te te saMbaMdhamAM paNuM A pahelA kahela ja kathana kahI levu. joIe. jemake-jyAre gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-he bhagavad asaMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMzI paMcendriya tiryaMca nivALo chava ke je asurakumAramAM utpanna thavAne rogya che. te keTalA kALanI sthitivALA asura kumAremAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhue teone A pramANe kahyuM- he gautama ! e tiya"ca nihALe te jIva jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA asura samAromAM tathA ukRSTathI traNa palyopamanI sthitivALA asura kumAremAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI pUche che ke- bhagavana asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMpiMcendriya tiryaMca cAnivALa- jIvo eka samayamAM tya-asura kumAromAM keTalA upana thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke- gautama! jaghanyathI eka athavA be athavA traNa sudhI ane utka
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 569 pracandrikA TIkA za024 u. 2 su09 asura kumAradevasyotpAdAdikam vA samutpadyante / vajraRSabhanArAcasAnanavAn bhavati zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaktvam utkRSTataH SaDgavyUtaparimitA tathA samacaturastra saMsthAna saMsthitA bhavanti AdyAzcatasro vezyAH, no samyagdRSTayo na vA mizra dRSTayo'pitu mithyAhaSTayaH, nojJAninaste bhavanti apitu ajJAninaH niyamato dvayajJAninaH matyajJAninaH zrutAjJAninatha, manovAkkAyayogavantaH, sAkArAnAkAropayogavantazca catasra AhAra bhayamaithunaparigraharUpAH saMjJA bhavanti, catvAraH krodhamAnamAyAlomAkhyAH kaSAyA tIna taka evaM utkRSTa se saMkhyAta taka utpanna hote haiM tathA vaha saMjJI paJcendriya paryApta asaMkhyAtavarSAyuSka tiryagyonika jIva vajra RSabha narAca saMhananavAlA hotA hai / isake zarIrakI avagAhanA jaghanya se dhanuH pRthaktva kI aura utkRSTa se SaT gavyUtiparimita hotI hai / sama caturasra isakA saMsthAna hotA hai / Adi kI cAra lezyAe~ isako hotI hai yaha sampaSTi aura mithyAdRSTi nahIM hotA hai, kintu mithyA dRSTi hotA hai ye asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryagyonika jIva matijJAna, jJAna aura avadhi jJAnavAle nahIM hote haiM kintu niyama se 'matyajJAna aura zrutAjJAna aise do ajJAnavAle hote haiM, manoyoga vacanayoga aura kAyayoga aise ye tIna yogavAle hote haiN| sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga ina donoM prakAra ke upaye gavAle hote haiM / AhAra, bhaya, maithuna, aura parigraha ye cAra saMjJAe~ inase hote haiN| krodha mAna mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM inako hotI haiM / zrotra, cakSu, ghrANa STathI sakhyAta sudhI utpanna thAya che. tathA sannI pacendriya pA~sa asakhyAta vaSa~nI AyuSyavALA tiya ca ceAnika avA te jIva vA RSabha nArAca sahanana vALA hAya che. tenA zarIranI avagAhanA jaghanyathI dhanuHpRthakktva ane utkRSTathI cha gAu jeTalI haiAya che tenuM sa MsthAna samacatusra (yorasa) hoya che tene pahelI cAra leA e hoya che te samyag dRSTi ane mizra dRSTi hetu nathI, paraMtu mithyA dRSTija hoya che. A asa khyAta nI AyuSyavALA tiya ca ceAnika jIveA tijJa na. zrutajJAna, ane avadhi jJAnavALA heAtA nathI. paraMtu niyamathI matiajJAna, ane zruta ajJAna, e be ajJAna vALA hAya che maneyAga, vacana ceAga ane kAyAga e traNe ceAgavALA tee hAya che. mAkAra upayega ane anAkAra upayega A banne prakAranA upacegavALA DAya che. AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha A cAre sa'jJAe teone rAya che, teone phrodha, mAna, mAyA, ane lAbha e bha0 72
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 . bhagavatosa bhavanti, pazca zrotracakSurghANarasanasparzanAkhyAni indriyANi bhavanti, prayo vedanA. kapAyamAraNa,ntikA AdhAH samudghAtA bhavanti samavahatA api niyante asamaya hatA api mrayante, zAtAzAtobhayatmikA vedanA bhavati strIpuMvedau bhavataH na tu napuMsakavedo bhavatIti, sthitijaghanyena sAtirekA pUrvakoTi rukaTatastrINi palpo. pamAni, adhyavasAyAH prazastA aprazastA api bhavanti, anubandho'pi jaghanyena sAtirekapUrvakoTirUpA, utkRSTatasvipalyopamAtmayaH kAra saMvedhazca bhavApekSayA bhavadvayagrahaNAtmakA kAlApekSayA jaghanyena dazavarSasahasrAdhikA sAtirekA pUrvakoTiH, jihvA, aura sparzana ye pAMca indriyAM inako hotI hai vedanA samudghAta, kapAyasa mudghAta, evaM moraNAntika samudghAta aise ye tIna samudghAteM inako hotI haiN| ye samudghAta karake bhI marate haiM aura samudghAta nahIM karake bhI marate haiN| ye zAtA rUpa aura azAnArUpa donoM prakAra kI vedanAvAle hote haiM / inako strIveda aura purupa veda ye do veda hote haiN| napuMsakaveda yahAM hotA nahIM hai, yaha sthiti jaghanya se mAtireka kucha adhika pUrvakoTi rUpa hotI haiM aura utkRSTa se tIna patyopama kI hotI hai, prazasna aura aprazasta donoM prakAra ke inake adhyavasAya hote haiN| anubandha bhI yahAM jaghanya se motireka pUrvakoTi rUpa hotA hai aura utkRSTa se tIna palyopamAtmaka hotA hai, kAyasaMvedha yahAM bhaSa kI apekSA se bhaSadvaya grahaNa karanerUpa hotA hai aura kAla kI apekSA se yaha jaghanya se dazahajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi rUpa aura uskRSTa se dama hajAra varSa adhika tIna palyApama rUpa hotA hai| cAre kAco hoya che zrotra, cakSu, vraNa, havA. ane saparza A 5 ca Indriya temane ya che vedanA-samudgha ta. kaSAya samRdu gha ta, ane mANablika samudaghAta e rIte e traNa samudughAte teone hoya che. teo samuduvAta karIne paNa mAre che ane samadugha ka karyA vinA paNa mare che. teo zAtA ane azAtA e baMne prakAranI vedanA vALA hoya che. teo ne strIveda ane puruSaneda e be veda hega che ahiyAM napuM kada rAte nathI. ahiyAM sthiti jaghanyathI kaMI vadhAre pUrvakeTinI hoya che ane utkRSTathI traNa palyopamanI hoya che. teone prazasta ane aprazasta e banne prakAranA avamAna hoya che anubaMdha paNa ahiyAM jaghanyathI sAtireka pUrvakeTirUpa hoya che. ane ukaTathI traNa palyopamatmaka he ya che phAyasaMvedha ahiM bhavanI apekSAthI be bhava grahaNa karavA rUpa hoya che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI dasa hajAra varSa vadhAre sAtireka pUTi rUpa ane utkRSTathI dasa hajAra varSa adhika traNa palyopama rUpa hoya che. arthAt eTalA kALa sudhI te
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA ze024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 571 utkRSTataH dazavarSa paddatrAdhikatripalyopamAtmikA, etAvantametra kAla niryaggatim asurakumAragati ca seveta etAvantametra kAlaM tiryaggatau asurakupAragatau ca gamanAgamane kuryAt / ityevaM prathamagamavat ihApi sarvo vicAraH karaNIyaH, 'navaraM asurakumAraTTiI saMvehaM ca jANejjA' navaram - kevalam asurakurA spa sthirni kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt - tadetat iti dvitIyo gamaH 2 / atha tRtIyagamaM prastuvan Aha- 'so ceva ukkosakAla' ityAdi, 'so cena ukkosakAlaTThiesu upavanno' sa eva asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJapaJcendriyatiryagyonikajIvo yadi utkRSTakAlasthiti * kAsurakumAreSu utpanno bhavet tadA - 'jahanneNaM tipaliyocamaDiesa ukko seNa vi - arthAt itane 6 'la taka vaha asaMkhyAna varSAyuSka saMjJI paJcendriya tirya gyonika jIva / yazca gati kA aura asurakumAra gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / isa prakAra se prathama gama ke jase yahAM para bhI saba vicAra karaNIya hai, para yahAM para asurakumAra kI sthiti aura saMvedha kahanA cAhiye / isa prakAra se yaha dvitIya gama hai / atha tRtIyagama prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM - 'so ceva ukkosakA ubacano' isameM prabhu se gautama ne aisA pUjA haihe bhadanta | vahI asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva yadi skRSTa kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - he gautama ! 'jahanneNaM tipalio maTTie ukkoseNaM vi tipali bhovamahirasu asakhyAta varSanI AyuSyavALA sanI pacendriya tiya ca ceAnivALA jIva tiya ca gatinuM ane asurakumAra gatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rIte pahelA gama pramANe ahiyAM paNa tamAma vicAra karavAnA che ane ahiyAM asurakumAranI sthiti ane saMvedhA kahevA joIe A rIte A bIjo gama kahyo che. havetrIle gabha pragaTa 12vA bhoTe sUtra he che hai- 'so cetra ukkokAlaTThiesu ubavanno' Ama jana svAbhIye asune me puuchehe bhagavan asakhyAta varSanI AyuSyavALe sannI paMcendriya tiya cayAni vALA evA te jIva jo utkRSTa kALanI sthitivALA asura kumArAmAM utpanna thAne ceAgya hoya te te keTalA kALanI sthiti vALA asurakumArezamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! 'jahanneNaM ti palio maTThiiesa uvavajjejjA' te bhavatyathI nayu yasyopabhanI
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 bhagavatI sUtre 1 tipalioma' hue upavajjejJA' jaba yena tripalyopamasthitikeSu utkarSeNApi tripalyopamasthitike asukumAreSu utpadyata 'esa cetra vattannayA' epaiva vaktavyatA yadi saMjJitiryagyonika utkRSTakAlasthitikAsurakumArepUtpadyate tadA jaghanyotkRSTAtripalyopasthitikAsurakumArepUtpattiM labhate ityAdikA sarvA'vi pUrvodAhanA vaktavyataiva vaktavyA | navaram - kevala pUrvagamApekSayA cailakSaNyametat yat 'ThiI se neNaM vini pavimAI' sthiti stasya jaghanyena trINi patyopapAni 'ukkoseNa trivini paliomAI' utkarSegA'pi trINi palyopamAni jaghanyotkRSTAbhyAM trINi palyopamAni sthiti bhavati / prathamagame jaghanyena sthitiH sAtirekA pUrvakoTi pramANA, utkRSTa nakhipalyopapAtmikA iha tu jaghanyotkRSTAmubhAbhyAmapi tripa popamAtmikA kathita bharatyeva dvayorvailakSaNs / ' evaM aNuvaghoSi' evam - uvavajjejjA' vaha jaghanya se tIna palpoSama kI sthitivAle asurakumAroM meM aura utkRSTa se bhI tIna palyopama kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / 'esa caiva vattanvayA' aisI yaha saba pUrvoktavaktavyatA yahAM kahalenI cAhiye, parantu pUrva gama kI apekSA jo isa gama meM antara hai vaha sthiti aura anubandhAdi ko lekara hai-so hI bAta- 'TThiI se jahannerNa tinipalio mAI' 'ukko se vi tinni pali ovamAI' isa sUtrapATha dvArA yahAM prakaTa kI gayI hai| yahAM javanya aura utkRSTa se donoM prakAra se sthiti tIna palyopama kI kahI gayI hai taba ki prathama gama meM jaghanya se sthiti kucha adhika pUrvakoTi rUpa aura utkRSTa se tIna palpopama rUpa kahI gayI hai, 'evaM aNubaMdho vi' isI prakAra se anubandha bhI jaghanya aura utkRSTa se tIna palpoSama rUpa yahAM kahA gayA hai, tathA kAyasaMvedha sthitivALA asurakumArAmAM ane utkRSTathI paN traNa pacepamanI sthitivALA asurakumAzamAM utpanna thAya che. 'esa caiva vaktavvayA' mA prabhASenu mA tamAma pahelA kahela kathana ahIyAM kahevu joIe. paraMtu pahelA gama karatAM A gamamAM je maMtara-bheda che. te sthiti ane anukhane laine che, eja vAta 'ThiI se jahanneNaM tini pachiovamAi ukkoseNaM vi tinni paliova mAruM A sUtrapATha dvArA ahiyAM pragaTa karela che ahiyAM jaghanya ane utkRSTa ane prakArathI sthiti traNa patye|pamanI kahI che, jyAre pahelA gumamAM jaghanya sthiti kaMIka vadhAre pUTi rUpa ane utkRSTathI traNa pakScApama rUpa kahela che. 'a anuSadho vi' eja rIte anuSadha paNa jaghanya ane utkRSTathI traNa pUNyeApama rUpa kahela che. tathA kAyasa vedha bhavanI apekSAe e bhava
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 573 sthitiya deva jagha yotkRSTAbhyaM tripalyopamAtmako'nubandho bhavati kAyasaMvedhAtu mAdezena bhavadvayagrahaNarUpaH pUrvavadeva kAlApekSayA kAyasaMvedhe vailakSaNyaM - prathamagamatRtIyagamayostadeva darzayati 'kAlAdeseNaM jahanneNaM chappaliovamAI' kAlAdeze jaghanyena paTUAlyopamAni 'ukkoseNa vi chappali ovamAI' utkarSaNA'pi SaTpalpopamAni, kAyasaMvedhaH kAlAdezena jaghanyotkRSTAbhyAM paTapalyopamAtmako bhavati pUrvaprakaraNe tu kAyasaMvedhaH kAlAdezena jaghanyena dazavarSamahasrAdhikasAtirekapUrvakoTirUpaH kathita iti bhAtyu bhayagamayo lakSaNyamiti 'emaiyaM0' etAvatkAlaparyantaM tiyaH gatimasurakumAragatiM ca seveta tathA etAvatkAlapayantaM tiryaggato asurakumAragatI ca' gamanAgamane kuryaaditi| 'sesaM taM ce' zepaM tadeva-sthityanubandhakAyasaMvedhAtiriktaM sarva pUrvavadeva prathamagamavadeva jJAtavyam / iti tRtIyo gamaH 3 / atha caturthagamamAhasoM cA appaNA' ityAdi, 'soceva appaNA jahannakAlaTThiAo jAo' sa eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtA, so'saMkhyAtavarSAyu kasaMjJipaJcendriyatiryagnoniko jIvA bhayakI apekSA bhavavyagrahaNa rUpa hai aura kAla kI apekSA vaha ja banya se 6 palyopama rUpa aura utkRSTa se bhI 6 palyopama rUpa hai, pUrvagama meM to kAyasaMvedha kAla kI apekSA jaghanya se daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi rUpa kahA gayA hai, isa prakAra vaha jIva itane kAla taka tiryaggati aura asurakumAragati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| 'sesaM ta ceva' isa prakAra sthiti anubandha aura kAyasaMveva ke atirikta aura saba kathana prathama gama jaise hI jAnanA caahiye| aisA yaha tRtIya gama hai| ___caturthagama isa prakAra se haiM-'so ceva apaNA jahannakAlaTiio jAo' yadi vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJo paJcendriyatiryagyo grahaNa rUpa che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI 6 cha papama rUpa ane utkRSTathI paNa 6 7 palyopama rUpa che. pahelAnA gamamAM kAyasa vedha kALanI apekSAe jaghanyathI sAtireka 10 dasa hajAra varSa adhika pUrvakeTi rUpa kahela che. A rIte te jIva ATalA kALa sudhI tirya cagati ane asurakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gAmanAgamana kare che 'sesaM taM ceva' mA zata sthiti bhanuma bhane yasa vadha zivAyanu bAkInuM tamAma kathana pahelA gAmamAM kahyA pramANe ja samajavuM A pramANe A trIje gama che. ve yAthA gamanu thana vAmAM Ave che-so peva appaNA jahannakA. laDhiio jAo'ne ta masAta varSanI AyuSyavANI sajJI payandriya tiya"
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574. bhagavatIsatre svayaM jaghanyasthitimAn bhavet atha ca utpadyate amurakumAreSu tadA 'jahannaNa dasavAsasahassaTiiemu jaghanyena dazavarSa mahasrasthitikepu asurakumAreSu tathA 'uko seNaM sAtiregapuSakoDI Auesa uvavajjenjA' utkarSega sAtirekapUrvakoTyAyuSkeSu amura. kupArapUspadhate yo jaghanya kAlasthitikaH sAtirekapUrvakoTayAyuH sa ca pakSiprabhRtikaH prakrAnA, 'ukkoseNaM sAtirekapuSakoDI Aueti' utkarSaNa asaMkhyAtavarSAyukAnAM pakSyAdInAM sAtirekapUrvakoTirAyuH te ca, , svAyumAzaM devAyuH kurvanti na tu tatodhika'miti kRtvA sAtireketyAdikathitamiti bhaavH| te NaM bhate! jIyA' te khalu bhadanta ! jIvA: ityAdipraznottararUpam 'avasesaM taM ceva jAva bhavAdeso ti' avazeSaM tadeva yAvat bhavAdeza iti-bhAdezaparyantamiti, tathAhi-ekasamayena kiyanta utpadhanne ityasya nika jIva jaghanya kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA ho aura asura kumAroM meM utpanna hone ke yogya ho to vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle asu kumAroM meM tathA utkRSTa se sAtireka pUrvakoTi AyabAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai, jo jaghanya kAla kI sthiti vAlA hai aura mAtireka pUrvakoTi AyuvAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai aisA vaha tiryagjIva pakSI Adi rUpa se yahAM prakAnta huA hai, kyoM ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle pakSI AdikoMkI Ayu sAtireka pUrvakoTi rUpa hotI hai, aura ve apanI Ayu ke barAbara hI devAyukA bandhakarate haiM usase adhika devAyukA baMdha nahIM karate haiM isaliye yahA~ 'mAtirega' ityAdi kahA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA avasesaM taM ceva jAca bhavAdesotti' he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? imake uttara meM prabhu kahate haiM-he nivALe jIva jaghanyakALanI sthitithI utpanna thayo hoya ane asukumAramAM utpanna thavAne cagya hoya te te jaghanya 10 dasa hajAravarSanI sthitivALA asurakramAmAM tathA utkRSTathI sAtireka-pUrvakeTi AyuSyavALA asurakamAMromAM utpanna thAya che. je jaghanya kALanI sthitivALo che ane sa tireka pUrvakeTi AyuSyavAhA asurakumAremAM utpanna thAya che, e te tiryaMca jIva pakSI vigerenA rUpathI tyAM kahevAmAM Avela che, kemake asaMkhya ta varSanI AyuSyavALA pakSI vigerenuM AyuSya sAtireka pUrvakeTanuM hoya che. ane teo pitAnA AyuSyanI khabara ja devAyune baMdha kare che. ve gautamasvAmI prabhune se pUche che -'te Na bhate ! jIvA avasesaM taM gheSa jAva bhavAdeso tti' 3 sapana mevA ta me samayamA mA panna
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 575 praznasya jaghanyena-eko vA dvau vA trayo vA jAyante utkRSTataH saMkhyAtA utpadhante ityuttaram ita Arabhya bhAvAdezaparyantaM sarvamapi saMhananAvagAhanA saMsthAnalezyAdRSTajJAnAjJAnayogopayogasaMjJAkaSAyendriyasamudghAtavedanAvedAdikaM prathamagamavadeva atrApi boddhavyam / pUrvagamApekSayA yadyadaMze vailakSaNyaM tadarzayitumAha-'navaraM' ityAdi, 'navaraM ogAhaNA jahanneNaM dhaNuhAhuttaM ukkoseNaM sAtiregaM dhaNusaharasaM 'navaram avagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaktvam utkRSTataH sAtirekaM. dhanummahasram zarIrAvagAhanAMze vailakSaNyam-prathamagame zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuHpRthaktvarUpA utkRSTata SaDgavyatarUpati, utkRSTataH sAtirekaghana sahasramiti yat kathana tat saptamakula. gautama ? jaghanya se ve eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM, aimA yaha maya saMhanana, avagAhanA, saMsthAna, lezyA, dRSTi jJa nAjJAna, yoga, upayoga, saMjJA kaSAya indriya, samudghAta, ghedanA, veda Adi viSayaka kathana prathama gama ke jaise hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye, isa kathana meM prathama gama kI apekSA jisa aMza ko lekara bhinnatA hai use sUtrakAra 'navaraM ogAhaNA jahanne] dhaNupuhattaM' ukkoseNaM sAtiregaM dhaNusahassaM' isa sUtrapATha dvArA prakaTa karate hai-yahAM avagAhanA jaghanya se dhanuSapRthaktvarUpa hai aura utkRSTa se kucha adhika eka hajAra dhanuparUpa hai, prathama gama meM zarIrAvagAhanA jaghanya se dhanuSapRthaktvarUpa aura chahaganyUnarUpa prakaTa kI gayI hai, parantu yahAM javanya se dhanuSa pRthaktvarUpa aura utkRSTa se kucha adhika eka hajAra dhanuSarUpa vaha prakaTa kI gayI hai, mo aisA gaha kathana saptama kula thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jaghanyathI teo eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che ane utkRSTathI saMkhyAta utpanna thAya che e ja pramANe saMhanana, avagAhanA sa sthAna, vezyA, daSTi jJAna mazAna, yoga, 95yA, sajJA; SAya, dhandriya, samuddhAta, vedanA, vaha, vigere tamAma viSaya saMbaMdhI kathana pahelA gamamAM kahyA pramANe ja ahiyAM paNa samajavuM. A kathanamAM pahela gama karatAM je aMzamAM judApaNuM che te sUtrA2 'navara oga haNA jahaNNeNaM dhaNupahattaM' ukkoseNaM sAtiregaM dhaNussaharasa' A sUtrapATha dvArA pragaTa kare che ahi avagAhanA jaghanyathI dhanu pRtha phatvanI che ane utkRSTadhI kaMIka vadhAre eka hajAra dhanuSa rUpa che, pahelA gamamAM zarIranI avagAhana jaghAthI dhanuSa pRthaphatva rUpa ane 6 cha gabhUta (bAra gAu) rUpe pragaTa karela che paraMtu ahiyA jaghanyathI dhanuSa pRthakvarUpa ane utkRSTathI kaMIka vadhAre eka hajAra dhanuSa rUpe pragaTa karela che. A
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 bhagavatIstre karamAkAlabhAvino istyAdInapekSyeti saMbhAvayAmi. tathAhi-mahAsakhyAtavarSAyuSko jaghanyasthitikA prakrAntaH sa ca sAnirekapUrvakoTyAyubhavati itthamevAgame vyavahatAt enAdRzazva hAtyAdiH saptamakulakaraprAkkAle labhyate tathA saptamakulakarasya paJcaviMzatyadhikAni pazca dhanu-zatAni uccaistvam tatmAkAlabhAvinAM ca tAni samadhikatarANi iti tatkAlInahastyAdaya etadviguNitochAyAH, ata: saptamakulakarapAkkAlabhAvinAm asaMkhyAtavarSAyuSAM hastyAdInAM sAtirekadhanu:sahasramavagAhanApramANaM labhyate iti / 'ThiI jahanneNaM sAtiregA puSakoDI' karake pahile hue hastI Adi tiryajIvoM kI apekSA lekara kiyA gayA hai, ai pI maiM sambhAvanA karatA hU~ kyoMki yahAM asaMkhyAta varSa kI Ayu ghAle. saMjJI paJcendriya tiryajIva kA prakaraNa calarahA hai, so yaha kucha adhika pUrvakoTi kI AyuvAlA hotA hai-aimA zAstra meM prakaTa kiyA gayA hai so aisA vaha tiryagjIva hastI AdirUpa saptaprakula karake prAka kAla bhAvI hotA hai-tathA-jaya saptama kulakara kI zarIrAvagAhanA 525 dhanupa kI thI to inake pahile ke jIvoM kI avagAhanA isa ava. gAhanA se bhI adhikatara hogI, isIliye yaha bAta mAnanI cAhiye ki yahAM jo zarIra kI avagAhanA kucha adhika eka hajAra dhanuSa kI prakaTa kI gayI hai vaha saptama kulakara kI avagAhanA se dviguNI prakaTa kI gayI hai, aura yaha saptama-kula karake pahile ke hastI Adi tiryam jIvoM kI jo ki asaMkhdhAna varSa kI AyuvAle hote haiM hotI hai aisA rItanuM A kathana sAtamA kulakaranI pahelA thayela hAthI vigere tiryaMca jInI apekSAthI kahevAmAM Avela che. tema saMbhAvanA karavAmAM Ave che. kemakeahiyAM asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI pacendriya tiryaMca ivenuM prakaraNa cAle che, te A saMnI pacendriya tiryaMca ja kaMIka vadhAre pUrvakeTinI AyuvALA hoya che. tema zAstramAM batAvela che. te AvA te tiya ca jIva hAthI vigere rUpa sa.tamA kulakaranA pahelA nA kALamAM thayelA hoya che. tathA jyAre sAtamA kulakaranA zarIranI avagAha pa25 pAcaso pacIsa dhanaSanI hatI to teonA pahelAnA jIvonI avaga hanA A avaga hanAthI paNa adhikatara haze tethI e vAta mAnavI joIe ke-ahiyA zarIranI avagAhanA je kaMIka vadhAre eka hajAra dhanuSanI pragaTa karela che. te sAtamA kulakaranI avagAhanA karatAM bamaNuM kahela che ane te sAtamA kulakaranI pahelAnA hAthI vigere tivaca jI-ke jeo asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA hoya che.
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prameyacandrikA ThIkA za024 u. 2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 577 sthitirjaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH, 'ukoseNa vi sAviregA punnakoDI' utkapeNApi sAtirekA pUrvakoTireva prathamagame jaghanyA sthitiretAdRzI eva kathitA, utkRSTA tu tripalyopamAsmikA, iha tu jaghanyotkRSTAbhyAM sAtirekA pUrvakoTireveti, bhavatyeva vailakSaNyamiti / ' evaM aNubaMdho vi' evamanubandho'pi evametra -sthitivadeva * anubandho'pi jaghanyotkRSTAbhyAM sAtirekapUrvakoTimamANaeveti / kAyasaMvedho bhavAdezena prathamagamatradeva bhavadvayagrahaNAtmakaH, 'kAlAdezena - kALApekSayA kAyasaMvedhaH 'jahanneNaM sAiregA puntrakoDI dasahiM dAsasadassehiM anbhahiyA' jaghanyena sAtirekA pUrvakoTi, dazabhirvarSasaha sairabhyadhikA, 'ukko serNa sAtiregAo do youkoDIo' utkarSeNa sAtireke dve pUrvakoTyauM, 'evaiyaM 0 ' etA mAnane meM AtA hai / 'ThiI jahanneNaM sAtiregA puJcakoDI' sthiti yahAM jaghanya se bhI kucha adhika eka pUrvakoTi rUpa hai aura utkRSTa se bhI kucha adhika eka pUrvakoTirUpa hai / prathama gama meM bhI jaghanya sthiti aisI hI kahI gaI hai para vahAM utkRSTa sthiti tIna patthopama kI kahI gayI hai / ' evaM aNubaMdho vi' sthiti rUpa hone se anubandha bhI jaghandha aura kRSTa se sAtireka pUrvakoTi rUpa hI hai / kAyasaMvedha bhava kI apekSA prathama gama ke jaise do bhavagrahaNarUpa hai evaM kAla kI apekSA vaha jagha - nya se daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi rUpa hai, isa prakAra itane phAla taka vaha tiryaggati evaM asurakumAragati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha cauthA gama hai / tebhanI hoya che. tebha mAnavAmAM Ave che 'ThiI jahaNNeNaM sAtiregA puNya - doDDI' ahiyAM sthiti janyathI paNa kaMika vadhAre eka pUrkaTi rUpa che. thaDelA jabhabhAM SANu dhanya sthiti mena abhAye hI che. 'evaM anubaMdho vi sthiti rUpa hovAthI anuSaMdha paNa jaghanya ane utkRSTathI sAti pUrva kATi rUpa che, kAyasa vedha'bhavanI apekSAe pahelA gama pramANe e bhava ahadhu rUpa che, ane kALanI apekSAe te jaghanyathI dasa hajAra vaSa adhika. sAti pUrNAMkoTi rUpa ja che. A rIte ATalA kALa sudhI te tiya ca kRti ane asurakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana AvajA kare che, A pramANe A cAthA gama kahyo che, PUB bha0 73
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6578 bhagavatI sUtre banta etAvatkAlaparyantam tiryaggatim anurakumAragatiM ca seveta etAvantameva kAlaM tiryaggatau asurakumAragadau ca gamanAgamane kuryAditi caturthI gamaH 4, atha paJcamaM garma darzayannAha - 'so ceva jahannakAladiiesa upavajjejjA0 sa eva jaghanyakAla sthiti ke utpadyeva so'saMkhyAyuH saMjJipazcendriyakhiryagyonikaH jaghanyakAlasthitikAsurAretpadyeta tadA- 'ela caiva vatanayA' epaiva vaktavyatA .- prathamagamavadeva vaktavyatA varUnyeti he bhadanta ! so'sakhyAtavarSAyuSkasaM zipaJcendri yatiryagyoniko yaH jaghanyakAla sthidhikAsura kumArepRtpatti yogyo vidyate sa kiya tkAlasthitikeSu asurakumAraSadyate iti praznaH he gautama / jaghanyena dazavarSasaha-sthitikeSu asurakkumAreSu tathotkRSTo'pi dazavarSasahasrAyuSkeSu asurakumArepUtva pAMcavAM gama isa prakAra se hai- 'so cetra jahanna kAlasiery upava'jjejjA' vahI asaMkhyAta varSa kI AyubAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva yadi jaghanya kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai to yahAM para bhI prathama gana ke jaisI hI vaktavyatA kahanI cAhiye, arthAt - jaba gautama ne prabhu se aisA prazna . kiyA ki - he bhadanta ! yadi vaha asaMkhyAta varSa kI AyubAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaghanya kAlakI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - he gautama! aisA vaha jIva jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti bAleM asurakumAroM meM tathA utkRSTa se bhI dasa hajAra varSa kI sthiti TH have pAMthamA gabha *DevAmAM Ave che - 'so ceva, jahaNakA laTThiesa evyuennA' asakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI pacendriya tiya ca ceAnika evA te jIva jo jalanya kALanI sthitivALA asurakumArAmAM utpanna thavAne "yogya hoya to tyAM pazu paDesA gamabhI prabhAnu sthana hevu lehaye. arthAt gautamasvAmIe jyAre prabhune evuM pUchyuM che ke he bhagavan jo te khasakhyAta vaSa~nI AyuSyavALo saMjJI pa Mcendriya tiya ca-ceAnivALo jIva jaghanya kALanI sthitivALA asurakumArAmAM utpanna thavAne, cAgya che, tA te keTalA kALanI sthitivALA asurakumAzamAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke he gautama! evAM te jIva jaghayathI dasa hajAra varSanI sthiti vALA asura mArAmAM tathA utkRSTathI paNu dasa hajAra varSanI sthitivALA asurakumAzamAM utpanna' thAya che. huM bhagavana te jIvA eka
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 579 ghate / he bhadanta / te jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante 1 he gautama! jaghanyena; eko vA dvau vA yo vA utkarSeNa saMkhyAtAH asurakumArepu samutpadyante 2 / evaM te jIvAH vajraRSabhanArAcasaMhananavanto bhavanti 3 / zarIrAvagAhanA jaghanyena dhanuHpRthaktvam utkRSTataH sAtirekasahasra dhanuHpramANA 4 saMsthAnaM samacaturasramuta aaat zyA bhavanti / no samyagyo na vA mizradRSTayo'pi tu mithyAdRSTayaH 7 no jJAnino'jJAnino niyamAd dvayajJAnina 8| manovAkkAyayoginaH 9 / evamu payogo dvividho'pi sAkAropayogino'nAkAropayoginazca 10 | catasraH saMjJAH,vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / hai bhadanta aise ve jIva eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama! jaghanya se vahAM asurakumAroM meM eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra se saMhanana dvAra meM ve vajraRSabha saMhananavAle hote haiM 3 avagAhanAdvAra meM inakI avagAhanA jaghanya se dhanuHpRthaktvarUpa hotI hai aura utkRSTa se sA tireka eka hajAra dhanuSa pramANaM hotI hai 4 / saMsthAna dvAra meM inakA samacaturasra saMsthAna hotA hai 5 / leigAdvAra meM cAra leiyAe~ hotI haiM 6 | ye dRSTidvAra meM samyagdRSTi aura mizra dRSTi vAle nahIM hote haiM kintu mithyA dRSTi hote haiM 7 / jJAna dvAra meM ye jJAnI nahIM hote haiM kintu niyama se ajJAnI hote haiM matyajJAna vAle aura zrutajJAna vAle hote haiM 8 | yogadvAra meM ye manoyoga vAle vacanayoga vAle aura kAyayoga vAle hote haiM 9 / upayoga dvAra meM ye donoM prakAra samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? e praznanA uttaramAM prabhu kahe che kehe gautama jaghanyathI tyAM asura kumAremAM eka athavA be athavA traNu utpanna thAya che. ane utkRSTathI sakhyAta utpanna thAya che. eja rIte saMhanana dvAramAM "tee vaRSAnArAcasahunanavALA hAya che 3 avagAhanA dvAramAM temanI avagAhanA janmanyathI pannuH pRva rUpa hAya ane utkRSTathI sAtireka eka hajAra dhanuSa pramANu hAya che. 4 sasthAna dvAramAM tenu saMstha na sama yaturasa hoya che. bezgadvArabhAM yAra bezyAo hoya che. tethe dRssttidvaarbhaaNsamyagdaSTi ke mizraSTiva LA hAtA nathIpaNu mithyadRSTivALA ja hAya che. jJAna dvAramAM teo jJAnI hAtA nathI paraMtu niyamathI ajJAnI hAya- che. tene mati ajJAna ane zruta ajJAna e be ajJanA hoya che. gadvAramAM "te maneAceAga, vacana cAga ane kAyayeAga vALA hoya che. upacega dvAramAM
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI AhArabhayamaithunaparigraharUpA bhavanti 11, catvAraH kapAyAH 12 / paJcendriyANi 12, yo vedanA pAya mAraNAntikA AdhAH samudghAtA bhavanti 14, evaM zAtAzAtomakA vedanA bhavati 15, strIpuMvedo bhavati no napuMsaka vedo bhavati 16 / adhyabaMsAyAH prazastA aprazastAzca 18 / anubandhaH sthitivadeva 19 | 'NavaraM asurakumAra'TTii saMveddaM ca jANejjA' navaraM saptadazaM dvAraM sthitiH tAM cAsurakumArasthiti vizatitamaM dvAraM kAyasaMvedhaH taM kAyasaMvedhaM ca jAnIyAditi paJcamo gamaH 5 / " Av 1 580 ke upayoga vAle hote haiM - sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayogavAle bhI hote haiM 10 / saMjJAdvAra meM ye - AhAra bhaya maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM vAle hote haiM 11 / kaSAyadvAra meM ye cAroM kaSAyoM vAle hote haiM 12 / indriya dvAra meM ye pAMcoM indriyoM vAle hote haiM . 13 samudUghAtadvAra meM ye Adi ke vedanA kaSAya aura mAraNAntika ina samudghAta vAle hote haiM 14 / vedanA dvAra meM inake zAtArUpa aura azAtArUpa donoM prakAra kI vedanA hotI hai 15 / vedadvAra meM inake strI. veda aura puruSa veda ye do veda hote haiM, napuMsaka veda nahIM hotA hai 16 / adhyavasAya dvAra meM prazasta adhyavasAya aura aprazasta adhyayasAtha ye donoM prakAra ke adhyavasAya hote haiM yahAM anubandha sthiti ke jaise hI hotA hai 19 / 'navaraM asurakumAra ThihaM saMvehaM ca jANejjA' yahA~ teo sAkAra upayAgavALA ane anAkAra upayeAgavALA ema banne prakAiinaa upayogavAjA hoya che. sajJAdvAramAM - tetheo AhAra, laya, maithuna, mane parigraha, A cAra sa'jJAovALA hoya che. kaSAyadvAramAM-te cAra kaSAyeA. zALA hAya che. indriya dvAramAM tee pAMce indriyAvALA hAya che. samuddhAta dvAramAM-te vedanA, kaSAya, ane mAraNAntika e traNa samuddhAtavALA hAya che. vedanA dvAramAM-tee zAtArUpa ane azAtA rUpa ema banne prakAranI vedanAvALA hAya che. vedya dvAramAM-tee srIveda ane purUSa veda e e veda vALA DAya che. teone napusakaveH hAtA nathI adhyavasAya dvAramAM tene prazasta adhyavasAya ane aprazasta adhyavasAya A banne prakAranA adhyava saaye| DAya che. maDiyAM anubaMdha sthiti prabhA 4 hAya hai, 'navara' asurakumAraThii N, saMveha N ca jANejjA' gaDiyA, sthiti dvAra hune 17 sattara
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 585 atha SaSThagamaM nirUpayati-'so ceva ukosakAlaviiesa uvavanno' sa evotkRSTasthitikeSu upapannA, sa eva asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyoniko jIvo yadi utkRSTakAlasthitikAsurakumAreSu samutpanno bhavet tadA-'jahanneNaM sAtiregapuncakoDiAuesu' jaghanyena sAtirekapUrvakoTayAyuSkeSu asurakumAreSu tathA'ukoseNa vi sAiregapuncakoDiAuemu upavajjejnA' 'utkarSeNA'pi sAtireka pUrvakoTayAyuSkeSu asurakumAreSu utpadyeta, 'sesaM taM cetra' zeSaM tadeva etadvyatirikta sarva praznottarAdikam pUrvavadeva bodavyam / eka samayena kiyanta utpadyante iti praznasthitidvAra jo ki 17 vAM dvAra hai aura bIsavAM dvAra jo kAyasaMvedhaddhAra hai use vicAra kara kahalenA cAhiye isa prakAra yaha pAMcavAM gama hai| . chaThA gama isa prakAra se hai-'so ceva ukkosakAlaTThiesu uvaSayo' yadi vahI asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva uskRSTa kAla kI sthinivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai to 'jahanneNaM mAtiregapunvakoDiAuessu 'jaghanya se sAtireka pUrvakoTi kI AyughAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai aura 'ukkoseNa vi sAirega pundhakoDiesu uvava0 utkRSTa se bhI vaha sAtireka pUrvakoTi kI AyuvAle asuraku. mAroM meM utpanna hotA hai| 'sesaM taM ceca' isa kathana ke sivAya aura saya praznottararUpa kathana hai vaha saba kathana yahAM pUrvokta jaisA hI jAnanA 7 cAhiye, jaise-aise ve jIva vahAM kitane utpanna hote haiM ? to isakA "kAra che ane 20 vIsamuM je kAyasaMdha dvAra che te vicArIne kahI naye. mA zata mA pAMthA gama yo cha. . ' ' chaTI gama vAmAM Ave che-~'so ceva ukkosakAlaDhiiesu uvavanno' je te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI paMcendriya tiya ca canivALo Orge nI sthitivANA masurazubhAzamA utpanna thAya to 'jahanneNaM sAtirekapuvvakoDIbhAuesu' dhanyathA sAtire-vAhinI mAyuSyavANA masurabhAromA utpanna thAya che. mathA 'ukkoNa vi sAiregapuvakoDiemu uvava0' thI 59] sAti24- pUTinI mAyuSyavANA masu2 mArAma japanna thAya che. 'sesa taM ceva' mA 4thana zivAyanu yInu praznottara rUpa tamAma kathana ahiyAM pahelA kahyA pramANe ja samajavuM. jemake-evA te jIve tyAM keTalA utpanna thAya che? te te praznano uttara e che ke-evA te
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 583 maMgavatIce sya jaghanyata eko vA dvau vA trayo vA uskRSTataH saMkhyAtA amarakumArepRtpadante ityuttaram, ekmavagAinAdikaM sarvamavagantavyam / pUrvApekSayA ya_lakSaNyaM tadarzayati'navara' ityAdi, 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM sAtiregAo doputrakoDIo' navaram kevalaM kAyasavedhaH kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena sAvireke dve pUrvakoTI, 'ukkoseNa vi sAtiregAo do puvakoDIo' utkarSeNA'pi sAtireke dve pUrvakoTI 'evaiyaM kAlaM sevejjA' etAvantaM kAla seveta etAvatkAlaparyanta tiyaMgatimamurakumAragatiM ca sevena iti paSThogamaH 6 iti / atha saptamo gamo nirUpyate-'so ceva' ityAdi, 'so ceva appaNA ukkosakAlahiimo jAo' sa eva AtmanA utkarSa kAlasthitiko jAtaH, sa evAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikA uttara aisA hai ki-aise ve jIva eka samaya meM eka athavA do adhayA tIna utpanna hote haiM, jaghanya se aura utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| isI prakAra se avagAhanA Adi dvAroM ke viSaya meM bhI kathana hai, parantu kAla kI apekSA vaha jIva jaghanya se sAtireka-kucha adhika-do pUrvakoTi taka aura uskRSTa se bhI sAtireka do pUrvaphoTi taka usa tiryaggati kA aura asurakumAragati kA sevana karatA hai aura itane hI kAlataka vaha usameM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha chaTA gama hai| sAtavAM gama isa prakAra se hai-'so ceva apaNA ukkosakAla. hio jAo' vahI asaMkhyAna varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriyatirya: gyonika jIva ki jo utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai yadi asurakumAmoM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kitane kAla kI jo eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane utkRSathI saMkhyAta jI utpanna thAya che. e ja rIte avagAhanA vigere dvArenA saMbaMdhamAM paNa kathana samajavuM. paraMtu kALanI apekSAthI te jIva jaghanyathI sAtireka-kaMIka vadhAre be pUrvakeTi sudhI ane utkRSTathI paNa sAtireka-be pUrva kaTi sudhI e tiryaMca gatinuM ane asurakumAragatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te gatimAM gamanAgamana kare che. A pramANe A chaThTho gama che. ve sAtabhA samarnu 4thana 42pAmA mA cha-'so ceva appaNA sakkosa. diio jAo' asaNyAta vaSanI mAyuSyavANI sahA payandriya tiya"ya nivAbe jIva ke je utkRSTa kALanI sthitithI utpana thaye heAya te je _ asura kumAmAM utpanna thavAne meM gya che te te keTalA kALanI sthitivALA * asurakumAramAM utpana thAya che ? tathA teo tyAM eka samayamAM keTalA
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 583 " svayamutkRSTakAla sthitiko jAtaH, 'so cetra paDhanamo bhANiyantro' sa eva prathamagamo bhaNitavyaH kiyatkAlasthitikeSu asurakumAreSu jAyante ekasamaye ca kiyantaH utpa dhante tathA saMhananasaMsthAnAdikaM sarva prathamagamAnusAreNaiva jJAtavyamiti / prathamagamA- pekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM ThiI jahanneNaM tini paliova 'mAI' navaraM sthitirjaghanyena trINi pala zepamAni - parayopamatrayasthitiH avagantavyA jaghanyA, 'ukosega di tinni paliodamAI' utkarSeNA'pi trINi parayopamAni jaghanyotkRSTAbhyAM palyopamatrayaM sthitiH, prathamagame jaghanyA sthitiH sAtirekA pUrvakoTiyamANA utkRSTA palyopamatrayapramANA pradarzitA iha tu ubhe api tripa -lyopame iti vizeSaH / ' evaM aNubaMdho vi' evam-sthititradeva anuvandho'pi jaghanyoskRSTAbhyAM palyopasatrayAtmakaH / kAyasaMvedhazca bhavAdezena bhavadvayAtmakaH prathamagamavadeva 'kAlAdeseNaM, jahanneNaM tinni paliomAI dasahi vAsasahassehiM amahisthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? tathA ve vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? yaha sapa praznottara rUpa kathana tathA saMhanana, saMsthAna Adi dvAra sambandhI kathana prathama gama ke jaisA hI hai, parantu yahAM sthiti, anubandha evaM kAyasaMvedha ko lekara jo bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai ki yahAM jaghanya se sthiti tIna palghoSama kI hai aura ' . utkRSTa se bhI sthiti tIna palyopama kI hai, prathama g2ama meM jaghanya sthiti - sAtireka pUrvakoTi pramANa kahI gayI hai aura utkRSTa sthiti tIna - palyopamarUpa kahI gayI hai / isI prakAra kA kathana anubandha ke sambandha meM bhI hai| arthAt vaha bhI yahAM sAtaveM gama meM jaghanya aura utkRSTa se tIna pasyopamarUpa hI hai, kAyasaMbedha bhava kI grahaNa karane rUpa hai tathA kAla kI apekSA jaghanya se daza hajAra varSa apekSA do bhavoM ko utpanna thAya che? A tamAma praznottare rUpa kathana tathA sahunana, saMsthAna, vigere dvArA sabadhI kathana pahelA gama pramANe ja che, paraMtu ahiyAM sthiti, zAnuSadhAne ayasa vedhasAM nuhAyA che. te bhA prabhA cheahiyAM sthiti jaghanyathI traNa palnApamanI che ane utkRSTathI paNa tra payApamanI sthiti che. pahelA gamamAM jaghanya sthiti sAtireka pUrva kATi *pramANu kahevAmAM AvI che. ane utkRSTa sthiti traNa maipamanI kahI che, Aja rItanu thana-anukha dhanA samadhamAM paNa che. arthAt te anukha dha. paNa * A sAtamAM gamamAM jaghanya ane utkRSTathI traNa pacepama rUpa ja che. kAya saMvedha bhavanI apekSAthI e bhave,ne grahaNu karyA rUpa che. tathA kALanI ape hai
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIne yAI' kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyena trINi palpopamAni dazabhipasaharabhya. dhikAni 'ukoseNaM chappaliobamAI utkarpaNa pa-palyopamAni 'evaiyaM nAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvatkAlaparyantaM tiryaggatim amuskumAragati ca seveta tathA etAvatkAlaparyantameva tiryaggato asurakumAragatau ca gapanAgamane kuryAdityevaM sthityanubandhakAyasaMvedheyu kailakSaNyaM vidyate etadatirikta sarva prathamagamatradeva draSTavyamiti saptamo gamaH samAsaH // 7 // ___athASTamo gamo nirUpyate-'so cetra jahannakAla' ityAdi, 'so ceva jahana. kAlahi esu ujavanno' sa evAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyAnika evaM jaghanyakAlasthitikAsurakumArepUpapannA, 'esa ceva vattaccayA' epaica vaktavyatA. he bhadanta ! yA svayam unka kAlasthitikaH asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcandrigatiadhika tIna palpoSama kA aura utkRSTa se 6 palyopama kA hai, isa prakAra vaha jIva itane kAlataka usa tiryaggati kA aura asurakumAra gati kA sevana karatA hai tathA itane hI kAla taka vaha usagati meM gama. nAgamana karatA hai| isa prakAra se sthiti, anubandha aura kAyasaMvedha meM bhinnatA hai, aura bAkI kA saba kathana prathama gama ke jaisA hI hai| aisA yaha sAtavAM gama hai| ' AThavAM gama isa prakAra se hai-'so ceva jahannakAlaTiesu upavanno' yadi vahI asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJI paJcendriyatiryagyonika jIva jaya jaghanyakAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hotA hai-tatha yahAM para bhI yahI vaktavyatA kahanI cAhiye arthAta kSAe jaghanyathI dasa hajAra varSa adhika traNa pApamane ane ukaSTathI 6 che pApamAne cheA rIte te jIva ATalA kALa sudhI te tiryaMca gatinuM ane asurakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che. A prakAre sthiti anubaMdha ane kAyasaMvedhamAM bhinnapaNuM che. ane bAkInuM tamAma kathana pahelA gAmamAM kahyA pramANe ja che tabha sabhA.. / . .. yA zata sAtamI, gama cha. . * / mAmA gabharnu 4thana 42vAmA mAve cha.-'so ceva jahannakAladiiemu vacanno' asabhyAta nI mAyuSyavANI sajJI 5'yandriya tiya"ya nivALo jIva jaghanya kALanI sthitivALA asurakumAramAM utpana thavAne vyA che, te te saMbaMdhamAM paNa eja kathana kahevuM joIe, arthAt jyAre
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ meyacandrikA TIkA za024 u.2 sU01 asurakumAradevasyotpAdAdikam 55 yoniko yaH jaghanyakAlasthitikAmurakumArepUnpattiyogyo vidyate sa kiyatkAla thatikAsurakumArevUspadyate iti praznaH, he gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthiti pu tathotkRSTato'pi dazavarSa sahasrasthitikeyUtpadyate tathA he bhadanta ! te jIvA kasamaye tatra kiyanta utpadhante he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA skRSTaH saMkhyAtA utpadyante ityAdi sarva praznottarAdikaM saMhananasaMsthAnAdikaM ca yamagamavadeva ihA'pi vaktavyamiti / 'navaraM asurakumAraDhiI saMveha ca jANijjA' viramasurakumArasthiti kAyasaMvedhaM ca jAnIyAdityaSTamo gamaH / / taba vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA saMjJo paJcendriyatiryaronika jIva jaghanyakAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya hotA hai taba vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle asurakumAroM meM tathA utkRSTa se bhI dasa hajAra varSa kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai, isI prakAra se ve jIva vahAM eka samaya meM kitane -utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna evaM utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM ityAdi saba prazno tararUpa kathana saMhanana saMsthAna Adi dvAra viSayaka prathama gama ke jaisA hI yahAM para bhI kahalenA cAhiye, 'navaraM asurakumArahi saMvehaM yA jANijjA' yahAM asurakumAra kI sthiti aura saMvedha vicAra kara kaha lenA cAhiye isa prakAra ye yaha AThavAM gama hai| te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI paMcendriya tiryaMca nIvALe jIva jaghanya kALanI sthiti vALA asurakumAremAM utpanna thavAne cogya hoya te te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA asurakumAramAM tathA utkRSTathI traNa pAmanI sthitivALA asura kumAremAM utpanna thAya che. e ja rIte te ja eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNa ane utkRSTathI saMkhyAtapaNe utpanna thAya che. vigere tamAma praznottara rUpa kathana saMhanana saMsthAna vigere dvArA __ samadhI 4thana paDenA gama pramANe maDiyA ra 4 na . 'navara' asurakumAradiI saMveha' ca jANijjA' mADiyAM asurasubhAzanI sthiti bhane savedha vicArIne kahe joIe. A rIte A AThame gama kahyo che. * bha074
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatI ... navamagamaM prarUpayannAha-'so ceva ukkopa' ityAdi, 'so ceva ukkosakAla. dviiemu uvavanno' sa eva upakAlasthitikAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyoniko yadi utkarSa kAlasthitikAsurakumArepUtpadheta tadA-sa kiyatkALa-sthitikAsurakumArepUtpadheta iti praznaH / uttaramAha-'jahanneNaM tipakiovamaTiiemu / ukkoseNa vi tipalibhovamaTTiiesu uvavajjejjA' jaghanyena nipalpopamasthitikeSu .utkarSeNA'pi tripalyopamAsthitikeSu utpona rAdi sarvamapi praznottarAdikaM prathamagamavadeva draSTavyamiti, etadeva darzayati-'ema ce vattavA' iti prakaraNena / pUrvApekSayA vailakSaNyaM darzayati -'navaraM' ityAdi, 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNaM chapa nauvAM gama isa prakAra se hai-'so ceva ukkosakAlaSTriharatu upabanno' he bhadanta ! vahIM utkRSTa kAla kI sthinivAlA asaMkhyAtavarSAyuka saMjJI paJcandriyatiyagyonika jIva jaya utkRSTa kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hone yogya hotA hai to vaha zitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? to isa prazna ke ttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! 'janneNaM ti paliovamaTiiesu kosegaM viti palibhovamaTiiestu uvavajjejjA' vaha jaghanya se tIna palyopama kI sthitivAle asurakumAroM meM aura utkRSTa se bhI tIna pratyopama kI sthitighAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / ityAdi saba praznottara rUpa kathana prathama gama ke jaise hI yahAM para kahalenA cahiye, yahI pAta-'esa ceva vattavyayA' isa sUtrakAra pATha dvArA kahI gayI hai| pUrva prakaraNa kI apekSA yahA~ ke isa prakaraNa meM jo vizeSatA hai vaha ra navamA gabharnu thana 42vAmAM Ave che-'so ceva ukkosakAlaTriiesa uvavanno gan gre nI sthitivANI masabhyAta panI mAyuSya vaNe saMzI pacendriya tiya ca nivAbe jIva jyAre utkRSTa kALanI sthiti vALA asurakumAramAM utpanna thavAne gyA hoya te te keTalA kALanI sthiti vALA asurakumAremAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che gautama ! 'jahanneNaM paliovamaTTiiesu ukkoseNa vi ti paliovamadiipara uvavajjejjA, dhanyathI ta pakSyApabhanI sthitivAmA asurazubhAzamA ane utkRSTathI paNa traNa palyopamanI sthitivALA asurakumAramAM utpanna thAya chevigere tamAma praznottara rUpa kathana pahelA gAmamAM kahyA pramANe ja liyA 5 4. me pAta 'esa ceva vattavvayA' yA sUtrA dvArA 83a che, pahelAnA prakaraNa karatAM ahinAM A prakaraNamAM je vizeSa paNuM che, te
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrakA TIkA za024 u. 2 02 asurakumAradevasyotpAdAdikam... fastemAI' navaraM kAlAdezena - kALApekSA jaghanyena palpopamAnyeva deva iyaM jAva karejjA' etAvantaM yAvatkuryAt etAvantameva kAlaM tiryaggatimasukumAragarti ca seveta tathA etAvantametra kAlaM tiryaggatau asurakumAragatau ca gamanAgamane kuryAditi navamo gamaH // mu0 1 // 27-80 evaM krameNA saMkhyAtavayukasaMjJipaJcendriyatirazcAmasuMrakumAreSu samutpAdo'darzitaH, tadanantaraM saMkhyAtavarSAyuSAM saMjJipaJcendriyatirazcAma surakumAreSu utpAdAdikaM pradarzayitumAha- 'jai saMkhejja' ityAdi / du mUlam - jai saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajrjjati kiM jalacarehiMto ucavajjati, thalacarehiMto uvavajrjjati khaha barehiMto uvavajrjjati evaM jAva pajjata saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkha joNie of bhaMte! je bhavie asurakumAresu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTThiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahantreNaM dasavAsa sahasaiiesa ukkoseNaM sAtirega lAga rovamahiiesu uvayaMjjejjA te NaM bhaMte! jIvA egasamaeNaM0 eesiM syaNappabhApuDhavIgamasarisA Nava gamagA geyavvA / NavaraM jAhe appaNA jahannakAlAiio bhavai tAhe tisu vi gamaesa imaM NANataM 3 isa prakAra se hai- 'navaraM kAlAdeseNaM jahanneNa upali omAI 0" yahA~ jaghanya aura utkRSTa se vaha jIva kAla kI apekSA chapalyopamataka usa tiryagagatikA aura asurakura gani kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanAgamana karatA hai / aisA yaha nauvAM gama hai // 1 // mA prabhAye che -'navaMra' kAlAdeseNaM jahanneNaM cha palio mAIo' maDiyAM bhdha nyathI te chatra kALanI apekSAe cha patyeAma sudhI e tiryaMcagatinuM ane surakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalAja kALa sudhI temAM gamanA gamana kare che. e rIte A navamA gama che. prasU. pA 12
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddha bhagavatI cattAri lessAo ajjhavasANA pasatthA No apasatthA sesaM taM 'caiva saMveho sAtiregeNa sAgarovameNa kAyavvo ||suu0 2 // " .... chAyA - yadi saMkhyeyavarpAyuSkasaM jhipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadyante ki jalacarebhya utpadyante sthalacarebhya utsayante khecarebhya utpadyante evaM yAvat paryApta saMkhyeyavarSAyukasaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhanyo, surakumAre pUtpattum sa khala bhadanta / kiyatkAlasthitikepUtpadyeta gautama 1 jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarSeNa sAtirekasAgaropamasthiti ke pUtpadyeta / te khala jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante eteSAM ratnaprabhA pRthivIgamasadRzAH natra gamakA setavyAH, navaraM yadA''tmanA jaghanyakAlasthitiko bhavati tadA - triSvapi gamakeSu idaM nAnAtvam, catasro lezyAH, adhyavasAnAni prazastAni no'mazastAni zeSa tadeva saMvedhaH sAtirekeNa sAgaropameNa kartavyaH ||02|| } 1. TIkA- 'jai saMkhejjavAsAuyasannipacidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaM ti' yadi saMkhyAtavarSAyuSkasaMzipaJcendriya tiryagyonikebhya utpadyante arakumAreSu tadA - kiM jalacarehito thaLacarehiMto, khaddacarehiMto uvavajrjjati' kiM jaLacarebhya isa krama se asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryazcoM kA asurakumAroM meM utpAda dikhalAyA - aba saMkhyAtavarSAyuSka saMjJIpaJcendriya tiryazcoM kA asurakumaroM meM utpAda Adi dikhAne ke liye sUtrakAra"jai saMkhejjavAsAjyasanni' isa sUtra kA kathana karate haiM - 'jai saMkhejevAsAjya sanni paMcidiyatirikkhajoNiehito' - ityAdi / TIkArya - he bhadanta | yadi saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryazvayonika jIvoM meM se Akara jIva asurakumAroM meM utpanna hote kuru 1 A kramathI Asakhyata varSanI AyuSyavALA sanI pacendriya tiya cAnu asurakumArAmAM utpAda vigere khanAvIne sUtrakAra nIce pramANe-sa'jJI paMcendriya tiya "cAnuM asurakumAremAM utpata vigere khatAvavA nIce pramANenA sUtrapATha 4he che-'jai saMkhejjavAsAuyatra nnipacidiyatirikkhajoNipatio' tyiAhi TIkAtha--hai bhagavat jo sakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI paoNMcendriya tiya ca ceAnivALA jIvAmAMthI AvIne jIva asurakumArezamAM utpanna thAya che. te zuM teo jalacarAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke sthaLacAmAthI
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.2 02 saM. saM. paM. asurakumA reSUtpAdaH 589 utpadyante sthalacarebhya utpadyante khecarebhyo vA Agatya utpadyante iti praznaH, he gautama | jalacarebhyo'pi Agatya utpadyante sthalacarebhvo'pi Agasyotpadyante khecarebhyo'pi Agatyotpadyante / he bhadanta ! yadi jalacarAdibhya Agatyotpadyante tadA kiM paryAptakebhya emya Agatyespadyante athavA aparyAptakebhya etebhya Agatya utpadyante ? gautama | paryAtakebhya etebhyo jalacarAdibhya Agatyotpabante / 'pajjatta saMkhejjavAsAjya sanniSaM cidiyatirikkhajoNie NaM bhaMte' paryAptasaMkhye yavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta / 'je bhavie asurakumAresu uvavattie' yo bhanyo'murakumAreputpattam, 'se NaM bhaMte / sa khalu bhadanta ! haiM to kyA ve jalacaroM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA sthalacaroM meM se Akara ke utpanna hote hai ? yA khecaroM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gaunama ! ve jalacaroM se Akara bhI utpanna hote hai, sthalacaroM se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura khecaroM se bhI Akara ke utpanna hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! yadi jalacarAdikoM meM se Akara ke jIva asurakumAroM kI paryAya se utpanna hote haiM to kyA ve paryApta jalacarAdikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA aparyApta jalacarAdikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! paryApta jalacarAdikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM / 4 aba gautama prabhu se punaH aisA prazna karate haiM- 'pajjanta saMkheja'vAsAuyasannipaMcidiya0' he bhadanta / jo paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya AvIne utpanna thAya che? ke becarAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! tee jalacarAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. sthalacarAmAMthI paNa AvIne utpanna thAya che, ane khecarAmAMthI AvIne utpanna thAya che. have gautamasvAmI prabhune evu' pUche che ke--he bhagavan jo jalacara vigeremAMthI AvIne jIva asura kumAreAnI paryAyathI utpanna thAya che. teA zu... te paryApta jalacare vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che ke aparyApta jalacarAdikAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke hai gautama ! paryApta jalacarAdikamAMthI AvIne utyanna thAya che. irI gautamasvAbhI alune pUche che !-'pajjattasa khejjavAsAya sanni pa'cidiya0' he bhagavan paryApta saMkhyAta varSAMnI AyuSyavANo jJI pacendriya tiyacceAnivALo jIva jo asurakumArezamAM utpanna thavAne
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 bhagavatI 'kevatyakAla dviirasa utravajjejjA' kiyatkAlasthitikeSu asurakumAra pratyatum he bhadanta ! paryAptasaMkhyeyayarpAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyoniko jIvo'surakumArapUtpa ttiyogyo vidyate sa khalu bhadanta / kiyatkAlasthitikeSu samutpadyate iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jahannerNa dasavAsasahassa farey' jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu asurakumAreMSu utpadyate iti kriyayA saMmbandhaH, 'ukko seNaM sAiregasAgarovamahihaesa uvajjejjA' utkarSeNa sAtirekasAgaropamasthitikeSu samutpacyate, sAtirekasAgaropama sthitikeSu iti kathanaM balIndranikAyamAzrityAvagantavyam he gautama | paryApta yAvat tiryagyoniko jaghanyena dazavarSasahasra sthitikAsura kumAreSu tathotkRSTataH sAtirekasAgaropamasthitikAsurakumAreSu samutpadyate ityuttaram / 'te NaM bhaMte / jIvA egasamapurNa kevaiyA uvavajjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante iti prazna:, 'uttaramAha-' evaM eesi' ityAdi, evaM eesi rayaNapabhApuDhavI gamasarisA patra gamagA hai, vaha kitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna honA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA / ' he gautama ! ' jahanneNaM dasavAsa'sahassa' vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle asurakumAroM meM aura utkRSTa se 'sAirega sAgaro0' sAtireka sAgaropama kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai / yahAM jo 'sAtireka sAgaropama kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai' aisA kahA gayA hai, vaha balIndra nikAya ko Azrita karake kahA gayA hai| aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM- 'te NaM bhaMte! jIvA egasamaerNa kevaiyA uva0 ' he bhadanta ! aise ve jIva eka samaya meM vahAM kitane utpanna hote haiM ? to isake uttara meM prabhune aisA kahA hai ki 'evaM eesiM rayaNappabhA puddhviiceAgya che. teA te keTalA kALanI sthitivALA asurakumArezamAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA aluche - 'goyamA ! he gautama / jahanneNaM dakhavAsa saharasa0' te dhanyathI isa Denjara varSAMnI sthitivAjA asurakumArIbhAM ma utsRSTathI 'sAirega sAgaro0' sAtireGa sAgazeSabhanI sthitivAjA asurkumArezamA utpanna thAya che. ahiyAM je sAtireka sAgareApamanI sthitiva,LA 1asura kumArAmAM utpanna thAya che' evuM kahyu che, te khannIdranikAyanA Azraya harIne uchu che. Dave gautabhasvAmI punaH usune me pUche che hai- 'deNaM bhaMte jIvA eksaeNa kevaiyA u10' he bhagavan mevA te vo samayamAM tyAM DeTalA uttpanna thAya che? te A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne A
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA,za024 u.2 sU02 saM. saM. paM. asurakumArepUtpAdaH 591' yannA' evameteSAM paryAptasaMkhyeyavarSAyuSa saMkSipazcendriyatiryagyonikAnAm asurakumArespisU gam ratnapramApRthivIgamasahazA nava gamakA netavyAH, yathA ratnaprabhAmAzritya nava gamAH kathitAH trayogamA audhikAH, 3 jaghanyakAlasthitikAnAM trayogamAH, 3 tathA utkRSTakAlasthitikAnAM trayogamAH3, tadevaM nava gamAH, evamihApi audhikAdayo nava gamA vaktavyAH / ratnapabhApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-'navara' ityAdi, 'navaraM jAhe appaNA jahannakAlahiio bhavaI' navaraM yadA AtmanA jaghanyakAlasthitiko bhavati, tAhe tisu vi gamaema imaM NANataM tadA viSvapigamakeSu idaM nAnAtvam yadA sa paryApta saMjJipaJcendriyatiryagyoniko jIvaH svayaM jaghanyakAlasthitizo'surakumAreSatpadyate iti triSu gameSu etAvAna bhedo ratnaprabhA gamApekSayA boddhavyaH / tameva bhedaM darzayati-'cattAri lessAo' catasro lezyAH kRSNanIla-kApotikataijasAgamasarIsA Nava gamagA NeyacyA 'he gautama! ina paryApta saMkhyeyavarSA yuSka saMjJI pazcendriyatiryagyonika jIvoM ke jo ki asurakumAra meM utpanna hone ke yogya haiM, unake isa sambandha meM ratnaprabhA pRthivI ke nau gama ke jaise hI nau gama kahalenA cAhiye, arthAt raznaprabhA ko Azrita karake jaise nau gama kahe gaye haiM-tIna gama audhika 3 tathA jaghanya kAla kI sthitivAloM ke 3 gama, tathA utkRSTa kAla kI sthitivAloM ke 3 gama-aise ye nau gama kahe gaye haiM-isI prakAra se yahAM para bhI audhika Adi nava gama kaha lenA cAhiye, parantu ratnaprabhA kI apekSA jo bhinnatA hai use 'navaraM jAhe appaNA jahanna kAlahiio bhavaha tAhe tisu vi gamaesu imaM NANataM' isa sUtrapATha dvArA pragaTa karate hue sUtrakAra pramANe bu. "evaM eesi rayaNappabhA puDhavIgamasarisA Nava gamagA NeyabvA' se gautama! A paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tithi nivALA ane A saMbaMdhamAM ratnaprabhA pRthvInA prakaraNamAM kahelA nava gama pramANe nava game kahevA joIe, arthAt ratnaprabhA pRthvIne uddezIne jema nava game kahevAmAM AvyA che. jemake-traNa gamo audhika tathA jaghanya kALanI rithativALA ne jaghanya kALanI sthitivALAomAM utpatti rUpa 3 traNa gama tathA jaghanya kALanI sthiti vALAne utkRSTa kALanI sthitivALAomAM utpatti rUpa 3 traNa gama e pramANe A nava game kahevAmAM AvyA che. eja rIte ahiyAM paNa aughika vigere traNa gamo kahevA joIe. paraMtu ratnaprabhAnI apekSA 2 minA che. te 'navara' jAhe appaNA jahannakAkaDhiio bhavai tAhe tisu vi gamaesu imaM NANatta' mA sUtrAdvArA pragaTa 12tA sUtrasara 4 che 3
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- 592 bhagavatIce khyAH, devAnAM tejolezyAyA abhyupagamAt, ratnaprabhAgAminAM jaghanyasthitikAnAm AyAstitra eva leyAH kathitAH eSu punazcatasro lezyA bhavanti amopu tejo lezyAvatAmabhyutpatteH tathA ratnapabhAnarakagAminAM jaghanyasthitikAnAmaprazastAnyeva adhyavasAyasthAnAni kathitAni-iha tu prazastAnyeva adhyavasAyasthAnAni / utkRSTakahate haiM-cattAri leslAmI' jaba vaha jaghanya kAla kI sthitivAlA hotA hai tatha bIca ke cauthe pAMcaveM aura chaThe, ina tIna gamoM meM isa prakAra se bheda hotA hai ki usake cAra lekhyAeM hotI hai adhyavasAya prazasta hote haiM aprazasta nahIM haM te hai-tAtparya yaha hai ki jaba vaha paryApta saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva svayaM jaghanya kAla kI sthiti vAloM asura kumAroM meM utpanna hotA hai to ina 4-5-6 tInoM gamoM meM rannaprabhA ke gamoMkI apekSA yaha pUrvokta bheda hotA hai / yahI bAta 'cattAri lessAmo ajjhavasANA pasasthA no appasasthA' isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai| yahAM jo cAra lezyAoM ke sadbhAva hone kI bAta kahI gaI hai vaha devoM ke tejolezyA ke sadbhAva se kahI gaI hai, ratnaprabhA gAmI jaghanya sthiti vAloM ke Adi kI tIna hI lezyAeM kahI gaI hai-taba ki yahAM cAra kahI hai kyoMki asuroM meM tejolezyAvAloM kI bhI utpatti hotI hai| tathA-ratnaprabhA naraka gAmI jaghanya sthitivAloM ke adhyavasAya sthAna aprazasta hI hote haiM / para yahAM ve prazasta hI hote haiN| utkRSTa kAla kI 'cattAri lessAo' nyAre yAnI sthitivANo hoya che. tyAre 12-yanA traNa gAmamAM A rIte judAI thAya che. ke teone cAra lezyAo hoya che. temane adhyavasAna prazasta hoya che. aprazarata hetu nathI kahevAnuM tAtparya e che ke-jyAre te paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMcanI vALo jaghanya kALanI sthitivALo hoya ane utkRSTa kALanI sthitivALA asurakumAremAM utpanna thAya che te A 4-5-6 traNe gamemAM ratnaprabhA pRthvInA gama karatA mA pai gsa se DAya che. me pAta 'cattAri lossAo ajJavasANA pasatthA no appasasthA' mA sUtrAthI pragaTa 428 che. maliyAre yAra vezyAma hovAnuM kahyuM che. te devene tejasa vezyAnA sadubhAvathI kahela che ratanapabhAmAM javAvALA jaghanya sthitivALAne pahelI eTale ke kRSNa, nIla, ane kApita e traNa ja lezyAo kahI che. jyAre ahiyAM cAra lesthAo kahI che kema ke-asurakumAromAM tejalezyA vALAonI utpatti hoya che, tathA ratnaprabhA narakamAM javAvALA jaghanya sthiti vALAone adhyavasAna sthAna aprazastaja hoya che. paraMtu ahiyAM prazasta ja kahyo che. utkRSTa kALanI sthiti vALAne
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU02 saM. saM. paM. asurakumArepUtpAdaH 593 kAlasthitikatvetu prazastAmazaratobhayAnyapi adhyavasAyasthAnAni saMbhavanti natu alpasthitikeSu tatra kAlasya alpatvAditi / tathA-kAyasaMvedhe ratnaprabhAgameSu sAgaropameNa saMvedhaH kathitA, asurakumAreSu sAtirekeNa sAgaropameNa kAyasaMbaMdha: kartavyaH valIndrapakSApekSayA etasyaiva saMbhavAditi / 'enadevAha-'ajjhavasANA pasatthA' adhyavasAnAni-prazasvAni prazastabhAvAnAM prazastA evAdhyavasAyA bhavanti, 'No apasatyA' no apazastAni adhyavasAnAni bhAnti 'sesaM taM ceva' zepaM tadeva etadbhinna sarva parimANotpAdAvagAhanAsahananasaMsthAnAdikaM ratnapabhAgamavadeva draSTavyam sthityanubandhAvapi pUrvoktarItyaitra jJAtavyau, kAyasavedhe punaretAtrAn bhedA, sthiti vAle ke to prazasta aura aprAsta dono prakAra ke bhI adhyayasAya sthAna hote haiM / para alpasthitivAloM meM donoM prakAra ke adhyava. sAya sthAna nahIM hote haiN| kyoMki vahAM kolakI alpatA rahatI hai| tathA-kAyasaMvedha meM ratnaprabhA ke gamoM meM sAgaropama se saMvedha kahA gayA hai para yahAM asura kumAroM meM vaha 'sAtireka-kucha adhika sAgaropamase kahanA caahiye| kyoMki balIndra pakSakI apekSA isakA hI saMbhava hai| 'ajjhavasANA pasasthA' prazasta bhAvoM ke adhyavasAya prazasta hI hote haiM 'No appasasthA' aprazasta nahIM hote haiM isI se kahA gayA hai| 'sesaM taM ceva' isa kathana ke atirikta aura saba parimANa, utpAda, avagA. hanA, saMhanana, saMsthAnAdi dvAroM ke sambandhI kathana navoM gamoMmeM ratnamamA ke gama jaisA hI jAna lenA cAhiye, sthiti aura anubandha bhI pUrvokta rIti ke anusAra hI yahAM samajhanA cAhiye, kAyasaMvedha meM itanA te prazasta ane aprazasta ane prakAranA adhyavasAna sthAna hoya che, paNa alapa sthitivALAomAM banne prakAranA adhyavasAna AtmapariNAma sthAna hetA nathI. kemake-tyAM kALanuM a855Na rahe che. tathA kAyasaMvedhamAM ratnama : bhAnA gamemAM saMvedha sAgaropamane kahyo che. paraMtu ahiyAM asurakumArAmAM te kAMIka vadhAre sAgaropamane kahyo che. kemake-khalIndra pakSanI apekSAe ene ! 7 sama cha. 'ajjhavasANA pasatthA' meM pramANe 2 hyu cha prazasta .. bhAvAthI mayasAna prazasta pAna 42 43a che. 'sesaM te caiva' A kathana zivAyanuM bAkInuM parimANa, utpAta, avagAhanA, saMhanana, saMsthAna vigere dvAre saMbaMdhanuM kathana ratnaprabhAnA gama pramANe ja samajI levuM.." sthiti ane anubaMdha paNa pUrvokta rIte ja ahiyAM samajavA. kAyasaMdhamAM
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIstre 'saMveho sAviregeNa sAgarovameNa kAyayo' kAyasaMvedhaH sAtirekeNa sAgarogameNa phartavyaH, kAyasaMvedho bhavApekSayA jaghanyena dvibhagrahaNa rUpaH, utkRSTenApTabhavaprahapArUpaH pUrvokta eva, kAlApekSayA'pi jaghanyataH pUrvapradarzita evaM utkRSTatastu catuH pUrvakoTayadhikacatuHsAtirekapAgaropamAtmakaH etAvatkAlaparyantaM tiryaggatimasurakumAragatiM ca seveta etArantameva kAlaM tiryaggatI amurakumAragatI ca gamanA-gamane kuryAditi bhAvaH iti namo gamaH, paryAptasaMkhyAtavarSAyuSka saMjJipaJcendriyatiryagmonikasyeti 9 // 2 // saMkhyAtavarSAyukAsaMkhyAtavarpAyurutiryagbhyo'surotpatti pradarya sAmmata manuSyebhyo'surotpatti pradarzayannAha-'jaha maNurasehito' ityaadi| ___ mUlam-jai maNuslohito uvavajjati kiM sannimaNussohito uvavati asannimaNussehiMto uvavajjati ? goyamA ! sannimaNustehito uvavajjaMti no asannimaNussahiMto uvvjjNti| jaha sannimaNussahiMto uvavajjati kiM saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjaMti asaMkhejjavAsAuyasannimaNussahiMto hI bheda hai ki yahAM vaha sAtireka sAgaropama se kiyA gayA hai| yAvat navave gamameM bhava kI apekSA jaghanya dvibhava grahaNa rUpa hai aura utkRSTa Thibhava grahaNa rUpa hai| kAla kI apekSA se yaha jaghanya se pUrvokta jaisA hai aura utkRSTa se cAra karor3a pUrva adhika cAra sAtireka sAgaropama rUpa hai, itane kAla taka vaha tiryaggatikA aura asurakumAra gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usaM gati meM gamanA gamana karatA hai| aisA yaha paryApta saMkhyAMta varSAyuSka saMjJI paJcendriyatiryagyonikakA nauvAMgama hai|suu2| eTaleja bheda che ke ahiyAM te sAtireka sAgarepama kahela che A bhavanI apekSAthI be bhava grahaNa rUpa che. tathA kALanI apekSAe A jaghanyathI pahelA kahyA pramANe ja che. ane utkRSTathI sAtireka sAgaropama rUpa che. eTalA kALa sudhI te tiya"ca gatinuM ane asurakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanA gamana kare che. A pramANe A paryApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca nike navame gama kahyo che sU. rA
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ caMdrikA TIkA zaM024 u. 2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 63. uvavajjati ? goyamA ! saMkhejjavA sAuyasannimaNussehito va vajjati aMsaMkhejjavAsAuMyasannimaNussehiMto uvavajrjjati / asaMkhejjavAsAuyasanni maNusse NaM bhaMte! je bhavie asurakumAresuuvavajjintae, se NaM bhaMte ! ketraiyakAlaDiiesa uvavajjejA ?goyamA ! jahanneNaM dasavAsa sahasahiiesa0 ukko seNaM vi tipali ovamaTiiesa uvavajjejjA / evaM asaMkhejjavAsAuyatirikkhajoNiyasarisA AdillA tinni gamagA neyavvA / navaraM sarIrogAhaNA paDhamabIiesa gamaesa jahannegaM sAtiregAI paMcadhaNusayAI, ukkoseNaM tinni gAuyAI sesaM taM ceva / taIyagame ogAhaNA jahanneNaM tinni gAuyAI ukkoseNaM vi tinni gAu - yAI, sesaM jaheva tirikkhajoNiyAI 3 / so ceva appaNA jahannakAlaTThiio jAo, tassa vi jahanna kAla DiiyatirikkhajoNiyasarisA tinni gamagA bhANiyavvA / navaraM sarIrogAhaNA tisu vi gamaesu jahanneNaM sAiregAI paMcadhaNusayAI ukkoseNaMvi sAiregAI paMcadhaNuyAI, sesaM taM caiva 6 / so ceva appaNA ukkosakAlaThiio jAo taruta vi te caiva pacchillagA tinni gamagA bhANiyavvA / navaraM sarIrogAhanA tisu vi gamaesu jahantreNaM tini gAuyAI. ukkoseNa vi tinni gAuyAI avasesaM taM caiva 9 / jai saMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajrjjati kiM pajjattasaMkhejjavAsA-uyasannimaNussehiMto uvavajjaMti apajjattasaMkhejjavAsA uyasa
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ agavatIsUtre nimaNustehiMto uvavajjati ? goyamA! pajattasaMkhejjavAsAuya. sannimaNussehito uvavajati no apajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussahiMto uvvjjti| pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito NaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA? goyamA jahaneNaM dasavAsasahassadiiesu rakkoseNaM sAiregasAgarovamahiiesu uvavajjejjA / te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati evaM jaheva eesiM rayaNappabhAe uvavajamANANaM Nava. gamagA taheva iha vi gava gamagA bhaanniyvaa| gavaraM saMveho sAiregeNa sAgarovameNa kAyavo sesaM taM cev| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu03|| . cauvIsaime sae vIo uddeso samatto // 24-2 // chAyA-yadi manuSyebhya utpadyante ki saMjJimanuSyebhya utpadyante asaM zimanuSyebhya, utpadyate ? gautama ! saMjJinuSyebhya utpadyante no asaMjJimanuSyebhya utpdynte| yadi saMjJimanuSyebhya utpadyante kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadhante asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadhante ? gautama ! saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuvyezya utpadyante asaMkhyeyavAyuSkasaMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante / asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyA khalu bhadanta ! yo bhavyo'surakumArepUtpattum, sa khalu bhadanta ! kiyakAlasthitike pUtpadheta ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu0 utkarSe NA'pi tripallopamasthitikavRtpadyeta / eSamasaMkhyeyavarSIyuSkatiryagyonikasadRzA AdhAstrayo gamakA netvyaaH| navaraM zarIrAvagAhanA prathamadvitIyayogamakayorjaghanyena sAtirekANi pazcadhanuHzatAni, utkarSeNa trINi gavyUtAni zepaM tadeva / tRtIyagame avagAhanA jaghanyena trINi gavyUtAni utkarSeNA'pi trINi gavyUtAni zeSa yathaiva tiryagyonikAni 3 / sa-eva AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtA, tasyA'pi. jaghanyakAlasthitikatiryagyonikasadRzA strayo gamakA bhnnitvyaaH|
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za034 u.2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 597 navara zarIrAvagAhanA viSvani gamakepu jaghanyena sAtirekANi paJca dhanuzatAni utkarSeNA'pi sAtirekANi paJcadhanuzatAni zepaM tadeva 6 sa evAtmanotkarSakAlasthitiko jAtaH, tasyApi te eva pazcimAstrayo gamakA bhaNitavyAH / navara' zarIrAvagAhanA triSvapi gamakeSu jaghanyena trINi gavyavAni utkaSeNA'pi * trINi gavyUtAni akzevaM tadeva / 9 / yadi saMkhyeyavarSAyukasaMjJamanuSyebhya utpadyante ki paryAtasaMkhyeyavarSAyukasaMjJimanuSyebhya utpadyante aparyAptasaMkhyAta varSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante ? gautama ? paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanu jyebhya * utpadyante no aparyAptasaMkhyeyavarSIyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante / paryAptasaMkhyeyavarSIyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta / yo bhanyo'surakumArepUtpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitike pUtpadyeta ? gautama ! jaghanyena dazavarSa sahastrasthitikepu utkarSeNa sAtirekasAgaropamasthitike ghuuspdhet| te khalu bhadanta / jIvA ekasamayena kiyanta utpadyante evaM yathaiva eteSAM ratnaprabhAyAmupadhamAnAnAM nava gamakAH, tathaiva ihApi nava gamakA bhnnitvyaaH| navaraM saMvedhaH sAtirekeNa sAgaropamena kartavyaH / zeSa tadeva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yA vadviharati / / suu03|| // caturvizatizatake dvitIyoddezakaH smaaptH|| TIkA-'jai maNusse hito uvavajjati' yadi manuSyebhya AgalyAsurakumAredhUsadyante tadA ki sannimaNussehito uvavajjati asanimaNussehito upavajjati' ki saMjJimanuSyebhya AgatyAsurakumAreSu utpadyante athavA asaMjJimanuSyebhya Aga . isa prakAra se saMkhyAta varSAyuSka asaMkhyAta varSAyuSka tiryaJcoM meM se asuroM kI utpatti prakaTa kara aba sUtrakAra manuSyoM meM se asuroM kI utpatti dikhAne ke liye 'jaha maNussehito' ityAdi sUtra kA kathana karate haiM-'jai maNusle hitouvavajjati kiM sanni aNusle hito' ityAdi TIkArtha-he bhadanta ! yadi asurakumAra manuSyoM meM se Akara utpanna hote haiM to kyA ve saMjJI manuSyoM meM se utpanna hote haiM yA asaMjJI manuSyoM meM se utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu gautama se A rIte saMkhyAta varSanI AyuSyavALA ane asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA tiryamAMthI asurakumAronI utpattinuM kathana karIne have sUtrakAra manuSyamAMthI asurakumAranI utpatti batAvavA mATe nIce pramANe sUtra kahe che-'jai maNussehiM to uvavajjati ki sannimaNussehi to' tyAha TIkAryuM-he bhagavad je asurakumAra manuSyamAMthI ja utpanna thAya che, te zuM teo saMsI manuSyamAMthI utpanna thAya che? ke asaMsI manuSyo
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 bhagavatI sUtre tyopayante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sannimaNusse hiMto udavajjaMti, No asannimaNussehiMto utravajjaMti' saMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante no- na tu asaMjJimanuSyebhya Agatya asurakumAreSu utpadyante iti / 'nai sannimaNu serdito uvavajjati' yadi saMjJimanuSyebhva utpadyante tadA - 'kiM saMkhejjavAsAuya sannimaNusse hiMto uvavajjaMti' kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSye-bhya utpadyante athavA -'asaMkhejjavAsAuyasanni maNussehiMto unavajjaMti' asaMkhyeyavarSAyuSyasaMjJimanuSyebhya utpadyante iti praznaH / ( bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'gomA' he gautama ! 'saMkhejjavAsAuyasannimaNussehiMto unavajjaMti' saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante tathA - 'asaMkhejnavAsAuyasannimaNusserhito ujjata' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante iti / gautamaH pRcchavi 'asaMkhejnavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte !' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyaH khalla kahate haiM- he gautama | ve saMjJI manuSyoM meM se utpanna hote haiM asaMjJI manuSyoM meM se utpanna nahIM hote haiM / aba gautama prabhu se punaH aisA prazna karate haiM ki yadi ve saMjJI manuSyoM meM se utpanna hote haiM to kyA saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se utpanna hote haiM yA asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se ve utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama / ve saMkhyAna varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se bhI usanna hote haiM aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM meM se bhI utpanna hote haiM / aba punaH gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jo asaMkhyAta varSa kI AyubAlA saMjJI manuSya asura mAMthI utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! teo sajJI manuSyamAMthI utpanna thAya che. asaMjJI manuSyamAMthI utpanna thatA nathI have gautama svAmI prabhune evuM kahe che kejo te saMjJI manuSyAmAMthI utpanna thAya che, te zuM te sakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI manuSyAmAMthI utpanna thAya che ke asa khyAta vanI AyuSyavALA sau anuSyAmAMthI utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama ! teo sakhyAta varSanI AyuSyavALA sannI manuSyeAmAMthI paNa utpanna thAya che ane asakhyAta varSanI AyuSyavaLA saMjJI manuSyeAmAMthI AvIne pazu utpanna thAya che. have gautamastrAmI prabhune evuM pUche che ke--he bhagavan sa`khyAna varSa nI AyuSyavALA je sajJI manuSya asurakumAzamAM utpanna thavAne ceSTa che, te
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaMcandrikA TIkA za024 u.2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 599 bhadanta ! 'kevaiyakAlaTiiemu uvAjjejjA' 'kiyatkAlasthitikeSu asurakumAreSu utpadyate iti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassAThiiemu jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu asurakumAreSu utpadyate, 'ukoseNaM tilibhovamaTTiesu uvavajjejjA' utkarSeNa nipalyopamasthiti ke pUtpadyata de kugadinarA utkarSataH svAyuSaH samAnameva devAyupo candhakA bhavantItyata uktam 'tipalibhovamaTTiiesu' iti / 'evaM saMkhejjavAsAuyatirikkhanoNiyasarisA AdillA tinni gamagA neyanyA' evaM saMkhyeyavarSAyuSka tiryagyonikasadRzA audhAstrayo gamakA netavyAH, asaMkhyeyavarvAyuSkasaMkSipaJcendriyaniyara gonikaprakaraNaM sarvamatra netanyam / tiryaggamApekSayA radvailakSaNyaM tadiha svaya. meva darzayati 'navara' ityAdi, 'navaraM sarIrogAhaNA paDhamaviiesu gamapama navaramkumAroM meM utpatti ke yogya hai vaha manuSya kitane kAla kI sthitivAle asura kuzaroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM gautama se prabhu kahate haiM-gautama! jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle asurakumAroM meM aura utkRSTa se tIna palpopama kI sthitivAle asarakumAroM meM vaha utpanna hotA hai, kyoMki devakuru Adi ke manuSya apanI Ayu ke bandhaka hote haiM, kintu apanI Ayuse adhika Ayuke bandhaka nahIM hote haiN| isa prakAra se yahAM asaMkhyAta varSAyuSka tiryagyonika jIva ke prakaraNa gata Adi ke 3 gama yahAM kaha lenA cAhiye, arthAt asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiyaMgyonika kA prakaraNa sagha yahAM para kahanA cAhiye, parantu tiryaggamakI apekSA jo bhinnatA hai use sUtrakArane svayaM hI yahAM 'navara sarIrogAhaNA paDhamabiiessu gamaesu0, isa sUtrapATha dvArA prakaTa kiyA manuSya :keTalA kALanI sthitivALA asurakumAramAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA asurakumArAmAM ane utkRSTathI traNa palyopamanI sthitivALA asurakumAremAM te utpanna thAya che. kemake devakurU AdinA manuSya pitAnI AyuSya sarakhI ja devaAyune baMdhaka hoya che. A rIte ahiM asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA tiryaMca nivALA jIvanA prakaraNamAM kahelA pahelAnA traNa game ahiyAM kahI levA joIe athAt asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI paMcendriya tiryaMca nivALAnuM tamAma prakaraNa ahiyAM samajI levuM joIe. paraMtu tiryaMca gama karatAM ahiyAM je judApaNuM che. te sUtrakAra pote ja mAhiyAM 'navara sarIrogAhaNA par3hamabiiesu gamaesu' mA sUtrapA dvArA matAva
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 bhagavatIsUtra kevalam zarIrAvagAhanA prathamadvitIyayorgamayoH, 'jahanneNaM sAregAI paMcadhaNu. sayAI jaghanyena sAtirekANi pazca dhanuHzatAni, 'ukkoseNaM tinni gAuyAI utkarSeNa trINi gavyutAni, tatra prathama aughira auSikepu dvitIya oNdhiko jaghanyasthitike pu tatraudhiko'saMkhyAtAyumanuSyo jaghanyena sAtirekapaJcadhanu:zatapramANakazarIro bhavati yathA saptamakulakaramApakAlamAvI mithunakamanuSyaH, utkRSTatastu nigavyUtamAno yathA devaku dimithunakanaraH, sa ca prathamagame dvitIyagame ca dvipakArako'pi saMmani-tRtIyagame tu jaghanyotkRSTA gatizarIrAvagAhaNanAvAnetra saMbhavati yasmAdayameva utkRSThasthitiSu palyopamatrayAyukeSu samutpadyate utkRSTataH svAyuSaH samAnasyaivAyupo bandhakatvAttasyeti / 'sesaM taM cetra' hai-isameM yaha samajhAyA gayA hai ki-prathama dvitIya gama meM zarIrAvagA. hanA jaghanya se sAtireka pAMcalI dhanuSa aura utkRSTa se tIna gavyata pramANa hotI hai, inameM prathama audhika audhikoM meM evaM dvitIya audhika jaghanya sthiti vAloM meM hai, jaise-asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA manuSya jaghanya se sAtireka pAMcasau dhanuSAmANa zarIra vAlA hotA hai, jaisA ki vaha saptama kulakarake pahile kA mithunaka manuSya hotA hai aura utkRSTa se vaha tIna gavyUta pramANa zarIravAlA hotA hai, jaisA ki devakuru Adi kA mithunaka manuSya hotA hai, isa prakAra vaha prathama gama meM aura dvitIya gama meM donoM prakAra vAlA bhI saMbhavita hotA hai| parantu tatIya gama meM jaghanya aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa zarIrAvagAhanA ghAlA hI saMbhavita hotA hai kyoMki yahI utkRSTa sthitivAle palyopama naya AyuSka bAloM meM utpanna hotA hai, aura yahI utkRSTa se apanI che. A sUtra pAThathI e samajAvyuM che. ke-pahelA ane bIjA gamamAM zarIranI avagAhanA jaghanyathI sAtireka pAMcase dhanuSa ane utkRSTathI traNa 3 gabhUti ( cha gAu) pramANa heya che. AmAM pahele gama audhika auvikamAM ane bIje gama oghika jaghanya sthiti vALAomAM che, jema ke-asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo manuSya jaghanyathI sAtireka 100 dhanuSa pramANa zarIravALa hoya che. jemake te sAtamAM kulakara pahelAnA kALamAM mathunika manuSya hoya che. ane utkRSTathI te traNa 3 gabhUti ( cha gAu) pramANunA zarIrava La hoya che. jemake devakara vigerenA mithunika manuSya hoya che. A rIte te pahelA gAmamAM ane bIjA gAmamAM ane prakAravALo paNa saMbhavi zake che, kemake-eja utkRSTa sthitivALA traNa pApamanI AyuSyavALAomAM utpanna thAya che. ane eja iSTathA pAtAnI mAyunI pareranI maayussyn| ma 42nAra DAya che. 'sesaM
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA kA za024 u.2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 101 zeSam-zarIrAvagAhanAtiriktam utpAdasaMhananasaMsthAnalezyAdRSTisamudghAtajJAnAjJAnayogopayogasthityanuvandhakAyasaMbedhAdi sarvamapi tiryakamakaraNavadeva jJAtavyamiti bhAvaH / 'taIyagame ogAhaNA jahanneNaM tinni gAuyAI tRtIyagame tu zarIrAvagAhanA bhivyatimamANA jaghanyena, 'ukkoseNa mi tinni gAuyAI uskarSeNA'pi zarIrAvagAhanA trigavyatiSagANaiveti / 'sesaM jadeva tirikkhajoNiyANaM' tRtIyagame zeSa yathaiva tiyagyonizAnAm zarIrAvagAinA'tiriktaM sarvamapi lezyAdRSTisaMjJAsamudghAtajJAnAjJAnayogopayogAdikara yamatraye'pi tiryagyonikagamatrayavadeva boddhavyam iti tRtIyagA 3 / madhyamagamatrikAntargatagamatrayaM madhyAva Ayu ke samAna hI AyuSa kA bandhaka hotA hai / 'sesaM taM ceva' isa kathana se atirikta aura jo kathana utpAta saMhanana saMsthAna, zyA, dRSTi, samudghota, jJAnAjJAna yoga, upayoga, sthiti anubandha evaM kAyamaMvedha Adi haiM vaha saba bhI liyaMga prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye ! 'taIyagame ogAhaNA jalnneNaM tinni gAuyAI tRtIya gama meM avagAhanA jaghanya se tIna gavyUti pramANa hI hai| aura 'ukoserNa vi0' uskRSTa se bhI vaha tIna gavyUti pramANa hI hai| 'sesaM jaheva tirikkhajoNiyANaM' tRyIya gama meM zeSa kathana tiryagyonikoM ke jaisA hI hai, arthAt zarIrAvagAhanA se atirikta aura saba bhI lezyA dRSTi saMjJA, samudghAta, jJAnAjJAna, yoga evaM upayoga Adi saba gamatraya meM bhI tiryagyonika gamatraya ke se hI jAnanA cAhiye / aisA yaha tRtIya gama hai 3 / taM ceva' mA 4thana zivAya bhI re yA, sanana, saMsthAna, vezyA, dRSTi samudraghAta, jJAna ajJAna, roga, upayoga, sthiti, anubaMdha, ane kAyavedha saMbaMdhanuM kathana che, te tamAma tiryaMcanA prakaraNamAM kahyA pramANe sabha7 . 'taIyagame ogAhaNA jahaNNeNaM tinni gAuyAi' zrI gamamA bhava. gAnA nyathA tyati prabhAga cha, ane, 'ukkoseNaM vi. . sthA ra anyUti pramANa 1 cha. bhane 'sesa jaheva tirikkhajoNiyANa' kI gamamAM bAkInuM kathana tiryacaniketanI jema ja che arthAt zarIranI ava. gAhanA zivAya bIju tamAma vezyA, daSTi, saMjJA, samRdughAta, jJAna ajJAna, cAga ane upaga vigere tamAma traNe gamemAM paNa tiryaMca jenikanA traNa gama pramANe ja samajavuM joIe. A rIte A trIje gama che. bha0 76
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre darzayati- 'so cetra appaNA' ityAdi, 'so cetra appaNA jahannakAla hiio jAo' sa eva asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyajIvaH eva syayamAtmanA jaghanyakAlasthiti.ko yadi asurakumAreSu samutpattiyogyo bhavedA sakikAlasthitikAsurakumAreztvadyeteti praznaH / uttaragAha tassa vi jahannakAlavicayatirikkhajoNiyasarisA tinigamagA bhANiyacA' tasyA'pi svayaM jayanyakAmasthinikarAgurakumAreSu samutpattiyogyasyApi jaghanyakAlasthitika tergagyonikasadhyAnago gaNaH gaNitavyAH, jaghanyakAlasthitika saMkhyAtatrarpAyuSkavirvaronikadeva utpAda parimANasaM inanasaMsthAnachezyAdRSTisamudyAnajJAnAjJAnayogopayogasthityanubandhakAyasaMdedhAdikaM sarvamapi madhyama gamatrika antargata tIna '4-5-6' garmIko dikhalAte haiM, nakA prathama gama arthAt Adise cauthA gama aisA hai- 'so cetra appaNA jahannakAlaDio jAo.' vahI asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI manuSya jIva jo ki jaghanyakAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai vaha yadi asurakumAroM meM utpatti ke yogya hai to vaha kitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? to isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'tassa vi jahannakAlaTThiya tirikkhajoNiya sarisA tinni gamagA bhANiyanvA' he gautama ! isa jaghanya kAla kI sthiti vAle jIva ke jo ki asurakumAroM meM utpatti ke yogya hai usake 'jaghanya kAla kI sthiti vAle asaMkhyAta varSAyuvaka tiryagyonika ve ' jaise tIna gama kahanA cAhiye-arthAta jisa prakAra se jaghanya kAla sthiti vAle tiryagyonika jIva ke utpAda, parimANa, saMhanana, saMsthAna zubhabhAM aMtargata jIle gabha yA rIte the-- 'sodeva appaNA jaha"paNa kAlaTThiio jAo' asaMkhyAta varSAMnI AyuSyavAjo mena sajJI bhanuSya jIva ke je jaghanya kALanI sthitithI utpanna thayeA hAya che. evA jIva jo jadhanya kALanI sthitivALA asura kumAzamAM utpanna thavAne cAgya hAya tA 'te keTalA kALanI sthitivALA asurakumArAmAM utpanna thAya che? A praznanA uttarabhAM alu che- 'tassa vi jahannakAlaThThiiya tirikkhajoNiyasa risA " vinni gamagA bhANiyavvA' he gautama / mA dhanya ajanI sthitivAjA lavane ke je jaghanya kALanI sthitivALA asurakumArAmAM utpanna thavAne ceAgya che, te saMbaMdhamAM jaghanya kALanI sthitivALA tiya carcAnika pramANenA traNa game ThaMDI levA, arthAt je rIte jaghanya kALanI sthitivALA tiyaca ceAnivALA lapane utpAta, paribhASa, saDanana, saMsthAna, bezyA, dRSTi, vigere dvArAnA
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyAndrakA TIkA za024 u.2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 63. jJAtavyam / kevalaM tiryagyonikagamApekSayA yadvailakSaNyaM tadarzayati-'navara' ityAdi 'navara sarIrogAhaNA tisu vi gamaemu' navara-keralaM zarIrAvagAhanA triSvapi garma keSu'jahanneNaM sAiregAI paMcadhaNusayAI jaghanyena sAtirekANi paJcadhanuHzatAni. 'ukkoseNa vi sAiregAI paMcadhaNusayAI utkarSeNA'pi sAtirekANi paJca dhanuzatAni, 'septaM taM ceva' zeSa tadeva zepaM-zarIrAvagAhanA'tiriktaM sarvamapi tadevatiryagyonikAkaraNapaThitameveha adhyetanm / evaM catuHpaJcaSaSThagamakAH prruupitaa|" ___ atha-saptamASTamanavamagamAn pradarzayitumAha-'so ceva appaNA' ityAdi, 'so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo' yadi sa eva AtmanA-svayamuskRSTa reyA, dRSTi Adi dvAroM ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana inake sambandha meM yahAM para bhI kahanA cAhiye, parantu tiyaMgyonika jIvoM ke gama kI apekSA yahAM ke gama meM jo bhinnatA hai use sUtrakArane 'navaraMsarIrogAhaNA tisu vi gamaesu0 'isa sUtra pATha dvArA pragaTa kiyA hai, isameM yaha samajhAyA gayA hai ki yahAM cauthA pAMcavAM chaThA ina tIno gamora meM zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa se kucha adhika pAMcaso dhanuSa kI hai| 'sesaM taM ceva' tathA zarIrAvagAhanA se atirikta aura saba kathana tiryagyonika ke prakaraNa jaisA hI hai / isa prakAra se ye caturtha, paMcama aura SaSTha ye tIna gamoM kA varNana huA 4-5-6', aba sAtavAM, AThavA aura nauvAM ina gamakoM ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM'so ceva appaNA ukkosa kAlaDio jAo0' yadi vaha svayaM utkRSTa saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che, eja rItanuM kathana AnA saMbaMdhamAM ahiyAM paNa kahI levuM joIe. paraMtu tiryaMca yunika jIvanA gama karatAM ahiMnA gAmA 2 hA cha, te matAcA sUtradhare 'navara sarIrogAhaNA tisu vi. gamaesu' mA sUtra54 dvArA pragaTa 28 che. A sUtrapAThathI e samajAvavAmAM AvyuM che ke-ahiyAM traNe gAmomAM zarIranI uMcAI jaghanya ane utkRSTathI kaMIka vadhAre pAMcase dhanuSanI che. 'sesaM taM cetra' zarIranI sAnA zivAyanu AhI tamAma 4thana tiyaya nirALa nA prakaraNa pramANe ja che, e ja rIte ce, pAMcama ane cho e traNa game paNa samajI levA. have sAtamA, AThamA ane navamA gamane batAvavA mATe sUtrakAra kahe cha hai-'so ceva appaNA ukkosagalaDhiio jAo'neta pAta Gge nA'
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre kAlasthitiko bhavet atha cAmurakumAreSu jAto bhavet tadA tassa vi te cetra pacchi. lagA tinni gamagA bhANiyanvA tasya-svayamutkRSTakAlasthitikasya asurakumAreSu. utpitsorapi ta eva-trayaH pazcimAzcaramA gamakA bhaNitavyAH, sa yadi svayamutkRSTakAlasthitiko'surakumAreSu samutpitsuH sa kiyatkAlasthitikA'surakumArepUtpaghate tathA ekasamayena kiyanta utpadyante ityAdikaM sarvameva praznottarAdikaM svayamaskRSTakAlasthitikA'saMkhyAtavarSAyuSkatiryagyonikasya caramagamazvideva atrApi caramAstrayo'pi gamA vaktavyA iti / tiryagyonikAntimagamatrayApekSayA yadvailakSaNyaM sat svayameva darzayati-'navara' ityAdi, 'navara' navaram-kevalam, 'sarIrogAhaNA timu vi gamaesa jahanneNaM tini gAuyAI' zarIrAvagAhanA bhiSvapi gamakeSu jaghanyena kAla kI sthiti vAlA hai aura asura kumAroM meM utpanna hone ke yogya to isa sambandha meM bhI 'tassa vite ceva pacchillagA tinigamagA bhANi. yavvA' usake antima tIna gama kahanA cAhiye, jaise utkRSTa kAla kI sthiti vAlA vaha manuSya yadi asurakumAroM meM utpatti ke yogya hai to he bhadanta ! vaha kitane kAla kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? tathA aise ve manuSya vahAM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ityAdi saSa praznottara ke sambandha meM svayaM utkRSTa kAla kI sthiti ghAle asaMkhyAta varSAyuSka tiryagyonika jIva ke antima tIna gamakoM ke jaise hI yahAM antima tIna gamaka kahanA cAhiye, parantu ina gamoM meM jo una gamoM kI apekSA antara hai vaha sUtrakAra dikhalAte haiM-'navara' ityAdi yahAM para zarIra kI avagAhanA tInoM gamoM meM jaghanya - sthiti vALo che, ane asura kumAramAM utpanna thavAne caDyuM che, te A samayamA 5 'tassa vi te ceva pacchillagA tinni gamagA bhANiyavvA te viSayamAM chellA traNa game kahevA joIe. jemake-utkRSTa kALanI sthitivALe te manuSya je asura kumAremAM utpanna thavAne cagya che, te he bhagavana te keTalA kALanI sthitivALA asura kumAremAM utpanna thAya che tathA evA te manuSyo tyAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? vigere tamAma praznottara saMbaMdhamAM ukUTa kALanI sthitivALA tiryaMca nivALA nA saMbaMdhamAM kahela chelA traNa gama pramANe ahiyAM chellA traNa gamo samajavA. paraMtu A gAmamAM te gamo karatAM je judAI che te sUtrakAra batAvatAM cha. 'navaraM' tyA mI zanI masA nA re mAmA dhanyathA bhane kRnTathA traya 0yUti (mA2 ) pramANunI cha. 'avasesaM taM ceva'
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU03 manuSyebhze asurotpAdAdikam trigavyUtaparinitA, 'ukkoseNaM tinni gAuyAI' utkarSeNA'pi manyUtatrayamitaiva / 'ava taM caiva bhavazenaM sadeva' tiryagyonikamakaraNatra deveti bhAtraH 7-8-9 / asaMkhyAtavarSAyuH saMjJinamanusRtya utpAdAdikaM vicintya saMkhyAtavarSAyuH saMjJimanuSyamAzrityAha- 'jaha saMkhenavAsA uyasannimaNussehiMto uvajja' yadi saMkhyevarSAyuSkasaMjJi manuSyebhpa AgatyAsura kumAre vRtpadyante tadA kiM 'pajjata saMkhejjavAsAjyasannima gussehiMto uvavajjanti apajanasaMkhejjavAsAjyasannimaNusse hito uvati' kiM paryApta saMkhye yavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya AgatyAsu kumAreputpadyante ? athavA kim aparyApta saMkhyeya varSAyudhakasaMjJimanuSyebhpa AgatyAsura kumA reSUtpadyante ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pajjattasakhejjase aura utkRSTa se tIna gavyUta pramANa hai, 'avasesaM taM cetra' bAkI kA aura saba kathana tiryagyonika prakaraNa ke jaisA hI hai 7-8-9 isa prakAra se asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSya ko lakSya karake utpAda Adi kahe, - aba sUtrakAra saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSya ko lekara inakA kathana karate haiM- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai jai saMkhejjavAsA uyasannimaNusse hito ubavajjadda' yadi saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJi manuSyoM se Akara asurakumAroM meM utpanna hotA hai to vaha 'pijjantasaMkhejjavAsAuya 0 apajjata0' kyA paryApta saMkhyAta yuvA saMjJa manuSyoM se Akara asurakumAroMmeM utpanna hotA he athavA aparyApta saMkhyAtavarSakI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM bhagavAn bAkInuM khIju tamAma kathana tiyaiAnikAnA prakaraNamAM kahyA pramANe ja che. A rIte asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyane uddezIne utpAda vigere kahevAmAM AvyA che. have sUtrakAra sakhyAta vanI AyuSyavALA sa'jJI manuSyane uddezIne tenu kathana kare che. A viSayamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyu` che ke 'jai sakhe javAsA uyasannimaNussehiMto vavajjai' le sabhyAta varSanI Ayu. SyavALA saMjJI manuSyAmAMthI AvIne asurakumArAmAM utpanna thAya te te i pajjattasa khejjavAsA uya0 apajjatta" zu paryApta sabhyAta varSAMnI AyuSya vALA sa'zI manuSyamAMthI AvIne asukumAremAM utpanna thAya che? ke aparyApta sakhyAta vaSa~nI AyuSyavALA sanI manuSyamAMthI AvIne asurakumA zubhAM utpanna thAya che ? yA praznanA uttaramA luche- 'goyamA ! De gautama' 'pajjata saMkhejjavAsAjya0 no apanattasa khejjavAsAjya " paryApta varSanI AyuSya La sajJI manuSyAmAthI AvIne asurakumAromAM utpanna thAya che. paraMtu aparyApta asaMkhyAta vanI AyuSyavALA manuSyamAMthI AvIne
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 _ bhagavatIsUtre yAsAuyasannimaNussehito uvavajanaI' paryAptasaMkhyeyavarpAyuSvasaMjJimanuSyebhyaH AgatyAmurakumArepUtpadyante kintu 'No asaMkhejjavAsAuyasannimaNusse hito upavajjati' asaMkhyeyavarpAyuSkasajJimanuSyebhya AgatyAsurakumAreSu notpadyante / gautamaH pRcchati-pajjatta' ityAdi, 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte' paryApta saMkhyeyavarSAyuSkapta zimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie amurakumAresu uvavajji. tae' yo bhanyo'surakupAreSu utpamattum, 'se NaM bhave' sa khalla bhadanta ! 'kevaiyakAlaTiiesa uvavajjejjA' kiyatkAlasthiti keSu asurakumArepUtyateti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassa. liiemu jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu asurakumAreSu 'ukkoseNa sAiregasAgaro dhamaSTiiesu ubavajjejjA' utkarSeNa sAtirekasAgaropamasthitikeSu asurakumAreSu. kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'pajjatta saMkhejjavAsAuya0 no apajja. ptasaMkhejjavAsAutha0' paryApta saMkhyAta varSakI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara asturakumAroM meM utpanna hotA hai kintu aparyApta asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM se Akara asurakumAroM meM utpanna nahIM hotA hai phira gautama pUchate haiM-'pajjattasaMkhejjavAsAuthasannimaNusseNaM bhaMte! he bhadanta / jo manuSya paryApta hai, saMkhyAta varSa kI AyuvAlA hai aura saMjJI hai, vaha yadi asturakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha kevaiyakAlaTiiela uvavajjejjA' kitane kAla kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'jahanneNaM dasayAsasahassaTiiesu ukko. seNaM sAirega sAgarovamaSTiiestu upavajjejjA' vaha jaghanya se daza hajAra varSoM kI sthiti vAle asurakumAroM meM utpanna honA hai aura utkRSTa se kucha adhika sAgaropama kI sthitivAle asurakumAroM meM utpanna honA hai| asurakumAremAM upanna thatA nathI. pharIthI gautamasvAmI pUche che ke - 'pajjattama khejjavAsAuyasannimaNusseNaM bhate ' hai sAvana 2 manuSya paryAta che, saMkhyAta varSanI AyuSyavALA che, ane saMjJI che, te je asurakumAromAM Sued vAna yogya che. to te 'kevaiyakAladiiesu uvavajjejjA' TA kALanI sthitivALA asura kumAramAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu 43 cha-'goyamA!' gItama! 'jahaNNeNaM dasavAsasahassadiesu ukkoseNa sAtiregasAgarovamaTiiesu uvavajjejjA' dhanyathA te 42 &2 panI sthitivALA asurakumAramAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI kaIka dha re sAgaropamanI sthitivALA asurakumAremAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.2 sU03 manuSyebhyo asurotpAdAdikam 507 spayateti / te NaM bhaMte ! jIvA egasamapaNa kevaiyA ujjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadhante asurakumArAvAse iti he gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA samutpadyante usmaNa saMkhyAtA utpadyante ityuttaram, evaMrUpeNa pUrvoktameva sarvam ihApi anusandheyam etadeva pradarzayati evaM' ityA. dinA, 'e| jaheca eesi ravaNappa nAe uvacajjamANANaM Nava gamagA' evaM yathaiva eteSAm-paryAptasaMkhye garmAyusajJimanuSyANAM ratnaprabhAyAm-ratnabhAnAmakanarakavAse utpadyamAnAnAM nava gamakA kathitAH 'tahe ihApi Nava gamagA mANiyacyA' tathaiva-tenaivaprakAreNa hApi eteSAM paryAptasaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyANAM nava gamakAH pUrvoktakrameNaivAvazeSA bhaNitavyAH / 'NavaraM saMveho sAharegeNa sAgarodamega - aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te bhaMte ! jIkSA egalamaeNaM kevaDyA udayajjati' 'he bhadanta' aise ve manuSya asura kumArAvAsa meM asurakumAra kI paryAya se kitane utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! aile ve jIva yahAM asurakumAra kI paryAya se jaghanya rUpa meM eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote hai| isa prakAra pUrvokta rUpa se saba kathana yahAM para kahanA cAhiye-isI bAta ko pradarzita karane ke liye 'evaM jaheva eesi rayaNappabhAe puDhavIe uvavajjamANANaM Nava gamagA' sUtrakAra ne yaha sUtrapATha kahA hai, isameM yaha samajhAyA gayA hai ki jisa prakAra se ratnaprabhA pRthivI meM utpanna hone vAle manuSyoM ke nau gama kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI unake nau gama kahanA cAhiye, para jo unakI apekSA yahAM vizeSatA hai vaha kAyasaMvedha kI apekSA se hai-kyoMki prabhune me pUche che -'te Na bhate ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavati ' 8 bhadanta evA te manuSya asurakumArAvAsamAM asurakumAranI paryAyathI keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! evA te jIve tyAM asurakumAronI paryAyathI jaghanyathI eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che, ane utkRSTathI saMkhyA utpanna thAya che. A rIte pahelAM kahela prakArathI tamAma kathana ahiMyAM kahI levuM. e vAta batAvavA mATe 'evaM jaheva eesiM rayaNappabhAe puDhavIe uvavajjamANANaM Nava gamagA' sUtrAre A sUtrapATha kahyo che. AmAM e batAvavAmAM AvyuM che ke-je rIte ratnaprabhA pRthvImAM utpanna thavAvALA manuSyane nava gamo kahyA che, eja rIte ahiyAM 5NuM nava game kahevA joIe. te kathana karatAM ahiM je judApaNuM che.
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 608 bhagavatIsUtre kAyayo' navaraM kAyasaMvedhaH, kAlAdezena sAgaropaNa kartavya iti / 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva-ze-kArasaMghedhAniriktaM vayamapi parimANotpAdAdikam ratnamamAgamavadeva kartavyamiti sakSeSaH, vistaravastu ratnaprabhAgamAdeva vijJeya iti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta / tadevaM bhadana / iti he madanta ! tiyagyo. nikAnAM manuSyANAM cAmuraku mAre pUtpAdaparimANAdika vizatidvAra devAnupriyeNa kathitaM tat evameva-sarvathA satyameva iti kathayikhA gaunamo bhavanta candate namaspati, panditvA namasyitvA saMyayena tapalA AtmAnaM bhAvayan viharatIti |mu03|| iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUpitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjAzrI ghAmIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatI" matrasya prameyacandrikA khyAyAM dhAkhyAyAM caturvizatizatakasya dvitIyoddezakaH smaaptH||24-2|| vaha yahAM para mAlakI apekSA kucha adhika lAgaropama kA hai| 'sesaM taM gheva' pAkI kA laya kathana isake liya ratnaprabhA ke gama jaisA hI hai| ise vistAra se yadi dekhanA ho to isake liye ratmaprabhA gama ko dekhanA cAhiye / 'levaM bhate ! sevaM bhate! ti' he bhadanta ! tiryag yonikoM kA aura manuSyoM kA asurakumAroM meM bIsa dvAra rUpa jo utpAda parimANa Adi Apa devAnupriya ne kahA hai vaha larvadhA satya hI hai 2 isa prakAra kaha kara una gautamane prabhu ko vandanA kI aura namaskAra kiyA, phira bandanA namaskAra kara ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||ssuu0 3 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke covIsaveM zataka kA dUsarA uddezaka samApta // 24-2 // te kAyasaMdhanA saMbaMdhamAM che kemake te ahiyAM kALanI apekSAe kaMIka padhAre sAmanA cha. 'sesa' taM ceva' mADInu bhI tamAma mA 4thana zivA. yanuM kathana ratnaprabhAnA gama pramANenuM ja che. A viSaya je vistAra pUrvaka sabha ya tai Retun gama ne sabhala vA. 'sevaM bhaMte ! seva bhave / ti hai bhagavan tiyanyAnivANAmanA sana. manuSyAnA masuzumA rone vIsa dvAra rUpa je utpAda parimANa, vigere Apa devahuvice kahyA che, te sarvathA satya che. Apa devAnupriyanuM kathana sarvathA satyaja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA potAnA sthAna para birAjamAna thayA. sU. 3 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjya ghAsalAlajI mahArAkRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane bIje uddeza samApta 24-zA
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 609 ||ath tRtIyoddezakaH bhArabhyate // dvitIyodezaka nirUpya kramaprAptaM tRtIyaM nAgakumArAnAdikAnAzritya nirUpayitumAha-'rAyagihe' ityaadi| ___ mUlam-'rAyagihe jAva evaM vazAlI-nAgakumArA NaM bhaMte ! kaohito upavanaMti kiM neraiehito uvavajjati tirikkhajoNiehito uvavajati maNussehito uvavajjati devehito vA uvavajjati ? goyamA ! No neraiehito uvavajjati tirikkha; joNiehito uvavajjaMti magussehito uvavajjaMti, No devehito uvavati / jai tirikkhajoNiehito0 evaM jahA asurakumArANaM vattavyayA tahA eesi pi jAva asnnitti| jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati ki saMkhejavAlAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati? goyamA! saMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati, asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNipAhato utravajjaMti / asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte ! je bhavie nAgakumArasu uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kevaiyaM kAladiiesu uvavajjejjA? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu uvavajjijjA, ukoseNaM desUNadupaliovamahiiesu uvvjjejjaa| teNaMbhaMte ! jIvA egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati avaseso so ceva asurakumAresu uvavajjamANassa gamao bhANiyavvo jAva bhavAdeso ti| bha0 77
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. bhagavatIle kAlAdeseNaM jahanneNaM sAtiregA putvakoDI dasahi vAsasahassehi abbhahiyA, ukkoseNaM desUNAI paMcapaliovamAiM evaiyaM kAlaM jAva karejjA / 1 / so ceva jahannakAlaTiiesu uvavanno0 esa cetra vttvvyaa| navaraM nAgakumAraTTiI saMvehaM ca jANejjA 2 / so ceva ukosakAlahiiesu uvavanno tassa vi esa ceva vttvvyaa| navaraM ThiI jahanneNaM desUNAI do paliovamAiM ukkoseNaM tinni paliovamAI, sesaM taM ceva jAva bhvaadesotti| kAlAdeseNa jahanneNaM desUNAI cattAri paliovamAI, ukkoseNaM desUNAI paMca pliovmaaii| evaiyaM kAlaM jAva karejjA 3 / so va appaNA jahannakAlaTiio jAo, tassa vi tisu vi gamaesu jaheva asurakumAresu uvavajamANassa jahannakAladiiyassa taheva niravasesaM 6 / so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo tassa vi taheva tinni gamagA jahA asurakumAresu icvjjmaannst| navaraM nAgakumAraTiiM saMvehaM ca jANejjA sesaM ta ceva 7-8-9 / jai saMkhejavAsAuyasannipaMciMdiya jAva kiM paMjattasaMkhejjavAsAutha sannipaMciMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajejA apajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyatirikkhajoNimAhito uvavajjejjA ? goyamA! pajjattasaMkhejjavAsAuya sannipaMciMdiyajoNiehito uvavajjejjA No apajjattasaMkhejjavAsA
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 uM. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam uyasannipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjejA | pujjarAsaMkhejjavAsAuya jAva je bhavie nAgakumAresu uvavajittae, seNaM bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu ubavajjejjA goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukko seNaM de sUNAI do palio sAIM / evaM java asurakumAresu uvavajjamANassa vaktavvayA taheva iha viNaMsu viM gamaesu / naMvaraM nAgakumAraTTiI saMvehaM ca jANejA sesaM taM veva 9 / jai maNussehito uvavajjaMti sannimaNussehiMto uvaMvajjati asannimaNussehiMto vA uvavajjati ? goyamA ! sannimaNusehito uvavajjati No asannimaNuslehito uvavajjati jahA asurakumAresu uvavajjamANassa jAva asaMkhejjavAsAuMya sannimaNusse NaM bhaMte! je bhavie nAgakumAresu uvavajjittae se of bhaMte! kevaiyakAlaTiiesu uvavajjejjA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsa sahasta0 ukkoseNaM desUNaM do paliovama0 / evaM jaheba asaMkhejjavAsAuyANaM tirikkhajoNiyANaM nAgakumAresu AdillA tinni gamagA taheva imassa vi / navaraM paDhamabiesa gamasu sarIrogAhaNA jahanneNaM sAiregAI paMcadhaNumayAI ukkoseNaM tinni gAuyAI, taiyagame ogAhaNA jahanneNaM desUNAI do gAuyAI ukkoseNaM tinni gAuyAiM sesaM taM caiva 3 / so ceva appaNA jahannakAlaTTiio jAo tassa tisu vi gamaesu jahA tassa ceva asurakumAresu uvavajjamANassa taheva niravasesaM, 6 / so ceva apaNA ukkosakAlaTThiio jAo, tassa tisu - vi 3
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavastre gamaesa jahA tassa ceva ukkosakAladiiyassa asurakumAresu *uvavajamANassa, navaraM nAgakumAraTriiM saMvehaM ca jANejjA, sesaM tiMceva 9 / jai saMkhejavAsAuyasannimaNussa0 kiM pajjattasaMkheja0 apajattasaMkheja0? goyamA! pajattasaMkheja0 No apjttsNkhen| "pajattasaMkhejjavAsAuya sannimaNusse NaM bhaMte! je bhavie nAga kumAresu uvavajittae, se NaM bhaMte ! kevaiyakAlaTiiesu uva- vajjejjA? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassaTiiesu ukko seNaM desUNaM do paliovamaTiiesu uvavajjaMti evaM jaheva asurakumAresu uvavajjamANassa sacceva laddhI niravasesA navasu gamaesu navaraM nAgakumAraTriiM saMvehaM ca jaannejjaa|sevNbhNte! sevaM bhNte!ttiaa| ..... cauvIsaime sae taio uddeso samatto // 24-3 // . chAyA-rAjagRhe yAvadevamavAdIt nAgakumArAH khala bhadanta ! kuta utpadyante "kiM nairayikebhya utpadyante, tiryagyonikebhya utpadyante manuSyebhya utpadyante devebhyo vA utpadyante ? gautama / no nairayikebhya utpayante tiryagyonikebhya utpadyante, manuSyebhya utpadhante no devebhya utpadhante / yadi tiryagyonikebhya utpadyante evaM 'yathA amurakumArANAM vaktavyatA tathA eteSAmapi yAvat asNjnyiiti| yadi saMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya utpadhante kiM saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcandriyatiryagyonikebhya . utpadyante asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipazcandriyatiryagyonikebhya utpacante ? gautama ! / saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiyagyonidebhya utpadyante, asaMkhyeyavarSAyuSka saMjJipazcendriyatiryagyonikebhya utpdynte| asaMkhyeyavarSAyuSkasajJipaJcendriyatirya- jyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyo nAgakumArepRlpattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAla*sthitikeyUtpadheta ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeyu utpadheta utkarSaNa dezonadvipalpopamasthitikeSu utpadyeta / te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanta utpadhante avazeSaH sa evAsurakhumAreSUtpaghamAnasya gamako bhaNitavyo yAvad "bhavAdeza iti / kAlAdezena jaghanyena sAtirekA pUrvakoTidazabhirvasaharabhyadhikA utkarSeNa dezonAni paJcapalpopamAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 1 sa eva jaghanya
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 613 kAlasthitikeyUsanna eva vaktavyatA, navaraM nAgakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt 2 / sa evotkRSTa kAlasthitikeyUtpannaH tasyA'pi eSaiva vaktavyatA / navara sthiti jaghanyena dezone dve palyopame, utkarSeNa trINi palyopamAni zeSa tadeva yAvad 'bhavAdezaiti / kAlAdezena jaghanyena dezonAni catvAri palyopamAni utkarSeNa dezo. nAni paJcapalyopamAni etAvantaM kAlaM yAvatkuryAt 3 / sa evAtmAnA jaghanyakAla. sthitiko jAtA, tasyApi triSvapi gamakeSu yathaiva asurakumAreSu utpadyamAnasya jagha ; nyakAlasthitikasya tathaiva niravazeSam 6 / sa eva AtmanotkarSa kAlasthitiko jAtA, tasyApi tathaiva trayo gamakAH yathA asurakumArepUtpadyamAnasya, navaraM nAgakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt zeSa tadeva 7-8-9 / yadi saMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcandriya-yAvat kiM paryAptasaMkhyeyavarSAyuSka0 aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSka0 gautama ! paryAptasaMkhyeyavarSAyuSka0 no aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJiH / paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaM jJapaJcendriyatiryagyonikaH khalu bhadanta ! yo bhavyo nAgakumAre.. pUtpattum sa khalu madanta ! kiyatkAlasthitike pUtpadheta gautama ! jaghanyena dazavarSasaha srANi utkRSTato dezone dve plyopme| evaM yathaiva asurakumAreSUtpadyamAnasya vaktavyatA tathaivehApi gamakeSu navam navaraM nAgakumAsthiti saMvedhaM ca . jAnIyAt zeSaM tadeva 9 / yadi manuSyebhya utpadhante ki saMjJimanuSyebhya utpadhante asaMjJimanuSyebhyo votpadhante ? gautama ! saMjJimanuSyebhya utpayante . no.. asaMjJimanuSyebhya utpadyante yathA'surakumArepUtpadyamAnasya yAvat / . asaMkhyeyavarSAMyuSkasaMjJimanuSyaH khallu bhadanta ! yo bhavyo nAgakumArepU spattum sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthitike pUtpadyate gautama ! jaghanyena dazavarSa . sahasra0 utkarSeNa dezona dviplyopmH| evaM yathaivAsaMkhyeyavarSAyuSkANAM tiryagyo. nikAnAm nAgakumAreSu AyAstrayogayA stathaiva etasyApi / navaraM prathamadvitIyayo gemayoH zarIrAvagAhanA jaghanyena sAtirekANi pazca dhanuzatAni utkarSeNa zrINi gavyUtAni, tRtIyagame avagAhanA jaghanyena dezone dve gavyutte, utkarSeNa trINi gavyUtAni, zeSaM tadeva 3 / sa evAtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH, tasyatrijvapi gamakeSu yathA tasyaiva asurakumAreSatpadyamAnasya tathaiva niravazeSam 6 / sa eva AtmanotkarSakAlasthitiko jAtA, tasya niSvapi gamakeSu yathA tasyaiva utkarSakAlasthitikarUpa asurakudhArepUtpadhamAnalya, nAra nAgakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt zeSa tadeva / 9 / yadi saMkhyeyavAMyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante ki paryApta saMkhyevarSAyuSSa saMjJimanuSyebhyo'paryAptasaMkhyeyararpAyuSyasajJimanuSyebhyo vA utpadyante ? gautama ! paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasajimanuSyebhya utpadyante no aparyAvasaMkhyeyavarSIyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante / paryAptasaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyaH
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 bhagavatImo khalu bhadanta ! yo bhavyo nAgakumAreSutpattum sa khala bhadanta ! kiyatkALasthiti. kepUtpadhante ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu utkarpaNa dezonadvipalyo. pamasthitike putpa nte evaM yathaiva asurakumAreSu utpadyamAnasya seva labdhi niravazeSA, navasu gamakeSu, navara' nAgakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta / // suu01|| // caturvizatitamazatake tRtIyoddezakaH samAptaH // TIkA-'rAyagihe jAva evaM kyAsI' rAjagRhe yAvadevam avAdIt atra yAvatpadena bhagavataH samavasaraNamabhUt paripat nirgatA tatra bhagavatA dharmadezanA dattA dharmadezanAM zrutvA pariSat pratigatA tato gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA pAJjalipuTaH, ityetadantasya prakaraNasya saMgraho bhavatIti / kimavAdId gautama statrAha-'NAgakumArA gaM' ityAdi, 'NAgakumArANaM bhaMte ! kaohito upava tIsarA uddezaka kA prAraMbha isa prakAra se dvitIya uddeze kA nirUpaNa karake aba mantrakAra isa 'krama prApta tRtIya uddeze kA nAgakumAra AdikoM ko Azrita karake nirUpaNa karate haiM-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityAdi TIkArtha-rAjagRhanagara meM yAvatpadvArA gRhIta poTa ke anusAra bhagavAn kA samavasaraNa humA, pariSat apane-apane sthAna se nikalI, vahAM bhagavAna ne dharmopadeza diyA, bhagavAn dvArA diye gaye dharmopadeza ko sunakara pariSat pIche calI AI, taya gautamane bhagavAn ko vandanA kI aura namaskAra kiyA, bandanA namaskAra karake phira gautamane donoM hAtha jor3akara prabhu se isa prakAra pUchA-'NAgakumArANaM bhaMte! kamohito trIjA udezAno prAraMbha- A rIte bIjA uddezAnuM nirUpaNuM karIne have sUtrakAra kramathI Avela nAgakumAra vigerene Azraya karInA A trIjA uddezAnI prarUpaNa kare che. 'rAyagihe jAva evaM vayAkhI' yAha TIkArtharAjagRha nagaramAM bhagavAnanuM samavasaraNa thayuM, pariSad pita pitAnA sthAnethI bhagavAnane vaMdanA karavA nIkaLI, bhagavAne tyAM dharmadezanA ApI. dharmadezanA sAMbhaLIne pariSadu bhagavAnane vaMdanA namaskAra karIne pAchI gaI te pachI gautama svAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI gautamasvAmIe ane hAtha joDIne bhune mA pramANe 5 yu-'NAgakumArA NaM bhate / kohito ! uvavajjati' ke
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameSacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 615 jjaMti' nAgakumArA:-bhavanapatidevavizeSAH khalu bhadanta ! kebhya: syAnebhya Agatya nAgakumArAvAse utpadyante 'mi neraiehito uvavajjati' ki nairayikebhya Agatyospadyante athavA 'tirikkhajoNiehito uvavajjati' tiryagyonikebhya Agatyotpayante, athavA-'maNussehiMto uvavajjati' manuSyebhya Agatyotpadyante, yadvA 'devehiMto upavanaMti' devebhya Agatyotpadhante iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' ! 'no neraiehito upavajjati' no-naiva nairayikebhya Agatya nAgakumArAvAse utpadhante kintu 'tirikkhajoNiehito upavajjati tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tathA-'maNussehito uvavajjati' manuSyebhya Agatyotpadyante 'no devehito uvavajjati' no devebhya utpadyante he gautama ! ye nAgakumAratvena nAgakumArAvAse samutpadyante, te na nairapikebhya Agatya uvavajjati' he bhadanta ! bhavanapati deva vizeSa jo nAgakumAra haiM ve kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? 'ki nerahaehito uvavajjati' kyA nairayikoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA-tirikkhajoNiehito uvavajjati' tiyazcoM se Akara ke utpanna hote haiM ? athavA 'maNussehito uvavajjati manuSyoM se okarake utpanna hote haiM ? athavA 'devehito uvapati ' devoM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'No Nairahaehito uvavajjati, ve nairayikoM se bhAkarake utpanna nahIM hote haiM kintu 'tirikkha jogiehito uvavati' tiyazcoM se Akarake utpanna hote haiM, aura 'maNussehito uvavajjati' manujyoM se Akarake utpanna hote haiM, hA~, ve 'No devehito uvavajjati' devoMse Akarake bhI utpanna nahIM hote haiM, he gautama! jo jIva nAgakumAroM kI paryAya bhagavan bhavanapatideva vizeSa je nAgakumAre che. teo kayAMthI AvIne utpanna thAya cha ? 'ki' neraiehi to uvavajAti' zu naiyiAthI mAvAna 4-1 thAya cha ? athavA 'tirikkhajoNiehito navavajjati' tiya ya yoni-inI mAvIna utpanna thAya cha 1 athavA 'maNussehito uvavajjati' manuSyAmAMthA mAvAna utpanna thAya cha 1 athavA 'devehito uvavajjati' hevAmAthI mAvIra aspanna thAya. cha1 mA prazna uttaramA prabhu cha hai-'goyamA gotama! 'NA geraiehitoM uvavajUti' tamA nepAmAthI mAvIta. pana yatA nathI. paraMtu 'tirikkha. joNiehito uvavajjati tiya yAmAthI mAvIna. Surna thAya che. 'maNusse hito uvavajjati' bhanuSyAmAMthA bhAvAna paY Gpanna thAya che. temA 'NA devehito uvanjaMti' havAmAthI bhAvAna 55 apanna yatA nathI. 1 gautama! 201
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 bhagavatIsUtre na vA devebhya Agatya tatrotpadyante, kintu tiryagbhyo vA manuSyebhyo vA Aga syotpadyante iti bhAvaH punaH praznayati- godamaH - 'jaH' ityAdi, 'jara tirikkhajoNiehiMto upavajjaMti evaM jahA asurakumArANaM vattazyA tahA eesi pi nAva asannitti' yadi tiryagyonikebhya utpadyante evaM yathA asurakumArANAM vaktavyatA tathaiva eteSAM nAgakumArANAmapi vaktavpatA yAvadasaMjJIti nAgakumArasya vaktavyatA asurakumAravat jJAtavyeti kathitam asurakumAracaktatavyatAyAM ca nArakasyAtidezaH kRtaH ato nArakaprakaraNAnusAreNa itthaM nAgakumAraprakaraNamadhItaM bhavati he bhadanta ! yadi tiryagyonikempa Agatya nAgakumArA utpadyante tadA - kimekendriya tiryagyonikebhyo dvIndriya tiryagyonikebhyo vA trIndriyatiryagyonikebhyo vA caturindriyatiryase nAgakumArAvAsa meM utpanna hote haiM ve na nairayikoM se Akarake utpanna hote hai aura devoM se bhI Akara ke utpanna nahIM hote haiM kintu tiryaJcoM aura manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM / isa para punaH gautama prabhu se pUchate haiM - 'jae tirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti' heM bhadanta / yadi - tiryaJcoM se karake utpanna hote haiM to jaisI vaktavyatA asurakumAroM kI kahI gaI hai usIprakAra kI vaktavyatA yAvat asaMjJItaka yahAM para bhI inakI kahanI cAhiye, arthAt nAgakumAra kI vaktavyatA asurakumAroM kI vaktavyatA ke samAna jAnanA cAhiye, asurakumAroM kI vaktavyatA meM nAraka jA atideza kiyA gayA hai isaliye nArakake prakaraNAnusAra nAgakumAra kA prakaraNa isa prakAra se yahA~ kahanA cAhiye - he bhadanta | yadi tiryagyonikoM se Akarake nAgakumAra utpanna nAgakumAranI paryAMyathI nAgakumArAvAsamAM utpanna thAya che. te nairaikAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI. ane devAmAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. para'tu tiya cA ane manuSyAmAMthI AvIne utpanna thAya che. irIthI gautamastrAbhI yA saMbaMdhAM alune pUche che - 'jai tirikkhajoNiehitA utravajja'ti' he bhagavan le tethe| tiryathAbhAMthI bhAvIne utpanna thAya che, te te saMbadhamAM asurakumAranuM je pramANe kathana karyu che. eja rItanuM kathana yAvat saMjJI sudhInu ahiyAM A nAgakumArAmAM paNa kahI levu. arthAt A nAgakumAranuM kathana asurakumAzanAthana pramANe samajavuM asurakumArAnA kathanamAM nAgakumAranA atideza karyAM che jethI nArakanA prakaraNa anusAra nAgakumArInuM prakaraNa A nIce kahyA pramANe ahiyAM samajavuM.-he bhagavan jo tiyaca cAnikamAMthI AvIne nAgakumAra utpanna
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 617 therefdrakA TIkA za024 u. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam gyonikebhyo vA paJcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadyante iti praznaH / bhagavAnAha hai gautama | no ekendriyatiryagyonikebhya bhAgatyotpadyante na vA dvIndriyebhyo na vA zrIndriyebhyo na vA caturindriyebhyo'pi vA Agatya utpadyante kintu paJcendriyatiryagyonikebhpa Agatyotpadyante / he bhadanta | yadi paJcendriya tiryagyonikebhya Agatyotpadyante tadA kiM saMjJipaJcendriyatiryagyonikemya Agatya utpadyante athavA asaMjJipaMcendriya tiryagyoni kebhya Agatyotpadyante iti praznaH / uttaramAha - he gautama! hote haiM - to kyA ve ekendriya tiryaJcoM se Akarake utpanna hote haiM ? pIndriyatiryoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? yA tendriyatiryaJcoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? yA cauindriyatiryaJcoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? yA pazcendriyatiryaJcoM se Akara ve utpanna hote haiM ? isake sara meM bhagavAn gautama se kahate haiM - he gautama ! ve na ekendriyatiryaJcoM se karake utpanna hote haiM na do indriya tiryazcoM se Akara ke utpanna hote haiM na teindriya tiryaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM na cauindriya tirthazvoM se Akara ke upanna hote haiM kintu paJcendriya tiryaJcoM se Akara ke ve utpanna hote haiN| isa para puna: prabhu se gautama pUchate hai - he bhadanta ! yadi paJcandriya tiryaJcoM se Akara ke ve utpanna hote haiM to kyA saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akarake ve utpanna hote haiM yA asaMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akarake ve utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama! thAya che,-tA zu te ekendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che? agara e indriyavALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA traNa indriyavALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA cAra indriyazALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? athavA pAMca indriyavALA ekendriyamAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM bhagavAna gautamasvAmIne kahe che ke he gautama ! te ekendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thatA nathI. tema e indriyavALA tiya cAmAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI. temaja traNa IndriyavALA tiya cAmAMthI AvIne paNa utpanna thatA nathI ane cAra indriyavALA tiya cAmAMthI paNa AvIne utpanna thatA nathI para'tu te pAMca indriyavALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che. phIthI .gautamasvAmI A khAkhatamAM prabhune pUche che ke he bhagavan je pAMca IndriyazALA tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che, teA zu te sannI tiya cA mAMthI AvIne utpanna thAya che? ke asI paMcendriya tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke huM gautama ! teo bha0 78
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhagavatIstre saMkSipazcandriyatiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadyante tathA asaMkSipaJcendriyatiryajyonikebhyo'pi aagtyotpdynte| yadi asaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya utpadyante tadA kiM jalacarebhyaH sthalacarebhyaH khecarebhyo vA Agatya utpadhante he gautama ! jalacarebhyo'pi sthalacarebhyo'pi khecarebhyo'pi Agatyotpadyante / yadi jalacarAdibhya Agatya nAgakumArA utpadyante tadA kiM paryAptakebhya ebhya Aga. tyotpadhante aparyAptakebhya ebhyo vA Agatyotpadyante / gautama ! paryAptakebhyo'saMkSipaJcendriyaviryagyonikebhya Agatyotpabante no aparyAptakAsaMjJipaJcendriyatiryayonikebhya Agatyotpadyanne, paryAptasajipaJcendriyatiryagyoniko bhadanta ! yo nAgaghe saMjJIpaJcendriya tirthazco se bhI Akara ke utpanna hote haiM aura asaMjJI paJcendriya niryaJcoM se bhI Akarake utpanna hote. hai isa para puna: gautama prabhu se aisA pUchate haiM-yadi ve he bhadanta ! asaMjJI pazcendriya tiyazca 'yonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve jalacaroM se sthalacaroM se khecaroM se Akara ke utpanna hote haiM ? yadi ve jalacarAdikoM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ve paryApta jalacarAdikoM se Akarake utpanna hote haiM yA aparyApta jalacarAdikoM se Akarake utpanna hote haiM ? isa para prabhu uttara dete hue kahate haiM ki he gautama ! ve paryApta asaMjJI paJcendriya tiryagyonikoM se Akara ke utpanna hote haiM aparyAsaka asaMjJI pazcendriya tiryagyonikoM se Akarake utpanna nahIM hote haiN| aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he bhadanta ! yadi vaha paryAptaasaMjJI paJcendriya tirygyosaMjJI paMcendriyatiryaMco mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane asaMzI paMcendriya tiryomAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, A viSayamAM pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je teo asaMjJI paMce. ndriya tiryaMcanikemAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo jalacara-prANImAM rahevAvALA athavA sthalacaraxbhUmi para rahevAvALA athavA becara-AkAzamAM rahevAvALAomAMthI AvIne utpana thAya che? je teo jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che, te zuM teo paryApta jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che, ke aparyApta jalacara vigeremAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! teo paryApta asaMNI paMcendriya tiryaMca vikemAMthI AvIne utpanna thAya che. aparyApta asaMgni paMcendriyatiyAmAthI AvIne utpanna thatA nathI. - gautamasvAmI pharIthI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana je te paryApta asaMsI pacendriya tiryaMca cAnika jIva ke je nAgakumAremAM utpanna thavAne
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ premayabandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 62 kumAreputpattiyogyaH sa kiyatkAlasthitikepUtpadyate ? gautama ! jaghanyena dazavarSa sahasrasthitikeSu, utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgasthiti ke pUmpayate ! teM khala bhadanta ! jIvAH, ityAdikA sarvo'pi praznaH, tathA sarvANyapi uttarANi paryAptA'saMkSipaJcendriyatiyaMgyonikamakaraNavadeva jJAtavyAni, ata eva pUrva kathitam-'jAva asannitti' asaMjJAlApaparyantamityarthaH / lakSaNyaM kevalametadeva yat tatra prakaraNe yatra yatra nAraketipadaM dattam tatra tatra nAgakumAretipadaM nivezyam tathA ca nAgakumArapadamantarbhAvya saMpUrNamapi prakaraNam adhyetavyamiti / atha prastute 'nAgakumAraprakaraNaM prastUya adhIyate, athAhi-'jai sannipaMciMdiyatirikkhajoNienika jIva jo ki nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai vaha kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nAgakumAroM meM aura utkRSTa se palpopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa sthiti vAle nAgakumArI meM utpanna hotA hai| isa prakAra se 'he bhadanta / ve jIva eka samaya meM yahAM kitane utpanna hote haiM 'ityAdi rUpa sapa prazna aura sagha uttara paryApta asaMjJI pazcendriya tiryagyonika prakaraNa ke anusAra hI jAnanA cAhiye-isIliye 'jAva asannitti' aisA sUtrakArane kahA hai| vizeSatA kevala itanI hI hai ki usa prakaraNa meM jahAM-2 nAraka aisA pada,diyA gayA hai vahAM-vahA~ nAgakumAra aisA pada rakhalenA cAhiye, tathAca-nAgakumAra padako antarbhAvita karake sampUrNa prakaraNa yahAM lagAnA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jai sanni gya che, te keTalA kALanI sthitivALA nAgakumAremAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA nAgakumAramAM ane utkRSTathI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANu sthitivALA nAgakumAramAM utpanna thAya che. A rIte he bhagavana te cho eka samayamAM tyAM keTalA utpanna thAya che ? vigere tamAma prazno ane tenA uttaro paryApta asaMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA prakaraNamAM kahyA prabhArI sabhA'ye mATa 'jAva asannitti' se prabhArI sUtrare hyu che. vizeSapaNu kevaLa eTaluM ja che ke-te prakaraNamAM jyAM jyAM nAraka e pramANenuM pada ApavAmAM AvyuM hoya tyAM tyAM A prakaraNamAM nAgakumAra pada, mUkIne samagra prakaraNa ahiM samajI levuM. ve gautamasvAmI prabhuna pUche cha hai-'jaha sannipaMcidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati maganne naammaa| sabhI pAyandriya tiya
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620. bhagavatIsUtra hitI uvavajjati' yadi saMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya mAgatya ime nAgakumArasvena nAgakumArAvAse samutpadyante tadA-'kiM saMkhejabAsAuyasannipaMciMdiyatirikkha. joNiehito uvavajjati' ki saMkhyeyavarpAyuSkasaMjJipazcandriyatiryagyonike ya Agatya utpadyante, athavA-'asaMkhejjavAsAuyasanipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvacajjati' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatyotpadhante iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjavAsAuyasanipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' saMkhyeyavAyuSka saMkSipaJcendri. yatiryagyonikebhyo'pi Agatyotpadyante tathA-'asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhanoNiehito uvavajjati' asaMkhyeyavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhyo'pyAgatya utpadhante ityuttaram / 'asaMkhenjavAsAuyasannipaMciMdiyatiriktajoNieNaM bhaMte !' asaMkhyeSavarSAyuSkasaM zepazcandriyatiryagyonikA khalu bhadanta ! 'je pacidiya tirikkhajogiehito uvayajati hai bhadanta ! yadi nAgakumAra saMjJI paJcendriya tiryazcoM meM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ve 'saMkhe. -ejabAsAuya' 'asaMkhejjavAsAuya.' saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI pazcendriya tiryazcoM se AkAra ke utpanna hote haiM ? athavA asaM. khyAta varSa kI AyuvAle saMjJI pazcendriya tiryoM se Akarake utpanna hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'goyamA' he -gautama ! 'saMkhejjavAsAuya uvavati' asaMkhejjavAsAuya. uvadhajjaMti' ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle sajJI pazcendriya tiryazcoM se AkArake bhI utpanna hote haiM aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryazcoM se Akara ke bhI utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM-'asaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhajoNieNaM "yomAthI mAvI Gtpanna thAya cha, to zutamA 'saMkhejjavAsAya0' asaMkhekhijavAsAuya0' sabhyAta nI mAyuSyavANA sajJI payandriya tiya yAmAthI -AvIne utpanna thAya che ke-asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriyatiyAmAMthI AvIne utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che -'goyamA ' gItama! 'saMkhejjavAsAuya0 asaMkheja vAsAuya0 uva0 tme| saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryAmAMthI AvIne utpanna thAya che tathA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che. have gautamasvAmI prabhune pharIthI evuM pUche che -'asaMkhejjavAsAuya sannipaciMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte !' se lagapan
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 621 bhavie nAgakumAreSu ujjittae' yo bhanyo nAgakumArepUtpattum 'se NaM bhaMte / kevaiyakAlahiiesa upavajjejjA' sa khalu bhadanta ! kiyatkAlasthiti keSu nAga. kumArepUtpadyateti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, he goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahasaTiiemu jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu asurakumArAvAsepUrapadyate ityagrimeNa saMbandhaH, tathA-'ukoseNaM desUNa dupaliovamahiiesu uvavajjejA' utkarSeNa dezonadvipalyopamasthitike putpadheta / dezona dvipalyopameti kathanam audIcyanAgakumAranikAyA'pekSayA,yata audicyanAgakumAranikAye dezone dve palyopame utkarSeNa Ayu bhavatIti taduktam-'dAhiNadivaDapaliyaM do demUNuttarillANa' dAkSiNAtyAnAM sArddhamekaM palpam auttarANAM dve palyopame dezone iti / 13 te NaM bhaMte !' he bhadanta ! asaMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryaca 'je bhavie nAgakumAresu udhajjittae' jo nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya haiM 'se NaM bhaMte' kevaiyakAlaTiiesu ucavajjejjA' ve kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM abhu kahate haiM-'goyamA' he gautama 'jahanneNaM dasavAlasahasta0' jaghanya se ve daza hajAra varSa kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hote haiM aura utkRSTa se kucha kama do palyopama kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hote haiN| yahAM jo kucha kama do palyopama' aisA kahA hai vaha uttara ke nAgakumAranikAyoM kI apekSA se kahA hai, kyoMki uttara dizA ke nAgakumAra nikAya meM kucha kama do palyopama kI sthiti utkRSTa se hotI hai, kahA bhI hai-'dAhiNadidhaDapaliyaM dodesUNuttarillANaM' dAkSi. 'NAtyoM kI DeDha palyopama kI sthiti hai aura uttara dizA ke nikAyoM masabhyAta panI mAyuMgya pANI sazI payandriya tiya" 'je bhavie nAga. kumAresu uvavajjittae'2 nAgabhAzamA utpanna yavAna yogya cha, 'se NaM bhaMte ! kevaiyakAladiiemu ubavajejA' tamAsA janI sthitivAra nAmAmA G4-1 thAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 47 cha -'goyamA ! gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassa' dhanyathI isa &2 panI sthitivANa nAgabhA. remAM utpanna thAya che ane utkRSTathI kaMika e cha be pApamanI rithativALA nAgakumAromAM utpanna thAya che. ahiyAM je kaIka ochA be palyopama evuM kahela che te uttaranA nAgakamAranikAne uddezIne kahyuM che. kemake-uttara dizAnA nAgakumAra nikAmAM utkRSTathI kaMIka ochI be papamanI sthiti hoya che. 4yu 55 cha 'dAhiNadivaDDhapaliyaM do desUNuttarillANa' kSi hazAnA naamkumAranI sthiti deDha palyopamanI che. ane uttara dizAnA nikAnI sthiti
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 623 bhagavatIstre bhaMte ! jIvA egasamae kevaiyA utravajjati' te khalu bhadanta ! jIvA ekasavayenaekasmin samaye kiyanto nAgakumArAvAse utpadyante iti praznaH / uttaramAi-'avaseso so ceva asurakumAresu ubavajjamANassa gamago bhANiyanbo jAva bhavAdesoci' avazeSaH sa eva asurakumArepUtpadyamAnasya paryAptasaMjJipaJcendriyatiryagyonikasya gamako bhaNitavyo yAvadbhavAdeza iti / asurakumAravaktavyatAyAM saMjJipaJcendriyatiryagyonikavadeva atrApi sarva vAcyam bhavAdezaparyantamiti / tathAhi-te-asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipazcendriyatiryagyonikajIvAH ye nAgakumArAvAse samutpatiyogyA ste ekasamayena kiyanto nAgakumArAvAse utpadyante iti praznasya jagha. nyena eko vA dvau vA trayo vA samutpadyante, utkarSeNa tu saMkhyAtA utpadyante / / teSAM jIvAnAM zarIrANi kIdRzasaMhananayuktAni bhavanti gautama ! vajraRSabhanArAcakI sthiti kucha kama do palyopama kI hai ? aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM' he bhadanta ve jIva ekasamaya meM vahAM nAgakumArAvAsa meM kitane utpanna hote haiM isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! jaghanya se vahAM eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM-isa prakAra-'avaseso so ceva asurakumAresu uvavajjamANassa gamo' bhANiyabyo jAva bhavAdesotti'-asurakumAroM meM utpanna hone vAle asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryazcoM kA pATha yAvat bhavAdeza taka kA yahAM pUrA kA pUrA "kahanA cAhiye / 2 aba gautama punaH prabhu se ailA pUchate hai-he bhadanta ! una jIvoM ke zarIra kaise saMhanana ghAle hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! unake zarIra banaRSabhanArAca saMhanana vAle hote haiM / 3 bha me pakSyApabhanI cha. ve gautabhAmA prasuna mehuM pUche che -'te NaM bhaMte ! jIvA egasamaeNaM' 3 magante / samayamA yo nAgabhArAvA. samAM keTalA utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he - gautama! jaghanyathI tyAM eka athavA be athavA traNa utpanna thAya che. ane Stenii sabhyAta 4-1 thAya cha 2mA zata-'avaseso soceva asarakumAresa uvavajjamANassa gamago bhANiyanvo jAva bhavAdesoti' mA masurazubhAzamA utpanna thavAvALA asaMkhyAta varSanI AyuvALA tiryane pATha yAvat bhavAdeza sudhIne ahiyAM pUre pUre kahI le. 2, have gautamasvAmI pharIthI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavana te jIvanA zarIre kayA saMtunanavALA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 623 saMhanAnAni 3 / avagAhanA jaghanyena dhanuH pRthaktvam, utkarSeNa SaDgavyUti: 4 / teSAM jIvAnAM zarIrANi samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAni 5 / katile zyAsteSAmiti catasro lezyA AdhA ityuttaram 6 / te jIvAH no samyagrahaTayo na vA mizradRSTayo'pi tu mithyAdRSTayaH 7 ! te jIvAH na jJAnino'pi tu ajJAninaH, niyamato dvayajJAninaH, matyajJAninaH zrutAjJAninaceti 8 | manovAkkAyayogavanta sve jIvAH 9, sAkArAnAkAropayogayuktAzca 10 / catasraH saMjJAH AhArabhayamaithunaparigrahAkhyA bhavanti 11 / catvAraH kapAyAH krodhamAnamAyA lobhAH bhavanti 12 / , avagAhanA jaghanya se dhanuSa pRthaktva pramANa hotI hai aura utkRSTa se vaha gavyUti pramANa hotI hai |4 ina jIvoM ke zarIra samacaturasra saMsthAna vAle hote haiM / 5 inake cAra AdivAlI lezyAeM hotI haiM / 6 ye jIva na samyagdRSTi hote haiM aura na mizradRSTivAle hote haiM kintu mithyA dRSTi hote haiM 8 ye jJAnI bhI nahIM hote haiM kintu niyama se do 'ajJAnoM vAle hote haiM / matyajJAna vAle aura zrutAjJAna vAle hote haiM ! yogadvAra meM inake manovAkkAya ye tIno yoga hote haiM / 9 upayogadvAra meM ye sAkAra anAkAra donoM prakAra ke upayoga vAle hote haiM / 10 saMjJAdvAra maiM- hAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAroM prakAra kI saMjJAvAle hote haiM / 11 / kaSAyadvAra meM inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama ! tenA zarIrA vaRSabhanArAca , sahunanavALA hoya che, 3 avagAhanA jadhanyathI dhanuSa pRthakktva pramANavALI hAya che. ane utkRSTathI te cha bUti (khAra gAu) pramANunI hAya che. 4A jIveAnA zarIra samacatusra sthAnavALA hAya che. pa tene pahelI gorabe hai-dhRSNu, nIsa, hAyAta, mane taiksa me yAra bezyAo! hoya che. A jIvA samyag dRSTivALA ke mizra dRSTivALA hAtA nathI. paraMtu teo mithyA daSTivALA ja hAya che. cha tee jJAnI hAtA nathI paraMtu niyamathI `mati ajJAna ane zruta ajJAna e e ajJanavALA hoya che. 8 caiAgadvAramAM teyone manoyoga, vayanayoga, mane ayayoga, se traye yoga hoya che, upayAga dvAramAM te sAkAra ane anAkAra ane prakAranA upacaiAgavALA DAya che. 10 sauMjJAdvArabhAM - tetheo bhADAra, laya, maithuna, bhane parigraha mA thAre prAranI saMjJAvAjA hoya che. 11, uSAya dvArabhAM teyAne odha, bhAna, bhAyA, ane lAbha e cAre kaSAyeA heAya che. 12, indriya dvAramAM teo pAMce indri
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 624 bhagavatIsUtre indriyANi pazca 13 / tepAM vedanAkapAyamAraNAntikAstrayaH samudghAtA AdyAbhavanti, samavahatA api mriyante, asamavahatA api niyante 14 / te sAtAvedakA asAtAvedakA api 15 / strI vedakAH purupavedakA api, no napuMsaka vedakAH 16 / sthiti: jaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH utkarSeNa trINi palyopamAni 17 / adhyavasAyAH prazastA api aghazastA api 18 / anubandho yathaiva sthitiH, tathA ca-paryAptasaMjJipaJcendriya kAlataH kiyacciraM bhavati ? jaghAyena sAtirekA pUrvakoTiH, utkarSaNa trINi palpopamAni 19 / kAyasaMvedhA-bhAdezena dve, bhavagrahaNe, iti / atha kAlAdezaM sUtrakAra eva pradarzayati-'kAlAdeseNaM ityAdi 'kAlAdeseNaM kAlAdezena kAlamAzritya 'jahanneNaM sAiregA puSakoDI' jaghanyena sAtirekA pUrvakoTI, 'dasahi vAsasahassehiM amahiyA' dazamirvasahasrairabhyadhikA kaSAye hotI haiM / 12 indriya dvAra meM ye pAMcoM indriyoM vAle hote haiN| samudghAta dvAra meM inake Adi ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudgha ta hote haiN| tathA ye samudghAta karake bhI marate haiM aura vinA samudghAta kiye bhI marate haiN| vedadvAra meM ye strIveda vAle aura puruSa vedavAle do veda vAle hote haiM napuMsaka vedavAle nahIM hote haiN| inakI sthiti jaghanya se kucha adhika eka pUrvakoTi kI hotI hai, tathA uskRSTa se tIna palyopama kI hotI hai / 17 adhyavasAya inake prazasta bhI hote haiM aura aprazasta bhI hote haiM / 18 anubandha yahAM sthiti ke anusAra hotA hai / 19 kAyasaMvedha bhavAdeza se do bhavoM ko grahaNa karane rUpa evaM kAla se vaha jaghanya rUpa meM daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTirUpa aura utkRSTa le 'desUNAI paMcavaliovamAiM0' kucha kama pAMca palyo vALA hoya che. 13, samudraghAta dvAramAM teone pahelAnA vedanA, kaSAya, ane mAraNAntika e traNa samudavAte hoya che. tathA teo samud ghAta karIne paNa mare che, ane samudughAta karyA vinA paNa mare che. 14, veda. dvAramAM teo strI veda ane purUSa veda ema banne prakAranA vedavALA hoya che. teo napuMsaka vedavALA detA nathI. 15, teonI sthiti jaghanyathI kaMI vadhAre eka pUrvakeTinI che. tathA utkRSTathI traNa pApamanI hoya che 17, temanA adhyavasAya prazasta paNa hoya che ane aprazasta paNa hoya che 18, anubaMdha ahiM sthiti pramANe samaja. 1 kAyasaMvedha-bhavAdezathI be bhavene grahaNa karavA rUpa ane ane kALathI te jaghanya rUpamAM dasa hajAra varSa adhika sAti34 pU ra 35 bhane kRSTathI 'desUNAI pacapaliovamAiM. 44 ch|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ ameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 625 'ukoseNaM' utkarSaNa 'desUNAI paMca paliovamAI' dezonAni paJca palyopamAni 'evaiyaM jAca karejjA' etAvatkaM yAvat seveta, etAvantaM kAlaM tiryaggatiM nAga. kumAragatiM ca seveta, etAvantaM kAlaM vigatau nAgakumAragatau ca gatimAgati ca kuryAditi / atra saMvedhapade kAlAdeze dezonAni paJca palyopamAni' iti kathita tatra palyopamatrayam-asaMkhyAtavarSAyustiryagUsaMbandhi, dezonapalyopamadvayaM ca nAgakumArasambandhi, ityevaM dezonapaJcapalyopamamamANaM bhavatIti 20 / "iti prathamo gamaH / / dvitIyagamaM darzayannAha-'so cetra' ityaadi| so caiva jahamakAlaTiiesa uvavanno' sa eva jaghanyakAlasthitikeSu upapannA, yadi so'saMkhzAnavarSAyuSkasaMkSipazcendriya tiryagyoniko jIvA yo nAgakumArepUtpitsureva jaghanyakAlasthitikanAgakumAreSu samutpanno bhavet tadA tasyA'pi esa ceva dattanmayA' eSaiva vaktavyatA evapathamagamakoktava vaktavyatA sarvA'pi vAcyA, prathamagamakAdeva parimANAdArabhya pama rUpa hai isa prakAra baha jI itane kAla taka tiryaggati kA aura nAga kumAra gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha niyaMggati meM evaM nAgakumAra gati meM gamanAgamana karatA hai| yahAM saMvedha pada meM kAlAdeza se jo dezona pAMca palyopana kahA gayA hai usameM tIna palya to asaMkhyAta varSAyuvAle tiyagbhava sambandhI hai, aura do dezona palyopama nAgakumAra bhava sambandhI hai| 20 isa prakAra se yaha prathama gama hai|| dvitIya gama ko dikhAne ke liye aba sUtrakAra 'so ceva' ityAdi -sUtrapATha kahate haiM-isameM ve yaha samajhAte haiM ki-vaha saMjJo paJcendriyatiyagyonika jIva jo ki jaghanya kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai yadi nAgakumAroM meM utpanna ho jAtA hai to vahIM para vaktavyatA-kahanI cAhiye, arthAt-parimANa le lekara bhavAdeza taka pAMca popama pramANa che. A rIte te jIva,eTalA kALa sudhI tiryaMca gatinuM ane nAgakamAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te tiryaMca gatimAM ane nAgakumAra gatimAM gamanAgamana kare che. ahiyAM saMvedha padamAM kAlAdezathI je dezonA pAMca pApama kahela che, temAM traNa pApama te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA tiryaMca bhava saMbaMdhI che. ane be dezana palyopama nAgakumAra bhava saMbaMdhI che. 20 A rIte A pahele gama kahyo che. 1 have sUtrA bhInna ma vA bhATa 'so ceva' tyAdi sUtramA 4cha. -temAM, teo e samajAve che ke-te jaghanyakALanI sthitivALe saMjJI paMce'ndriya tiryaMca penIvALo jIva ke je nAgakumAremAM utpanna thavAne gya che, te je nAgakumAremAM utpanna thaI jAya te te saMbaMdhamAM eja kathana kahevuM joIe. arthAt parimANathI laIne bhavAdeza sudhInuM kathana pahelA gAmamAM bha0 79
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 bhagavatIne 'bhavAdezaparyantaM sarvamapi vaktavyamiti / tat kiM prathamadvitIyavaktavyatayoH sarvathaiva sAdRzyaM tatazca gamakadvayamadarzana nirarthakam prathamagamakenaiva dvitIyagamakasyA'pi caritArthatvAdityAzaGkaya prathamadvitIyayo lakSaNyadarzanAyA''ha-'navaraM' ityAdi, 'navaraM nAgakumAradiI saMvehaMca jANejjA' naparas-kevalaM nAgakumArasya sthiti saMvedha va jAnIyAt sthiti saMvedhaM ca nAgakumArasyaiva vadeditibhAvaH / tathAhi-atra dvitIyagamake jaghanyA nAgakumArasya sthiti dazavarSasahasANi, kAyasaMvedhastu kAlA'pekSayA jaghanyA sAtirekapUrvakoTi dezavasahasAdhikA utkRSTatastu punaH palyopamaprayaM tairevAdhikamiti dvitIyo gmH| kI vaktavyatA prathama nAma ke jaisI yahAM kahane yogya hai, yahAM isa prakAra ke kathana se aisI AzaMkA hotI hai ki yadi prathama gama meM aura dvitIya gama meM sarvathA sAhazya hai to phira do gayakoM kA kathana svataMtra rUpa se nirarthaka hotA hai kyoM ki prathama gamaka se hI dvitIya gamaka caritArtha ho jAtA hai to isa zaGkA kI nivRtti ke liye hI sUtrakArane aisA kahA hai ki 'navaraM NAga kumArahiti saMvedhaM ca jANejjA' ki prathama gama meM sthiti aura saMbaMdha ko lekara bhinnatA hai ataH sarvathA saba dvAroM meM sAdRzya nahIM hai, yahAM dvitIya gama meM nAgakumAra kI sthiti jaghanya se aura uskRSTale daza hajAra varSa kI hai, tathA kAya saMvedha kAla kI apekSA jaghanya daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTi rUpa hai aura utkRSTa se daza hajAra varSa adhika tIna palyopama kA hai| isa prakAra se yaha 'mitIya gama hai| kA pramANenuM ahi kahevuM joIe. ahiyAM A rItanA kathanathI evI zaMkA thAya che ke-je pahelA gamamAM ane bIjA gAmamAM ekadama sarakhApaNuM hoya te pachI be gamatuM kathana svataMtra paNe nirarthaka thaI jAya che. kemake pahelA gamanA kathanathI bIje gama caritArtha thaI jAya che. mA zahAnA nivAraNa bhATe sUtra me ghucha hai-'navara' NAgakumAraditi saMvedhaca jANejjA' paDelA abhamA bhane bIta gabhabhA sthiti ane saMvedhanA viSayamAM judA paNuM che. jethI tamAma kAramAM sarakhA pANuM kathI. ahiM bIjA gAmamAM nAgakumAranI sthiti jaghanya dasa hajAra varSanI kahI che. tathA kAyasaMvedha kALanI apekSAe jaghanyathI dasa hajAra varSa adhika che ane utkRSTathI sAtireka pUrvakeTi rUpa che. ane utkRSTathI dasa hajAra varSa adhika traNa pApamAne kahyo che. A rIte A bIjo gama samaja 2
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 627 atha tRtIyaM garma darzayati-'so ceva ukkosakAlaTiiesu uvavanno', sa evotkRSTakAlasthitikeSu upapannA, sa eva asaMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcena ndriyatiryagyonika eva utkRSTakAlasthitikanAgakumAreSu dezonadvipalyo: pamAyuSkeSu ityarthaH, yadi utpanno bhavet tadA-'tassa vi esa ceva vattavvayA'. tasyApi-pUrvoktajIvasyApi viSaye eSaiva-prathamagamakoktaitra vaktavyatA vaktavyA bhvtiiti| 'Navara ThiI jahanneNaM desUNAI do paliocamAI' navaram-kevalametadeva vailakSaNyam kiM tadvailakSaNyaM tatrAha-ThiI jahanneNaM' ityAdi, sthitijaghanyena dezone dve palyopame jaghanyAyurdezona dvipalyopamamiti kathanaM tu abasaNiNyAM suSamAnAmaka dvitIyArakasya kiyatyapi bhAge'tIte asaMkhyAtavarSAyuSkaM tiryazcamadhikRtyAsti, tRtIya gama isa prakAra se hai-'so ceva ukkosa kAlaTiiesu uvavanno' asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA vaha saMjJI paryApta paJcendriya tiryazca yonika jIva yadi utkRSTa kAla kI sthitivAle nAgakumAroM meM arthAt kucha kama do palyopamakI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai aura vaha isa prakAra se vahAM utpanna ho jAtA hai to isa sambandha meM bhI 'esa ceva kttavbayA' yahI pUrvokta vaktavyatA samagra rUpa meM yahAM para kahanI cAhiye, parantu isa vaktavyatA meM aura pUrvokta vaktavyatA meMprathama gama sambandhI vaktavyatA meM jo antara hai vaha liI jahanne NaM' ityAdi ke anusAra hai, arthAt yahAM tRtIya gama meM sthitidvAra meM jaghanya se sthiti dezona do palyopama kI hai, isa prakAra se jo yahAM jaghanya Ayu kA kathana huA hai vaha avasarpiNI kAla ke dvitIya suSamA nAmake Arake kitane bhAga vyatIta ho jAne para asaMkhyAta varSa kI vatrI gamana thana 42vAmA mAve cha-'kho ceva ukkosakAladviiesa savano asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe te saMjJI paryApta paMcendriya tiya ca canivALo jIva je utkRSTathI kaMIka kama be palyopamanI sthitivALA nAgakumAremAM utpanna thavAne egya che, ane te mA rIta tyA tpanna gaya cha, a madhamA 55 esa ceva vattavvayA' A pahelA gamanuM samagra kathana ahiyAM kahevuM paraMtu A kathanamAM ane paDasA gamanA thanamA-2 hA pazu cha, 'ThiI jahanneNaM' tyAla kathana anusAra che. arthA-ahiyAM A trIjA gamamAM sthiti dvAramAM jaghanyathI sthiti dezanA be palyopamanI che, A prakAre ahiyAM je jaghanya AyunuM kathana karela che, te avasarpiNa kALanA bIjA suSamA nAmanA ArAno keTaleka bhAga vati gayA pachI asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA tiya ene
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ " - 2 bhagavatI sUtre pAmeva tAdazapamANAyuSkatvAt eteSAmeva ca svAyuH samAnadevAyurvanvena utkRSTasthitikeSu nAgakumArepRtpAdAditi / 'uposeNaM tithi pachibhonamAI' strINipayopamAni patyopamatrayam utkRSTApuretepAmiti / atrotkRSTAyuda palyopamatrayaM kathitaM tat devakudhi saMkhyAvAyuritaratha Azritya moktam ve tripalyopamApo'pi dezona dvipayopamAnamAyudhnanti yataste svAyuH samAna hInataraM vA Ayurvadhnanti kintu mahattaraM na badhnanti iti bhAvaH 'sesaM naM 'veva' zeSaM tadeva 'jAva bhavAdesotti' yAvadudbhavAdeza ivi, zeSam-sthisyatirikta bhavAdezaparyantaM sarvaM prathamagamavadeva poddhavyam / kAyasaMvedhe kAlApekSayA AyuvAle tiryakSako lakSya karake huA hai, kyoMki aise niryatra hI isa prakAra kI AyuSka vAle hote haiN| aura ye hI apanI Ayu se adhika devAyu ke pandhaka nahIM hote haiM isase unakA utkRSTa sthiti vAle aise hI nAgakumAroM meM utpAda hotA hai| tathA 'uphomeNaM tithi paliovamAI' utkRSTa se inakI Ayu tIna patmopama kI hai / yahAM utkRSTa Ayu jo tIna palyopama kI kahI gaI hai-vaha devakuru Adi ke asaM. khyAta varSa ke AyuvAle tiryaJcoM ko lekara kahI gaI hai| ye tIna patyopama kI AyuvAle bhI dezona dvivalyopama ko Ayu kA panna karate haikyoMki ve apanI Ayu ke samAna Ayu kA athavA hInatara Ayu kA bandha karate haiM- adhika Ayu kA candha nahIM karate haiN| 'senaM taM caiva jAna 'bhavAsotti' bAkI kA bhavAdeza taka ora saba kathana isa sthiti kathana ke sivAya prathama gama ke jaisA jyoMkA tyoM hai / 'kAyasaMvedhe' kAya -uddezIne kahela che. kemake evA tiryaMcAja A prakAranI AyuSyavALA hoya che. ane eja peAtAnI AyunA samAna devAyunA adha karanAra hAya che. tethI teonA utpAda utkRSTa sthitivALA nArakAmAM ja thAya che. tathA po. seNa tini pachiovamAI' utsRSTathI bhAlu pahayeoyabhanI tebhanI gAyu hI hai. AhI je A utkRSTa Acu traNa patyeApamanI kahI che, te devakurU vigerenA asakhyAta vaSa~nI AyuSyavALA tiya ane uddezIne kahe che. A tratru pa2ezapamanI AyuSyavALA paNu dezeAna e pacepamanI AyuSyanA khadha kare che.kemake teo peAtAnI AyuSyanI sarakhI AyuSyanA khadha kare che. vadhAre Ayuyaa dharatA nathI. 'sesa taM caiva jAva bhavAdesrotti' mADInu lavAheza 'sudhInuM tamAma kathana A sthiti kathananA viSaya zivAyanu' pahelA gamanA kathana 'abhArthe nema'nu' tebha sabhanavu' 'kAya saMvedha' aya savedhabhAM ajanI apekSAye
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 629 vailakSaNyaM yadvidyate taddarzayati- 'kAlAdeseNaM' ityAdi, 'kAlAdeseNaM' jahanneNaM devUNAI cacAri palibhovamAI' kAlAdezena 'jaghanyena dezonAni catvAri palyopamAni, 'ukoseNaM devaNAI paMcapalibhogamAI' utkRSTato dezonAni paJca palyopamAni kAyasaMvedhaH kAlApekSayA jaghanyena dezonacatuH paratropamaH utkRSTatastu dezona pazca parayopamAtmaka iti bhAvaH / ' evaiyaM jAva karejjA' etAvantaM yAva kuryAt / etAvadeva kAlaparyantaM tiryaggatiM nAgakumAragarti ca so'saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJcendriya tiryagyoniko jIvaH nAgakumArepitsu seveta tathA etAvantameva kAlaM tiryaggatau nAgakumAragatau ca gamanAgamane kuryAditi so'yaM kAyasaMvedhaH paJcendriyatiryagyonikasya nAgakumArAvAse jigamiSoriti audhikaH tRtIyo ganoM bhavatIti 3 / atha prathamagamakatrikaM nirUpya dvitIyatrike gamakatrayaM nirUpayan prathamagamaM darzayati- 'so ceva' ityAdi, 'so ceva appaNA jahannakAlaDio' sa evAtmanA saMbaMdha meM kAlakI apekSA vaha jaghanya se dezona cAra palyopama kA hai aura utkRSTa se vaha kAya saMvedha 'desUNAI paMca palibhovamAI' kucha kama pAMca patyopama kA hai, isa prakAra itane kAla taka vaha asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jo ki nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai usa tiryaggati kA aura nAgakumAra gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gati aura Agati karatA hai / isa prakAra se yaha paJcendriya tiryagyonika jIva kA jo ki nAgakumArAvAsa meM utpanna hone ke yogya hai / audhika tRtIyagama hai / 3 / isa prakAra se prathama gamatrika kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra dvitIya gamatrika kA nirUpaNa karate hue isakA prathama gama prakaTa karate te bhadhanyathI hezona yAra pasyopamanu che, thAne adRSTathI te Ayasa'vedha 'desU NA paMca palibhovamAI' 46 ubhayAM payopabhatu che me rIte meTalA ANa sudhI te asaeAta varSanI AyuSyavALA sannI pacendriya tiyaca ceAnivALA jIva ke je nAgakumArAmAM utpanna thavAne cAgya che. te e tiryaMcagatinu ane nAgakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gati ane Agati-avara javara karatA rahe che. A rIte A pacendriya tiyA~ca cAnitrALA jIvanA ke je nAgakumArAvAsamAM utpanna thavAne ceAgya che, te samadhI audhika trIjo gama kahyo che. 3 A rIte pahelA traNa gamAnuM nirUpaNu karIne have sUtrakA
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 ___ bhagavatIle jaghanyakAlasthitiko jAtaH, sa evAsaMkhyAtavarSAyuSka saMjJipaJcendriyatiryagyonikA svayaM jaghanya kAlasthitiko'tha ca nAgakumArAvAse utpadhante 'tassavi timu vi gamaesu' tasyApi viSvapi gamakeSu 'jaheva asurakumAresu upavajjamANassa jahannA kAlahityassa taheba niravasesaM' yathaiva asurakumArepRtpadyamAnasya jaghanyakAlasthiti. kasya tathaiva niravazeSam svayaM jaghanyakAlasthitikaraya asaMkhyAtavarSAyuSka saMkSipaJcendriyatirazvo'murakumAreSutpitsoryathaiva vaktavyatA asurakumAraprakaraNe kathitA nirava zeSA sA sarvA'pi vaktavyatA svayaM jaghanyakAlasthitikA saMkhyAtavarSAyuSkasaMhipaJcendriyatiyagyonikasya nAgakumArAvAse jigamiSoktavyeti / asurakumAramakaraNa vetthara-sa evAsaMkhyAta varSAyuSkasaMjJipaJcendriyatiryagyonikA AtmanA jaghanyakAlasthitiko jAtaH sa jaghanyena dazavarSasahasrasthitike utkarpaNa sAtirekapUrvakoTayAhaiM-'so ceva appaNA jahanakAlahiio' he bhadanta ! yadi vaha asaM. khyAta kAla kI sthitivAlA saMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva jo ki jaghanya kAlakI sthiti ko lekara ke utpanna huA hai aura vaha nAgaku. bhAra ke AvAsa meM utpanna hone ke yogya hai, to yahAM para bhI 'tisuvi gamaelu' usake tInoM gamako meM jaheva asurakumArelu uvavajjamANassa jahannakAladviyalsa taheva niravasesa' asurakumAroM meM utpanna hone vAle jaghanya kAla kI sthiti saMpanna asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriyatiyaMgyonika jIva kI vaktavyatA jaisI vaktavyatA pUrI kI pUrI jAnanI cAhiye, yaha vaktavyatA asurakumAra ke prakaraNa meM kahI gaI hai, vaha asurakumAra prakaraNa isa prakAra se hai-jaise vaha asaMkhyAta varSAyuka saMjJI pazcendriya tiryagyonika jIva jo ki jaghanya kAla kI sthiti meM bIjA traNa gamenuM nirUpaNa karatAM bIjA traNa gama paikI tene pADo mama pragaTa re cha. 'so ceva appaNA jahannakAladiio0' 3 bhagavana asaMkhyAta kALanI sthiti vALo saMjJI paMcendriya tiryaMca cenivALa jIva ke je jaghanya varSanI sthitithI utpanna thaye che, ane te nAgakumAranA AvAsamAM nivAsamAM utpana thavAne gya che. te te saMbadhamAM 5 'tisu vi. gamaesu' tanAye gamAmA 'jaheva asurakumAresu uvavajjamANassa jahanna kAlaDhiiyassa taheva niravasesa' masumArerAmA Brpanna thavA dhnykALanI sthitivALA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA jIvanA kathana pramANenuM tamAma kathana purepurUM samajavuM. A kathana asurakuma nA prakaraNamAM kahela che te asukumAranuM prakaraNa A pramANe chete asaMkhyAta varSanI A yuSyavALe saMjJI paMcendriya tithI nivALo jIva
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 631 yuSkeputpadyante te khallu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanto nAgakumArAvAse samutpadyante jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarSeNa saMkhyAtA utpacante etavyatiriktaM sarva bhavAdezaparyantam asurakumArapakaraNavadeva jJAtavyam nara zarIrA. vagAhanA nAgakumArepUspitsunAM jaghanyena dhanuHpRthakatvam utkRSTataH sAtirekaM dhanuH utpanna huA hai jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle asuraku. mAroM meM aura utkRSTa se lAtireka pUrvakoTi kI AyuvAle asurakumAroM meM utpanna hotA hai isI prakAra se yahAM para bhI yahI samajhanA cAhiye ki vaha jaghanya kAla kI sthiti vAlA asaMkhyAta gharSAyuSkasaMjJIpaJce ndriya jIva yadi nAgakumArAvAsa meM utpanna hotA hai to vaha jaghanya se daza hajAra varSa ko sthiti vAle nAgakumAroM meM aura utkRSTa le sAti reka pUrva koTi kI AyuvAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! ve jIva nAgakumAroM meM eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? to prabhu isake uttara meM unase kahate haiMhe gautama ! aise ve jIva vahAM nAgakumArAvAsa meM eka samaya meM eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM / ityAdi saba kathana bhavAdeza taka asurakumAra prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye, parantu zarIrAvagAhanA Adi ko lekara jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-jo nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya ke je jaghanya kALanI sthitivALAmAM utpanna thavAne cagya che, jaghanyathI dasa hajAra varSanI rithativALA asurakumArAmAM ane utkRSTathI sAtireka pUrvakeTanI AyuSyavALA asurakumAremAM utpanna thAya che. e ja pramANe ahiyAM paNa emaja samajavuM ke-te jaghanya kALanI sthitivALe asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI paMcendriya tiyaca jIva je nAgakumAravAsamAM utpanna thAya che, te te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA nAgakumAremAM ane utkRSTathI sAtireka pUrva keTinI AyuSyavALA nAgakumAremAM utpanna thAya che. pharIthI gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke-he bhagavan te ja nAgakumAremAM eka samayamAM keTalA utpanna thAya che? te prabhu A praznanA uttaramAM temane kahe che ke-he gautama evA te jIve tyAM nAgakumArAvAsamAM eka samayamAM eka athavA be athavA 3 traNa utpanna thAya che. ane utkRSTathI saMkhyAta utpanna thAya che, A kathana zivAyanuM bAkInuM tamAma kathana bhavAdeza sudhInuM asurakumAra prakaraNamAM kahyA pramANe ja samajavuM. paraMtu zarIranI avagAhanA vigere saMbaMdhI je vizeSa paNuM che, te A pramANe che-nAgakumAramAM utpanna thavAne yogya asaMkhyAta
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 bhagavatIsUtre - sahasram sthitirjaghanyotkRSTAbhyAM sAvirekA pUrvakoTi, anubandho'pi jaghanyoskaSTAbhyAM sAtirekapUrvako TimamANaka etra kAlApekSayA jaghanyena dazavarSasahasrAtirekA pUrvako Tima, utkRSTataH satireke dve pUrvakoTI etAvatkAlaparyantaM tiryaggati nAgakumAragatiM ca seveta tathA etAvantametra kAlaM tiryaggatau nAgakumAragata ca gamanAgamane kuryAditi asurakumAraprakaraNasaMvalitanAgakumArasya caturthI gamaH 4 / asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva haiM unake zarIra kI avagAhanA jaghanya se dhanuSa pRthaktva rUpa aura utkRSTa se mAtireka dhanuHsahasrarUpa hotI hai / sthiti jaghanya aura utkRSTa se sAtireka kucha adhika pUrvakoTi rUpa hotI hai tathA anubandha bhI sthiti ke anu sAra hI jaghanya aura utkRSTa se sAtireka pUrvakoTi rUpa hI hotA hai, tathA kAyasaMvedha kAla kI apekSA se jaghanya rUpa meM daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrva koTi rUpa aura utkRSTa se vaha sAtireka do pUrvakoTi rUpa honA hai, itane kAla taka vaha asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva tiryazca gati kA aura nAgakumAra gatikA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha unameM gamanAgamana karatA hai| isa prakAra se yaha asurakumAra prakaraNa se saMvalita-mizrita nAgakumAra kA caturtha gama hai | isa prakAra yadi vaha jaghanya kAla kI sthitivAlA asaMkhyAta varSA- yuSka saMjJI paJcendriya tiryagyonika jIva jaghanya kAla kI sthitivAle varSoMnI AyuSyavALA saMjJI pacendriya tiya cayonika je jIva che, tenA zarIranI avagAhanA jaghanyathI dhanuH pRthakatva rUpa ane utkRSTathI sAtireka koIka vadhAre pUrva kATi rUpa hoya che. tathA anukha dha paNa sthitinA kathana pramANeja jaghanya ane utkRSTathI sAtireka pUrvakATi rUpaja haiAya che. tathA kAyasa vedha kALanI apekSAe jaghanya rUpathI dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrva kaTi rUpa ane utkRSTathI te sAtireka e kATi rUpa hAya che. ATalA kALa sudhI te sakhyAta vaSaeNnI aAyuSyavALA saMjJI pacendriya tiryaMca ceAnivALA jIva tiya ca gatinuM ane nAgakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalAja * kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che. A rIte A asurakumAra prakaraNunI samAnatAvALA A nAgakumAraprakaraNane ceAtheA gama kahyo che, 4 pAMcamA gama A pramANe che--jo te jaghanya kALanI sthitivALA asa' eAta varSanI ayuSyavALA sannI pa Mcendriya tiya ca ceAniva Le jIva jaghanya
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.301 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 633 sa eva jaghanyakAlasthitiko jIvo jaghanyakAlasthitikanAgakumArAvAse samutpagheta tadA tatrApi eva vaktavyatA nirakzepA bhaNitavyeti paJcamo gamaH 5 / - ___ sa eva svayaM jaghanyakAlasthitiko jIva utkRSTa kAlasthitikanAgakumArAvAse jAyate tadA tasyApi pUrvapadarzitarItyaiva sarvA'pi vaktavyatA vaktavyeti, navaraM kAlApekSayA jaghanyotkRSTAbhyAM sAtireke dve pUrvakoTI etAva- - skAlaparyantaM seveta tathA etAvatkAlaparyantaM gamanAgamane kuryAditi SaSTho gamaH 6 / atha tRtIyatrikaM darzayitumAha-'so ceva' ityAdi, 'so ceva appaNA ukosakAlaTiio jAo' sa eva AtmanorakarSakAlasthitiko jAta, sa eva saMkhyAtavarSA nAgakumAroM ke AvAsa meM utpanna hotA hai to usa sambandha meM bhI pUrva pradarzita rIti ke anusAra hI samasta vaktavyatA yahAM vaktavya hotI he yaha pAMcavA gama hai vahI jIva jaghanya kAla kI sthitivAlA utkRSTa kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM ke AvAsomeM utpanna hotA hai taba usake saMbandha meM bhI pUrva pradarzita rItike anusAra hI sabhI vaktavyatA samajha lenI cAhie parantu jahAM para donoM meM bhinnatA AtI hai vaha isa prakAra se hai-kAla kI apekSA vaha jaghanya aura utkRSTa se sAtireka do pUrvakodi. taka usa tiryaggati kA aura nAgakumAra gati kA sevana karatA hai, aura itane hI kAla taka vaha usa gati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha chaThThA gamaka hai| aba sUtrakAra tRtIya trika ko prakaTa karane ke liye aisA kahate haiM'so ceva appaNA ukkosakAlahiio jAo' yadi vaha asaMkhyAta vrssaakALanI sthitivALA nAgakumAranA AvAsamAM utpanna thAya che te te saMbaMdhamAM paNa pahelA kahela rIta pramANe ja saghaLuM kathana ahiM kahevuM joIe e rIte A pAMcamo gama kahyo che. pa Na have chaThTho gama kahevAmAM Ave che-jaghanya kALanI sthitivALe jIva utkRSTa kALanI sthitivALA nAgakumAronA AvAmAM utpanna thAya che. te te. saMbadhI paNa pahelA kahyA pramANenI rItathI ja tamAma kathana samajI levuM, paraMtu jyAM e kathana karatAM bannemAM judA paNa Ave che, te A pramANe che,-kALanI apekSAthI te jaghanya ane utkRSTathI sAtireka be koTi sudhI te tiya"ca gatina ane nAgakumAra gatinuM sevana kare che. ane eTalA ja kALa sudhI te e gatimAM gamanAgamana kare che, A rIte A cho gama che. 6 - have sUtrakAra trIjA trikane batAvavA mATe nIce pramANe sUtrapATha kahe che-'so ceva appaNA ukkosakAlaThThiio jAo'ne te madhyAta varSanI bha0 80
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ CrimeHRSexmuNARCONT 634 mgdhrmiiy' yuSka sazipaJcendriyatiryagyonikaH AtmanA gvayam unmakAlampitimAna maca nAgakumArAvAse utritgu ganumArAtAle jAna.-samutpanI bhavet tadA 'samA vi saheva vigni gamagA jahA anubhAramma umANamma' tasyApi tatra prayo gamakA yathA asurAgAremRtpadyamAnasya cena pahAreNa agahamAreSu samupapamAnamya svayamutkRSTa kAlasthiti strayo gamAH marzinArthiyApi-unmaekAdasthinika jIvasya nAgakupArAvAse upanirinito gamaH 1 | umAlampinikapatrendriya tiryagyonikasya jayanyakAlasthitijhanAgAbhAganA gAnpaniriti cinIyo gyaa| yuSka saMjJIpanendrigatiyonika jI urATa kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai aura vaha nAgakumArAcAma meM utpanna hone ke yogya hai to 'tassa vi taheva tini gamagA jAdA amumbumArasama ubajamANAma' isake sambandha meM bhI apsarakamAroM meM utpanna hone vAle anuyAta gharpAyuSka saMjJo paJcendriya tiryagya nigA jIva ke tIna gamakoM ke jaimI tIna gasaka kahanA cAhiye, arthAt jisa prakAra asarakamArga meM utpanna hone ke yogya asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryajIva ke tIna gamaka pahile prakaTa kiye gaye haiM, usI prakAra se yahAM para bhI utkRSTa kAlakI sthiti vAle usa saMjJI paryApta pazcendriya tiryagyonika jIva ko nAgakumArAvAsa meM utpatti hone rUpa prathama gama, tathA utkRSTa kAla kI sthiti vAle usa saMjJI paryApta paJcandriya niryagyonika jIva kI jaghanyakAla kI AyuSyavALe saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALo chava uSNa kALanI sthitithI utpanna thaye che, ane te nAgakumArAvAsamAM utpanna thavAne cogya jaya to 'tassa vi taheva tinni gamagA jahA asuraNa mArarasa uvarAjamANassa' e saMbaMdhamAM paNa asurakumAremAM utpanna thavAvALA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALa saMjJI paMcendriya tiryaMca nivALA jIvanamAM traNa gAme pramANenA traNa gamake samajavA joIe. arthAt je rIte asurakumAremAM utpanna thavAne asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMgI paMcendriya tiryaMca nivALA jIvanA saMbaMdhamAM traNa gamake pahelA kahelA che. e ja rIte ahiyAM paNa utkRSTa kALanI sthitivALA te saMtrI paryApta paMcendriya tiryaMca yoni vALA jIvane nAgakumArAvAsamAM utpanna thavA rUpa pahelo gama samaje tathA utkRSTa kALanI sthitivALA te saMjJI paryApta pacendriya tiryaMca nivALA jIvanI jaghanya kALanI sthiti vALA nAgakumArAvAsamAM upana thavA rUpa bIje - - - - - -- -
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 635 evamutkRSTakAlasthitikajIvasya utkRSTa kAlasthitikanAgakumArAvAse sthitiriti tRtIyo gamaH 3 / evaM krameNa asurakumAravadeva nAgakumAre'pi trayo gamAH veditvyaaH| 'navaraM nAgakumArahiI saMvehaM ca jANejnA' navaram-kevalaM lakSaNyamarakumArApekSayA nAgakumArasthiti kAyasaMvedhaM ca jAnIyAt-vadediti / 'sesaM taM cetra' zeSaM tadeva yadasurakumArapakaraNe kathitamiti saptamASTamanavamagamA bhavanti ? iti / / _ atha saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJitiyazcamadhikRtyAha-'jai saMkhejjayAsAuyasabhipaMciMdiyatirikkhanoNiedito uvavajjati' yadi saMkhyAtavarSAyuSkasaMkSipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya nAgakumAre vRtpadyante tadA-'kiM pajjattasaMkhenjavAsAvyasanircisthiti vAle nAgakumArAvAsa meM utpatti hone rUpa dvitIyagama, tathA utkRSTa kAla kI sthiti vAle usa tiyagyonika jIva kI utkRSTa kAla kI sthitivAle nAgakumArovAsa meM utpatti hone rUpa suMtIya gama-isa prakAra se ye tIna gama isake nAgakumArAvAsa meM asurakumAra ke jaise hI jAnanA cAhiye, 'navaraM nAgakumAraThiI saMvehaM ca jANejjA' parantu yahAM ke isa prakaraNa meM jo usa prakaraNa se bhinnatA hai vaha isa prakAra se hai ki asurakumAra kI sthiti aura kAyasaMvedha se nAgakumAra kI sthiti aura kAyasaMvedha meM bhinnatA hai-'mesaM taM ceva' thAkI kI aura saba yahAM kA kathana jaisA amurakumAra prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI hai| isa prakAra se sAtavAM-AThavAM aura nauvAM gama jAnanA cAhiye, __ aba gautama saMkhyAna varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryazca ko lekara prabhu se isa prakAra pUchate haiM-'jaha sNkhejjvaasaauysnnipNcidiygama samAja tathA utkRSTa kALanI sthitivALA te tiryaMca nivALA jIvanI ukALanI sthiti gaLA nAgakunArAvAsamAM utpatti thavA rUpa trIje gama che.A rItanA A traNa game tenA nAgakumArAvAsamAM surakumAranA prakaraNamAM 428 vaya bhI prabhArI sabhA 'nava nAgakumAradiI saMveha ca jANenjA' paraMtu ahiMnA A prakAmAM te prakaraNa karatA je bhinna hyuM che. te A rIte che. ke-asujhumAranI sthiti ane kayA vevathI nAgakumAranI sthiti ane ayasave bhinna . sesaM taM keva' mAnunI mA mahinu dhyAnavI rIte asurakumAranA prakaraNamAM kahevAmAM Avela che, te ja pramANenuM che. A rIte A sAtame, AThame ane navA e traNe gamo samajavA. 7-8-9 have gotamavAmI saMkhyAta varSanI AyuSyavALI saMjJI paMcendriya ti: anA abhayamA prabhune mAne pUche che 3-jai sa khejavAsAuyamanni paMciM.
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 - - bhagavatIsUtre diyatirikkhajoNiehito upavajjati' kiM paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJce. ndriyatiryagyonikebhya bhAgatyotpadyante athavA 'apajjattasaMkhejjavAsAuyasanni paMcidiyatirikkhanoNiehito uvavajjati' aparyAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJipaJce"ndriyatiryagyonikebhya Agatya samutpadyante kimiti praznaH / bhagavAnAha-goyamA' 'ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhanoNiehito uvavajjati' paryAptasaMkhyAtavarpAyuSkasaMjJipaJcendriyatiyagyonikebhya Agatyotpadhante 'No apajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' no-naiva gautama ! aparyAptasaMkhyAtavarSAyuSka saMjJipaJcendriyatiryagyonikebhya Agatya samutpadyante ityuttaram / 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannipaMciMdiyatirikkhatirikkhajoNiehito uvavati' he bhadanta ! yadi ve saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya tiryazcoM se Akarake utpanna hote haiM to 'kiM * pajjattasaMkhejjavAsAuyasanipaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' kyA ve nAgakumAra paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se - Akara ke utpanna hote haiM yA aparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya - tiryaJcoM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama ! 'pajjatta saMkhejjavAsAuya sanni 50' ve paryApta * saMkhyAta varSAyuSka saMjJI paJcendriya tiryaJcoM se Akara ke utpanna hote haiM 'No apajjatta saMkhejjavAsA.' aparyApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paJcandriya tiryoM se Akarake utpanna nahIM hote haiN| aba gautama prabhu se punaH aisA pUchate haiM-pajjasaMkhejjavAsAuthasannipaMciMdiyatirikkha. - diyatirikkhajoNiehito uvavajjati' magan sabhyAta nI mAyuSyavANA saMjJI paMcendriya tiryaMca evA te ja saMkhyAta varSanI AyuMSyavALA saMzI cayandriyapAmAthI bhAvAna 64na thAya cha / 'ki' pajjattasaMkhejjavAsAuya sanni paMcidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati' zutA paryAta sadhyAta nA AyuSyavALA saMjJI paMcendriya niyAmAMthI AvIne nAgakumAremAM utpanna thAya che, ke-aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiya". emAMthI AvIne nAgakumAromAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu gItabharapAbhI2 43 cha -'goyamA ! gautama! pajjata khejjavAsA0 manni paM0 tegA yAta sadhyAta vaSanI mAyuSyavANA sajJI pandriya tirtha yAmAthI mAvIna utpanna thAya che. 'No apajjatta saMkhenjavAsA' aryAta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI paMcendriya tiryaMca mAMthI AvIne * Gtpanna yAya yatA nathA. have gautabharapAbhIzathI dhUche che 3-'pajjatta saMkhejja
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramaiyacandrikA TIkA za024 u.3 201 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 637 joNie gaM maM!' paropnasaMjayarAvasAyukapa pacandriyaniyanyonikA khalla bhadanta ! 'je navie nAgaDhamAresu upAtie' yo bhanyo-macinu yogyo nAgakumAretsattum , 'se NaM bhane !' sa kha madana ! kevaDayakAlahiem ucatramje bjA' kiyakAlasthitikeSu utpadyeta kigatkAsthitikanAgakumArAvAse teSAM paryApjAyAnivizeSAvatAM tiryagyonizAnAmumati mAtInimagnaH / jayanyato dazavarSasahavAsthitiketakarpataH mAvirakasAgaropamasthitikeya nAgabhArAvAsa te tiryagyonikA samutpabanne ini ucarapakSAzayaH1 / nuvAnidanAha-evaM jaDeva asuracamAresa uvajjamApAsa itanayA nadeva vi gamu vi gamaramu evaM yathaiva anujagAre upayamAnasya vaktavyatA nathaida hApi navannapi gamakeSu nathetra vaktavyatA itanyA ! 'navaraM nAgadhArahiM saveca jANenA' navaraM nAgamArajoNie NaM bhaMte ! he bhadanta ! paryApta saMkhyAnavIyuka saMjJI paJcendriya tiryAyonika jIva 'je bhavie nAgahamArema' kijo nAganamAroM meM utpanna hone ke yogya hai 'seNaM bhaMte ! kevaDyazAladipu vaha zitana kAla kI sthitighAle nAgakumAroM meM utpanna honA hai ? inake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! baha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle nAgakumAroM meM aura utkRSTa se dezAna do palyorama kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai, yahI bAta anideza se pavaM jaheba asurakRmAratu uvavajamANassa battabdhayA naheca iha viNavasu vigamaestu' isa sUtra dvArA mUtrakAranaM prakaTa kI hai. isameM yaha samajhAyA gayA hai ki jina prakAra se asurakumAroM meM uladyamAna jIva kI caklanyatA kahI gaI hai-usI prakAra kI caklanyatA yahAM para bhI nau gamakA meM vAcAramannicidinirikhanajogie gaM maMde ! van 5 nyAna nAyakAya nI yandiyaniya 'je mavira nAgahamAre 1 . sana yAne yera hai. maMDe: vAhieTara keTalA kAranI vividha nAgakudare zAMta thAya che? A praznanA uttabhojndevnyyii ra . vidizA namag- yA drAdi .5 nAma na 55 hai. aura .. nirakI anuvArenu : ucca rahera idinu ki rAma manilayaH' mA 12 13 143 pra46 hai... yI kSe tra hai dona samAjona ina 201: saTu pakSana
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 638 bhagavatI sUtre sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt sthiti saMvedhaM ca nAgakumArANAM vadet / 'sesaM taM cetra' zeSam-sthitikAyasaMvedhAtiriktaM sarvamapi utpAdaparimANAdikam asurakumAravadeva nAgakumArANAM jJAtavyamiti 9 / atha manuSyamadhikRtyAha - 'jai maNuslehiMto uvavajjaM ti' yadi manuSyebhya Agatya nAgakumArAvAse utpadyante tadA- 'kiM sannimaNusse hiMto utravajraMti asannimaNusserhito vA uvavajjaMti' kiM saMjJimanuSyebhya Agatya nAgakumArAvAse utpadyante athavA asaMjJimanuSyebhya Agatya nAgakumArAvAse utpadyante iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'sannimaNusse hiMto ubavajjati' saMjJimanuSyebhya kahanI cAhiye, 'navara' nAgakumAraDiGga saMveha ca jANejjA' parantu nAgakumAroM kI sthiti aura saMvedha meM pUrvokta kathana se antara AtA hai / vaha kaha denA cAhiye 'setaM taM ceva' isake atirikta aura saba kathana utpAda parimANa Adi dvAra meM asurakumAroM ke jaisA hI nAgakumAroM kA jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra manuSya ko lekara prabhu se aisA pUchate haiM- 'jai maNusse hito vavajjaMti' yadi manuSyoM se Akarake he bhadanta' jIva nAgakumArAvAsa meM utpanna hote haiM to kyA ve 'sannimaNussehiMto uvacajjaMti asannimaNussehiMto ubavajjaMti' saMjJI manuSyoM se Akarake vahAM nAgakumArAvAsa meM utpanna hote haiM yA asaMjJI manuSyoM se Akarake ve vahAM nAgakumArAmAna meM utpanna hote haiM? isake uttara meM prabhu unase kahate haiM - goyamA / karavAmAM Avyu che, eja rItanuM kathana ahiyAM paNu nAgakumAronA saMbhASabhAM cakSu sabhala sevu 'navaraM nAgakumAraTTii' saMveha ca jANejjA' paraMtu nAgakumAronI sthiti ane sa MvedhamAM pahelAnA kathana karatAM aMtara judApaalu che.- sesaM taM cetra' mA uthana zivAya mADItuM tamAma uthana utpAda pari mANu vigere dvAromAM asurakumAranA kathana pramANe ja nAgakumAronuM kathana samajavuM huve sUtrAra bhanuSyonA sadhamAM prabhune yevu' pUche che - 'jai manussehi' to uvava ti. he bhagavan ! manuScAmAthI AvIne jo jIva nAgakumAronA AvAsamAM utpanna thAya che, te zu' tethe 'sanni maNussehi to uvavajjaMti' asannimaNusse hi to vavavajjaMti' sa MjJI bhanuSyAbhAthI khAvIne nAgakumAromAM utpanna thAya che -asajJI manuSyeAmAMthI AvIne tyAM-nAgakumArAvAsamAM utpanna thAya che? A praznanA uttarabhAM alu 4De che - 'goyamA / sannimaNussehito uvavajjaMti' De gautama !
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 639 utpadyante, 'No asannimaNusse hito uvajati no asaMjJimanuSyebhya Agatyotpadhante' 'jahA asurakumArAresu uvavajjamANasa jAva' yathA asurakumAreSatpadyamAnasya etad viSayaka praznottarAdikam asurakumArepUtpadyamAnasya jIvasya iva draSTavyam / kiyatparyantamityAha-'jAva' yAvat asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyasUtramAyAti tAvadityarthaH, tathAhi-padi saMjJimanuSyebhya utpadyante tadAki saMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadhante athavA asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante, gautama ! saMkhyeyavarSIyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadhante tathA-asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJimanuSyebhyo'pi utpadyante etadeva sarvam-'jahA asurakumAresu ukcajjamANasta jAva' ityAdi prakaraNe kathitamiti / 'asaMkhejjavAsAuyasanimagusse Na bhate' asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSya: khalu bhadanta ! 'je bhavie NAgakumAresu uvavajjittae' yo bhanyo-yogyaH nAgakumAreSutpattum , 'se Na bhaMte !" sa khalu bhadanta ! 'kevaiyakAlaTiiemu uvavajjaI kiyatkAlasthitikeSu nAgakumAretpadyate iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' sannimaNurohito uvavajjati' he gautama ! ve vahAM nAgakumArAvAsa meM saMjJI manuSyoM se Akarake hI utpanna hote haiM 'go asani maNuslehito.' asaMjJImanuSyoM se Akarake utpanna nahIM hote haiN| 'jahA asurakumAresu uvavajamANassa jAva' isa prakAra se jaisI isa prakaraNa meM asurakumAroM meM utpanna hone yogya manuSyoM ko vaktavyatA kahI gaI hai usI prakAra kI vaktavyatA yahAM para kahanI cAhiye, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'asaMkhejjavAsAuyasannimaNusleNaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jo saMjJI manuSya asaMkhyAtavarSa kI AyuvAlA hai aura vaha nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai to vaha 'seNa bhaMte ! kevayakAla kitanekAlakI sthiti vAle teo saMsI manuSyomAMthI AvIne tyAM nAgakumArAvAsamAM utpanna thAya che. 'No asanni.' asazI bhanuSyAmAthI mAvIna Gru-thA nathI. 'jahA asurakumAresu uvavajjamANassa jova' mA prAthI vI zata mA prathama asurakumAromAM utpanna thavAne cAgya manuSyanA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che, eja rItenuM kathana ahiyAM paNa kahevuM joIe. va gautamasvAmI prabhuna me pUche che -'asakhenjavAsAuyasannimaNusse NaM bhaMte / samapan re sajJI manuSya masabhyAta panI mAyuSyavANI cha, bhane ta nAgabhArAbhA panna thavAne yogya che. tAta-se Na bhaMte / kevaiyakAla' sanI sthitivA nAgabhAkA Erurna thAya cha 1 mA praznamA uttaramA prabhu cha ?-'jahanneNa dasavAsasahassadviiNmu' gautama! mevAta 01 dhanyathA isa M2 vaSanI sthitivANA nAgabhArobhA mana 'ko
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 agavatIsUtra ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassa.' jaghanyena dazavarSasahatrasthitikeSu 'uko seNaM desUNa do paligovA' utkarSeNa dezona hipalyopamasthitikeSu, jagha yato dazavarSasahasrasthivikanAgakumAreSu te jIvA utpadyante tathotkRSTato dezonadvipalyopamasthitikanAgakumArepUtpadyate iti bhaavH| evaM jahetra asaMkhejjavAsAuyANaM tirikkhajoNiyANaM nAgakumAresu AdillA tinni gamagA the| imassa vi' evaM yathaivAsaMkhyAtIyuSkAnAM tiryagyonikAnAM nAgakumAreSu AdyAstrayo gamakA stathA etasyApi asaMkhyeyavAyuSkatiryagyonikAnAM nAgakumArAgase utpattI AdhAstrayaH audhikA gamakAH pradarzitA stathA'syApIti bhAvaH, tiryagyonikA nAgakumAre pUtpadhante 1, tiryayonikAH jaghanyakAlasthitika nAgakumArespadhante2, tiryagyonikAH utkarSakAlasthitikanAgakumArepUtpadyante3, nAgakunAroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahanneNaM dasavAsasahassaH' he gautama ! aise ye jIva jaghanya se daza hajAra varSa kI sthiti vAle nAgakumAroM meM aura 'kkoseNaM desUNa do pali movama' utkRSTa se kucha kama do palyopama kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hote hai / 'evaM jaheSa asaMkhejjavAsAuyANaM tirivakhajoNiyANaM nAgakumArelu AdillA tinni gamagA taheva imassa vi' isa prakAra jaise asaMkhyAtavarSAyuSka tiryagyonika jIvoM ke nAgakumAroM meM utpanna hone ke sambandha meM Adi ke tIna audhika gamaka kahe gaye haiM usI prakAra se ve gamaka yahAM para bhI kahanA cAhiye, arthAt tiryagyonika jIva jaise nAgakumAroM meM utpanna hote haiM, tathA jaise ve jaghanyakAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hote haiM aura jaise ve utkRSTa kAla kI sthitivAle nAgakumAroM utpanna hote haiM usI prakAra se asaMkhyeya varSA seNaM desUNa do paliovamaDhiiesu' kRSTayA 474 mAchA meM pakSyA5manA sthitimA nAgabhAmA utpanna thAya che. 'evaM jaheva asaMkhenjavAsAuyANaM tirikkhajoNiNiyANaM nAgakumAresu AdillA tinni gamagA taheva imassa vi' mA zata bha asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA tiryaMca nivALA jIvonA nAgakumAremAM utpanna thavAnA saMbaMdhamAM pahelAnA traNa audhika gamo kahyA che. e ja rIte te game ahiM paNa kahevA joIe. arthAta tiya"ca nivALA che je pramANe nAgakumAremAM utpanna thAya che 1 tathA jevI rIte teo jaghanya kALanI rithativALA nAgakumAromAM utpanna thAya che, ane jevI rIte teo utkRSTa sthitivALA nAgakumAromAM utpanna thAya che, e ja rIte asaMkhyAta varSanI
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 2 evaM trayogamA stathA asaMkhyeyavarSAyuSka saMjJimanuSyAH nAgakumArAvA se utpadyante 1, asaMkhyeyacayuSya saMjJimanuSyAH jaghanyakAla sthitikanAgakumArepUtpadyante 2, asaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyAH utkarSakAla sthitikanAgakumAre vRtpadyante iti tRtIyo gamaH / evaM trayogamA asaMkhyAtavarSAyuSkamanuSyANAM nAgakumArAvAse utpatau veditavyA iti / 'navara' paDhamaviesa gamaesa' navaram kevalametadeva vailakSaNyaM yat prathamadvitIyagamayoH, 'sarIrogAhaNA jahanneNaM sAiregAI paMca ghaNusayAI' zarIrAvagAhanA jaghanyataH sAtirekANi paJca dhanuHzatAni, 'ukkoseNaM tibhi gAuyAI' utkarSeNa trINi gavyUtAni tiryagyonikAnAM nAgakumArotpattau prathamaH dvitIyayoryA zarIrAvagAhanA tadapekSayA'tra vailakSaNyaM yat jaghanyataH sAtirekA yuSka saMjJI manuSya bhI nAgakumArAvAsa meM utpanna hote haiM 1 tathA ve jaghanya kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hote haiM 2 aura utkRSTa kAla kI sthitivAle nAgakumAroM meM bhI ve utpanna hote haiM 3 | isa prakAra se ye Adi tIna gama haiN| aura ye asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM kI nAgakumArAvAsa meM utpatti ke sambandha meM yahAM prakaTa kiye gaye haiM / 'navaraM paDhathiiesa gamaesa' parantu prathamagama aura dvitIya gama meM avagAhanA ko lekara aisI bhinnatA hai ki 'sarIrogAhaNA jahaneNaM sAiregAI paMca dhaNusayAI.' zarIrAvagAhanA yahAM jaghanya se sAtireka pAMcasau dhanuSa kI aura utkRSTa se tIna gavyUta kI kahI gaI hai so yaha zarIrAvagAhanA usa kathita avagAhanA kI apekSA se jo tiryagyonikoM kI nAgakumArotpatti meM prathama dvitIya gama meM kahI AyuSyavALA saMjJI manuScA paNu nAgakumArA vAseAmAM utpanna thAya che. 1 tathA jaghanya kALanI sthitivALA nAgakumAromAM pazu te utpanna thAya che. 2 ane utkRSTa kALanI sthitivALA nAgakumArAmAM paNa utpanna thAya che3, A pramANenA A AdinA pahelA~bIjo ane trIjo e traNa gama che. ane te ahiyAM asakhyAta varSanI AyuSyavALA sajJI manuScAnI nAgakumArAvAsAmAM utpattinA sabhadhabhAM aDiyo matavyA che. 'navara' paDhamabiiesa gamaesu' paraMtu pahelA gamamAM ane khIjA gamamAM A avagAhanA samadhamAM evI rItanuM hA pAche hai - 'sarIrogAhaNA jahaNaNeNaM sAiregAI paMca dhaNusayAi' maDiyAM zarIranI avagAhanA jayathI sAtireka pAMcasA dhanuSanI ane utkRSTathI traNa gacUta (traNa gAu) nI kahI che. avagAhanA te pahelA kahela avagAhanA karatAM eTale ke-je avagAhanA tiryaMca nivALAenI nAgakumArAnI utpa ttimAM pahelA ane khIjA gamamAM kahI che. jaghanyathI sAtireka pAMcase dhanuSanI bha0 81
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagavatIstre pazcadhanuzzatamitA, utkRSTA tu trikoshprmaannaa| 'taIyagame ogAhaNA jahanneNaM desUNAI do gAuyAI tanIyagame zarIrAvagAhanA tu jaghanyena dezone dve gavyutI, 'ukkoseNaM tinni gAuyAI utkaNa trikozaparimitA zarIrAvagAhanA 'sesaM caiva' zeSaM tadeva-zArIrAvagAhanAniriktaM sarvamapi tadeva yadena tiryagyonikAnAM nAgakumArAvAse saspattau gamanaye kathitaM tadeva sarvamiti ete audhikAstrayo gmaaH3| : atha caturthapaJcapaSThagamAn darzapituha-'so ceva appaNA' ityAdi, 'so ceva appaNA jahannakAlaTiio jAgo' sa eva asaMkhyAtayarpAyuSkasaMjJimanuSya evAtmanA-svaya jaghanyasthitikaH san nAgakumArAvAse samutpanno bhavet yadi tadA gaI hai jaghanya se sAtireka pAMcaso dhanuSa kI aura utkRSTa se tIna koza kI hone se antaravAlI hotI hai tathA-'taIyagame ogAhaNA jahanneNaM dekhUNAI do gAuyAI tRtIya gama meM vaha zarIra kI ava. gAhanA jaghanya se kucha kama do gamyUti pramANa aura utkRSTa se tIna gavyUti pramANa hai / 'sesaM taM ceva' isa prakAra zarIrAvagAhanA se atirikta aura saba kathana jaisA ki tiryagyonika jIvoM ko nAgakumArotpatti meM gamatrika meM kahA gayA hai vaisA hI hai, isa prakAra se adhika Adi ke tIna gamoM ko prakaTa karake aba sUtrakAra caturtha paMcama aura baiSTha gamoM ko prakaTa karane ke liye 'so ceva appaNA' ityAdi sUtra kA kathana karate haiM-isameM unhoMne yaha samajhAyA hai ki vaha asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA saMjJI manuSya jo ki jaghanya sthiti ko lekara utpanna huA hai yadi nAgakumArAvAsa meM utpanna hone yogya hai to usake bhI manaTathA RNa unI pAthI mata pANI thAya che. tathA 'taIyagame progANA jahanneNaM desUNAI do gAuyAi' zrI amamA zarIranI mAnA jaghanyathI kaMIka ochI gabhUta pramANa ane utkRSTathI traNa gabhUta pramANavALI cha. 'sesaM taM ceva' mA zata zarIranI mAnA 42di BAnuM tamAma 4thana je pramANe tiryaMca nivALA chanA nAgakumAromAM utpattana thavA saMbaMdhI prakaraNanA traNa gamemAM kahyuM che. te ja pramANe che. A rIte vika vigerenA traNa game pragaTa karIne have sUtrakAra pAMcame, ane chaThTho gama pragaTa 2vA 'so ceva appaNA' ItyAdi sUtranu 4thana |re che -mA sUtrapAthI sAye meM samajAvyuM che ke-asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo te saMjJI manuSya ke je jadhanya sthitithI utpanna thayela che, te je nAgakumArAvAsamAM utpanna thavAne
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 643 'tassa tisu vi gamaema' tasya-svayaM saMjAtajaghanyakAlasthikAsaMkhyAtavarSAyuSka saMjJimanuSyasya nAgakumArAvAse utpitso, viSvapi gameSu 'jahA tassa ceva amurata kumArenu uvavajjamANassa' yathA tasyaira asurakumArAvAse utpadyamAnasya, 'taheva niravasesa' tathaiva niravazeSam, svayaM jaghanyakAlasthitikasya saMjJimanuSyasyAsaM:khyAtavarSAyuSkasya asurakumAreghUtpattiyogyasya yathA trayo gamA: kathitA stathA niravazeSam atrApi trayo gamAH vaktacyA, jaghanyasthitikAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanupyasya amarakumArohapattiprakaraNe'surakumAraprakaraNastha tiryagyonikasya jaghanyaMkAle sthitikasyAtidezaH kRto'sti, tadanusAreNa ime trayo gamAH ittham tathAhiasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyaH khaca bhadanta ! yo nAgakumAreSatpattiyogyo vidyate sa khalu phiyatkAlasthitikanAgakumArepUtpadheta gautama ! jaghanyena tIna gamakoM meM 'jahA tassa ceva asurakumAresu uvavajjamANassa taheva niravasesaM asurakumAroM meM utpanna hone yogya asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle saMjJo manuSyoM kI jaisI vaktavyatA kahanI cAhiye arthAta jaghanya kAla kI sthitivAle sajJI manuSya ke joki asaMkhyAta kAla kI sthitivAlA hai aura asturakumAroM meM utpatti ke yogya hai jaise tIna mi kahe gaye haiM usI prakAra ve tIna mama yahAM para bhI pUrNa rUpa se kahane cAhiye, jaghanyakAla kI sthitivAle asaMkhyAta varSAyudhaka saMjJI manuSya ke sAtha asurakumArotpatti prakaraNa meM asurakumAra prakaraNastha tiryagyo. nika kA jo ki jaghanya kAla kI sthitivAlA hai atideza kiyA gayA hai-so usake anusAra ye tIna gamma isa prakAra le haiM-he bhadanta ! jo asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI anuSya nAgakumAroM meM utpatti ke yogya hai yogya cha, tara tena pay a gabhAbhA 'jahA tassa ceva asurakumAresu uvavajjamANAstra taheva niravasesa" masutbhAromA pana thapAne yogya adhyAta varSanI AyuSyavALA saMNI manuSyanA pramANe kathana kahevuM joIe. arthAta jaghanya kALanI sthitivALA saMzI manuSyane ke je asaMkhyAta kALanI sthiti vALA che, ane asurakumAromAM utpanna thavAne ce.gya che, te sabaMdhamAM je pramANe traNa game kahyA che. e ja rIte traNa game ahiyAM paNa kahI levA joIe, jaghanya kALanI sthitivALA asa khyAta varSanI AyuSyavALA sanI manuSyanI sAthe asurakumAronA utpanna thavA viSenA prakaraNamAM asurakumAra prakaraNamAM kahela tirthaM ca nivALAne ke je jaghanya kALanI sthitivALe che. e atideza karyo che. te anusAra e traNa gamo A pramANe che. he bhagavAna je asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMsI manuSya nAga kumAromAM utpanna thavAne
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ _____ bhagavatIMsUtra dazavarSasahasrasthitikeSu utkRSTataH sAtirekapUrvakoTisthitikeSu nAgakumAreputpadyate te khalu bhadanta ! jIvA ekasamayena kiyanto nAgakumArAvAse samutpadyante gautama ! jaghanyena eko vA dvau vA trayo vA utkarpataH saMkhyAtA ste jIvAH nAgakumArAvAse samutpadyante vajraRSabhAnArAcasaMhananavantaH, navaraM zarIrAvagAhanA triSvapi gamakeSu jaghanyotkRSTAbhyAM sAtirekANi paJca dhanu zatAni samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAni teSAM zarIrANi, kRSNanIlakApotiphatejorUpA yaha kitane kAla kI sthiti vAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM ubhu kahate haiM-he gautama ! vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai aura utkRSTa se sAtireka pUrvakoTi kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA haiM, he bhadanta ! ve jIva eka samaya meM kitane vahAM nAgakumArAvAsa meM utpanna hote haiM ? uttara meM gautama se prabhu kahate haiM-he gautama ! ve jIva vahA~ para eka samaya meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiN| isa prakAra se utpAda parimANa dvAra ko prakaTa karake saMhananadvAra meM yaha kahA gayA hai ki unake vajraRSabhanArAca saMhanana hotA hai, zarIrAvagAhanA yahAM tInoM gamoM meM jaghanya aura utkRSTa se sAtireka pAMcasau dhanuSa pramANa hotI hai inake zarIra samacatusra saMsthAna vAle hote haiM / kRSNa, nIla, kApota rogya che te te keTalA kALanI sthitivALA nAgakumAramAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM he gautama! te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthiti, vALA nAgakumAromAM utpanna thAya che. ane utkRSTathI sAtireka pUrvakeTinI sthitivALA nAgakumAremAM utpanna thAya che. he bhagavana te ja eka samathamAM nAgakumArAvAsamAM keTalA utpanna thAya che? gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama! evA ja nAgakumArAvAsamAM eka samayamAM jaghanyathI eka athavA be athavA traNe utpanna thAya che, ane ukRchathI saMkhyAta utpanna thAya che. A rIte utpAta, parimANu dvArA pragaTa karIne saMhanana dvAramAM e batAvavAmAM AvyuM che ke-teone vajI RSabhanApAca saMhanana hoya che. zarIranI avagAhanA ahiMyAM traNe gamemAM jaghanya ane utkRSTathI sAtireka pAMcase dhanuSa pramANuvALI hoya che. teonuM zarIra samacaturasa saMsthAnavALuM hoya che. kRSNa, nIla, kAti, ane te lezyA e
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 645 AdhAzcatasro lezyA bhavanti / te jIvA no samyagdRSTayo na vA mizradRSTayo'pitu mithyAdRSTayaH, no jJAnina ste jIvAH kintu ajJAnino niyamato dvayajJAnino matyajJAninaH zrutAjJAninazca / manovAkAyayoginaste jIvA bhavanti / sAkArAnAkAropayoginazca, AhArabhayamaithunaparigrahAlapasaMjJAvanto bhavanti / krodhamAnamAyA lobhArupakaSAyantazca AyA vedanAkaSAyamAraNAntikasamudghAtA api bhavanti samavahatA api mriyante asamavahatA api mriyante / vedanA dvivadhAbhapi bhavanti sAtAvedakazvAsAtAvedakAzca, strIvedakAH puruSavedakAH bhavanti na tu napuMsakavedakA!, sthitijaghanyena sAtirekA pUrvakoTiH, utkRSTato'pi sAtirekA pUrvakoTiH, aura teja ye Adi kI cAra lezyAe~ yahAM hotI haiM / ve jIva sampadRSTi yA mizradRSTi nahIM hote haiM kintu mithyAdRSTi hote haiN| ye jJAnI na hokara pratyuta masyajJAna aura zrutAjJAnavAle niyamataH hote haiM / manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga ina tIna yoga vAle hote haiN| upayogadvAra meM ye sAkAra aura anAkAra donoM prakAra ke upayogavAle hote haiN| saMjJAdvAra meM ye AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM vAle hote haiN| kaSAyadvAra meM inake krodhAdi cAroM kaSAyeM hote haiM / samu. dghAta dvAra meM Adi ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samu. dghAta inake hote haiN| ye samavahata hokara bhI marate haiM aura asamaya. hata hokara bhI marate haiM / sAtApa aura asAtArUpa donoM prakAra kI inako vedanA hotI hai| ye strIveda vAle aura puruSaveda vAle hote haiM napuMsaka veda inameM nahIM hotA hai| sthiti yahAM jaghanya se sAtireka pahelI cAra vezyAo ahI heya che. te ja samyagdaSTi athavA mizradaSTi vALA hotA nathI. paraMtu mithyA daSTivALA ja hoya che. teo jJAnI hatA nathI paraMtu mati ajJAna ane zruta ajJAna e be ajJAna vALA hoya che. teo manovega, vacanacAga ane kAyayAga e traNa prakAranA rogavALA hoya che. upaga dvAramAM teo sAkAra ane anAkAra e ane prakAranA upayoga vALA hoya che. saMjJA dvAramAM teo AhAra, bhaya, maithuna, ane parigraha e cAra prakAranI saMjJAvALA hoya che. kaSAya dvAramAM teonA krodha vigere cAre prakAranA kaSA hoya che. samuddaghAta dvAramAM teone vedanA, kaSAya ane mArathAnitaka e traNe samuddaghAta hoya che. te samudraghAta karIne paNa mare che. ane samudRghAta karyA vinA paNa mare che. teone sAtA ane azAtA ema banne prakAranI vedanA hoya che teo strIveda ane puruSa vedavALA hoya che. napuMsaka vedavALA hatA nathI. ahiM sthiti jaghanyathI sAtireka pUrva ke
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bhagavatIstra adhyavasAyAH prazastA api aprazastA api |anuvndho jaghanyena utkarSeNa ca sAtirekapUrvakoTi pramitaH / kAyasaMvedho bhavApekSayA bhavadvayagrahaNarUpaH, kAlApekSayA jaghanyena sAtirekA pUrvakoTirdazabhirva sahasrairabhyadhikA, utkRSTataH sAtireke dve pUrvakoTayau, etAvatkAlaparyantam asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyagati nAgakumAra gatiM ca seveta tathA etAvatkAlaparyantameva manuSyagatI nAgakumAragatau ca gamanAgamane kuryAditi prathamo AditazcaturthoM gamaH 1 / / . sa eva jaghanyasthitiko'saMkhyAtavarpAyuSkasaMjJimanuSyo jaghanyakAlasthitika nAgakumArAvAse sammutpayeta yadA tadA tasyApi eSaiva sarvA vaktavyatA vAcyA zarI. pUrvakoTirUpa aura utkRSTa se bhI sAtireka pUrvakoTi rUpa hotI hai| adhyavasAyasthAna yahAM prazasta aura aprazastarUpa se donoM prakAra ke bhI hote haiN| anubandha jaghanya se aura utkRSTa sAtireka pUrvakoTi rUpa hai, kAyasaMvedha bhava kI apekSA do bhavagrahaNarUpa hai aura kAla kI apekSA vaha jaghanya se daza hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakoTirUpa hai aura utkRSTa se vaha sAtireka do pUrvakoTirUpa hai isa prakAra vaha asaM. khyAta varSAyuSka saMjJI manuSya jIva isa asaMkhyAta varSAyuSkasaMjJI manuSya jIva rUpa gati kA aura nAgakumAra gati kA sevana karatA hai tathA itane hI kAla taka vaha usa manuSya gati meM aura nAgakumAragati meM gamanAgamana karatA hai| aisA yaha prathama madhyamatrikakA evaM Adi se cauthA gama hai| vahI jaghanya sthitivAlA asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSya yadi TinI ane utkRSTathI paNa sAtireka pUrvakaTi pramANu hoya che. teonuM adhyavasAya sthAna-Atma parimANu prazasta ane aprazasta ane prakAranuM hoya che, anubaMdha jaghanyathI ane utkRSTathI satireka pUrvakeTa pramANa che. kAyasa vedha -bhavanI apekSAthI be bhavagrahaNuM rUpa che. ane kALanI apekSAthI te jaghanyathI dasa hajAra varSa adhika sAtireka pUrvakeTi rUpa che. ane utkRSTa tethI sAtireka be pUrvakeTi rUpa che. A rIte te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI manuSya jIva A asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMzI manuSya jIvarUpa gatinuM ane nAgakumAragatinuM sevana kare che. tathA eTalA ja kALa sudhI te manuSyagatimAM ane nAgakumAragatimAM gamanAgamana kare che. e pramANene A pahele madhyamatrikane AdithI ceAthe gama kaho che. e asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI manuSya je jaghanya kALanI
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyadhandrikA TIkA za024 u.3 khU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 647 rAvagAhanA jaghanyotkarSAbhyAM sAtirekANi pazca dhanu zatAni, kAyasaMvedho yAvat kAlAdezena jaghanyotkRSTAbhyAM sAtirekA pUrvakoTidazavarSa sahasrAbhyadhiketi vizepaH, iti dvitIya AditaH paJcamo gamaH / sa eva jaghanyasthitikA'sakhyAtavarpAyuSkasaMjJimanuSyo yadi utkRSTakAlasthitikanAgakumArAvAse samutpadheta tadA jaghanyena sAtirekapUrvakoTyAyuSkeSu nAgakumArAvAseSu utkRSTato'pi sAtirekapUrvakoTiyAyuSkanAgakumarAvAseSu samutpadyeta, abhApi-avagAhanA-jaghanyotkRpTAbhyAM sotirekapazvadhanuHzatapramANaiva / zeSA sarvA-eSaiva pUrvoktA sarvApi vaktavyatA vaktavyA bhavAdezaparyantamiti / navaraM kAlAdezena-kAlApekSayA jaghanyoskRSTAbhyAM sAtireke dve pUrvakoTI, etAvatkALaparyantaM manuSyagati nAgakumAragati ca seveta tathA-etAvatkAlaparyantaM tAdRzamanuSyagatau nAgakumAragatau ca gamanAgamane kuryAdityevaM madhyamatrikasya tRtIyo gamaH 3 / ityevamAditaH paDgamAH jaghanya kAla kI sthitivAle nAgakumAravAsa meM utpanna hotA hai to usako bhI yahI samasta vaktavyatA kahanI cAhiye, yahAM zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se sAtireka pAMcasau dhanuSa kI hotI hai| tathA kAyasaMvedha yAvat chAlAdezale jaghandha aura utkRSTa dalahajAravarSa adhika sAtireka pUrvakoTi hotA hai| isa prakAra se yaha dvitIya gama hai| vaha jaghanyasthitibAlA asaMkhyAtavarSAyuSka saMjImanuSya utkRSTa kAla kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai yahAM para bhI ava. gAhanA jaghanya aura uskaSTa se sAtireka pAMcasau dhanuSa pramANa hI hai| bAkI kA aura saba kathana bhavAdeza taka pUrvokta jaisA hI hai| vizeSatA kevala itanI sI hai ki kAla kI apekSA vaha jaghanya aura utkRSTa se sAtireka do pUrvakoTitaka manuSyagati kA aura nAgakumAra gati kA sevana karatA hai aura itane hI kAla taka vaha usameM gamanA. gamana karatA hai| sthitivALA nAgakumArAvAsamAM utpanna thAya che, te tenA saMbaMdhamAM paNa A saghaLuM kathana kahevuM ahiM zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI sAtireka pAMcase dhanuSanI hoya che. e rIte A bIje gAma kahyo che. e asaMkhyAta varSanI AyuSyavALo saMjJI manuSya jaghanya kALanI sthitivALA nAgakumAronA AvAsamAM je utpanna thAya te te jaghanya ane utkRSTathI sAtireka pUrvakeTinI AyuSyavALA nAgakumAromAM utpanna thAya che. ahiyAM paNa avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI sAtireka pAMcaso dhanuSa pramANanI ja che. vizeSapaNu kevaLa eTaluM ja che ke-kALanI apekSAthI jaghanyathI ane utkRSTathI sAtireka pUrvakeTi sudhI manuSya gatinuM ane nAgakumAragatinuM sevana kare che, ane eTalA ja kALa sudhI te temAM gamanAgamana kare che,
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 bhagavatI bhavanti 6 / evaM svayaM saMjAtajaghanyakAlasthitikasya manuSyasya nAgakumAragatI utpAdAdikaM kathim ataH paraM svayaM saMgAtotkRSTa kAlasthitikasyApi tasya nAgakumAragatau trayo gamA bhavantItyetatmadarzayitumAha-'so ce' ityAdi, 'so ceva. appaNA ukkosakAlahiro jAo' sa eva asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyaeva AtmanA-svayam utkRSTakAlasthitiko jAtastadA-'tassa vi tisu vi gamaesu jahA tassa ceva ukkosakAlahiiyassa amurakumAresu uvavajjamANassa' tasyAsaMkhyAtavarSI yuSkasaMjJimanuSyasya svayaM saMjAtotkRSTakAlasthitikasya nAgakumArAvAseSu utpitsoH isa prakAra se yaha madhyamatrikakA tIsarAgama hai| isa prakAra se Adi se lekara 6 gama hote haiN| yahA~ syaM saMjAtajaghanyakAlakI sthitivAle nAgakumAragati meM utpattike utpAdAdi kahA, aba sUtrakAra manuSyake svayaMsaMjAta utkRSTa sthitivAle manuSya ke nAgakumAragana meM tIna gama isa prakAra kahA hai 'soceva appaNA ukkosakAlahiho jAo.' isameM yaha samajhAyA gayA hai ki vahI asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI paMcendriya manuSya jo ki utkRSTa kAla kI sthiti ko lekara utpanna huA hai aura vaha nAgakumAroM meM utpanna hone yogya hai to 'tassa vi usake bhI 'tisu vi gamaesu jahA tassa ceva uskosakAlahiyassa asurakumArelu uvavajjamANassa' tInoM gamakoM meM asurakumAroM meM utpanna hone yogya utkRSTa kAla kI A rIte A madhyamatrikane trIjo gama che. A rIte pahelethI laIne ahIM sudhInA cha game thAya che. ahiyAM svayaM saMjAta jaghanya kALanI sthitivALA nAgakumAra gatimAM utpattinA utpAda vigere kahyA. 6 have sUtrakAra svayaM saMjAta utkRSTa sthitivALA manuSyanA nAgakumAragatimAM nIce pramANenA traNa gama thAya che. te batAve che. 'so ceva appaNA ukkosakAladiio jAo' mA prabhAra sutrapA sUtrakAre kahyuM che A sUtrapa ThathI e samajAvyuM che ke te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJI paMcendriya manuSya ke je utkRSTa kALanI sthitithI utpanna thaye che, ane te nAgakumAramAM utpanna thavAne gyA che, to te saMbaMdhamAM paNa 'tisu vi gamaesu jahA tassa ceva ukkosakAlaTriiyassa' traNe gabhAmA bhaY20 mArAmAM utpanna thavAne cagya utkRSTa kALanI sthitivALA asaMkhyAta varSanA
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 649 trivapi gamakeSu tasyaivAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyasya utkRSTa kAlasthitikasya asurakumArepu samutpadyamAnasya yathA trayo gayA bhavanti tathA'trApi trayo gamA veditavyA, asurakumAre samutpadyamAnasya svayaM saMjAtotkRSTasthitikamanuSyasya caramAstrayo gamAH yathA kathitA stathaiva ihApi / 'navaraM NAgakumArahiMI saMveiMca jANejjA' navaraM nAgakumArasthiti saMvedhaM ca jAnIyAt sthitisaMvedhau nAgakumArasya vaktavyo, 'sesaM taM ceva' zeSa-sthitikAyasaMvedhAtiriktaM sarvamapi tadevapUrvoktamevAtra svayaM saMjAtotkRSTakAlasthitikasya nAgakumAre utpAdAdikaM jJAtavyam navaram, zarIrAvagAhanA-triSvapi gaya keSu jaghanyotkRpTAbhyAM trINi gavyUtAni-ganyUtatraya pramANeti tathA nAgakumArANAM sthiti saMvedhaM ca vadediti caramatrikasya prathamaH AditaH saptamo gamaH 7 / svayaM saMjAtotkRSTakAlasthitikasya jaghanyakAlasthitisthitivAle saMjJI asaMkhyAtavarSAyuka manuSya kI jaisI vaktavyatA kahanI cAhiye, tAtparya yahI hai ki asurakumAroM meM utpanna hone yogya utkRSTakAla kI sthitibAle asaMkhyAta varSAyuppha saMjJo manuSya ke jaise antima tIna gama prakaTa kiye gaye haiM vaise hI ve tIna gama yahAM para bhI prakaTa karanAcAhiye, 'NavaraM gAgakumArATTiI saMvehaM ca jANejjA' parantu nAgakumAra kI sthiti aura saMvedha yahAM para kahanA cAhiye 'sesaM taM ceva' sthiti aura kAya saMvedha ke atirikta aura saba pUrvoktahI vaha yahA~ svayaMsaM jAta utkRSTa sthitivAle manuSyakA nAgakumAra meM utpAdAdi ko jAnanA cAhiye, yahAM tInoM gamoM meM zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se tIna gavyUtipramANa hai| aisA yaha antimatrika kA prathama Adise saptama gama hai 7 / AyuSyavALA saMzI manuSya saMbaMdhamAM je pramANe kathana karyuM che, te pramANenuM kathana ahiyAM kahevA joIe kahevAnuM tAtparya e che ke-asurakumAremAM utpanna thavAne cagya utkRSTa kALanI sthitivALA asaMkhyAta varSanI AyuSya. vALA saMzI manuSyanA saMbaMdhanA chellA traNa game je pramANe pragaTa karyA che a pramANe taya gamI maDiyAM pa 4 naye. 'Navara' NAgakumAradiI saMvedha' ca jANejjA' paratu nAgabhAranI sthiti mana sAvadha maDiyA 4aa ma. 'sesa taM ceva' sthiti mana yasa vadha zivAya bhI tamAma 4thana utkRSTa sthitivALA manuSyanA nAgakumAremAM utpAda vigerenA kathana pramANe samajavuM. ahiyAM traNe gAmamAM zarIranI avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI traNa gacUti (gAu) pramANa che. e rItane A chellA trikane pahele ane AdithI sAtame gama che. 7 bha0 82
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre kanAgakumArAvAse samutpAdAdirasugkumAravadeva vijJeyaH / avagAhanA jaghanyotkRSTAbhyAM trigavyatipramANA, nAgakumAra sthiti saMvedhaM ca vadediti caramatrikaraya dvitIyaH Adito'STamo gamaH 8 / svayamutkRSTakAlasthitikAsaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuvyasya utkRSTakAlasthitikanAgakumArAvAse samutpAdAdirasurakumAravadeva, avagAhanA saiva-nigacyuti pramANA jaghanyata utkRSTatazca nAgakumArANAM sthiti saMvedhaM ca vadediti caramatrikasya tanIya Adito navamo gamaH 9 / tathA jo manuSya utkRSTa kAla kI sthitibAlA hai aura vaha jaghanyakAla kI sthitivAle nAgakumArAvAsa meM utpanna hone ke yogya hai to usakA utpAda Adi kA kathana asturakumAra ke prakaraNa meM kathita utpAda Adi ke jaisA hI jAnanA cAhiye, yahAM para bhI zarIrAvagAhanA jagha. nya aura utkRSTa se tIna gavyUti pramANa haiM. yahAM sthiti aura saMvedha nAgakumAra ke kathana ke anusAra kAhanI cAhiye / aisA yaha antima dvitIya trikajhA Adi se aSTama gama hai|8 tathA-jisakI sthiti utkRSTa hai aise asaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI manuSya ke utkRSTa kAla kI sthiti vAle nAgakumAra meM utpAda Adi bhI asurakumAra ke prakaraNa meM kathita utpAda Adi ke jaise kahanA cAhiye, yahAM para bhI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa se tIna gavyUti pramANa jaannaa| kintu sthiti aura saMvedha nAgakumArakA yahAM kahanA cAhiye, isa prakAra se yaha antima nika kA tIsarA Adise nauvAM gama hai 9 / je manuSya utkRSTa kALanI sthitivALe che. ane te jaghanya kALanI sthitivALA nAgakumArAvAsamAM utpanna thavAne che, te te saMbaMdhanuM utpAda vigere kathana asurakumAra prakaraNamAM kahela utpAda vigerenI jemaja samajavuM ahiyAM zarIranI avagAhanA jaghanyathI ane utkRSTathI traNa gabhUti (traNe gAu) pramANa che. ahiM sthiti ane saMvedha nAgakumAramAM kahyA pramANe kahevA joIe. e pramANe A chellA trikane bIje AdithI A AThama gama cha.8 jenI utkRSTa sthiti che, ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMgI manuSyanA utkRSTakALanI sthitivALA nAgakumAramAM utpAda vigere paNa asurakumAranA prakaraNamAM kahela utpAda vigerenI jema kahI levA. ahiyAM paNa avagAhanA jaghanya ane utkRSTathI traNa gabhUti (traNa gAu pramANu samajavI. paraMtu sthiti ane saMvedha nAgakumAranA je pramANe kahyA che te rIte ahiyAM kahevA joIe, e rIte A chellA trikane trIjo pahelethI navame gama kahyo che. 3-9
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ premaiyacandrikA TIkA za024 u.3 901 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 651 asaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatya nAgakumArAvAse jIvAnAM yathA -utpAdAdikaM bhavatItyetat pradazya saMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya AgatyApi yathA-nAgakumArAvAse samutpAdAdikaM bhavediti tatmadayitumAha-'jai saMkhejavA. sAuya' ityAdi, 'jai saMkhejavAsAuyasannimANusse hito uvavajjati' yadi saMkhyAtavarSAyuSakasaMjJimanuSyebhya Agatya utpadyate tadA kiM 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasani maNussehito uvavajavi apajjattasaMkheja vAsAuyasannimaNussehito uvarajaMti' 'kiM paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya utpadhante, athavA aparyAyasaMkhyAtavarSI yuSkasaMjJimanuSyebhya utpadyante iti prshnaa| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, isa prakAra se ye tIna gama utkRSTa kAla kI sthitivAle manuSya ko lekara jo ki nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya hai unake hote haiM / isa pUrvokta kathana se asaMkhyAtta varSa kI AyuvAle saMjJI paJcendriya manuSyoM se Akara ke nAgakumArAvAsa meM jIvoM kA jisa prakAra se utpAda Adi hotA hai yaha saba prakaTa karake aba saMkhyAta varSa kI AyuvAle saMjJI manuSyoM se Akara ke jIvoM kA nAgakumArAvAsa meM utpAda Adi prakaTa karane ke liye kahate haiM-'jaha saMkhejjavAsA uya sanni maNussehito uvavajjati'-isameM gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki yadi saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akarake ve nAgakumAra utpanna hote haiM to kyA ve paryApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hote haiM yA aparyApta saMkhyAta varSAyuSka saMjJI manuSyoM Akara ke utpanna hote A rIte A traNa game utkRSTa kALanI sthitivALA manuSyanA saMbaMdhamAM ke je utkRSTa sthitivALA nAgakumAramAM utpanna thavAne gya che tenA saMbaMdhamAM kahyA che. 9 A rIte A pUrvokta kathanathI asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMsI pacendriya manuSyothI AvIne je rIte nAgakumArAvAsamAM jIvene utpAda vigere thAya che te tamAma kathana pragaTa karIne have saMkhyAta varSanI AyuSya vALa saMsI manuSyamAMthI AvIne junA nAgakumArAvAsamAM utpAta vigere mA mATe sUra sUtra cha.-'jai sakhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjati' mA sUtrA4thI gItabhAbhI suna me pUche che - sadhyAta varSanI AyuSyavALe saMjJImanuSyomAthI AvIne te nAgakumAramAM utpanna thAya che te zuM teo paryApta sakhyAta varSanI AyuSyavALA saMjJI manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che, ke aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA saMzI manasthAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? gautamasvAmInA A praznanuM samAdhAna
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavatIsUtre 'goyamA' he gautama ! 'pajjattasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvavajjati' paryAptasaMkhyAtavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadyante 'no apajjatasaMkhejjavAsAuyasannimaNussehito uvajjati' no-naiva aparyAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyebhya Agatyotpadhante nAgakusArAvAse iti / 'pajjata saMkhejjavAsA. uyasagnimaNusse NaM bhave ' paryAptasaMkhyeyavarpAyuSkasaMjJimanuSyaH khalu bhadanta ! 'je bhavie nAgakumAresu uvavajjittae' yo bhavyo nAgakumArepUtpattum 'se NaM bhaMte ! sa khalla bhadanta ! 'kevaiyakAladviiemu uvavajjejjA' kiyatkAlasthitikanAgaku. mArevatpadyeta he bhadanta ! paryAptasaMkhyeyavarSAyuSkasaMjJimanuSyo yo nAgakumArAvAseSu samutpatti yogyo vidyate sa kiyatkAlasthitikanAgakumArAvAse samutpadyate iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsahaiM ? isa gautama ke prazna kA samAdhAna karane ke liye prabhu unase aisA kahate haiM-'goyamA ! pajjattasaMkhejabAsAuyasannimaNussehito uyava. jjaMti' he gautama! ve paryApta saMkhyAtavarghAyuSka saMjJI manuSyoM se Akara ke hI utsanna hote haiN| 'no apajjattasaMkhejjavAsAuya sanni maNu0' kintu aparyAptasaMkhyAtavarSAyuSka saMjJI manuSyoM se Akarake ve utpanna nahIM hote hai| aba isa para punaH gautama prabhu se aisA pUchate hai-'pajjattasaMkhejjavAsAjyasanni' he ladanta ! yadi paryApta saMkhyAtavarSAyuSka saMjJI manuSya 'je bhavie nAgakumArelu uvavajjittae' jo nAgakumAroM meM utpanna hone ke yogya haiM 'se Na bhNte| kevaiyakAlaTipaesu uvava. jjejjA' to vaha kitane kAla kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM 'goyAmA !' he gautama! 42vA bhATe prabhu tamAna me 4 cha -'goyamA / pajjattasaMkhejjavAsAuyasanni maNussehito uvavajjaMti' gautamatamA paryApta sabhyAta panI bhAyunyAvANA sazI manuSyAmAthI mAvA. 64-1 thAya che. 'no apajjattasaMkhejjavAsAuya sannimaNu0' aparyApta samayAta varSanI mAyuSyavANA sabhI manuSyAmAthI AvIne teo utpanna thatA nathI, pharIthI A saMbaMdhamAM gautamasvAmI prabhune pUche cha -'pajjattasaMkhenjavAsAuya sanni' sAvana meM paryApta sacyAta 1panI maayussyvaann| sabhI manuSya 'je bhavie nAgakumAresu uva0' nAgamazamA panta thApAne yogya che. 'se NaM bhaMte ! kevaiya kAladviiesu. ubava0' te te keTalA kALanI sthitivALA nAgakumAremAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha -'goyamA ! 8 gautama ! 'jahanne NaM
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ prandrikA TIkA za024 u. 3 sU01 nAgakumAradevasyotpAdAdikam 653 sahassadviiesa' 'jaghanyena dazavarSasahasrasthitikeSu nAgakumAreSu 'ukoseNa debhrUNa do paliomaTiiesa' utkarSeNa dezonadvipayopamasthitikeSu nAgakumAreSu 'uvavajjaMti' utpadyante he gautama! jaghanyato dazavarSasahastrasthitikeSu nAgakumAreSu tathotkRSTato dezona dvipayopamasthitikeSu nAgakumAreSu paryApta saMkhyeyavarSAyuSka saMjJimanuSyAH nAgakumAretpatti yogyAH samutpadyante iti bhAvaH / ' evaM jaheba asurakumAresu utravajJamANassa saccetra laddhI niravasesA navasu gamaesu' evaM yathaiva asurakumArepUnpadyamAnasya saMkhyatavarSAyuSkamanuSyasya saiba labdhirniravazeSA navasu gamakeSu bhaNitavyA, tatra cAsurakumAraprakaraNe ratnaprabhAmakaraNasyAtidezaH kRta iti ratnaprabhAprakaraNaM vilokanIyam / avagAhanA jaghanyenA'GgulapRthaktvamamANA, utkRSTena pazca dhanuH zatapramANA / ' navaraM nAgakumAradvihaM saMdehaM ca jANejjA 0 ' navaraM nAgakumAra 'jahanneNaM dasavAsa lahassaTTiiesa0' vaha jaghanya se daza hajAra varSa kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai aura 'ukko seNaM' utkRSTa se 'deNa do paliovama0' vaha kucha kama do patyopama kI sthitivAle nAgakumAroM meM utpanna hotA hai, ' evaM jaheba asurakumAresu uvabajjamANassa sacceca laddhI niravasesA navasu gamaesa' isa prakAra se jaisI vaktavyatA asurakumAroM meM utpanna hone ke yogya saMkhyAta varSAyuSka manuSya ke sambandha meM kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA yahAM para nau gamakoM meM kahanI cAhiye, asurakumAra prakaraNa meM ratnaprabhA prakaraNa kA atideza kiyA gayA hai, isaliye ratnaprabhA prakaraNa isake liye dekhanA cAhiye, yahAM avagAhanA jaghanya se aMgulapRthaktva aura utkRSTa se pAMcasau dhanuSa pramANa hai, 'navaraM NAgakumAra dvihaM saMveha ca jANejjA0' isa prakaraNa meM nAgakumAra kI sthiti aura unakA kAya dasravAsa sahasaiiesa0' te dhanyathI isa Dalara varSAnI sthitivAjA nAgabhubhArobhAM utpanna thAya che bhane 'ukkoseNaM' utkRSTathI 'desUNa do palio ma 0 ' te kaIka echA e pacApamanI sthitivALA nAgakumArAmAM utpanna thAya che. 'evaM jaddeva asurakumAresu uvavajjamANassa sacceva laddhI nizvakhesA navasu gmtu' A rIte asurakumArAmAM utpanna thavAne cAgya manuSyanA sabadhamAM je rIte kathana karyu che, eja rItanuM kathana ahiyAM nave game mAM kahevu joIe. asurakumAra prakaraNumAM ratnaprabhA prakaraNanA atideza (bhalAmaNa) kahyo che. jethI A kathana mATe ratnaprabhA prakaraNa joi levu' joie. arthAt ratnaprabhAnA te prakaraNa anusAranuM kathana ahiM samajavu. ahiM avagAhanA jaghanyathI nmate utsRSTathI naSSu gavyUti (trayu gAu~) prabhANu he 'navara' NAgakumAraTTii
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 bhagavatIsUtre sthiti saMvedhaM ca jAnIyAt-vadediti / 'seva bhaMte / sevaM bhaMte ! tti tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta | iti, he bhadanta nAgakurAvAse paryAptAdisaMjJimanuSyebhya AgatyopitsUnAM jIvAnAM viSaye yad devAnupiyeNa kathitaM tatsarvamevameva-sarvathA satyameva AptavAkyasya satyatvAditi evaM krameNa kathayitvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH // 50 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjapazrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sutrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM caturviMzatizatakasya tRtIyoddezakaH smaaptH||24-3|| saMvedha kahanA cAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha nAgakumArAvAsa meM paryApta Adi saMjJI manuSyoM se Akarake utpanna hone ke yogya jIvoM ke viSaya meM kahA hai vaha saba sarvathA satya hI hai kyoMki Apta vAkya jo hote haiM ve sarva prakAra se satyatA se otaprota hI hote haiN| isa krama se kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI aura namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA covIsaveM zataka kA tRtIya uddeza samApta // 24-3 // savehaca jANejjA.' mA 42mA nAgabhAratI sthiti mana nA yasa vedha naye. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' sAvana bhA5 pAnupriye 2 mA nAgakumArAvAsamAM paryApta vigere saMsI manuSyamAMthI AvIne utpanna thavAne gya jenA saMbaMdhamAM kahyuM che, te tamAma kathana sarvathA satyaja che. kemake je Apta vacane heya che te dareka prakAre satyatAthI otapreta ja hoya che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thayA. sU. 15 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakane trIje uddeza samApta 24-3
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyacandrikA TIkA za024 u.4-11 suvarNakumArAdInAmutpAdAdikam 655 caturthIdhekAdazAntA uddezAH tRtIyodezake nAgakumArAvAse utpitmanAM jIvAnAm utpAdAdikaM vicintya caturyAce kAdazAntodezakeSu suvarNakumArAdInAmutpAdAdi vicintayitum , caturthI dhudezakAH prArabhyante, tadanena saMbandhena AyAtacaturthAdhudezakAnAmidaM sUtram 'avasesA' ityAdi, mUlam-avasesA suvannakumArAI jAva thaNiyakumArA ee aha vi uddesagA jaheva nAgakumArA taheva niravasesA bhANiyavvA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0|| ghauvIsaime sae cautthAI egArasa uddesA samattA // 24-4-11 // chAyA-avazeSAH suvarNakumArAdikAH yAvatstanitakumArAH ete aSTApi uddezakAH yathaiva nAgakumArA stathaiva niravazeSA bhaNitavyA, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 / zataka caubIsa uddeza 4-11 tRtIya uddeza meM nAgakumArAvAsa meM utpanna hone yogya jIvoM ke utpAda Adi kA vicAra karake aba sUtrakAra caturtha uddeza se lekara 11 ve uddeza taka suvarNakumAra AdikoM ke utpAda Adi kA vicAra karane ke liye caturtha Adi uddezakoM ko prArambha karate haiM, isI samyandha se Ae huye caturtha Adi uddezakoM kA yaha 'avasesA' Adi prArambhaka sUtra haiavasesA suvannakumArAI jAya thaNiyakumArA-ityAdi 1 cethA uddezathI 11 agIyAramAM uddezAne prAraMbhatrIjA udezAmAM nAgakumArAvAsamAM utpanna thavAne gya jInA utpAda vigerene vicAra karIne have sUtrakAra A ceAthA uddezAthI laIne 11 agI. yAramAM uddezA sudhI suvarNakumAra vigerenA utpAda vigerene vicAra karavA mATe cethA vigere uddezAone prAraMbha kare che.-A saMbaMdhathI Avela cothA vigere udezAone prAraMbha karavA mATe teo nIce pramANe sUtrapATha kahe che'avsaa suvannakumArAI jAva NayakumArA' tyAdi
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 bhagavatIsUtre TIkA--nirgadavyAkhyAtamidaMm prakaraNa / / iti zrI vizvavikhyAta-jagavara ubha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASA: kalitalalitakalApAlApakramavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdisAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita -- kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" mameyacandrikAkhyAyAM vyApAyAm caturviMzatizatakasya caturthAdhekAdazAntA uddezA: samAptAH // 24-11 // suvarNa kumAra se lekara staninakumAra taka ke bAkI ke ATha uddezaka nAgakumAra ke jaise hI kahanA cAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! apane jaisA kaho hai vaha Apta vAkya hone se sarvathA satya hI hai 2 isa krama se kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI aura namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye suu1|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameya vandrikA vyAkhyAke cauvIsaveM zatakakA caturtha uddezaka se lekara gyArahavAM uddezaka samApta 24-11 suvarNakumArathI laIne svanitakumAra sudhInA bAkInA ATha uddezAo nAgabhAranA 4thana pramANe 4thana hI devu 'seva bhave ! seva bhaMte ! ti hai bhagavana ApavAnu priye je pramANe kahyuM che, te A vAkya hovAthI sarvathA satya ja che. he bhagavana ApanuM kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI ane namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA sU. 15 jainAcArya jainadharmadivAkarapUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA vIsamA zatakanA cothA uddezAthI 11 agIyAramAM sudhInA AThe uddezAo samAsa 24-thI11 -
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhagavatIsUtra bhA. 14 kA zuddhipatra azuddha pRSTha paMkti pracappuTikA trica puTikA 89 - 12 za0 20 u0 9 meM jahAM jahAM avadhijJAna hai vahAM zrutajJAna samajhe avadhijJAna zrutajJAna 103 - 4 SaTka 162 - 8 pATha gamanamA gamakamAM nAgakumArANAM vadeta nAgakumArANAMvadeva 638 - 1 / / Saka m mune / paTha / /