Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શ્રી હેમચન્દ્રામાર્ય કૃત.
પામશાદી
(ભાષાંતર)
ભાષત ૨ કર્તા આચાર્યશ્રીવિજ્ય કેશરસૂરીશ્વરજી.
|િ પ્રથૌજક. મુનિશ્રી સુધાંશુ વિજયજી (શ્રી પીયુષ). ૨ાજનગ૨..
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: ચૌરાનું સામર્ચ = . .. क्षिणोति योगः पापानि, चिरकालार्जितान्यपि । प्रचितानि यथैधांसि, क्षणादेवाशुशूक्षणिः ।। ७ ।।
योगशास्त्र प्रथम प्रकाश ધણા વખતથી એકઠાં કરેલ ઈધણાએને ( લાકડાંઓને) પ્રબળ અગ્નિ એક ક્ષણવારમાં બાળીને ભસ્મ કરી શકે છે. તેમ ઘણા કાળથી પેદા કરેલાં કર્મોને પણ યોગ ક્ષય કરે છે.
- ચોવાથી પ્રાપ્ત થતી દિધો :चारणाशीविषावधि, मनः पर्यायसंपदः । योग कल्पद्रुमस्यैता, विकासिकुसुमश्रियः ।। ९ ।।
योगशास्त्र प्रथम प्रकाश આકાશમાં ચાલવાની લબ્ધિ, નિગ્રહ અનુગ્રહ કરવામાં સમર્થતાવાળી લબ્ધિ, અવધિજ્ઞાનની સંપદા અને બીજાના મનના પર્યાયને જાણવાની સંપદા, આ સવ યોગ રૂપ વૃક્ષના વિકસ્વર થયેલા પુષ્પોની શોભા છે.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલિકાળ સર્વ શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય વિરચિત,
श्री
योगशास्त्र-भाषांतर
ભાષાંતર કર્તા ગનિષ્ઠ આચાર્ય શ્રી કેસરસૂરિજી મહારાજ
પ્રેરક : મુનિશ્રી સુધાંશુવિજયજી (શ્રી પીયૂષ )
પ્રકાશક : બાલચંદ સાકરચંદ શાહ
*
આવૃત્તિ પાંચમી.
પ્રત ૧૦૦૦
વિક્રમ સંવત ૨૦૧૫
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्पण-पत्रिका.
पूज्यपाद्, अनेक सद्गुणसंपन्न, गुरुवर्य श्रीमान् आचार्य महाराज श्रीविजयकमलसूरीश्वरजी मराराज. आपश्री पासे दीक्षा लई आपश्रीना आश्रय तले रही विद्याभ्यास कर्यो, योग जेवा गहन विषयमां पण प्रवेश करवा इच्छा थई. तेमज आपश्रीनी शान्त मुद्रा तथा सहनशीलतानी उत्तम छाप मारा पर पडी, अने तेवा गुणोतुं अनुकरण करवा मारी मनोवृत्तिओ ललचाइ, इत्यादि अनेक उपकारोथो आभारित थयेलो आ शिष्य 'योगशास्त्र' नुं भाषांतर आपश्रीने सविनय समर्पण करे छे
ते स्वीकारशीजी.
द. शिष्याणुमुनि
केशरविजय.
இருக்கைக்கு குற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்ற்
நாக்கு
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાગનિષ્ઠ આચાર્ય મહારાજ શ્રી. વિજયકેશરસૂરિશ્વજી
મહારાજ
યોગશાસ્ત્ર ભાષાન્તર, ધ્યાનદીપીકા, સમ્યગઢશન, સુદશનાચરિત્ર, મલયસ્તરી ચરિત્ર વિગેરે અનેક ગ્રંથના ક્રર્તા. જન્મ સં. ૧૯૩૩ પાલીતાણા, દીક્ષા સં. ૧૯૫૭ વડોદરા,
૫ પદ સ. ૧૯ ૬૮ મુંબઈ, આચાર્યપદ સ. ૧૯૮૩ ભાવનગર, વગ. સંવત ૧૯૮૭
અમદાવાદ,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાષાંતર કર્તાની પ્રસ્તાવના.
આ આર્યાવર્ત પ્રાચીન સમયથી યોગ વિદ્યાની પરાકાષ્ટાએ પહેચેલો હતો. આ ભારત ભૂમિપર અનેક મહાત્માઓ એગ વિદ્યામાં કુશળ હતા. અનેક લબ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓના વેગથી, નાસ્તિક સ્વભાવના મનુષ્યો ઉપર પણ, આત્માની અરિતત્વતાની ઊંડી છાપ બેસાડતા હતા. પ્રત્યક્ષપણે પુનર્જન્મને અનુભવ કરનારા, જાતિરમરણ જ્ઞાન ધારક હોઈ, બીજા ને પુનર્જન્મ વિષે ચેસ ખાત્રી આપતા હતા તેમજ ગબળથી ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી વિપ્રકૃષ્ટ-દૂર વસ્તુના સંશય દૂર કરી આત્માની જ્ઞાનાદિ અનંત શક્તિઓનું ભાન કરાવતા હતા. - આવા અનેક રત્ન પુરૂષને ધારક આર્યાવર્ત આજે જડવિદ્યાના ઉપાસકોના પ્રભાવથી શોચનીય સ્થિતિમાં આવી પડ્યો છે; યોગવિદ્યાને પ્રચાર ઘણી મંદ સ્થિતિમાં આવ્યો છે અને યોગવિદ્યામાં પ્રવિણ મહાત્મા પુરૂષો કેણું છે તે વિચારવા જેવું થઈ પડયું છે.
આ ભારતવર્ષ અત્યારે જડ વસ્તુની શોધખોળમાં નિપુણ એવા પશ્ચિમાત્ય જનના સંગથી, સુખ પ્રાપ્તિને માટે યોગવિદ્યા અને આત્મ વિદ્યાના અભ્યાસને વિસારી મુકી નિચે ઉતરતો જાય છે અને હજી પણ વધારે નીચે ઉતરે તેવો સંભવ છે, અને આવું પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે, આ આર્યાવર્તાને જે દયાળુ મહાશયો પ્રયાસપૂર્વક નહિ બચાવે છે, જડવાદનું સામ્રાજ્ય થવા પામે, તેવું પણ સંભવિત લાગે છે.
આમ થવાનું કારણ, એજ કે મનુષ્યનું આત્મભાવ તરફનું લક્ષ દિનપ્રતિદિન ઓછું થતું જોવામાં આવે છે. અત્યારે આ દેશ આત્મ શોધખેળ માટે તદ્દન બેદરકાર બન્યો છે. મોજશોખનાં સાધનની શોધખોળ, દિનપ્રતિદિન વધતી જાય છે, ઈત્યાદિ પ્રત્યક્ષ કારણોથી અનુમાન કરાય છે કે આવી સ્થિતિ જો ચાલુ રહે તે એક વખત આ દેશ આત્મવિદ્યાથી 'બેનસીબ બને. પૂર્વે છએ દર્શનમાં પણ સંબંધી એટલી બધી જાગૃતિ અને પ્રયત્ન હતું કે, તે વખતનાં બનેલાં અને અત્યારે મળી આવતાં કોઈ કેઇગશાસ્ત્રો અને અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોથી નિર્ણય કરી શકાય છે કે અત્યારે જેવો જડવિદ્યાની શોધખોળનો જમાને છે, તે પૂર્વે આત્મવિદ્યાની શોધળને જમાને હતે.
પૂર્વના મહાપુરૂષોની આત્મજ્ઞાન સંબંધી જાહેરજલાલી, તેમને સતત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યાસ, સંત પુરૂષને સમાગમ અને અનેક ઉત્તમ નિમિત્તે તે સાથે
જ્યારે અત્યારની સ્થિતિની સરખામણી કરવામાં આવે છે ત્યારે મેટા નિસાશા સાથે અશુપાન થયા સિવાય બીજું કાંઈ જણાતું કે અનુભવાતું નથી.
પણ આથી આત્મશધકેએ નિરાશ થવાનું નથી જે વસ્તુ જેટલી વિકટ છે તે વસ્તુ તેટલી જ સુખદાઈ હોય છે, અનુત ૧ પ્રવાહ તરફ સ્વભાવથી જ એનું વલણું થઈ ગયેલું છે, એટલે પ્રતિશત ૨ પ્રવાહ જેટલી આત્મશોધનમાં કઠીણતા લાગે, છતાં તેજ કર્તવ્ય છે. પૂર્ણ સુખ કે પૂર્ણનંદ આત્મામાં જ રહે છે, પૂર્વે અનેક મહાપુરૂષોએ આ માર્ગ સ્વીકાર્યો છે; અને અત્યારે પણ આત્મ જીવનને ઉચ્ચ કરવા માટે તે માર્ગની જ, જરૂર છે. તે માર્ગ સિવાય જન્મ, જરા, મરણ આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ જવાની જ નથી. આ દુનિયાનાં જતાં પુદ્ગલિક સુખમાં, કે ઉપાધિજન્ય સુખોમાં સુખ નથી. તે સુખ અલ્પ છે; ક્ષણિક છે, વિયોગશીળ છે, તેના અંતમાં દુઃખ છે. છેવટમાં તે સુખ તરફથી નિરાશાજ મળે છે, અને અંતે તે વિયેગશીળ સુખોથી કંટાળી સત્ય સુખ શોધવા તરફ વિચારવાનોને દેડવું જ પડે છે.
આ સત્ય સુખની ઇચ્છા થઇ, છતાં તે કયા માર્ગથી મળી શકશે? તે નિર્ણય કરવા માટે પણ ઘણું જીવોને ગુંચવાડે ઉત્પન્ન થાય છે અને કેટલાક તે તે શોધમાં ને શોધમાં જ નાસ્તિક બની જાય છે. કોઈ કર્તા ઈશ્વર છે એમ કહે છે. કોઈ આત્મા બંધાતો નથી યા નિર્લેપ રહે છે એમ કહે છે. કોઈ જગતને જ્ઞાનમય માને છે. કેઇ એક આત્મા માને છે; અને કોઈ ક્ષણિક માને છે. ત્યારે આમાં સત્ય શું છે તે નિર્ણય થત નથી એટલે કાંઇક ઈચ્છા પ્રગટ થઈ હોય તે તે પણ દબાઈ જાય છે.
ભલે આ સર્વ વાતનો નિર્ણય સ્વલ્પ બુદ્ધિવાળા ન કરી શકે, છતાં આટલું તે અનુભવસિદ્ધ જણાય છે કે, ગમે તે પ્રકારે પણ જીવો કર્મોથી બંધાયા તે છેજ. જુદી જુદી રીતે પણ દુઃખોને અનુભવ તે સર્વ જીવો કરે છેજ. દુનિયાને કર્તા કાઈ પણ ઈશ્વર હોય, કે ન હોય, પણ અનિ વાર્ય આફતો જીવને માથે આવી તે પડે છે જ, ભલે તેવાં અસહ્ય દુખે તરફ ઉત્તમ પુરૂષો દલસોજી બતાવે, છતાં તેને અનુભવ સર્વ જીવોને આનાકાની કર્યા સિવાય લેવો પડે છેજ. દરેક જીવોનાં એક સરખાં કે જુદાં જુદાં કર્તવ્ય હાય, છનાં પરિણમાનુસાર હર્ષ કે શેક, સુખ કે, દુઃખને
૧, ઢળતા પાણીના પ્રવાહ તરફ. ૨. સામા પુરે ચાલવા જેટલી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવતા અનુભવાય છે. જન્મ મરણને અનુભવ કરતાં સર્વ પ્રાણુંઓ દેખાય છે. પછી ભલે તે દેહ આશ્રય જન્મ મરણ થતાં હોય; છતાં અહીંથી અન્ય સ્થળે જવું અને અન્ય સ્થળથી આ તરફ આવવું, તેમ થતું જણાઈ આવે છે. આયુષ્ય, દેહ, રૂપ, ધન, યૌવન, આકૃતિ, બુદ્ધિ, માન, અપમાન યશ, અપકીર્તિ વિગેરે વિષમતાઓ પણ અનુભવાય છે. આમ થવાનું કારણ શું હશે ? ઇચ્છિત વસ્તુઓ શા માટે નથી મળતી ? ગયા કાળનું તેમજ આગામી કાળનું જ્ઞાન શા માટે નથી થતું? સંવેગોનો વિયોગ શા માટે થાય છે? વિગેરે બાબતેનું કારણું કાંઈ પણ હોવું જ જોઈએ.
આ વિચાર આપણને પહેલવહેલે જ થયે છે એમ કાંઈ નથી. આપણું પૂર્વે અનેક પુરૂષોને આ વિચાર થયો છે, અને તેની શોધ માટે રાજ્યાદિકને ત્યાગ કરીને તેઓએ રાત્રિ દિવસ ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો છે, અને અંતે સત્ય સુખ પામ્યા છે; એમ તેમનાં આચરણ અને વચને (ગ્રંથ) પરથી જણાય છે. તે સાધને માટે અત્યારે નવીન શેધ કરવા નીકળવું તે, સૂર્યનો પ્રકાશ છતાં વસ્તુ શેધવા માટે દીપક લેવા બરાબર છે. આથી પોતાની બુદ્ધિને કાંઈ પણ મહેનત ન આપવી અને કોઈ કહે તે સત્ય માની લેવું, એમ કહેવાનો આશય નથી. ભલે શેધકે શોધ કરે, પણું આખી જીંદગી શોધવા માટે જ કાઢવી, પ્રત્યક્ષ સત્ય જણાતાં છતાં તેને વિશ્વાસ ન કરવો અને કેવળ સત્ય કયાં છે ? સત્ય કયાં છે ? એમ બક્યા કરવું તેના કરતાં એક આધાર પકડી આગળ વધવું તે વધારે ઉત્તમ છે.
સત્યને માટે પૂર્વના શોધક મહાપુરૂષો જણાવે છે કે, આત્મા તેજ સત્ય છે, અને તે તમારી પાસે છે. તેને માટે બહાર શોધવા કે મેળવવા માટે પ્રયત્ન કરવો કે, ભટકવું, તે નકામું છે. તમારે આગળ વધવું હેય, સંસાર પરિભ્રમણ કે જન્મ મરણને જલાંજલી આપવી હોય, અને નિરંતરને માટે આનંદમાં રહેવું હોય તે, જે તમારે આત્મા છે, તેને જ શેધા. શોધો નહિ પણ શુદ્ધ કરે. માયાથી, મલીન વાસનાથી, તે મલીન થયા છે, કર્મ બંધનેથી તે બંધાયો છે. તે મલીનતા કે બંધનતા દૂર કર, સત્ય ત્યાંથી જ મળી આવશે. તેજ સત્ય છે, બાકી ફાંફાં મારવાનાં છે.
પ્રથમ શરૂઆતમાં અશુદ્ધ, કે અશુભ વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર એ ત્રણને દૂર કરે અને સાથે શુભ આચાર; ઉચ્ચાર તથા વિચારમાં પ્રવૃત્તિ વધારે. એટલે સુધી શુભમાં પ્રવૃતિ કરે કે સ્વપ્નમાં પણ અશુદ્ધ કે અશુભ પ્રવૃત્તિ ન થાય.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યારે પછી ક્રમે આત્માની શુદ્ધ પવિત્ર દશાને સમજે. યાદ કરો. અને તે માટે અનેક પવિત્ર મહાપુરૂષોનાં જીવન ચરિત્ર તપાસે. આત્માની વિશુદ્ધતા સમજી તેજ પ્રમાણે આત્મદ્વારા વિશુદ્ધતા અનુભવે. આ આત્મ વિશુદ્ધતામાં તમે પોતેજ છો અથવા તે વિશુદ્ધતા તેજ તમારું સત્ય સ્વરૂપ છે તે મેળવો. તે વિશુદ્ધતા એવી રીતે અનુભવો કે ફરી વ્યુત્થાન દશા નજ પામો. તેમાંથી ખસી. ફરી પાછા નીચા ન આવે, તે અહીં જ જીવનમુક્ત દશા અનુભવશો અને પરિપૂર્ણ કર્મ ક્ષય થતાં શાશ્વત સિદ્ધ સ્વરૂપે થઈ રહેશે.
આ પૂર્વના મહાપુરૂષોને બેધ છે. કૃપાળુ મહાત્માએ તે વિષે અનેક ગ્રંથ લખી આપણને બેધે છે. પૂર્વાચાર્ય પ્રણીત તે માંહેલા અનેક ગ્રંથના આ ગામ એક ગ્રંથ છે.
આ ગ્રંથ વાંચવા ભણવાના અધિકારી સુખને ઈચછનાર દરેક પ્રાણું છે. તથાપિ સત્ય સુખને મેળવવા પ્રવૃત્તિ કરનારાઓ, આ ગ્રંથના મુખ્ય અધિકારી ગણી શકાય. પશુ, પક્ષી વિગેરેની માફક આહાર, નિદ્રા ભય અને મથુનાદિ કિયેના વિષયોનેજ મેળવવા ઇચ્છનાર, આ ગ્રંથના અધિકારી થતા નથી.
અધિકારીઓએ ગ્રંથના વિષયનું મનન કરી, તે સાધ્ય કરવા સાધક બનવાનું છે, અને તેમ કરી લેખકના પ્રયાસને સફળ કરવાને છે.
ગ્રંથકાર મહાશય, કળીકાળ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય આ ગ્રંથ કુમારપાળ મહારાજાની પ્રાર્થનાથી બનાવ્યા છે. તે વિષે અંત્યના કાવ્યની ટીકામાં આચાર્યશ્રી પોતે જણાવે છે કે “કુમારપાળ મહારાજાને યોગ વિશેષ પ્રિય હતા તેણે યોગ સંબંધી અન્ય દર્શનકારોનાં બીજા ગ શાસ્ત્રો જોયાં હતાં. અને જૈન સંબંધી યોગ જાણવાની તેની વિશેષ ઉત્કંઠા હેવાથી આ યોગશાસ્ત્ર તેની પ્રેરણાથી બનાવવામાં આવ્યું છે.”
એટલે આ યોગશાસ્ત્ર બનાવવાનું મુખ્ય હેતુ કુમારપાળ મહારાજાની યુગ સંબંધી ઈચ્છા તૃપ્ત કરવાનો છે અને ગૌણ રીતે સંસાર તાપથી તપ્ત થએલી સર્વ જીવોને આત્મિક સુખની શીતળતા બતાવી, તે પ્રમાણે વર્તન કરવા પ્રેરણા કરી શાંત કરવાને છે.
આ યોગશાસ્ત્ર પર કુમારપાળ મહારાજાનો કેટલે પ્રેમ હતું તે કુમારપાળ ચરિત્ર' પરથી જણાઈ આવે છે કે આ યોગશાસ્ત્ર કુમારપાળ મહારાજાને કઠસ્થ હતું. અને તેઓ દિવસમાં એકવાર નિરંતર સ્વાધ્યાય તરિકે તેનું મરણ કરતા હતા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલબ્રહ્મચારી-તપસ્વી-શાંતમૂર્તિ
જૈનાચાર્ય વિજય ન્યાયસૂરિજી મહારાજ જન્મ સં. ૧૯૪૮,
દીક્ષા ૧૯૬૫ શ્વેતા પન્યાસપદ ૧૯૮૬
આચાર્યપદ સ. ૧૯૯૨ સીપેર
શીવ જ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્મરણ કરવાનું કારણ એમ જણાવ્યું છે કે, કુમારપાળ એક વખત જમવા બેઠો હતો, તે વેળા ભોજનમાં વસ્તુ સાદૃશ્યતાથી, જૈન ધર્મ પ્રાપ્ત થવા પહેલાં ભક્ષણ કરેલું માંસ યાદ આવ્યું. તેના પ્રાયશ્ચિત નિમિત્તે ગુરુવર્યાને જણાવ્યું. ગુરુશ્રીએ આ યોગશાસ્ત્રના બાર પ્રકાશ અને વીતરાગ સ્તવન વીશ પ્રકાશ એમ બત્રીશ પ્રકાશ દતશુદ્ધિ અને આત્મશુદ્ધિ કરવા માટે પ્રાથશ્રિતમાં નિરંતર એકવાર યાદ કરવા ફરમાવ્યું હતું. આવાં પ્રાયશ્ચિતો આપવાં તે, આચાર્યશ્રીની દીર્ઘદ્રષ્ટિ અને કુમારપાળની ભાવી શીધ્ર કલ્યાણુતાને સૂચવી આપે છે, કેમકે આત્મઉપગની કે લક્ષની જાગૃતિ રહેવી, એના જેવું કર્મ ખપાવવામાં બીજું કોઈ પણ પ્રબલ સાધન નથી.
આથી સ્પષ્ટ સમજાઈ શકાય છે કે આ ગ્રંથ અતિ ઉપયોગી હોઈ શીઘ કલ્યાણ કરવામાં પ્રબલતર સાધન સમાન છે. ગ્રંથને મુખ્ય વિષય મન, વચન કાયાના વેગોને સ્થિર કરી, મુમુક્ષુઓને મોક્ષ માર્ગ બતાવવાને છે. તેથીજ આ ગ્રંથમાં માર્ગનુસારીથી, મેક્ષની હદ સુધીની સર્વ વાતે સમાવવામાં આવી છે.
આ ભાષાંતર કરવાની પ્રવૃત્તિ સ્વ પર ઉપકારાર્થે થઈ છે એટલે કે વેગ માર્ગના અભ્યાસહારા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાના મેં આરંભેલા કામમાં આ ભાષાંતર કરવારૂપ કાર્યથી મારે કાળ સારી રીતે વ્યતીત થાય અને સાથે સાથે આ ભાષાંતર પ્રસિદ્ધ થાય છે, તેથી કેવળ ગુર્જર ભાષા જાણનારા અધિકારી વર્ગને પઠન પાઠનમાં સુલભતા થઈ, તેઓને પણ મેક્ષ સાધનમાં આ ગ્રંથ નિમિત્ત રૂપ થાય. એવા હેતુથી આ ગ્રંથનું (પૂર્વે ભાષાંતર થયેલું છતાં) મેં લખ્યું છે. આ ગ્રંથના સવિસ્તર ભાષાંતર માટે ભેગના અનુભવની પૂર્ણ જરૂર છે, અને મને તેટલો યોગને અનુભવ નથી. એટલે આ મંથના વિસ્તાર વાળા વિવેચન કરવા માટે મારી યોગ્યતા નથી, એમ હું સમજી શક છું. છતાં શુભ કાર્યમાં યથા શકિત પ્રયત્ન કરો એમ ધારી શકત્યનુસાર કાંઈક પ્રયત્ન કર્યો છે. વળી આવા અતિ ઉપયોગી પ્રથા પર એક, બે, નહિ પણ અનેક ભાષાંતરે થવાની જરૂર છે, તે કઈ બુદ્ધિમાન અનુભવી મહાશય આના કરતાં અધિક રપુટ, અને વિસ્તાર કરી યેગના સંબધમાં વિશેષ અજવાળું પાડશે, તે અધિક ઉપકાર થશે, એમ મારું માનવું છે.
વળી આ ભાષાંતર કરવાનું બીજું એ પણ કારણ હતું કે મારું ગયું ચાતુર્માસ, મારા ગુરૂવર્ય શ્રીમાન્ પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી કમળવિજયજી
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે મુંબષ્રમાં થયુ` હતુ`; ત્યાં પર્યુષણુ પછી શરીરની સ્થિતિ અનુકૂળ ન રહેવાથી કારણુસર વાલકેશ્વર રહેવાનું થયું હતું. ત્યાં વખત ઘણા તેમજ વિશેષ શાંતિવાળા હાવાથી મારા વિચારાને વિશેષ પ્રકારે શુભમાં જોડવા નિમિત્તે આ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા છે.
આ ભાષાંતર કરવામાં કાષ્ઠ પશુ ઠેકાણે શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ લખાયું હાય તા તે માટે નિર્દોષ અંતઃકરણુથી ક્ષમા ચાહું છું. અને જો કાઇ મહાશય તેમાંથી ભૂલ બતાવશે તા ઉપકાર સાથે, તે ભૂલ જણાતાં 'ગીકાર કરીશ માટે સજ્જને મારી ભૂલ બતાવવા માટે સહાયક થશે, અને આ ગ્રંથના અભ્યાસ કરી તેમાં બતાવેલ માર્ગે પ્રવૃત્તિ કરી, અનાદિ કાળથી પેાતાનુ વિસ્તૃત થયેલું આત્મ સ્વરૂપ કાઇપણુ પ્રાપ્ત કરશે, તે હું મારા પ્રયાસની પૂણ પણે સફળતા થયેલી માનીશ, એટલુ જણાવી આ પ્રસ્તાવના પૂર્ણ કરૂં બ્રુ..
વિક્રમ સંવત ૧૯૬૩. પુના સીટિ.
लिः सुमुधु आचार्य केशरसूरी
હિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિંચિકથન
–(૦)योगः सर्वविपदल्ली, विताने परशुः शित। अमूलमंत्रतंत्रं च, कार्मणे निवृत्तिश्रियः ॥५॥
ચોપરા અથમમરા અર્થ -દુનિયાની નાના પ્રકારની વિપત્તિઓના સમૂહરૂ૫ રેલીઓને કાપવા માટે યોગ એક તીક્ષણ ધારવાળા કુહાડ સરખો છે. અને મેક્ષ લક્ષ્મીનું મૂળ તેમજ મંત્ર, અને તંત્ર વિનાનું વશીકરણ છે. ૫
ભવાટવીમાં આથડતા જીવાત્માઓના ઉદ્ધાર તે માટે નિતાન ઉપગારી જૈન શાસ્ત્રકારોએ જૈન શાસ્ત્રોમાં અનેક આલંબન દર્શાવેલા છે તે પૈકી “યોગ પણ એક સદાલંબન છે.
યોગના પરિબળે સંખ્યાતીત છવાત્માએ જીવન્મુકત દશાને પામ્યા છે અને પામશે.
ભારતીય સાહિત્યમાં યોગને સ્પર્શતા ઘણું પુસ્તકો લખાયા છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ’ એવા બિરૂદ ધરાવનાર અને ભાવનાર તેમજ પ્રખર પાંડિત્યથી સમગ્ર સંસારને મુગ્ધ બનાવનાર પૂજ્ય પુણ્યશ્લેક આચાર્યશ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મ. વિરચિત યોગશાસ્ત્રગ્રંથ ગસાહિત્યમાં દિવ્યા પ્રતિભા પાડે છેયમથી માંડી સમાધિપયત અષ્ટાંગ યોગમાં જીવને ક્રમાનુસાર સાન થાય તેવી અનેકવિધ ખુબીઓથી ગ્રંથનિર્માણ કરેલ છે.
લોકરચના, વિષયસંકલન, ભાષા. ભાવ, અને રવાનુભવથી પ્રસ્તુત કંઈ વિશિષ્ટકટિને નિર્માણ પામેલ છે.
આચાર્યશ્રીની કલમતેજસ્વિતા તથા બહુમુખીદષ્ટિ આ ગ્રંથમાં ઝળકે છે.
ગુર્જરભાષાભાષી સમાજ આ ગ્રંથનો લાભ ઉઠાવી શકે તે માટે યોગનિષ્ઠ અનુવાદકપૂ ગુરૂદેવ આચાર્યશ્રી વિજ્યકેશરસૂરિજી મએ અતિવિસ્તૃત નહિ તેમજ અતિસંક્ષેપ નહિ એવી મમ રીતે આ ગ્રંથને અનુવાદ કરેલ છે.
અમુક પ્રસંગોએ પોતાના સ્વાનુભવનું પણ ચિત્રણ કરેલ છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથના ચાર પ્રકાશ સમજવા સર્વસુલભ છે. પરંતુ ત્યાર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછીના પ્રકાશે સમજવા માટે વિશિષ્ટ અને અનુભવી ગુરૂગમતાની અપેક્ષા રહે છે.
ભારતવર્ષના એક યુગમાં વિશિષ્ટ કોટિના યોગી હતા તેઓ ગના આગ અભ્યાસના પરિબળે સ્વ અને પરને ઉપગારી નિવડતા.
વર્તમાન પ્રવાહિત યુગમાં યોગાભ્યાસ ઘટયો છે. તેના અનેક કારણો છે તેમાં પ્રત્યક્ષવાદી વિજ્ઞાન કાળની પણ ઘેરી અસર જણાય છે.
માટે વર્તમાન સમયમાં યોગ જેવા ગહન વિષય માટે ગુરૂગમતાની અધિક અપેક્ષારહે તે સ્વાભાવિક છે.
મારા ખ્યાલ મુજબ યોગશાસ્ત્ર ભાષાંતરની ચોથી આવૃત્તિ વિ. સં. ૧૯૮૦માં પ્રકાશિત થયેલ ત્યારબાદ પુસ્તક અલભ્ય જેવું થઈ ગયેલ.
મારા કેટલાક મુરબ્બીઓ તેમજ મિત્ર તથા આ સાહિત્ય ને રસિક આત્માઓની પ્રેરણાથી આ પાંચમી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરવા શક્તિમાન
જોકે આ ગ્રંથમાં બીજું ઘણું કરવા જેવું લાગે છે. કુદકે અને ભૂસકે વધતા જતા આ સાહિત્ય યુગમાં અનેકવિધ નવીનતા ના ચાહક સમાજ સામે આ ગ્રંથ આધુનિક રીતે તૈયાર થાય છે તે સમજ આથી પણ વધારે અત્યારથી અપનાવી શકે તેમ લાગે છે.
મારા મનમાં આને માટે અનેક વિધ કલ્પનાઓ સંગ્રહિત છે
પરંતુ માનવીય આશાઓને અવધવા માટે સમય અને અર્થ પણ જવાબદાર છે.
મારાથી તે આ બાબતમાં એટલું જ બની શક્યું છે કે પૂજ્ય ગુરૂદેવે કરેલ અક્ષરશઃ અનુવાદ બહાર પાડી શકયો છું.
સમય અને ધનની મર્યાદાને લીધે કેટલુંક સંશોધન અને નાવિન્ય લાવવું જોઈતું હતું તે લાવી શકેલ નથી છતાં આગામી આવૃત્તિના પ્રસંગે આ વાતને અચુક ખ્યાલ રાખવા માટે હૃદય કબુલ થયેલ છે.
યોગવિષયના ચાહક આત્માઓ આ ગ્રંથને વધુ ને વધુ લાભ ઉઠાવશે તેવી આકાંક્ષા સહિત વિરમું છું.
લી. મુનિશ્રી સુધાંશુવિજ્યજી
(શ્રી પીયૂષ) તા. ૧ર-૫-૫૯
શાહપુર અમદાવાલ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠશ્રી હીરાલાલ કાલિદાસ દેસીનું
– સંક્ષિપ્ત જીવનકવન -
વિશાલ ભારત વર્ષના સૌરાષ્ટ્રપ્રાંતમાં જામનગર શહેર છોટીકાશીના મધુર નામથી સુપ્રસિદ્ધ છે. જ્યાં ગગનચુંબી છનાલચે આવેલા છે. અહીં આવતા યાત્રીયો અર્ધસિદ્ધક્ષેત્રના દર્શન થયા માની આત્મસંતોષ મેળવે છે. ધાર્મિક સ્થાનો સગવડતાપૂર્ણ અને ભવ્ય છે જે અહીંના ભૂતકાલીન જેનેની સંપત્તિ, ભાવના અને ધર્મ લાગણીના પ્રતિક સમા છે.
આવા આ રમણિય અને દર્શનિય શહેરમાં સ્વ. હીરાલાલ કાલીદાસ દેસીને જન્મ વિ. સં. ૧૯૪૮ માગશર વદ. ૨. ૧૭-૧૨-૧૮૯૧ ના રોજ શ્રાદ્ધગુણ સંપન્ન શેઠશ્રી કાલિદાસભાઈને ત્યાં થયે હતે માતાનું નામ સંતિક બાઈ હતું.
તેઓશ્રીના પિતાશ્રીને અનુક્રમે હીરાલાલ કાલિદાસ, અમૃતલાલ કાલિદાસ ત્રભોવનદાસ કાલિદાસ, મગનલાલ કાલિદાસ વિગેરે ચાર પુત્રો હતા.
શ્રીધૂત હીરાલાલ કાલિદાસ શૈશવકાલથીજ સંસ્કારી હતા તેથીમાં જૈનત્વની ભાવના ઉત્તમ પ્રકારની હતી
વ્યવહારિક શિક્ષણ સમાત થતાં પિતાનાપિતાશ્રીના વ્યવસાયમાં છે. તેઓ જોડાયા હતા.
ક્રમશઃ વય સાથે ગુણોનું પણ વધન થતું ચાલ્યું એક શુભ સમયે 4. ગુરુદેવ ગનિક આચાર્યશ્રી વિજય કેશરસૂરીજી મ.નું ચાતુર્માસ જામનગર શહેરમાં થતાં આચાર્યશ્રીના સમાગમમાં આવવાની તક શ્રી હીરાલાલભાઈ ને મલી,
આચાર્યશ્રીની પ્રભાવિ દેહાકૃતિ, અપ્રતિમ વ્યાખ્યાન શૈલી, સમભાવ,
અહં નમઃ” જાપની ધુન, પ્રકૃતિસૌમ્ય વિ. ગુણથી હીરાલાલભાઈ માકર્ષાયા
વિશિષ્ટ મહર્ષિઓ ના કથન મુજબ કટુ સંસાર વૃક્ષ ના બે મધુર ફળ -સુભાષિત અને સજજન સમાગમ એ પૈકી સજજન-સત્સમાગમની પ્રાપ્ત હીરાલાલભાઈને થઈ પછી કારના પુનિત પથે આ ગુરૂ શિષ્યની
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેલડી પ્રયાણ કરવા લાગી “અહં નમઃ” આ પંચાક્ષરી મંત્રનો જાપ હીરાલાલ ભાઈ સતત કરવા લાગ્યા.
પરિણામે જીવનને રંગ બદલાઈ ગયો જે કાંઈ સુષુપ્ત સંસ્કાર હતા તે પણ ખળભળી ઉઠયા.
આમેય હીરાલાલભાઈનું હૃદય માયાળુ, કરુણાસભર અને સંસ્કારિતું જ તેમાં આચાર્યશ્રીને સુગ થયો પિતાના દૈનિક જીવનમાં નવકારશીનું પચ્ચખાણ નિયમિત વ્યાખ્યાન શ્રવણ, નિયમિત પુજા, જાપ, વિહાર, સદ્વાંચન વિ. નો કમ થઈ ગયો વિશેષ મહત્વનું કામ તો તે હતું કે તેઓશ્રીએ યુવાનવયે વિષયે પ્રતિ વિરાગભાવ ધારણ કરી આજન્મ બ્રહ્મચર્ય વ્રતનો સ્વીકાર કર્યો હતે
જીવનના અંત સુધી ઉકાળેલું પાણી જ પીવાના તેઓશ્રી સદાગ્રહી રહ્યા હતા અંતિમવર્ષોમાં પુરિમઢ અવઢ પચ્ચખાણે કરતા હતા અને મૌનના પણ પ્રેમી બન્યા હતા. તેમને અનેક તીર્થોની યાત્રા કરી હતી.
દાન શિયલ તપ અને ભાવ એ ચાર ધમની આરાધનામાં તત્પર રહેતા દાન દેવા માટે સદા ઉલ્લસિત રહેતા. જેવા તેઓ હતા તેવાજ તેમના ધર્મપત્ની સ્વ. નવલબાઈ હતા પિતાના પતિના પગલે જ ચાલવામાં પોતાના ગૌરવને સમજનારા આ સન્નારી હતા.
નવલબેન પિતાના પતિના આદર્શોને જીવનમાં ઉતારવા સદા જાગૃત અને પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા.
નવલબેને વૃદ્ધ ઉંમરે પણ આ આદર્ભો જાળવ્યા હતા પિતાની લક્ષ્મી સંધ, આયંબીલ ઓળી, સાધુસાધ્વીની વૈયાવચ્ચ, મહેન્સ વિ. તમામ ધાર્મિક ક્ષેત્રે વાપરતા હતા.
આ ગ્રંથના પ્રેરક મુનિશ્રી સુધાંશવિજ્યજી મ.નું ચાતુર્માસ જ્યારે જામનગર-દેવબાગમાં હતું ત્યારે મુનિશ્રીને તેમનો પરિચય થયો.
સાધુ સાધ્વીજીઓના વિશ્રામ સ્થાનસમા આ વૃદ્ધશ્રાવિકાના યુવાન આત્માને મુનિશ્રાએ ઓળખી લીધે પ્રસંગોપાત અલભ્ય યોગશાસ્ત્ર ભાષાંતર છપાવવા માટે મુનિશ્રીએ ઉપદેશ આપે તે વાતને સ્વીકાર નવલબેને એક મિનિટમાં કરી લીધે, - પરંતુ પૂર કાળને શી શરમ? દુર્ભાગ્યે નવલબેન સ્વર્ગવાસ પામ્યા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછીથી મુનિશ્રીએ વિચાર્યું કે જે માતા આવી હતી તે તેના પુત્રે પણ માતાના જ સીધા સંસ્કાર વારસ ધરાવનાર હોવા જોઈએ,
આ સંબંધમાં મુનિશ્રીએ તેમના સુપુત્ર શ્રીધૂત શેઠશ્રી જગજીવનદાસ હીરાલાલ તથા શ્રીધૂત શેઠશ્રી મણીલાલ હીરાલાલને પત્રથી મુંબઈ જણાવતા તેઓએ પિતાની માતાની અંતિમ ઈચ્છાને માન આપી ગશાસ્ત્ર-ભાષાંતર છપાવવા મંજુર થયાં અને છપાવી જ્ઞાનલાભના સભાગી બન્યા છે.
શેઠશ્રી હીરાલાલભાઈના બંધુઓ શેઠશ્રી અમૃતલાલ કાલિદાસ વિગેરે તથા તેમના સુપુત્ર તથા સુપુત્રીઓ સંસ્કારી અને શિક્ષિત હેવાથી રાષ્ટ્ર અને ધર્મના પ્રશ્નમાં મોખરે રહે છે.
તેઓશ્રી વધુને વધુ સમ્યગૂ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના કાર્યો કરી વિતરાગ શાસનની સેવા કરે તે જ મહેરછા.
લી. પ્રકાશક
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય
ગુરૂ સ્તુતિ.
રાગ કલ્યાણ. કલિસર્વજ્ઞ!, ત્રિકાલવંદન હે!!! સિદ્ધરાજ કુમાર પ્રતિબોધી,
મહિમા વધાર્યો જૈનશાસન હે-કલિ. 1. અમારિપડતા વજડાવી જંતુ,
દાન અભય દિધું હેમ સુધન્ય હ–કલિ. ૨ ધવલકીર્તિગીત ગાઈએ હારાં,
ગૂર્જર બાલ થઈ સુપ્રસન્ન હ–કલિ ૩ “કલિકાલ સર્વજ્ઞ' એ નામનું ઉત્તમ બિરૂદ ધરાવનાર, ગુજરાતની પ્રજામાં શ્રી કુમારપાળ રાજન દ્વારા અમારી પડહ વજડાવી માંસાહાર, મદિરાપાનને દેશવટ અપાવનાર, અખંડ બ્રહ્મચારી, શાસનપ્રભાવક મહાન મુનિ શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ચથી કાણુ અપરિચિત છે? જૈન તેમજ જૈનેતરસર્વ શિક્ષિત જગતમાં તેનું નામ સજીવન, જવલંત અને પ્રસિદ્ધ છે.
શ્રીમના ગુરૂ. આવા સુવિખ્યાત જયશ્રીવાળા મહાત્માનું જીવનવૃત્તાંત કંઈપણ લખાએ, તે પહેલાં તેમના ગુરૂની ઓળખાણ કરીએ.
(કેટિક ગણ, વજશાખા, ચંદુકુળ.)
હિન્નસૂરી
થશેભદ્રસૂરિ.
પ્રદ્યુમ્નસૂરિ.
ગુણસેનસૂરિ
દેવચંદ્રસૂરિ.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
યોગશાસ
આમાં છેલ્લા દેવચંદ્રસૂરિ વિહાર કરતાં કરતાં ધંધુકાનગર આવ્યા. તે શ્રીમના ગુરૂ છે, તેથી તેમને અને શ્રીમદ્ધે ગુરુશિષ્યના સંબંધ કઈ રીતે થયું તે જોઇશું.
જન્મ.
ધંધુકા નગરમાં ચાચિગ (ચાચેા) શાહ નામને મેાટ વિક વસતે હતેા, તેને પાહિતી (ચાહિરી) નામની સ્ત્રી હતી. તેને એક અદ્ભુત સ્વમ આવ્યું કુ મેં એક અમૂલ્ય ચિ'તામણિ રત્ન ગુરૂ મહારાજને સમર્પણુ કર્યું, આ સ્વઋતુ ફળ પૂછવા તે ઉપાશ્રયે ગઈ. આ વખતે ઉપરાક્ત શ્રી દેવચ દ્રસુરિ ઉપાયમાં બિરાજતા હતા. તેમને પૂછવામાં આવતાં કહ્યું કે-‘ઢ શ્રાવિકા ! તમને એક સુંદર પુણ્યશાળી અને મહિમાવંતે પુત્ર થશે, પરંતુ તે પુત્રરત્નને તમે ગુરૂ મહારાજને અર્પણ કરશેા અને તે શ્રી જૈનશાસનને ઉદ્યોત કરશે !’ ગુરૂ વિહાર કરી ગયા. આ દિવસથી તેને ગર્ભ રહ્યો, અને નવ માસ પૂરા થતાં સંવત ૧૧૪૫ના ક્રાંતિક સુદી પૂર્ણિમાને દીને પુત્રને જન્મ થયો. માતપિતાએ તેના ઉત્સવ કરી ચ ́ગદેવ એ નામ
આપ્યુ.
3
દીક્ષા.
પુત્ર પાંચ વર્ષના થયા, ત્યારે દેવચંદ્રસૂરિ પણ આ અવસર જોઈ પધાર્યાં. સરિતે વવા સર્વ સંધ ગયા, ત્યારે માતા પણ આ પુત્રને લઈ વંદન કરવા ગઇ. આ વખતે પુત્ર ચગદેવ બાલચેષ્ટા કરતા ગરૂના આસન-પાટ-ઉપર બેસી ગયા. આ જોઈને આચાયે માતાને કહ્યું કે‘પ્રથમ મેં જણાવેલુ સ્વમનુ' ફળ યાદ છે કે ? તે પૂર્ણ થવાને હવે અવસર આવ્યે છે. તે અમેને તે પુત્ર ભાવસહિત આપે। તા ઘણું પુણ્ય થશે.' પછી બાળકના અગતાં લક્ષણા ગુરૂએ જોયાં, અને તે પરથી કહ્યું કે ' જો આ પુત્ર ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મ્યા હોય તે સાર્વભૌમ રાજા થાય, બ્રાહ્મણ યા વિણક કુળમાં જન્મ્યા હાય તે। મહા અમાન્ય થાય. વિણક કુળમાં જન્મ્યા છે તેથી તે જો દીક્ષા ગ્રહણ કરે તે આ કલિયુગમાં મૃતયુગ પ્રવર્તાવે તેવે થાય ! ત્યારે પુત્રની માતા ખેાલી મારા પતિ કે જે મ્હેશરી-વૈષ્ણવ છે તે બહારગામ ગયેલ છે. જો તે કાપે તે તેને શા ઉત્તર દેવા?' આ સવાદ પછી માતાએ પેાતાના ભાવાલ્લાસપૂર્વક પુત્રને ગુરૂને સાંપ્યા. ગુરૂએ તેને કહ્યું પુરીમાં ઉદયનમંત્રી પાસે તેને ધેર રાખ્યા, અને ત્યાં વિદ્યાભ્યાસ કરતા વધવા લાગ્યા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ્ત્ર
(૩) હવે અહીં ચાચા શેઠ ઘેર આવતાં બાળકને જો નહિ, એટલે સ્ત્રીને પૂછતાં થયેલી હકીકત સાંભળી, ત્યારે બહુ સખેદ થયો, અને અન્નપાણીને ત્યાગ કેપથી કરી શ્રી ગુરૂ પાસે કર્ણપુરી (કર્ણાવતિ) આગે; એટલે શ્રી ગુરૂમહારાજે એવો સજજડ પ્રતિબોધ આપ્યો કે તેણે પીગળી જઈ પિતાનો પુત્ર દીક્ષા લીએ તેની અનુમતિ આપી. ઉદયનમંત્રિએ શેઠને પિતાને ધેર તેડી જઈ ઉત્તમ ભોજન કરાવીને કહ્યું કે “હે શેઠ! આપે આપના પુત્રને ગુરૂને આપ્યો તેથી મહાન પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું છે. લ્યો આ ત્રણ લાખ મહેર. તેથી તમે ધર્મ કાર્ય કરજે. ચાચાશેઠે કહ્યું કે અમે ધનને માટે પુત્રદાન કર્યું નથી, તેથી મારે તે મહેર જોઈતી નથી. મેં ધર્મને માટે કરેલ છે.” આમ કહી તે પોતાને ઘેર પાછા આવ્યો.
ચંગદેવ જ્યારે નવ વર્ષનો થયો ત્યારે-સંવત ૧૧૫૪ માં ગુરૂએ દક્ષા આપી, એમદેવ મુનિ એ નામ આપ્યું.
સૂરિપદ. એક સમયે ગુરૂસાથે વિહાર કરતાં કરતાં તે સેમદેવ મુનિ નાગપુર (નાગપુરમાં) આવ્યા, તે વખતે ધનદ નામને વણિક વસતો હતો. તે પૂર્વભવના કર્મથી ઘણા ગરીબ હતો. તેણે ઘરની જમીન ખોદી ત્યારે કેલસાને ઢગલે નીકળી આવ્યો. આ કાયલાને તેણે ઘરને આંગણે ભેગા કર્યા હતા.ધનદને ત્યાં સોમદેવ મુનિ ગુરૂ સાથે ગોચરી માટે પધાર્યા, અને ધર્મલાભ આપી. ત્યારે ધનદે કહ્યું કે “ઘરમાં જુવારની ઘેસ રાધી છે, તે દેતાં શરમ થાય છે, છતાં તે સુજતે (પ્રાસુક) આહાર છે તે લેવાની કૃપા કરે, ત્યારે સેમદેવમુનિએ ગુરૂમહારાજને ગુપ્ત રીતે કહ્યું કે “આ વણિકના આંગણામાં તે સોના મહોરને ઢગલે પડે છે, છતાં તે પિતાને નિર્ધન કેમ કહે છે ?” ત્યારે ગુરૂશ્રીએ જાણ્યું કે આ મુનિના સ્પર્શથી ખરેખર આ કોલસાનો ઢગલે સોના મહેરેને થશે એમ વિચારી તેમણે તે –લા ઉપર સેમદેવ મુનિને બેસવાનું કહ્યું અને તેમ કર્યાથી તુરત તે કેલસાનો ઢગલો હેમ થઈ ગયો. ધનદે આમ થયે તરત ગુરૂશ્રીને કહ્યું કે શ્રી સોમદેવમુનિને સૂરિપદ આપે, હું તે મહત્સવ કરીશ.” એટલે ગુરૂમહારાજે શિષ્યને યોગ્ય જાણી આચાર્ય પદવી આપી તેમનું નામ હેમચંદ્રાચાર્ય રાખ્યું સંવત ૧૧૬૨.
મંત્રસાધને પ્રચંડ બ્રહ્મચર્ય. શ્રી હેમાચાર્ય કાશ્મીર ભણી ચાલ્યા, અને ત્યાં પિતાના બળથી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
યાગશાસ
સરસ્વતી દેવીને પ્રત્યક્ષ ખેલાવી તેની પાસે વર લીધેા. પછી પોતાના ગુરૂએ આપેલ સિદ્ધચક્ર મંત્ર સાધતા હતા. આ સાધવામાં શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિએ તથા મલયગિરિસૂરિ નામના એ આચાર્યના માર્ગમાં સમાગમ થયેા. ત્રણે કુમાર નામના સુગ્રામમાં આવ્યા, ત્યાં એક ધેાખી પાણીને આરે લુગડાં ધાતા હતા; ને લુગડાં ઉપર અનેક ભમરા ગુંજારવ કરી રહ્યા હતા. શ્રી હેમસૂરિએ એક સાડીમાં ભમરા જોઇને તે પદ્મિની નારીના ચીર હાવાં જોઈએ, તેથી ધેાખીને તે કાનાં લુગડાં છે એમ પૂછતાં તેણે કહ્યું કે ‘આ ગામના રાજાની રત્નતિ નામની પદ્મિની સ્ત્રી છે તેનાં છે.' ત્રણે આચાર્યો રાજાને ત્યાં જઇ ધર્મલાભ આપ્યા. રાજાએ નિરવદ્ય સ્થાનો ઉતાર્યાં. હમેશાં દેશના સમતાપેાષક દેવાવા લાગી. આમ થતાં ચામાસુ` પૂરૂ કરી પછી વિહાર કરવાનુ` જણાવ્યું તે ગામના રાજાએ ઘણું રહેવાનું કહ્યું, ત્યારે તેઓ તે વિનતી સ્વીકારી ન શકયા કારણકે એક સ્થલે સુવિહિત મુનિ ન રહે અને રહેવાથી સયમ ન સચવાય એમ શાસ્ત્રની આજ્ઞા છે. પછી કાઈ કામ હાય તા કહાં' એમ રાજાએ કહેતાં શ્રી દેવેદ્રસૂરિ મેલ્યા કે એક છે તેા ખરૂં, પણ જીભ ઉપડતી નથી. પશુ તેથી વિદ્યા સિદ્ધ થાય તેમ છે. પછી આગ્રહ કરતાં કહ્યું તારી સ્ત્રી પદ્મિની છે, તે જો નગ્નપણે અમારી સન્મુખ ઉભી રહે. તે અમે વિદ્યા સાધી શકીએ. તે વખતે તું પણ તરવાર લઇ ને ઉભા રહે, અને જો અમે તન, મન, અને વચનથી કંઇ પણ ચૂકીએ, એક રામમાં પણ તે સંબંધી કામ થાય તે અમાને હણી નાખજે., ગુથી રાજી થયેલ રાન્તએ હા કહી. પછી આચાર્યો ગિરનાર આવ્યા, અને ત્યાં જિનપ્રતિમા આગળ રહી નગ્ન પદ્મિનિ પાસે આચાર્યાં. મંત્ર સાધવા લાગ્યા, અને નૃપ તલવાર લઈ ઉભો રહ્યો,
મેરૂ ચૂલિકા નવ ચળે, ન ચળે શેષ ણી; વિધિ લિખત જિમ નવ ચળે, ન ચળે ચિત્ત મુનોદ્ર
મુનિએનું ચિત્ત ચલ્યુ' નહી, મંત્ર સધાયા, અને વિમળેશ્વર યક્ષ આવી ઉભા રહ્યો અને વર માંગવા કહ્યુ. શ્રી ધ્રુવેદ્રસૂરિએ કાંતિથી જિનપ્રાસાદ શ્રીસેરીસમેમાં લાવવે, અને વિદ્યાવાદ પેાતાને આપવા એ વર માગ્યો. શ્રી મલયગિરિ સૂરિએ સિદ્ધાંતાની વૃત્તિ કર' એવી શક્તિ માગી, જ્યારે શ્રી હેમાચાર્યે હું વચનબળથી રાજાને ખૂઝવું અને તેથી શાસનને દીપાવુ એવી વિદ્યા આપવા કહ્યું. તે વિમળેશ યક્ષે માંગેલી વિદ્યા ત્રણેને દીધી. પછી શ્રી હેમમુનિ વિદ્યા ગ્રહીને ગુરૂ પાસે આવ્યા, અને વંદન કર્યું, ગુરૂ હર્ષ પામી ધ્યાનમાં બેસી આંખીલથી છ માસ સુધી દેવતાનું આરાધન
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
યેગશાસ, કર્યું, એટલે શાસનદેવી પ્રગટ થઈ કે “આપના શિષ્ય હેમાચાર્ય તે પદવીને લાયક છે.” આથી મનમાં જે હતું તે દેવીએ કહેલ છે એ જાણી ગુરૂહર્ષિત થયા. ત્યારપછી તે નાગપુરિ જ્યાં ધનદ નાગને વણિક વસ હતે ત્યાં આવ્યાં ત્યાં શ્રી હેમાચાર્યને પાટ પર બેસાડી ગુરૂ શિષ્ય સાથે પાટણમાં આવ્યા.
શ્રી હેમચંદ્રજી અને મહારાજા સિદ્ધરાજ. આ વખતે મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ પાટણમાં રાજ્ય કરતો હતો, તેને અને શ્રી હેમાચાર્યને મેળાપ થયો. વાતચિતપરથી આચાર્ય પર રાજાને બહુ પ્રીતિ થઈ, તેથી પિતાને ત્યાં આવી ધર્મોપદેશ કરવા રાજાએ વિનંતિ કરી. એક વખત રાજસભામાં શ્રી હેમસૂરિ બેઠા હતા, ત્યા રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો કે “ખર ધર્મ કહે ?' સૂરિએ કહ્યું કે ધર્મની પરીક્ષા કરવી જોઈએ, અને તેમાં જે કસોટી કરતાં ખરે લાગે તે ખરો. આ ઉપર એ દષ્ટાંત આપું છું, તે પરથી સમજાશે–
યશેમતિ નામની નારી એક શંખ નામના વણિકને હતી. તે વાણી બીજી પર, અને તેમાં લુબ્ધ રહેવા લાગ્યું. આથી યશોમતિને દ્વેષ થશે, તેથી એક મંત્રવાદી પાસેથી મંત્રવાળી મૂળી લીધી કે જે ખવરાવવાથી ધણું બળદ થાય. યશોમતિએ તે પોતાના ધણીને ખવરાવી બળદ કર્યો, આથી શેકયે રાજાને વાત કરી. રાજાએ યશોમતિને તે બળદ આપ્યો. હવે યશોમતિ હંમેશાં તે બળદને ચારવા લઈ જાય છે. એક વખતે વિદ્યાધર અને વિદ્યાધરી વિમાનમાં બેસીને જતાં હતાં, ત્યારે વિદ્યાધરીએ યશામતિને રૂદન કરતી જોઈ અને તેના દુઃખનું કારણ પોતાના સ્વામી વિદ્યાધરને પૂછ્યું, તેણે કહ્યું પોતાના ધણીને બળદ કરેલ છે તે છે. ત્યારે ફરી વિદ્યાધરીએ દયા લાવી તેને ઉપાય પૂછ્યું. ત્યારે વિદ્યાધરે કહ્યું “જ્યાં તે નાર બેઠી છે ત્યાં એક જડીબુટ્ટી છે. તે જે બળદને ખવરાવે તે ફરી તે પુરૂષ થાય.” વિદ્યાધર પિતાની સ્ત્રીની સાથે ચાલ્યો ગયો, પણ યશોમતિએ, તે સાંભળ્યું એટલે જેટલાં ઘાસ ત્યાં ઉગ્યાં હતાં તે બધાં ચુંટી લઈ દરેક છોડ બળદને ખવરાવવા લાગી. આમાં શુદ્ધ મૂળીયું-જડીબુટી હતી તે ખવરાવી, એટલે તે બળદ પુરૂષ થયો.
આ દષ્ટાંત ઉપરથી હે મહારાજ ! આપ લક્ષ આપી દશન છે તે સર્વ પારખીને તેમાંથી સારો ધર્મ ગ્રહણ કરે. આવાં ગુરૂનાં વચન સાંભળી શ્રી સિદ્ધરાજ હર્ષિત થશે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ.
પછી રાજાએ સિદ્ધપુરીમાં રૂદ્રમાળ નામનું મંદિર બંધાવ્યું તેની સાથે પિતાના આભ મંત્રી પાસે એક રાયવિહાર નામે જિનપ્રાસાદ કરાવી તેમાં શ્રી વીર પ્રભુની મૂર્તિ સ્થાપી.
એક વખત શ્રી હેમસૂરિ રાજાએ પૂછયું કે “ઇશ્વર અને અરિહંતમાં અંતર શું ? ત્યારે તેણે કહ્યું કે “ઇશ્વર (શંકરની ઉપર છે તેમ ) ના મસ્તકે ચંદ્ર રહે છે, જ્યારે અરિહંતના ચરણે તે ચંદ્ર નમે છે. વળી સુતારને તેડાવી તેને તે અંતર પૂછો એમ કહેતાં સુતારને રાજાને બોલાવ્યો. તેણે કહ્યું કે “આમારા શાસ્ત્રમાં એવું છે કે સામાન્ય ઘરમાં નરની પાંચ શાખા છે, રાજાના ભુવનમાં સાત છે, “વરભુવનમાં નવ અને જિનગૃહમાં એકવીશ હોય છે. શિવમંદિરમાં એક મંડપ હોય છે, જ્યારે જિનગૃહમાં એકસો આઠ હોય છે. જિનમુદ્રા પાસનમાં સ્થિત હોય છે અને નવગ્રહ તેમના ચરણને સેવે છે. વળી તેને દેખીને ભય ઉપજતો નથી. જ્યારે બીજા દેવોના હાથમાં હથિયાર, પાસે નારી વિગેરે હોય છે.
એક વખત તેઓશ્રી ચતુર્મુખ મંદિરમાં શ્રી નેમિચરિત્ર વાંચતા હતા; તેમાં તેમણે એમ કહ્યું કે પાંડવ શત્રુંજય ચડી સિદ્ધ થયા. આ બ્રાહ્મણો ખમી ન શકાયા, અને તેમણે કહ્યું કે તેઓ હિમાલયમાં ગળી મુક્તિ પહોંચ્યા છે. ત્યારે સિદ્ધરાજે પૂછ્યું “ગુરૂરાય ! આમાં શું સત્ય છે?” ત્યારે આચાર્ય મહારાજ મહાભારતને કલેક બેલ્યા.
अत्र भीमशतं दग्धं । पाण्डवानां शतत्रयम् । द्रोणाचार्यसहस्रं तु । कर्णसंख्या न विद्यते।
અર્થ—અહિંયાજ સે ભીમ, ત્રણસો પાંડે, હજાર દ્રોણાચાર્ય મરી ગયા અને કહ્યું કેટલા મરી ગયા તેની તે સંખ્યા નથી.
આ ઉપરથી એમ સૂચન કીધું કે આમાંથી કેટલાક પાંડવો જૈન હોય અને શત્રુંજયે ચઢી મુક્તિમાં જાય એ અસંભવિત નથી. આથી રાજા હર્ષિત થયે.
એક દિવસ બ્રાહ્મણે સિદ્ધરાજને એમ કહેવા લાગ્યા. જે ધર્મ એ આદિ ધર્મ નથી, તેનું નામ વેદબાહ્ય છે, ત્યારે રાજાએ કહ્યું એમ શાટે બેલે છે ? વાસ્તુ શાસ્ત્ર તપાસો. તેમાં જિનમંદિરના ભેદ જણાવેલ છે.”
વળી એક વખત સર્વે બ્રાહ્મણ પિતાના સ્થાને રાજસભામાં
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
યેગશાસ. બેઠા હતા તેવામાં શ્રી હેમચંદ્રને આવતાં જોઈ તેમને એક ઈર્ષાથી કહેવા લાગ્યો કે.
आगतो हेमगोपालो दण्डकम्बलमुद्वहन् । અર્થ–હાથમાં દંડ અને કામળી લઈને હેમ નામને ગોપાલ આવ્યું . શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ જાણ્યું કે મારી મશ્કરીમાં ગેપાળની ઉપમા મને આપી, પણ પિતે અવસર હેવાથી તરત જ તેને પ્રતિકાર કરવા લેકમાં જવાબ આપે કે –
षड्दर्शनपशुपायांश्चारयन जैनवाटके ।।
અર્થ–જન ધર્મ રૂપી વાડામાં છ દર્શન રૂપી પશુઓને ચરાવનાર હું ગોપાલ છું.
આ સાંભળી બ્રાહ્મણો આશ્ચર્યચકિત બની નિરૂત્તર થયા.
એકદા સિદ્ધરાજ જયસિંહને આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે “તારી જગતમાં ખ્યાતિ છે તે વિસ્તારવા માટે હું પંચાંગી વ્યાકરણ કરૂં. રાજાએ હા પાડી. ત્યારે હેમચંદ્રસૂરિએ કહ્યું કે “કામિરમાં શારદા ભંડાર છે ત્યાં આદિ વ્યાકરણની ગંભીર પ્રેત છે કે જે બીજે કોઈ પણ સ્થળે નથી, તે તે તુરત મંગાવે તે વ્યાકરણની રચના કરૂં.” રાજાએ પ્રધાનને તે લેવા મોકલ્યા. પ્રધાને ત્યાં જઈને અગરધૂપ આદિથી શારદા માતાને તુષ્ટ કરવાથી માતાએ આઠ પુસ્તક આપ્યાં, તે લાવીને પ્રધાનએ રાજાને આપ્યાં, રાજાએ સૂરિને આપ્યાં. પછી તેમણે પંચાંગી વ્યાકરણ બનાવ્યું, અને રાજાએ પંડિતોને તેડાવ્યા, બ્રાહ્મણ પંડિતએ રાજાને કહ્યું કે કાશ્મીરમાંથી શારદાભંડારમાંથી લાવેલા તે પુસ્તકની તે નકલ છે ! ખરૂં તો તે ત્યારે કહેવાય કે જે પાણીમાં નાખવાથી તે વ્યાકરણ ભીનું ન થાય તે, રાજાએ જાયું કે આ ષ છે, છતાં આચાર્યશ્રીએ કહ્યું “ખુશીની સાથે, ભલે પ્રમાણુતાની તે કસેટી થાઓ.” પછી પ્રધાન આદિ નગરજનોને લઈ તે વ્યાકરણ કુંડમાં નંખાવ્યું, પણ લેશ માત્ર ભીનું થયું નહિ.
આથી રાજા ઘણો આનંદિત થયે અને તેણે ત્રણ વર્ષ લગી ત્રણસે દામ હંમેશ આપી સેનાના અક્ષરધી તે વ્યાકરણ લખાવ્યું અને હાથીની અંબાડી પર તે સામૈયા સાથે પધરાવી ગામમાં ફેરવ્યું હતું.
પછી હેમરિના વચનથી જયસિંહ રાજાએ કર માફ કર્યો. મરછ જાળ બંધ કરાવી, અને કરોડે સોનૈયા પુણ્યદાનમાં ખર્ચા. આવી રીતે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(e)
યાગામ.
જયસિદ્ધ રાજાને દૃઢધી કરી આચાયશ્રીએ પાટણથી વિહાર કર્યાં.
ઉગ્ન વિહાર કરતાં કરતાં એક અવસરે એક દેવતાએ મધ્ય રાત્રે આવી હેમસૂરિને કહ્યું કે અન્ય દેશમાં જવું તજો, આપ ગુજરાતમાં રહેશે। તા ઘણા લાભ થશે.' ગુરૂ દેવતાનું વચન માની પાટણમાં
પાછા આવ્યા.
શ્રી હેમચંદ્ર અને કુમારપાળના સમાગમ.
એક વખત કુમારપાળ નામનેા સિદ્ધરાજના પિતરાઇ ભાઇ ત્રિભુ વનપાળના પુત્ર* રાજ્યસભામાં આવ્યા; ત્યાં તેણે સિદ્ધરાજની પાસે બેઠેલા હેમચંદ્રસુરિને જોઇ વિચારવા લાગ્યા કે આ દમી મુનિ, રાજાને માન્ય છે તે * વિમળદેવ 1
કરણ
ક્ષેમરાજ
1 સિદ્ધરાજ ત્રિભુવનપાળ
જ્ઞ
કુમારપાળ મહિપાળ
કૃતપાળ પ્રેમલભાઈ ધ્રુવલભાઇ (સિદ્ધરાજના | (સાકબરીના સેનાપતિ કુશ્ન પૂર્ણ રાજાને ધ્રુવને વરી.) વરી. પોષધશાળામાં આચાય શ્રીને વાંદવા
સત્ત્વશાલી હાવા જોઈએ. તેથી તે ગયા. ત્યાં વંદના કરી ખે। અને પુછ્યું કે હે મહારાજ ! નર કયા ગુણથી શે।ભે છે? ત્યારે સૂરિએ કહ્યું* ‘સત્ત્વ ગુણુથી અને પરદારા ત્યાગથી' કહ્યુ` છે કે–
प्रयातु लक्ष्मी पलस्वभावा, गुणा विवेकप्रमुखा प्रयान्तु ।
प्राणाश्च गच्छन्तु कृतप्रयाणाः मायातु सत्त्वं तु नृणां कदाचित् ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ,
(૯)
અર્થ:-ભલે ચપલ સ્વભાવવાળી લક્ષ્મી જતી રહે, ભલે વિવેક આદિ ગુણે ચાલ્યા જાય, અને પ્રયાણ કરવા તત્પર એવા પ્રાણ પણ જાય, પણ મનુષ્યનું સર્વે કદાપી ન નાશ પામશે.
પછી અજુને હનુમાનને છતી સત્તના પ્રભાવે કનક મેળવ્યું હતું તે દષ્ટાંત આપ્યું, અને કહ્યું કે સત્વ એકલે હોય, અને શીયળ ન હોય તે તે નકામું. પછી શીયલનું દૃષ્ટાંત કલિકાલમાં થયેલ સંગ્રામ સેના કે જેણે રૂત વગર આંબો ફળવાળે કર્યો હતો તે કહ્યું. આથી કુમારપાળે ત્યાં જ પરનારીના ત્યાગને નિયમ ગુરૂ પાસેથી લીધી. પછી હંમેશ ઉપદેશામૃતનું પાન કરવા કુમારપાળ ઉપાશ્રયે આવતે, અને કેટલાએક દિવસ જયસિંહની સેવામાં રહી દધિસ્થળમાં ગયો.
સિદ્ધરાજની પુત્રની ઈચ્છા અને હેમરિ. સિદ્ધરાજને રાજ કરતાં કરતાં વૃદ્ધાવસ્થા આવી, દેવ દેવીઓની ઘણી માનતાઓ કરી, પણ પુત્ર થયો નહિ. આખરે તેણે હેમસૂરિ સાથે શત્રુંજય, ગિરનાર વિગેરે તીર્થની યાત્રા કરી, અને સૂરિને પૂછ્યું કે “મારે હવે પુત્ર થશે કે નહિ? સૂરિએ ત્રણ ઉપવાસ કરીને, અંબાદેવીને આરાધી. તેણે આવી ના કહી, તેથી સૂરિએ કહ્યું “તમેને પુત્ર થશે નહિ, તમારું રાજ્ય કુમારપાળને મળશે” “પછી રાજાએ બીજા પંડિત જોશીને બોલાવ્યાઃ તેમણે પણ તેવું જ કહ્યું. આથી રાજાને ખેદ થયે અને કુમારપાળને મરાવી નાંખવાથી સેમેશ્વરની કૃપાથી પુત્રની પ્રાપ્તિ થશે, એવી બેટી કલ્પના કરી કુમારપાળને મારવા છૂપા મારા સિદ્ધરાજે મોકલ્યા, અને લડાઈ કરી ત્રિભુવનપાળ (કુમારપાળના પિતા)ને મારી નંખાવ્યો; જ્યારે કુમારપાળનું પૂરય પ્રબળ હોવાથી તેને કંઈ ન થયું, અને સર્વ ઉપાયો મિથ્યા થયા. કુમારપાળને સંકટ ઘણું પડયા. પણ આખરે તેને સિદ્ધરાજની ગાદી મળી.
કુમારપાળનાં સંકટો અને હેમચંદ્રાચાર્ય. કુમારપાળ પ્રથમ પોતાના બનેવી કૃષ્ણદેવને ત્યાં પાટણમાં રહ્યો, પણ સિદ્ધરાજના માણસની નજર ચુકાવવી એ મહા મુશ્કેલ વાત હતી. તેણે યોગીનો વેષ લીધે, તેમાં પણ પકડાયા. ત્યાંથી નાશી એક ગામથી બીજે ગામ ફરવા લાગ્યો. તેનાં સર્વ વિતક તથા સંકટ અહીં અપ્રસ્તુત હોવાથી લખ્યાં નથી. પણ તેમાં એક કે જેમાંથી આપણું ચરિત્રનાયકે કુમારપાળને બચાવેલ છે તેની નેંધ લઈએ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
યોગશાસ. કુમારપાળ એક વખત ફરતો ફરતે ખંભાતના બહારગામના પ્રાસાદ આગળ આવી પહોંચ્યા, ત્યાં શ્રી હેમાચાર્ય કે જે પાટણથી વિહાર કરતાં કરતાં ત્યાં આવ્યા હતા તે પણ બહિર્ભુમિ આવ્યા હતા.
સૂરિશ્રીએ ત્યાં સર્ષના મસ્તક ઉપર ગંગેટક નાચતો જોઈ અનુમાન કર્યું કે આટલામાં કોઈ રાજા હોવો જોઈએ, તે વખતે કુમારપાળ નજરે પડે, અને ઓળખ્યો. કુમારપાળે આચાર્યને ઓળખ્યા અને બધી સંકટની વાત કહી સંભળાવી, અને પૂછ્યું કે આ મારા કષ્ટને અંત કયારે આવશે? ત્યારે આચાર્યશ્રીએ નિમિત્ત જોઈ કહ્યું કે “થેંડા વખતમાં એટલે વિક્રમ સંવત ૧૧૮માં માગશર વદ ૪ રવિવારે પુષ્ય નક્ષત્રમાં ત્રીજે પહેરે રાજ્ય મળશે. એવામાં ત્યાં ઉદયન મંત્રી આવી ચડ્યા; તેને આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે “આ રાજકુમારનું તમારે રક્ષણ કરવું, કેમકે આ રાજકુમારથી આગળ જતાં જૈનનો ઘણે મહિમા થવાનો છે.” પછી ઉદયન મંત્રી કુમારપાળને પિતાને ઘેર લઈ ગયો. એવામાં સિદ્ધરાજને ખબર મળ્યા કે કુમારપાળ ઉદયન મંત્રીને ઘેર છે. તેથી ત્યાં તેણે પિતાનું લશ્કર મોકલ્યું, ત્યારે ઉ. દયનમંત્રીએ કુમારપાળને કહ્યું કે હવે આ વખતે તમે અહીંથી ચાલ્યા જાઓ, નહિ તે આપણું બંનેનું મેત થશે.” આ સાંભળી કુમારપાળ નાસીને હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે આવ્યા, ત્યારે તેમણે ઉપાશ્રયના ભયરામાં છુપાબે, તથા ઉપર પુસ્તકે ખડકી મૂક્યાં. કુમારપાળની શોધ માટે આવેલા સિદ્ધરાજનાં માણસોએ ઉદયન મંત્રી તથા હેમચંદ્રસૂરિને ત્યાં ઘણી તપાસ કરી, પરંતુ ત્યાં પત્તો નહિ મળવાથી નિરાશ થઈ પાછા ગયા. પછી કુમારપાળે વિદેશમાં ભ્રમણ કરવા માંડ્યું. અનેક સંકટ કરી સહન કરી રિહરાજ મૃત્યુ પામ્યાની ખબર મળતાં પાટણમાં આવ્યા, અને પ્રધાનોએ કુમારપાળને આચાર્યશ્રીએ કહેલા દિવસે જ રાજગાદી આપી.
૧૦ કુમારપાળ રાજા અને હેમચ દ્રાચાર્ય. પિતાના સંકટમાં મદદ કરનાર સર્વને કુમારપાળ રાજાએ નવાજ્યા, અને જે જે વચને બીજાને આપ્યાં હતાં તે પાળ્યાં, પણ દેવયોગે પિતાના ખરા ઉપકારી હેમચંદ્રાચાર્યશ્રીને વિસરી ગયો.
એક સમયે હેમચંદ્રજીએ ઉદયન મંત્રીને બોલાવીને કહ્યું કે “આજે કુમારપાળ રાજાની નવી રાણીના મહેલમાં મધ્યરાત્રીએ પ્રાણઘાતક ઉપસર્ગ થવાને છે, માટે આજે રાજાને ત્યાં જતાં અટકાવજે; અને આ બાબતની જે વધારે પુછપરછ રાજા કરે મા મારું નામ જણાવો ઉદયન મંત્રીએ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ્ત્ર.
(૧૧)
રાજાને તે રાત્રીએ ત્યાં જતાં અટકાવ્યા અને તેજ અને રાત્રે ત્યાં વીજળી પડવાથી તે રાણીનું મરણુ થયુ. આ વખતે રાજાએ ઉદ્દયન મત્રીને મેલાવી પૂછ્યું કે હૈ મંત્રી ! આવા ભવિષ્યજ્ઞાની માણસ તમાને કાણુ મળ્યા જેણે મને આજે વિતદાન આપ્યું.' મંત્રીએ જણાવ્યું કે 'હે રાજન ! અહીં શ્રી. હેમચંદ્રાચાજી પધાર્યા છે, અને તેમણે આ વાત જણાવી આપને ત્યાં જતાં અટકાવ્યા છે,'
આ સાંભળી બહુ ખુશી થઇ રાજાએ આચાર્યશ્રીને રાજસભામાં ખેલાવ્યા. હેમચંદ્રજી ત્યાં ગયા, એટલે રાજાએ ઉભા થઇ તેમને વંદન કર્યું, તથા હાથ જોડી આંખેામાં આંસુ લાવી કુમારપાળે કહ્યું ‘હે ભગવન! આપને મુખ દેખાડતાં મને શરમ આવે છે; કારણ આજદિનસુધી આપને મેં સંભાર્યાં પશુ નહિ; આપના ઉપકારના બદલા મારાથી કાષ્ટ રીતે વળી શકે તેમ નથી. માટે હું પ્રભા ! આપે પ્રથમથીજ મારા પર નિ:કારણુ ઉપકાર કર્યો છે, અને આપનું તે કરજ હું કયારે વાળીશ ? આચાર્યશ્રીએ ત્યારે કહ્યું કે હે રાજન! હવે દિલગીર ન થા. તમને ઉત્તમ પુરૂષ જાણીનેજ મે ઉપકાર કર્યો છે. હવે અમારા ઉપકારના બદલામાં તમેા ફક્ત જૈન ધર્મ સમાચરો, એટલી મારી આશીષ છે' કુમારપાળે જવાબમાં કશું ‘ ભગવન્ ! આપની તે આશિષ તે મને હિતકારી છે.' એમ કહી રાજાએ જૈન ધમ સ્વીકાર્યાં.
૧૧.
હેમચંદ્રસૂરિ અને શિવમંદિર
એક વખત એક પુરૂષે રાજસભામાં આવી રાજાને વિનતિ કરી કે હે મહારાજ ! દેવકીપાટણ-પ્રભાસપાટણનુ' સામેશ્વરનું હેરૂ પડી ગયું છે, તો તેને જીર્ણોદ્ધાર કરાવેા.' રાજાએ કહ્યું કે બહુ સારૂં”, જ્યાં સુધી હું તે હે' ન સમરાવું, ત્યાં સુધી હું માંસ નહિ ખાઉં.'
રાજાએ ત્યારપછી દહેરાતા જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા, અને પછી માંસભક્ષણુ ચાલુ કીધુ. ત્યારે હેમચંદ્રજીએ કહ્યું ‘રાજન્ ! આપણે ચાલા સામેશ્વરને દહેરે જને જોઈ એ, અને ત્યાં સુધી માંસની આખડી યેા. રાજાએ તેમ કરવા હા પાડી.
પ્રભાસપાટણ જવાનું સૂરિએ પ્રયાણ કર્યુ. ત્યારે રાજાએ હેમચંદ્રજી ગુરૂને પાલખીમાં એસવા કહ્યું, પણ ગુરૂશ્રીએ તે ન સ્વીકાર્યું. કારણ કે મુનિ હંમેશાં પગેજ ચાલે. પછી આગળથી જવાનું કહી પાતે પછી આવશે એમ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ગશાસ્ત્ર. કુમારપાળ રાજાએ કહ્યું. સુરિ શત્રુંજય, ગિરનાર વિગેરે જઈ યાત્રા કરી દેવકી પાટણ આવ્યા, ત્યાં રાજા પણ આવ્યા.
આ વખતે કેટલાક દેશી બ્રાહ્મણોએ કહ્યું કે “રાજન ! સર્વ કઈ સેમેશ્વર દેવને માને છે, પણ હેમસૂરિ શીશ નમાવે તેમ નથી.' રાજાએ શા માટે મહાદેવને પૂજતા નથી એમ પૂછતાં સુરિશ્રીએ જવાબ આપે કે નિગ્રંથ એવા યતિઓ મહાદેવની દ્રવ્યથી પૂજા કરતાં નથી, પણ તેઓ માત્ર ભાવથીજ પૂજા કરે છે, તેથી હું મહાદેવની પૂજા ભાવથી કરીશ.” પછી આચાર્યશ્રી આ વખતે મહાદેવસ્તુત્ર દેવપત્તનામાં મહાદેવના સન્મુખ ઉભા રહી દેરાસરમાં જ રચના કરી બતાવે છે, તેમાં જણાવ્યું કે
भवबीजांकुरजनना, रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा, हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥
અર્થ—ભવના બીજને અંકુર ઉત્પન્ન કરનાર એવા રાગદ્વેષ વિગેરે દોષ જેના ક્ષય પામ્યા છે તે ગમે તે બ્રહ્મા હાય, વિષ્ણુ હોય, શંકર હેય, ક જિન હોય તેને નમસ્કાર કરીએ છીએ.
આ સાંભળી તે બ્રાહ્મણે ચકિત થઈ ગયા, રાજા હર્ષિત થશે. પછી સૂરિએ રાજાને ત્યાં મંત્રના પ્રભાવથી સાક્ષાત મહાદેવનાં દર્શન કરાવ્યા. મહાદેવને ખરે ધર્મ શું છે તે રાજાએ પૂછતાં જણાવ્યું કે “હે રાજન!. તને ધર્મપ્રાપ્તિ આ બ્રહ્મા જેવા હેમાચાર્યથી થશે.’ આ વખતથી રાજા અત્યંત ભકિતથી આચાર્ય સાથે વર્તવા લાગ્યા.
બ્રાહ્મણે સાથે વાદવિવાદ. કુમારપાળ રાજાને જૈન ધર્મ પાળતો જેમાં બ્રાહ્મણને દ્વેષ થાય તે રવાભાવિક જ છે, તેથી તેમણે પિતાના મંત્ર તંત્રવાદી એવા દેવબોધિ નામને શંકર આચાર્યને બોલાવ્યા. દેવબોધ એ શંકરાચાર્યના મઠને આચાર્ય હતો એમ દ્વાશ્રયના ભાષાંતરની પ્રસ્તાવનામાં સાર મણિલાલ નભુભાઈ લખે છે. આ આચાર્યો મંત્ર, તંત્ર, ગારૂડી વિદ્યા, ઇદ્ર જાળ આદી અનેક ખેલ કરી વાદવિવાદ કર્યો અને રાજાને ઇંદ્રજાળથી એવું દેખાડ્યું કે જેથી રાજાના ઘરડાં પૂર્વજે આવીને મહેવા લાગ્યા કે “તું જેન ધર્મ પાળો નરકે જશે. ત્યારે આચાર્યો તેવીજ ઇંદ્રજાળ કરી બતાવ્યું કે તેઓ કહે છે કે “તું સ્વર્ગે જશે અને તે ઉપરાંત પ્રતિકાર તરીકે સામી બધી વિદ્યા વાપરી જણાવી. આથી તે આચાર્ય નિરૂત્તર થયો અને ચાલ્યો ગયે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ,
(૧૩)
૧૩ આચાર્યના અન્ય મહત્કાર્યો. આચાર્યના કહેવાથી કુમારપાળ રાજાએ માળવાના રાજા અર્ણોરાજને પણ પિતાનો મિત્ર કરી તેને પ્રતિબોધીને જૈન ધમી કર્યો, બાહડ મંત્રીએ ( ઉદયન મંત્રીને પુત્રે) સંવત ૧૨૧૪ માં શત્રુંજયતીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો, તથા હેમચંદ્રજી મહારાજે ત્યાં પ્રતિષ્ઠા કરી. વળી તે મંત્રીના ભાઈ અંબડે ભરૂચમાં શામળિકાવિહાર નામના જિનમંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર સંવત ૧૨૨ માં કર્યો, તથા તેમાં શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામિજીની પ્રતિમાની હેમચંદ્રજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી. કુમારપાળ રાજાએ સૂરિમહારાજના ઉપદેશથી સવ મળી ચૌદ હજાર નવા જિનમંદિરો બંધાવ્યાં, તથા સોળ હજાર જૈન મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો. તારંગાજી પર ઘણું જ ઉચું વિસ્તારવાળું જિનમંદિર બંધાવી તેમાં શ્રી અજિતનાથજીની મૂર્તિની સ્થાપન કરી તથા હેમચંદ્રાચાર્યજીનાં ચરણોની પણ સ્થાપના કરી. ઘણું નિર્ધન શ્રાવકને તેણે દ્રય આપી સ્વામીવાત્સલ્ય કર્યો.
કુમારપાળ જનધમી થયો એટલું જ નહિ પણ જૈનધર્મને ખરી રીતે પાળો બતાવ્યો. બારવ્રત અંગીકાર કર્યો, રાજ્યમાં અહિંસાને પ્રચાર કર્યો. એક અંગ્રેજ વિદ્વાન લખે છે કે
આટલું તે તદ્દન નિઃશંસય છે કે કુમારપાળ ખરેખરી રીતે જૈન ધમાં થઈ ગયું હતું અને આખા ગુજરાતને પણ એક નમુનેદાર જૈન રાજ્ય બનાવવાને તેણે પ્રયાસ કર્યો હતે.” | હેમચંદ્રાચાર્યના ઉપદેશથી જૈનધર્મમાં નિષેધ કરેલ નહિ ખાવા યોગ્ય વસ્તુઓ તથા શિકાર વિગેરે જશોખ કુમારપાળ રાજાએ તજી દીધાં, અને રિયતને પણ ઈદ્રિયનિગ્રહ રાખવા ફરજ પાડી. આખા રાજ્યમાં અમારિપડહ વજડાવ્યો એટલે કોઈ પણ જીવને મારવો નહિ એ પડે વજડાવી સર્વ જતુને અભ્યદાન આપ્યું. આથી યજ્ઞોમાં જે છે બલિદાન તરીકે વપરાતા, તે ન વપરાતાં બચ્ચા, અને તેથી ય ઓછા થયા એટલું જ નહિ પણ બલિદાન તરો કે જીવોને બદલે બીજી નિર્જીવ ચીજ વપરાવા લાગી. લોકે મધપાન અને માંસાહારનો ત્યાગ કરનારા થયા, અને પાલીદેશ-રજપુતાના દેશમાં પણ તે નિયમ પ્રચલિત થયા. મૃગયા-શિકાર આજ્ઞાપત્રથી બંધ કરવામાં આવ્યા તેથી કાઠીયાવાડ (સૌરાષ્ટ્ર) ના શિકારી તથા કાળીભીલ જે હતા તેઓને પણ આ આજ્ઞાપત્રથી શિકાર બંધ કરવો પડ્યો. ખાટકી કસાઈને ધંધે ભાગી પડયે (કે જેનું વર્ણન દ્વાશ્રય કાવ્યમાં આપવામાં
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
યોગશાસ. આવ્યું છે) ને તેના બદલામાં તેને ત્રણ વરસની પેદાશ જેટલી રકમ તેઓને એકંદર આપવામાં આવી.
રાજા ચુસ્ત જૈનધમી બની અનર્ગલ દ્રવ્ય જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા, જિનાગમ, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, અને શ્રાવિકા એ સાત ક્ષેત્રમાં ખચ્યું અને હમેશાં દેવપૂજા, આવશ્યક આદિ ક્રિયા કરતે. તે રાજાને હમેશાં સ્વાધ્યાય કરવા માટે હેમચંદ્રસૂરિએ યોગશાસ્ત્ર એ નામનું પુસ્તક બનાવ્યું તે અતિ મનોહર અને સાદી શૈલિમાં જૈનધર્મનું રહસ્ય દાખવનાર, અને આત્માને ઉચ્ચ પરિણતિપર લાવનાર ગ્રંથ છે કે જે આ સાથે સામેલ છે એટલે વિશેષ લખવાની જરૂર પણ નથી.
બીજુ ઉતા નામને રોગ કુમારપાળની રાજગાદીપર વંશપરંપરાથી ઉતરી આવેલ હતું તે સૂરિશ્રીએ મંત્રના પ્રભાવથી દૂર કર્યો, તેમજ બ્રાહ્મણ ધર્મના દેવબોધિ આચાર્ય સાથે વાદવિવાદ થતાં આજે શું તિથિ છે એમ પૂછતાં તે વખતે અમાવાસ્યા હતી છતાં પ્રમાદથી પૂર્ણિમા એમ આચાર્યશ્રીથી કહી જવાયું, એટલે બ્રાહ્મણોએ મશ્કરી કરી. આ મશ્કરી ટાળવા માટે મંત્રના પ્રભાવથી તે રાત્રે પૂર્ણિમાના ચંદ્રની જ્યોતિ બાર ગાઉ સુધી પ્રગટ કરી.
૧૪.
કાલધમ–દેહોત્સર્ગ. " શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યશ્રીને દેહોત્સર્ગ કઈ રીતે છે તેને માટે જુદી જુદી દંતકથા ચાલે છે. સાક્ષર મણિલાલ નભુભાઈ પોતાના દ્વાશ્રયના ગુજરાતી ભાષાંતરમાં લખે છે કે શંકરાચાર્યો ઝેર દેવરાવી મારી નાંખ્યા, તે કાઈ પાયાવગર કહે છે કે શંકરાચાર્યને ને એમને વાદ થયેલે તેમાં શંકરાચાર્ય કુમારપાળના મહેલને છેલ્લે માળથી માયાવી પ્રલય દેખાડી માયાવી હોડી તેમને બતાવી, તેમાં પોતે બેસવા ગયા એટલે નીચે પડી છુંદાઈ મુઆ. પણ એ વાત પર કરો આધાર પણ રાખી શકાય નહિ.”
આ વાતમાં બીલકુલ વજુદ ઉક્ત ભાષાંતરકારે સ્વીકાર્યું નથી પણ તે સાથે તેવી દંતકથા ઉપજાવનાર બીજા કોઈ નહિ પણ બ્રાહ્મણે હોવાથી તે દ્વેષનું જ પરિણામ ભાસે છે. શ્રી જિનહર્ષસૂરિ પિતાના કુમારપાળ રાસમાં નીચે પ્રમાણે કહે છે –
કુમારપાળ રાજાને અજયપાળ નામને એક ભત્રિજો હતો. તેણે જાણ્યું કે કુમારપાળને પુત્ર નથી તે તે રાજગાદી પિતાની પુત્રીના પુત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ્ત્ર,
(૧૫) પ્રતાપમલને આપશે, તો જે હું કુમારપાળને મારી નાંખું તે મને રાજગાદી મળે, એવો વિચાર તે હંમેશા રાખ્યા કરતું હતું. બીજી બાજુએ હેમચંદ્રાચાર્યને બાલચંદ્ર નામને શિષ્ય હતું, તેને અને અજયપાળને બહુ સારી મિત્રાચારી હતી, તેથી તે એમ વિચારતો હતો કે જે અજય પાળને ગાદી મળે તે તેના તરફથી જેમ કુમારપાળ તરફથી હેમચંદ્રાચાર્ય પૂજાય છે તેમ હું પૂજાઉ અને માનસન્માન પામું. એવામાં કુમારપાળે હેમચંદ્રજીને વિનતિ કરી કે હે ભગવાન! આજદિન સુધી મેં યથાશક્તિ પુણ્યકાર્યો કર્યાં, પરંતુ જિનપ્રતિમાઓની અંજનશલાકા કરવાની મને ઘણી શા છે! ત્યારે આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે બહુ સારૂં. પછીએ રાજાએ સુવર્ણ આદિ ધાતુઓની પ્રતિમાઓ બનાવીને અંજનશલાકા માટે તૈયારી કરી, તથા તે માટે મહત્સવ શરૂ કર્યો. દૈવયોગે મુદ્દતને સમયની ખબર રાખવાનું કાર્ય સરિશ્રીએ બાલચંદ્રને સોંપ્યું, તે વખતે અજ
જ્યપાળ પણ ત્યાં આવી ચડે. તેને બાલચ કે કહ્યું કે જે આ સમયે હું મુદ્દતના વખતમાં ફેરફાર કરી નાખું તે હેમચંદ્રજનું તથા રાજાનું એમ બંનેનું થડા વખતમાં મૃત્યુ થશે. આ સાંભળી દુષ્ટ અજયપાળે પણ તેમ કરવાનું બાલચંદ્રને સમજાવ્યું, અને કહ્યું કે, જે મને રાજ્ય મળશે તે હું પણ તમને આ હેમચંદ્રજીની પેઠે ઉંચે દરજે ચડાવીશ અને પૂર્ણ સન્માન આદર આપીશ. પછી તે દુષ્ટ શિષ્ય તે મુહુતના સમયમાં ફેરફાર કરી નાખે, જુઓ ! કીર્તિ લાભ માટે મનુષ્યો શું નથી કરતા ? આ વાતની હેમચંદ્રાચાર્યને આખરે ખબર પડી ત્યારે કુમારપાળને કહ્યું કે “આ બાલચંદ્ર શિષ્ય નિવડે છે, અને તે અપાળને અંદરખાનેથી મળી ગયો છે, તેથી તેણે મુતમાં ફેરફાર કરી અનર્થ કર્યો છે, તે હવે આપણા બન્નેનું મૃત્યુ નરક છે, એવામાં ત્યાં એક યોગી આવી ચડ્યો; તેણે હેમ ચંદ્રજીના મસ્તકમાં મણિ જે, તેથી તે લેવાની તેણે તદબીર રચવા માંડી. એક દિવસે હેમચંદ્રજી મહારાજનો કારક શિષ્ય આહાર લઈને આવતે હત, તે આહારની ઝોળીમાં તે એગીએ હાથ ચાલાકી વાપરી ઝેર નાખી દીધું; તથા તે શિષ્ય સાથે તે કેટલીક મીઠી વાત કરીને ચાલ્યા ગયા. તે મુગ્ધ મુનિને તે બાબતની ખબર ન રહેવાથી તે આહાર તેમણે હેમચંદ્રજીને ભોજન માટે આયો; હેમચંદ્રાયે ભેજન કર્યું ત્યાર પછી તેમનું શરીર કંપવા લાગ્યું, ત્યારે તરત જ તેમણે તે શિષ્યને બોલાવી પૂછયાથી માગમાં મળેલા તે યોગીની હકીક્ત માલમ થઇ; જેથી સુરિશ્રીએ વિચાર્યું કે જેમ ભાવી બનનાર હતું તે બન્યું છે. પછી તેમણે પિતાના શિષ્યોને લાવી કહ્યું “જ્યાં મારી ચિતા સળગાવો, ત્યાં મારા મસ્તક નીચે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ.
એક દૂધથી ભરેલું પાત્ર રાખજે, જેથી મારા મસ્તકમાં રહેલું મણિ તેમાં પડશે, તે મણિને તમે સાચવીને રાખજે, અને કઈ પણ રીતે તે મણિને તે યોગીના હાથમાં જવા દેશે નહિ.”
આમ કહી અનશન કરી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ રાશી વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી વિક્રમ સંવત ૧૨૨૯માં સ્વર્ગે પધાર્યા, ત્યાર પછી કુમારપાળ રાજાનું મરણું પણ અજયપાળે આપેલા ઝેરથી વિક્રમ સંવત ૧૨૩૦ માં થયું.
૧૫. ' જેમાં સમકાલિન પ્રખર વિદ્વાને. આ વખતે તપાગચ્છની ૪૦ મી. પાટે શ્રીમદ્ બરિભદ્રસૂરિએ કત અનેક પુસ્તક પર સમર્થ અને વિદ્વત્તાપૂર્ણ ટીકા લખનાર તાર્કિક શિરોમણિ શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ હતા. તેમને જન્મ સંવત ૧૧૩૪ માં પણ દીક્ષા હેમચંદ્રસૂરિએ લીધેલી દીક્ષા પછી બે વર્ષે એટલે સં. ૧૧૫૨ માં, સૂરિપદ સં. ૧૧૭૪ માં, અને સ્વર્ગગમન ૧૨૨૦ માં થયું હતું. આ શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રી અજિતદેવસૂરિ તથા દેવસૂરિ પણ મહા વિદ્વાન પંડિત હતા.
તેમણે અણહિલ્લપુર પાટણમાં શ્રી સિદ્ધરાજ જયસિંહ રાજાની સભામાં અનેક વિદ્વાને સાથે વાદ કરી ચોરાશી વાદથી સર્વ વાદિને પરાજય પમાડયા, તે પ્રસંગે દિગંબર મતના ચક્રવર્તિ શ્રી કુમુદચંદ્ર આચાર્યને પણ વાદમાં જીતી લીધા, અને દિગંબરોને પાટણમાં પ્રવેશ બંધ કરાવ્યું. આ બીના અત્યાર સુધી પ્રસિદ્ધ છે. આ દેવસૂરિ બીજા કેઈ નહિ પણ જે હેમચંદ્રસૂરિ સાથે મંત્ર સાધના કરી વાદિ ઉપર જીત મેળવવાનું વરદાન મેળવ્યું હતું તે. મલયગિરિસૂરિ કે જેમણે હેમચંદ્રસૂરિ સાથે મંત્ર સાધી વૃત્તિકારનું મહાન વરદાન મેળવ્યું હતું એમણે મહાન સૂપર તથા અનેક
પર વૃત્તિઓ સમર્થ અને અદ્ભૂત ન્યાયપૂર્વક રચી છે.
શિષ્ય પરંપરા ઉપર કહી ગયા તે પ્રમાણે સૂરીશ્વરજીને રામચંદ્ર તથા બાલચંદ્ર શિષ્ય હતા, તેમાં રામચંદ્રસૂરિ હતા, તે ગુરૂને પાટે બેઠા હતા. સુભાષિત કાશ, કુમારવિહાર આદિ અનેક ગ્રંથના પ્રણેતા છે. બીજા અનેક શિષ્યો તેઓને હેવા જોઈએ, પણ તેમના સંબંધે કંઈ જાણવામાં નથી.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ.
૧૭, સીિની સંસ્કૃત કૃતિઓ. તેમની સર્વ કૃતિઓમાંની ઉત્તમમાં ઉત્તમ અને મહાભારત કૃતિ સિદ્ધહેમવ્યાકરણ છે, કે જે સવાલક્ષ લેક પ્રમાણુ પંચાંગ વ્યાકરણ છે. આના પર અનેક વિદ્વાનોએ ટીકા લખી છે, એટલું જ નહિ પરંતુ આના વિષે એવું સભ્યતાથી કહેવાય છે કે સમર્થ વ્યાકરણકાર પાણિનીનું સિદ્ધાંત
મુદિવ્યાકરણ કે જે આના કરતાં મોટું છે તેને અભ્યાસ કરતાં થતા જ્ઞાન કરતાં આ હૈમવ્યાકરણનું જ્ઞાન ચડે છે, અને તેની સાથે તે કરતાં વધારે સહેલાઇથી અને ઓછા વખતમાં શીખી શકાય છે. તે વ્યાકરણ સંબંધે નીચેની ઉક્તિઓ છે.
किं स्तुमः शब्दपाथोधेहेमचंद्रयतेर्मतिम् ।
एकेनापि हि येनेदृक् कृतं शब्दानुशासनम् ।। અર્થ-શબ્દરૂપી સમુદ્રને ઉલ્લાસમાન કરનાર હેમચંદ્ર મુનિની બુદિની કેટલી સ્તુતિ કરીએ, કારણ કે તેણે એકલાએ જ શબ્દાનુશાસન રહ્યું છે. વળી તેમના વ્યાકરણનાં વખાણ કરતાં એક કવિ કહે છે કે -
भ्रातः पाणिनि ! संवृणु प्रलपितं, कातंत्रकथा-कथा मा कार्षीः कटु शाकटायन ! वचः, क्षुद्रेण चांद्रेण किम् । कः कर्णाभरणादिभिर्बठरयत्यात्मानमन्यैरपि
श्रूयन्ते यदि तावदर्थमधुराः श्रीसिद्ध हेमोक्तयः ।। અર્થ–-હે ભાઈ પાણિનિ ! હવે તું તારે પ્રલાપ સંકેલી દે, કાતંત્ર વ્યાકરણ તે કથા જેવું છે (એટલે તેનું તે શું કહેવું!) હે શાક ટાયન, તું તારાં કટુવચન કાઢીશજ નહિ, અને શુદ્ર ચાંદ્ર વ્યાકરણથી શું સર્યું છે જ્યાં સુધી શ્રી સિદ્ધહેમની ઉક્તિમાં-સિદ્ધહેમ વ્યાકરણમાં અર્થની મધુરતા સંભળાય છે. ત્યાં સુધી કે ઠાભરણાદિ બીજા ગ્રંથો ભણું કયો પુરૂષ પિતાની બુદ્ધિને જડ કરે ?!
આ વ્યાકરણને સિદ્ધહેમ, સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન, હૈમવ્યાકરણ એવા નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ પર અનેક વિદ્વાનોએ હજારો લેક પ્રમાણવાળી ટીકાઓ લખી છે (નામ માટે જુઓ જૈન ગ્રંથાવલિ ૫.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાય.
૨૯૯ થી ૩૦૩.) તે પરથી જણાશે કે તે કેવું અદભુત અને ક્ષારભૂત ઉ. મદા વ્યાકરણ હોવું જોઈએ.
૨. અનેકાર્થ નામમાળા (સશેષ ) બ્લેક ૧૮૨૬, છે. અનેકાર્થવૃતિ પણ બ્લેક ૬૦૨૦ ૪. અભિધાન ચિંતામણિ નામમાળા. લેક ૧૫૯૧.
વૃત્તિ પણ. લેક ૧૦૦૦. . ૬. દેશી નામમાળા લેક ૮૫૦. ૭. , વૃત્તિ (રત્નાવલી) ભલે. ૫૦૦. ૮. શેષનામમાળા લે. ર૨૫. ૯. નિઘટશેષ. ૧૦. શિયળ નામમાળા. ૧૧. વીતરાગ તેત્ર લેક ૪૭૪. ૧૨. ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર બ્લેક. ૪૦૦૦. ૧૩. દ્વાશ્રય સંસ્કૃત . ૨૮૨૮. ૧૪. દ્વાશ્રય પ્રાકૃત શ્લે. ૧૫૦૦. ૧૫. નાબેયનેમિદ્વિસંધાન મહાકાવ્ય. ૧૪. અહંન્નતિ લે. ૧૪૦૦ ૧૭. અલંકાર ચૂડામણિ વૃત્તિ (કાવ્યાનુશાસન) બ્લેક ૨૮૦૦ ૧૮. , (વૃત્તિ વિવેક) લે.૪૦૦૦. ૧૯. મ વ્યાકરણ ઉદિવૃત્તિ લે. ૩રપ૦ ૨૦ , લઘુતિ. ૨૧. હમ ધાતુ પારાયણ જલે ૫૬૦૦ ૨૨. હૈમ પ્રાકૃત વ્યાકરણ આ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનને આઠમે. - અધ્યાય છે. ૨. અન્ય વ્યવચ્છેદ દ્વત્રિશિકા–આ સ્યાદવાદ મંજરીનું
મૂળ છે.
૨૪. અયોગ વ્યવસછેદ દ્વાર્વિશિકા.
૨૫. પ્રમાણ મિમાંસાવૃત્તિ સહિત. લે. ૨૫૦૦ નેટ-૨-૧૦ શબ્દકોશના ગ્રંથો છે અને તે પર પણ અનેક વૃત્તિ થઈ છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંગશામ
૨૬. યાગશાસ્ત્ર ા. ૧૨૦૦૦
૨૭. યાગશાસ્ત્ર વૃત્તિ ક્ષેા. ૧૨૦૦૦.
૨૮. આંતર ચૈત્યવંદનનૃતિ. ત્ર્યા. ૧૧૧. ૨૯. જિવદન ચપેટિકા.
૩૦. હેમવાદાનુશાસન ટીકા સાથે.
૩૧. શબ્દાષ્ણવ મહાન્યાસ અથવા તત્ત્વ પ્રકાશિકા, ૩૨. બલાબલ સૂત્ર બુદ્ધતિ. ૩૩, શિંગાનું શાસન બૃહદ્ઘત્તિ સાથે,
na
સારશ્રીનાં ચરિત્ર માટે સાધના,
શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાયનું સંપુર્ણ ચરિત્ર લખવામાં આવે તે એક મેટું દળદાર પુસ્તક થઇ પડે તેમ છે, કારણ કે તેમના સબંધમાં જે જે જાણવા યેાગ્ય છે તે ઘણા વિદ્વાન સાધુએ ગધપવરૂપે તૈાંધી ગયા. છે. આ પુસ્તકા બધા હજુ પ્રગટ થઈ બહાર પડયા નથી તે માટે દિલગીરી છે. જે સાધતા છે તે નીચે પ્રમાણે—
(૧૯)
૧. સામપ્રભાચાય કૃત હેમકુમાર ચરિત્ર. અથવા કુમારપાલ પ્રતિખાધક સવત ૧૨૪૧.
૨. મેરૂતુંયાચા' કૃત પ્રબંધ ચિ'તામણિ, સંવત ૧૪૬૭, ૩. શ્રી જયસિ ંહરિ કૃત કુમારપાલ ચરિત્ર. સંવત ૧૭૧૩ ૪. શ્રી ચારિત્રસુ ંદરસૂરિ કૃત કુમારપાલ ચિત્ર. ૫. શ્રી હૅરિશ્ચંદ્ર ( દીગ−!) કૃત કુમારપાલ ચરિત્ર (પ્રાકૃત) ૬. શ્રી જિનમ ́ડનસૂરિ કૃત કુમારપાલ પ્રમખ સ. ૧૪૪૧. ૭. શ્રી પ્રભાચંદ્રાચાય' કૃત પ્રભાવક ચરિત્ર. સ. ૧૭૩૪, ૮. શ્રી રાજશેખરસૂરિષ્કૃત તુવિ શતિ પ્રબંધ સ, ૧૪૦૫, ૯. સોમતિલકસૂરિ કૃત કુમારપાળ ચરિત્ર (આ ગ્રંથ જૈન ગ્રંથાવલીમાં જણાવેલ નથી.)
૧૦. યશપાલ મંત્રી કૃત માહપરાજય નાટક. ૧૧. જિનપ્રભસૂરિ કૃત તીર્થંકલ્પ.
૧૨. શ્રીઋષભદાસ કૃત કુમારપાળ રાસ (ગુજરાતી) ૧૩, શ્રી જિનન સૂરિ કૃત કુમારપાળ રાસ. (
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
યામશાસ
અહીં ઉપરનાં સર્વ ઉપલબ્ધ ન હેાવાથી. સ્થળ સકાચ હાવાથી તથા રા. મેાતીચંદ ગિરધર કાપડીઆ ખી. એ. એલ. એલ. બી. એ આખુ જીવનચરિત્ર લખવાનું માથે લઈ તે સંબધી ધણું પ્રકટ કરવાનુ` હેાપ્ત અહીં ફક્ત દિગ્દર્શનરૂપે શ્રીજિનહષ સુરિ કૃત કુમારપાલરાસ, હન્નીતિ (ભાષાંતરકાર રા. મણિલાલ નથુભાઇ ઢાશી. ખી. એ.) દ્વાશ્રય મહાકાવ્ય વિગેરેમાંથી સાર લઇ એક અઠવાડીઓના ટુક વખતમાં જેટલુ બન્યુ તેટલુ નિવેદન કર્યું છે. દોષ, સ્ખલન, ઇત્યાદિ સંબધે મિચ્છામિ દુ:કકડ દઈ તે સુધારનારને ઉપકાર થશે એમ કહી, હું વિરમું છું.
પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઇ
વીરાત્ ૨૪૩૭ વૈશાખ સુદિ પ્રથમા,
}
ગુરૂ ચરણાપાસક. માહનલાલ દલીચ' દેશાઈ બી. એ. એલ. એલ. મી.
કેટલાક શબ્દોમાં સુધારા વધારા કરી ચેામશાસ્ત્રની ચોથી આવૃત્તિ માટે પ્રસિદ્ધ કર્યાં પં. દેવવિજયજીગણી-મુંબઇ.
૧૯૮૦ ક્ાગણ સુદ છ–બુધવાર,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमणिका.
૫
પ્રથમ: પ્રકાશ: નંબર વિષય. ૧ મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ. ૨ મહાવીર દેવની કરૂણું. ૩ યોગનું સામર્થ્ય..., ૪ વેગથી થતી લબ્ધિઓ, ૫ યોગિની મરૂદેવા.... ૬ મહાત્મા દઢપ્રહારી... ૭ મહાત્મા ચિલાતિપુત્ર ૮ યોગની આવશ્યકતા. ૯ મેક્ષનું કારણ-ગ. ૧૦ જ્ઞાનયોગ. .. ૧૧ દર્શનયોગ. . ૧૨ ચારિત્રગ. ... ૧૩ એમ. યમની ભાવના, પંચ સમિતિ, ત્રણ મિ. ૧૪ અન્ય રીતે ચારિત્રગ (અથવા નિયમ).. ૧૫ ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન, (ગુહસ્થને ધર્મલાયક બનાવનાર ગુણો.) • • •
દ્વિતીય: પ્રકાશ: ૧૬ ગૃહસ્થ ધર્મમાં પ્રથમ સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ • ૧૭ પચ અણુવ્રત. .... ૧૮ અહિંસા. ... ૧૬ ગૃહસ્થોનું બીજું સત્યવ્રત. .. ૨૦ ત્રીજું અસ્તેયત્રત ૨૧ ગૃહસ્પાનું ચતુર્થત. ...
૧૨૩ ૨૨ વેશ્યાથી થતા દે. . ૨૩ ઇચ્છાનિયમ-પાંચમું વ્રત. ...
તુતીયઃ પ્રકાશ ૧૪ દિશાને નિયમ – છ વ્રત. .
૧૦૯
૧૩૫
** •
૧vo
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃ8.
૧૪૨ ૧૪૩ ૧૪૪
૧૪૮
૧૪૮
૧૫૦
૧૫૧
૧૫૬
૧૫૮
૧૬૧ ૧૬૪ ૧૬૯
૧૭૯ ૧૮૫
નંબર. વિષય ૨૫ ભોગપભાગ સાતમું વ્રત, .. ૨૬ મદિરાથી થતા દેષ. ૨૭ માંસ ત્યાગ. * ૨૮ માખણ ખાવાથી થતા દોષ.. ૨૯ મધત્યાગ. ૧૦ અભણ ફળે. ...
૧ રાત્રિભેજન. .. ૩૨ અનર્થ દંડ વિરમણ-આઠમું વ્રત. ૧૫ સામાયિક-નવમું બત. ૪ દેશાવકામિક-દશમું વ્રત. . ૫ પૌષધ-અગીયારમું વ્રત. . ૩૬ અતિથિસભાગ-બારમું વ્રત. ૩૭ બાર વ્રતમાં લાગતા અતિચારે દૂર કરવા વિષે. ૩૮ મહા શ્રાવકપણું–મહા શ્રાવકની દિવસીય. ૩૯ શ્રાવકના મનોરથ, ... " ૪. શ્રાવકની છેવટની ક્રિયા. • •
ચતુર્થ: પ્રકાશ ૪૧ રત્નત્રય સાથે આત્માની શક્યતા. ૪૨ ધાદિ કષાયનું સ્વરૂપ અને તેને વિજય. ૪૧ ઈદ્રિયવિજય. • • • ૪૪ મનઃશુદ્ધિ કરવાની જરૂર. . ૪૫ રાગદ્વેષનું દુધપણું અને તે છતવાને ઉપાય. ૪૬ સમભાવ. . .. ૪૭ સમભાવ નિષ્પતિ માટે બાર ભાવના. ... ૪૮ ધ્યાનનું સ્વરૂપ. • ૪૯ મિયાદિ ચાર ભાવના . ૫• ધ્યાન કેવા સ્થળે કરવું. . ૫૧ આસન.
પંચમઃ પ્રકાશ પર પ્રાણાયામ. .. પર પ્રાણાયામનું ફળ. . .
૧૮૬
•
૧૦૦
૧૯૧
૨૦૧ ૨૦૨
૨૦૧
૨૨૫
૨૨૬ ૧૨૭
૨૪
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃe, ૨૩૫ ૨૨૮ ૨૩૬
૨૨
: : : : : : : : : : : : : :
૫o
२७७
૨૮૧ ૨૮૫ ૨૮૪ ૨૮૭
૨૮૯
નંબર વિષય ૫૪ વાયુનાં સ્થાનાદિ અને તેના જયને ઉપાય. ૫૫ વાયુના જયથી થતા ફાયદા... ૫૬ વાયુની ધારણું અને તેનું ફળ. પાક હદયમાં મનને રોકવાથી થતા ફાયદા. . ૫૮ ચાર મંડળો (તત્વ જ્ઞાન.) .. પ૯ વાયુના વહનથી શુભાશુભ કાર્યને નિર્ણય. ૬૦ નાડીઓનું લક્ષણ અને વાયુ સંચારનું ફળ. ૬૧ કાલ જ્ઞાન...
. કર જય પરાજયાદિ પ્રમ જ્ઞાન ૬૩ કાર્ય સિદ્ધિને ઉપાય • • ૬૪ તત્વ જાણવાને ઉપાય. .. ૬૫ નાડી શોધન કરવાની વિધિ અને તેનું ફળ. ૬૬ વેધ કરવાની વિધિ. . . ૬૭ અન્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ.....
ષષ્ઠઃ પ્રકાશ ૬૮ પરકાય પ્રવેશ પરમાર્થીક નથી. ૬૯ પ્રત્યાહાર- - - - ૭૦ ધારણું.
સપ્તમઃ પ્રકાશ: ૭૧ ધ્યાન-ધ્યાન કરનારનાં લક્ષણો ૭૨ પિંડસ્થ થેય.
અમ: પ્રકાર: 9 પદસ્થ ધ્યેય અને તેનું ધ્યાન. ૭૪ મંત્રમયી દેવતાનું ધ્યાન - ૭૫ પ્રણવનું ધ્યાન ૭૬ પંચ પરમેષ્ઠિ મંત્રનું ધ્યાન.... ૭૭ હકાર વિદ્યાનું ધ્યાન. .. ૭૮ વિઘશાંતિ માટે ધ્યાન. .
નવમ: પ્રકાશ: ૭૯ રૂપસ્થ સ્થાન ... ૮૦ રૂપસ્થ ધ્યાનનું ફળ. .
. ૨૮૯
: : :
: :
?
?
ઉ૦૦
: : : : : :
૧૦
૧૮
: :
૨૧૯
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ
૩૨૦
૩૨૨
૩૨૩
૨૫
३२७
૨૯
૩૪૧
નંબર. વિષય.
દશઃ પ્રકાર: ૮૧ રૂપાતીત ધ્યાન ૮૨ આજ્ઞાવિચય ધ્યાન. ૮૩ અપાથવિચય થાન૮૪ વિપાકવિચય ધ્યાન. ૮૫ સંસ્થાનવિય ધ્યાન. ૮૬ ધર્મધ્યાનનું ફળ.
એકાદશઃ પ્રકાશ ૮૭ શુકલ ધ્યાન, .. ૮૮ ઘાતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ. ૮૯ સામાન્ય કેવલીનું કર્તવ્ય . મોક્ષમાં ગયેલે યોગી. .
દ્વાદશઃ પ્રકાશ ૯૧ આચાર્યશ્રીને સ્વાનુભવ હર મનના ભેદે અને લક્ષણે... ૯૦ પરમાનંદ પ્રાપ્તિને કમ. . ૯૪ અભ્યાસ ક્રમ. • • ૯૫ એકાગ્રતા. . .
૬ વિચારશક્તિ ખીલવવાની ક્રિયા. ૯૭ મનને શાંતિ આપવાને સરલ માર્ગ. ૯૮ ઉદાસીનતાનું ફળ. ૯૯ દષ્ટિ ઉપાય . • ૧૦૦ મન જીતવાને ઉપાય. - ૧૦૧ તત્ત્વજ્ઞાન થયાની નિશાની. ... ૧૦૨ ઉન્મની ભાવનું ફળ. . ૧૦. ઉપદેશનું રહસ્ય . ૧૦૪ આચાર્યશ્રીને આત્મા પ્રત્યે ઉપદેશ. ..
૩૪૨
૩૪.
૩૪૪ ૩૪૪
૩૪૭
૩૫૪
૩૫૭
૨૫૯
...
૩૬૪ ૩૬પ ૩૬૭
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
=
=
યોગ શાસ્ત્ર ભાષાંતર.
नमो दुर्वाररागादि, बैरिवार निवारिणे ।
अर्हते योगिनाथाय, महावीराय तायिने ॥१॥ ઘણી મહેનતે દુર કરી શકાય એવા રાગાદિ શત્રુઓના સમુહનું નિવારણ કરનાર અત, યેગીઓના સ્વામી અને જગતના જીવનું રક્ષણ કરનાર મહાવીર દેવને નમસ્કાર કરું છું.
વિવેચન–અત્યારની દુનિયાને આ વાત તો વિદિત થઈ ચૂકી છે, કે હજારો મનુષ્યની સાથે બાથ ભીડનારા અનેક શુરવીર મળી શકે છે, પણ રાગદ્વેષને જય કરનાર વીર પુરુષ ભાગ્યે જ મળી શકે છે.
આવા મહાન દુર્જય રાગ, દ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માયા ભાદિ અંતરંગ શત્રુઓને મૂલથી સર્વથા જય કરનાર પુરૂષને મહાવીર નામથી બોલાવવા તેમાં કાંઈ અતિશયોક્તિ છે જ નહિ. આ મહાન વીર પુરૂષને જન્મ ઈસ્વીસન પૂર્વે ૧૯ વર્ષે ચૈત્ર સુદ તેરસને દિવસે મગધ દેશમાં આવેલા ક્ષત્રિયકુંડ નામના શહેરમાં સિદ્ધાર્થ રાજાની ત્રિશલા નામની મહાદેવીની કુક્ષિ હિતે. માતાપિતાનું આપેલ નામ વર્ધમાન છે, તથાપિ તેમનાં અદ્ભુત પરાક્રમવાળા મહાન ગુણોથી રંજીત થઈ દેવોએ મહાવીર એવું નામ આપ્યું છે.
સંસાર વાસનાથી વિરક્ત થઈ, શ્રમણપણું અંગીકાર કરી, ઘેર તપશ્ચર્યા અને ધ્યાનમાં નિમગ્ન રહી, સાડાબાર વર્ષે રાગદ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓને ક્ષય કરી અરિહંત પદ પ્રાપ્ત કર્યું. કેવલ (સંપૂર્ણ) જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાથી તેઓ ત્યાગીઓના પણ નાથ થયા અને તેમણે સ્વાનુભવથી થએલા સત્ય જ્ઞાનથી સંસારથી ત્રાસ પામતા અને મહાદુઃખને અનુભવ કરતા સંસારી ને ઉપદેશ આપી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
તેઓનું જન્મ, જરા, મરણથી રક્ષણ કર્યું, માટે રાગ આદિને જીતનાર, અહંત, યેગીઓને નાથ અને છાનું રક્ષણ કરનાર આ ચારે વિશેષણે તે મહા પુરૂષને જ ઘટી શકે છે, અને તેવા મહાન ગુણોથી આકર્ષાઈ આ શાસ્ત્રકાર તે મહાવીર દેવને શાસની આદિમાં નમસ્કાર કરે છે.
મહાવીર દેવની સમષ્ટિ.
पन्नगे च सुरेंद्रे च कौशिके पादसंस्पृशि ।
निर्विशेष मनस्काय श्रीवीरस्वामीने नमः ॥२॥ દંશ કરવાની બુદ્ધિથી પગને સ્પર્શ કરનાર (દંશ આપનાર) પૂર્વ જન્મના કૌશિક ગેત્રી સપના ઉપર અને નમન કરવાની બુદ્ધિથી પગને સ્પર્શ કરનાર ઇંદ્રના ઉપર પણ જે મહાશયનું મન સરખું જ હતું, તે શ્રીમાન્ મહાવીર દેવને નમસ્કાર કરું છું. ૨.
વિવેચન–જન્મ, જરા, મરણથી ત્રાસ પામેલા અને તેથીજ આ દુનીયાની સંગ અને વિયેગવાળી માયાના પાશમાં, નહિ સપડાતાં વૈરાગ્યરસમાં નિમગ્ન થઈ મહાવીરદેવ ચારિત્ર અંગીકાર કરી, અપ્રમત્તપણે પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતાં, એક વખત શ્વેતાંબી નગરી તરફ જતા હતા, ત્યારે કેટલાક ગોવાળીઆના છોકરાઓએ કહ્યું કે હે શ્રમણ, આ રસ્તે કૌશાંબી જવાને લીધે છે તથાપિ આ રસ્તામાં એક કનકપલ નામના તાપસને આશ્રમ આવે છે. ત્યાં એક દષ્ટિવિષસર્ષ રહે છે, તેના ત્રાસથી કેટલાક વખતથી આ રસ્તો બંધ થયે છે, કારણ કે તે રસ્તે જનાર માણસને તે સર્ષ પિતાના દષ્ટિથી બાળી ભસ્મ કરે છે, માટે આ રસ્તે મૂકી બીજો માર્ગ કે જે કેટલાક ફેરમાં છે તથાપિ નિવિન છે, તે રસ્તે તમે જાઓ. બાળકના વચને સાંભળી કૃપાળુ દેવ વિચાર કરવા લાગ્યા, કે અનેક જીવને સંહાર કરનાર આ સર્ષ મારાથી પ્રતિબોધ પામે તે તેના ડંસથી મને થએલું દુખ એ અલ્પજ છે. મારા એક જીવને કષ્ટ થતાં
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ. પણ અનેક જીવોને ઉપકાર થાય તે તે કરવામાં મને કાંઈ દુઃખ નથી. જ્ઞાન દષ્ટિથી જોતાં મને જણાઈ આવે છે કે, આ સર્ષ પૂર્વે એક તપસ્વી સાધુ હતું. ક્રોધની તીવ્રતાથી કરેલી મહાન તપશ્ચર્યાનું ફળ તે પામી શક્ય નથી. “ખરેખર સમભાવ અને સમ્યગ જ્ઞાનના અભાવે આવી મહાન તપશ્ચર્યાનું પરિણામ આવું દુઃખદાયકજ આવે છે.” અવશ્ય તે મારાથી પ્રતિબોધ પામશે. પણ તેને પ્રતિબોધતાં મને પણ કષ્ટ સહેવું પડશે. આ નિર્ણય કરી શ્રમણ ભગવાન તેજ રસ્તે ચાલ્યા. કેટલાક વખતથી તે રસ્તે બંધ હતું, તેથી રસ્તામાં ઘાસ ઉગી નીકળ્યું હતું. જી પત્રોથી રસ્તાને દેખાવ ઢંકાઈ ગયા હતા. ઠેકાણે ઠેકાણે કાંટાવાળાં નાનાં ઝાડે અને ધૂળથી વૃદ્ધિ પામેલા રાફડાઓ જોવામાં આવતા હતા. તેટલામાં એક જીર્ણ અવસ્થાએ પહોંચેલું યક્ષનું મંદિર જોવામાં આવ્યું, તે જીર્ણ મંદિરના મંડપમાં ઊભા રહી નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થાપન કરી કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થપણે તે પ્રભુ રહ્યા. નજીકમાં રહેલ બિલથી નીકળી પેલો સર્પ ફરતા ફરતે ત્યાં આવ્યું. જે વનમાં જનાવરે પણ મારા ભયથી પ્રવેશ નથી કરી શકતા, તે વનમાં નિર્ભયપણે મારી અવજ્ઞા કરી આ કેણ ઊભું છે, તેમ સર્ષ વિચાર કરવા લાગે, અને ક્રોધાવેશથી ઝેરની જવાળને વમતી અને આસપાસના વૃક્ષોને પણ ઝેરથી વાસિત કરતી દષ્ટિ પ્રભુના ઉપર ફેંકી. કેટલીકવાર સન્મુખ જોયું પણ તેની દષ્ટિના ઝેરની અસર તે મહાત્માના ઉપર ન થઈ, ત્યારે સૂર્ય સામી દષ્ટિ કરી કાંઈક વિશેષ ઝેરથી ભરેલી દષ્ટિએ પ્રભુ સામું જોયું, પણ તેનો તે પ્રયાસ નિરર્થક ગયે. આત્મિક ગની પ્રબળતાથી ઝેરની અસર પ્રભુના ઉપર ન થઈ. ખરેખર આવે ઠેકાણે તે મહાત્માના
ગની સત્યતાની કસોટી થઈ, પણ તે સર્ષ પિતાના નિશ્ચયમાં ડગે નહિ. નજીક આવી પગના ઉપર કંસ મારવા લાગે, અને ઝેરથી વ્યાપ્ત થતાં આ પુરૂષ મારા ઉપર પડશે એવા ભ્રમથી હંસ મારી દૂર નાસવા લાગે. પણ આ સાહસિક મહાપુરૂષ તે તેના ડસવાથી બીલકુલ વ્યાકુળ ન થતાં ત્યાંજ સ્થિરપણે ધ્યાનસ્થ રહ્યા. સર્પ જ્યારે ડંસ આપીને થાક્યા ત્યારે કરૂણાસમુદ્ર આ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ મહાત્માએ તેને બેલા “હે ચંડકૌશિક ! પ્રતિબોધ પામ, પ્રતિબોધ પામતારા પૂર્વજન્મને યાદ કર. ગત જન્મના ક્રોધાવેશના ફલરૂપે આ તિર્યચપણું અને તેમાં પણ હજારે જીને ત્રાસ આપનાર આ સર્પપણું તું પામે છે. જે ચારિત્ર અને જે તપશ્ચર્યાનું ફલ મક્ષ મળવું જોઈએ, તે ચારિત્ર તથા તપને કોધથી દૂષિત કરતાં આવા મહાન અધમ જન્મને તું પામે છે, અને આ જન્મમાં પણ આવા કોધથી હજારે જીવને સંહાર કરી મહાન દુર્ગતિ પામીશ, માટે હવે તે ચેત.”
મહાત્માના મુખથી નીકળતાં આ વચનામૃતનું પાન કરતાં તે સર્ષે સ્તબ્ધ થઈ ગયું. તેમના ગની પ્રભા એટલી બધી તેના ઉપર પડી કે એક ડગલા જેટલું પણ તે દૂર ખસી ન શકે. અને વિચારના વમળમાં પડે કે “આ મહાત્મા કોણ? તે મને શું કહેવા માગે છે? મેં આવા મહાત્માઓને કઈ પણ ઠેકાણે કઈ પણ વખતે જોયા છે ? મને યાદ નથી આવતું તે પણ આવા મહા પુરુષોની સોબતમાં હું પૂર્વે આ છું” આમ વિચાર કરતાં તે શરીરનું ભાન ભૂલી ગયે, તેની ઇંદ્રિના વ્યાપાર બંધ પડી ગયા. આજુબાજુ શું થાય છે તેનું ભાન તેને ન રહ્યું, અને એકાગ્ર થઈ ગયે. તે એકાગ્રતામાં સ્થિર થતાં પૂર્વ જન્મના સંસ્કારને રોકનાર [આડે આવનાર] કર્મને પડદે તૂટી ગયા. અને કર્મને પડદે તૂટતાં તેને ગયા જન્મનું જ્ઞાન થઈ આવ્યું. તાપસ અને જૈન સાધુપણાને પાછલે જન્મ જે. હવે તેના પશ્ચાતાપને પાર ન રહ્યો. “હે ધિક્કાર છે મને! એક કોઇને લઈને મારી આવી અધમ સ્થિતિ થઈ. પૂર્વે મેં તપશ્ચર્યા ઘણી કરી, તપસ્યાને પારણે ગૃહસ્થને ઘેર આહાર લેવા જતાં એક દેડકી પગ તળે ચંપાઈ મરણ પામી. શિષ્ય સંભારી આપી. મેં માન્ય ન કર્યું. ફરી શિષ્ય ઉપાશ્રયે આવ્યા બાદ સંભારી આપી. મને રીસ આવી. ત્રીજીવાર સંધ્યાએ પ્રતિક્રમણ અવસરે શિષ્ય સંભારી આપી. મેં જાણ્યું, આ મારાં છિદ્રો શોધે છે. ક્રોધાવેશથી મારવા દે, રસ્તામાં સ્થંભ સાથે અફળાયો. સ્તંભ જોરથી વાગતાં તે પાપને પશ્ચાત્તાપ કર્યા સિવાય મરણ પામી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
મહાવીર દેવની સમદષ્ટિ. તાપસ થયે. ત્યાં પણ કોઈની વિશેષતાથી આશ્રમમાંથી કુલફળ લઈ જતા રાજકુમારને મારવા દેડયે ત્યાં કુવામાં પડે. મરણ પામી આ સર્પ પણે ઉપ. અહે! હજી પણ ધન્ય ભાગ્ય છું કે મારા ઉદ્ધાર માટે આ કરૂણાસાગરે દયા લાવી અનેક કષ્ટ સહન કરી મને પ્રતિબંધ પમાડે, પણ હવે આવા તિર્યંચના ભાવમાં હું શું કરી શકું ? મારે ઉદ્ધાર કેમ થશે ?” આમ વિચાર કરતા સપના અધ્યવસાયને મહાવીરદેવે પોતાના જ્ઞાનથી જાણી લીધા અને તેને જણાવ્યું કે “હે ચંડકૌશિક સર્ષ! હવે વધારે પશ્ચાત્તાપ કરી હતબળ ન થા. હું તને ઉપાય બતાવું છું. તારું આયુષ્ય હવે અલ્પ છે. તું અનશન કર. (આહારને ત્યાગ કર.) આ બિલમાં તારી દષ્ટિ રાખી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કર, સર્વ જીની પાસે અંતઃકરણથી માફી માગ કે મારા કરેલા અને પરાધોને તમે માફ કર. મારી અજ્ઞાન દશાથીજ મેં તમને દુઃખ આપ્યું છે. હવે અત્યારથી હું કેઈ ને દુખ નહિ આપું. તેમજ કોઇને ત્યાગ કર. તને ગમે તેવી આફત આવી પડે તે પણ બીલકુલ ક્રોધ ન કરીશ. કોધનાં ફળે તે પોતે અનુભવ્યાં છે. ” આ પ્રમાણે પ્રભુની કહેલી શિક્ષા માન્ય કરી તે સર્ષ બિલમાં મુખ રાખી ત્યાંજ રહ્યો. શ્રમણ ભગવાન્ પણ તેના પરિણામની દઢતા રખાવવા માટે છેડા વખત તેની સહાય અર્થે ત્યાંજ રહ્યા. સર્પ પણ પંદર દિવસ અવશેષ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી સહસ્ત્રાર નામના આઠમા દેવલેકે દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. અમુક વખત પછી ઈદ્ર આવીને વીર પ્રભુના ચરણમાં નમસ્કાર કરી સ્તુતિ કરી. આ બેઉ પ્રસંગમાં તે વીરપુરૂષને સમભાવજ રહ્યો હતે. “સહેજસાજના અપમાનમાં કે માનમાં આ દુનિયાના પામર જીવોને હર્ષ કે શેકથઈ આવે છે, તેવું આ મહાપુરૂષનું જીવન નહોતું. આથી પણ અધિક પ્રસંગેમાં પણ તે મહાશયે સમભાવ રાખ્યું હતું, અને તેથી જ પરિપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી મિક્ષ પદને પ્રાપ્ત થયા છે.” એ તેમના અતિશાયી ગુણને શાસ્ત્રકાર યાદ કરીને ગ્રંથની આદિમાં નમસ્કાર કરે છે.
–(૦)---—
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ મહાવીર દેવની કરૂણું. कृतापराधेऽपि जने, कृपामंथरतारयोः । इषद्बाष्पाईयोर्भद्रं, श्रीवीरजिननेत्रयोः ॥ ३॥ અપરાધ કરવાવાળા જી ઉપર પણ ઉપર દયાથી નમ્ર અને અશથી આદ્ર એવાં શ્રી વીર પરમાત્માના નેત્રોનું કલ્યાણ થાઓ. ૩.
વિવેચન-અંતરંગ મહાનું કરૂણા યા દયાસૂચક આ બનાવ એવો બન્યો છે કે, તે મહાવીર દેવની અપરાધી જી ઉપર પણ અગાધ કરૂણાને સૂચવી અત્યારની સબળ પણ આત્મભાવમાં નિર્બળ પ્રજાને આશ્ચર્યના વમળમાં નાંખે છે. વૈરાગ્યવાસનાથી ભરપૂર મહાવીર દેવે ગૃહસ્થાશ્રમને ત્યાગ કરી, નિવૃત્તિ માર્ગ મેળવવા માટે શ્રમણ માર્ગ સ્વીકારી, આ પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતાં એક વખત ઘણા ઑછુ લેકથી ભરપૂર દઢ ભૂમિમાં આવ્યા. અઠમની તપશ્ચર્યા કરી પેઢાલ ગામની પાસે પેઢાલ નામના વનમાં રહેલ પોલસા નામના દેવળમાં કાર્યોત્સર્ગ કરી ધ્યાનસ્થ રા.
એ અવસરે સૌધર્મદેવલોકની સુધર્મા નામની સભામાં સૌધમેં દેના પરિવાર સહિત બેઠા હતા. વિસ્તારવાળા અવધિ જ્ઞાનથી પૃથ્વીતલ ઉપર અવલોકન કરતાં તે ઈદ્ર શ્રમણ ભગવાનને પે ઢાળ વનમાં જોયા. આ અવસરે મહાવીર દેવને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું નહોતું, પણ તે પરિપૂર્ણ જ્ઞાનોત્પત્તિ કર્મક્ષયથી થાય છે, અને તે કર્મક્ષય ધ્યાન સાધ્ય છે, માટે કર્મક્ષય કરવા તે ધ્યાનાવસ્થામાં નિમગ્ન રહેલા હતા. આ સ્થિતિમાં મહાવીરદેવને જોઈ છે ત્યાંજ રહી નમસ્કાર કર્યો, કારણ કે વિવેકી જે સામાન્ય રીતે પણ સમજી શકે છે, કે આવી ધ્યાનાવસ્થામાં તેમની પાસે જતાં રખેને તેમની તેવી દશામાં વિધરૂપ થઈએ, તથાપિ તે ઇદ્રને ગુણાનુરાગ છુપ ન રહ્યો. “ગમે તેવી નિકટ કે દુર અવસ્થામાં પણ મહાન પુરૂષના ગુણોનું સ્મરણ તે કરવુંજ. અને સામર્થ્ય હોય તે બીજાઓને પણ ગુણાનુરાગી કરવા.” આવા ઈરાદાથી પોતાની સભામાં ઇંદ્રબલી ઉઠે કે “હે મહાનુભાવે, દેવ અને અસરાઓ ! આ ભરતક્ષેત્રમાં પેઢાલ ગામની નજીક પિલાસ ચૈત્યમાં આ મહાવીરદેવ ધ્યાનાવસ્થામાં રહ્યો છે. ધ્યાનની
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની કરૂણા. અંદર અત્યારે તેમની એટલી બધી દઢતા છે કે આપણું જેવા સમર્થ દેવેને પણ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાંખે છે.
પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી આશ્રદ્વારને રોકનાર, કોધાદિ અંતરંગ શત્રુઓને જીતનાર અને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવથી અપ્રમત્ત આ મહાવીરદેવને આ દશાથી ચલાયમાન કરવાને દે કે દાન, યક્ષ, કે રાક્ષસે, ભુવનપતિઓ કે મનુષ્ય કેઈ પણ સમર્થ નથી.
ઈદ્રનાં આ વચને સાંભળી તેને સામાનિક સંગમ નામને દેવ ક્રોધથી લાલ નેત્રો કરી ગર્વથી સ્તબ્ધ થઈ બોલવા લાગે “સ્વામિન્ ! એક સાધુ માત્ર સામાન્ય મનુષ્યનું આપ આવું વર્ણન કરે છે કે દેવ પણ ચલાયમાન ન કરી શકે તે અસંભવિત છે. ભલે આપ સ્વામી છે એટલે પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય ગમે તેમ બોલે અને બીજાએ તેને માન આપે, પણ તે વાત હું માની શકતું નથી કે મેરૂ જેવા મહાન પડાઓને એક સામાન્ય પત્થરની માફક ફેંકી દેવાનું સામર્થ્ય ધરાવનાર દે પણ એક મનુષ્યને ન ચલાવી શકે, એ વાત તદ્દન અસંભવિત છે, છતાં આપ જો તે જ નિશ્ચય ધરાવતા હો તે લે હું જાઉં છું, અને તેને હમણાંજ ચલિત સ્થિતિવાન કરું છું,” ઈંદ્ર વિચાર કરવા લાગ્યો કે એક સામાન્ય પણ યોગી મહાત્માના યોગનું સામર્થ્ય કેટલું હોય છે તે આ મિથ્યાભિમાની જાણ નથી; તે આ ગીશ્વર કે જે અત્યારે મેગીની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવાની તૈયારીમાં છે, જેને અનેક લબ્ધિઓ પ્રગટ થઈ છે, ધ્યાન અને સમાધિદશાથી અત્યારે જેને મહાન આત્મિક બલ પ્રગટ થયું છે, તેની આને કયાંથી માલમ પડે? પણ જે હું તેની પરીક્ષા કરવાની ના કહીશ, તે મારું વચન ખોટું છે તેમજ આ મહા પુરૂષમાં કાંઈ પણ એગિક યા આત્મિક બલ નથી તેમ એ જાણશે, અને સર્વ દેવોને પણ તેજ નિશ્ચય થશે, માટે ના તે ન કહેવી. બીજી બાજુ પરીક્ષાની હા પાડતાં આ મહાત્માને આ પાપી જીવ દુ:ખ આપશે તેનું નિમિત્ત પણ હું જ થઈશ.” આમ સંશયારૂઢ થયેલા ઈંદ્રને વિચાર કરતે મૂકી તે દેવ ત્યાંથી રવાના થશે. જે સ્થળે શ્રમણ ભગવાનનું ધ્યા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
નસ્થ હતા ત્યાં આવ્યેા. અમર્ષથી ભરપૂર સ્વભાવવાળા દેવે પ્રથમ ધૂળની વૃષ્ટિ કરી; એટલે સુધી ધૂળ ઉછાળી કે તે ધૂળથી મહાવીર દેવના કાન અને નાકના વિવા પણ પુરાઈ ગયા. શ્વાસેાશ્વાસ ચાલવો બંધ પડી ગયા તે પણ યાગિક શક્તિવાળા શ્રમણને તે કાંઈ દુઃખદ ન થયું, ત્યારે ધૂળ દૂર કરી વાના સરખા તીક્ષ્ણ મુખવાળી કીડીઓ તેણે દેવશક્તિથી બનાવી, મહાવીર દેવના ઉપર મૂકી. કીડીએ એટલા જોરમાં ડંસ આપવા લાગી કે થાડા વખતમાં તેમનું શરીર ચાલણીના જેવું છિદ્રમય થઈ ગયું, છતાં તે મહાત્માનું મન બીલકુલ કલુષિત ન થયું. આ વખતે પણ નિર્ભાગ્ય મનુષ્યના મનારથાની માફક તે નિષ્ફલ નિવડયા એટલે મોટા મોટા ડાંસ બનાવી તેમના ઉપર મૂકયા. આ ડાંસા એટલા જોરથી ચટકા મારવા લાગ્યા કે જેમ પર્વતમાંથી અનેક નિઝ રણાએ ચાલે છે, તેમ પ્રભુના શરીર રૂપ પર્વતથી રૂધિર રૂપ ઝરણાએ ચાલવા લાગ્યાં, તથાપિ તે મહાશયનું મન ચલિત ન થયું. પણ ઉલટુ' અધિક સત્ત્વથી ઉત્તેજીત થવા લાગ્યું. આવી રીતે સિંહ, સ, હાથી વિગેરે અનેક રૂપો કરી ધ્યાનસ્થ દશાથી ચલિત કરવા તેણે પ્રયત્ન કર્યાં. પણ તે નિરૂપયોગી થતું જોઇ દેવ વિચાર કરવા લાગ્યા કે આ પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગેûથી કદી ચલાયમાન થવાને નથી. પણ જો આને અનુકૂળ સુખ બતાવું તે ઓ નક્કી ચલિત થશે. આ ઈરાદાથી એક વિમાન તૈયાર કરી, દેવ દેવીએ બનાવી વિમાનમાં બેસી, મહાવીર દેવ પાસે આવી કહેવા લાગ્યો. કે હુંશ્રમણ ! આ તમારી ધૈયતા અને તપશ્ચર્યા જોઇ હું... પ્રસન્ન થાઉ છું. ચાલા, આ વિમાનમાં બેસે. તમને તમારા ઇચ્છિત પ્રમાણે દેવલાકમાં લઈ જાઉં. તપશ્ચર્યા કરીને
''
'
સાધવા માગેા છે, તે હું તમને આપુ છુ” “ ખરેખર માહ નિદ્રાથી નિદ્રિત થએલા અને ક્ષણિક તથા માયિક સુખમાં સુખ માનનારા જીવોને આ પુલિક સુખે સુખરૂપ ભાસે છે, છતાં જ્ઞાનીએ આ સુખને સુખરૂપે માનતા નથી, એટલુંજ નહિ પણ આગામી કાળે દુઃખ આપનાર હોવાથી તેને વત માનમાં પણ દુઃખ રૂપે માને છે. એ મહાશય જેને માટે તપશ્ચર્યા કરે છે, જેને માટે આ સંસારનો ત્યાગ કરી આત્મરમણ કરે છે, જગલમાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર દેવની કા
૯
નાના પ્રકારનાં કષ્ટો સહન કરે છે, આત્માપયેાગની જાગૃતિમાં અપ્રમાદિત રહી પ્રયત્ન કરે છે તે આ દુનિયાના સુખ માટે નહિ, દેવના સુખ માટે નહિ, ઈંદ્રના સુખ માટે નહિ, પરંતુ કાઁના અભાવથી ઉત્પન્ન થતા આત્મિક સુખ માટે જ હતું, તેનું આ ઐહિક સુખની લાલસાવાળા દેવને ખબર ન પડી” અને તેથી જ આવા સંચાગિક વિયોગિક સુખની પ્રેરણા કરે છે. આ તેની પ્રાના નિષ્ફળ ગઈ. મહાવીર દેવે તે અંગીકાર તા ન કર્યું', પણ તેની સામું પણ ન જોયું. દેવ નિરાશ થયા. હવે કયા માર્ગ લેવા કે ધ્યાનાવસ્થા મૂકી દઇ આ શ્રમણ મારા કહ્યા મુજબ ચાલે. વિચાર કરતાં દેવને જણાઈ આવ્યું કે દુનિયામાં સ્ત્રી સિવાય બીજી કોઇ શસ્ત્ર વીરપુરૂષોને પરાભવ કરનાર નથી. આ ઈરાદાથી તેણે કેટલીક દિવ્ય સ્વરૂપા નવયૌવના મેહક સુંદરીએ-અપ્સરાઓ-બનાવી. તેની સાથે કામને ઉત્તેજીત કરનારી ષડ્તએ એકી સાથે વિષુવી. કદમાદિ પુષ્પોના પરાગ ચારે દિશાએથી છુટવા લાગ્યા. મંદમંદ વાયુ ફરકવા લાગ્યા. કાયલાના શબ્દોથી વનના ભાગા શન્દ્રિત થયા. આ માજી દેવાંગનાઓએ મધુર સંગીત શરૂ કર્યું". ગાંધાર, મલ્હાર અને માલકાષાદિ અનેક મધુર અને મેહક - સ્વરા વિસ્તરવા લાગ્યા. વીણાઓના ઝીણાં પણું હૃદયભેદક શબ્દોથી વનના પશુએ પણુ સ્તંભાઈ જવા લાગ્યાં. મેઘની ગર્જના સરખા મૃગાના શબ્દો અથડાવા લાગ્યા. આટલેથી જ તે દેવની બનાવેલી દેવાંગનાઓ શાંત ન રહી. તે આગળ વધી, સ્રીજનાને સુલભ પેાતાના વિકાર પ્રગટ કરવા લાગી. હાવભાવ કરવા ઘરૂ કર્યા. નિલ જણે નિત ખ અને સ્તનાદિકના ભાગે ખુલ્લા કરવા લાગી. ટુંકામાં તેઓમાં જેટલું સામર્થ્ય હતું તે સર્વ સામર્થ્ય આ શ્રમણદેવને ચલાયમાન કરવાને વાપરી ચુકી, પણ પાણી ઉપર થતા પ્રહારની માફક તે સર્વ નિષ્ફળ ગયું. તે દેવને ખબર નહોતી કે, આ શ્રમણદેવને જ્ઞાનદશા જાગૃત થઈ છે, પાછલા જન્મા અનેક જોયા છે, આજ સુધીના ભાગવેલા સાંસારિક સુખેનું પરિણામ દુ:ખદજ આવ્યું છે અને ખરૂ સુખ તે જુદુ જ છે, એ જેના રામરામમાં પરિણમી યું છે અને આત્માનંદના સુખનો અનુભવ કરી શકયા છે, તેના સુખની આ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
પ્રથમ પ્રકા,
ગળ આ સુખે બિંદુ તુલ્ય પણ નથી.”
આ પ્રમાણે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સં દેવે એક દિવસ નહિ, પણ છ માસ સુધી કર્યા, આખરમાં દેવ થા. ઈનું કહેવું સત્યજ થયું. ખરેખર આ તા કોઈ અલૌકિક મહા પુરૂષજ નીકળે. હવે આને ચલાયમાન કરવા માટે મારે જે જે મહેનત કરવી તે તે નિરર્થકજ છે. આમ વિચાર કરી પ્રભુને નમસ્કાર કરી ત્યાંથી ચાલતે થયે. આ દેવના જવા પછી શ્રમણ ભગવાન વિચારવા લાગ્યા કે “અહા નિષ્કારણ બીજા અને દુઃખ આપનાર આ જીવની ગતિ ખરાબ થશે. મારા જેવા છે કે જેને બીજા જીવનું હિત કરવાનું છે કે દુઃખથી મુક્ત કરવાનું છે, તેવા પણ તે જીવોના કૂર આચરણથી તેનું હિત કરી શકતા નથી. મારા મનમાં એજ લાગી આવે છે કે મારા તરફથી તેનું હિત થવું જોઈએ પણ તે ન થતાં મને દુઃખ આપવાના તેના કૂર અધ્યવસાએ ઉલટ તે કર્મબંધિત થયો છે. ખરેખર તેનું હું આ અવસરે કાંઈ પણ હિત ન કરી શક્યો.” આમ વિચાર કરતાં તે કૃપાળુ દેવની * આંખમાં અશ્રુ જણાવા લાગ્યાં.
“આ દુનિયાના પામર પ્રાણીઓ પિતાનું બુરું કરવાનું બનતા પ્રયત્ન બુરું કરે છે, અને અશક્ત હોય તે મનથી તે ખરાબ ચિંતન કરે છે. પણ આ રોગની સ્થિતિ કઈ જુદાજ પ્રકારની છે. સંસારની સ્થિતિ સામે આ સ્થિતિને મુકાબલે તે નજ કરી શકાય. કારણ કે સંસારના રસ્તાથી ત્યાગીઓને (યોગીઓને) રસ્તો દે જ હોય છે, અને તેને લઈને જ આ મહાત્મામાં આટલી કમળતા યા કૃપાળતા હતી. નહિતર આ વખતે તેમની પાસે એટલી બધી પ્રબળ શક્તિઓ રોગથી પેદા થયેલી હતી કે એક દેવ તે શું પણ તેવા હજારેને હઠાવવાનું સામર્થ્ય તેમનામાં હતું, પણ ચેગના અંગે ભેગીએ તેવું સામર્થ્ય કઈ પણ વખત આ દુનિયાના પામર જી ઉપર ફેરવતા નથી.”
આવા ધ્યાનગુણથી આકર્ષાઈ આ ગ્રંથકારે ગ્રંથની આદિમાં તે ગગર્ભિત મહાપુરૂષના શુભ ચરિત્ર સૂચક સ્તુતિ કરી છે, કે
ગિક સ્થિતિમાં આવવું હોય તે આ મહાન પુરૂષના ચરિત્રનું અનુકરણ કરે. ૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગશાસ્ત્ર બનાવવાને આધાર
( યોગશાસ્ત્ર બનાવવાના આધાર. )
श्रतांभोरधिगम्य, संप्रदायाच्च स्वसंवेदनश्चापि योगशास्त्रं
सद्गुरोः । विरच्यते ||४|| વિન્ધ્યતે IIII
૧
સિદ્ધાંત રૂપ સમુદ્રમાંથી કેટલેાક ભાગ લઈ ને, કેટલેાક ભાગ સદ્ગુરૂની પરંપરાથી મેળવીને, અને કેટલાક ભાગ મને પેાતાને જે અનુભવ થયા છે તે, એમ ત્રણે આધાર મેળવીને આ યાગશાસ્ત્ર મનાવું છું. ૪.
વિવેચન—આ શ્ર્લાક ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાઈ શકાય છે કે આચાર્યશ્રી પોતે ચેાગના અનુભવી હતા. જો તેમ ન હોત તા “સ્વસવેદન” મારા પોતાના જાતિ અનુભવથી પણ હું કાંઇ લખીશ, તેમ ન લખતાં ઉપરના એ જ આધાર બતાવત. છેલ્લા પ્રકાશ આચાર્ય શ્રીના અનુભવના છે. તેમાં ઘણું સમજવાનું છે. પણ જ્ઞાની જાણે શા કારણથી તેના ઉપર વિસ્તારથી ટીકા કરવામાં નથી આવી. મને તે એમ સમજાય છે કે તે રસ્તા તેમને સરલ લાગ્યા હોય અને તેથી વિશેષ ટીકાની જરૂર ન જોઇ હાય, તથાપિ અત્યારના સમયે ચાગની પ્રણાલિકા કેટલાક વખતથી લાપપ્રાયઃ થતાં વિસ્તારની જરૂર તા છેજ. છતાં તેવા અનુભવી સિવાય તેમના ઉપર વિવેચન કરવું એ મને અયેાગ્ય તા લાગે છે તથાપિ તે મહાત્માના વચનેાના આધારે તેને શબ્દાર્થ લખવા ધારૂં છુ અને કેટલેક ઠેકાણે વિવેચન લખુ તે તે ટીકાને આધારે યા કોઈ ખીજા ગ્રંથને આધારે છે, એમ સમજવુ. આ પ્રકારનું અત્રે સૂચન કરવુ' ચાગ્ય ધારૂં છુ.
યેાગનુ' સામર્થ્ય.
योगः सर्वविपद्वल्लीः विताने परशुः शितः । अमूलमंत्रतंत्रं च कार्मणं निवृत्तिश्रियः ॥ ५ ॥
દુનિયાની નાના પ્રકારની વિપત્તિઓના સમૂહરૂપ વેલીઓને કાપવા માટે આ યોગ એક તીક્ષ્ણ ધારવાળા કુહાડા સરખા છે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પ્રથમ પ્રકાશ અને મોક્ષ લક્ષ્મીનું મૂળ મંત્ર, અને તંત્ર વિનાનું વશીકરણ છે. પ.
વિવેચન–આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ કાંઈ આ દુનિયામાં ઓછી નથી. અથવા જન્મ, જરા, મરણ, રોગ, શોક, સંગ, વિયોગ વિગેરે દુઃખ કાંઈ આ દુનિયાના જીવોને ઓછા હેરાન કરતાં નથી. આ સર્વ વિપત્તિઓ જ છે. અને તેથી જ તેને મનુષ્યથી શુન્ય પણ નાના પ્રકારની વલ્લીઓની ગાઢ જાળવાળી અટવીની ઉપમા આપી શકાય. આ વિપત્તિરૂપ અટવીને કાપી નાખવા માટે યોગને તીક્ષણ પરશુ યા કુહાડીની ઉપમા લાયક છે. અર્થાત્ કુહાડાથી ગમે તેવા ગાઢ ઝાડીવાળા અરણ્યને પણ કાપી શકાય છે.
બીજી ઉપમા વશીકરણની છે. વિષય સુખના લાલચુ છે સ્ત્રીઓને સ્વાધિન કરવા માટે મંત્ર તંત્ર અને જડીબુટીની સેવના કરે છે. તેને આચાર્યશ્રી કહે છે કે આ ક્ષણિક પણ મહા દુઃખ આપનાર સ્ત્રી સંબંધી સંગ યા સુખ એ લાંબે વખત ટકી નહિ રહે, અને તે અંગે મેળવવા મંત્ર તંત્રાદિના પ્રયાસમાં ઉતરવું પડે છે, અને તે પણ સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય. ત્યારે તમે અક્ષય અને મહા સુખ આપનાર નિવૃત્તિ (મોક્ષ) રૂપ (શ્રી) લક્ષ્મી (અથવા સ્ત્રી) ને સ્વાધિન કરવાનો પ્રયત્ન કરે. તેમાં નથી મંત્રનું કામ, નથી તંત્રનું કામ, નથી જડીબુટીનું કામ, પણ એક યોગના અવલંબનથી જ તે નિરંતરનું સુખ તમને મળી શકશે.
भूयांसोपि हि पाप्मानः, प्रलयं यांति योगतः ।
चंडवाताद् धनघना, घनाघनघटा इव ॥६॥ જેમાં પ્રચંડ પવનથી ઘણી ઘાટી પણ વાદળાની ઘટા વિખરાઈ જાય છે, (નાશ પામે છે) તેમ યુગના પ્રભાવથી ઘણાં પાપ હોય તે પણ તેને પ્રલય (નાશ) થઈ જાય છે.
અહિં કઈ શંકા કરશે કે ઘણા પણ એક ભવનાં કરેલાં પાપ હોય તો તેને યોગથી નાશ થઈ શકે. પણ ઘણું ભવનાં કરેલાં પાપ હોય તે શું તે વેગથી હડી શકે ખરાં? એને ઉત્તર આપે છે –
क्षिणोति योगः पापानी, चिरकालाजितान्यपि। . प्रचितानि यथैधांसि, क्षणादेवाशुशुक्षणिः ? ॥ ७॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાંગનું સામર્થ્ય.
૧૩
ઘણા વખતથી એકઠાં કરેલ ઈંધણાઓને (લાકડાંએને) પ્રબળ અગ્નિ એક ક્ષણવારમાં બાળીને ભસ્મ કરી શકે છે, તેમ ઘણા કાળથી પેદા કરેલાં કર્માના (પાપાના) પણ યાગ ક્ષય કરે છે.
વિવેચન-લાકડાને એકઠાં કરવાને જેટલા વખત લાગે છે. તેટલા વખત જો તેને ખાળવા ધારે તે ખાળતાં લાગી શકતા નથી એ વાત તે આપણા અનુભવથી સિદ્ધ છે. તેવીજ રીતે કર્માના પણ નાશ ચાગ રૂપ અગ્નિથી ઘણી સહેલાઇથી અને અલ્પ કાળમાં થઇ શકે છે. તેટલા કાળ કર્મોને એકઠાં કરવામાં ગયા છે તેટલા વખત તે કર્મોને કાઢવામાં જોઇતા હોય તે આ જીવના મેાક્ષ કાઈ પણ વખત નજ બની શકે, કારણ કે જ્યારે જ્યારે કમ કાઢે છે ત્યારે નવીન ક પણ બાંધે છે, કેમકે તન કમ કાઢવાનાજ કાળ આપણા અનુભવમાં નથી આવી શકતા. તેનુ કારણ કે બંધનનાં નિમિત્તો મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચાગ આમાંથી કોઈ પણ કાઈ વખત વિદ્યમાન હોય છે જ. માટે કમ કરવામાં જેટલા વખત લાગ્યા છે, તેટલા વખત કમ કાઢવામાં બની શકવો અશકય છે, દૃષ્ટાંત એકદેશી હોય છે, તેથી જ્યારે લાકડાં માળે છે, ત્યારે નવીન લાકડાં એકઠાં નથી કરતા; તેમ જ્યારે કમ કાઢે છે ત્યારે નવીન કમ નથી બાંધતા. આ વિધ આંહી લાગુ પડવાના નથી, કારણ ઉપર દર્શાવ્યું છે. ત્યારે તે ઠેકાણે આ લાકડાનું... અને અગ્નિનુ' દૃષ્ટાંત ઘણું અનુકૂળ પડતું થઈ શકે છે. યોગની પ્રબળતા એજ ક રૂપ લાકડાંઓને ખાળવામાં અગ્નિની ગરજ સારે છે. અને એટલા ટુક વખતમાં કને ખાળી શકે છે, કે નવીન કર્મ બંધ ન થતાં આત્મા જલદ્દી છૂટી શકે છે. યા નિર્મળ થઈ શકે છે.
:0:
( યાગથી થતી લબ્ધિએ ) कफविण्मलाण, सर्वैषधिमधयः । संभिन्नश्रोतो लब्धिश्व, योगतांडवडंबरं ॥ ८ ॥
ચાગી પુરૂષોના કફ, થુંક, મળ અને શરીરને સ્પર્શી વિગેરે
સર્વ ઔષધિનું કામ કરે છે. મહાન્ રૂદ્ધિવાળી (મહાન પ્રભાવવાળી )
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પ્રથમ પ્રકાશ, ઔષધિની ગરજ સારે છે. અર્થાત ઔષધિ જે કામ કરે છે તે સર્વ કામ આ ગિઓના કફાદિ કરી શકે છે. તેમજ એક ઇંદ્રિયથી પાંચ ઇન્દ્રિયની ગરજ સરી શકે છે. કાર્ય થઈ શકે તેવી લબ્ધિઓ (શક્તિએ) પેદા થાય છે, આ સર્વ ગને જ મહિમા છે. ૮
વિવેચનગના મહાભ્યથી ઉપર જણાવેલ લબ્ધિઓ પિદા થવી અશક્ય નથી. ભલે અત્યારના કાળે કંઈક દુશક્ય લાગે પણ અશકય તે નથી જ. અત્યારે દુશકજ લાગવાનું પણ કારણ સતત અભ્યાસ, તેવા સગુણીની નિકટતા, માયિક પ્રાણીઓના સંગથી વિરકતતા અને વૈરાગ્યની તીવ્રતા વિગેરે અનેક સુનિમિત્તોને અભાવજ છે, છતાં પૂર્વે અનેક મહાત્માઓએ આવી લબ્ધિઓને સિદ્ધિઓને લાભ મેળવ્યો છે. તેના અનેક દાખલાઓ પુસ્તકોમાંથી મળી આવે છે. છતાં ગ્રંથ અધિક થઈ જવાના ભયથી અહી એકજ દ્રષ્ટાંત આપવામાં આવે છે. પૂર્વે હસ્તિનાપુરમાં છ ખંડને ભોક્તા સનસ્કુમાર ચક્રવતિ રાજા રાજ્ય કરતે હતે તેના શરીરનું રૂપ એટલું બધું તેજસ્વી યા ચમત્કારિક હતું કે ઈંદ્ર મહારાજા પણ સ્વર્ગમાં સ્વગીઓની પાસે તેનું વર્ણન કરતું હતું. તેને નહિ સહતા વિજય અને વિજયંત નામના બે દેવ ચક્રવર્તિનું રૂપ જેવા પૃથ્વી ઉપર આવ્યા. એ અવસરે સનસ્કુમાર રાજા સ્નાન કરતું હતું તેથી શરીર ખેળાદિથી ખરડાએલું હતું, છતાં તેનું રૂપ કે લાવણ્યતા ઢાંકી ન રહી. દેવોને પણ આશ્ચર્ય થયું કે અહા ! શું રાજાનું રૂપ છે! વિસ્તાર પામેલા અષ્ટમીના ચંદ્ર સરખું લલાટ શોભી રહ્યું છે. નિલેમ્પલને જીતનારાં નેત્રો કર્ણ પર્યત વિસ્તરાયેલાં છે. દાંત અને હોઠે, પકવ બિબોના ફલોને પરાભવ કર્યો છે. આ કણે સુક્તિકાઓને નિરસ્ત કરી છે. કંઠે પાંચજન્ય શંખને જીત્યા છે. ભુજાઓ કરિરાજની સુંઢાદંડને તિરસ્કાર કરે છે. આ હદયસ્થળ મેરૂપર્વતની શિલાની લક્ષ્મીને લુંટી લે છે, મધ્યભાગ સિંહના ઉદર સરખે છે. વધારે શું કહેવું? આના આખા શરીરની શોભા વર્ણનાતીત છે. ચંદ્રની ચાંદની માફક આના ઉપર અભંગન છે કે કેમ તેની પણ ખબર પડતી નથી. જેમ ઇદ્ર વર્ણન કર્યું છે તેમ યા તેથી અધિક
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાગથી થતી લબ્ધીઓ
૧૫
આનુ સ્વરૂપ છે, અથવા ખરેખર મહાપુરૂષો કાઈ વખત અસત્ય નજ બેલે તેવામાં ચક્રવતી એ પુછ્યું; તમે અહીં કેમ આવ્યા છે. બ્રાહ્મણરૂપધારી તૈ દેવાએ જવાબ આપ્યો કે તમારૂં રૂપ અધિક સાંભળ્યુ હતુ અને તે કુતુહલથી પ્રેરાઈ અમે તે જોવા આવ્યા છીએ. રાજાએ જવાબ આપ્યા કે અત્યારે હું સ્નાન કરૂં છું, શરીર ખેળ પ્રમુખથી ખરડાયેલુ છે, માટે રાજ્યાસન ઉપર બેસુ ત્યારે તમે આવજો, તે અવસરે તમને વિશેષ મજા પડશે. બ્રાહ્મણ રૂપ ધારી દેવએ તેમ કરવા હા પાડી. ચક્રવતી તૈયાર થઇ રાજ્યાસન પર બીરાજ્યા. દેવા ત્યાં આવ્યા અને તેનું રૂપ જોતાંજ તેઓનાં મુખે ઝાંખાં થઈ ગયાં. તેઓ ઉદાસ થયા અને નિઃશ્વાસ નાખ્યા. અહા ! મનુષ્યના દેહાની આવી ક્ષણભંગુર સ્થિતિ ! આની સર્વ શેાભા નષ્ટ થઈ ગઇ ! આમ ઉદાસ થયેલા તેને સનત્કુમારે પૂછ્યું; તમે પહેલાં ઘણા ખુશી થયા હતા અને હમણાં આમ ઉદાસીન કેમ ? દેવાએ જણાવ્યું કે હે રાજા ! અમે પહેલાં તારૂ રૂપ જોયુ હતુ. તે અત્યારે નથી અમે દેવો છીએ, ઇંદ્રે તારૂ રૂપ વખાણ્યું તેથી આશ્ચય પામી અમે જોવા આવ્યા હતા. આ તારૂ શરીર હમણાં અનેક રોગૈાથી ભરપુર થઈ ગયું છે, તેથી અમે ઉદાશ થયા છીએ આ પ્રમાણે કહી તે ચાલ્યા ગયા, રાજા પણ હિમથી દગ્ધ થયેલા વૃક્ષની માફક પોતાનું શરીર વિછાયેલું જોઈ વિચારવા લાગ્યા કે ધિક્કાર થાઓ ! આ શરીર નિરંતર રાગથી ભરપુર છે, છતાં મારા જેવા મૂઢ પુરૂષા ફાગટ તેમાં મૂર્છા કરે છે. લાકડામાં રહેલા ઘુણાની માફક રોગોથી આ શરીર વિદ્વારણ કરાય છે. બાહ્યથી રમણીય પણ અંદર કૃમિઓથી ભરપુર વડના ટેટા સરખું આ શરીર રોગોથી ભરપુર છે. જેમ સેવાળ મહા સરેવરના પાણીના યા શે।ભાના નાશ કરે છે, તેમ રાગા શરીરના લાવણ્યના નાશ કરે છે. શરીર શ્લથી જાય છે, પણ આશાએ ઢીલી થતી નથી; રૂપ જાય છે; પણ પાપમુદ્ધિ ઘટતી નથી; જરા સ્ફુરે છે પણ જ્ઞાન સ્ફુરતુ નથી. આવાં સંસારી જીવાનાં ચેષ્ટિતને ધિક્કાર થાએ. ખેર ! આજકાલ નાશ પામવાવાળા આ દેહથી તપશ્ચર્યા કરી કની નિર્જરા મેળવવી તેજ સાર છે. અરે ! મે
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ ફેગટ આ દેહને યા રૂપને ગર્વ કર્યો. તે દેહે મને દગો દીધે, પણ હજી જ્યાં સુધી તે પડી ન જાય તે પહેલાં તેમાંથી જેટલું બની શકે તેટલું આત્મસાધન કરી લઉં. આ પ્રમાણે વિરાગિ ચકવતિએ પુત્રને રાજ સેંપી વિનયંધર મુનિ પાસે ચારિત્ર લીધું મોહથી તેને પ્રેમાળ પરિવાર છ માસ પર્યત પાછળ ફર્યો; પણ નિઃકષાય ઉદાસીન, મમત્વરહિત અને નિગ્રંથ તે મહાત્માને જાણી છેવટે તેઓ પાછા ફર્યા. સનકુમાર મહામુનિને પણ સરસ વિરસ તથા અનિયમિત આહાર લેતાં શરીરમાં રે વૃદ્ધિ પામ્યા. ક્ષણભંગુર દેહને ભરોસે શા માટે કરવો ? તેમાંથી આપણું કામ કાઢી લેવું, તે તે પડી જશે જ. આ ઈરાદાથી તે મહાત્માએ મહાન તપશ્ચર્યા કરવા માંડી, તપશ્ચર્યા અને આ ધ્યાન કરતાં સાતસો વર્ષો નીકળી ગયાં. તે અરસામાં તેઓને અનેક લબ્ધિઓ સિદ્ધિઓ પેદા થઈ. એક વખત આ મહાત્માની સહનશીલતા અને શરીર ઉપર પણ નિર્મમત્વ જોઈ ફરી દેવે આગળ ઈદ્રિ પ્રશંસા કરી કે, હે દેવ બળતા અગ્નિના પુળાની માફક ચક્રવતીની રૂદ્ધિને ત્યાગ કરી ઘેર તપશ્ચર્યાથી અનેક લબ્ધિઓ પેદા થયેલી છે છતાં શરીરથી નિરપેક્ષ આ સનકુમાર મુનિ બીલકુલ ચિકિત્સા કરતા યા કરાવતા નથી. તેજ દેવો ફરી વદનું રૂપ કરી તે મુનિ પાસે આવ્યા અને અમે મહાન વૈદ્ય છીએ; તેમ કહી સનસ્કુમારને ચિકિત્સા કરવા પ્રેરણા કરી. સનકુમાર તેમને કહે છે કે હે વૈદ્યો ! રેગ બે પ્રકારના છે; બાહ્ય અને અત્યંતર; બાહ્ય રોગોની મને બીલકુલ દરકાર નથી પણ રાગદ્વેષ, કામક્રોધ, માયાભ વિગેરે અંતરંગ રે મારામાં છે તેની ચિકિત્સા કરતા હો તે હું કરાવીશ, કેમકે બાહ્ય રેગો કાઢવાનું સામર્થ્ય મારામાં છે. પછી દેવોને બતાવવા ખાતર પિતાના કફ તથા થુંક વિગેરેવડે રોગોથી ભરપુર એક આંગળી ઉપર લેપ કર્યો કે તત્કાળ પૂર્વના રૂપથી પણ અધિક રૂપવાન થઈ. દેવો આશ્ચર્ય પામી પગમાં પડયાં અને જણાવ્યું કે જેવી રીતે બાહ્ય રેગો કાઢવાની શક્તિ તમારામાં છે, તેવી અંતરંગ રેગ કાઢવાની શકિત પણ તમારામાં છેજ. ઇંદ્રની કરેલી પ્રશંસા વિગેરે જણાવી ખુશી થતા દે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગથી થતિ લબ્ધિઓ. દેવલોકમાં ગયા આ પ્રમાણે સનકુમાર યોગીનાં કફ, મળ, મૂત્રાદિ દરેક વસ્તુઓ આ યોગના પ્રભાવથી મહાન ઔષધિ તુલ્ય થયાં હતાં, તેમ બીજી પણ અનેક લબ્ધિઓ અને સિદ્ધિઓ વેગથી થાય છે.
चारणाशीविषावधि, मनःपर्यायसंपदः॥
योगकल्पदुमस्यैता, विकासिकुसुमश्रियः ॥९॥ આકાશમાં ચાલવાની લબ્ધિ, નિગ્રહ અનુગ્રહ કરવામાં સમર્થતાવાળી લબ્ધિ, અવધિજ્ઞાનની સંપદા અને બીજાના મનના પર્યાયને જાણવાની સંપદા, આ સર્વ ગરૂપ વૃક્ષના વિકસ્વર થએલા પુષ્પોની શોભા છે.
વિવેચન-યેગનું ખરેખરૂં ફલ તે મોક્ષની પ્રાપ્તિજ છે, જે આગળ કહેવામાં આવશે. પણ આ પૂર્વોક્ત લબ્ધિઓ સિદ્ધિઓ અને સંપદાએ તે તે ગ્યરૂપ કલ્પવૃક્ષના સુગંધી અને વિકપરવર થએલાં પુષ્પ છે. જે વૃક્ષના પુષ્પ પણ આશ્ચર્યજનક અને સુખદાયક લાગે છે, ત્યારે તેનાં ફલે કેટલાં બધાં સુખરૂપ હશે એ પિતે જ વિચારવાનું છે.
अहो योगस्य माहात्म्यं, प्राज्यं साम्राज्यमुद्द्वहन् ।
अवाप केवलज्ञानं, भरतो भरताधिपः ॥ १० ॥ અહા શું યોગનું માહાસ્ય ! મહા વિસ્તારવાળા સ્વતંત્ર રાજ્યને ધારણ કરનાર ભરત ક્ષેત્રને અધિપતિ, ભરત રાજા - રિસા ભુવનમાં અને મહાભ્યથી કેવલજ્ઞાન પામ્યું !
વિવેચન–આ અવસર્પિણી કાલના ત્રીજા આરાના અંતિમ ભાગમાં ઘણજ ભેળાં અને સરલ સ્વભાવનાં પણ ધર્માધર્મના વિવેક વિનાનાં, અનેક યુગલિક માનથી ભરપુર ભૂમિ ઉપર નાભિરાજાની મરૂદેવા નામની પત્નીની કુક્ષિથી રૂષભદેવજીને જન્મ થયે. પૂર્વ જન્મની સંયમ કિયાથી યેગી પદના અનુભવી તે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાન સહિત જન્મ્યા હતા તેમણે જ્ઞાનાલાકથી તે યુગલીકને મોક્ષને માર્ગ બતાવવા માટે પ્રથમ નીતિ માથી ભરપુર વ્યવહાર માર્ગ બતાવ્યું. નીતિ માર્ગમાં નિપુણ કરી પૂર્ણ જ્ઞાન અને નિવૃત્તિ મેળવવા માટે પિતાના ભરતાદિ સે પુત્રોને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પ્રથમ પ્રકાશ. રાજ્યાદિ અધિકાર વહેંચી આપી પિતે શ્રમણ માર્ગ સ્વીકાર કર્યો. જ્ઞાનક્રિયાની પ્રબળતાથી કમરના આવરણે દૂર કરી કેવલજ્ઞાન પેદા કર્યું અને સત્ય ધમને તાત્વિક ઉપદેશ આપી મનુષ્યોને ધાર્મિક રસ્તે દોર્યા.
ભરતરાજાને રાજ્ય પામ્યા પછી પૂર્વ જન્મના પુણ્યાનુસાર ચૌદ રત્ન અને નવ નિધાન પ્રાપ્ત થયાં. ભરતક્ષેત્રના પૂર્ણ છ ખંડ પિતાને સ્વાધિન કરી ચક્રવર્તિપણાને રાજ્યાભિષેક પામી શક્યા.
એક વખત આરિલાભુવનમાં (આરિસાના જ ઘરમાં) વસ્ત્રાભૂષણ પહેરવા માટે ગયા. ત્યાં યથાયોગ્ય જ્યાં જોઈએ ત્યાં વસ્ત્ર અને અલંકાર પહેરી પિતાના શરીરને આરીસામાં જુવે છે તે એક આંગળીમાંથી વિંટી પડી ગએલી જણાઈ. અલંકારથી ભરપુર બીજી આંગળીઓની આગળ આ આંગળી નિસ્તેજ યાને ઝાંખી જણાઈ. દિવસે દેખાતા ચંદ્ર સરખી આંગળી જેઈ અંગ ઉપરનાં સર્વ વસ્ત્રો અને ભુષણે દૂર કર્યા. દૂર કરવાનું કારણ એ કે વસ્ત્રાભૂષણ સિવાય શરીર શોભે છે કે કેમ? વસ્ત્રાભૂષણે દૂર થતાં હિમથી દગ્ધ થએલ વૃક્ષના સરખું અશોભનિક શરીર જણાયું.
આંહી વિચારનો પ્રવાહ બદલાયે અને તે આગળ વધ્યા. રાજ્ય ખટપટના અને અંતે ઉર (અંતઃપુર) સંબંધી વિચાર ભૂલાયા. શરીરને વસ્ત્રાભૂષણોથી શેભાવવું એ તે પથ્થર અને માટી યા રેતીથી બનાવેલા ઘરને સારૂં દેખાડવા ઉપર ચુને લગાડવા જેવું છે. ચુનાની દીવાલ સારી લાગે છે, પણ અંદર શું છે તે વિચારતાં તે પથરા, કાંકરા, માટી ને રેતી વિગેરેજ જણાય છે. તેમ આ શરીર પણ સુંદર ત્વચાએ મઢેલ હોવાથીજ રમણીય લાગે છે, પણ અંદરથી તે તે લેહી, માંસ, હાડ, વિષ્ટા, મૂત્ર, પિત્ત, કફ, અને મજજાદિથી ભરપૂર છે. કપુર, કસ્તુરી, અને ચંદન પ્રમુખ, ઉત્તમ સુગંધી દ્રવ્ય પણ આ શરીરના સંયેગથી દૂષિત યા દુધિત થાય છે. આ શરીરાદિના મેહ મમત્વથી અરહદ (રેંટ)ની ઘટીકાઓ માફક આ જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યાજ કરે છે, આ શરીરની વૃદ્ધિહાનિ થાય છે. પુદગલના અચય અપચયથી વૃદ્ધિ હાનિ પામતું શરીર તે હું નજ હેઈ શકું. આ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગથી થતી લબ્ધિઓ. દુનિયાના માયિક વિષયેથી વિરકત થઈ મેક્ષફળ આપનાર તપચર્યાદિ જેણે અંગીકાર કરી છે, તેણેજ આવા ક્ષણભંગુર શરીરને પણ સાર્થક કર્યું છે. સંસારરૂપ દુર્ગધવાળી એક ખાડ છે કે જે શૃંગાર રસરૂપ કીચડથી ભરપુર છે. તેની અંદર હું જાણતાં છતાં પણ શુકરની માફક સુખ માની રહ્યો છું. મને ધિક્કાર થાઓ કે સાઠ હજાર વર્ષ પર્યત આ ધરાતલ ઉપર ભમી ભમી આ એક છેડા વખતના જીવન માટે મહાન અકાર્યો મારાથી બન્યાં છે. ધન્ય છે મારા બાહુબલિ આદિ વીર બંધુઓને ! કે જેમણે તૃણની માફક રાજ્યભારાદિ ઉપાધિને ત્યાગ કરી પિતાજી રૂષભદેવ પ્રભુને શરણે રહી, પરિપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી, મેક્ષ સુખ સુપ્રાપ્ત કર્યું છે. ખરે તે પિતાના તેજ સુપત્ર છે, કે જેઓ તેમને માર્ગે ચાલનાર થયા છે. હું ખરેખર સુપુત્ર નહિંજ, નહિંતર પિતાજી પણ મારી ઉપેક્ષા શા માટે કરે ? જેમ નવાણું ભાઈઓને શરણે રાખ્યા તેમ મને શા માટે ન રાખે? અથવા તેમને શું દેષ છે? જો પિતપોતાના કર્મોથીજ કર્મોથીજ સુખી,દુઃખી માનનીય અને અમાનનીય થાય છે. સંસાર રૂપ કુવામાં પડતા પ્રાણીઓને બચાવ માતા, બેન, ભાઈ કે સ્ત્રી કેઈ પણ કરી શકતું નથી, આવું મહાન સ્વતંત્ર રાજ્ય તે ચલાચલ છે. યૌવન પણ પતિત થવાનું જ. લક્ષમી પણ
જ્યાં ચંચળ, અહો ત્યાં સુખ તે ક્યાંથીજ હોય સુખની આશા કયાંથી રાખી શકાય ? હું કેઈનું રક્ષણ કરી શકું તેમ નથીજ. કારણ કર્મોથી બંધાએલ અને સંસારથી ઘેરાએલ છું. ત્યારે આ બીજાએ મારી સાથેના સંસારી છે તેઓ પણ મારું રક્ષણ કેમ કરી શકશે ? કારણ એક સરખાજ રેગવાળા અમે છીએ, વળી તેઓનાં કર્મો અને મારા કર્મો પણ જુદાજ. આ પણ એક સબળ કારણ છે કે આંધળે આંધળાને દેરી ઠેકાણેસર પહોંચાડી શકેજ નહિ. ત્યારે અત્યાર સુધી હું તેમને અને તેઓ મારાં એવી મારી માન્યતા મિથ્યાજ ઠરી. જયારે આ કુંટુંબીઓ જુદાં છે, તે મેહેલા અને રાજ્યસત્તા એ પણ જુદી છે. એ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. અરે એ તે દૂર યા જુદી માલુમ પડે જ છે. પણ આ નજીકમાં નજીક રહેલ દેહ તે પણ જુદે જ માલુમ પડે છે. કારણકે ભવાંત
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
પ્રથમ પ્રકાશ
ઊના ગમન અવસરે સાથ ન જનાર અને પુદ્ગલાના ચય અપચયથી વૃદ્ધિ હાનિ પામનાર તે હું નજ હોઈ શકું, ત્યારે હું... કાણુ ? આ સર્વથી જુદોજ. એકજ. આ જગ્યાએ ચેાગની અપૂર્વ સ્થિતિના પ્રારંભ થઈ ચૂકયાજ, દેહગેહાદિ સંચાગિક ખાદ્ય વસ્તુઓને આત્મભાવથી જુદી સમજવા લાગ્યા, એટલુંજ નહિ પણ તાદેશ સ્પર્શજ્ઞાનથી જેવુ સમજયા, તેવાજ અનુભવ કરવા લાગ્યા. આ ઠેકાણે તે મહાશય ભરત મહારાજા શરીર સ્થિતિનુ ભાન ભૂલી ગયા. મનની એકાગ્રતા તા થઈ હતી તેમાં વધારો થતા ચાહ્યા. આજીમાજી થતા શબ્દો સાંભળાવા ન લાગ્યાં. ઈંદ્રિય અને તેના વિષયેાથી મન જુદું પડયું. અજ્ઞાનજન્ય સ્વતંત્ર વિચારોથી પણ મન જુદું પડ્યું, અને અ ંતે તે મન આત્મભાવમાં લીન થઈ ગયુ.. મનના વ્યાપારો અધ પડયા. આત્મભાવની તીત્રતા યા એકતા એકજ પ્રવર્તાવા લાગી. એ એકતામાં કમના ક્ષય કરનારી ક્ષપકશ્રેણી ( પરિણામની વિશુદ્ધતા ) વૃદ્ધિંગત થઇ. જ્ઞાનના આવરણા તીવ્ર તાપના જોરથી વાદળની માફક પીગળ્યાં. માહભાવ દેહ ઉપરથી અને શુભાશુભ કર્મો ઉપરથી પણ ગયા. ક્રોધાદિકના સર્વથા ક્ષય થયા. આ સ્થિતિના અનુભવ કરતાં અરૂણાય અને પછી સૂક્રિય તેમજ પરમાધિ અને તેની પછાડીજ લેાકાલેાક પ્રકાશક કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું, “ અહા શુ..ચાગના મહિમા ! શુ ચેાગતું પરાક્રમ ! જે મહારાજા છ ખંડના લેાકતા ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યો હતા, તે મહારાજા એક સ્વલ્પ વખતમાં યાગની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા અને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન પામી કૃતકૃત્ય થયા.” દેવાએ શ્રમણના વેશ આપ્યા. વેશ પહેરી એને જીવાને યાગના મહાત્ મા બતાવા મેાક્ષમાર્ગના પચિકા બનાવ્યા. તદ્ઉવસંબંધી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મેાક્ષ સ્થિતિને પામ્યા.
આ મહારાજાના ખાધક ચરિત્રમાંથી આપણે ઘણું સમજવાનુ અને લેવાનું છે. તે મહાશયની વિચારશકિત, એકાગ્રતા, વૈરાગ્ય, અને જાણ્યું કે તરતજ તેમ પ્રવતન કરવાની પ્રવીણતા વિગેરે સમજી તથાવિધ પ્રયત્ન કરનાર અવશ્ય વૈરાગ્ય અને સતત્ અભ્યાસના પ્રમાણમાં ફાયદો મેળવી શકે છે,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિની મરૂદેવા. અહીં કેઈ શંકા કરે કે “ભરત મહારાજાએ પૂર્વ જન્મમાં શ્રમણપણું આદર્યું હતું, યોગને અનુભવ કર્યો હતો, તેથીજ અલ્પ વખતમાં વિચાર શકિતની પ્રબળતાએ કર્મના પડદાઓ દૂર કરી આરિસાભુવનમાં આત્મસ્થિતિ અનુભવી શક્યા પણ જેઓએ પૂર્વ જન્મમાં ગાનુભવ કર્યો નથી, તેઓને તે વેગને આરંભ કર્યો પછી આત્મતત્ત્વ મેળવતાં ઘણે વખત લાગ જોઈએ.” તે શંકાનું સમાધાન નીચેના શ્લોકથી આચાર્યશ્રી આપે છે.
યાગિની મરૂદેવા.
पूर्वमप्राप्तधर्मापि, परमानंद नंदिता।
योगप्रभावतः प्राप, मरूदेवा परं पदम् ॥ ११॥ એ પહેલાં કોઈ પણ જન્મમાં ધર્મ નહિ પામેલાં છતાં યેગના પ્રભાવથી પરમાનંદથી સમૃદ્ધિવાન મરૂદેવીમાતા પરમપદ (એક્ષપદ) પામ્યાં.
વિવેચન –મરૂદેવાજી રૂષભદેવ ભગવાનનાં માતાજી હતાં. તેઓનું માનવ જન્મમાં આવવાપણું મરૂદેવીને ભવમાં પ્રથમજ થયું હતું, અનાદિ નિગોદમાંથી ઉંચે ચઢતાં તેઓને જીવ એક કેળના ઝાડમાં ઉત્પન્ન થયું હતું. ત્યાં જડમાં કયેરનું ઝાડ કાંટાવાળું હતું. વાયુના ઝપાટાથી તે ઝાડ કેળ સાથે અથડાતું, અને તેથી તે ઝાડના જીવને વિશેષ દુઃખ થતું હતું. પરંતુ તેને સહન કરી કેળના ભવમાંજ અવ્યકતપણે અકામ નિર્જરા ઉપા. જન કરી, મરૂ દેવાજીપણે ઉત્પન થયાં હતાં. વિરકત દશાથી વાસિત થઈ રૂષભદેવજીએ જ્યારે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું તે દિવસથી મરૂ દેવાજીને વિશેષ દુઃખ લાગી આવ્યું. મહની પ્રબળતાથી, આત્માને તારનાર અને જગત જેને ઉદ્ધાર કરનાર કાર્યમાં પુત્રનું પ્રવર્તન છતાં, પુત્રના મોહમાં મોહિત થએલ માતાને તે કામ દુઃખદ લાગ્યું તેઓની ઉદાસીનતાને પાર ન રહ્યો. સુખની સેજમાં ઉછરેલ મારે પુત્ર અત્યારે એક સામાન્ય મનુષ્યથી પણ વધારે દુઃખ ભોગવે છે. જંગલના મનુષ્યોની માફક તે એકલો વનમાં ફર્યા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
પ્રથમ પ્રકાશ. કરે છે. તેને ટાઢ લાગતી હશે, ઓઢવાનાં વસ્ત્રો પણ તેની પાસે નથી. ઉનાળામાં તાપ લાગતું હશે, ભૂખ, તરસ આદિ પણ વેઠવાં પડતાં હશે. તેને ખાવાને કેણુ આપતું હશે ! “હે ભરત, મારે પુત્ર આવાં દુઃખો સહન કરે છે. તે તેની સાર સંભાળ પણ લેતે નથી અને રાજ્યના સુખમાં મગ્ન થયો છે. આ પ્રમાણે ભારતને ઓળંભા આપતાં અને પુત્રના વિયેગથી લાંબે વખત રૂદન અને વિલાપ કરતાં મરુદેવાજીની આંખે ઝાંખ યા પડેલ આવી ગયાં, પણ પુત્ર તરફને પ્રેમ ઓછો ન થયો. ભરત રાજા સમજાવતા હતા કે-“ માતાજી આ૫ ખેદ ન ઘરો મારા પિતાજીએ વૈરાગ્ય ભાવની ઉત્કટતાથીજ સંસાર મૂકી દીધા છે. આ રાજ્યાદિકનાં સુખે તેમને દુઃખરૂપ લાગ્યાં છે. આ સંગને વિગ અવશ્ય થશેજ. સંપદા એ વિપદા રૂપજ છે. કેઈ કેઈનું રક્ષણ કરનાર નથીજ. સ્વકર્માનુસાર જો એલાજ દુઃખાદિને અનુભવ કરે છે. આ તેમની તીવ્ર ભાવના છે. જન્મ જરા મરણાદિ વિષય વ્યાધિઓ દરેક જીવને દુઃખ આપે છે. અને તેથી જ ભય પામી મારા પિતાશ્રી તીવ્ર તપશ્ચર્યા અને ધ્યાન કરી, તે દુઃખે દુર કરવાનું ઔષધ સેવે છે. આપ આ સંસારનું સ્વરૂપ વિચારો અને આત્મિક ભાવનાને પ્રબલ કરે, તે આપને પણ સંસારની અસારતાજ જણાઈ આવશે. મારા પિતાશ્રી જેને માટે પ્રયત્ન કરે છે, તે જ્યારે પ્રગટ થશે ત્યારે માતા ! હું તમને બતાવીશ, કે તેઓ આ અમારા કરતાં કેટીગણું સુખ અનુભવે છે અને પણ ખરું સુખ તે તેજ માનું છું. ગમે તે અવસરે અમને પણ તેને આશ્રય લીધા સિવાય ખરૂં સુખ તે નથીજ.” આ પ્રમાણે અનેક વચનયુક્તિથી ભરત મરૂદેવાજીને સમજાવતાં હતા, પણ મેહના પ્રબળ આવરણથી ભરતના શબ્દની અસર તેમને થતી નહોતી.
આ બાજુ રૂષભદેવ ભગવાન પણ સંયમ ધારણ કરી જ્ઞાન ધ્યાનમાં મગ્નપણે પૃથ્વીતલ ઉપર વિચારવા લાગ્યા. એક સ્થળે નિયત ન રહેતાં અને મનુષ્યાદિના સંસર્ગમાં ન આવતાં વને, પહેડે, જંગલે, ને અને ગુફા પ્રમુખમાં રહી એકાગ્રતાપૂર્વક ઘણે ભાગ ધ્યાનમાંજ નિર્ગમન કરતા. આહારદિકની જરૂર જણાયે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિની મરૂદેવા. વસ્તીમાં જતા હતા. આ પ્રમાણે એકંદર હજાર વર્ષ જેટલો લાંબે સમય જવા પછી એક વખત પુરીમતાલ નામના શહેરના ઈશાન ખૂણામાં આવેલા સકટાનન નામના વનમાં ન્યધ (વડ) વૃક્ષની નીચે અઠમ તપ કરી ધ્યાનસ્થપણે રહેતાં પરિણામની વિશેષ વિશુદ્ધતા અને ધ્યાનની પ્રબળતાએ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર (કમને ખપાવવાની તીવ્ર ધારા ઉપર) આરૂઢ થતાં તેમને કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે અવસરે દેવોએ સમવસરણ બનાવ્યું. દેવદુંદુભિના શબ્દ થવા લાગ્યા. વનપાલકે ભરત રાજાને જઈ વધામણી આપી. ભરત રાજાએ ચતુરંગિણી સેના તૈયાર કરાવી મરૂદેવાજી માતા પાસે આવી તેમને વધામણી આપી તે કહેવા લાગ્યા કે, માતાજી! પુત્ર વિયેગથી આપ ઘણાંજ દુઃખી થાઓ છે. આજે આપના દુઃખને અંત આવ્યો છે. રૂષભદેવજીને કૈવલ્યજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે, દેએ સમવસરણ રચ્યું છે. ચાલો, ઉઠે માતાજી ! પુત્રનાં દર્શન કરાવું.” આ વચને સાંભળી ઘણાજ હર્ષથી માતાજી તૈયાર થયાં. હાથી ઉપર માતાજીને બેસાડી ભરત રાજા છત્ર ધરી તેમની પાછળ બેઠા. સમવસરણ દૂરથી દેખાતાં માતાને ઉદ્દેશીને ભરત બોલ્ય” જુઓ માતાજી! આપના પુત્રની ઋદ્ધિ. આ દુંદુભિના શબ્દ સંભળાય છે. જુઓ આ દેવદેવીઓને માટે કેલાહલ થઈ રહ્યો છે. સાંભળે તે ખરાં ! માલકોશ રાગમાં જે સુંદર ધ્વનિ સંભળાય છે, તે આ સર્વ દેવાદિકેને ઉપદેશ આપતા આપના પુત્રને જ છે.”
આ અવસરે મરૂદેવાજીના હર્ષને પાર ન રહ્યો. હજાર વર્ષના વિયેગી પુત્રને મેળાપ, અને તેમાં પણ આટલી બધી મહત્ત્વતાને પામેલ પુત્રનાં દર્શન; એ તે આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાંખનારાં થયાં. એમાવેશથી માતાજીને હર્ષાશ્રુ વહેવા લાગ્યાં. અને તે એટલા બધા જોશથી કે તેમનાં પહેરેલ વસ્ત્રો પણ ભીંજાઈ ગયાં. આ હર્ષાવેશમાં તેમની આંખે આવી ગએલ ઝાંખ યા પડળ ખુલી ગયાં. તેઓ જેમ પ્રગટપણે શબ્દ સાંભળતાં હતાં તેમ સ્પષ્ટપણે જેવા લાગ્યાં.
આ સર્વ પુત્રની ઋદ્ધિ અને રચના જોતાં તેમના પરિણામે બદલાયા. જેમ દ્રવ્યથી નેત્રનાં પડલો દૂર થયાં તેમ ભાવથી કર્મ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પ્રથમ પ્રકાશ.
પડળેા પણ દૂર થવાના વખત નિકટ આવ્યા. વિચારદશામાં આગળ વધ્યાં કે અહા ! હું તે પુત્રના માહથી ઝુરીઝુરીને ઘેલા જેવી થઈ ગઈ. રૂદન કરી કરીને તેા આંખે પડળ આવ્યાં; છતાં આ પુત્રની નિહતા તા જુએ !! એ આટલું અધુ સુખ ભાગવે છે; આટલા બધા દેવા એની પાસે છે, છતાં મારી પાસે કેાઈ માણસ યા દેવને પણ ન મેકલ્યા. ત્યારે આ નિર્માહીં પુત્ર મને સંભારતા તા શાનાજ હશે! જો માતાના ખરા સ્નેહ આને હોય તે આ માંહેલુ' કાંઇ પણ બનવું જોઈ એ. મે' તા ફાકટજ આને માટે ઝુરી ઝુરી રૂદન કરી કરી મારા આત્માને દૂષિત કર્યાં. આવા એકપક્ષી સ્નેહ શા માટે કરવા જોઈએ ? અથવા એ તા વીતરાગ છે. પહેલાં પણ વૈરાગ્યતા સૂચક શ્રમપણું એણે સ્વીકાર્યું હતું અને હવે તદ્દન નિર્માહિત થયા તે મને શા માટે યાદ કરે ? સ્નેહીઓને શ્રમપણુ લઈ ને યાદ કરવાં, એ તે વીતરાગના મામાં સરાગતા થવાના સ‘ભવ છે. અથવા એક વિઘ્ન છે. ત્યારે આવા માહ ઉત્પન્ન થવાનુ કારણ શું? અજ્ઞાનતાજ, મારા કરતા અધિકતા તેનામાં શાની ? નિર્માહતાનીજ. આત્મા તા તે પણ અને હું પણ, છતાં આવા તફાવતા શાને લઇને ? અરે ! કમની ઉપાધિને લઈ નેજ. જો કર્મી ઉપાધિજ છે. તેા સ્વભાવ તે નહિજ; અને જો સ્વભાવતા નથી તા પરભાવતા છેજ. અને પરભાવતા તે તે દૂર થઈ શકેજ, અને જો પરભાવતા દૂર થઇ જાય તા પછી મારા અને તેનામાં જે તફાવત દેખાય છે તે નજ રહે. આત્માનું સત્તા સામર્થ્ય' સરખુ તે ખર્જ; ત્યારે હવે હું આ માહ મૂકી દઉં અને મારી સત્તાના સામર્થ્ય ઉપર આવું. આ વિચારોની ધારાએ તેમનેા બાહ્યભાવ દૂર થયા. અંતર્ભાવની જાગૃતિ થઈ તે જાગૃતિએ પરમ ભાવભણી પ્રેરણા કરી. આ પરમભાવની ઉત્કર્ષતામાં ખા વિવેક પ્રગટ થયા. તન મન અને વચનથી પણ પર તે હું પોતે છુ, તે અનુભવમાં પ્રવેશ થયા. તે અનુભવના પ્રવેશમાં વ્યવહારિક ભાન ભુલાયુ'. શુદ્ધ ઉપયાગની તીવ્રતારૂપ દાવનળથી કમ કાષ્ટ મળવા લાગ્યા અને થાડા વખતમાં તા ચાર ઘાતિક દૂર થતાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થયું. આ જ્ઞાન થતાની સાથે આયુષ્ય પૂર્ણ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેગિની મરૂદેવા.
૨૫
થવાથી ચાર અઘાતી કર્યાં પણ વિલખ થયાં. શૈલેશીકરણ માં પ્રવેશ થઈ કર્મો દૂર થતાં સમશ્રેણિએ માક્ષ પ્રાપ્ત થયું. દેવાએ મહોત્સવ કરી તેમના પવિત્ર દેહને ક્ષીર સમુદ્રમાં વહન કર્યાં.
આ પ્રમાણે પ્રથમજ માનવભવમાં પ્રવેશ કરનાર અને પૂર્વ ચાગદિક ધર્માનું ખીલકુલ સેવન પણ નહીં કરનારાં મારૂદેવાજી થોડા વખતના તીવ્ર ચેાગની સહાયથી મેક્ષ મેળવી શકયાં, માટે યોગનુ` મહાત્મ્ય અલૈાકિક છે. એ તે નિઃસંશય છે. ૧૧
આંહી કોઇ શ ંકા કરે કે માદેવાજીએ પૂર્વ જન્મમાં યાગનું સેવન નહીં કર્યું હતું, તેમ તેમણે તીવ્ર પાપ પણ નહી. કર્યું... હતુ; એટલે મધ્યસ્થ ભાવે યાગની ઘેાડી મદદથી મોક્ષ મેળવ્યું”, પણ જે મહાન્ ઘાર પાપ કરનાર છે, તેઓને યાગથી લાભ મળી શકે કે ? આ પ્રશ્ન યા શંકાના સમાધાન માટે આચાર્ય શ્રી નીચેના શ્લાક કહે છે-
મહાત્મા દઢપ્રહારી.
ब्रह्मणोघात, पातकान्नरका तिथेः ॥ ટટમહાપ્રÇતે, ચંળો દસ્તાવબંવનમ્ ॥ ૨ ॥
બ્રાહ્મણ, સ્ત્રી, ખાળક અને ગાયના ઘાત કરવાના પાપથી નરક અતિથિ (પરાણા) તરીકે જવાને તૈયાર થએલા દઢપ્રહારી આદિનું રક્ષણ કરનાર યાગજ છે. ૧૨
વિવેચન—બ્રાહ્મણુ, સ્ત્રી, બાળક અને ગાય આ ચાર હત્યા લોકોમાં બહુ નિંદનીય ગણવામાં આવી છે, તે અપેક્ષાએ આંહો વિશેષ જણાવવા માટે ગ્રહણ કર્યું છે. નહિંતર જીવાની હિંસામાં સામાન્ય પાપ સરખુ ગણવામાં આવ્યુ છે. આવી ઘેાર હિંસા કનારા પણ યાગના અવલંબનથી નરકમાં જતા અટકી તેજ ભવમાં નિર્વાણપદ પામ્યા છે. એજ ચાગની મહાન્ શક્તિ અને
* પહાડની માફક મત વચન કાયાના મેગે।તે સ્થિર કરો અનન્યભાવે આત્મભાવમાં રહેવું તે શૈલેશીકરણુ.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ, આદરણીયતા જણાવી આપે છે. દઢપ્રહારી કોણ હતું, અને કેવા પ્રસંગોમાં તેણે વેગનું અવલંબન કર્યું તે પ્રસંગે પાત જણાવવું ઉચિત છે, એમ ધારી તેનું ચરિત્ર અહિં આપીએ છીએ.
કેઈ એક નગરમાં સ્વભાવથીજ ઉદ્ધત પ્રકૃતિવાળો એક બ્રાહ્મણ રહેતું હતું. પાપબુદ્ધિ અને અન્યાયમાં આસક્ત જોઈ કેટવાળે તેને ગામમાંથી કાઢી મૂક્યો. ફરતે ફરતે એક અટવીમાં ચેરના નાયકને મળે. કેટલાક દિવસ ત્યાં રહો. પિતાના સરખા આચરવાળા તે બ્રાહ્મણને જાણીને ચેરના નાયકે તેને પુત્ર તરીકે રાખે. યુદ્ધના પ્રસંગમાં ઘણું જ સર્ણ રીતે પ્રહાર કરતે જોઈ તેઓએ તેનું દઢપ્રહારી નામ પાડયું. ચેરનો નાયક કાળાંતરે મરણ પામે. બધા ચેરેએ એકઠા થઈ તેને નાયકપણે સ્થાપે. એક દિવસે ચેરની મોટી સેના સાથે લઈ તે કુશસ્થળ નામના ગામમાં દાખલ થયે અને છુટથી તે ગામ લુંટવા માડયું. તેજ ગામમાં એક ગરીબ અવસ્થાવાળ બ્રાહ્મણ રહેતું હતું. તેનાં નાનાં નાનાં બાળકો તેની પાસે કેટલાક દિવસથી ખીરની યાચના કરતાં હતાં એક દિવસ છોકરાંઓના મારથે પૂરણ કરવા ગામમાં યાચના કરી તેણે ખીરને સામાન મેળવ્યો. ખીર તૈયાર કરી નદી ઉપર સ્નાન કરવા બ્રાહ્મણ ગયે, તેટલામાં કેટલાક રે ફરતા ફરતા તેનેજ ઘેર આવ્યા. ખરેખર દેવ દુર્બલને જ મારે છે. તપાસ કરતાં તે ગરીબ બ્રાહ્મણના ઘરમાં તે કીમતી માલ ન નીકળે. તેવામાં તૈયાર થયેલી ખીરના ઉપર કેટલા ભૂખ્યા થએલ ચોરની નજર ગઈ. તત્કાળ ખીરથી ભરેલું વાસણ ઉપાડયું. આ બનાવ જોઈ પેલાં નાનાં નાનાં બાળકો ઘણા દિવસના ખીરના મનોરથવાળાં હતાં તેના તે હોંશજ ઉડી ગયા. અરે! શું આજે તૈયાર થયેલું ભોજન પણ આપણને ખાવા નહીં મળે? તેમાંથી એક બે છોકરાં નદી ઉપર સ્નાન કરવા ગએલ પિતાના પિતાને ખબર આપવા દોડી ગયાં. બ્રાહ્મણ પણ આ સમાચાર સાંભળતાંજ ક્રોધથી ધમધમતું અને આજુબાજુમાંથી એક મોટી કમાડની જબરજરત ભેગળ લઈ ચેરે ઉપર દોડી આવ્યા અને મરણીઓ થઈ ચોરેને પ્રહાર કરવા લાગ્યા લાકડીના પ્રહાર પડ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા દઢ પ્રહારી. વાથી જેમ કાગડાએ નાસે તેમ ચેરે ચારે દિશામાં નાસવા લાગ્યા. અને કેટલાકને તે તેણે ઠારજ કરી દીધા. આ બનાવ જોઈ ચેરેને નાયક દઢપ્રહારી ત્યાં આવ્યો. એકલા માણસને આવી રીતે પિતાના સબતીઓને સંહાર કરતે જઈ તેનું લોહી ઉછળી આવ્યું. જે ઘરમાં બ્રાહ્મણને સજજડ પ્રહાર કરવા જાય છે, તેવામાં એક મજબુત ગાય તેને રેકતી હોય તેમ આડી આવી. ખરે! મારા કામમાં આ કયાં વિધ કરવા આવી? એમ ધારી તે પ્રહાર ગાયના ઉપર કર્યો. એકજ પ્રહારની ગાયનું ધડ જુદુ પડ્યું ત્યાંથી આગળ વધ્યો. તેવામાં પૂર્ણ માસવાળી સગર્ભા પેલા બ્રાહ્મણની સી વચમાં મન કરવા આવી. તેને પણ એકજ પ્રહારથી ગર્ભ સહિત કાપી નાખી અને છેવટે બ્રાહ્મણને પણ મારી નાંખ્યો. આવો મહાન ખેદ કારક બનાવ જોઈ તે બ્રાહ્મણનાં નાનાં નાનાં બાળકો મહાન આજંદ કરી રડવા લાગ્યાં. આ બાજુ સ્ત્રીના પેટમાંથી તરફડતો ગર્ભ પણ એક કરૂણાજનક સ્થિતિનો દેખાવ કરતો હતે. પિતાનાં પિષક માબાપો અને ગાયના મરણથી નિરાધાર થએલાં તે બાળકને વિલાપ એક કૂર હદયવાળાનું હૃદય પણ પીગળાવી નાંખતો હતે. આવી દયાજનક સ્થિતિમાં આવી પડેલાં બાળકોને જોઈચારને નાયક
ડી વખત ત્યાં થંભ્યો. તેના હૃદયમાં આ બાળકના હૃદકભેદક વિલાપોએ પ્રવેશ કર્યો. કુર સ્વભાવવાળા ચોર નાયકના હૃદયમાં પણ દયાએ વાસ કર્યો, અને દયાની પ્રેરણાથી તેના મનમાં વિચાર પ્રદીપ પ્રગટ થયો. તેના વિચાર બદલાયા. “ અહા ! નિરાધાર આ બાળકની હવે કેણ સંભાળ કરશે. ? તેઓને હવે કોને આધાર ? તેઓ કેવી રીતે મેટાં થશે? તેને કેળુ ખાવાનું આપશે ? ધિક્કાર થાઓ મારાં આ અવિચારીત પાપ કર્મોને ! આ એક પાપી પેટ માટે મેં કે અનર્થ કર્યો છે? આ બાળકને મે તદ્દન નિરાધારજ કરી નાંખ્યાં છે અરે ! શું આ મારા ઉગ્રબળનું અજમાયશ કરવાનું આજ ઠેકાણું ! જ્યારે વીર પુરુષો પોતાના બળથી અનેક જીવોનું રક્ષણ કરે છે, અને અનેકને આશ્રય આપે છે, ત્યારે મારા જેવા પાપી જીવનું બળ એ જગત જીવને ક્ષય કરવાનું અને તેમને નિરાધાર બનાવવાનું કારણ જ થાય છે ! અરે આવાં અઘાર કર્મોથી હું
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પ્રથમ પ્રકાશ,
કયારે અને કેવી રીતે છુટી શકીશ? મને તે ખાત્રી થાય છે કે આવાં મલીન કર્મોથી નરકમાં પણ મન ઠેકાણું નહિ મળે ! ” આવા વિચારની ગમગીનીમાં અને તે બ્રાહ્મણના બાળકેની કારૂણિક સ્થિતિના વિચારમાંને વિચારમાં તે આગળ ચાલ્યા. આવાં દૂર કર્મોથી મારો છુટકારો કેઈ મહાત્મા પુરૂષ સિવાય થવાને નથી, માટે હવે ચેરી પ્રમુખ મુકી દઉં, આ ચારેની સહાયની મને કાંઈ જરૂર નથી. ભલે તેઓની મરજી હોય ત્યાં ચાલ્યા જાય. આવા વિચારથી તે ગામ બહાર આવ્યો. આ બાજુ તેની સાથેના ચરે પણ પોતાને મળેલ માલ લઈ ચાકીદારોના ભયથી નોશીને જંગલમાં ચાલ્યા, દઢપ્રહારી ગામની બહાર આવી ઉદાસીનતાથી ભરપુર સ્થિતિમાં એક વૃક્ષ નીચે બેઠા. આ વખતે તેને વૈરાગ્યરસ વૃદ્ધિ પામતે હતે. ઈચ્છાગ જાગૃત થયે હતે, મન સાત્વિકભાવને પામ્યું હતું, અને ખરાબ કર્તવ્યને પૂર્ણ પશ્ચાતાપ થતું હતું. કર્મોએ તેને વિવર આપે. તેના મરથ પૂર્ણ થવામાં સહાયકની પૂર્ણ જરૂર હતી. તે જરૂર તેના વિચારથી પવિત્ર થતા અંતઃકરણની ઉજવલતાએ મેળવી આપી, અર્થાત્ આ વિચારમાંજ તેણે દૂરથી જતા ચારણમુનિને જોયા. આ મહાત્માઓને જોતાં જ તે એકદમ બૂમ પાડી ઉઠયા. એ મહાત્માઓ ! એ મહાત્માઓ! તમે મારું રક્ષણ કરે ! રક્ષણ કરે ! હું તમારે શરણ આવ્યો છું. જો તમારા જેવા પરઉપકારી મહાત્માઓ પણ આ પાપીની ઉપેક્ષા કરશે તે પછી મારે કોને શરણે જવું? આ વરસાદ નીચ ઉચ્ચને તફાવત રાખ્યા સિવાય સઘળે સ્થળે વૃષ્ટિ કરે છે. સૂર્યચંદ્ર તેવી જ રીતે તફાવત સિવાય પ્રકાશ આપે છે, તે આપ મહાત્માઓ શું પુણ્યવાન અને પાપીને તફાવત રાખશે? પરઉપકારીઓને તે તેમ નજ ઘટે.” આ પ્રમાણે બેલતે તેની પાછળ ઉતાવળથી ચા. આ ચારણશ્રમણે પણ, કેઈ ગ્ય જીવ જણાય છે, એમ ધારી તેની કરૂણાથી ત્યાં ઉભા રહ્યા. દઢપ્રહારી નજદીક આવ્યું અને તે મહાપુરૂષોના ચરણારવિંદમાં નમી પડે. આંખમાંથી અશ્રુની ધારાઓ છુટવા લાગી. કંઠ રૂંધાઈ ગયે. ઘણે બોલવાને પ્રયત્ન કર્યો પણ તે બેલી ન શકે. મુનિઓએ તેને ધીરજ આપી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા દઢપ્રહારી
ર૯ મસ્તક ઉપર હાથ મૂક્યું, અને આમ ગભરાવાનું કારણ પુછયું. ત્યારે કેટલીક વાર જવા પછી મુનિઓના આશ્વાસનથી શાંત થએલા ઢપ્રહારીએ ગદ્ગદિત કંઠે પિતાનાં કરેલાં અકાયે જણાવી આપ્યાં અને તે પાપથી મુક્ત થવાને ઉપાય પૂછે“જ્યાં સુધી મનુષ્ય પિતાનાં કરેલાં કાર્યોને અકાર્યરૂપે સમજતા નથી, સમજવા છતાં તેને મૂકી દેવા પર નિશ્ચય ઉપર આવતા નથી, મુકી દેવાના નિશ્ચય ઉપર આવ્યા છતાં પણ તેને માટે પ્રયાસ કરતા નથી, અને વિરાગ્યરસથી ભરપુર થતા નથી, ત્યાં સુધી તેઓ યુગને ખરા અધિકારી નથી. દઢપ્રહારીની સ્થિતિ અત્યારે ગની ગ્યતાને લાયક થઈ હતી. તેની સર્વ મનોવૃત્તિઓમાં એજ રસ ભરેલું હતું કે આવાં ઘોર પાપોથી મુક્તિ કેવી રીતે મેળવવી?” ચારણશ્રમણએ તેવી યોગ્યતા તરત જોઈ લીધી. અને સાથે જ દેહ અને આત્માની ભિન્નતા, કર્મોને આવવાનાં કારણે, કર્મોને રોકવાના હેતુઓ અને પૂર્વોપાજીત કર્મોને નિર્જરી (કાઢી નાંખવાના ઉપાયે વિષે ઘણીજ સહેલાઈથી ટુંકામાં સમજાવી આપ્યું અને તેની સાથે ક્ષમાનું સરસ રીતે વિવેચન કરી તેનાથી થતા ફાયદાઓ સમજાવ્યા. ઘણાજ ટુંક વખતમાં વિવેકથી વાસિત કરી તે મહાત્માજીઓએ તેને ચરિત્ર (શ્રમણપણું) અંગીકાર કરાવ્યું. એજ અવસરે દઢપ્રહારીએ ગુરૂ પાસે અભિગ્રહ લીધું કે મહારાજ ! મને આ પાપ જ્યાં સુધી સાંભરશે યા લોકો મારા પાપને યાદ કરાવી આપશે. ત્યાં સુધી હું અહીં જ આહારાદિને ત્યાગ કરી કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ રહી ધ્યાન કરીશ. આવા મહાન વિષમ અભિગ્રહ લઈને ગુરૂની રજાથી ત્યાંજ રહ્યું. “બીજાના ઉપદેશ સિવાય જે અંતઃકરણથી જાગૃત થએલો છે, જેનો વૈરાગ્ય અખંડિત છે, જેને આ લોક યા પરલોકના માયિક સુખની આભલાષા નથી, અને બંધનથી મુક્ત થવાનાજ જેના પરિણામે કુરિત થએલા છે, તેવા મહાશયને ગુરૂના લાંબા વખતના સમાગમની જરૂરથી નથી. તેને સમુદાયમાં રહેવાની જરૂર પણ ઓછી જ છે. આવા કારણથી જ ગુરૂએ તેને તત્કાળ આજ્ઞા આપી. ગુરૂઓ ત્યાંથી આકાશ માર્ગે બીજે ચાલ્યા ગયા. પછી દઢપ્રહારી ત્યાંથી આગળ વધી જે ગામ પિતે લુંટયું હતું તે જ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પ્રથમ પ્રકાશ. ગામના ઉત્તર તરફના દરવાજા આગળ જઈ કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનસ્થપણે રહ્યા. પાતઃકાળ થતાં ગામથી બહાર નીકળતા લોકોએ દઢપ્રહારીને સાધુના વેશમાં જે. અરે આ પેલે ચેર ! કે ધૂર્ત છે? અત્યારે સાધુને વેશ પહેરી અહી ઉભે છે. મારે પાપીને તેણે અમારા પિતાને મારી નાંખ્યું હતું. કોઈ કહે તેણે મારા ભાઈને મારી નાંખ્યું હતું. કેઈ કહે તેણે અમારું ધન લૂંટી લીધું હતું. આમ જુદા જુદા પ્રકારે બેલનારા જુદા જુદા લોકે તેની નિર્ભના કરવા લાગ્યા. કેઈ ગાળો આપે છે. કેઈ લાકડી પત્થર અને હાથ વતી તેને પ્રહાર કરે છે. આ સર્વ લોકોના શબ્દો સાંભળી દઢપ્રહારી ઉઠેગિત ન થયે પ્રહારના મારથી ઘેર્યતા ન મૂકી; પિતાના પ્રબળ જ્ઞાનવાળા વિચારોથી કોઈને દબાવ્યું, અને આવી ક્ષમા તથા વૈર્યતાની સંતતિ લાંબી ચલાવવા માટે તે મહાત્મા શ્રમણ મુનિઓના વચનને યાદ કરવા લાગે. કમ બંધન કેમ થાય તેવા વિચારે હજી તાજાજ હતા. કરેલ કર્મો અવશ્ય જોગવવાના જ છે. પછી તે વિપાકથી કે ઉદેશથી એ તેને નિશ્ચય પરિપૂર્ણ હતું. તે વિચારવા લાગે કે જો મારા ઉપયેગની જાગૃતિ રાખીને પરિણામની વિશુદ્ધતામાં પ્રવેશ કરીશ તે જે કર્મો મારે હજારો વર્ષો સુધી ભેગવવાનાં છે, તે કર્મો હું ઘણાજ થોડા વખતમાં ગવી શકીશ. આ બાજુ હજુ થોડા વખત પહેલાં જ લેકને પરાભવ દઢપ્રહારીએ કરેલું હતું, તેથી તરતજ લેકે તે વાત વિસરી જાય તેમ નહોતું. દઢપ્રહારી ગામની બહાર દરવાજા આગળ સાધુના વેશમાં ઉભે છે, તે વાત આખા ગામમાં ઝડપથી ફેલાણી અને સંખ્યાબંધ લોકોના ટોળાં ત્યાં આવવા લાગ્યાં અને વિશેષ પ્રકારે પ્રહાર અને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યાં,
આ તરફ લોકેના પ્રહાર અને તિરસ્કારથી નહિ કંટાળતાં દઢપ્રહારી પણ પિતાના ચક્કસ વિચારમાં દઢ થતે ગયે.
સહનશીલતાને અને કર્મ ખપાવવાને અત્યારે ખરો અવસર આવી લાગે. આવા અવસરેજ ક્ષમા અને વિવેક યુક્ત જ્ઞાનની કસોટી થાય છે. દઢપ્રહારી દઢ થઈને આત્માને વિશેષ જાગૃતિ થાય તેમ શિક્ષા આપવા લાગે. “હે આત્મન્ ! તે જેવાં કર્મ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા દઢ પ્રહારી, કર્યા છે, તેવાજ તું તેનાં ફળ પામીશ, કેમકે જેવું બીજ વાવ્યું હોય તેવું જ ફળ મેળવી શકાય છે. આ લેકે નિષ્ફર થઈ તારા ઉપર આકોશે કરે છે, તે આક્રોશેને તું સમપરિણામથી સહન કરીશ તે વગર પ્રયત્ન તને તારાં કરેલાં કર્મોથી છુટકારો મળશે. મારા ઉપર આક્રોશ અને પ્રહાર કરતાં આ લોકોને આનંદ થાય છે તેવી જ રીતે પ્રીતિથી તે સર્વ સહન કરતાં હે જીવ! કર્મને નાશ થવાથી તેને પણ આનંદ થશે. તે હજારે જીવને દુઃખજ અપ્યાં છે, તેને માલ લુંટીને તે સુખ મેળવ્યું છે તે હવે એક તારે તિરસ્કાર કરવાથી તેઓને સુખ મળતું હોય તે ભલે તેઓને સુખ મળે. સુખનો સમાગમ મેળવી આપે યા મળી આવો દુર્લભ છે. આ લેકે તારા દુષ્કર્મો રૂપી મલિન ગ્રંથીને કઠોર વચનેરૂ૫ ખારથી ઘેઈને નિર્મળ યા ઉજવલ કરે છે, તે ખરેખર તેઓ તારા મિત્રજ છે. ભલે આ લોકો તને મારે. સમભાવે સહન કરતાં સુવર્ણના મેલને જેમ અગ્નિ દૂર કરે છે, તેમ તારો પાપરૂપ મેલ સમભાવરૂપ અગ્નિથી દગ્ધ થઈ તું સુવર્ણની માફક ઉજવલ યા નિર્દોષ થઈશ. | દુર્ગતિરૂપ કૂવામાંથી આકાશ અને પ્રહાર કરવા રૂપ દેરડાથી તને ખેંચી લઈ પરિણામની મલિનતાથી પિતે બંધાઈભવકૃપમાં પડે છે, તે તારા ઉદ્ધાર કરનારના ઉપર તારે શા માટે ગુસ્સે થવું જોઈએ. પિતાના પુણ્યને નાશ કરી બીજાને ઉદ્ધાર કરનારા આ લોકે સિવાય મહાન ઉપકારી બીજા કેણ છે? આ વધ અને બંધને મને હર્ષ આપે છે. કેમકે સંસારમાંથી મુક્ત થવામાં તે મને સહાયક છે. તેજ વધ બંધને સામાને અનંત સંસારને હેત થાય છે એજ મારા હૃદયમાં સલ્યની માફક સાલ્યા કરે છે. કેટલાક માણસો બીજાને સુખી રાખવા માટે ધન અને શરીરને પણ ત્યાગ કરે છે. તે આ લેકેને સુખી કરવા માટે આકેશ કે પ્રહાર સહન કરવા તે મારે તેઓની પાસે કાંઈ હિસાબમાં નથી. હે ચેતન ! આ લેકે તેને તર્જના કરે છે, પણ મારતા તે નથી; ને મારે છે તે પણ જીવથી તે વિમુક્ત કરતા નથી જ, અથવા જીવથી મારવા ધારે છે, પણ તારા ધમ તે નાશ તે હરણ કરતા નથીજ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
પ્રથમ પ્રકાશ.
“હું આત્મન ! ક્લ્યાણના અથી જીવાએ આક્રોશ. માર, બ ંધન તાડન અને તર્જન એ સર્વ સહન કરવુ' જોઈ એ. આટલું જ નહિ પણ નિમ્તમત્વ થઈ શરીરથી પણ નિરપેક્ષ થવુ જોઇએ. તેમ થયા સિવાય કલ્યાણને માગ કયાં છે ?” આવી શુદ્ધ ભાવનાથી વાસિત થઈ તે દૃઢ પ્રહારીએ તે દરવાજા આગળ દાઢ માસ વ્યતીત કર્યાં; ત્યારે લેાકેા શાંત થયા. તેને કાઈ ખેલાવવા ન લાગ્યા કે તેના સંબંધી કાંઈ ખેલતા ન સ`ભળાયા એટલે ત્યાંથી પૂર્વ ભણીના દરવાજા તરફ જઈ ધ્યાનસ્થપણે રહ્યો. કાઈ અવસરે ભિક્ષાને અર્થે શહેરમાં જતા, તા લેાકેા તેન માર મારતા, ગાળા દેતા, ભિક્ષા ન આપતા અને તેના પાપા યાદ કરાવી આપતા હતા. પાપ યાદ આવવાથી તે મહાત્મા ભિક્ષાના ત્યાગ કરી દરવાજા બહાર કાયાત્સગ મુદ્રમાં ધ્યાનસ્થ રહેત. પૂર્વ ખાજુ દાઢ માસ રહ્યા અને એ પ્રમાણે દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દરવાજા તરફ પણ દોઢ દોઢ માસ રહેતાં છ માસ થઈ ગયા. હજી સુધી કોઈ કાઇ લેાકા તે પાપો યાદ કરાવી આપતા હતા. છે માસ નિરાહુર રહેતાં અને તેટલા કાળ ધ્યાનસ્થપણામાં વ્યતીત કરતાં તેણે ઘણાં ક ખપાવી નાંખ્યાં. આંહી તેનું ધૈય ક્ષમા, વિવેક અને ધ્યાન એ પરાકાષ્ઠાએ પહાંચ્યાં. છેવટની શરીર ઉપરની મૂર્છા ( આસકિત ) પણ લાપ થઈ ગઈ. એક આત્મરમણતા સિવાય બીજું ભાન તેને ભૂલાયુ હતુ. તેના રામે રામે આત્મભાવજ કુરાયમાન થયા હતા. સજ્જન કે શત્રુ આ દુનિયામાં તેને કઇ રહ્યું નહેાતુ એમ કરતાં તેના પરિણામની સ્થિતિ અવર્ણનીય થઈ ગઈ. યાગની છેવટની હદમાં તેણે પ્રવેશ કર્યાં. અગ્નિથી કાષ્ટાને નાશ થાય તેવી રીતે યાગરૂપ અગ્નિથી, કમેધના દગ્ધ કર્યા અને છ મહિનાને અંતે કેવળજ્ઞાન પામી ત્યાંજ આયુષ્યાદિ કર્મોનો ક્ષય થતાં મોક્ષપદ મેળવ્યું.
k આ
આ પ્રમાણે દઢપ્રહારીએ નરકના અતિથિપણાને મૂકીને ચેાગના અવલંબનથી છ માસમાં મેક્ષપ પ્રાપ્ત કર્યું. દઢપ્રહારીના ચરિત્રમાંથી આપણને ઘણુ શીખવાનુ છે. તેના પાપોના પશ્ચાતાપ, પાપથી છુટવાની આતુરતા, માહાત્માના વચન ઉપર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર.
૩૩
શ્રદ્ધા, મહાન્ ક્ષમા, ધૈયતા, અને પરિણામની વિશુદ્ધિ; એ સ ગુણેા વોર'વાર મનન કરી આદર કરવા જેવા છે. આવા કાઈ પણ આતિશાયિક ગુણ સિવાય અતિ ઉસ્તર લાભ થતા નથી. ખરૂ પૂછે તે એવા આતિશયક ગુણા તેજ ચાગ છે. એ સર્વ વાત આ મહાત્માના ચરિત્રમાંથી મળી શકે છે.”
-(0)
મહાત્મા ચિલ્લાતીપુત્ર.
-(0)
तकालकृतदुष्कर्म, कर्मठस्य दुरात्मनः ।
गोत्रे चिलातीपुत्रस्य योगाय स्पृहयेन्न कः ॥ १३ ॥ પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય દુષ્કર્મ કરવામાં પ્રવીણ દુરાત્મા ચિલાતીપુત્ર જેવાનુ' પણુ રક્ષણ કરનાર ચેગની કાણુ સ્પૃહા (ઈચ્છા) ન કરે ?
વિવેચનઃ—રાજગૃહી નગરીમાં ધનસા વાહનામે એક ધનાઢય શેઠ રહેતા હતા, તેને ઘેર ચિલાતી નામની એક દાસી હતી. આ દાસીથી ચિલાતીપુત્ર નામના એક પુત્ર થયા. ધનસા વાહને પાંચ પુત્રા હતા. અને તેના ઉપર એક સુસમા નામની પુત્રી થઇ હતી. આ પુત્રીની સારવાર અને રમગમતમાં ચિલાતીપુત્રને રોકવામાં આવ્યેા. ચિલાતીપુત્ર બળવાન હોઈ અનેક માણસાના અપરાધ કરવા લાગ્યા. માણસાં શેઠને આળભો દેવા લાગ્યાં, અને તેથી કાટવાળ સુધી તે વાત પહાંચાડવામાં આવી; રાજાથી ભય પામી શેઠે ચિલાતી પુત્રને પેાતાના ઘરમાંથી કડ્ડાડી મૂકયા, ચિલાતીપુત્ર ત્યાંથી નીકળી સિંહગુફા નામની ચારપલ્લીમાં ગયા અને ચારાને જઈ ને મળ્યા. પ્રાયઃ સરખા આચાર વિચાર
તેવા
સંચાગો વચ્ચે થઇ
અને કવ્યવાળાઓના મેળાપ ગમે આવે છે.” વાયરાથી જેમ અગ્નિ વધારે પ્રદીપ્ત થાય છે તેમ ચારાની સેાખત યા સહાયથી પાપી પ્રવૃત્તિના તેનામાં વધારો થયા. મુખ્ય ચારના મરણ બાદ તેને સ્થાને ચિલાતીપુત્ર સ્થપાયા. આ તરફ સુસમા શેઠની પુત્રી યૌવનવય પામી, રૂપાદિ ગુણાથી શોભિત અને અનેક કલાના સમૂહને જાણનારી સાક્ષાત વિદ્યાધરીની
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ
માફક પૃથ્વીતલ ઉપર વિચરવા લાગી. ધનશેઠે કરેલ પરાભવને ડાઘ ચિલાતીપુત્રના હૃદયપટ્ટથી ગયા નહતા. તેમજ સુસમા ઉપરની બાલ્યાવસ્થાની પ્રીતિ પણ ઓછી થઈ નહોતી.
એક દિવસે બધા ચેરોને એકઠા કરી ચાર નાયક ચિલાતીપુત્ર તેમને કહેવા લાગ્યું કે રાજગૃહી નગરીમાં ધનશેઠ રહે છે તેને ઘેર ધન ઘણું છે. તેમ અત્યારે યૌવનવય પામેલી સંસમાં નામની એક તેની પુત્રી પણ છે, તે આજે તેને ઘેર જઈ રાત્રે ખાતર પાડવું. તેમાંથી જેટલું ધન મળે તે સર્વ તમારે વહેંચી લેવું અને શેઠની પુત્રી છે, તે માટે રાખવી. બધા ચેરે તેના વિચારને સંમત થયા. રાત્રિએ રાજગૃહી નગરીમાં ગયા. તાળાં ઉઘાડવાની વિદ્યાથી દરવાજાનાં તાળાં ઉઘડયાં અને અસ્વાપિની નિદ્રા નામની વિદ્યાથી ચોકીદારને નિદ્રામાં નાખી, તે ધનસાર્થવાહનું ઘર ચેરે પાસે ચિલાતીપુત્રે લુંટાવ્યું. અને પોતે નિદ્રાને પરાધીન થએલી તે સુસમાં બાળાને ઉઠાવી જીવની માફક તેને લઈને સઘળા ચેરોની સાથે ત્યાંથી નિકળી પડે.
ધન શેઠ જાગૃત થયા. ધન લુંટાયું, અને સુસમાનું હરણ થયું, જાણી, શેઠને ઘણું લાગી આવ્યું. તત્કાલ જઈ કેટવાળને ખબર આપી, વિશેષમાં શેઠે કોટવાળને કહ્યું કે ઢીલ ન કરે, અને હમણાંજ તેઓની પેઠે ચાલે. ચેરેએ લુંટેલું ધન તમે લેજે. પણ મારી સુસમા નામની વહાલી પુત્રીને પાછી લાવી આપે. ધનની લાલચથી કોટવાળ તત્કાળ તૈયાર થઈ કેટલાક રોકીદારને સાથે લઈ ચોરની પુંઠે પડે શેઠ પણ પિતાના પાંચ પુત્રોને સાથે લઈ ચોરેની પાછળ ગયે. ઘણી ઝડપથી આગળ વધતાં ચેની લગભગ તેઓ જઈ પહોંચ્યા. ચારે પણ પિતાને પ્રાણ બચાવવા ખાતર ધનને ત્યાંજ મૂકી દઈ આગળ અટવીમાં નાસી ગયા. ધન મળી જવાથી કોટવાળ ત્યાંજ રેકા. આ બાજુ ચિલાતીપુત્ર પિતાના પ્રાણને સંકટમાં નાંખવા તૈયાર થયો પણ પ્રાણથી વહાલી સુસમાને તેણે ન મૂકી. પિતાના ખભા ઉપર જેમ સિંહ બકરીને ઉપાડીને ચાલ્યા જાય, તેમ ખભા ઉપર સુસમાને ઉપાડીને અટવી તરફ ચાલ્યા ગયે. ધન શેઠને ધનની
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર પૃહા કરતાં પોતાની પુત્રીને મેળવવાની સ્પૃહા અધિક હતી, તેથી તે ત્યાંથી ન અટ, પણ પોતાના પાંચ પુત્રોને સાથે લઈ હથિયાર સહિત ચિલાતીપુત્રની પાછળ ચાલ્યા. ચિલાતીપુત્ર થાકી ગયે. એક તે જંગલ, ખાડા ખડીઆ, ઝાળાં, ઝાંખરાં આડાં આવે, ઉનાળાને વખત, તૃષા લાગી, ઝડપથી દોડવું, પાછળ ભય, સુસમાને ઉપાડવી, અને પાંચ પુત્રો સહિત ધનશેઠનું નજીક આવી પહોંચવું. આ સર્વ કારણથી તે ગભરાયે. તેની હિંમત ઓછી થઈ ગઈ. સુસમા સહિત સલામત હવે હું અહિંથી જઈ નહિ શકું. એ વાતની તેને ખાત્રી થઈ ચૂકી છતાં પૂર્વજન્મના નેહથી અને અત્યારના નવીન મોહથી સુસમાને મૂકી દેવી તેને ઠીક ન લાગ્યું. તેમાં સાથે લઈ જવાની પણ તેની હિંમત નહતી. આથી તે મુંઝાયે. તેને સુસમાને સાથે કેવી રીતે લઈ જવી તેને - એક વિચાર ન સૂઝ એટલે છેવટના નિર્ણય ઉપર આવ્યું કે
ખાઉં નહિ તે ઢોળી નાખું, પણ સુસમાને બીજાના હાથમાં જવા ન દઉં. આવા વિચારથી સુસમાને નીચે ઉભી રાખીને મ્યાનથી તલવાર કાઢી તે વતી તેનું માથું કાપી નાખ્યું. મેહથી તે તેના માથાને લઈ ઝડપથી ગાઢ જંગલમાં ચાલ્યો ગયો. આ બાજુ શેઠ ઘણે ઝડપથી નજીક આવ્યું પણ તેના આવતા પહેલાં તે સુસમાનું મરણ થઈ ગયું હતું. શેઠને પ્રયાસ નિષ્ફળ ગયો. શેઠને ઘણું લાગી આવ્યું. ઘણો વિલાપ કર્યો. આખરમાં શોક સહિત શેઠ પાછો ફરી શહેરમાં આવ્યો અને વૈરાગ્યથી ચારિત્ર સ્વીકાર કર્યું.
એક હાથમાં ખડ્રગ અને બીજા હાથમાં સુસમાનું માથું લઈ ચિલતીપુત્ર એક જંગલમાં આવી પહોંચે. ભય અને પેદથી રસ્તે ભૂલી ગયે. જે ઠેકાણે પહોંચવું હતું તે ઠેકાણે પહોંચી ન શકો. પૂર્વ જન્મના પ્રેમથી સુસમાનું મુખ વારંવાર જેવા લાગે પણ તેની સાથે ખેદ થઈ આવે. ભલે તેના હૃદયને તે મુખ મોહ ઉપજાવે પણ તેના તરફથી જવાબ મળવાની કે વાતચિત થવાની આશા તે નહોતી. સુસમાં ન મળી, સ્થાન હાથ ન આવ્યું, પિતાના સોબતને વિયોગ થયે, રસ્તે ભૂલાયે,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
પ્રથમ પ્રકાશ
શુના રાનમાં પાણી ન મળે, ભૂખ્યા અને તરસ્યા આમતેમ ભટકવા લાગ્યા. ભટકતાં ભટકતાં નજીકના ભાગમાં કાર્યાત્સર્ગ મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થપણે ઉભેલા એક ચારણ શ્રમણને (આકાશમાં ગમન કરનાર મુનિને) તેણે જોયા. આવા ઉજ્જડ વેરાનમાં આવા મહાત્મા કયાંથી ? કાંઇક સારી આશાથી ચિલાતીપુત્ર આ મહાપુરૂષની પાસે આવ્યેા. વિનય વિવેક તે જાણતા નહાતા છતાં આવા મહાત્માએ પાસે ધમ હોય છે, અને તે ધર્મથી સુખી થવાય એમ તેના જાણવામાં હતું. હું અત્યારે ખરેખર દુઃખી હાલતમાં છું. માટે તેથી મુકત થવાને મને ધર્મની જરૂર છે. અને તે ધર્મ આ મહાત્મા પાસેથી મને મળવા જોઇએ. પણ હું ધમ માગીશ અને તરતજ આ મહાત્મા મને તે આપશે કે કેમ તે વિષે મને તે શંકા છે. કેમકે ધર્મ જેવી વસ્તુ એકદમ માગવાની સાથેજ કેમ આપી શકાય. માટે નમ્રતાથી નહિ પણ કાંઇક ભય દેખાડવાપૂર્વક માગણી કરૂ કે ભયથી તે તુરતજ આપી દેશે. ...આવા આશયથી તે શ્રમણની પાસે આવ્યા અને જોરથી મેલ્યા કે હું સાધુ ! તુ' મને ધર્મ બતાવ. નહિતર આ તલવારથી તારૂ મસ્તક કાપી નાખીશ. આ શબ્દો સાંભળીને જ્ઞાની મુનિ વિચારવા લાગ્યા કે આવી રીતે ધર્મની માગણી તેા આજેજ સાંભળી. ભલે ગમે તેમ હા, પણ આવી ધર્મની માગણી એ તેની ધર્મ વિષયિક આતુરતા સૂચવે છે. આવી આતુરતાવાળા જીવામાં રાપેલુ ધર્મ બીજ એ ઉત્તમ ક્ષેત્રમાં વાવેલા ખીજની માફક થાડા વખતમાં ફળ આપે છે. ” માટે મારે આને ધર્મ બતાવવા તે ખરા પણ અત્યારે આવી આતુરતાવાળા માણસ પાસે વિસ્તારથી ધ કહેવાના અવસર નથી. સંક્ષેપમાં કાંઈ કહેવાથી તેના ઉંડા વિચા રમાં ઉતરતાં આને અવશ્ય ફાયદો થશે.
આવા વિચારમાં તે ચારણ મુનિએ કાર્યાત્સગ પારીને (ધ્યાન સમાપ્ત કરીને) ચિલાતીપુત્રને કહ્યુ કે, “હે ભવ્ય ! ઉપશમ, સ’વર અને વિવેક આ ત્રણ ધર્મ છે.” આ પ્રમાણે કહીને તે ચારણશ્રમણ આકાશ માર્ગે કાઇ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યા ગયા. આ તરફ ચિલાતીપુત્ર વિચાર કરવા લાગ્યા કે મુનિ તે આ ત્રણ શબ્દો કહીનેજ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીષત્ર
૩૭ ચાલ્યા ગયા. મારે હવે આ ત્રણ શબ્દમાં સમજવું શું? સાધુ જુઠું તે નજ કહે. ત્યારે ત્રણ શબ્દમાં જ તેણે મને ધર્મ બતાવ્યું કે ? પ્રથમ તેણે ઉપશમ એવું પદ કહ્યું તે ઉપશમને અર્થ શું? ઉપશમ એટલે શાંત થવું, દબાવવું, શાથી શાંત થવું? કેને દબાવવું? મારી પાસે એવી કઈ વસ્તુ છે કે તે ઉત્કર્ષ પામેલીને શાંત કરૂં, કે તેની ઉત્કટતાને દબાવું. આ દેહ ઉપર તે એવું કાંઈ દેખાતું નથી. તેમ મારી પાસે પણ અત્યારે તેવું કાંઈ નથી. આ જંગલમાં હું તે અત્યારે એકજ છું ત્યારે તે મુનિએ મને ઉપશમ કરવાનું કેમ કહ્યું? તેઓ અસત્ય તે ન જ કહે. કારણ કે મારી પાસે તે નિર્ચ થને કશે સ્વાર્થ ન હતું. ત્યારે શું મારા શરીરની અંદર કાંઈ ઉપશમ કરવા જેવું છે? વિશેષ વિચારમાં આગળ વધતાં તેને જણાઈ આવ્યું કે, અરે ! ઉપશમ કરવાનું તે આત્માની અંદર ઘણું જ જણાય છે. આ કોધરૂપ દાવાનળ તે સળગી રહ્યો છે. સુસમાને લેવાને પાછળ પડેલા ધનશેઠ ઉપર કાંઈ ઓછો કોઈ નથી. મારે વિચાર એ થાય છે કે તે શેઠને હમણાં દેખું તે જીવથી મારી નાખ્યું. તેમજ મારા સહાયકને વિખેરી નાંખનાર અને મને આમ હેરાન કરનાર કેટવાળ ઉપર પણ કાંઈ ઓછી ક્રોધ નથી. મને તે શા માટે હેરાન કરે ? ગમે તેવા ઉપાયે પણ તે વેર તે વાળવું જ. શું આ માન કાંઈ ઓછું છે? આ ઉપશમ કરવા લાયક નહિ, તે વળી બીજું શું હશે? ગમે તેવા છળ પ્રપંચ કરીને પણ લેકેને ઠગવા લુંટવા, આ માયા પણ ઉપશમ કરવા જેવી છે. ત્યારે આ જગતને લુંટીને, મારીને, કાપીને, પિસે એકઠ કરવો અને મારે સુખી થવું છે. આ લોભ સમુદ્ર તે સર્વથી વિશેષ પ્રકારે દબાવવા લાયક છે. આ સર્વે ક્રોધાદિ ઉપશમાવવાનું જ તે મહાત્માએ મને જણાવ્યું છે. તે હવે મારે કોધાદિને કેવી રીતે ઉપશમાવવા ? યા તેને નાશ કરે? અગ્નિને ઉપશમાવવી હોય તે ધુળ, રાખ યા પાણી જોઈએ, તેમ કોને ઉપશમાવવાને તેને પ્રતિપક્ષી મને તે ક્ષમાજ જણાય છે. ત્યારે તે સર્વના ઉપર મારે ક્ષમા કરવી. તેથી ક્રોધ ઉપશમી (દબાઈ જશે. એજ પ્રમાણે તેણે ક્ષમા કરી;
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પ્રથમ પ્રકાશ.
મારી
કે તરતજ ક્રોધના વિચારા શાંત થયા. જરા શાંતિ આવી, વિચારની વ્યાકુળતા ઓછી થઈ કે માનને દબાવવા માટે વિચાર કરવા લાગ્યા. મને તે શા માટે હેરાન કરે? અરે ! તે માટે. એક તો અપરાધ કરવા અને વળી આટલુ શા માટે હેરાન કરે ? આ ઠેકાણે પણ મારે તેવા અપરાધ ન કરવા. અને જેને અપરાધ આવી મળે તે તે અપરાધની ક્ષમા લેવી. આ નમ્રતાએ તેની માનની લાગણીને દબાવી દીધી. આ પ્રમાણે માયાને સરલતાથી અને લાભને સતાષથી દખાવવાના ઉપાય વિશેષ વિચાર કરતાં તેને મળી આવ્યા,
બીજો ધમ મુનિએ મને સંવર એ પદથી જણાવ્યેા હતા. સંવર એટલે રાકવુ' કાને રાકવું? અને શાથી રોકવુ ? એ વિચારવા જેવુ' છે. પ્રથમ મારે તે મારૂં હિત કરવુ' છે. તા ખીજાને રોકવુ' તે તે નકામુ છે. ત્યારે મારે પેાતાને પ્રથમ રોકવાની જરૂર છે. પેાતાને કેવી રીતે રોકવા ? શું ચાલવું અધ કરવું કે ખેલવું અધ કરવુ કે વિચાર કરવા અંધ કરવા ? તે તે બધ ન થઈ શકે. માલ્યા ચાલ્યા કે વિચાર કર્યા સિવાય કેમ રહી શકાય ? અથવા તેમ કરવાથી ફાયદા શું ? અથવા માની લઉં કે તેમ કરવાથી ફાયદો હશે, પણ સર્વથા ખેલ્યા ચાલ્યા કે વિચાર કર્યા સિવાય મારાથી રહી ન શકાય; ત્યારે તેમ કર્યા સિવાય સં વર કેવી રીતે મને ? અને સંવર ન અને તે ધમ કેવી રીતે થાય ? નજ થાય. અને ધમ ન થાય તે સુખ કયાંથી મળે ? આ સર્વ વિચારોમાં ચાગની પ્રણાલિકા શરૂ થઈ ચૂકેલી છે. અને એની પ્રખલતાથીજ વિચારોની ઉત્તરોત્તર શુદ્ધતા થતી આવે છે. ચિલાતીપુત્ર વિચારમાં આગળ વધે છે કે આ પાંચ ઇંદ્રિયા અને મન વિગેરે પાપને આવવાનાંજ કારણેા હાય તા તે મહાત્માને પણ શરીર વિગેરે હતુંજ, અને તે આંહી ઉભા હતા અને ચાલ્યા ગયા. શરીર છે તેા આહાર કરતા જ હશે, અને આહાર હાય તા નિહાર અવશ્ય હોયજ. વળી તે ખેલતા પણ હતા કારણ કે તેણેજ મને ધર્મ બતાવ્યેા છે. તેઓ જોતા પણ હતા,
અપરાધ કર્યાં
બધુ માન કે ભૂલ છે.
હવે
કર્યો છે તે જો
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર
૩૯
ત્યારે આમ ઇંદ્રિચાના કાર્યાં વિદ્યમાન છતાં પણ ક્રમ ખંધન થતા હાય એમ સભવી શકે છે. તે જો ઈંદ્રિયાના કાર્યો વિદ્યમાન છતાં કર્મ બંધ ન થતા હાય તા તેઓએ મને સંવર કરવાને ઉપદેશ શા માટે આપ્યા ? માટે હજી આની અંદર કાંઈક ગૂઢતા રહી જાય છે; એમ વિચાર કરતાં તેને વિશેષ જણાઈ આવ્યુ કે ઇંદ્રિયેાની અને મનની બે પ્રકારની ગતિ મારા અનુભવવામાં આવે છે. એક તેા શુભ પ્રવૃત્તિ એટલે કાઈને દુઃખ ન થાય તેવી રીતે ઈંદ્રિય અને મનની પ્રવૃત્તિ; અને બીજી અશુભ કે જેથી બીજા ને દુઃખ ન થાય તેવી પ્રવૃત્તિ. ત્યારે જીવાને દુઃખ ન થાય તેવી રીતે મારા ઇંદ્રિય અને મનને પ્રવર્તાવવા એજ સંવર તે મહાત્માએ મને ઉપદેશ્યા જણાય છે. હવે તેની પ્રવૃત્તિ અત્યારે મારી છે કે નહિ તે મારે વિચારવાનુ` છે. અરે ! આ જીવના સહાર કરનાર ખડ્ગ મારા એક હાથમાં રહી ગયું છે અને બીજા હાથમાં સુસમાનું માથું છે. આવી પ્રવૃત્તિવાળા મારામાં સવર કેવી રીતે ગણાયજ માટે હું તેના ત્યાગ કરૂ અને મન તથા ઇંદ્રિયાની અશુભ પ્રવૃત્તિ ને રાકુ' આવા વિચારથી તેણે હાથથી ખડ્ગ અને માથુ દૂર ફેંકી દીધાં. વળી ત્રીજા પદના વિચારમાં તેણે પ્રવેશ કર્યો.
તેટલામાં તા લાહીથી ખરડાયેલા તેના શરીર ઉપર ચારે તરફથી કીડીઓ ચડવા લાગી. કીડીઓને ચાજનગ`ધી કહી છે; અર્થાત્ ઘણા ઇંદ્રિયના પ્રબળ વિષયવાળી કીડીઓ દૂરથી પણ ગંધના જોરથી ખેંચાઈ આવે છે. અત્યાર સુધી રૂધિર ઝરતું સુસમાનું માથુ તેના હાથમાં હતુ, તેના છાંટાઓથી શરીરના ઘણા ભાગ ભીજાએલા હતા, તેથી કીડીએ તેના શરીર ઉપર ચડી ચટકા દેવા લાગી. આ માજી ચિલાતીપુત્ર વિચારની ધારામાં આગળ વધી વિવેકનું સ્વરૂપ વિચારે છે કે વિવેક એટલે શું ? વિવેક એટલે પોતાનુ અને પારકુ તેની વિશેષતા સમજવી. ત્યારે મારૂ શુ છે અને પારકું શુ' છે તે તે મારે અવશ્ય જાણવુજ જોઈએ. અત્યારે મારૂ તા કોઈ દેખાતું નથી કેમકે આ શૂન્ય રાનમાં હું તા એકલા છુ, પણ ત્યારે હું તે કાણું ? આ હાથ કે પગ, માથું કે પેટ, આ શરીરમાં હું કાણુ ? હાથ ન હાય તા ચાલી શકે છે. પગ ન હેાય તાપણુ શરીર ટકી રહે છે,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ,
ત્યારે તે તે હું નહિ. આ આહારાદિ ખેરાકથી શરીરની વૃદ્ધિ અને તેના અભાવથી હાનિ થયા કરે છે. તે આહારથીજ વૃદ્ધિ હાનિ પામતું અને માતા પિતાના સંગોથી ઉત્પન્ન થએલું શરીર તે હું કેમ સંભવી શકું? વળી આ શરીર અહીજ પડયું રહે છે. ત્યારે તેમાંથી વિચાર કરતે લતે ચાલતે સ્મૃતિ રાખનારે અને સુખદિ જાણનાર કેઈક ચાલ્યા જાય છે. જેના વિના પરિપૂર્ણ શરીર છતાં તે માંહીલું કાંઈ પણ બની શકતું નથી. હું જાઉં છું પણ આ શરીર તે તે હું નહિ જ. આમ વિચાર કરે છે ત્યાં તે
એટલી બધી કીડીઓ વધી પડી અને તેના શરીરનું લોહી ચુસવા - મંડી કે થોડા વખતમાં તેનું શરીર શેષાઈ ગયું. એટલું જ નહિ પણ, તે શરીરમાં એટલાં બધાં છિદ્રો પડયાં કે તે શરીર એક ચાલણીના સરખું થઈ ગયું, છતાં પણ મને ધર્મની પ્રાપ્તિ તે ત્યારે થઈ કહી શકાય કે ઉપશમ-ક્રોધાદિ ન હોવા જોઈએ. સંવર-આ પાંચ ઇંદ્રિયથી અને મનથી બીજાનું ખરાબ ન થવું જોઈએ; અને વિવેક, હું આત્મા ને દેહાદિત પર જુદું જ. આ પ્રમાણે વિચારની ધારામાં ચિલાતીપુત્ર ગુંથાયે હતે. વચમાં વચમાં કષાયિત પરિ ણામ થઈ જતા હતા. પણ વારંવાર ઉપશમ સંવર અને વિવેકથી ક્રોધાદિને હઠાવી કાઢતે હતે આ પ્રમાણે અઢી દિવસ સુધી તે ત્યાંજ ઉભો રહ્યો. પોતાનાં કરેલાં ઘેર પાપની પાસે આ દુઃખને તે સ્વલ્પજ ગણતું હતું, અને પવિત્ર ધર્મ સિવાય મારે છુટકારે નથીજ. તે ધર્મ મહાત્માએ બતાવેલ ત્રિપદીમયજ છે. આવા વિચારની ધારામાં તેનું આયુષ્ય પૂર્ણ થઈ ગયું. કીડીઓએ શરીરને જીર્ણ કરી નાંખ્યું. તે મહાત્મા ચિલાતીપુત્ર શરીરને ત્યાગ કરી દેવલકને વિષે ગયે, અને ત્યાંથી ફરી મનુષ્યભવ પામી મેક્ષ જશે.
ઘોર પાપે કરી નરકે જવાની તૈયારીવાળા ચિલાતીપુત્ર પણ આ પ્રમાણે યોગના અવલંબનથી દેવગતિ પામે. માટે કર્મક્ષય કરવામાં ગજ ખરેખર સહાયક છે. આ પ્રમાણે ચિલાતીપુત્રના ચારિત્રથી વિશેષ સ્પષ્ટ થઈ શકે છે. યેગથી મિક્ષની પ્રાપ્તિ કેમ ન થઈ? આ શંકાને ઉત્તર એજ છે કે, તે યુગની પૂર્ણ હદને પામે ન હતે. ઉપશમને બદલે ક્ષયની જરૂર હતી.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિગની આવશ્યકતા. સંવરમાં તેને દેશથી સંવર થયે હતું, પણ સર્વ સંવરની જરૂર હતી, અને વિવેકમાં હજી કેટલીક ન્યૂનતા હતી. આ સર્વ કારણોને લઈને જ તેની દેવગતિ થઈ છે. ચારણશ્રમણે તેને ઉપશમને બોધ આપ્યું તે પણ તે વખતને લઈને ચગ્યજ હતો. આ તેને ચડવાનું પ્રથમ પગથિયું જ હતું, અને તે ગનાં ખરાં ફળે તે હજી હવે તેને મળવાનાં છે, પણ નરકની ગતિને રેકીને દેવકની સ્થિતિએ પહોંચાડવું એ પણ સામાન્ય ફળ તે નથી જ. ગમે તેમ છે પણ ગનું સામાન્ય રીતનું સેવન જ્યારે નરકાદિકથી બચાવ કરી ઉત્તમ ગતિ આપે છે, તે પરિપૂર્ણ સેવન એ મોક્ષ આપેજ, એ તે નિઃસંશય સમજાય છે. આ ચિલાતીપુત્રના ચરિત્રમાંથી આપણને શીખવાનું એ છે કે એક પદ પણ તે મોક્ષના ખરા કારણવાળું લઈને તેના ઉપર વારંવાર વિચાર કરી, તેનું મનન કરી પિતાને લાગુ પાડવું જોઈએ, અર્થાત તે પ્રમાણે કિયામાં મૂકવું જોઈએ, તેને આદર કરવો જોઈએ, તેજ છેડા વખતમાં તેની માફક આપણને પણ ફાયદો થઈ શકે.
યોગની આવશ્યકતા. तस्याजननिरेवास्तु, नृपशोर्मोघजन्मन ।
अविद्धक) योग, इत्यक्षरशलाकया ॥ १४ ॥ - ગએવા અક્ષરે રૂપ શલાકા (કાન વિંધવાની સળી વડે કરી જે માણસના કાન વિંધાએલા નથી, તેવા મનુષ્યરૂપે પશુતુલ્ય નિરર્થક જન્મવાળા મનુષ્યનો જન્મ આ દુનિયા ઉપર નજ થવું જોઈએ. ૧૪
વિવેચન– ગની કેટલી જરૂર છે, તે વિષે આચાર્યશ્રી ભાર આપીને જણાવે છે કે કેગ સબંધી ઉપદેશ, વાર્તા, સંવાદ કે ચર્ચા વિગેરે કઈપણ પ્રકારે જેના કાનમાં કેગના અક્ષરોએ પ્રવેશ નથી કર્યો, તે મનુષ્ય મનુષ્ય એવું નામ ધરાવવાને લાયકજ નથી. એટલું જ નહિ પણ જનાવરની માફક તેઓને જન્મ આ દુનિયા ઉપર નિરર્થકજ છે. વિશેષમાં આચાર્યશ્રી કહે છે કે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ તેવા મનુષ્યને જન્મ આ દુનિયા ઉપર મનુષ્યરૂપે નજ થે જોઈએ. આ કહેવું તેમનું યથાર્થ છે, કેમકે વિચાર અને તેને અનુસારે પ્રવર્તન કરવાનું સામર્થ માનવામાં જ છે. જ્યારે તેવું સામર્થ્ય પામીને તે સામર્થ્યને દુરૂપયોગ કરવામાં આવે અને માનવનિથી નીચા ઉતરી તિર્યંચ અને નરકાદિ ભવેમાં અટન કરવું પડે તે તેના કરતાં તેઓને તિર્યચપણું વધારે સારું છે, કે વિચારપૂર્વક જેમાં આત્મશક્તિને દુરૂપયોગ કરવાપણું નથી. આવા કઠેર શબ્દો કહીને પણ માનને જાગૃત કરવાનું આચાર્યશ્રીનું કથન એ આ દુનિયાના પામર જીવે ઉપર આંતરિક કરૂણારસને સૂચવી આપે છે અને ઘેર નિદ્રામાં પડેલા દુનિયાના ઇને જાગૃત કરવાને એક મહાન વાજીંત્ર તુલ્ય છે. ૧૪
મેક્ષનું કારણ યોગ
चतुर्वर्गेऽग्रणीर्मोक्षो, योगस्तस्यच कारणम् ।
ज्ञानश्रद्धानचारित्र, रूपरत्नत्रयं च सः ॥ १५॥ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ આ ચારે વર્ગોમાં મેક્ષ તેજ ઉત્તમ છે. એ મોક્ષનું કારણ એગ છે. જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રને તે ત્યાગ કહેવાય છે. જે ૧૫
વિવેચન–આ દુનિયાના જીવોને સાધ્ય કરવા તરીકે ગણાતાં અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ; આ મોટા ચાર વિભાગે યા કાર્યો છે. તે ચારમાં બીજા સર્વ વિશેષ કાર્યોને સમાવેશ થઈ શકે છે. તેમાં અર્થ-પૈસે પેદા કરવામાં અને તેનું રક્ષણ કરવામાં ઘણે કલેશ છે. રાગદ્વેષાદિની ઉત્પત્તિનું કારણ છે, અને કર્મબંધન કરાવી દુર્ગતિમાં પાડવાનું એક મહાન નિમિત્ત છે, કામ એટલે પાંચ ઈદ્રિના સુખ ભોગવવાં, તે સુખે ક્ષણિક અને તુચ્છ છે, આપાત દેખાવા માત્ર) રમણીય છે. તથાપિ વિપાક મહાન દુઃખ દે છે. તૃપ્તિ તે થતી નથી. પણ વિશેષમાં ઈચ્છા વૃદ્ધિગત થાય છે. અજ્ઞાન દશામાં વિશેષ પ્રેરે છે. જ્ઞાનદશા ભુલાવે છે, અને સંસારપરિભ્રમણમાં સહાયક છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જ્ઞાનગ. ધમ–શબ્દનો અર્થ આ ઠેકાણે પુણ્ય ગ્રહણ કરેલ છે. અટલે પાપ લેઢાની બેડી, પુણ્ય સેનાની બેડી. ભલે સેનું રહ્યું પણ બેડી તે ખરીજ. પુણ્યથી સુખ મળે પણ તે આત્મિક તે નહિ જ. પુદ્ગલિક સુખ તે સંગિક વિગિક છે. શેડો વખત રહી નાશ પામે છે, ચાલ્યું જાય તે તાત્વિક સુખ તે નજ કહેવાય. આત્મિક સુખની પરિપૂર્ણતા તેજ મોક્ષ. કર્મના આવરણેને અભાવ તેજ મોક્ષ કોઈપણ જાતની ઉપાધિ રહીત આત્માની અવસ્થા તેજ મોક્ષ. આવી સ્થિતિ નિરંતર બની રહેવી, જેમાં જન્મ જરા મરણ નજ હોય અને નિરંતર પરમાનંદમાં મગ્ન રહેવાય આ દશા પહેલાંની ત્રણ દશાથી ઉત્તમોત્તમ છે, માટે જ આ ચાર વિભાગોમાં ચોથે વિભાગ મોક્ષતે જ શ્રેષ્ઠ છે. તે મોક્ષ પામવાનું કારણ યુગ છે. યેગથીજ મેક્ષ મળી શકે છે માટે મેક્ષ પામવાની સ્પૃહાવાળા એ ગરૂપ નિમિત્ત અવશ્ય મેળવવું જોઈએ, કેમકે કારણ સિવાય કાર્યોત્પત્તિ થતી નથીજ. આહિ કેઈક પ્રશ્ન કરે છે કે કેગ એટલે શું ? આચાર્યશ્રી ઉત્તર આપે છે કે જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર આ ત્રણ વસ્તુ તે યંગ છે. આના સિવાય કેઈ બીજો પેગ નથી.
જ્ઞાનયોગ,
यथावस्थिततत्त्वानां, संक्षेपाद्विस्तरेण वा।
योऽवबोधस्तमत्राहुः, सम्यग्ज्ञानं मनीषिणः ॥१७॥ જેવી રીતે તનું સ્વરૂપ રહેલું છે, તેવી જ રીતે સંક્ષેપથી કે વિસ્તારથી બંધ થે યા જાણવું તેને વિદ્વાન પુરૂષે સમ્યગ જ્ઞાન કહે છે. ૧૭
વિવેચન—તત્વ એટલે વસ્તુને યથાર્થ નિશ્ચય, આવા તો બે સાત કે નવ માનવામાં આવે છે. આ દુનિયામાં બે ત કહેવામાં આવે છે. તે જીવ અને અજીવ યા આત્મા અને જડ. આ સિવાય દુનિયામાં બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. પણ સર્વ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
પ્રથમ પ્રકાશ.
વસ્તુઓને સમાસ આ બેની અંદર થઈ શકે છે. જીવ, અજીવ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જરા અને મોક્ષ; આ સાત તત્ત્વા પણ કહેવાય છે. અથવા પુણ્ય પાપને આશ્રવમાં સમાવેશ ન કરતાં જુદાં ગણવામાં આવે તેા નવ તત્ત્વો કહી શકાય છે. જીવ કહે કે આત્મા કહે તે પર્યાયવાચક આત્માનું જ નામ છે. જીવા એ પ્રકારના કહી શકાય છે. એક સંસારના અને બીજા મેાક્ષના, કર્માથી ઘેરાએલા અને તેથી જ નાના પ્રકારના શીરાને ધારણ કરનારા જીવાને સંસારી જીવા કહેવામાં આવે છે.
સંસારી જીવાના એ વિભાગેા છે. એક ત્રસ અને બીજા સ્થાવર. ત્રાસ પામે, તડકેથી છાંયે આવે, છાંયાથી તડકે જાય, સુખ દુઃખાદિના જેને પ્રગટ અનુભવ થાય, તે ત્રસ જીવેા. તેઓના એ ઈંદ્રીય ત્રણ ઇંદ્રિય ચાર ઇંદ્રિય અને પંચેન્દ્રિય એવા ભેદો ઇં દ્રિયના ભેદથી થઇ શકે છે. જેને એ ઇંદ્રિ હોય તે બે ઇંદ્રિય કહેવાય છે. શરીર જીભ
શરીર અને જીભ અને નાસિકા આ
ત્રણ ઇંદ્રિએ હાય તે ત્રણ ઈંદ્રિય કહેવાય છે. શરીર, જીભ, નાસિકા અને નેત્ર હોય તે ચૌરે દ્રિય કહેવાય છે. અને શરીર, જીભ, નાસિકા નેત્ર તથા કાન હોય તે પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. તેનાં ઉદાહરણા અનુક્રમે બતાવે છે. શ’ખ, કેાડા, પુરા, જળા, અળશી વિગેરે એઇંદ્રિય જીવા. જી, માકડ, ઉધેડ્ડી, ધાનનાકીડા, વિષ્ટાના કીડા અને મકાડા, વિગેરે તઇ દ્રિય જીવો. પતંગી, માખી ભ મરા, ડાંસ, વીંછી, તીડ વિગેરે ચારે દ્રિય જીવા; જળમાં ચાલનાર માછલાં વિગેરે, પૃથ્વી ઉપર ચાલનાર બે પગ અને ચાર પગવાળાં જનાવરા, પેટે ચાલનાર સર્પાદિ, હાથે ચાલનાર નોળીઆ પ્રમુખ આકાશમાં ઉડનાર સર્વ જાતનાં પંખીઓ, મનુષ્યા, દેવા, અને નારકી (નરકના જીવા) આ સર્વે પાંચઇ દ્રિયવાળા કહેવાય છે. એ ઇંદ્રિયથી પાંચ ઇંદ્રિય સુધીના જીવેા ત્રસ કહેવાય છે.
સ્થાવર–પૃથ્વીની અંદર જીવ છે, પાણીની અંદર જીવ છે, અગ્નિમાં જીવ છે, વાયરામાં જીવ છે, ને વનસ્પતિમાં જીવ છે. આ પાંચે જાતના જીવા સ્થાવર કહેવાય છે. તેઓ સ્વભાવથી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનગ સ્થિર રહે છે, અથવા સ્થાવર નામ કર્મના ઉદયવાળાં છે. બીજા પણ વીર્યમાં ઉત્પન્ન થનારા, વિષ્ટામાં, લેમમાં, વમનમાં, પિત્તમાં, એંઠવાડ અને ખાળ પ્રમુખમાં ઉત્પન્ન થનારા જ થકી કોઈને સંમૂછિમ પંચેંદ્રિયમાં તે કોઈને બે ઇંદ્રિયઆદિમાં સમાવેશ થાય છે.
આ સર્વ જી આઠ કર્મથી ઘેરાયેલાં સંસારવાસી કહેવાય છે. જ્યારે તે જી પિતાને જાણે છે, આત્માના સામર્થ્યની તેમને ખબર પડે છે, પિતાનામાંજ સુખ છે. એમ નિર્ણય કરે છે, દેહમાં થતી આત્મબ્રાન્તિ હઠાવે છે, અને સ્વસ્વરૂપમાં આવે છે, ત્યારે કર્મોને નાશ કરી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનો નિરંતર અનુભવ કરતા રહે છે. આવા આત્માઓ દુનિયામાં અનંતા છે, અને તે સર્વ આત્માઓ દ્રવ્યથી નિત્ય છે. આત્માઓને કોઈ અવસરે કેઈએ બનાવ્યા હોય એમ નથી પણ અનાદિકાળથી છે, છે અને છેજ. - પર્યાયની અપેક્ષાએ અનેક જાતનાં રૂપાંતરમાં તે સંસારી આત્માઓ ફર્યા કરે છે. દષ્ટાંતમાં એક સેનાની લગડી હોય તે સુવર્ણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ કાયમ રહે છે, પણ પર્યાયની અપેક્ષાએ તે લગાડીમાંથી અનેક જાતનાં ઘરેણાં બનાવવામાં આવે, તેને ભાંગી વળી બીજા ઘાટે બનાવવામાં આવે, આવાં ઉત્તરોત્તર બનતા ઘાટમાં પૂર્વ પર્યાયને (આકૃતિને) નાશ થઈ નવી નવી આકૃતિ યા પર્યાય બને છે. પણ દરેક આકૃતિઓમાં સેનું તે કાયમ જ છે. તેમ કર્મની ઉપાધિને લઈને આત્મા ભલે અનેક જાતનાં શરીરોમાં પ્રવેશ કરે અને તે આકૃતિ મુકીને વળી બીજી નવીન આકૃતિ (દેહ) ગ્રહણ કરે તથાપિ વ્યરૂપે આત્મા શાશ્વત જ છે. પર્યાયરૂપે આત્મા અશાશ્વત (અનિત્ય) છે, પણ જ્યારે તે આત્મા પિતાના આત્મસ્વરૂપમાં પૂર્ણ રીતે આવશે, ત્યારે દેહને અભાવથી આવી આકૃતિઓ બદલવા રૂપ પર્યાયે કરવા નહિ જ પડે, આત્મા પોતે કર્મો કરે છે અને તે કર્મો તેિજ ભેગવે છે, આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે, આત્મા કર્મો કર્તા, ભક્તા અને હર્તા છે, પણ તેનાં કર્મો કઈ બીજે ભગવાને કે દૂર કરી શકે તેમ નથી નિમિત્ત કારણરૂપ બની શકે તેમ છે. પણ સાક્ષાત રૂપે તે કર્મનું કરવું, ભેગવવું કે દૂર કરવું એ સર્વ આત્માના
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ પિતાના વીર્યને સ્વાધિન છે. તે તે જાતના ઉપાય જવાથી કર્મથી જુદો પડી શકે છે. દાંતમાં માટીની સાથે મેળેલું સુવર્ણ (સોનું) અગ્નિથી ધમવા પ્રમુખ ઉપાયોથી જુદું પડી શકે છે. તેમ આત્માની સાથે મળેલાં કર્મો જ્ઞાન ધ્યાનરૂપી વન્ડિથી જુદા પાડી શકાય છે. આ સામર્થ્ય આત્મામાં જ છે. એક ઘર બનાવનારને ઘર બનાવવાનું સામર્થ્ય પિતામાં છે તે તે ઘર તેડવાનું સામર્થ્ય પિતામાં હોયજ, તેમ જ્યારે કર્મ બાંધવાનું સામર્થ્ય આત્મામાં છે તે કર્મ તેડવાનું સામર્થ્ય તે આત્મામાં હોયજ.
અજીવતત્વ-અવતવમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશ, કાળ અને પુગળ એવા પાંચ વિભાગે પાડી શકે છે. ધર્માસ્તિકાય એ એ અરૂપી પદાર્થ છે કે આપણે આપણું નેત્રેથી તેને જોઈ ન શકીએ, છતાં તેના કાર્યથી તે જાણી શકાય છે. જેમકે જીવ અને અજીવ એ બન્નેને એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન તરફ જતાં આવતાં (જવા આવવામાં સહાયક તરીકેનું કામ તે કરે છે. દષ્ટાંતમાં માછલાંઓમાં ગતિ આગતિ કરવાનું સામર્થ્ય છે. તથાપિ પાણી ન હોય તે તેમનાથી ગમન આગમન બની શકતું નથી. પાણી ગમનાગમનમાં સહાયક છે. તેવી જ રીતે સર્વ જીવ અજીવના ગમનમાં ધર્માસ્તિકાય સહાયક છે, અને તે લોકના પ્રમાણ જેટલા વિસ્તારમાં છે.
અધમસ્તિકાય–અધર્માસ્તિકાય પણ અરૂપી પદાર્થ હોવાથી આપણે તેને જોઈ નહિ શકીએ છતાં કાર્યથી જાણી શકીશું, તેનું કાર્ય એ છે કે જીવ અજીવ પદાર્થોને સ્થિર રહેવામાં (પછી ગમે તેટલા વખત, તેને કેઈ નિયમ નથી) સહાય કરવી, તે પણ લોક જેટલા વિભાગમાં રહેલ છે.
આકાશ–જેને પલાણ કહેવામાં આવે છે તે પણ અરૂપી છે. કારણ કે તેમાં કોઈ પણ જાતનું રૂપ હેતું નથી કે સ્પર્શ હેતું નથી. રંગબેરંગી વાદળાંઓ જેવામાં આવે છે, તે આકાશ નથી. તે તે આકાશમાં રહેલ એક જાતના પગલિક પદાર્થો છે. આકાશ તેના કાર્યોથી જાણી શકાય છે. પુદ્ગલ અને આત્માને અવકાશ (માર્ગ) આપે તે આકાશનું કાર્ય છે. જ્યાં જ્યાં
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
જ્ઞાનેગ છેડે યા ઝાઝે પિલાણને ભાગ હશે, ત્યાં ત્યાં અવશ્ય જીવ અને પુદ્ગલેને માર્ગ મળી શકશે. લેકાલેકવ્યાપક આકાશ છે.
કાળ–અરૂપી પદાર્થ છે. પદાર્થોને નવાં અને પુરાણાં (જુના) કરવાં તે તેનું કાર્ય છે, સૂર્યના અસ્ત ઉદયને પણ કાળ કહેવામાં આવે છે. તેને વ્યવહારિક કાળ કહેવામાં આવે છે. તે અઢી દ્વીપ પ્રમાણ છે. બાકી આકાશના સર્વ પ્રદેશ ઉપર રહેલ કાળના અશુઓ એ નિશ્ચયિક કાળ છે.
પુદગલ-રૂપ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શ જેની અંદર હેય તે સર્વ પુગલે છે. પરમાણું સૂમમાં સૂક્ષ્મ છે. તેવા અનેક પરમાણુઓ એકઠાં થતાં જુદા જુદા અનેક પ્રકારના વિભાગે બની આવે છે. જે આપણા ઉપભોગમાં અને દષ્ટિગોચર આવી શકે છે, જેમાં કેટલાક જીવની સાથે રહેલા યુગલે છે અને કેટલાક જીવથી તદ્દન અલગ એકલાં પુગલે છે. આ પાંચે દ્રવ્યોને સમાસ અજીવ નામના બીજા ત્તત્વમાં થઈ શકે છે.
અજીવ પાંચ દ્રામાં પુદ્ગલ સિવાયના ચાર વચ્ચે આત્માને કંઈ પણ જાતનું દુખકર્તા નથી. પણ પુગલ દ્રવ્ય છે, તેજ રૂપી હોઈ, અનેક જાતનાં રંગબેરંગી સુંદર દેખાવ આપી, કમળ સ્પર્શ આપી, મનહર શબ્દ આપી, આલ્હાદક સુંગધ આપી અને સ્વાદિષ્ટ રસ આપી, જીવોને પિતાનું ભાન ભુલાવરાવે છે; અથવા છે તે પાંચ ઈક્રિઓને અનુકુળ વિષ પામી તેમાં આસકત બને છે. પ્રતિકૂળ વિષયોને જોઈ ઉદ્દેજિત બની દ્રષિત થાય છે, અને રાગદ્વેષની પરિણતિને પામીને નિવિડ કર્મબંધ કરી આ દુનિયામાં પરિભ્રમણ કરે છે.
સુંદર યા અસુંદર પુગલેને-વિષયેને–પામીને રાગદ્વેષ ન કરતાં સમપરિણામે રહેવામાં આવે તે કર્મબંધ નથી. પિ તાનું ભાન ભુલવું, અને પુદગલમાં આસક્ત થવું, આ બન્નેને મેળાપ કહે કે મિશ્રતા કહો, તેજ કર્મબંધ અને જન્મ મરણને હેત છે. આ કહેવાથી અજીવતત્વ કહેવાયું. આ અજીવતત્વનું સ્વરૂપ સારી રીતે વિચારી આત્માથી તેને ભિન્ન રાખી, ભિન્ન સમજી, જેમ બને તેમ તેની આસકિત ઓછી કરવી; અને જેમ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
પ્રથમ પ્રકાશ
જેમ,પુગલમાં આસકિત ઓછી થશે, તેમ તેમ આત્મામાં પ્રીતિ વિશેષ બની આવશે.
પુણ્ય, પાપ અને આશ્રવ. મન, વચન અને કાયાની શુભ કિયા તે શુભ આશ્રવ મન, વચન અને કાયાની અશુભ કિયા તે અશુભ આશ્રવ. આ બને જાતની કિયાથી આવેલા શુભ અશુભ પુગલે; તેમજ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, અને ક્રોધાદિ કષાયથી જુદા પડી શકતાં નથી, પુણ્ય અને પાપ કહે છે. તે આશ્રવથી જુદા પડી શકતાં નથી એટલે તે બનેને આશ્રવમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે.
સંવર–આવતા શુભાશુભ કર્મોને અટકાવવાં, કવાં તેને સંવર કહેવામાં આવે છે.
બધ–આશ્રવ દ્વારમાં મન, વચન, અને કાયાથી ગ્રહણ કરેલા કર્મોને તેમજ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાય વિગેરેથી ગ્રહણ કરાએલાં કર્મોને પ્રકૃતિ (સ્વભાવ), સ્થિતિ (કાળનું માન) અનુભાગ (રસ) અને પ્રદેશ (દળીયાને સમુદાય) આ ચારરૂપે ઠવીને બંધિત કરવાં તે બંધત્ત્વ.
નિર્જરા–આશ્રવ દ્વારે બંધમાં આવેલાં શુભાશુભ કર્મોને વેદીને સત્તાથી કાઢી નાંખવાં તે નિર્જરાતત્વ.
મેક્ષ-કર્મોને સર્વથા અભાવ અર્થાત્ આત્માનું સર્વ કમેંથી છૂટા થવાપણું તે મેક્ષ. આ પ્રમાણે નવ તનું નય, નિક્ષેપ પ્રમાણ વિગેરેથી જે યથાસ્થિતિ (જેવું છે તેવું જાણવાપણું, પછી તે જાણવાપણું સંક્ષેપથી હોય કે વિસ્તારથી હોય તેને સમ્યજ્ઞાન જ્ઞાની પુરૂષ કહે છે. આ તત્ત્વ સંબંધી વિચારો બહેળા વિસ્તારથી અન્ય પુસ્તકમાં આપવામાં આવ્યા છે. તેથી અહી વિશેષ વિસ્તારથી લખવામાં આવ્યા નથી, પણ વિશેષના અથીઓએ જીવાભિગમસૂત્ર, પન્નવણા સૂત્ર, નવતત્વભાષ્યાદિ ગ્રંથ જેવા. આ તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રથમ આત્માનું અને પછી અજીવનું જે જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે તે ઘણજ સમજપૂર્વક આપ્યું છે,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન યાગ.
૪૯
કેમકે આત્માના અજ્ઞાનીઓને પ્રથમ આત્મા શું છે, તે જણાવવાની જરૂર છે અને તે આત્માનું જ્ઞાન તેના પ્રતિપક્ષી અજીવને જાણ્યાથીજ વિશેષ સ્પષ્ટ થઇ શકે છે. તે એ તત્ત્વાનુ વર્ણન થતાં પુનર્જન્મ થવાનું કારણ શું? તેના કારણ રૂપે પુણ્ય, આશ્રવ અને બંધ વિગેરે જણાઈ આવે છે. અને પુનર્જન્મ ન કરવા પડે તેના હેતુરૂપે સ ંવર નિર્જરા અને મેાક્ષ બતાવવામાં આવ્યા છે. આ નવ તત્ત્વામાં જીવ અજીવ જાણવા લાયક છે; પાપ, આશ્રવ, અને બંધ ત્યાગ કરવા લાયક છે પુણ્ય પણ અમુક હદે ગયા પછી ત્યાગ કરવાનુ` છે. સંવર નિર્જરા અને મેાક્ષ આદરવા લાયક છે.
દુનયાગ -(0)
रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यकश्रद्धानमुच्यते ।
जायते तन्निसर्गेण गुरोरधिगमेन वा ॥ १७ ॥
જિનેશ્વર ભગવાનના કહેલા તત્ત્વાને વિષે રૂચિ થવી ( એ સત્ય છે એવી પ્રતીતી થવી) તેને સમ્યક્ શ્રદ્ધાન (ખરેખર શ્રદ્ધા) કહે છે. આ શ્રદ્ધા સ્વાભાવિક રીતે યા ગુરૂના ઉપદેશથી થાય છે.
વિવેચન—શ્રદ્ધા વિનાનું જ્ઞાન નિરર્થક છે. જે વસ્તુના ઉપર પ્રીતી નથી તે વસ્તુ આદરણીય થતી નથી, અને આદર કર્યો સિવાય ફાયદા મળતા નથી. તેમ જ્ઞાનથી જાણ્યું હોય પણ જ્યાં સુધી તેના ઉપર પ્રીતિ નથી, ત્યાં સુધી તે તરફ આપણું પ્રવર્તન થવાની ખીલકુલ આશા નથી, ત્યારે તેનાં ફળેા મળવાની આશા તે કયાંથી જ હાય ?
પહાડ ઉપરથી નદી નીચી વહન થતી હોય, તેમાં કોઈ મેડોળ પત્થર અથડાઈ પછડાઈને ગાળાકાર થઇ જાય છે, તેવીજ રીતે અનાદિ કાળથી સ`સારમાં પર્યટન કરનાર આ જીવને પરિ ણામની વિશુદ્ધતાથી,કર્માની ક્ષયાપશમતાથી અને ઔધિક પણ સારી પ્રવ્રુત્તિથી આ સમ્યકત્વરૂપ રત્નની પ્રાપ્તિ થઈ આવે છે. કોઇ માણસ રસ્તા ભૂલી ગયા હોય, સ્વાભાવિક રીતે આમ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
પ્રથમ પ્રકાશ. તેમ ફરતાં સાચા રસ્તા ઉપર આવી જાય છે અને કદાચ બીજાને પૂછવાથી તેમના બતાવ્યા પ્રમાણે ચાલતાં પણ સત્ય રસ્તા ઉપર આવે છે, તેવી જ રીતે આ સમ્યકત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ પરિણામની વિશુદ્ધતાએ સ્વાભાવિક રીતે થઈ આવે છે, અથવા સદ્દગુરૂને ઉપદેશ સાંભળી તે પ્રમાણે વર્તન કરતાં પરિણામની વિશુદ્ધતાએ મેળવી શકાય છે. ગમે તેવી રીતે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાઓ. પણ તે પરિણામની વિશુદ્ધતા વિના તે નહિ જ મળી શકે. આ વિશુદ્ધતા જેમ જેમ રાગદ્વેષની એાછાશ થતી જશે તેમ તેમ વૃદ્ધિ પામશે, યા પ્રગટ થતી આવશે. રાગ અને દ્વેષ એ મહાન ચીકાશ છે. આ ચીકાશથી જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન અને ચારિત્ર દબાઈ જાય છે. માટે દરેક અવસરે અને દરેક કાર્યમાં રાગદ્વેષથી ઘણું જ સાવધાન રહેવાનું છે કે, તેની ચીકાશથી આત્મા વિશેષ દબાઈ ન જાય. તેવા સાવધાન મનુષ્યજ ઉંચા આવી શકશે. સૂર્યની 'આડે વાદળાંને જ્યાં સુધી મોટે વિભાગ આવી ગયું છે, ત્યાં સુધી પ્રકાશની આશા રાખવી વ્યર્થ છે. તેવી જ રીતે આત્માની આડે આવા રાગદ્વેષ રૂપ વાદળને જો હોય ત્યાં સુધી આત્મપ્રકાશ યા આત્મસુ . ખની આશા રાખવી નકામી છે. વાદળ દૂર થશે, ત્યારેજ પ્રકાશ થશે તેમ રાગદ્વેષ રૂપ પડળો દૂર થવાથી જ આત્મપ્રકાશ પ્રગટ થશે. રાગદ્વેષની અધિકતા થતાંજ, સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિની નજીક આવેલા
જી પણ કર્મની સ્થિતિ વધી જતાં સંસારમાં અધિક પર્યટન કરે છે અને સમ્યકત્વથી દૂર રહે છે. એટલું જ નહિ પણ સમ્યકત્વ પામેલા પણ સમ્યકત્વથી પતિત થઈ સંસારમાં રખડે છે. માટે જે સમ્યકત્વની કે આત્મ વિશુદ્ધિની જરૂર હોય તે અવશ્ય રાગદ્વેષ ઓછા કરવા જોઈએ.
શ્રદ્ધામાં પણ અનેક જાતની તારતમ્યતા આપણા જેવામાં આવે છે. કેઈને વિશેષ શ્રદ્ધા, કેઈને છેડી શ્રદ્ધા, કેઈને તેનાથી પણ ડી, આ સર્વ તારતમ્યતા થવાનું કારણ પરિણામની અવિશુદ્ધિ અને રાગદ્વેષનું વિશેષાધિકપણું જ છે. જે ૧૭ છે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રયાગ. ચારિત્રયાગ.
પ
सर्वसावद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमिष्यते । कीर्तितं तदहिंसादि, व्रतभेदेन पञ्चधा ।। १८ ।।
સર્વે દોષવાળા મન વચન કાઢિ યાગાના ત્યાગ કરવા, તેને ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે, આ ચારિત્ર અહિંસાદિ વ્રતના ભેદે કરી પાંચ પ્રકારે કહેલું છે. ૫ ૧૮ ॥
વિવેચન—જ્ઞાનથી જાણવામાં આવ્યું. દશનથી નિશ્ચય થયા, હવે ચારિત્રથી તે પ્રમાણે વર્તન કરવું. આ ક્રમે વર્તન કરવાથી તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ ઘણી સહેલાઈથી થઈ શકે છે. વ્યવહારિક કાર્યમાં જેમ કાઈ પણ ઠેકાણે જવાનું હોય તે પ્રથમ તેના રસ્તા જાણવા, તેના નિશ્ચય કરવા અને પછી તે માગે ચાલવાની ક્રિયા કરવી, તેથી ઈચ્છિત સ્થળે પહેાંચી શકાય છે. કેમ કર્યાંથી મુક્ત થવામાં પણ પ્રથમ મુક્ત થવાના માર્ગ જ્ઞાનથી જાણવા, દર્શીનથી તેને નિર્ણય કરવા અને ચારિત્રથી તે પ્રમાણે ક્રિયા કરવી. આ ત્રણ એકઠાં મળવાથી મોક્ષ રૂપ કાર્ય થઈ શકે છે. જ્ઞાનથી આપણે જાણ્યુ કે આ વસ્તુ ખાવાથી ભુખ દૂર થાય, પેટ ભરાય અને શક્તિ આવે, પણ વસ્તુ જાણ્યા પછી જો ખાવા રૂપ ક્રિયા ન કરે તે ભૂખ ભાગે નહિ, પેટ ભરાય નહી', અને શક્તિ આવે નહીં. માટે આ ત્રણમાંથી એકાદ ન્યૂન હેાય ત્યાં સુધી તે કાર્ય પૂર્ણ થઈ શકતું નથી. આ કારણથી જ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા પછી ચારિત્ર કહેવામાં આવ્યુ છે.
ન
સર્વ પાપવાળા યાગાના ત્યાગ કરવા તેનુ નામ ચારિત્ર, આ ઠેકાણે સર્વ શબ્દ કહેવામાં એ આશય છે કે દેશથી પણ પાપવાળા ચાગાના ત્યાગ કરી શકાય છે, તેને દેશચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. પણ આ ઠેકાણે પૂર્ણ ચારિત્રનુ વર્ણન ચાલે છે, અને તેજ મેાક્ષનું એક અંગ છે. માટે દેશ ચારિત્રનુ ગ્રહણ ન થાય; તે અર્થે સર્વ શબ્દનું ગ્રહણ કરેલું છે. તે ચારિત્ર અહિંસાદિ ( કાઇપણ જીવની હિ સા ન કરવી ઇત્યાદિ ) વ્રતના ભેદથી પાંચ પ્રકારનુ છે તેજ પાંચ પ્રકાર આગળ કહેવામાં આવે છે.
::
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પ્રથમ પ્રકાશ.
ચમના પહેલા ભેદ.
अहिंसासत्यमस्तेय, ब्रह्मचर्यापरिग्रहाः ॥ પંચમ: મિથુન્હા, માત્રનામિવિમુયે ।। ૧ ।। અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અને મમતારહિતપણું, આ પાંચ મહાવ્રતા ચારિત્ર કહેવાય છે. એક એક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ છે. પાંચ પાંચ ભાવના સહિત પાંચ મહાવ્રતા મુક્તિને માટે થાય છે. ૫ ૧૯ ૫ વિવેચન- —આ પાંચ મહાવ્રતા એ ચારિત્ર છે અને તે મેાક્ષનું કારણ છે. અહિં એ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે, કે પાંચ મહાવ્રતા ચારિત્ર છે અને ચારિત્ર તેજ યાગ છે. તે વિશેષમાં નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ આ સર્વે આગળ પતાવવામાં આવશે તેના ઉપયોગ શું? અર્થાત્ જો યમની એટલે પાંચ મહાવ્રતાથી મેક્ષ થતું હોય તે પછી યાનાદિ અંગા કહેવાનુ` પ્રયાજન શુ' ? આ શંકાનું સમાધાન એમ થઇ શકે છે કે એક વ્યવહારિક મહાવ્રતા અને ખીજા... નિશ્ચયિક મહાવ્રતા, તેમાં વ્યવહારિક મહાવ્રતા અષ્ટાંગ ચાગના પ્રથમ અંગ તરીકે આવી શકે છે. કાઇપણ જીવની હિંસા કરવી નહિં, ૧ અસત્ય ખેલવું નહિ, ૨ ચારી કરવી નહિ; ૩ બ્રહ્મચર્ય પાળવું, ૪ અને પરિગ્રહના સ્વથા ત્યાગ કરવા. ૫ આ પાંચ નિયમાયા મહાવ્રત વ્યવહારિક છે અને તેને યાગના પ્રથમ અંગ તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે. આ પાંચ મહાવ્રતા તેજ ચારિત્ર છે અને તે ચારિત્ર મેાક્ષનુ કારણ છે. આમ આ પાંચ મહાવ્રતાનાજ ચારિત્રમાં સમાવેશ કરવામાં આવતા હોય અને નિયમાદિ સાત અંગે। જુદાં ગણવામાં કે લેવામાં ન આવતાં હાય તા આ મહાવ્રતાને નિશ્ચયિક સ્થિતિમાં લઈ જવાં જોઈ એ અને એ નિશ્ચયિક સ્થિતિની પરાકાષ્ટા (છેલ્લી હદમાં ) મેાક્ષ છે, એમ કહેવું તે યથાર્થ અની શકે તેમ છે. પાંચ મહાવ્રતાની નિશ્ચયિક સ્થિતિ આ પ્રકારે છે કે, અહિંસા એટલે પેાતાના
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
યમને પહેલો ભેદ, આત્માને કેઈપણ પ્રકારે હિંસક થવા ન દે. અર્થાત કેઈ પણ જાતનાં શુભાશુભ કર્મોથી આત્માને દબાવવા ન દેવે જોઈએ. ૧ સત્ય એટલે આત્મા સિવાય બીજી કઈ પણ વસ્તુને પિતાની માનવી કે કહેવી ન જોઈએ. ૨. અચૌર્ય–પુદ્ગલિક વસ્તુને ઉપ
ગ ન કરવું જોઈએ. ૩. બ્રહ્મચર્ય એટલે આત્મભાવમાં રમણ કરવું જોઈએ. ૪. અપરિગ્રહ એટલે શુભાશુભ કર્મો ઉપર પણ મમત્વ હો ન જોઈએ. ૫. અહિં આ શંકા થઈ શકે તેમ છે કે, જે આચાર્યશ્રીને અભિપ્રાય નિશ્ચય મહાવ્રત કહેવાને હવે તે તેઓએ તેમ શા માટે ન લખતાં આગળ ઉપર વ્યવહારિક મહાવ્રતનું વિવેચન કર્યું ? આ શંકા બરાબર છે પણ આચાર્યશ્રીએ સર્વસાવાનાં ચારિત્રમિતે સર્વ જાતના સંદેષ (દેષવાળા) ને ત્યાગ કરે તે ચારિત્ર છે એમ કહ્યું છે. અહિં અમુક હદની અપેક્ષાએશુભ યોગો છે, તે પણ દેષરૂપ છે. તે અક્ષિાએ વિચાર કરતાં એ વાક્યમાં નિશ્ચય મહાવ્રત સંબંધી ગુઢાર્થ ગુમ રહેલું હોય એમ અનુમાન કરી શકાય છે. જે તે ગુપ્ત ગુઢાર્થ ન હેત તે આગળ ઉપર ધ્યાન આદિકનું સ્વરૂપ તેઓ ન કહેતાં આ મહાવ્રતેજ મોક્ષનું સાધન છે એટલું કહીને કૃતાર્થ થઈ ત્યાંથી વિરામ પામત. પણ આટલાથી ન અટકતાં વ્યવહારિક પાંચ મહાવ્રત પૂર્વક ધ્યાન આદિકનું સ્વરૂપ બતાવતાં સાધકને છેલ્લી હદ સુધી રસ્તો ખુલ્લે બતાવે છે. અને આ પાંચ મહાવ્રતેને ચારિત્ર કહી તે જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન અને ચારિત્ર મોક્ષને અર્થે થાય છે. આમ એકજ પુસ્તકમાં બે અભિપ્રાય આપતાં, પહેલા અભિપ્રાયમાં ખુલ્લી રીતે નિશ્ચય મહાવ્રતની ગુપ્તતા સમજી શકાય છે, અને બીજા અભિપ્રાયથી વ્યવહારિક મહાવ્રત કહેવાપૂર્વક છેલ્લી હદ સુધી સાધકને લઈ જવા પ્રયત્ન કરે છે. અથવા બીજી અપેક્ષાએ એમ પણ સમજી શકાય છે કે આ પાંચ મહાવ્રત પાંચ પાંચ ભાવના યુક્ત મોક્ષને અર્થે થાય છે, તે સામાન્ય કથન છે. અને થાનાદિકે કરી મોક્ષ થાય છે તે વિશેષ કથન છે. એટલે પ્રથમ સામાન્ય કથન કરી પછી વિશેષ કહેવું, એ પણ એક શાસ્ત્રકારની રીતિ છે. અહિ પાંચ મહાવ્રતે મોક્ષનું કારણ છે, તે પરંપરાએ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
પ્રથમ પ્રકાશ
મેાક્ષનુ' કારણ છે, એમ પણ સમજી શકાય છે. આ પ્રમાણે જુદા જુદા અભિપ્રાયા છે મારા સમજવામાં આવ્યા તે જણાવ્યા છે. વિશેષ ખુલાસા જ્ઞાની પુરૂષ જાણે. ગમે તેમ હા પણ આ પાંચ મહાત્રતા માક્ષનુ કારણ છે, તે તે નિર્વિવાદજ છે કેમકે આ મહાવ્રતાના આદરભાવથી સંસારના અને કમ આવવાને માટા ભાગ રોકાઇ જાય છે, આત્માને શાન્તિ અનુભવાય છે અને ઉત્તરોત્તર આગળ વધી શકાય છે, એ તે નિર્વિવાદજ છે. આ પાંચ મહાવ્રતાની પચીશ ભાવનાઓ છે. અહિં ભાવનાના અથ એવા થાય છે કે મહાત્રતાને સારી રીતે દૃઢતાપૂર્વક પાળવામાં સહાયક ક્રિયાએ. આનું સ્વરૂપ અનુક્રમે આગળ કહેવામાં આવશે. પ્રથમ તે પાંચ યમાનુ' સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
-(0)⋅
અહિંસારૂપ પહેલા મહાવ્રતનુ સ્વરૂપ કહે છે.
न यस्मादयोगेन, जीवितव्यपरोपणम् ||
',
सानां स्थावराणां च तदहिंसात्रतं मतम् ॥ २० ॥ પ્રમાદના કારણથી, ત્રસજીવાનુ અને સ્થાવર જીવાનુ` જીવિતવ્ય નાશ ન કરવું તે અહિંસાવ્રત માનેલું છે.
વિવેચન—ત્રસજીવે અને સ્થાવર જીવા એએનુ વર્ણન યા એળખાણુ (સમજુતી) આગળ અપાઇ ગયેલ છે. તે જીવાને પ્રમાઢથી પણ નાશ ન કરવા, એ વાકયથી સ્પષ્ટ સમજાઇ શકાય છે કે પ્રમાદથી નાશ ન કરવા. ત્યારે જાણીને તા નાશ નજ કરવા. અહિ' એ શંકા થઇ શકે તેમ છે કે જીવ તા નિત્ય અને અમર છે. એક શરીર મૂકી શરીરાંતરમાં જાય છે, અને તેથી જીવના નાશ થતા નથી, પણ શરીરને નાશ થાય છે. તે ત્રસ અને સ્થાવર જીવાના નાશ ન કરવા, એમ કહેવાના હેતુ શો છે ? તેનું સમાધાન એમ થઈ શકે છે કે આ દેહધારીછવેાને દશ પ્રાણ હેાય છે.
સ્પાઇન્દ્રિય-શરીર, રસઇંદ્રિય-જીવા, ઘ્રાણુઇંદ્રિય-નાક, ચ ક્ષુઈ દ્રિય,—આંખ, શ્રોત્રઇંદ્રિય-કાન, મનખળ-મનશક્તિ, વચનબળ—
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
યમના બીજો ભેદ
૫૫
વચનશક્તિ, કાયખળ——શરીરશક્તિ, શ્વાસેાશ્વાસ અને આયુષ્યઆપ્યુ.
તેમાંથી પૃથ્વી, પ્રાણી, અગ્નિ વાયુ અને વનસ્પતિ આ પાંચમાં રહેલા એકેન્દ્રિય જીવાને સ્પર્શેન્દ્રિય, કાયમળ, શ્વાસેાશ્વાસ અને આયુષ્ય એ ચાર પ્રાણ હોય છે. એઈંદ્રિય જીવોને રસઈંદ્રિય અને વચનબળ સહિત છ પ્રાણ હોય છે. તૈઇંદ્રિય જીવોને શ્રાદ્રિય સહિત સાત પ્રાણ હોય છે. ચૌરદ્રિય જીવાને ચક્ષુઇંદ્રિય સહિત આઠ પ્રાણ હોય છે. માતાપિતાના સંચાગ વિના ઉત્પન્ન થયેલા સમૂઈમ પંચેન્દ્રિય જીવાને કઇંદ્રિય સહિત નવ પ્રાણ હોય છે. અને ગજ પાંચેન્દ્રિય જનાવર, મનુષ્ય તથા ઉપપાતિક દેવ અને નારકીના જીવાને દશ પ્રાણ હોય છે. આ પ્રાણા તે આ દેહધારીનુ કાઈ પણ જાતના દેહમાં રહેવારૂપ જીવિતવ્યછે, અને પ્રાણારૂપ જીવિતવ્યનો નાશ કરવા કે તેનાથી જીવના વિયાગ કરાવવા અથવા તેને દુઃખ આપવું તે હિંસા છે. આ કહેવાથી જુઓ કે આત્માને નાશ નથી થતા એ સિદ્ધ છે, તેા પણ તેને ધારણ કરેલા પ્રાણના નાશ થવાથી ( વિયાગ થવાથી ) આત્મા દુઃખાદિના અનુભવ કરે છે અને તેથી જ પ્રાણાના નાશને હિંસા માનવામાં આવી છે. એકેન્દ્રિયથી લઈ પાંચે દ્રિય પર્યંત કાઈ પણ જીવને મનથી, વચનથી કે શરીરથી મારવામાં, મરાવવામાં કે તેનુ' અનુમેાદન કરવામાં ન આવે ત્યારે તે પ્રથમ અહિંસાવ્રત કહેવાય છે. ૨૦
-(0)
ચમના ખીજો ભેદ.
~(૦)—
प्रियं पथ्यं वचस्तथ्यं सुतव्रतमुच्यते । तत्तथ्यमपि नो तथ्यमप्रियंवाहितं च ॥ २१ ॥
બીજાને પ્રિય લાગે તેવું હિતકારી અને સત્ય વચન બેલવું તે સત્ય નામનું મહાવ્રત કહેવાય છે. અપ્રિય અને અહિતકરવચન સત્ય હોય તે પણ તે સત્ય નથી. ( કેમકે તે બીજાને ખેઠનુ અને પરિણામે અનનુ કારણ છે. )
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ વિવેચન–ગીઓએ કેવાં વચન બેલવાં જોઈ એ તે તેઓમાં બીજું મહાવ્રત રહી શકે ? ગુરૂવર્ય કહે છે કે પ્રિય લાગે તેવું હોય, તેનાથી હિત થતું હોય, અને સત્ય હોય આ ત્રણ વિશેષણ વિશિષ્ટ હોય તે બીજું મહાવ્રત કહી શકાય. સત્ય હોય પણ અપ્રિય હોય કે અનર્થકારી હોય તે તે વચન સત્ય છતાં પણ સત્ય નથી. આ કહેવાથી યોગીઓએ કઠોર વચનથી પણ બીજા જીવોને દુઃખ ન આપવું, એ ધ્વન્યર્થ નીકળે છે. આવી સૂક્ષમ અહિંસક વૃત્તિઓથી વેગીઓમાં હિંસક પ્રાણીઓ ઉપર કાબુ ધરાવવાની કે વચનસિદ્ધિ આદિ અનેક અતિશયવાળી સિદ્ધિઓ પેદા થઈ શકે છે. આ
યમનો ત્રીજો ભેદ,
अनादानमदत्तस्या, स्तेयव्रतमुदीरितम् ।
ब्राह्याः प्राणा नृणामों, हरता तं हता हि ते ॥ २२ ॥ આપ્યા સિવાય કાંઈ નહિ લેવું તે અચૌર્યગ્રત કહેલું છે. ધન એ મનુષ્યના બાહ્ય પ્રાણ છે. તે હરણ કરતાં તે મનુષ્યના દિવ્ય પ્રાણોને નાશ કર્યો કહી શકાય છે. ૨૨
વિવેચન–વસ્તુના માલિકની રજા સિવાય કે તેના આપ્યા સિવાય કોઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ ન કરવી, તે ત્રીજું અચૌર્યવ્રત કહેવાય છે. વસ્તુને માલિક કોઈ સજીવ વસ્તુ અથવા ધન વિગેરે આપે તે ધણીની આપેલી હોવાથી તે ગ્રહણ કરી શકાય કે કેમ? ઉત્તરમાં ગુરૂવર્ય એમ જણાવે છે કે ત્યાગીઓને માટે તે અદત્ત ચાર પ્રકારનું છે. તીર્થંકરની આજ્ઞા હોય તેજ ગ્રહણ કરી શકાય. તીર્થકરની આજ્ઞા સિવાયની વસ્તુ તેને માલિક આપે તે પણ ન ગ્રહણ કરવી. તીર્થકરે અમુક વસ્તુ લેવાની આજ્ઞા આપી હોય તે પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ તે ગ્રહણ કરાય છે તે તેવી વસ્તુ વિદ્યમાન ગુરૂની આજ્ઞા સિવાય ન લઈ શકાય. ૨. કારણ કે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિને જાણનાર ગુરૂ લાભાલાભ જાણીને તેને ગ્રહણ કરવાની આજ્ઞા આપે. તેમજ માલિકની આજ્ઞા
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
યમના ચેાથા ભેદ
૫૭
હાય તા તે વસ્તુ ગ્રહણ કરી શકાય, અને સજીવ શિષ્યાદિને તેની પેાતાની મરજી યા તેના વડીલેાની આજ્ઞા હાય તા શિષ્યાદિપણે ગ્રહણ કરી શકાય. ૪. આ પ્રમાણે તીથ કર સબંધી, ગુરૂ સંબંધી, માલીક સબંધી અને જીવ સંબંધી એમ ચાર પ્રકારના અન્નત્તના ત્યાગ કરવા. ત્યાગીઓને દ્રવ્ય, ધનાદિ તા ગ્રહણ નજ કરાય, કેમકે દ્રવ્ય એ ત્યાગવૃત્તિના નાશ કરનાર છે, તેમ ગૃહસ્થાને ધનાદિ ઉપર મમત્વભાવ હેાવાથી તે ધન બાહ્ય પ્રાણ જેવુ છે. આવા ઘણા દાખલાએ બનેલા જોવામાં આવે છે કે ધનનો નાશ થવાથી કે ચારી થવાથી મનુષ્યેાનાં હૃદય ફાટી જાય છે અને મરણ પણ થાય છે. માટેજ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે બાહ્ય પ્રાણ સરખું મનુષ્યાનું ધન હરણુ કરનારે તેના ખરા પ્રાણાનું હરણ કર્યું છે. ૨૨
*
ચમના ચેાથા ભેદ. दिव्यौदारिकामानां कृतानुमतिकारितैः ।
मनोवाक्कायतस्त्यागो ब्रह्माष्टादशधा मतम् ॥ २३ ॥
દિવ્ય અને ઉદ્ઘારિક વિષયાના મનથી, વચનથી અને શરીરથી કરવા, કરાવવા અને અનુમેદવાના ત્યાગ કરવા તે બ્રહ્મચર્ય અઢાર પ્રકારનુ કહેવુ છે. ૨૩.
વિવેચન—દિવ્ય એટલે દેવ સબંધી અને ઉદારિક એટલે મનુષ્ય તથા તિય ચ (જનાવર) સંબ ંધી વિષયાને ત્યાગ કરવા. ખરેખર ત્યાગ, ઈચ્છાના ત્યાગની સાથેજ રહેલે છે અને તે ઈચ્છાનો ત્યાગ અઢાર પ્રકારે ત્યાગ કરવાથી થઇ શકે છે. મનથી, વચનથી અને કાયાથી વિષય સેવન ન કરવું, મન વચન કાયાથી ન કરાવવું, અને મનથી, વચનથી અને કાયાથી વિષય સેવનારની અનુમાદના ન કરવી, આ નવ ભેદ થાય. તે નવ ભેદ દેવતાના વૈક્રિય શરીર સંબંધી અને બીજા નવ ભેદ મનુષ્ય અને તિર્યંચના ઉદ્ઘારિક શરીર સંબંધી, બેઉ મળી અઢાર ભેદ થયા. આ અઢાર ભેદે બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવુ. આ બ્રહ્મચર્ય પાળનારના અરધા સંસાર સુખમય થઈ જાય છે. કર્મબંધનાં ઘણાં કારણેા આછાં
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
પ્રથમ પ્રકાશ, થઈ જાય છે. વીર્ય એ શરીરનું પિષક હોવાથી ખરૂં જીવન છે. તેનું રક્ષણ કરવાથી યાદશક્તિ, શરીરશક્તિ અને વિચારસામર્થ્ય વૃદ્ધિ પામે છે. જેમને અધિકાર થાય છે અને વિવેકજ્ઞાન પામતાં ઘણી સહેલાઈથી આત્મસ્વરૂપમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. શરીરની સ્થિરતા અને મનની એકાગ્રતા કરવામાં આ વીર્ય ઘણું જ ઉપગી છે, માટે ભેગી થવા ઈચ્છનારાઓએ ઘણા પ્રયત્નથી વીર્યનું રક્ષણ કરવું અને ખરી રીતે તેજ બ્રહ્મચર્ય કહેવાય છે. ૨૩.
યમને પાંચમે ભેદ, सर्वभावेषु मूर्छाया, स्त्यागः स्यादपरिग्रहः ।
यदसत्स्वपि जायेन, मूच्छर्या चित्तविप्लवः ॥२४॥ સર્વ પદાર્થોને વિષે આસક્તિને ત્યાગ કરે તે અપરિગ્રહ કહેવાય છે. (આસક્તિને ત્યાગ કરે તેને ત્યાગી કહી શકાય. કહેવાને હેતુ એ છે કે, પાસે વસ્તુ ન હોય તે પણ અસક્તિથી (ઈચ્છા હોવાથી) મનમાં અનેક વિચારે (વિકૃતિઓ) પેદા થાય છે. ૨૪. ,
વિવેચન-સર્વ પદાર્થોમાંથી મેહ, મૂછ, ઈચ્છા, આસક્તિ, યા સ્નેહનો ત્યાગ કરે તેજ ખરેખર ત્યાગ છે. ઉપરથી, બાહ્યથી ત્યાગ કરવામાં આવ્યો હોય પણ અંદરની તૃષ્ણા શાંત ન થઈ હેય તે મનમાં અનેક જાતના વિકલ્પ યા વિકાર થયા કરે છે અને મનને શાંતિ મળતી નથી. ત્યાગ કરવાનું કારણ જ શાંતિ અનુભવવાનું છે, અને તે શાંતિ બાહ્ય ત્યાગથી કદી મળવાની નથી. ઈરછાની ઓછાશ વિનાને ત્યાગ વિટંબણારૂપે છે. તે ત્યાગ પછી રૂપાંતર કરીને જુદી જુદી રીતે તેને ફસાવે છે. એક ઘર મૂકાવી કઈ બીજીજ રીતે બીજું નવું ઘર મંડાવે છે. માટે જ્ઞાની પુરૂષો વારંવાર કહે છે કે મુ પરિમાણો ગુજ્જો મૂચ્છે છે તેજ પરિગ્રહ છે. ૨૫.
યમસિદ્ધિની મદદગાર ભાવનાઓ.
भावनाभि वितानि, पंचभिः पंचभिः क्रमात् । महाव्रतानि नो कस्य, साधयंत्यव्ययं पदम् ॥ २५॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
પહેલા મહાવ્રતની ભાવના અનુક્રમે પાંચ પાંચ ભાવનાઓથી વાસિત થયેલાં આ મહાઘતે કોને મોક્ષપદ સાધી નથી આપતાં? અર્થાત આ મહાવતેને ભાવના સહિત આદર કરનાર અવશ્ય મોક્ષપદ મેળવે છે. ૨૫
પહેલા મહાવ્રતની ભાવના
– मनोगुप्त्येषणादानेर्याभिः समितिभिः सदा ।
दृष्टान्नपानग्रहणेनाहिंसां भावयेत्सुधीः ॥२६॥ મને ગુપ્તિ ૧. એષણા સમિતિ ૨. આદાનસમિતિ ૩. ઈ. સમિતિ ૪. અને અન્નપાન જોઈને ગ્રહણ કરવું. ૫. આ પાંચ ભાવનાઓએ કરી બુદ્ધિમાન્ મનુષ્યોએ અહિંસાને પુષ્ટિ આપવી યા વાસિત કરવી. ૨૬. - વિવેચન–અહિં મને ગુપ્તિને અર્થ એ થાય છે કે મનને અશુભ વિચારેથી અટકાવવું. હિંસા કરવામાં મનના વ્યાપારની મુખ્યતા છે તેથી મનની વિશુદ્ધતા હોય તે જ અહિંસા બની રહે છે અથવા મનની વિશુદ્ધતાથી અહિંસાને પુષ્ટિ મળે છે ૧ એષણા સમિતિ એટલે આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરે કઈ પણ જીવને દુઃખ ન થાય તેવી રીતે નિર્દોષ લેવું. ૨. આદાનસમિતિ એટલે વસપાત્રાદિ ઉપકરણે તથા બીજું પણ કાંઈ લેવું મૂકવું હોય તે તે કોઈ પણ જીવની વિરાધના ન થાય તેમ લેવું મૂકવું, ૩. ઈસમિતિ એટલે રસ્તામાં જવું આવવું હોય ત્યાં નીચી દષ્ટિ કરી યતના પૂર્વક કઈ જીવની વિરાધના ન થાય તેવી રીતે જવું આવવું ૪. દષ્ટાનપાનગ્રહણ એટલે અનાજ (આહાર) અને અને પાણી જોઈને લેવું. કીડી, કુંથુવા પ્રમુખ જી અંદર ચડી આવ્યા હોય તે તેને દૂર કરવા, દૂર ન થઈ શકે તેવા જેવો હોય તે તે અનાજ પાણીને નિર્દોષ જમીન ઉપર ત્યાગ કરે. ૫. આ પાંચ ભાવનાઓ પ્રમાણે વર્તન કરી પ્રથમ અહિંસા મહાવ્રતનું સારી રીતે પાલન કરવું. ૨૬.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ.
ખીજા મહાવ્રતની ભાવના. -✩हास्यलोभभयक्रोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् । आलोच्य भाषणेनापि भावयेत् सूनृत व्रतम् ॥ २७ ॥ હાંસી ૧. લેાભ ૨, ભય ૩. અને ક્રેાધનાં પચ્ચખ્ખાણુ (ત્યાગ) કરવા વડે કરીને નિરંતર વિચારપૂર્વક ખેલવા વડે સત્યવ્રતને વાસિત કરવું. ( મજબુત કરવું.) ૨૭
૬૦
વિવેચન——અસત્ય (જીઢું) ખેાલવાનાં કારણેાના વિચાર કરીશું તે પ્રથમ મનુષ્યા એક બીજાની હાંસી મશ્કરી કરતાં જુઠું એલે છે. મશ્કરીમાં એક બીજાની વસ્તુઓ છુપાવી, અમે લીધી નથી આમ કહી, તેની વસ્તુ માટે વ્યાકુળ થતા જોઇ આન ંદ પામે છે. અથવા તેની સ્થિતિ તેવી ન હોય, તથાપિ તેવી સારી કે અધમ સ્થિતિના જેવા પર્યાયેાથી ખેલાવી મજા મેળવે છે. આ આનંદ કે મજાથી ફાયદો કાંઈ નથી છતાં મનુષ્યા અસત્ય ખેલે છે અને બીજા વ્રતને દુષિત કરે છે. તેઓને ગુરૂવર્ય જણાવે છે કે બીજા વ્રતને તમારે મજબુત કરવુ હોય તે હાંસી કરવાસ્તુ પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ) કરી. બીજી ભાવના લાભના ત્યાગ કરવાની છે. મનુષ્યે ક્ષણિક વસ્તુની લાલચને પારધીન થઈ ને અસત્ય ખેલે છે. આ ઠેકાણે વિચારવાનું છે કે ગમે તે વસ્તુ માટે લાભથી પ્રેરાઈ અસહ્ય ખેલી તે વસ્તુ મેળવશે તથાપિ પુણ્યની પ્રખળતા સિવાય તે વસ્તુ તમારી પાસેથી ચાલી જશે, યા તમારા ઉપયાગમાં નહિજ આવે અને ખીજા મહાવ્રતને ભાંગી કબધિત થશે, એટલે અસત્ય ખાલી લાભથી તે વસ્તુ મેળવવી નિરક છે. એટલું જ નહિ પણ તે અન પેદા કરનાર છે. હવે જો તમારૂ પુણ્ય પ્રમળ છે તાપણ અસત્ય ખાલી લેાભથી વસ્તુ મેળવવી નિક છે. કારણ કે તમારૂ પુણ્ય પ્રખળજ હશે તેા તેવી રીતે કર્યા સિવાય પણ તમને તે વસ્તુ સ ંતાષવૃત્તિથી મળી રહેશે અને તેટલા કર્માંધ અને અનથ થતા અટકશે. ર
મનુંખ્યા ભયથી અસત્ય ખેલે છે. ન કરવાનું કાઈ કાય થઈ ગયું હોય તેના સંબંધમાં કાઈ પુછે કે આ કાય તમે કયું છે ? હવે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા મહાવ્રતની ભાવના. જો તે થઈ ગયું છે તેમ કહે તે તેની આબરૂ જાય, લેકમાં અને પકીર્તિ થાય અથવા માર પડે કે વસ્તુને વિનાશ થાપ, વિગેરે ભયનાં કારણોને લઈને જૂઠું બોલે છે. તે કાર્યને છુપાવે છે. જ્ઞાની પુરૂષો કહે છે કે તેવા પામર જી બેવડા દંડાય છે. એક તે અકાર્ય કર્યું, તેનાથી કર્મબંધન તો થયું જ. વળી તે અકાર્ય છુપાવવા માટે જૂઠું બોલે છે. આમ એકતે વિષ અને પાછું વઘાયું એમ બંને રીતે કર્મ બાંધે છે. ગુરૂજી કહે છે કે આ ચેડા વખતના સંગવાળો અને સારું દેખાડવા માટે તેમના ભયથી તું જૂઠું બોલે છે પણ તારે તારા આત્માને ભય સાથે રાખવે જોઈએ. એ લોકો ! થોડા વખતના સંગવાળા ને રાજી રાખવા અને નિરંતરના સંગવાળા પિતાના આત્માને કષ્ટમાં નાખો, ભવભવમાં જૂઠું બોલી રખડાવ, મારે કે રીબાવો એ કઈ રીતે તમને લાયક નથી. તેમ લોકોને રાજી રાખવાથી પણ તે પાપ છુપું રહેવાનું નથી અકાર્ય કરી તેને પશ્ચાતાપ કરે, તેની માફી માગે, તેને છુપાવે નહિ અને તેનું પ્રાયશ્ચિત કરી શુદ્ધ થાઓ. ૩.
ચોથું ક્રોધથી અસત્ય બોલાય છે. ક્રોધના આવેશમાં મનુબે પિતાનું ભાન ભુલી જાય છે. આત્મામાં એક જાતને મહાન વિકાર પેદા થાય છે. અને તેની છાયા ભ્રકુટિની ભીષણતા, અધરનું ઝૂરવું, મુખની લાલાશ અને શબ્દના વિપરિતપણા રૂપે બહાર આવે છે. કોઈને પરાધીન થએલા મનુષ્યોને વાયાવાગ્યનું કે કર્તવ્ય અકર્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી, તેથી અસત્ય બેલાય છે, જૂઠું કલંક બીજાને અપાય છે અને સત્યાસત્ય નિંદા પણ થાય છે. જ્ઞાની પુરૂ
એ આવે ઠેકાણે બહુ સાવચેત રહેવાનું છે. પ્રથમ તે કોઈને પ્રવેશ કરવાજ ન દે. કદાચ થઈ આવ્યું તે વચન દ્વારા કે કાર્ય દ્વારા તેના ઉદયને નિરોધ કરે, તેને નિષ્ફલ કરે, અરે ઉદયરેધ ન કરી શકાય છે તેવા પ્રસંગોમાંથી છેડે વખત દૂર ચાલ્યા જવું, અથવા તે તે કાર્ય બીજા વખતને માટે મુલતવી રાખવું. આમ ગમે તે ઉપાયે કરી કોઈને નિષ્ફળ કરે અને તેનાથી પ્રેરાઈ અસત્ય ન બોલવું. આચાર્ય શ્રી કહે છે કે આ હાંસી લેજ, ભય અને ક્રોધનાં પચ્ચખાણ કરવાં જોઈએ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ.
2
પાંચમી ભાવના નિરંતર વિચાર કરીને ખેલવુ' તે છે. પૂર્વા પર વિચાર કર્યા સિવાય રભસવૃત્તિથી એકદમ ખેલી નાંખવુ તેમાં કેટલીક વખત અસત્ય પણ ખેલાઈ જાય છે, એટલુંજ નહિ પણ તેનું પિરણામ કાઇ વખત વિપરીત આવે છે, માટે કાંઇ પણ ખેલવુ' હાય તેના પહેલાં જરા વિચાર કરી જોવા કે આ ખેલવાથી મને પોતાને કેટલેા ફાયદા છે ? યા બીજાને ફાયદો થશે કે કેમ ? આ ખેલવાથી નુકશાન તા નહિ થાય ? વિગેરે વિચાર કરીને એલવુ, એક કવિ તે વિષે કહે છે કે—
सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन । अतिरभसकृतानां कर्मणामाविपत्तेः
भवति हृदयदाहिशल्यतुल्यो विपाकः ॥ १ ॥ સારૂ અગર ખાટુ' કાર્ય કરતાં વિદ્વાનોએ પ્રયત્નપૂર્વક તેના પરિણામના વિચાર કરવો જોઈએ. ઘણી ઉતાવળથી પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય કરેલાં કાયથી કાઈ વખત એવી વિપદા આવી પડે છે કે તે વિપાકા હૃદયમાં શલ્યની માફક દાહ કરે છે. આ પ્રમાણે બીજા મહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓ પૂર્ણ થાય છે. એ ભાવનાઓ પ્રત્યે જાગૃતિ રાખી બીજા મહાવ્રતને મજબુત બનાવવું. ૨૭.
ત્રીજા અદત્તાદાનવિરમણવ્રતની ભાવના.
आलोच्यावग्रहयाञ्चाऽभीक्ष्णावग्रहयाचनम् । एतावन्मात्रमेवैतदित्यवग्रहधारणम् ॥ २८ ॥ समानधार्मिकेभ्यश्च तथावग्रहयाचनम् । अनुज्ञापितपानान्नाशनमस्तेयभावनाः ॥ २९ ॥
',
વિચાર કરી અવગ્રહની યાચના કરવી, ૧ વારંવાર અવગ્રહની યાચના કરવી, ૨ આટલેાજ અવગ્રહ વાપરીશું એમ નિશ્ચય કરી તેટલા અવગ્રહ રાખવા, ૩ સ્વધમી પાસેથી અવગ્રહની યાચના કરવી, ૪ અને અન્ન પાન આસન વિગેરે ગુરૂની આજ્ઞા મેળવીને વાપરવાં, ૧ આ પાંચ આચાય વ્રતની ભાવના છે. ૨૮-૨૯.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજા અદત્તાદાનવિરમણવ્રતની ભાવના. ૬૩ વિવેચન-સાધુઓએ રહેવાને માટે ઉપગવાળી જગ્યા ગૃહસ્થ પાસેથી માગી લેવી જોઈએ, એ જગ્યાને કે મુકામને અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે. આવા અવગ્રહોનાં પાંચ માલિકે હેય છે. અને તે સર્વની આજ્ઞા મેળવી તે જમીન ઉપર રહેવું કે હાલવું ચાલવું વિગેરે કરવુ જોઈએ. આ પાંચ અવગ્રહે ઇંદ્ર ૧૦ ચકવતી, ૨. રાજા, ૩, ઘરને માલિક, ૪. અને સ્વધર્મ સાધુઓ સંબંધી કહેવાય છે. ઈદ્ર, ચક્રવર્તી રાજા અને સામાન્ય રાજાની પૃથ્વી ઉપર પોતપોતાની હદમાં ચાલવા, બેસવા, ઉઠવા માટે પ્રજાને આજ્ઞા હોય છે. તથાપિ અમુક હદમાં કે રાજ્યમાં જવા આવવાને તેણે નિષેધ કરેલો હોય તે ત્યાં સાધુઓએ જવું આવવું ન જોઈએ. જે જાય આવે તે અદત્તને (ચેરી કર્યાને) દોષ લાગે. ૧-૨-૩. ઘરનો માલિકની રજા લેવી જોઈએ, ૪. અને કોઈ પણ મુકામમાં પહેલાં મુનિઓ આવી રહ્યા હોય તેમણે ગૃહસ્થ પાસેથી અવગ્રહ યાચેલો હોવાથી તે મુકામમાં બીજા નવીન આવનાર મુનિઓએ પ્રથમ આવેલ મુનિઓની રજા મેળવીને તેમાં રહેવું જોઈએ. જો તેઓની રજા મેળવ્યા સિવાય તેમાં રહે તે સ્વધર્મી અદત્તને દોષ લાગે, પ. આ પાંચ અવગ્રહો કહેલા છે.
પ્રથમ ભાવના, વિચાર કરીને ગૃહસ્થ પાસે અવગ્રહ માગ તે છે. વિચાર કરવાનું કારણ એ છે કે આ જગ્યા અમારે લાયક છે કે કેમ ? અહી રહેવાથી અમારા જ્ઞાન ધ્યાનની વૃદ્ધિ થશે કે હાનિ? અથવા ઘરનો માલિક આગેવાન પતે ન હોય પણ તેના અનુયાયી પુત્રપુત્રી સ્ત્રી વિગેરે કુટુંબીઓ હોય તે તેની પાસેથી યાચના કરી મુકામ મેળવ્યા પછી બહારથી આવેલ ઘરના માલિકને તે વાત સંમત થશે કે કેમ ? તેની મરજી ન હોવાથી આપસમાં કલેશ તે નહિ થાય? વિગેરે પૂર્વાપર વિચાર કરી મુકામ યા જગ્યાની માગણી કરવી. અમુક વખત જવા પછી ફરી યાચના કરવી આ યાચના કરવાનું કારણ એ છે કે ગૃહસ્થને તે જગ્યાની જરૂર જણાતી હોય અને શરમથી તે બોલી શક્યું ન હોય, તે માટે ફરી યાચના કરવી. જે તેમ ન કરે અને તેની મરજી વિરૂદ્ધ ત્યાં વધારે વખત રહે તે ફરી બીજા સાધુઓને વસ્તુ મળવી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
પ્રથમ પ્રકાશ.
દુર્લભ થઈ પડે. આ હેતુથી અથવા માંદગી પ્રમુખના કારણે મૂત્ર વિષ્ટા અને વસ્ત્રપ્રક્ષાલનાદિ કારણથી વસ્તીના માલીકને પીડા ન થાય માટે બીજીવાર યા વારવાર તે વસ્તીના માલિકની રજા મેળવવી કે અમુક પ્રમાણ જેટલા અવગ્રહ વાપરીશું. ત્રીજી ભાવનામાં જરૂર જેટલી જગ્યાની યાચના કરવી અને તેટલીજ વાપરવી. એથી દેનારનું મન કલુષિત ન થાય અને પેાતાને અનુત્તના દોષ ન લાગે. ૩. એક ધર્મવાળા સાધુઓ પહેલાં રહ્યા હાય અને પાછળથી આવનાર સાધુ તેજ ધર્મના હોય તે પણ પહેલાં આવેલ સાધુની આજ્ઞા લઈ નેજ તે મુકામમાં ઉતરવુ જોઇએ. જો તેમ ન કરવામાં આવે તે તો સ્વધમી અદત્ત લાગે. ૪.
મેળવેલું અન્ન, પાણી, વસ્ત્ર પાત્રાદિ વિગેરે ગુરૂને યા આચાને બતાવીને પછી પેાતાના ઉપયાગમાં લેવુ'. આ બતાવવાનુ કારણ એ છે કે ગુરૂ આ વસ્તુ નિર્દોષ છે કે સદોષ છે અને ફાયદા જનક છે કે અપાય ( કષ્ટ ) આપનાર છે, વિગેરે જાણતા હોવાથી તેને લાયક હોય તેજ તેને આપી અપાયથી તેનું રક્ષણ કરે છે. પુ.
વિતરાગ માર્ગમાં પણ આહાર, પાણી, વસ, પાત્ર અને મુકામની તે જરૂર જણાય છે, તે સિવાયની બીજી વસ્તુ ઉપયાગી નથી. તે ગ્રહણ કરવામાં આવે તે તે વિતરાગ માથી ભ્રષ્ટ થવાય છે. ઉપર જણાવેલી ઉપયોગી વસ્તુ પણ ધણીની અને ગુરૂની આજ્ઞા સિવાય ઉપયાગમાં લેવાની નથી એજ જણાવી આપે છે કે આવા સૂક્ષ્મ પણ અદત્તનો ત્યાગ કરવાના ઉપદેશ આપનાર મહાત્માઓના કેાઇ ગુઢ આશય તેમાં રહેલા છે, અને તેથી એમ સમજાય છે કે સદાચરણાથી, ભરપુર નીતિથી અને આત્મજ્ઞાનની જાગૃતિથી યાગીએએ શાંત ભાવમાં પેાતાનું જીવન નિ મન કરવુ જોઇએ. હવે જો તેવા યાગીએ આવા સ્વલ્પ કારણેામાં લેાકનીતિથી વિમુખ થઈ અદત્ત ગ્રહણ કરી કલેશના પ્રપંચમાં અને લેાકેાની અવગણનામાં આવી પડે તે તેઓ પેાતાનું જીવન ઉચ્ચ કરી લેાકાને ઉચ્ચ માર્ગ બતાવવામાં કેવી રીતે ફાવી શકે કે ઉપયોગી થઈ શકે ? માટે તદ્દન નિર્દોષ અને શાંત રીતે જીવન પ્રવાહિત કરવાને ઈચ્છતા યાગીઓએ કોઇ પણ પ્રકારનું
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથા મહાવ્રતની ભાવના. અદત્ત ન લેતાં ત્રીજા વતની પાંચ ભાવનાઓથી વાસિત થઈ વર્તન કરવું જોઈએ. ૨૮–૨૯.
ચોથા મહાવ્રતની ભાવના स्त्रीषंडपशुमद्वेश्मासनकुडयांतरोज्झनात् । सरागस्त्रीकथात्यागात् प्राग्रतस्मृतिवर्जनात् ॥ ३०॥ स्वीरम्यांगेक्षणस्वांगसंस्कारपरिवर्जनात् ॥ प्रणीतात्यशनत्यागात् ब्रह्मचर्य तु भावयेत् ॥ ३१ ॥
સ્ત્રી, નપુંસક અને જનાવરેવાળાં ઘર, આસન, અને ભીંતના આંતરે રહેવાનું ત્યાગ કરે કરી ૧, રાગ પેદા થાય તેવી સ્ત્રીની કથાઓને ત્યાગ કરે કરી ૨, પહેલી અવસ્થામાં અનુભવેલ વિષ
ની સ્મૃતિ (યાદી) ન કરે કરી ૩, સ્ત્રીઓના રમણિક અંગે ન નેવે કરી ૪, અને પિતાના શરીરના ઉપર તેવા શણગારને ત્યાગ કરે કરીને, રસવાળા અને પ્રમાણથી અધિક આહારને ત્યાગ કરે કરીને બ્રહ્મચર્ય વ્રતને ભાવિત (વાસિત) કરવું. ૩૦-૩૧.
વિવેચન-બ્રહ્મચારી પુરૂષએ કે સ્ત્રીઓએ, જે ઠેકાણે સ્ત્રીઓ કે પુરૂષે રહેતા હોય, પછી તે એકલાં હોય કે જેડલાં હોય, તેવા ગૃહમાં ન રહેવું જોઇએ, તેના આસને ઉપર ન બેસવું જોઈએ, અને તેવા મુકામેની ભીંતેને આતરે પણ ન રહેવું જોઈએ, તેમ રહે તે તેમના પરિચયથી, તેમને જોવાથી અને તેમના વિષયાદિ સંબંધી શબ્દ સાંભળવાથી મેહની ઉત્પત્તિ થવાને સંભવ છે,એલું જ નહિ પણ વ્રતભંગ થવાને પણ ભય છે. તેવી જ રીતે ન પુસકે જેમને સી પુરૂષ બન્નેને અભિલાષ થાય છે તે રહેતે હેય અને પશુઓ વિગેરેનાં જેટલાંએ કે એકલાં રહેતાં હોય તેવાં ઘરે તેવાં આસને કે તેવાં ઘરની ભીંતના આંતરે રહેવાથી પૂર્વે કહેલ દોષ ઉત્પન્ન થવા સંભવ છે. બ્રહ્માચારી પુરૂએ રાગવાળી સ્ત્રીઓ સાથે કથાને ત્યાગ કરે જોઈએ અથવા સ્ત્રીની કથાને ત્યાગ કરે જોઈએ અથવા એકલી સ્ત્રીઓ સાથે વાર્તાલાપ કે ધર્મ. સબંધી પણ કથાને ત્યાગ કરે જોઈએ. ધર્મકથા ત્યાગ કરવાને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ.
હેતુ એ છે કે “ધર્મ કરતાં ધાડ આવી જાય” આ કહેવત પ્રમાણે પિતાના ચારિત્રમાં ખામી લાવી બીજાનું સુધારવા પ્રયાસ ન કર જોઈએ. ૨. ગૃહસ્થાશ્રમમાં ભગવેલ વિષયે યાદ કરવાથી વિકાર થઈ આવે છે. કામની ઉત્પત્તિજ વિચારથી થાય છે. પૂર્વના વિચારનું આલંબન મળતાંજ સત્તામાં રહેલ વેદેદય પ્રબળ અને પ્રગટ થાય છે. તે દૂર કરવા માટે તેવા વિચાર સ્મૃતિમાં ન લાવવા એ ઉત્તમ રસ્તો છે. ૩.
સ્ત્રીઓનાં રમણિક અંગ ઉપાંગે જોવાથી વિષયને જાગૃતિ મળે છે. જો કે સ્ત્રી દુર છે, પોતાની પાસે નથી, તથાપિ જેમ ખ ટાશને જેવાથી દાઢમાંથી પાણી છુટે છે, તેવી જ રીતે દૂર રહેલી સ્ત્રીના અંગે પગે રગદષ્ટિથી જોતાં મન દ્રવિત થાય છે. ૪.
ઘણા રસવાળું, સ્નિગ્ધ ચીવાળું અને પરિમાણથી અધિક અનાદિ લેવાથી પણ ઈદ્રિએ મજબુત અને મેદોન્મત્ત થઈ વિષયવિકાર પ્રત્યે દેડે છે. માટે બ્રહ્મચારી પુરૂષએ કે સ્ત્રીઓએ બલિષ્ટ, રસાદિવાળે અને પરિણામથી અધિક ખોરાક ન લેવો જોઈએ, પણ શરીરને પોષણ મળે, ઈદ્રિ ઉન્મત્ત ન થાય, અને દરેક કાર્યો પિતાના પ્રમાણમાં બની શકે, તેટલે ને તે ખોરાક લે જોઈએ. ૫. આ પાંચ ભાવનાઓથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરવું અને વૃદ્ધિ પમાડવી. ૩૦-૩૧,
– – પાંચમા અપરિગ્રહવ્રતની ભાવના. स्पर्शे रसे च गंधे च रूपे शब्दे च हारिणि । पंचास्वतींद्रियार्थेषु गाढं गाय॑स्य वर्जनम् ॥ ३२ ॥ एतेष्वेवामनोज्ञेषु सर्वथा द्वेषवर्जनम् ।
आकिंचन्यव्रतस्यैवं भावनाः पंच कीर्तिताः ॥ ३३॥ - સ્પર્શ, રસ, ગંધ, રૂપ અને શબ્દ આ પાંચ ઈદ્રિયના મનેહર વિષયને વિષે ગાઢ (ઘણું) આસકિતને ત્યાગ કરવો અને તેજ પાંચ ઇંદ્રિયેના અમનેઝ (ખરાબ) વિષયને વિષે સર્વથા દ્વષને ત્યાગ કરે. તે અકિંચન્ય (અપરિગ્રહ યા નિર્મમત્વ) વ્રતની પાંચ ભાવનાએ કહેલી છે. ૩૨-૩૩.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સમિતિ અને ગુતિના નામો. વિવેચન—કેટલાએક મનુષ્ય એમજ સમજે છે કે પૈસાને કે ઘરનો ત્યાગ કર્યો એટલે ત્યાગ થઈ ગયે. પણ એમ નથી. મુછી પરિણાદો કુત્તો નાગપુત્તેજ તારૂ જગતના જીનું ધર્મોપદેશ આપી રક્ષણ કરનાર જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરદેવે મુછને જ પરિ ગ્રહ કહ્યો છે. આ ત્યાગને ધનમાં કે ઘરમાંજ સમાવેશ ન કરતાં તેને પાંચ ઇંદ્રિયના સારા કે ખરાબ દરેક વિષયમાં લાગુ પાડવામાં આવે છે. અને તે એ છે કે સારા વિષયોમાં રાગ ન કરે અને ખરાબ વિષયમાં શ્રેષ ન કરે, આ પાંચ ભાવનાઓ છે. અને તે ખરેખર અપરિગ્રહ કે નિર્મમત્વને તેની છેલ્લી હદ સુધી પહોંચાડે છે. ૩૨-૩૩.
–+(0)+અન્ય રીતે ચારિત્ર ગ. अथवा पंचसमितिगुप्तित्रयपवित्रितम् ।
चरित्रं सम्यक्चारित्रमित्याहुर्मुनिपुंगवाः ॥ ३४॥ આવા પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી પવિત્ર ચરિત્ર (આચરણ) ને તીર્થકરે સમ્યક ચારિત્ર કહે છે.
વિવેચન–ચારિત્રને મુખ્ય માર્ગ ગુપ્તિ છે. અને સમિતિ અપવાદ માર્ગ છે. મન, વચન અને શરીરના રોગોને નિરોધ કરે તે ગુપ્તિ છે. કાર્યપ્રસંગમાં શાસ્ત્રજ્ઞા મુજબ યેતનાપૂર્વક મન, વચન અને શરીરના વ્યાપારને પ્રવર્તાવવાં તેને તીર્થ કરે ચારિત્ર કહે છે. ૩૪.
તે સમિતિ અને ગુમિનાં નામે. र्याभाषैणादाननिक्षेपोत्सर्गसंज्ञिकाः। पंचाहुः समितिस्तिस्त्रो गुप्तिस्त्रियोगनिग्रहात् ॥ ३५ ॥ ઈસમિતિ ૧. ભાષા સમિતિ ૨. એષણાસમિતિ ૩. આ દાનનિક્ષેપસમિતિ ૪. ઉત્સર્ગ સમિતિ ૫. આ પાંચને સમિતિ કહે છે અને મન, વચન, કાયાના ત્રણ વેગેને નિગ્રહ (રધ) કરો તેને ત્રણ ગુપ્તિ કહે છે. ૩૫.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦)
પ્રથમ પ્રકાશ ઈર્યાસમિતિ એટલે શું? लोकातिवाहिते मार्गे चुंबिते भास्वदंशुभिः । जंतुरक्षार्थमालोक्य गतिरीर्या मता सताम् ॥ ३६ ॥
અનેક લેકેથી ચલાએલા અને સૂર્યના કિરણોથી પ્રકટ દેખાતા માર્ગે જતુઓની રક્ષાને માટે જોઈને ચાલવું તેને સત્ પુરૂ
એ ઈર્યાસમિતિ કહેલી છે. ૩૬. - વિવેચન–જ્યારે કઈ કાર્ય પ્રસંગે મુનિઓને ચાલવું પડે ત્યારે પિતાની અને પરજીવોની રક્ષાને માટે જે રસ્તે અનેક લેકે ચાલેલાં હોય તેવે રસ્તે ચાલવું. આમ કહેવાને આશય એ છે કે અનેક ના ચાલવાથી તે રસ્તે (અચિત્ત)-પૃથ્વીકાય, વનસ્પતિકાય અને ઝીણાં જંતુઓ વિનાને થઈ ગયેલ હોય છે. પણ જે નજ રસ્તે પાડવામાં આવે તે તે ઠેકાણે પૃથ્વીકાયના જીવે તેમજ તેવા ઉજડ માર્ગમાં અનેક ત્રસ જીવે ભરાઈ રહ્યા હોય છે તેને નાશ થાય છે. વળી ઉન્માર્ગે ચાલતાં કાંટા, કાંકરા જાળાં વિગેરે આવે તેથી પિતાના શરીરને પણ ઈજા થવા સંભવ છે. લોકેના ચાલેલા માર્ગે પણ સુર્યના કિરણેથી પ્રકાશિત થયે છતેજ ચાલવું જોઈએ. તેમ ન કરવામાં આવે તે અંધારામાં પગ નીચે અનેક જીવને વિનાશ થવા સંભવ છે. તેમજ ખાઈ કાંટા કે ઝેરી જીવાથી પોતાના શરીરને પણ નુકશાન થવા સંભવ છે. લેકેને ચાલેલે માર્ગ સુર્યથી પ્રકાશિત થયે હેાય ત્યારે પણ સાડાત્રણ હાથ દષ્ટિ જમીન ઉપર લાંબી પડે તેટલી નીચી દષ્ટિ રાખીને જીની પગ નીચે વિરાધના ન થાય તેવી રીતે જોઈને ચાલવું તે ઈસમિતિ કહેવાય છે.
બીજી ભાષાસમિતિ.
अवद्यत्यागतः सर्व जनीनं मितभाषणम् । प्रिया वाचंयमानो सा भाषासमितिरुच्यते. ॥ ३७॥ નિર્દોષી, સર્વ જીવને હિતકારી, અને પ્રમાણે પેત (સ્વરૂપ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી આદાન નિક્ષેપ સમિતિ થોડું) બોલવું તેને ભાષા સમિતિ કહે છે. તે ભાષાસમિતિ મુનિએને પ્રિય છે, અથવા હિતકારી છે, ૩૭.
ત્રીજી એષણાસામતિ.
–૪:– –– द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषनित्यमपितम् ।
मुनिर्यदन्नमादत्ते सैषणासमितिर्मता ॥ ३८॥ મુનિઓ ભિક્ષાના બેંતાલીસ દોથી નિરંતર અદૂષિત (દેષ રહિત) જે આહાર (અન્ન પાણી આદિ) ગ્રહણ કરે છે તેને એષણસમિતિ કહે છે. - વિવેચન–જેમ ભ્રમર સ્વભાવિક ઉત્પન્ન થએલા કમળ ઉપર બેસી તેમાંથી રસ ગ્રહણ કરી પિતાના આત્માને સંતોષે છે, અને કમળને પીડા ઉપજાવતું નથી, તેમ ગૃહસ્થોએ પોતાને માટે બનાવેલા આહારમાંથી, તેને દુઃખ ન થાય, ફરી બનાવો ન પડે, તેવી રીતે સ્વલ્પ આહાર ગ્રહણ કરી મુનિએ પિતાના દેહને પોષિત કરે છે, તેને એષણાસમિતિ કહે છે. ભિક્ષાના બેંતાવીસ દેષ પિંડનિયુક્તિસૂત્ર, દશવૈકાલિક સૂત્ર, ઉતરાધ્યયન સૂત્ર વિગેરે સ્થળેથી જોઈ લેવા. વિસ્તાર વિશેષ હોવાથી અહી લખવામાં આવ્યા નથી- ૩૮.
-(૦)ચેથી આદાન નિક્ષેપ સમિતિ.
-
-
आसनादीनि संवीक्ष्य प्रतिलिख्य च यत्नतः। થતીયાબિષિપેદા થતું સાનિસમિતિ અમૃતારૂ૫ / આસનાદિક દષ્ટિથી જોઈને તથા એવા પ્રમુખથી પ્રમાર્જન કરીને યત્નાપૂર્વક લેવાં અથવા મુકવા તેને આદાન સમિતિ કહી છે ૩૯.
વિવેચન–આ તે જૈનને મુખ્ય સિદ્ધાંત છે કે, નાતિવાણgs જળ કઈ પણ જીવને મારશે નહિ. જેમ બીજા ને મારવાની મનાઈ છે તેમ પોતાના આત્માને પણ મારે નહિ, ઉપયોગ રાખ્યા સિવાય ઉન્મત્ત યા ઉછુંખલપણે પ્રવર્તન કરતાં દરેક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ. કાર્યમાં બીજા જીવન મરણ સાથે પોતાને આત્મા પણ કર્મથી મરાય છે, બંધાય છે. તેને બચાવ પણ સાથે જ કરવાનું છે. અને ખરૂં પૂછે તે પોતાના જીવને બચાવ કરે તેજ બીજાના જીવને બચાવ છે. કારણ કે પોતે પોતાના આત્માને કર્મબંધ ન થાય તે પ્રયત્ન કરે શરૂ કર્યો કે બીજાને બચાવ થઈજ ગયે. કે. મકે બીજાને દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવાથી પોતે કર્મથી બંધાય છે. માટેજ જોઈને ચાલવું, નિર્દોષ બોલવું નિર્દોષ આહાર લેછે અને કાંઈ લેવું મૂકવું તે સર્વે યત્નાપૂર્વક બીજા અને દુઃખ ન થાય, અને પોતાને કર્મબંબધ ન થાય તેમ કરવું કહ્યું છે. આસનાદિકમાં આદિ શબ્દથી વસ્ત્ર, પાત્ર, પાટ, પાટલાદિ કોઈ પણ વસ્તુ પોતાના ઉપયોગમાં આવતી હોય તે લેવી. તે સર્વ વસ્તુ દિવસે તે દષ્ટિથી જોઈને લેવી. સુક્ષમ જંતુ હેવાને સંભવ લાગે તે રજોહરણાદિથી પ્રમાર્જન કરીને લેવી મૂકવી. રાત્રીના વખતમાં રજોહરણથી પ્રમાર્જન કરવી, કારણ કે રાત્રે દષ્ટિથી જોવાનું બારીક રીતે બનવું અશક્ય છે. આ પ્રમાણે અદાનનિક્ષેપસમિતિ કહેલી છે. ૩૯.
– –==— –
પાંચમી ઉત્સર્ગસમિતિ, यत्नाद्यदुत्सृजेत्साधुः सोत्सर्गसमितिर्भवेत् । कफमूत्रमलपायं निर्जतुजगतीतले. ॥४०॥
સાધુ જે કફ, મૂત્ર મલ અને તેના સરખી બીજી પણ વસ્તુ જંતુ વિનાની જમીન ઉપર યતનાપૂર્વક ત્યાગ કરે તેને ઉત્સર્ગ સમિતિ કહે છે.
વિવેચન- કફ, મૂત્ર અને મલાદિ વસ્તુઓ લીલો માટી કે લીલીજમીન, વનસ્પતિવાળી જગ્યા કે કઈ પણ ત્રસ જીવાદિ યુકત જમીન ઉપર ત્યાગ ન કરવી. પણ તે સિવાયની સુકી ધૂળ રેતી કે તેવી પત્થરવાળી જમીન ઉપર ત્યાગ કરવી. દરેક ઠેકાણે કે જીવને દુઃખ ન થાય તે સિદ્ધાંત લક્ષમાં રાખવાનું છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ ગુપ્તિમાં પ્રથમ મતિ કહે છે. ૭૧ ત્રણ ગુમિમાં પ્રથમ મને ગુપ્તિ કહે છે.
विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
વાત્મારા નિતર્મિનોણિતા. એ છે? .. કલ્પનાના જાલથી મુકત થએલાસમભાવમાં સ્થિત થએલા, અને આત્મભાવમાં રમણ કરતા મનને જ્ઞાની પુરૂષોએ મને ગુપ્તિ કહેલી છે.
વિવેચન-આર્તા અને રૌદ્રધ્યાનને કલ્પના જાલ કહેવામાં આવે છે. આવી કલ્પના જાલથી પ્રથમ મનને મુકત કરવું જોઈએ. જુઓ કે ધર્મધ્યાન એ પણ એક ઉંચી હદની અપેક્ષાએ કલ્પના જાલ છે. તથાપિ પ્રથમ અભ્યાસીઓ માટે તેને કલ્પના જાલ ન ગણતાં આર્ત, રૌદ્ર ધ્યાનને કલ્પના જાલ ગણવી. આ રૌદ્રવિનાની સ્થિતિમાં મનને મૂક્યા પછી બીજી સ્થિતિ મનને સમભાવમાં સ્થાપિત કરવાની છે. આ સમભાવમાં આ રૌદ્ર ધ્યાનને આદર પણ નહિ, અને તિરસ્કાર પણ નહિ; અર્થાત ધર્મ ધ્યાનની સ્થિતિ ઉપર લાવી મૂકવું. આ સ્થિતિમાં અનેક જાતનાં શુભ આલંબને લઈને મનને સ્થિર કરવાનું છે. સ્થિર કરવાનું છે એટલે અશુભમાં જતું રેકી ધર્મ ધ્યાનના વિચારમાં દઢ કરવાનું છે. ત્યાર પછીની ત્રીજી સ્થિતિમાં મનને આત્મભાવમાં રમણ કરતું કરવાનું છે. આ આત્મભાવમાં કઈ પણ જાતની માનસિક કલ્પના કરવાની નથી. સ્થળ વિચારોથી રહિત કરી નિર્વિકલ્પ કરવાનું છે. જ્યાં સુધી કઈ પણ જાતની કલ્પના મનમાં હોય, કોઈ પણ જાતના વિચારો હેય ત્યાં સુધી મન આત્મભાવમાં કદી આવી શકતું નથી. આત્મભાવમાં મનને લાવવા માટે વિચારોને એક બાજુ કાઢી મૂકવાના છે તેવા આત્મભાવમાં લય પામેલા મનને મને ગુપ્તિ કહેલી છે. આ ઠેકાણે કેટલાક એવી શંકા કરે છે કે “મનમાં વિચાર ન કરે ત્યારે શું શૂન્ય થઈ જવું ? કે જડ થઈ જવું? એવી શૂન્યતાની કે જડતાની સ્થિતિ, અમને જોઈતી નથી, વિગેરે કલ્પના કરનારા અત્યારના જ્ઞાનીઓએ જરા મહેનત લઈને પૂર્વે કહેલ ક્રમ પ્રમાણે અનુભવ મેળવી જ જોઈએ, તે તેઓને જણાશે કે શન્ય થાઓ છે, જડ થાઓ છો કે આનંદના ભતા થાઓ છો ?
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
પ્રથમ પ્રકાશ. કેટલાએક સારા વિચાર કરવા તેને મને ગુપ્તિ કહે છે, આ કલ્પના કરવાને હેતુ તેમને એ મળે છે કે વચનગુપ્તિ અને વચનસમિતિ એ, જેમ મૌન કરવું, અને સત્ય, પથ્ય, મિત વિગેરે સારું બોલવું વિગેરે કારણથી ભિન્ન પડે છે તેમ મનમાં નથી. તેઓને હું જણાવીશ કે જુઓ અહીં મનને તે સમિતિ ગુપ્તને ભેદ નથી પાડે, પણ કલ્પસૂત્રમાં મને સમિતિ અને મને ગુપ્તિ એ પ્રકટ ભેદ પાડેલો છે. તે પાઠ મહાવીર સ્વામીના દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા બાદ તેમની સ્થિતિનું, યા તેમની પ્રવૃત્તિનું વર્ણન આપતાંજ આપવામાં આવે છે, અને અહીં જે કે પ્રગટ સમિતિગુપ્તિને ભેદ નથી આયે, તે પણ વિમુક્લની, સમજે યુતિકિત આ બે ભેદ મને સમિતિના જણાય છે. સારા વિચાર કરવા તેને મને ગુપ્તિ કહેવી તે, ખરાબ વિચારની અપેક્ષાએ કહી શકાય. ખરાબ સિચારોથી મનને જેટલું અટકાવ્યું તેટલું મન રેકાયું ગણાય. પણ ખરી રીતે મને ગુપ્તિ તે મન આત્મામાં રમણ કરે તેને જ કહેવામાં આવે છે. ૪૧.
બીજી વચનગુપ્તિ
संज्ञादि परिहारेण यन्मौमस्यावलंबनम् ।
वाग्वृत्तः संवृत्तिर्वा या, सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते ॥४२॥ સંજ્ઞાદિકને ત્યાગ કરી જે મૌનપણું રાખવું તેને અથવા એકલી વચનની વૃત્તિઓને રેકલી તેને અહીં વચનગુપ્તિ કહે છે. ૪૨
વિવેચન–હાથની, આંખની, આંગળીની કે ખારા પ્રમુખની સંજ્ઞાને સર્વથા ત્યાગ કર, તેને અથવા સંજ્ઞા વિગેરે ખુલ્લું રાખી, વચનથી બલવાને નિરોધ કરે, મૌન કરવું તેને વચનગુપ્તિ કહે છે. ૪૨.
ત્રીજી કાયગુપ્તિ उपसर्गप्रसंगेऽपि कायोत्सर्गजुपो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य कायगुप्तिर्निंगद्यते ॥ ४३ ॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્ર વન ઉપસ’હાર,
૭૩
ઉપસગ જેવા પ્રસંગે પણ કાયાત્સગ માં (ધ્યાનમાં) રહેલા મુનિના શરીર સંબંધી જે સ્થિર ભાવ (સ્થિરતા) તેને કાયક્રુતિ કહે છે. ૪૩ અથવા ખીજી રીતે કાયદ્ગુપ્તિ બતાવે છે. शयनासननिक्षेपा ऽऽदानचंक्रमणेषु यः । स्थानेषु चेष्टानियमः, काय गुप्तिस्तु सारा || ४४ ॥ શયન કરવું, આસને બેસવુ, મૂકવુ લેવું અને ચાલવુ વિગેરે સ્થાને, તે તે ક્રિયાના સંબંધમાં નિયમ રાખવા, તેને ખીજી રીતે કાયક્રુષિ કહે છે. ૪૪
एता चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् । संशोधनाच्च साधूनां मातरोऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥ ४५ ॥ જેમ માતા પુત્રના શરીરને પેઢા કરે છે, દુધાદિ પાઈ શરીરનું રક્ષણ કરે છે. અને મળમૂત્રાદિથી શુદ્ધ કરે છે, તેમ આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ, ચારિત્ર રૂપ શરીરને પેઢા કરતી હોવાથી સાધુઓને આઠે માતા સમાન કહેલી છે. ૪૫. ચારિત્ર વર્ણન ઉપસ`હાર
सर्वात्मना यतींद्राणामेतच्चारित्रमीरितं । यतिधर्मानुरक्तानां देशतः स्यादगारिणाम् ।। ४६ ।। આ ઉપર વર્ણન કરવામાં આવ્યું તે સર્વવિરતિ ચારિત્ર ધારણ કરનાર મુનીદ્રોને (મુનીઓને માટે છે. યતિધર્મ ઉપર પ્રેમવાળા ( પણ તે પ્રમાણે આદરવામાં અશક્ત ) ગૃહસ્થીઓ માટે તે ચારિત્ર દેશથી (અમુક વિભાગથી) હોય છે. ૪૬.
વિવેચન—ચારિત્રના અધિકારી પરત્વે એ વિભાગા કરવામાં આવ્યા છે. એક સવિરતિ; ખીજી' દેશવિરતિ. પૂર્વે વર્ણન કરેલ પાંચ મહાત્રતા મૂલગુણ અને આઠ પ્રવચન માતા ઉત્તર ગુણને જે પૂર્ણ રીતે પાળી શકે તે સવિરતિ કહેવાય છે. આ સર્વ વિરતિ ત્યાગીઓથીજ બની શકે છે. તે પ્રમાણે જેએ પૂર્ણ આદર ન કરી શકે પણ સાધુધર્માંમાં પ્રેમવાળા હોય તેમણે તે સ્થિતિ મેળવવા માટે અને પેાતાની ચાગ્યતામાં વધારો કરવા માટે દેશવરત
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ, (જેનું સ્વરૂપ હવે પછી કહેવામાં આવશે) તેને આદર કરે જોઈએ. દેશવિરતિ એટલે સર્વવિરતિને અમુક અંશે આદર કરે, આ કહેવાથી ચારિત્ર ધર્મનું વર્ણન સમાપ્ત કરી તેમાં પ્રવેશ કરી શકવા માટે અનુક્રમ બતાવે છે. ૪
ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન . न्यायसंपन्नविभवः शिष्टाचारप्रशंसकः । कुलशीलसमैः सार्द्ध कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः ॥ ४७ ॥ पापभीरुः प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरन् । अवर्णवादी न क्वापि राजादिषु विशेषतः ॥ ४८ ॥ अनतिव्यक्तगुप्ते च स्थाने सुमातिवेश्मिके । अनेकनिर्गमद्वारविवर्जितनिकेतनः ॥ ४९ ॥ कृतसंगः सदाचारैर्मातापित्रोश्च पूजकः । त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्तश्च गर्हिते ॥ ५० ॥ व्ययमायोचितं कुवन् वेषं वित्तानुसारतः । अष्टभिर्धीगुणैर्युक्तः शृण्वानो धर्ममन्वहम् ।। ५१ ॥ अजीणे भोजनत्यागी काले भोक्ता च सात्म्यतः । अन्योऽन्यापतिबंधेन त्रिवर्गमपि साधयन् ॥ ५२ ॥ यथावदतिथौ साधौ दीने च प्रतिपत्तिकृतू । सदानभिनिविष्टश्च पक्षपाती गुणेषु च ॥ ५३ ॥ अदेशाकालयोश्चर्या त्यजन् जानन् बलाबलम् । वृतस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः ॥ ५४ ॥ दीर्घदर्शी विशेषज्ञः कृतज्ञो लोकवल्लभः । सलज्जः सदयः सौम्यः परोपकृतिकर्मठः॥ ५५ ॥ अंतरंगारिषडवर्ग परिहारपरायणः । वशीकृतेंद्रियग्रामो गृहिधर्माय कल्पते ॥ ५३॥ પૈસો ન્યાયથી પેદા કરે. ઉત્તમ આચારવાળાની પ્રશંસા કરવી. જુદા શેત્રવાળા તથા કુલ અને આચાર જેને સરખાં હોય તેની સાથે વિવાહ કરે, પાપથી ભય રાખવો. પ્રસિદ્ધ દેશના
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થ ધર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન.
૭૫ આચાર પ્રમાણે આદર કરે. કેઈને અવર્ણવાદ ન બોલવા, તેમાં રાજાના અર્ણવાદને વિશેષ પ્રકારે ત્યાગ કરે. ઘણા ખુલા નહિ તેમ ઘણું ગુમ નહિ તેવા ઘરમાં સારા પાડોશીની સાથે નિવાસ કરવો. મકાનમાં પેસવા નીકળવાનાં અનેક દ્વારે ન હોવાં જોઈએ સદાચારવાળા મનુષ્યોની સોબત કરવી, માતપિતાની ભકિત કરવી. ઉપદ્રવવાળા સ્થાનને ત્યાગ કરે. અર્થાત તે સ્થળ મુકી બીજે સ્થળે જઈ વસવું. નિંદનીય કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી. આવકને અનુસારે ખર્ચ કરે. પૈસાને અનુસારે વસ્ત્રાભૂષણાદિ વેશ પહેરવે. બુદ્ધિના આઠ ગુણ પેદા કરવા. નિરંતર ધર્મ સાંભળવા જવું. અજીર્ણ થયું હોય તે ભેજન ન કરવું, વખતસર શાંત ભાવે ભોજન કરવું. અન્ય અન્ય ધર્મ, અર્થ અને કામને બાધ ન આવે તેવી રીતે તે ત્રણે વર્ગનું સાધન કરવું, અતિથિ સાધુ અને દીન માણસની યથાગ (ગ્યતાનુસાર) ભક્તિ કરવી. કેઈપણ વખત બેટે કદાગ્રહ ન રાખ. ગુણવાન પુરૂષના ગુણને વિષે પક્ષપાત કરવો. નિષેધ કરેલા દેશમાં કે નિષેધ કરેલા કાળમાં ગમન ન કરવું. પિતાની શક્તિ કે નિર્બળતાને જાણનાર થવું. તમાં રહેલાં, જ્ઞાનથી કે ઉમરથી વૃદ્ધ માણસનું ગ્યતાનુસાર પૂજન કરવું પિષણ કરવા લાયક પોતાના પરિવારનું પોષણ કરનાર, અને દીર્ધ દષ્ટિવાનું થવું. ગુણ અને અવગુણને અંતર જાણનાર, કરેલા ગુણને જાણનાર, લેકને વલ્લભ, લજજાવાન, દયાવાન્ સૌમ્ય (શાંત) પ્રકૃતિવાળા, પરોપકાર કરવામાં તત્પર, કોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ, દ્વેષ આ આ અંતરંગ છે શત્રુઓનો પરિહાર કરવામાં પ્રયત્નવાનું અને ઈદ્રિના સમૂહને વશ કરનાર મનુષ્ય ગૃહસ્થધર્મ (દેશવિરતિચારિત્ર) પાળવાને ગ્ય થાય છે. ૪૭ થી ૫૬.
વિવેચન-ધન ન્યાયથી પેદા કરવું જોઈએ એટલે સ્વામી દ્રોહ, મિત્ર દ્રોહ, વિશ્વાસિતને ઠગવું અને ચૌર્યાદિ નિંદનીય વ્યાપાને ત્યાગ કરી, પિતપોતાના વર્ણને અનુસારે સદાચારથી ધન પેદા કરવું તે ન્યાયસંપન્ન દ્રવ્ય કહેવાય છે. ૧
શિષ્ટાચાર પ્રશંસા-જ્ઞાનથી વૃદ્ધ અથવા વયથી વૃદ્ધ પુરૂની સેવા કરી ઉત્તમ શિક્ષા મેળવી હોય તેવા પુરૂષના આચારની યા ચારિત્રની પ્રશંસા કરવી તે શિષ્ટાચાર પ્રશંસા. ૨.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
પ્રથમ પ્રકાશ, કુળ અને મધ, માંસ, રાત્રિભેજન આદિ પરિહાર રૂપ આચાર જેને સરખા હોય, જુદા જુદા શેત્રના અને એક ધર્મના હોય તેમની સાથે ગૃહસ્થોએ વિવાહ કરે. ધનાઢય સાથે ગરીબને અને ગરીબ સાથે ધનાઢયનો તથા પરધમી સાથે વિવાહ થતાં તેઓની આખી જીદગી કલેશિત અને દુઃખદાઈ નીવડે છે. ૩.
પાપભીરૂદષ્ટ અને અદષ્ટ દુખના કારણરૂપ કર્મોથી ભય પામનાર, ચોરી, પરદાર અને જુગાર આદિથી આ લેકમાં વિડંબના થાય છે તે પ્રસિદ્ધ જ છે, અને મદ્યમાં સેવનાદિથી શાસન વર્ણિત નરકાદિ વેદના મળે છે તેથી ભય પામનાર. ૪.
શિષ્ટ પુરૂષને સંમત અને ઘણા વખતથી ચાલતે આવેલ ભોજન વસાદિ આચાર ઉલ્લંઘન કરવાથી તે દેશવાસી લેકે સાથે વિરોધ થવા સંભવ છે. અને તેમ થતાં પરિણામ સારું આવતું નથી.
જઘન્ય, મધ્યમ યા ઉત્કૃષ્ટ પ્રાણીઓના સંબંધમાં અવર્ણવાદ ન બોલવા. અવર્ણવાદ બલવાથી, બીજાને પરાભવ કરવાથી અને આત્મ પ્રશંસા કરવાથી નીચ શેત્ર બંધાય છે, કે જે કરડે વર્ષે મુકાવું મુશ્કેલ થાય છે. જ્યારે બાજા સામાન્ય મનુષ્યને અવર્ણ વાદ ન તે રાજા, મંત્રી આદિને અવશ્ય નજ બોલ કેમકે તેથી તત્કાળ વિપરીત પરિણામ આવે છે, ૬.
ઘરમાં જવા આવવાનાં અનેક દ્વારે ન રાખવાં. તેથી ચેર જાર આદિથી ધન, સ્ત્રી વિગેરેને નાશ થવા સંભવ છે. વળી તે ઘર શલ્યાદિરહિત સ્થાને, શકુન, સ્વપ્ન, ઉપકૃતિ આદિ નિમિત્ત બળે કરી ઉત્તમ સ્થાનકે બનાવવું જોઈએ. જે તદન ખુલ્લું હોય, આજુબાજુ ઘરે ન હોય, તે ચોરાદિને ભય સંભવે છે, અને તદ્દન ગુપ્ત હોય તો ભા ન આપે તેમજ અગ્નિ આદિ ઉપદ્રવ વખતે મોટી મુશ્કેલીઓ ઉતરવું પડે છે. ૭.
આ લેક પરલેકના હિતકારી આચરણવાળા પુરૂષની સાથે સોબત કરવી. ૮.
માતા પિતાને ત્રણ વખત નમસ્કાર કરવાથી, રિલેક હિતકારી અનુષ્ઠાનમાં જોડવાથી, દરેક કાર્યમાં તેમની આજ્ઞા મેળવવાથી ઉત્તમ વસ્તુ આપવાથી અને તેમના જમવા પછી જમ્યાથી તેમનું પૂજન કર્યું” કહી શકાય છે. ૯.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થ કર્મ અને નીતિપૂર્વક જીવન. ૭૭ સ્વરાજ્ય તરફથી યા પરરાજ્ય તરફથી ભયવાળા, દુર્ભિક્ષ, મરકી અને તેવા બીજા ઉપદ્રવથી અસ્વસ્થ થએલાં ગામ, શહેર, સ્થાન આદિને ત્યાગ કરે. જે ત્યાગ કરવામાં ન આવે, તે પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલાં ધર્મ, અર્થ, કામાદિનો વિનાશ થાય, અને નવીન ઉપાર્જન થતાં ન હોવાથી ઉભયલોક ભ્રષ્ટ થવાય. ૧૦.
દેશ, જાતિ અને કુલની અપેક્ષાથી ગહિત કાર્યો જેવાં કે કૃષિકર્મ, મદિરાદિકને વ્યાપાર મદિરાનું પાન વિગેરે ત્યાગ કરવાં. ૧૧
કુંટુંબનું પિષણ કરવામાં, પિતાના ઉપભેગમાં, અને દેવતા, અતિથિપૂજન આદિ પ્રજનમાં દ્રવ્યને વ્યય આવકને અનુસારે રાખો. આવકના પ્રમાણથી અધિક ખરચ રાખતાં લોકોમાં અવિશ્વાસ ધર્મની હાની, લઘુતા અને ભિક્ષુકતા વિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૨.
વસ્ત્રાલંકારાદિ વેષ, વૈભવ, જાતિ, દેશ અને કાલાનુસાર શેખવા. તે સિવાય લોકમાં હાંસિપાત્ર થવાય છે. - ધર્મ સાંભળવાની ઈચ્છા, ૧. ધર્મ સાંભળ, ૨. શાસ્ત્રાર્થ ગ્રહણ કરે, ૩. ભૂલી ન જવાય તેમ ધારી રાખવે, ૪. વિજ્ઞાત અર્થને અવલંબીને બીજા વિતર્કો કરવા, પ. વિરૂદ્ધ અર્થથી વ્યાવ
ન કરવું. ૬. પદાર્થોનું જ્ઞાન, ૭. અને તત્વજ્ઞાન, ૮. આ આઠ બુદ્ધિના ગુણે છે, તે ધારણ કરવા. ૧૪
નિરંતર ધર્મ શ્રવણ કરે, તેથી ઉત્તરોત્તર ગુણની વૃદ્ધિ થાય છે. ૧૫.
અજીર્ણ થતાં ભેજનને ત્યાગ કરે, કેમકે તેથી રોગ વિશેષ વૃદ્ધિ પામે છે. મળ તથા વાયુને ખરાબ ગંધ, વિષ્ટા છેડી થેડી આવે, શરીર ભારે જણાય, અરૂચિ થાય, અને ખરાબ ઓડકાર આવે. આ છ અજીર્ણનાં લક્ષણ છે. ૧૬.
ભજનના અવસરે પ્રમાણોપેત જમવું, લોલુપતાથી અધિક ન જમવું. તેમ થતાં અગ્નિ મંદતા, વિરેચન, વમન અને મરણાંગત રોગ ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૭.
અન્ય બાધ ન આવે તેમ ધર્મ, અર્થ, અને કામનું સેવન કરવું. એકલા કામના સેવનમાં ધન તથા ધર્મની હાનિ છે, એકલું ધન મેળવનારને તે ધનને ભેકતા કેઈ થાય છે અને પાપ પોતે બાંધે છે. અને એકલા ધર્મને સેવનારને ગૃહસ્થાશ્રમ ચાલી શકતે નથી. માટે અ ન્ય બાધા ન પહોંચે તેમ ત્રણે વર્ગનું સેવન કરવું.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ પ્રકાશ
નિરંતર જેની ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ છે તે અતિથી. ઉત્તમ આચારમાં આસક્ત તે સાધુ. અને દીન તે શક્તિ વિનાના. તેમની યથાગ લાયકાત પ્રમાણે ભકિત કરવી. ૧૯.
બેટ, જાણ બૂજીને કદાગ્રહ ન કરે. ૨૦
સૌજન્ય, ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્યતા આદિ ગુણવાન ને પક્ષપાત કરે, એટલે તેમનું બહુમાન, સહાયકરણ, અનુકૂલાચરણ વિગેરે કરવું, ગુણવાનના ગુણ પક્ષપાતથી પિતે ગુણવાન બને છે. ૨૧,
અનાર્ય પ્રમુખ પ્રતિષેધવાળા દેશમાં અને રાત્રિ પ્રમુખ કાળમાં જવા આવવાને ત્યાગ કરે. પ્રતિષેધવાળા દેશકાળમાં ચાલનાર અનેક પ્રકારની આતમાં તથા ધમ હાનિમાં આવી પડે છે. ૨૨.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી પિતાની શકિત જાણીને કઈ પણ કાર્યને પ્રારંભ યા ત્યાગ કરે. તેમ કરતાં તેને પ્રારંભ સફળ થાય છે નહિતર તેનું પરિણામ દુખદ આવે છે. ર૩.
અનાચારના પરિવાર અને સમ્યમ્ આચારમાં રહેલા વ્રતધારી મનુષ્ય. તથા હેય ઉપાદેય વસ્તુના નિશ્ચયમાં જ્ઞાનવૃદ્ધ, તેમનું પૂજન કરવું, બોલાવવા, આસન આપવું, તથા અભ્યસ્થાન કરવું. આવાજ્ઞાની પુરૂષે કલ્પવૃક્ષની માફક સદુપદેશ આપવા રૂપ તત્કાળ ફળ આપનાર થાય છે. ૨૪
અવશ્ય પોષવાલાયક માતાપિતા, સ્ત્રીપુત્રાદિનું પિષણ કરવું.૨૫
કઈ પણ કાર્યને પ્રારંભ કરતાં પુર્વાપર અર્થ અનર્થ સંબંધી વિચાર કરે તે દીર્ધદશી. વિચાર કર્યા સિવાય કાર્ય કરનાર કોઈ વખત મેટી આફતમાં આવી પડે છે. ૨૬.
વસ્તુ અવસ્તુ, કૃત્ય અકૃત્ય, સ્વર, ઇત્યાદિના અંતરને જાણનાર વિશેષજ્ઞ કહેવાય છે, અવિશેષજ્ઞ પુરૂષમાં પશુથી કાંઈ અધિકતા નથી.
- અન્યના કરેલા ઉપકારને જાણ જોઈએ. ગરજ સરી ને વૈદ વેરી એમ કરનાર માણસ ઉત્તમ લાભ મેળવી શકતું નથી. ૨૮
વિનયાદિ ગુણએ કરી લોકેને વલ્લભ થવાય છે, જે લોકવલ્લભ નથી તે પોતાના ધર્માનુષ્ઠાનને પણ દુષિત કરે છે, એટલુંજ નહિ પણ બીજાના બેધી બીજને પણ નાશ કરે છે. ૨૯
લજજાવાનું થવું, લજજાવાન માણસ પ્રાણ ત્યાગ કરે, પણ પિતાની પ્રતિજ્ઞા ખંડિત ન કરે. ૩૦
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવે છે. દુઃખી જંતુઓનું દુખથી રક્ષણ કરનાર માણસ દયોવાનું કહેવાય છે, દયા ધર્મનું મૂળ છે. ૩૧.
સૌમ્ય-અક્રૂર આકાર રાખે. કુર સ્વભાવવાળા જી. લેઓને ઉદ્વેગનું કારણ થાય છે. ૩૨.
પરને ઉપકાર કરવામાં તત્પર થવું. ૩૩.
કામ, ક્રોધ, લોભ, મેહ, મદ અને મત્સર એ છ અંતરંગ શત્રુઓને દૂર કરવામાં તત્પર થવું. ૩૪.
ઇઢિઓના સમુદાયને વશ કરનાર થવું. આ ઇદ્રિયવિજયી ગૃહસ્થ ધર્મને લાયક સમજ. સર્વથા વિજય તે સાધુ ધર્મને ગ્ય છે. ૩૫.
આ પ્રમાણે વર્તન કરનાર, ગુણ ધારણ કરનાર મનુષ્યો ગૃહસ્થ ધર્મને લાયક થાય છે.
इतिश्रीआचार्यहेमचंद्रविरचिते योगशास्त्र मुनि केशरविजयજfબત્તવાઢાવવો પ્રથમ: પ્રારા !
–(૦) – द्वितीय : प्रकाशः प्रारभ्यते. ગૃહસ્થ ધર્મમાં પ્રથમ સમફત્વ, सम्यकत्वमूलानि पंचाणुव्रतानि गुणास्त्रयः ।
शिक्षापदानि चत्वारि व्रतानि गृहमेधिनां ॥१॥ સમ્યકૃત્વપૂર્વક પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત, અને ચાર શિક્ષાત્રતે એમ ગૃહસ્થ ધર્મનાં બાર વતે છે. જે અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે.
પ્રથમ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બતાવે છે. या देवे देवताबुद्धि, गुरौच गुरुतामतिः।
धर्मे च धर्मधीः शुद्धा, सम्यक्त्वमिदमुच्यते ॥ २॥ જે દેવને વિષે દેવપણાની બુદ્ધિ ગુરૂને વિષે ગુરૂપણાની બુદ્ધિ, અને ધર્મ વિષે શુદ્ધ ધર્મ બુદ્ધિ તે સમ્યકત્વ કહેવાય છે.૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ.
વિવેચન–જ્ઞાનરૂપ વૃક્ષનું મૂળ સમ્યકત્વ છે. જે મૂળ ન હોય તે વૃક્ષ હેતું નથી, તેમ સમ્યક્ત્વ ન હોય તે જ્ઞાન હતું નથી પુણ્ય રૂપ નગરનાં દ્વાર તુલ્ય સમ્યકત્વ છે. જે દ્વાર ન હોય તે શહેરમાં પ્રવેશ થતો નથી, તેમ સમત્વ ન હોય તે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય હેતું નથી. મોક્ષરૂપ મહેલના પાયાતુલ્ય સમ્ય
ત્વ છે. જે પાયા ન હોય તે મહેલ બનતા નથી, તેમ સમ્યકત્વ ન હોય તે મેક્ષ મળતું નથી. સર્વ સંપદાના નિધાન સરખું સમ્યક્ત્વ છે. જેમ રત્નના આધારભૂત સમુદ્ર છે, તેમ ગુણ તેના આધારવાળું સયત્વ છે, ચારિત્રરૂપ ધનનાં પાત્ર સરખું સમ્યકત્વ છે. જેમ આધાર સિવાય ધન રહી શકતું નથી, તેમ ચારિત્ર રૂપ ધન, સમ્યક્ત્વ રૂપ આધાર સિવાય રહી શકતું નથી. આવા ઉત્તમ સમ્યકત્વની કેણ પ્રશંસા ન કરે ! સુર્યોદય થયે જેમ અંધકારને પ્રચાર ટકી શક્તા નથી, તેમ સમ્યકતથી વાસિત મનુષ્યમાં અજ્ઞાન અંધકાર રહી શકતું નથી. તિર્યંચ અને નરકનાં દ્વાર બંધ કરવા માટે સમ્યકત્વ દઢ અર્ગલા સરખું છે; અને દેવ, માનવ તથા મોક્ષસુખનાં દ્વાર ખોલવા માટે સમ્યકત્વ એક કુંચી સરખું છે. જે સમ્યકત્વ મેળવ્યા પહેલાં આયુષ્યને બંધ ન કર્યો હોય અને આયુષ્ય બંધ પહેલાં સમ્યફત્વ ત્યાગ ન કર્યું હોય તે તે જીવ વૈમાનિક દેવ સિવાય બીજું આયુષ્ય નજ બાંધે. એક અંતર મુહૂર્ત માત્ર પણ આ સમ્યકત્વની સેવા કરીને જે તેને ત્યાગ કર્યો હોય તે પણ તે જીવ સંસારમાં ઘણે વખત પરિભ્રમણ નથી કરતા; તે જે મનુષ્યો તે સમ્યક્ત્વનું નિરંતર સેવન કરે છે તેને નિરંતર ધારણ કરે છે, તે જ ઘણુજ છેડા વખતમાં મેક્ષ મેળવે તેમાં આશ્ચર્ય શું?
મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ,
अदेवे देवबुद्धिर्या, गुरुधीरगुरौच या।
अधर्मे धर्मबुद्धिश्च, मिथ्यात्वं तद्विपर्ययात् ॥ ३ ॥ દેવના ગુણે જેમાં ન હોય છતાં તેમાં દેવપણાની બુદ્ધિ કરવી, ગુરૂના ગુણે ન હોય છતા તેમાં ગુરૂપણની ભાવના રાખ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવનું સ્વરૂપ વી, અને અધર્મ વિષે ધર્મપણાની બુદ્ધિ રાખવી તે સત્યથી વિપરીત હોવાથી મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. ૩.
વિવેચન–મિથ્યાત્વ મહાન રેગ છે, મહાત્ અંધકાર છે, મહાત્ શત્રુ છે, મહાન વિષ છે. અંધકાર, શત્રુ અને વિષની ચિકિત્સા કરવામાં ન આવી હોય તે એકજ જન્મ માટે દુખ આપે છે, પણ મિથ્યાત્વને દૂર કરવાને ઉપાય કરવામાં ન આવ્યું હોય તે હજારો જન્મ પર્યત દુઃખદાયક થાય છે. મિથ્યાત્વથી વાસિત ચિત્તવાળા મનુષ્યને તત્તાતત્વ સંબંધી વિવેક હેતું નથી. શું જન્માંધ માણસ વસ્તુની રમ્યતાઅરમ્યતાને અનુભવ કરી શકે છે? એક છેડે વખત સુખ આપનારી યા રહેનારી વસ્તુ માટે જ્યારે મનુષ્ય બનતી ચેકશી કરે છે, તે ભવ સુખ આપનાર ધર્મ • માટે કંઈ પણ પ્રયાસ કરવામાં ન આવે એ કેટલું બધું શેચનીય છે!
દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણમાંથી પ્રથમ દેવનું | સ્વરૂપ બતાવે છે.
–(૦)सर्वज्ञो जितरागादि, दोषखैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च, देवोर्हन् परमेश्वरः ॥ ४ ॥
સર્વજ્ઞ, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન સંબંધી સર્વ દ્રવ્યના જાણ, રાગ દ્વેષાદિ દોષને જીતનાર, ત્રણ લોક સંબંધી દેવ મનુબેથી પૂજનીક, અને સત્યવક્તા તે દેવ અહંત, યા પરમેશ્વર કહેવાય છે, અથવા તે પરમ ઐશ્વર્યવાનું અહમ્ દેવ કહેવાય છે. ૪.
ध्यातव्योऽयमुपास्योय, मयं शरणमिष्यतां । अस्यैव प्रतिपत्तव्य, शासनं चेतनास्ति चेत् ॥ ५॥
જે તમારામાં કઈ સદ અસદુ વિચાર કરવાની બુદ્ધિ, યા ચેતના હોય તે આ દેવનું ધ્યાન કરવું, આની ઉપાસના કરવી, આનું શરણ ઈચ્છવું (લેવું) અને આ દેવની આજ્ઞા અંગીકાર કરવી પ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતિય પ્રકાશ બીજા દેવની આજ્ઞા શા માટે માન્ય ન કરવી?
કુદેવનું લક્ષણ. ये स्त्रीशस्त्राक्षसूत्रादि, रागाधंककलंकिताः ।
निग्रहानुग्रहपरा स्ते, देवाः स्युन मुक्तये ॥ ६॥ - જે દેવે સ્ત્રી, શસ્ત્ર અને જપમાલાદિ રાગના ચિન્હોથી દૂષિત છે અને બીજાને નિગ્રહ તથા અનુગ્રહ કરવામાં તત્પર છે, તે દેવોના ઉપાસનાદિ મુકિતને માટે થતા નથી,
વિવેચન–સ્રી રાગનું કારણ છે. જે પિતે નિરોગી હેય તે સ્ત્રી રાખવાનું પ્રયોજન શું ? સંસારના સામાન્ય મનુષ્યો પણ મી આદિ કુંદમાં ફસાયેલા છે, તે તેના કરતાં આ દેવામાં અધિકતા શાની? રાગને જય કરે એ અતિ દુષ્કર છે, તે તે સ્ત્રી પાસે હેવાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે હજી તે જય તેમનાથી બની શક નથી. જ્યાં રાગ હોય ત્યાં અવશ્ય ષ પણ પ્રકટ થાય છે, જ્યાં સુધી રાગ દ્વેષરૂપ બીજ દગ્ધ થયાં નથી, ત્યાં સુધી સંસાર પરિભ્રમણના અંકુશ કદી શાંત થવાના નથી, અને સંસાર બ્રમણ ગયું નથી ત્યાં સુધી પ્રાકૃત મનુષ્યથી તેમાં આધતા શાની?
શસ પાસે રાખનારને અવશ્ય માથે કોઈ શત્રુ છે, અથવા કેઈ બીજા તરફથી ભય છે, યા પિતાનામાં નિર્બળતા છે, કે જેથી શસ રાખવાની જરૂર પડે છે, શસ્ત્ર પ્રહાર કરવાવાળામાં અવશ્ય દ્વેષ હોય ત્યાં પણ સંસાર ભ્રમણનાં બીજ કાયમ જ છે.
માળા રાખનાર દેવ કોના નામની માળા ફેરવે છે? શા માટે ફેરવે છે? આથીજ જણાઈ શકે છે કે તેમને માથે કેઈ બીજા મેટા દેવ છે, કે જેના નામને જાપ તે કરે છે તેમજ એમ પણ સમજી શકાય છે કે હજી તે દેવમાં ન્યૂનતા છે કે જે ન્યુનતા પૂર્ણ કરવા માટે આશાથી બીજાની પાસે યાચના કરવારૂપ જપમાળા ફેરવવામાં આવે છે.
- સેવકે ઉપર અનુગ્રહ કરે, અને બીજાઓને નિગ્રહ કરવો એ પણ રાગ દ્વેષનું જ લક્ષણ છે.
આવા દે તેજ સંસારાસક્ત હોવાથી સંસાર તરી શકયા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુગુરૂનાં લક્ષણ
- ૮૩ નથી; જન્મ મરણથી છૂટયા નથી તે બીજાઓને, પિતાના આશ્રિતને કેવી રીતે સંસાર તરાવી શકશે, એ ખરેખર બુદ્ધિમાનેએ વિચારવા જેવું છે. જે માણસ પોતેજ દરિદ્રી છે, તે બીજાઓને ધનાઢય કેવી રીતે કરી શકશે? એ તે એક નાનું બાળક પણ સમજી શકે તેવું છે. માટે જન્મ, જરા, મૃત્યુની જાળથી છૂટેલા,સર્વજ્ઞ, વીતરાગ પરમાત્મનું ધ્યાન કરવું, ઉપાસના કરવી, અને તેનું જ શરણલેવું એમ કરૂણાળુ આચાર્યશ્રી આ દુનિઆના પામર જીવેને ખરા હિતથી બેધે છે.
નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિથી મધ્યસ્થ રહી ગમે તે દર્શનકાર જે આ દેવના સંબંધમાં વિચાર કરશે તે અમને ખાત્રી છે કે તે અવશ્ય વીતરાગ પરમાત્માનું જ શરણ લેવા, અને ધ્યાન યા ઉપાસના કરવા પ્રેરાશે.
વિશેષતઃ કુદેવનાં લક્ષણે બતાવે છે.
-(
)-
-
नाटयाट्टहाससंगीता, ग्रुपप्लवविसंस्थूलाः । लंभयेयुः पदं शान्तं, प्रपन्नान् प्राणिनः कथं ॥ ७ ॥
જે દે નાટક, અટ્ટહાસ્ય, અને સંગીતાદિ ઉપદ્રવથી આ ત્મસ્થિતિમાં વિસંસ્થૂલ, (ઢીલા અસ્થિર) થયેલા છે; તેઓ પોતાના આશ્રિત ભકતોને કેવી રીતે શાંત પથ મોક્ષ પમાડી શકે?
સુગુરૂનું લક્ષણ महाव्रतधरा धीरा, भैक्षमात्रौपजीविनः । सामायिकस्था धर्मों, पदेशका गुरवो मताः॥ ८॥
અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને નિષ્પરિગ્રહરૂપ મહાવ્રતને ધારણ કરનાર, પરિષહાદિ સહન કરવામાં ધીર, મધુકર વૃત્તિએ ભિક્ષા કરી જીવન ચલાવનારા, સમભાવમાં રહેલા અને ધર્મોપદેશ આપનારને ગુરૂ માનેલા છે. (કહેવામાં આવે છે.)
કુગુરૂનાં લક્ષણ सर्वाभिलाषिणः सर्व, भोजिनः सपरिग्रहाः । अब्रह्मचारिणो मिथ्यो, पदेशका गुरवो न तु ॥९॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૪
દ્વિતીય પ્રકાશ. સર્વ વસ્તુઓના અભિલાષી, ભક્ષ્યાભયાદિ સર્વ ભોજન કરનાર, ધન, સ્ત્રી, પુત્ર, આદી પરિગ્રહધારી, અબ્રહ્મચારી, અને મિથ્ય ઉપદેશ દેવાવાળા ગુરૂએ ન જ કહેવાય. ૯.
परिग्रहांरभमनास्तारयेयुः कथं परान् । स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरोकर्तुमीश्वरः ॥ १० ॥
પરિગ્રહ અને આરંભમાં મગ્ન થએલા ગુરૂએ બીજાઓને કેવી રીતે તારી શકે? કેમકે પિતે દરિદ્ર હોય તે બીજાને ધનાઢ્ય બનાવવાનું કેમ સમર્થ થાય ? ૧૦,
વિવેચન–એક બાજુ ધન, સ્વજન, સ્ત્રી, પુત્ર આદિ પરિ ગ્રહ અને જીવ હિંસાદિ અનેક આરંભમાં મગ્ન થવું, અને બીજી બાજુ ધર્મ ગુરૂ થઈ ધાર્મિક ઉપદેશ આપે એ પ્રકાશ અને અંધકારના જેવું જ પૂર્વાપર વિરોધી છે. જેવું પોતે લે છે તેવું આચરણ ન હોય તે લકે ઉપર તેની અસર થતી નથી.
જ્યારે ગુરૂઓ દુનિયાના સુખની ઇચ્છાવાળા હોય, ભક્યાભઢ્ય ભક્ષણ, પિયારેયપાન કરતા હોય, પૈસા મેળવવાની લાલચવાળા હોય, સ્ત્રીઓમાં આસકત હોય અને મિથ્યા બાલનાર હોય તે ગૃહસ્થ કરતાં તેઓમાં અધિકતા શાની ! ગૃહસ્થ પાપને પશ્ચાતાપ કરતા હોવાથી, અને તેમાંથી છુટવા માટે દાનાદિ આપી બીજાઓને ઉપકાર કરતા હોવાથી તેમાંથી છુટવાને કઈ પણ વખત સમર્થ થાય છે; પણ આ તે ગુરૂપદ ધારક હોવાથી પિતાના પાપભણી લક્ષ ન કરનારા, કરેલ પાપના પશ્ચાતાપ વિનાના અને મિથ્યાભિમાની, ગુણ વિના ગુરૂપદ ધારકોને છુટકારે કઈ પણ વખત થવો બહુ મુશ્કેલ છે. આમ પતે સંસારમાં ડુબેલ યા બંધાએલ હોવાથી બીજાઓને તેઓ કેવી રીતે છોડવી શકે? એક દષ્ટાંતથી આ વાત સ્પષ્ટ કરીએ.
એક નગરમાં પરિગ્રહમાં ખુચેલો, વિષય સુખને લાલચ અને મિથ્યાભિમાની પણ કાંઈક ધર્મ કથા કરી શકે તેટલું ભણેલે, ગૃહસ્થ ધર્મગુરૂ રહેતે હતો. તે રાજાને નિરંતર ધર્મોપદેશ સંભળાવતે અને તેનાથી પિતાની અને કુટુંબની આજીવિકા કરતે હતે. પિસાની ઈચ્છાવાળે હોવાથી નિખાલસપણે દુનિયાની અને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચુનાં લક્ષણ.
૮૫
સારતા અને પરિગ્રહની વિષમતાના ઉપદેશ આપી શકતા નહાતા, તેથી રાજાને પણ તે ઉપદેશથી અસર થતી નહેાતી. એક દિવસ રાજાએ કહ્યું કે તમારા ઉપદેશથી મને કેમ કાંઇ અસર થતી નથી, પહેલાંના રાજાએ ધર્મોપદેશ સાંભળીને રાજ્ય ત્યાગ કરી ચાલ્યા જતા અને મારી તા સ્ક્રિન પ્રતિદિન પરિગ્રહની એટલે રાજ્ય વધારવાની અને નવીન સ્ત્રીઓના પરણવાની ઇચ્છા શાંત થતી નથી, માટે આનુ નિદાન (કારણ ) તમે જ્યાં સુધી શેાધી નહિ આપે ત્યાં સુધી તમારૂ વર્ષાસન અને કથા અને અંધ કરવામાં આવે છે. ધર્મગુરૂ ઉદાસ થયા. પુત્રને વાત જણાવી. પુત્રે જવામ આપ્યા કે તેના ઉત્તર હું રાજાને આપીશ. તેના પિતા ખુશી થયા અને રાજાને વાત જણાવી કે મારા પુત્ર જવાબ આપશે. રાજાને હ થયા. ઉત્કંઠિત થએલા રાજાએ તેના પુત્રને ખેલાવ્યે અને તેના કહેવાથી રાજા તેને સાથે લઈ એક વનમાં ગયા. વૃક્ષની ઘાટી છાયા નીચે બેશી રાજા પ્રશ્નના ઉત્તર માગે છે; છેકરાએ જવાબ આપ્યા કે આ વૃક્ષના પાતળા થડ સાથે તમે માથે ભીડા. રાજાએ તેમ કરવાથી તેને મજબુત બાંધી લીધા. પછી છેાકરાએ પેાતાના પિતાને કહ્યું પિતાજી, તમે પણ ચાલેા. ” એ ચાર વૃક્ષની આગળ જઈ એક ઝાડ સાથે તેને પણ બાથ ભીડાવી, અને મજબુત બાંધી લીધા. રાજા સુકામળ હોવાથી વખત વધુ થતાં બુમ પાડી ઉઠયા. “ આ ધર્મગુરૂ, મને છેડાવ. ” ત્યારે થાડે છેટે બધાએલા ગુરૂએ જવામ આપ્યા કે હું કેવી રીતે છેડાવું ? કેમકે હું બંધાયેલેા છું. આમ એક બીજાના શબ્દો સાંભળી છોકરા હસતા ત્યાં આવ્યા અને રાજાને તથા પેાતાના પિતાને છેડયા. રાજા ગુસ્સે થયા અને તેણે છોકરાને કહ્યું કે મૂર્ખ, ઉત્તર ન આપતાં ઉલટો બાંધીને ચાલ્યા ગયા ! છેકરાએ ઉત્તર આપ્યા “કેમ મહારાજ, ભૂખ હું કે તમે ?” તમારા પ્રશ્નના ઉત્તર તમને મળ્યા છતાં હજી સમજ્યા નહિ !
છેકરાએ એક વસવડે
("
અધેકુ ખંધા મીલે, છુટે કૌન ઉપાય ? કર સેવા નિત્ર થકી, પલમે' દીચે છુટાય.
હે રાજા, તું ખંધાએલા અને મારા પિતા પણ બધાએલા;
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ બેમાંથી કેણ કેને છોડાવે? હું બંધાએલું ન હતું તે મેં બનેને છોડ્યા, તેમ સંસાર સુખને અભિલાષી મારો પિતા હજાળથી બંધાયેલ તે તને કેવી રીતે વૈરાગ્યપદેશ આપી શકે, અને છોડવી શકે? માટે જા, કેઈ નિર્ચથની ત્યાગીના સેવા ક... તે તને થોડા વખતમાં છોડાવશે. રાજા પ્રતિબંધ પામ્યા; નિગ્રંથ ગુરૂનું સેવન કરી સંસારથી વિરકત થઈ જ્ઞાની થયે. તેવી જ રીતે પોતે મેહ પાશજથી બંધાયેલ ધર્મગુરૂઓ તાત્વિક ઉપદેશ આપી છેડાવી શકતા નથી.
ધર્મનું લક્ષણ दुर्गतिप्रपतत्माणि धारणाद्धर्म उच्यते । संयमादिर्दशविधः सर्वज्ञोक्तो विमुक्तये ॥ ११ ॥
દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીઓને તેમાંથી બચાવી, તેઓનું રિક્ષણ કરે તેનું નામ ધર્મ છે. અને તે સંયમાદિ દશ પ્રકારને સંજ્ઞને કહેલો ધર્મ મેક્ષને માટે થાય છે. ૧૧.
| વિવેચન–ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, નિર્લોભતા, તપ, સં. યમ, સત્ય, શૌચ, અકિંચન અને બ્રહ્મચર્ય, આ દશ પ્રકારને ધર્મ છે. જેનું સ્વરૂપ આગળ કહેવામાં આવશે.
અહી વેદની એક શાખાવાળા જૈમિનિએ શંકા કરે છે કે સવ કઈ છેજ નહિ, કે જેનું વચન પ્રમાણ કહેવાય, માટે અપરૂષે ( પુરૂષવિના પેદા થયેલ) અને નિત્ય વેદનાં વાથી તને નિર્ણય કર યા ધર્મનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. આચાયશ્રી તેને ઉત્તર આપે છે કે –
अपौरुषेयं वचनमसंभवि भवेद्यदि । न प्रमाणं भवेद्वाचां ह्याप्ताधीना प्रमाणता ॥ १२ ॥
પુરૂષવિના ઉત્પન્ન થયેલું (તાલુ, એષ્ટ આદિ અને જીવના પ્રયત્ન સિવાય ઉત્પન્ન થએલું) વચન સંભવતું નથી અને કદાચ માને કે (વિવાદને ખાતર માની લઈએ કેસંભવે તે પણ તે વચને પ્રમાણે નથી કેમકે વચનેની પ્રમાણિકતા એ આસ્ક (પ્રમાણિક પુરૂષને આધીન છે. ૧૨.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષતઃ કુદેવનાં લક્ષણે બતાવે છે. વિવેચન અત્યારની ફેનેગ્રાફની નવીન શેધથી માનવામાં આવતું હોય કે પુરૂષના પ્રયત્ન સિવાય શબ્દોચ્ચાર થાય છે, તે તે માનવામાં ભુલ છે, કારણ કે ફેનેગ્રાફમાં જે શબ્દ રોકવામાં આવ્યો છે, તેને પણ ઉચ્ચાર કરનાર કોઈ પણ તાલુ, હઠ અને પ્રયત્ન કરનાર જીવ સિવાય ઘટતું નથી, અને આવાં વચને પણ જે પ્રમાણિક પુરૂષ, અજ્ઞાનાદિ દેષ રહિત હેય, તેનાંજ યથાર્થ ગણાય છે. માટેજ ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે કે પ્રયત્ન સિવાય વચન સંભવતું નથી અને તે પ્રમાણિક પુરૂષનાં વચન હોવાં જોઈએ.
પુરૂષ સિવાયના વચનનું અસંભવિતપણું બતાવી સર્વજ્ઞ સિવાયના પુરૂષનું કહેલું વચન અપ્રમાણ
છે તે બતાવે છે.
मिथ्यादृष्टिभिराम्नातो हिंसाथैः कलुषीकृतः । स धर्म इति वित्तोपि भवभ्रमणकारणम् ॥ १२ ॥
મિથ્યાષ્ટિઓએ પ્રતિપાદન કરેલ, તથા મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા પ્રાણીઓમાં ધર્મપણે પ્રસિદ્ધિ પામેલો ધર્મ ભવભ્રમણના કારણે રૂપે છે, કેમકે તે હિંસાદિ દેથી દૂષિત થએલે છે. ૧૩.
વિવેચન-સર્વજ્ઞનું વચન પ્રમાણ હોય છે, અને તે સિવાયનાનું કહેલું પ્રમાણ નથી, એમ કહેવાનું કારણ એ છે કે સર્વજ્ઞ દરેક કાર્યની સર્વ બાજુઓને પૂર્ણપણે જાણે છે અને એમ પૂર્ણ રીતે જાણ નિશ્ચય કરી કહેલું વચન અસત્ય થતું નથી, પણ કઈ કાર્યની એક બાજુ જાણુ બીજી બાજુઓ છેજ નહિ, એમ જેનાર અને કહેનાર ખેટે છે. આ પ્રમાણે કહેનારે બીજી બાજુ જોએલી ન હોવાથી તેનું કહેવું એક બાજુનું સત્ય છે, પણ બીજી સર્વ બાજુઓનું અસત્ય છે. અને આ એક બાજુનું સત્ય પણ પરિપૂર્ણ ન હોવાથી યા બીજી બાજુઓને અસત્ય કહેતાં હોવાથી થોડું સાચું; પણ બીજી બાજુ અસત્ય હોવાથી અસત્ય ગણાય છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
દ્વિતીય પ્રકાશ. કુદેવ, કુગુરૂ અને કુધર્મને આક્ષેપ સહિત પ્રતિક્ષેપ
सरागोऽपि हि देवश्चेत् गुरुरब्रह्मचार्यपि । कृपाहीनोऽपि धर्मः स्यात् कष्टं नष्ट हहा जगत् ॥ १४ ॥
સરાગીને પણ જે દેવ કહેવાય, અબ્રહ્મચારીને પણ જે ગુરૂ મનાય, અને દયારહિત ધર્મ પણ ધર્મ કહેવાય તે મહા ખેદની વાત છે કે દેવ, ગુરૂ, ધર્મથી શૂન્ય આ જગતને નાશ થયે સમજ. ૧૪.
આ પ્રમાણે સત્ય, દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધાન કરવું તે સમ્યક્ત્વ. આ સમ્યકત્વ આત્મપરિણામરૂપ હોવાથી બીજા તેને જોઈ ન શકે, છતાં તેનાં ચિહેથી જાણી શકાય છે.
સમ્યફત્વનાં ચિન્હ બતાવે છે. शमसंवेगनिर्वेदानुकंपास्तिक्यलक्षणैः । लक्षणैः पंचभिः सम्यक् सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥ १५ ॥
શમ,સંવેગ,નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકતાનાં લક્ષણરૂપ, પાંચ લક્ષણોએ કરી સારી રીતે (બરોબર) સમકિત ઓળખી શકાય છે.૧૫.
વિવેચન–શમ એટલે ઉપશમ ભાવ. પિતાના અપરાધીનું પણ ખરાબ ચિંતન ન કરે, અનંતાનુબંધી કષાયવાળો જીવ કઈ પણ વસ્તુનું મૂળથી નિકંદન કરવાના પરિણામવાળે હેય છે, તેમ ઓછામાં ઓછા ઉપશમ ભાવવાળે હેય પણ અનંતાનુબંધી પરિણામવાળે ન હોય, તે ન હોવાનું કારણ એ છે કે “તેણે, દેહ અને આત્મા ભિન્ન છે, દેહને નાશ થાય છે, આત્માને નાશ નથી; આત્મા અન્ય અન્ય ભામાં પિતાનાં કરેલાં શુભાશુભ કર્માનુસારે સુખ દુઃખ આદિને અનુભવ કરે છે. પોતાના પ્રયત્નથી કર્યાવરણને નાશ કરી સર્વથા કર્મ રહિત થઈ મુકિત મેળવી શકે છે. દેહ એજ આત્મા છે, તેમ માન્યતા કરવી તે મિથ્યાત્વ છે, અને પગલાદિ પરભામાં આસકત થવું તે સર્વ મિથ્યા ભાવ છે. ” આ સર્વ સારી રીતે જાણેલ હોવાથી તથા આ સર્વ ભાવથી વિમુક્ત થઈ આત્મપદ મેળવવું એ તેની દઢ ભાવના હેવાથી અનંતાનુ બંધી પરિણામે ક્યાંથી હોય?
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકૃતનાં પાંચ ભૂષણે સવેગ–દેવનાં અને મનુષ્યોનાં સુખને દુઃખરૂપ માને અને મોક્ષસુખ અર્થાત ખરૂ આત્મસુખ તેને જ સુખ કરી જાણે. - નિર્વેદ-આ ભવને નારકી સમાન કે બંદીખાના સમાન માને અને ઉદાસીન વૃત્તિથી જેમ બને તેમ સંસારથી નીકળવાનો પ્રયત્ન કરે.
અનુકંપા–બે પ્રકારની છે; દ્રવ્ય અને ભાવ. વ્યવહારિક અને પરમાર્થિક.) દ્રવ્યથી દુઃખી પ્રાણીને પિતાથી બનતી મહેનત અને શકિત અનુસારે દુઃખથી મુકત કરવા તે. ભાવથી, ધ રહિત જીવોને શકિત અનુસારે ધર્મમાં જોડવા પ્રયત્ન કરવો તે.
આસ્તિકતા-વિતરાગનાં કહેલાં વચન ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધાન. આ પાંચ લક્ષણે સમ્યકતવાનું જીવનમાં હોય છે.
સભ્યત્વના પચિ ભૂષણ
स्थैर्य प्रभावना भक्तिः कौशलं जिनशासने । तीर्थसेवा च पंचास्य भूषणानि प्रचक्षते ॥ १६ ॥
સ્થિરતા, પ્રભાવના, ભકિત, જીવનશાસનમાં કુશળતા, અને તીસેવા--આ પાંચથી સમ્યક્ત્વ શેભી નીકળે. તે ભૂષણે કહેલાં છે. ૧૬.
વિવેચન–ભૂષણ એટલે શેભા, યા આભૂષણ, જે સમ્યકૃત્વ ઉપર ચડાવવાથી સમ્યક્ત્વ શોભી નીકળે, તે ભૂષણ પ્રથમ સ્થિરતા. કઈ ધર્મથી પતિત થતું હોય, તેને ઉપદેશ આપી યા તેની અગવડ દૂર કરી ધર્મમાં સ્થિર કરવો અથવા અન્ય દર્શનકારના મંત્રતંત્રાદિ ચમત્કાર જોઈ ધર્મથી અસ્થિર ન થવું તે સ્થિરતા.
પ્રભાવના–શક્તિ અનુસાર ધર્મને ફેલાવે યા તેની શેભામાં વધારે કરે.
ભકિતગુણાનુરાગ, ગુણવાન પુરૂષને વિનય કરે, બહુમાન કરવું અન્નવસ્ત્રાદિ આપી તેમની ભક્તિ કરવી. - જીવનશાસનમાં કુશલપણું જીનેશ્વરનાં કહેલાં જીવાજીવાદિ તને અભ્યાસ કરી તેમાં પ્રવીણતા મેળવવી.
તીર્થસેવા-તીર્થો બે પ્રકારનાં સ્થાવર અને જંગમ. સ્થાવર તીર્થો જ્યાં તીર્થકરેના કલ્યાણક થયાં હોય તેવી ભૂમિએ સ્પર્શવી, શુદ્ધ ભાવથી ગુણગ્રામ યા સ્તુતિ કરવી, વિચારણા કરવી, એ આદિ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ.
૯૦
સ્થાવર તી સેવા. જંગમ તીર્થ સાધુ મુનિરાજ, તેની સેવા કરવી આ પાંચ સમ્યક્ત્વની શોભામાં–ઉજવલતામાં વધારો કરનાર છે માટે ભૂષણા કહ્યાં છે.
સમ્યક્ત્વનાં પાંચ દૂષણા.
शंकाकांक्षाविचिकित्सा मिथ्यादृष्टिप्रशंसनम् । तस्संस्तवश्च पंचापि सम्यक्त्वं दूषयत्यलम् || १७ || શંકા, આકાંક્ષા, વિચિકિત્સા, મિથ્યાષ્ટિની પ્રશંસા, અને તેને પરિચય, આ પાંચે પણ સમ્યકૃત્વને અત્યંત રૂષિત કરનાર છે. વિવેચન—શકા, જીનેશ્વરનાં કહેલાં જીવાજીવાદિ તવાના સંબંધમાં શંકા કરવી. ખખર ન પડે તે કાઇને પૂછ્યુ' જ નહિ, આનું નામ શંકા નથી. તેમ પૂછ્યા સિવાય તા કાઈને ખબરજ ન પડે. ત્યારે શાસ્ત્રના જ્ઞાતા પાસેથી તેના રહસ્યા જાણવાં અને જ્યારે તેથી પણ વિશેષ ખુલાસા મન માનતા ન મળે ત્યારે તે વાતને આધાર જ્ઞાની ઉપર રાખી સંતુષ્ટ થવું, પણ આ મને જવામુ આપી ન શકયા, માટે જીનેશ્વરનુ કહેવુ ખાટુ છે, તેવી માન્યતા ન થવી જોઈએ, કેમકે સર્વ જીવાના ક્ષયાપશમા કાંઈ સરખા હેાતા નથી. એકને પૂછતાં મનમાનતા ખુલાસા ન મળે તે, તે વાત ખોટી છે, એવી કલ્પના કરવી તે અાગ્ય છે.
કાંક્ષા— અન્ય મતાના ધર્મ માટે અભિલાષ કરવા, કાઈ દર્શન કારોમાં મત્ર તંત્રાદિના ચમત્કાર જોઇ તે તે દશનામાં સત્ય છે, એમ કરી દોડી જવુ, અને પેાતાની બુદ્ધિને યુક્તિની કસેાટી પર ન ચડાવવી, એ વિદ્વાનાને તેા લાયક નથી જ. ગાડરીયા પ્રવાહમાં તા કઢી તેમ થઇ આવે છે, તેઓએ પણ પરમાને માટે તે બહુજ વિચારવાનુ છે. બાહ્ય ચમત્કારો જોઇ પેાતાના આત્માને નિરંતરના અસત્ય ધર્મ રૂપ જોખમના ખાડામાં નાખવા, એ વિચાર શકિત વિનાનુ` કામ છે. વિચિકિત્સા—ધર્મ સંબધી લના સ ંદેહ. આ મારી જી દગીને પરમા માગે, ધર્મ રસ્તે પૂરી કરૂ' છું, પણ તેનુ ફળ મળશે કે કેમ ? એ વિચાર ધાર્મિક ઉત્સાહને નબળા પાડનાર છે. સામાન્ય રીતે પણ દુનિયાની કાઇ પણ ક્રિયાનું મૂળ આપણે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વનાં પાંચ દૂષણા,
ટી
નજીક કે દૂર જ્યારે અનુભવીએ છીએ ત્યારે પારમાર્થિક ક્રિયાનું ફળ શા માટે નહિ મળે ? પારમાર્થિક ક્રિયાનું ફુલ આપણને પ્રથમ અહિં જ વિષયકષાયની શાંતતા, સમરિણામ, આત્માના આન, અને સુખમય જીંદુગી વિગેરે રૂપે મળે છે, તે આગળ તેનાં મીઠાં ફળે અનુભવાશે તે નિર્વિવાદજ છે, કેમકે એક ખીજ વાવ્યું હાય અને તેના અંકુરો ફુટેલા આપણે જોયા; પાંદડાં આવતાં જોયાં, તે અનુમાન કરી શકાય છે કે આ વૃક્ષને પાણી સિ’ચવામાં અને રક્ષણ કરવામાં આવશે તે અવશ્ય કાળે કરી તે મૂળપ્રદ થશે જ. તેમ ધર્મ પણ ફળદાયકજ છે. જે ધર્મના અંકુરો પણ અહિં દેખાતા નથી, તે ધમ છે કે કેમ. અથવા તેનાથી ફળ મળશે કે કેમ તે તે સ્વાભાવિક રીતેજ સ'શયયુકત છે.
મિથ્યા ધસિની પ્રશંસા—આ પ્રશંસા ન કરવી. ન કરવાનું કારણ એ છે કે તેથી માળજીવા, જેને સત્યાસત્યના નિય કરવાનુ` સામર્થ્ય નથી, તેઓ આધશ્રદ્ધાથી પણ સત્ય ધર્મને અવલખી રહ્યા હાય છે, તે આ સમા મુકી દઇ તે મિથ્યા ધર્મોમાં સાઈ પડે છે. વળી તે ધર્મને ઉત્તેજન મળે છે. આ તા નિણૅય છે કે કોઇ ધર્માંમાં થોડો કે ધણા કઈ પણ ગુણુ તા હોય છે. તેને જોઈ ગુણાનુરાગી તેના ગુણાનું ખાળજીવો આગળ વર્ણન કરે તે તે ગુણને લઈ બાળજીવા આકર્ષાય, પણ બીજા સંખ્યાબંધ દોષો તરફ લક્ષ ન હેાવાથી તે સત્ય માર્ગથી ભ્રષ્ટ થાય છે. માટે આવા ગુણા નુરાગી જીવાએ તે મિથ્યા દર્શનકારાના ગુણા જોઈ મનમાં સમ જવાનુ છે, અથવા ચેાગ્યતાવાળા જીવા આગળ તે કહેવાના છે. પણ આવા બાળજીવા આગળ કહી તેમને સત્યથી ભ્રષ્ટ થવાને વખત ન આવે, તે માટે વિશેષ સાવચેત રહેવાનુ છે.
તેઓના પરિચય—મિથ્યાધુર્મિઓના પરિચય ન કરવા. આ વાત પણ તેવા ધર્મ દઢતા સિવાયના કે ધર્મના અજાણ પણ આધશ્રદ્ધાથી સત્ય ધર્મમાં રહેલા હાય, તેવાને માટે છે. કાંઈ સર્વને લાગુ પડતી નથી. નાના કુમળા ઝાડને વાડની જરૂર છે, પણ મોટાં વૃક્ષાને કાંઇ વાડની જરૂર નથી. તેમ આ પ્રતિબંધ પણ આવા જીવા સત્ય માથી ભ્રષ્ટ ન થાય તે માટે છે. પ્રતિબંધનુ કારણ એ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ. નિર્ણિત થાય છે કે, જગતમાં યુકિત કરતાં કુયુકિતઓ વિશેષ હોય છે અને બાળ જેમાં બુદ્ધિની પ્રાલભ્યતા ન હોવાથી તે કુયુકિતને રસ્તે દેરાઈ જાય છે.
આ પાંચે સમ્યકત્વને દૂષિત કરનાર હોવાથી તેને સમ્યક્ત્વનાં દૂષણ કહેવામાં આવ્યાં છે.
આ પ્રમાણે ટુંકામાં સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. જેમ જેમ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ રૂપ કષાયની મંદતા થતી જાય છે તેમ તેમ આ સમ્યકત્વ નિર્મળ અને પ્રબળ થતું આવે છે. માટે ખરૂં સમ્યક્ત્વ દેવાદિ તત્ત્વના આદરપૂર્વક કષાયની શાંત તામાંજ રહેલું છે. આ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થવા પછી તે જીવ શ્રાવકનાં-ગૃહસ્થનાં વ્રત લેવાને લાયક થાય છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થવામાં આત્માની જે વિશુદ્ધતા જોઈએ તેનાથી પણ વિશેષ વિશુદ્વતા આ ગૃહસ્થ ધર્મનાં વ્રતમાં આવવી જ જોઈએ. ત્યારેજ ચારિ ત્રને રોકનાર કર્મ ઓછું થાય છે અને તેજ નિર્દૂષણ પણ ગૃહસ્થ વ્રતે પાળી શકે છે.
પાંચ અણુવ્રત–ગૃહસ્થ ધર્મ,
विरतिं स्थूलहिंसादेर्द्विविधत्रिविधादिना । अहिंसादीनि पंचाणुव्रतानि जगदुर्जिनाः ॥ १८ ॥
રથુલ હિંસાદિકની દ્વિવિધ ત્રિવિધ પ્રકારે વિરતિ કરવી, તેને જીનેશ્વરે અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રતે કહે છે. ૧૮.
વિવેચન–હવે ગૃહસ્થ ધર્મ સંબંધી વ્રત કહેવામાં આવે છે. સાધુઓનાં વ્રત પરિપૂર્ણ હોય છે અને તેથી તે સર્વ વિરતિ કહેવાય છે, પણ ગૃહસ્થાથી તે પ્રમાણે વ્રતે પાળી શકાતાં નથી, એટલે તે પૂણેમાંથી કેટલાક ભાગના નિયમો કરવામાં આવે છે, તેને દેશ વિરતિ કહેવામાં આવે છે. અથવા તેને સ્થૂલથી વિરતિ કહેવામાં આવે છે. સાધુઓ મન, વચન અને કાયાથી કરવું નહિ, કરાવવું નહિ અને કર્તાને અનુમોદન આપવું નહિ, આમ નવ ભાંગે કઈ પણ જીવને મારવાના સંબંધમાં, અસત્ય બેલવાના સબંધમાં, ચેરીના સંબંધમાં, અબ્રહ્મચર્યના સંબંધમાં અને પરિ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા ત્યાગ કરવાનું કારણ શું? ૯૩ ગ્રહના સંબંધમાં ત્યાગ કરી શકે છે, પણ ગૃહસ્થથી તેમ બની શકતું ન હોવાથી, સ્થૂળથી લીધેલા નિયમે પણ મન, વચન, કાયાથી કરવા નહિ, અને કરાવવા નહિ, એમ છ ભાંગાઓથી લઈ શકે છે, એટલે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહરૂપ પાંચ સ્થૂલ વતે છ ભાંગાઓથી ગ્રહણ કરે છે.
હિંસા ત્યાગ કરવાનું કારણ શું? पंगुकुष्टिकुणित्वादि दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः । निरागस्त्रसजंतूनां हिंसां संकल्पतस्त्यजेत् ॥ १९ ॥
પાંગળાપણું, કઢીઆપણું, અને હાથઆદિનું ઠુંઠાપણું આ સર્વ હિંસા કરવાનાં ફળે છે, એમ જાણી બુદ્ધિમાન છએ નિરપ રાધી ત્રસ જીવેની સંકલ્પથી હિંસા કરવાને ત્યાગ કરે. ૧૯.
વિવેચન-શરીરમાં અનેક પ્રકારની વ્યાધિ થવી, કે અંગે પાંગાદિનું અધિક યા એ છાપણું, તે સર્વ હિંસાનાં ફળે છે. જેવું બીજા જીવને દુઃખ આપ્યું હોય તેવું પિતાને ભોગવવું પડે છે. આ નિયમ બહુધા લાગુ પડે છે. માટે નિરપરાધી ત્રસ જીની હિંસા ન કરવી ત્રસ જીવોની હિંસા ન કરવી એ કહેવાને એ હેતુ છે કે પ્રથમ તે કઈ પણ ત્રસ કે સ્થાવર જીવને ન જ મારવા જોઈએ. પણ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેવું અને તેમ બનવું મુશ્કેલ છે, કારણ કે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ વિગેરે જ સાથે રાત્રિદિવસ ગૃહસ્થને કામ લેવું પડે છે. તેથી તેઓની હિસાથી બચવું ગૃહસ્થ માટે મુશ્કેલ છે, છતાં તેના ઉપર નિરપેક્ષ તે હોય જ નહિ. અર્થાત્ વગર પ્રજને તેમની હિંસા ન કરે. તેમ તેના ઉપર નિર્દયતા હોય નહિ, પણ નહિ ચાલતાં કામ કરવું પડે છે. તેમાં ત્રસ જીવેને બચાવ તે ગૃહસ્થાથી બની શકે છે. એટલે ત્રસ જેની વિરતિ બતાવી.
નિરપરાધી ત્રસ જીવેને ન મારવા, આ કહેવાને હેતુ એ છે કે જે અપરાધી ને ગૃહસ્થ શિક્ષા ન કરે તે તેને ગૃહસ્થાશમ ચાલી ન શકે. તેનું ઘર લૂંટી જાય, સ્ત્રી લઈ જાય, પુત્રાદિને મારી નાખે. જે રાજા હોય તે તેનું રાજ્ય લૂંટાઈ જાય, પ્રજાને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ દુઃખ આપે; માટે અપરાધીને શિક્ષા આપવાનું ગૃહસ્થને ન્યાયપૂવિક છે; અર્થાત તેમ કરવાથી તેને વ્રતને દૂષણ લાગતું નથી.
- સંકલ્પથી હિંસાને ત્યાગ કરે; એ કહેવાને હેતુ એ છે કે રીતે ચાલ્યા જાય છે, જેઈને ચાલે છે, છતાં કાયાની અસ્થિરતાને લઈ કઈ ત્રસ જીવ પગ નીચે યા શરીરથી મરણ પામે, તે આંહી તેને મારવાને ઈરાદે નથી, તેથી વ્રત ભંગ ન થાય. પણ આ જીવ ચાલ્યા જાય છે, તેને જાણી જોઈને મારી નાખે, તે સંકલ્પથી માર્યો કહેવાય. આમ નિરપરાધો ત્રસ જીવેને સંકલ્પથી ને મારવા તે ગૃહસ્થનું પહેલું વ્રત કહેવાય છે.
-: 3:
—
———
સર્વ જીને પિતાના જેવાજ ગણવા જોઇએ.
–(૦)– आत्मवत् सर्वभूतेषु सुःखदुःखे प्रियाप्रिये ।। चिंतयन्नात्मनोऽनिष्टां हिंसामन्यस्य नाचरेत् ॥ २० ॥
જેમ પિતાને સુખ વહાલું છે, અને દુઃખ અપ્રિય છે, તેમ સર્વ અને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય છે. એમ જાણી પિતાને અ-. નિષ્ટ લાગતી હિંસા બીજાના સંબંધમાં ન કરવી જોઈએ. અર્થાત્ બીજા જીને ન મારવા જોઈએ. ૨૦. જેમ ત્રસ જની હિંસા ન કરવી. તેમ નિરર્થક સ્થાવર છવાની પણ ન કરવી જોઈએ.
–(૦)–– निरर्थकां न कुर्वीत जीवेषु स्थावरेष्वपि । हिंसामहिंसाधमज्ञः कांक्षन् मोक्षमुपासकः ॥ २१ ॥
અહિંસા ધર્મના જાણ, તથા મોક્ષની ઈચ્છાવાળા શ્રાવકે એ સ્થાવર ની પણ વગર પ્રયાજને હિંસા ન કરવી. ૨૧ કોઈને એવી શંકા થાય કે જીવહિંસા કરીને પિસો તે મેળવવો પછી દાન આપીને તે પાપથી છુટી જઈશું. તેને આચાર્યશ્રી કહે છે કે,
प्राणी प्राणितलोमेन यो राज्यमपि मुंचति । तद्वधोत्थमघं सर्वोवींदानेऽपि न शाम्यति ॥ २२ ॥
—
—:+:
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા કરનારને આચાર્યશ્રી ઉપમા તથા શિક્ષા આપે છે. ૫
મનુષ્ય, પ્રાણીઓ, જીવનના લેભથી રાજ્યને પણ ત્યાગ કરે છે, (મૂકી દે છે.) તેને વધ કરવાથી ઉત્પન્ન થએલું પાપ આખી પૃ
થ્વીનું દાન આપે તે પણ કેવી રીતે શાંત થાય ? શાંત નજ થાય. ૨૨. હિંસા કરનારને આચાર્યશ્રી ઉપમા તથા શિક્ષા આપે છે.
वने निरपराधानां वायुतोयतृणाशिनां ॥ निघ्ननू मृगाणां मांसार्थी विशेष्यते कथं शुनः ॥२३॥ दोर्यमाणः कुशेनापि यः स्वांगे हंत दूयते ॥ निर्मतून् स कथं जंतूनंतयेन्निशितायुधैः ॥२४॥ निर्मातुं क्रूरकर्माणः क्षणिकामात्मनो धृति ॥ समापयंति सकलं जन्मान्यस्य शरीरिणः ॥ २५ ॥ म्रियस्वेत्युच्यमानोपि देही भवति दुःखितः ॥ मार्यमाणः प्रहरणैर्दारुणैः स कथं भवेत् ॥ २६ ॥
વનને વિષે રહેનારા અને વાયુ પાણી, તથા લીલા ઘાસને ખાનારાં બિચારાં નિરપરાધી હરિને મારનારા માંસના અર્થીએ કુતરાં કરતાં અધિક કેમ કહી શકાય ? અર્થાતુ નજ કહી શકાય. જે માણસ પોતાના શરીરે એક ડાભનું તૃણ વાગવાથી પથ દુભાય છે તે નિરપરાધી પ્રાણીઓને તીક્ષ્ણ હથિયારો વડે કરી શા માટે મારતા હશે ? તે ફૂર કર્મ કરનારાઓ એક ક્ષણ માત્ર વાર પિતાની તૃપ્તિ કરવા માટે આ પ્રાણીઓને આખો જન્મ નાશ કરી નાંખે છે; “અરે, તું મરી જા” એટલું કહેવાથી પણ જ્યારે પ્રાણીઓ દુઃખી થાય છે તે તેને ભયંકર શસ્ત્રોથી મારતાં કેટલું દુઃખ થતું હશે, એ માર. નાર જીવે પોતે જ વિચારવાનું છે. ૨૪-૨૭.
श्रूयते प्राणिघातेन रौद्रध्यानपरायणौ ॥ सुभूमो ब्रह्मदत्तश्च सप्तमं नरकं गतौ ॥ २७ ॥
શાસ્ત્રમાં કહેવું છે કે પ્રાણીઓના ઘાત કરવાવડે કરી રૌદ્રધ્યાનમાં તત્પર સુભૂમ અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ સાતમી નરકે ગયા છે.
વિવેચન-પૂર્વે શપુત્રશ્ય નિતિ, પુત્ર વિનાના મનુ બેની ગતિ થતી નથી; એ શ્રુતિવાક્યથી, તપથી ભ્રષ્ટ થએલા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ જમદગ્નિ તાપસે જીતશત્રુ રાજા રેકા નામની કુંવરી સાથે વિવાહ કર્યો હતે; અને તેને લઈને જંગલમાં જઈ રહ્યો હતો. રડતુકાલે તે ત્રાષિએ એક રેણુકા માટે અને તેની પ્રાર્થના હસ્તિનાપુરના અનંતવી રાજાની રાણી, જે રેશ્કાની બહેન થતી હતી તેને માટે, એમ બે મંત્રો આપા. રેણુકા માટે બ્રાણપુત્ર ઉત્પન્ન થાય તે અને તેની બહેન માટે ક્ષત્રિય પુત્ર થાય તેવા તે મંત્રો હતા. રેણુકા જંગલના દુઃખથી કંટાળી વીર્યવાન પુત્ર થવા માટે પિતાની બહેન માટે મંત્ર, પોતે સ્વીકાર્યો અને બ્રાહ્મણ પુત્ર થાય તે બહેનને મેક. કાળાંતરે પુત્ર અવતર્યો અને પરશુ વિદ્યા સાધવાથી કમે પરશુરામ નામથી પ્રસિદ્ધ પામ્યો. તેની બહેનને કૃતવીર્ય નામે પુત્ર થયે એક દિવસ રેણુકા પોતાની બહેનને મળવા ગઈ. ઈદ્રિયની ચપળતા દુર્વાર્ય હોવાથી કર્મ સંગે અનંતવીર્ય રાજા રેણુકામાં લુબ્ધ થયે અને એક પુત્રની ઉત્પત્તિ થઈ. કેટલેક અવસરે જમદગ્નિ ઋષિ રેણુકાને પુત્ર સહિત વનમાં લઈ ગયો.
અકાળે ફળેલી વેલડીની માફક પુત્ર સહિત માતાને જોઈ કોધથી પરશુરામે રેરા કાને મારી નાખી. આ વાતની અનંતવીર્ય રાજાને ખબર પડવાથી તેણે તે તાપને આશ્રમ તેડી નાંખે, અને ગાયે પ્રમુખ લઈ તે ચાલતે થયે. પરશુરામ તેની પાછળ ગયે અને યુદ્ધમાં અનંતવીર્ય રાજા મરાયે. તેથી પછી તેને પુત્ર કૃતવીર્ય રાજ્યાસનપર આવ્યો. કૃતવર્ય મેટ થયા ત્યારે પિતાનું વેર સાંભળી એવાથી તેણે જમદગ્નિને મારી નાખ્યો. આ ઉપરથી પરશુરામ ડનનાપુર આવી કૃતવીર્યને મારી, પિતે ગાદી ઉપર બેઠે. એ અવસરે કૃતવીર્યની સગર્ભા રાણી ત્યાંથી નાસી તાપસેના આશ્રય તળે એક ભેંયરામાં રહેવા લાગી. ક્ષત્રિઓ ઉપરના શ્રેષથી પરશુરામે સાતવાર નક્ષત્રી પૃથ્વી કરી. તાપસના આશ્રમે ભેંયરામાં તે રાણીને પુત્ર અવતર્યો. ચૌદ સ્વમથી સૂચિત તે પુત્રને સુભ્રમ નામ પાડવામાં આવ્યું. પરશુરામે નિમિત્તિયાને પૂછયું કે “મોરૂં મરણ કનાથો થશે?” ખરેખર બહુ વેર વાળા જીવો નિરાંતે નિદ્રા પણ લેતા નથી અને રાત્રિ દિવસ મરણથી શકિન રહે છે. નિમિત્તિઓએ કહ્યું કે ક્ષ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા કરવાથી સુભૂમ ચક્રવત્તિ નરકે ગયે. ત્રિઓની દાઢાને ભલે થાળ જેને દેખીને ક્ષીરરૂપ થઈ જશે, તેનાથી તમારૂં મરણ થશે તે જાણવા માટે પરશુરામે દાનશાળા બંધાવી અને દાઢાને ભરેલો થાળ ત્યાં મૂકે. ભેંયરામાં રહેલો સુભૂમ એક દિવસ પિતાની માતાને કહે છે કે “માતાજી, શું આ ટલીજ પૃથ્વીજ છે?” માએ ઉત્તર આપ્યો “પુત્ર, પૃથ્વી ઘણી મેટી છે પણ પરશુરામના ભયથી આપણે અહીં રહીએ છીએ. તેણે તારા પિતાને મારી નાંખે છે, અને જે કઈ ક્ષત્રીને દેખે છે તેને મારી નાખે છે.” સુભમનું ક્ષાત્રતેજ ઢાંકયુ ન રહ્યું. વાત સાંભળતાજ તેનાં નેત્રો લાલ થઈ આવ્યાં. માતાના વાર્યા છતાં તે બહાર નીકળ્યા અને જ્યાં પેલે થાળ હતા તે દાનશાળાએ આવ્યા. તેને જાતાંજ થાળમાં રહેલી દાઢા ક્ષીરરૂપ થઈ ગઈ. તે સુભૂમ પીઈ ગયે. પરશુરામને આ વાતની ખબર પડી, એટલે તે લડવા આવ્યો. પુણ્યની પ્રબળતાથી તે થાળ ચકરૂપ થયું, અને યુદ્ધમાં પરશુરામ મરા. ક્ષત્રીઓના અને પિતાના વેરથી તેણે એકવીશ વાર નબ્રાહ્મણી પૃથ્વી કરી. આ પ્રમાણે તેણે અનેક જીવોની હિંસા કરી છ ખંડ સાધ્યા. આવી અઘેર હિંસાથી સુભમ ચક્રવતી ભરીને સાતમી નરક ગયો.'
બ્રહ્મદત્તનું વૃત્તાંત-કપિલ્ય નગરના બ્રહ્મરાજાની ચૂલણી રાણીએ ચૌદ સ્વમ સૂચિત એક પુત્રને જન્મ આપ્યું. તેનું નામ બ્રાદત્ત રાખવામાં આવ્યું. રાજાએ ઘણા હર્ષથી પુત્રજન્મત્સવ કર્યો. આ બ્રહ્મરાજાને કાશી દેશને કટક રાજા, હસ્તિનાપુરને કરણુદત્ત રાજા, કેશલદેશને દીર્ઘ પૃષ્ટ રાજા, અને ચંપાને પુષ્પગુલ રાજા એમ ચાર મિત્રો હતા. જ્યારે બ્રહ્મદત્ત બાર વર્ષની ઉમ્મરને થયે ત્યારે અકસ્માતું શૂળના રેગથી બ્રહ્મરાજા પરલોક ગયે બ્રહમદ કુંવર નાને હવાથી ચાર મિત્રોએ એક એક વર્ષ વારાફરતી તેને રાજ્યનું રક્ષણ કરવાનું નક્કી કર્યું. અનુક્રમે દીર્ઘપૃષ્ટ રાજા રાજ્ય રક્ષણ કરવા માટે એક વર્ષ ત્યાં આવ્યું. અંતેઉરમાં કાર્ય પ્રસંગે જતાં આવતાં ચલણીરાણી સાથે વિશેષ પ્રીતિ થઈ, અને ક્રમે નિરંકુશપણે તેઓ અકાર્ય કરવામાં દેરાયાં. આ વાતની ખબર રાજ્યના મહાન સ્તંભ તુલ્ય ધનુ નામના મંત્રીને થઈ. તેણે પિ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
દ્વિતીય પ્રકાશ તાના પુત્ર વરધનુને, બ્રહ્મદર કુંવરને અવસરે તેની માતા અને દીર્ઘપૃષ્ટરાજાનું અકાર્ય જણાવવા સમજાવ્યું. વરધનુએ કુંવરને અવસરે માહિતગાર કર્યો. સંજ્ઞામાં સમજાવવા માટે હંસી અને કાગડાના સંગવાળું જોડેલું બનાવી શણીથી વીંધી નાંખી પિતાની માતા અને દીર્ઘપૃષ્ઠને કુમારે તે બતાવ્યું, અને વિશેષમાં જણવ્યું કે આવાં કાર્યો કરનારને અન્યાય હું સહન નાહ કરતાં જીવથી મારી નાંખીશ. બાળચેષ્ટાવાળાં પણ મહાન ગંભીર અર્થસૂચક આ વાકથી દીર્ધ પ્રષ્ટ ચમક, અને કુંવર નક્કી મને મારી નાખશે એવા ઈરાદાથી તેણે કુમારની માતા ચલણીરાણીને સમજાવ્યું કે જે તને મારી જરૂર હોય તે આ કુમારને તું મારી નંખાવ. વિષયમાં અંધ થયેલી, પ્રેમાળ પણ અત્યારે શત્રુરૂપ થયેલી માતાએ તે વચન સ્વીકાર્યું, અને લાખને મહેલ બનાવી ના રણની સાથે તેમાં રહેવાને કુમારને માતાએ આજ્ઞા આપી. ધનુમંત્રી આ સવ બીનાને ગુપ્ત રીતે માહિતગાર હોવાથી કુમારને બચાવ કરવા માટે “વૃદ્ધાવસ્થામાં ધર્મધ્યાન કરવું જોઈએ, હવે મારાથી રાજ્યનાં કાર્યો બની નહિ શકે, એ પ્રમાણે કહી,” રાજ્ય કાર્યોથી ફરક થયે, અને નદી કિનારે દાનશાળા બંધાવી, ધર્મ કરતે ત્યાં રહ્યો. લાખને મહેલ બનાવાતે જોઈને જ તે કુમારના મરણ માટે આગાહી કરી રહ્યો હતે. કુમારના બચાવ માટે પતાના મુકામની નજીકથી તે મહેલ સુધી જમીનમાં સુરંગ ખોદાવી અને તેનું બારણું મહેલમાં આવે તેમ કરી આડી એક શિલા મૂકાવી. પોતાના પુત્ર વરધનુને તેને માહિતગાર કર્યો અને અવસરે કષ્ટ પડયે તમારે અહિંથી નીકળી ચાલ્યા જવું વિગેરે સમજાવ્યું. બ્રાદત્તના લગ્ન કરીને તરતજ આ મહેલમાં રહેવાને માતાએ તેને હુકમ કર્યો. સરલ સ્વભાવી કુમાર માતાના આ દુષ્ટ ચેષ્ટિતને સમજી ન શકો. રાત્રિ શાંત થઈ તથા સર્વ માણસો નિ દ્રાવશ થયાં ત્યારે વહાલી પણ વેરણ માતાએ કુમાર વિદ્યમાન છતાં પિતાના વિષયસુખરૂપ સ્વાર્થમાં ખામી આવતી જાણી આખા મહેલને ચારે બાજુથી આગ લગાડી. અહા ! વિષયથી અંધ બનેલી માતા ! આવા ચક્રવતી જેવા પુત્રને પણ મારતાં પાછું વાળી જેવી
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા કરવાથી બ્રહ્મહત્ત ચક્રવતી નરકે ગયો. ૯૯ નથી. આથી જ જ્ઞાની પુરૂષ આ વિષયને ઝેરની ઉપમા આપે છે અને જેમ બને તેમ તેનાથી મુકત થવા માટે એને બોધ આપે છે, ભડભડાટ કરતી અગ્નિની જવાળાઓ ચારે બાજુ પ્રસરતી જોઈ કુવર જા. વરઘનું તે જાગતેજ હતું, વ્યાકુળ થઈ આગ લાગવાનું કારણ અને તેનાથી બચવાને ઉપાય કુમારે વરધનુને પૂછયે. વરધનુએ માતાનું અને દીર્ધપૃષ્ણનું કાર્ય વિશેષ પ્રકારે સમજાવ્યું અને અત્યારે નાશી છુટયાસિવાય બીજો કેઈ ઉપાય રહ્યો નથી; કેમકે રાજ્ય દીપૃષ્ટ સ્વાધીન કરી લીધું છે, વિગેરે કુમારને સમજાવ્યું; નાસી છુટવા માટે આડી શિલા આવેલી સુરંગ બતાવી, પાટના પ્રહારથી બ્રહ્મદત્ત શિલા કાઢી નાખી અને ત્યાંથી બન્ને જણ ચાલ્યા ગયા. અન્ય રાજ્યોમાં ફરતાં અને છુપાવેશમાં રહેતાં આ કુમારે પૂર્વનાં સુકૃત કમને લઈને અનેક રાજકુમારિકાઓ અને મોટી ઋદ્ધિ એકઠી કરી. છેવટે દીર્ધપૃષ્ટ રાજાને યુદ્ધમાં મારી પિતાના રાજ્યને માલિક થયે. અનુક્રમે છખંડ સુધી ચક્રવતી બિરૂદ ધારણ કર્યું.
જ્યારે બ્રહ્મદત્તને દીર્ધ પૃષ્ટ રાજાના ભયથી નાસી જવું પડયું હતું ત્યારે મુશ્કેલીના વખતમાં એક બ્રાહ્મણે તેને સહાય કરી હતી. બ્રહ્મદરે તેને કહ્યું હતું કે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવતી ગાદી ઉપર બેઠા છે એમ તું સાંભળે ત્યારે મારી પાસે આવજે. હું તારૂં દારિદ્ર દૂર કરીશ. તે બ્રાહ્મણ બ્રહ્મદત્તને મળે. બ્રહ્મદરે તેને જે માગે તે આપવાનું કહ્યું. બ્રાહ્મણે પોતાની સ્ત્રીની શિક્ષાથી નિરંતર જુદે જુદે ઘેર ભેજન કરવું અને એક મહોર દક્ષિણમાં મળે એવું વચન માગ્યું. રાજાએ તે સ્વીકાર્યું. પહેલે જમવાને વારે બ્રહ્મદત્ત ચકવતીને પિતાનેજ ઘેર આવ્યો. રાજાએ ઘણી સારી રસોઈ જમવામાં પીરસાવી, પરંતુ બ્રાહ્મણે હઠ લીધી કે જે ભોજન તમે કરે છે તેજ અમને આપે. રાજાએ ઘણે સમજાવ્યું કે ચકવતનું ભેજન બીજાને પચે નહિ, માટે તેને આગ્રહ ન કર. છતાં બ્રાહ્મણે તેનું કહેવું માન્ય ન કર્યું, અને ઉલટું મેણું માર્યું કે આટલું ભેજન જે રાજા આપી શકતે નથી તે બીજું શું આપશે? આથી નિરૂપાયે રાજાએ તેના કુટુંબને પિતાનું ભેજન આપ્યું. આ ભજન કરવા પછી તે બ્રાહ્મણનું
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
દ્વિતીય પ્રકાશ. કુટુંબ વિષયથી એટલું બધુ વ્યાકુળ થઈ ગયું કે ગમ્યાગમ્યાને વિચાર ન રહ્યો. વિષયમાં લંપટ થઈ આપસમાં બહેન, પુત્રી અને માતા સાથે પણ વ્યભિચાર કર્યો. અને તે ભેજનના તીવ્ર નિશામાં તેઓને પ્રાયઃ આખી રાત્રિ વિટંબના થઈ. પ્રાતઃકાળ થતાં ભેજનને નિશે શાંત થશે, ત્યારે બ્રાહ્મણ ઘણું શરમાવે તે પિતાની જાતને ધિક્કારવા લાગે; અકાર્યને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, અને કેને મુખ દેખાડવું કે કેમ તેની તેને ભારે ચિંતા થઈ. રાજા ઉપર તેને વિશેષ ગુસ્સે થઈ આવ્યું. રાજાએ મને જાણીને જ આમ હેરાન કર્યો છે, માટે આ વેર હું ગમે તે પ્રકારે વાળું, એવા ઈરાદાથી તે ત્યાંથી નીકળી જંગલમાં ગયે. ત્યાં કોઈ બકરાં ચારનાર ભરવાડ મળ્યો. તે ભરવાડ લક્ષધી હતે. બેઠાં બેઠાં જે પાંદડા પર લક્ષ કરી કાંકરી ફેંકતા તેને તે વીંધી નાંખતે. આ ભરવાડને જોઈ પિતાના મને સિદ્ધ થયા જાણી, ભરવાડને થડાક પિસા આપવા કરી, રાજાની આંખ ફેડી નાખવાને તે બ્રાહ્મણે નિશ્ચય કર્યો. ભરવાડને સાથે લઈ તે નગરમાં આવ્યું. રાજાની સવારી નીકળી એટલે દૂરથી બ્રાહ્મણે રાજાને બતાવ્યું કે આની આંખો ફેડી નાંખ. તત્કાળ લક્ષ રાખી તેણે જોરથી બે કાંકરી ફેંકી. રાજાની બને આંખો કુટી ગઈ. રાજાના માણસોએ તે ભરવાડને પકડી લીધું અને મારા મારી મનાવતાં બ્રાહ્મણના શિખવવાથી પિતે આ કર્યું છે, એમ તેણે માની દીધું. રાજાના ક્રોધને પાર રહ્યો નહિ. અહા! દુનિયાનાં માણસે કેવાં કૃતન છે, જેના પર ઉપકાર કર્યો તેના તરફથીજ અપકાર કરાયે! રાજાએ બ્રાહ્મણના આખા કુટુંબને મારી નંખાવ્યું, પણ તેને ક્રોધ શાંત ન થયા. અજ્ઞાનથી અંધ થયેલા તે રાજાને ક્રોધ જાતિ ઉપર ગયે. અને બ્રાહ્મણની આંખે ફેડીને એક થાળ ભરી મને નિરંતર આપે કે જેને ચોળી મસળીને હું મારું વેર વાળી કોધ શમાવું. આ પ્રમાણે પ્રધાનને કહ્યું. તેજ માફક થેડા દિવસ તે ચાલ્યું. પણ સમજુ પ્રધાનેએ તેમ થતું અટકાવી ગ્લેશમાત્મક નામનાં ફળ મંગાવ્યાં. જે આંખની જેવાં ચીકાશવાળાં અને આકારનાં હોય છે. તેને થાળ ભરી રાજાને નિરંતર આપવા લાગ્યા. રાજા તે મસબીને પિતાને કૃતાર્થ માનવા લાગે. આવી રીતના ભયંકર રૌદ્ર પરિ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિઘ્નશાંતિ અને કુળાચાર માટે પણ હિ'સા ન કરવી.
૧૦૧ ણામમાં રાજાએ પેાતાના આયુષ્યનાં અવશેષ સેાળ વર્ષ પૂરાં કર્યાં, અને આયુષ્ય પૂર્ણ કરી તે ચક્રવર્તી રાજા સાતમી નરકે ગયા ત્યાં તેને મહા ઘાર વેદના સહન કરવી પડી. આ પ્રમાણે હિ'સા કરનાર સુભૂમ અને બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ પેાતાના ઉત્તમ માનવ આયુષ્યને નિરર્થક કરી લાંબા વખત સુધી નરકની મહા વ્યથાના લેાકતા થયા, માટે સુખના ઇચ્છક જીવાએ કાઈ પણ જીવને દુઃખ ન આપવું. કેમકે દુઃખ આપ્યાથી અવશ્ય તેના બદલેા મળે છે. कुणिर्वरं वरं पंगु रशरीरी वर पुमान् ।
अपि संपूर्ण सर्वांगो न तु हिंसापरायणः ॥ २८ ॥ મનુષ્યાએ હાથ વિનાના થવુ તે સારૂ છે, પાંગળા થવું તે સારૂ' છે, અને શરીર વિનાના થવુ તે સારૂ છે, પણ સંપૂર્ણ શરીરવાળા થઈને હિંસા કરવામાં તત્પર થવું તે સારૂ નથી. ૨૮ કેટલાએક વિઘ્ન શાંતિ માટે અને કેટલાએક કુળાચા રથી હિંસા કરે છે, તેને આચાયશ્રી કહે છે કે, हिंसा विघ्नाय जायेत विघ्नशांत्यै कृताऽपिहि । कुलाचारधियाप्येषा कृता कुलविनाशिनी ।। २९ ।।
વિઘ્નની શાંતિ થવા માટે કરાયેલી હિંસા પણ ઉલટી વિઘ્નને માટે થાય છે. અને કુળાચારની બુદ્ધિથી પણ કરાએલી હિં'સા કુળનેા વિનાશ કરનારી થાય છે. ૨૯.
अपि वंशक्रमायातां यस्तु हिंसां परित्यजेत । स श्रेष्ठः सुलस इव कालसौकरिकात्मजः ।। ३० ।। કાલસૌકરિકના પુત્ર સુલસની માફક જે કુલક્રમથી (વંશપરપરાએ) આવેલી પણ હિંસાના ત્યાગ કરે છે તે શ્રેષ્ટ કહેવાય છે. ૨૦ વિવેચનસુલસ અને કાલસૌરિક કાણુ હતા અને સુલસે કુળક્રમે આવેલી હિંસાને ત્યાગ કેવી રીતે કર્યા તે પ્રસંગેાપાત જણાવવું ઉચિત છે એમ જાણી તેની ટુંક હકીકત આપવામાં આવે છે. મગધ દેશની રાજગૃહિ નગરીમાં શ્રેણિકરાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને મહા બુદ્ધિના નિધાન સરખા બુદ્ધિમાન્ અભયકુમાર નામના કુમાર હતા. તે નગરીમાં કાલસૌરિક નામના કસાઈ રહેતા હતા. તેને સુલસ નામે પુત્ર હતા. આ કસાઈ નિર'તર અનેક જીવાના
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
દ્વિતીય પ્રકાશ
વર્ષ કરતા હતા. શ્રેણિકરાજાએ તેને વધ કરતા અટકાવવા ઘણા પરિશ્રમ કર્યાં પણ તે નિરક ગયા. એક દિવસ રાજાએ તેને કૂવામાં બાંધી ઉંધે માથે લટકાવી રાખ્યા તે ત્યાં પણ પાણીમાં પાડા આલેખી માનસિક કલ્પનાથી તેણે અનેક જીવાના માર્યા. આ પ્રમાણે જેનાં હાડાહાઢ રૌદ્રધ્યાન વ્યાપી ગયુ છે તેવા પામર જીવાને બેધ આપવાને મહાજ્ઞાનીએ પણ અશકત છે, તેા શ્રેણિક જેવા તેને અતરથી કેવી રીતે રોકી શકે ? હિં'સામાં આસકત પરિણામવાળા કાળસૌકરિકને એક વખત શરીરમાં મહાભ્યાધિ ઉત્પન્ન થયા, દાહવરથી તેનું શરીર બળવા લાગ્યું', તેને કાઈ ઠેકાણે ચેન પડતું નહોતુ, મધુર ગીત ગાયના મહા દુઃખદ લાગતાં હતાં, મધુર રસા પણ ઝેર સમાન થઇ પડતા હતા, કામળ શય્યા પણ શુળી સમાન લાગતી હતી અને સુગ ંધી પદાર્થા દુર્ગંધમય અનુભવાતા હતા. સુલસ જેમ જેમ તેને સારા ઉપાયેા કરતા હતા તેમ તેમ તેને વિશેષ દુઃખ થતું હતું. સુલસ મહાવીરસ્વામી પાસેથી ધર્મ પામ્યા હતા; તેના પરિણામ ઘણા કામળ હતા. નિરંતર કસાઈના ધંધાવાળા કુટુંબમાં રહેવાછતાં તેનુ' અ’તઃકરણ નિર'તર દયાથી ભીંજાયેલુ જ રહેતું હતું. તે મહાવીર સ્વામીના પૂર્ણ ભકત હતા અને તેથીજ અભયકુમારની સાથે ધર્મની ગાંઠથી જોડાયેલ મિત્રતાવાળા હતા, એક દિવસે સુલસે પેાતાના પિતાની આવી વિપરીત સ્થિતિ વિષે અભયકુમારને જણાવ્યું. અભય કુમારે કહ્યું કે તારા પિતા મહા પાપી છે. તેની આખી જી ંદગી રૌદ્રધ્યાનમાં વ્યતીત થઈ છે; અને તેણે પાપકર્મોને લઈ ને અવશ્ય નરકનું આયુષ્ય બાંધેલુ હોવુ જોઇએ. માટે આગામી કાળમાં જેવી સ્થિતિ અનુભવવી હોય તેવી સ્થિતિનું ભાન કાંઈક મરણની તૈયારી વેળાએ યા ઘેાડો વખત પહેલાં થઈ આવે છે, માટે તું તેને વરશાંતિ માટે ચંદનના લેપ કરવા બંધ કરી વિષ્ટાના લેપ કર. સુવા માટે કામળ શય્યા દૂર કરી કાંકરા અને કાંટાવાળી શય્યા બિછાવી આપ અને ખાવા વગેરે માટે બધી વિપરીત વસ્તુઓ આપ્યા કર. સુલસે અભયકુમારની શિક્ષા માન્ય કરી, તેજ પ્રમાણે સ કરી આપ્યું, તેથી તે કાલસૌરિકને ઘણું સુખદાઈ લાગ્યું અને થાડા વખતમાં રૌદ્ર ધ્યાનમાં મરણ પામી તે સાતમી નરકે ગયા.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વંશપરંપરાથી ચાલી આવેલી હિંસાનો ત્યાગ કરનાર સુલસ. ૧૦૩ પિતાના પિતાના મરણથી અને તેની આવી અધમ સ્થિતિથી સુલસને ઘણું લાગી આવ્યું. હજારે જીવોની હિંસા કરી, પુષ્કળ દ્રવ્ય એકઠું કરેલું આંહી મૂકી છેવટનું વળવળતી સ્થિતિવાળું તેના પિતાનું ચિત્ર તેના હૃદયપટ ઉપર સજડ પડી ગયું. અહા ! શું મનુષ્યની મમત્વ દશા ! શું અધમજીવન! શી અજ્ઞાનતા ! કે છેવટ સુધી પણ આવી પરાભવ પામેલી દશા ! જે માનવ જીંદગીમાં મનુષ્યનું જીવન ઉચ્ચતર ન થયું, તે જીંદગીજ શા કામની ? અને તેવા સહાયક પણ શા કામના ? આવી દુખિત દશાથી પિતાને હું બચાવ ન કરી શક! તે આ મારી પાછળના કુટુંબીઓ પણ મારે બચાવ કેવી રીતે કરી શકશે? એ મારા પિતાના દાખલાથી મારે શિખવાનું અને સમજવાનું છે. આ પ્રમાણે વિરક્ત ભાવવાળા સુલસે પિતાના મર ણનું કાર્ય સમાપ્ત કર્યું. એટલે કુટુંબીઓ આવી સુલસને કહેવા લાગ્યા કે હે તુલસ! આ તારા પિતાનું કાર્ય તું સંભાળ અને પૂર્વની માફક ચાલતી આવેલી આ આપણ જીવહિંસક વૃત્તિથી સર્વનું પિપણ કર. તુલસ કહે છે કે આવી પાપી વૃત્તિથી જીવન ચલાવવાનું હું બીલકુલ કરવાનો નથી. તમે સર્વ કુટુબીઓ મળી કમાયેલ ધન ખાઈ જાઓ, અને જીવહિંસાના પાપથી થતું નરકાદિકનું દુઃખ તે મારે એકલાને જ ભેગવવું કે? કુટુંબીઓ કહે છે કે નહિ, નહિ; જેમ ધન વહેંચી લઈએ છીએ તેમ પાપ પણ વહેંચી લઈશું. તને એકલાને અમે દુઃખી થવા નહિ દઈએ, સુલસ કહે છે, ત્યારે તે બહુ સારૂ. આ પ્રમાણે કહી એક કુહાડો લઈ નજીક ઉભેલા પાડાને મારવાના બાનાએ કરી ત્યાંથી ઘા ચૂકી પિતાના પગ ઉપર તે ઘા માર્યો, અને વેદનાથી વિહ્વળ થઈ જમીન ઉપર પડયો. મેથી પિકાર કરી કહેવા લાગ્યો કે મને ઘણું વેદના થાય છે માટે તમે સર્વ મળીને ડી ડી વહેંચી લ્યો, જેથી મને થોડું દુઃખ ભેગવવું પડે. આ શબ્દો સાંભળી બધા દિડમૂઢ બની ગયા. કેઈ કાંઈ વેદના લઈ ન શક્યા, ત્યારે સુલસ બે “ભાઈઓ, કેમ વાર લગાડે છે? આ મારે જીવ જાય છે. કુટુંબીઓ બેલ્યા “ભાઈ વેદના તે કેમ લઈ શકાય? તે તે સર્વ કાઈને એકલાને ભેગવવી પડે છે.” સુલસ કહે છે જ્યારે તમે આંહી દુઃખ કે વેદનામાં બીલકુલ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
દ્વિતીય પ્રકાશ ભાગ લેતા નથી, તે પરભવે જૂદી જૂદી ગતિમાં કર્માનુસારે જૂદા પડેલા, ત્યાં તે દુઃખમાં ભાગ લેવા કયાંથી આવશે? મારે તે જેમ અહી એકલા દુઃખ ભોગવવાનું છે, તેમ ત્યાં પણ એકલા જ દુઃખ જોગવવાનું છે. માટે દુઃખમાં ભાગ લેવાનું છેટું બહાનું મૂકી ઘો. હું તે ભગવાન મહાવીરનાં વચનથી જાણું છું, અને તમને પ્રતીતિ કરાવવા માટે જ મારે જાણી જોઈને પગ ઉપર ઘા લેવે પડે છે.” આ પ્રમાણે કહી આખા કુટુંબને પ્રતિબધી તે પાપી આજીવિકાને જલાંજલિ આપી, નિર્દોષ વ્યાપારથી આજીવિકા શરૂ કરી, સુલશે - તાનું જીવન સુધાર્યું અને કુટુંબીઓને પણ તે પાપથી બચાવ્યા. આ પ્રમાણે પરંપરાથી કુળમાં ચાલતી આવેલી હિંસાને જેમ સુલ ત્યાગ કર્યો અને નિર્દોષ આજીવિકા કરી પિતાને અને કુટુંબને ઉદ્ધાર કર્યો તેમ બીજાએ પણ પરંપરાથી ચાલતી આવેલી હિંસાને ત્યાગ કરે. સુલસ પિતાનું આયુષ્ય સુખમય પૂર્ણ કરી દેવલોકમાં દેવ થયે, અને કમે મેક્ષ પણ જશે.
– –==– – જે હિંસાને ત્યાગ ન કરે તે દાનાદિ સર્વ નિષ્ફળ છે
એમ આચાર્યશ્રી કહે છે. दमो देवगुरूपास्ति दर्दानमध्ययनं तपः ।
सर्वमप्येतदफलं हिंसां चेन परित्यजेत् ॥ ३१ ॥ જે હિંસાને ત્યાગ ન કરવામાં આવે તે ઇદ્રિનું દમન કરવાપણું, દેવગુરૂની સેવા, દાન, અધ્યયન અને તપ એ સર્વ નિષ્ફળ છે. અર્થાત હિંસાને ત્યાગ કર્યા વિના તેઓ બીલકુલ ફળ આપતા નથી. ૩૧,
હિંસાના ઉપદેશક શાસ્ત્રકાર પર આક્ષેપ. विश्वस्तो मुग्धधीलॊकः पात्यते नरकावनौ ।
अहो नृशंसैलाभांध हिंसाशास्त्रोपदेशकैः ॥ ३२ ॥
અહે! મહાન ખેદની વાત છે કે નિર્દય અને લોભથી આંધળા થએલા હિંસાવાળા શાસના ઉપદેશકે આ બિચારા વિશ્વાસી અને મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા ભેળા લેકેને નરકની પૃથ્વીમાં પાડે છે. ૩ર.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસાના ઉપદેશક શાસ્ત્રકાર પર આક્ષેપ ૧૦૫ તેમના શાસ્ત્રોમાં આ પ્રમાણે હિંસ કરવાનું કહ્યું છે.
यज्ञार्थ पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा । यज्ञोऽस्य भूत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ॥ ३३ ॥
औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यचः पक्षिणस्तथा। यज्ञार्थ निधनं प्राप्तः प्राप्नुवंत्युच्छ्रिति पुनः ॥ ३४ ॥ मधुपर्के च यज्ञे च पितृदैवतकर्मणि ! अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥ ३५॥ एष्वर्थेषु पशून् हिंसन् वेदतत्त्वार्थविद्विजः ।
आत्मानं च पशूश्चैव गमयत्युत्तमां गतिम् ।। ३६ ॥ બ્રહ્માએ પોતેજ યજ્ઞને માટે પશુઓ બનાવ્યાં છે. યજ્ઞ આ સર્વ પ્રાણીઓની વિભૂતિ (કલ્યાણ) ને માટે છે. યજ્ઞમાં જે વધા થાય છે, તે વધ ન કહેવાય. હાલ પ્રમુખ ઔષધીઓ, બકરા આદિ પશુઓ, વૃક્ષે, ગાય, ઘોડા આદિ તિય અને કપિજલ આદિ પક્ષીઓ, યજ્ઞને માટે મરણ પામેલાં ફરી ઉગ્રતા (ઉંચી ગતિ, લાંબુ આયુષ્ય વિગેરે) પામે છે. મનુ કહે છે કે (મધુપર્ક ક્રિયા વિશેષ) માં, જ્યોતિર્ણોમાદિ યજ્ઞમાં, અને પિતૃઓનાં અથવા દેવતાનાં કર્મો જે મહાયજ્ઞો તેમાં આટલે ઠેકાણે જ પશુઓ મારવાં, પણ બીજે ઠેકાણે મારવાં નહિ. વેદના તત્વાર્થને જાણનારે બ્રાહ્મણ આ પૂર્વે કહેલ કાર્યોમાં પશુઓની હિંસા કરતે પોતાને અને પશુઓને ઉત્તમ ગતિમાં પહોંચાડે છે. ૩૩-૩૬. આવા હિંસક શાસ્ત્રોપદેશકોના સંબંધમાં આચાર્ય શ્રી
ને અભિપ્રાય. ये चक्रुः क्रूरकर्माणः शास्त्रहिंसोपदेशकाः । क्व ते यास्यति नरके नास्तिकेभ्योऽपि नास्तिकाः॥३७॥ वरं वराकश्चार्वाको योसौ प्रकटनास्तिकः । वेदोक्तितापसछद्मछन्नं रक्षो न जैमिनिः ॥३८॥ देवोपहारव्याजेन यज्ञव्याजेन येऽथवा धनंति जंतून गतघृणा धोरां ते यांति दुर्गतिम् ॥ ३९ ॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
to
દ્વિતીય પ્રકાશ.
જે ક્રૂર કવાળા હિંસાના ઉપદેશવાળાં શાસ્ત્રો અનાવે છે, તે નાસ્તિકથી પણ નાસ્તિકા કયા નરકમાં જશે ? (આશય એવા નીકળે છે કે જે નરકા વિદ્યમાન છે, તેનાથી પણ વિશેષ દુઃખ વાળી નરકમાં તે જવા જોઇએ.) ખીચારા ચાર્વાક તેના કરતાં કાંઈક સારા છે કે તે પ્રકટ નાસ્તિક છે; અર્થાત્ તે ખુલ્લી રીતે ધર્માંધમોદિ કાંઇ માનતા નથી, અથવા જીવાજીવાદ્ધિ કાંઇ માનતા નથી. પણ ( આવાં હિંસાકારક) વેદનાં વચના કહેતાં તાપસના મહાનાથી ગુમ રાક્ષસ સરખા જૈમિનિ સારા નથી. દેવાને બલિદાન આપવાના બહાનાએ અથવા યજ્ઞને બહાને જેઓ નિર્દય થઈ ને પ્રાણીઆને મારે છે, તે ઘારથી ઘાર પણ દુર્ગતિમાં જાય છે. ૩૭–૩૯. शमशीलदयामुलं हित्वा धर्मं जगद्धितं ॥
अहो हिंसापि धर्माय जगदे मंदबुद्धिभिः ॥ ४० ॥
સર્વ જીવાપર સમભાવ, શીલ અને દયારૂપ મૂળવાળા, જગતને હિત કરનાર ધર્મના ત્યાગ કરીને, મહાન્ ખેદની વાત છે કે મંદ બુદ્ધિવાળાએ હિંસા પણ ધને માટે કહેલી છે. ૪૯.
આ પ્રમાણે કુળક્રમથી ચાલતી તથા યજ્ઞ સ`ખ'ધી હિંસાના પ્રતિષેધ કરી પિતૃનિમિત્તે હિંસા નિષેધવા માટે પ્રથમ તેઓએ પિતૃનિમિત્તે પોતાના શાસ્ત્રામાં કહેલી હિં'સા બતાવી આપે છે.
efaffचरत्राय यच्चानंत्याय कल्पते ।
पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ ४१ ॥ तिलैव हियवैर्भाषैरद्भिमूलफलेन वा । दत्तेन मासंप्रीयन्ते विधिवत्पितरो नृणां ॥ ४२ ॥ atri मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु । और द्रेणाथ चतुरः शाकुनेनेह पंच तु ॥ ४३ ॥ षण्मासां छागमांसेन पार्षतेनेह सप्त वै । अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ ४४ ॥ दशमासांस्तु तृप्यंति वाराहमहिषामिषैः । शशकूर्मयोर्मासेन मासानेकादशैव तु ।। ४५ ।।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્મૃતિમાં પિતૃમિ નિમિત્તે કહેલી હિંસા. ૧૦૭ संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन तु ॥
वाध्रीणसस्य मांसेन तृप्ति दशवार्षिकी ॥ ४६ ।। પિતૃઓને વિધિપૂર્વક આપેલું હવિ (શ્રાદ્ધ) ચિરાત્રિ માટે (લાંબા કાળને માટે) અને આત્યને માટે (અનંત કાળને માટે) થાય છે તે સર્વે હું કહું છું. તલ, ડાંગર, જવ, અડદ, પાણી, મૂળ અને ફળ આ સર્વ વિધિપૂર્વક આપવાથી મનુષ્યનાં પિતૃઓ એક મહિના સુધી તૃપ્ત થાય છે. મત્સ્યના માંસવડે બે મહિના, હરિનાં માંસવડે ત્રણ મહિના, ઘેટાના માંસવડે ચાર મહિના, અને પક્ષીના માંસવડે પાંચ મહિનાપર્યત પિતૃઓ તૃપ્ત થાય છે. બકરાના માસથી છ મહિના, પૃષત જાતિના હરણનાં માંસ વડે સાત મહિના, એણ જાતિના જનાવરના માંસવડે આઠ અહિના, તથા રૌરવ જાતિના જનાવરના માંસથી નવ મહિના ડુક્કર અને પાડાના માંસવડે દશ મહિના; અને સસલા તથા કાચબાના માંસ વડે કરી અગિયાર મહિના પિતૃઓ તૃપ્ત થાય છે. ગાયના દૂધ અને ક્ષીરવડે બાર માસ અને વૃદ્ધ બકરાના માસે કરી બાર વર્ષપર્યંત પિતૃઓની તૃપ્તિ થાય છે.
इति स्मृत्यनुसारेण पितृणां तर्पणाय या। मूद्वैविधीयते हिंसा सापि दुर्गतिहेतवे ॥ ४७ ॥
આ પ્રમાણે પિતૃઓને તૃપ્ત કરવા માટે સ્મૃતિને અનુસાર મૂઢ પુરૂષ જે હિંસા કરે છે તે પણ દુર્ગતિને માટે થાય છે. ૪૭.
વિવેચન-નિરપરાધી, નિરાધાર, મુંગા અને કરૂણાજનક પોકાર કરતા ગરીબ પ્રાણીઓને રીબાવી રીબાવી મારીને, ધર્મ માનવે એજ પહેલી મૂર્ખતા છે; અને અગ્નિમાં નાંખેલા કે હેતૃઓએ ખાધેલા તેના માંસથી પિતૃઓની તૃપ્તિ થવી એ બીજી મૂખંતા છે. મરી ગએલા અને કર્માનુસાર અન્ય નિમાં ઉત્પન્ન થએલા જીવોને આવી રીતનાં ક્રર કાર્યોથી તૃપ્ત થવું કે સુખી થવું એ કેવળ અસંભવિત છે. માટે આચાર્યશ્રી કહે છે કે પિતૃતૃતિનિમિત્તે કરાતી હિંસા કરનારને દુર્ગતિના કારણરૂપ થાય છે અને તે કરનાર તથા કરાવનાર બને અજ્ઞાનીજ છે; તેઓ કદી નિર્ભય થઈ શક્તા નથી. કેમકે મારેલા જીવ તેને બદલો લીધા સિવાય રહેવાના નથી, અથવા કોઈ જૂદીજ રીતે હિંસા કરનારને તેને બદલે મળે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
દ્વિતીય પ્રકાશ છાનું રક્ષણ કરનારને ભય નથી. यो भूतेष्वभयं दद्याद् भूतेभ्यस्तस्य नो भयं ।। याग वितीयते दानं तागासाधते फलं ॥ ४८ ।।
જે પ્રાણીઓને અભય આપે છે તેને પ્રાણીઓ તરફને ભય થતું નથી. કેમકે જેવું દાન આપ્યું હોય તેવું તેનું ફળ પમાય છે. ૪૮.
—:(૦): – હિંસક દેવને પણ ન પૂજવા જોઈએ. कोदण्डदण्डचक्रासि-शूलशक्तिधराः सुराः ॥ हिंसका अपि हा कष्टं पूज्यन्ते देवताधिया ॥ ४९ ॥
મેટા ખેદ સાથે જણાવવું પડે છે કે, ધનુષ્ય, દંડ, ચક્ર, ખડગ, શળ, અને શક્તિને ધારણ કરવાવાળા હિંસક દેને પણ દેવપણાની બુદ્ધિથી (અજ્ઞાની છે) પૂજે છે. ( અર્થાત્ તેવા દેને ન પૂજવા માનવા જોઈએ.) ૪૯.
અહિંસાવતની સ્તુતિ. मातेव सर्वभूताना-महिंसा हितकारिणी। अहिंसैव हि संसार-मरावमृतसारणिः ॥ ५० ॥ अहिंसा दुःखदावाग्निप्रावृषेण्यघनावली। भवभ्रमिरुगार्ताना-महिंसा परमौषधीः ॥ ५१॥
માતાની માફક અહિંસા સર્વ જીવોને હિતકારિણી છે, અહિં. સાજ સંસારરૂપી મરુધર ભૂમીમાં (મારવાડમાં) અમૃતની નીક સમાન છે, દુઃખરૂપ દાવાનળને બુઝાવવા માટે વર્ષાઋતુના મેઘની શ્રેણી તુલ્ય છે; અને ભવમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ રોગથી પીડાયેલા જેને પરમ ઔષધી તુલ્ય પણ અહિંસાજ છે. ૫૦-૫૧.
–(૦) - અહિંસા વ્રતનું ફળી. दीर्घमायुः परं रूप-मारोग्यं श्लाघनीयता।
अहिंसाया:फलं सर्व किमन्यत्कामदैव सा ॥ ५२ ॥ સુખદાયી લાંબુ આયુષ્ય, ઉત્તમ રૂપ, નીરોગતા અને પ્રશં. સનીયતા, એ સર્વ અહિંસાનાં ફળ છે. વધારે શું કહેવું? મનેવાંછિત ફળ દેવા માટે અહિંસા કામધેનુ સમાન છે. પર.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાઅલીકાદિ અસત્યા બતાવે છે.
૧૦૯
ગૃહસ્થાનુ` બીજી' સત્ય વ્રત (છું ખેલવાનુ ફળ.) मन्मनस्त्वं कालत्वं मूकत्वं मुखरोगिता ।
वीक्ष्यासत्यफलं कन्या - लीकाद्यसत्यमुत्सृजेत् ॥ ५३ ॥
મન્મનપણું, ન સમજાય તેવી રીતે ખેલવાપ, મૂહૂંગાપણું', અને માંઢામાં થતા રાગે! આ સર્વ અસત્ય ખેલવાનાં કળા છે, એમ જાણીને કન્યાલીકાદિ અસત્ય ખેલવાને ત્યાંગ કરવા. ૫૩.
·0
કન્યાઅલીકાદિ અસત્યા અતાવે છે.
कन्यागो भूम्यलीकानि न्यासापहरणं तथा । कूटसाक्ष्यं च पंचेति स्थूलासत्यान्यकीर्तयन् ॥ ५४ ॥ કન્યા સંબંધી, ગાય સંબંધી, ભૂમિ સંબંધી, થાપણ - ળવવા સંબંધી, અને ખાટી સાક્ષી ભરવા સંબંધી આ પાંચ મેાટાં અસત્યા કહેવામાં આવ્યાં છે. ૫૪.
વિવેચન—જુઓ કે મનુષ્યએ કાંઇ પણ અસત્ય ખેલવું ન જોઇએ. તેમાં પણ સર્વથા અસત્ય ખેલવાના ત્યાગ નથી કરી શકતા, તેઓએ સ્થુળથી એટલે મેટાં મેટાં અસત્યના ત્યાગ - રવાજ જોઈએ. તેજ બતાવે છે કે કન્યાના સબંધમાં અસત્ય નખાલવું. નાની હોય ને મેાટી કહેવી, દૂષણવાળી હોય અને નિર્દોષ કહેવી વગેરે, સદોષ છતાં નિર્દોષ કહી આપસમાં વિવાહિત કરવાથી તેઓની આખી જીંગી કલેશિત નીવડે છે. કન્યાના ઉપલક્ષણથી કાઈ પણુ મનુષ્ય વ્યક્તિના સંબંધમાં, અસત્ય ન ખાલવું.
ગાયના સંબંધમાં જીરૂં' ન ખેલવું. ઉપલક્ષણથી સ જનાવરાના સંબધમાં સમજી લેવું.
જમીન પરની હાય તેને પાતાની કહી દબાવી પાડવી વિગેરે જમીન સંબંધી અસત્ય ન ખેલવું.
સારા માણુસ જાણી વગર લેખે યા વગર સાક્ષીએ કાંઇ પણ વસ્તુ પાતાને ત્યાં રાખી હાય, તેને દબાવી પાડવી, યા ધણી મરણ પામ્યા હાય અને તેનાં સગાં વહાલાંઓને ખબર ન હોય યા હાય પણ મજબુત પુરાવા ન હેાવાથી તેને છુપાવવી કે આળખવી, જેમ કે અમારે ત્યાં તેણે મૂકીજ નથી. આમ વિશ્વાસઘાત કરવા નહિ, યા થાપણુ એળવવી નહિ.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
દ્વિતીય પ્રકાશ જૂઠી સાક્ષી ન ભરવી. પ્રમાણિક માણસ જાણી કોઈએ સાક્ષી આપી છે તે અવસરે પિતાના સંબંધમાં હોય કે પરના સબંધમાં હેય પણ કઈ જાતની લાલચ રાખ્યા સિવાય સત્ય કહેવું, અર્થાત્ ખેટી સાક્ષી ન આપવી. આ પાંચ મોટાં અસત્ય છે. લોકમાં પણ તે જાણીતાં છે, તેને ત્યાગ કરે, તે ગૃહસ્થનું બીજુ વ્રત કહેવાય છે.
વિશેષ બતાવે છે. सर्वलोकविरुद्धं यद्यद्विश्वसितघातकम् । यद्विपक्षश्च पुण्यस्य न वदेत्तदमूनृतं ॥ ५५ ॥
જે સર્વ લોકમાં વિરૂદ્ધ ગણાતું હોય, જે વિશ્વાસને ઘાત કરવાવાળું હોય અને જે પુણ્યનું વિપક્ષી હોય; અર્થાત પાપકારી હોય તેવું અસત્ય નજ ખેલવું. ૫૫.
અસત્ય બોલવાથી થતા ગેરફાયદા असत्यतो लघीयस्य--मसत्याद्वचनीयता। अधोगतिरसत्याच्च तदसत्यं परित्यजेत् ॥५६॥ असत्यवचनं प्राज्ञः प्रमादनापि नो वदत् । श्रेयांसि येन भज्यन्ते वात्ययेव महाद्रुमाः ॥ ५७ ॥ असत्यवचनाद्वैर-विषादापत्ययादयः। प्रादुःषति न के दोषाः कुपथ्याद्वयाधयो यथा ॥ ५८ ॥ निगोदष्वथ तिर्यक्षु तथा नरकवासिषु । उत्पद्यन्ते मृपावाद-प्रतापेन शरीरिणः ॥ ५९॥ ब्रूयाद् मियोपरोधाद्वा नासत्यं कालिकार्यवत् ।
यस्तु ब्रूते स नरकं प्रयाति वसुराजवत् ॥ ६० ॥ અસત્ય બોલવાથી લોકમાં લઘુપણું થાય છે, અસત્ય બોલવાથી (આ માણસ જુઠા છે, એવી) વચનીયતા થાય છે, અને અસત્ય બોલવાથી અધોગતિ થાય છે. માટે અસત્ય બોલવાને ત્યાગ કરવો જોઈએ. બુદ્ધિમાનેએ પ્રમાદથી પણ (અજાણતાં પણ) પણ સત્ય વચન ન બોલવું, કેમકે જેમ પ્રબળ વાયરાથી મેટાં વૃક્ષો ભાગી જાય છે તેમ અસત્યથી કલ્યાણને નાશ થાય છે. જેમ કુ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્ય બેલવા ઉપર કાલિકાચાર્યની કથા ૧૧૧ પથ્ય સેવવાથી (ખાવાથી) અનેક વ્યાધિઓ પેદા થાય છે તેમ અસત્ય વચનથી વેર, વિખવાદ, અપ્રતીતિ આદિ ક્યા દેશે નથી પ્રકટ થતા ? અર્થાત અનેક દોષ પ્રકટ થાય છે. અસત્ય બલવાના પ્રતાપથી પ્રાણિઓ, નિગોદ, તિર્યંચ અને નરકાવાસાદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. રાજા પ્રમુખના ભયથી કે વહાલા મનુષ્યના આગ્રહથી પણ કાલિકાચાર્યની માફક અસત્ય ન જ બેલિવું જે માણસ ભયથી કે આગ્રહ થી અસત્ય બોલે છે. તે વસુ રાજાની માફક નરકમાં જાય છે. પ૬થી ૬૦
વિવેચન-કાલિકાચાર્ય અને વસુ રાજાનું દ્રષ્ટાંત બતાવવામાં આવે છે. રમણીપુર શહેરમાં જીતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરતે હતા. દત્ત નામના પુરોહિતને રાજાએ પ્રધાન પદવી આપી. કૃતઘ્ન સ્વભાવવાળા દત્ત પ્રધાને સામંત મંડળને સ્વાધિન કરી રાજાને બંદીખાને નાખે અને રાજ્યસન ઉપર પોતે બેઠો. તેણે અનેક જેના સંહારવાળો યજ્ઞ પ્રારંભે. એવા અવસરમાં કાલિકાચાર્ય નામના જૈનાચાર્ય તે શહેરમાં આવ્યા. આ કાલિકાચાર્ય તે દત્ત રાજાના સંસાર પક્ષના મામા હતા માતાની પ્રેરણાથી દત્ત આચાર્ય પાસે આવ્યા. ઉદ્ધત સ્વભાવથી આચાર્યશ્રીને યજ્ઞના ફલ સંબંધમાં પ્રશ્ન કર્યું. આચાર્યશ્રી વિચારવા લાગ્યા કે જેમાં નિરપરાધી અનેક જીવને સંહાર થાય તે ધર્મ હેય નહિ અને તેનું ફળ નરક સિવાય બીજું છે નહિ, આ રાજાને જે હું યજ્ઞનું ફળ નરક કહીશ, તે કોપાયમાન થશે, તેમજ રાજ્યસત્તા સ્વાધિન છેવાથી તે મને પણ હેરાન કરશે. અને બીજી બાજુ જે યથાસ્થિત નથી કહેતે, તે મારા સત્ય વ્રતને લેપ થાય છે અને જીનેશ્વરની આજ્ઞાને ભંગ થાય છે. આમ ઉભય રીતે મને સંકટમાં આવવાનું છે, છતાં ભલે સત્ય બોલવાથી શરીરને નાશ થતું હોય તે થાઓ પણ અસત્ય તે નજ કહેવું. ક્ષણભંગુર સ્વભાવવાળા આ શરીરના સુખ માટે યા રક્ષણ માટે જેઓ પોતાના સત્યવ્રતને જલાંજલિ આપે છે તે નરકાદિમાં મહા ઘોર રૌરવ વેદના સહન કરે છે. તેવા હતભાગી જીવોનું જીવન આ દુનિયા ઉપર નકામું છે. આમ દઢ નિર્ણય કરી આચાર્યશ્રીએ કહ્યું, “હે દત્ત ! આવી છે વહિંસાવાળા ય કરનાર મરીને નરકે જાય છે.” આ સાંભળતાંજ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
દ્વિતીય પ્રકાશ. દત્તના રમે રેમે કેપ વ્યાપી ગયે. આચાર્ય ઉપર તુચ્છકાર શબ્દ કરી દત્ત ઉભું થયું અને આક્રોશ કરતે બોલે કે તેની નિશાની શું? આચાર્ય ઉપગ દઈ કહ્યું કે “આજથી સાતમે દિવસે તું કુંભીની અંદર પચાવાઈશ અને મરણ પામીશ.” દતે કહ્યું તેની નિશાની શું? આચાર્યશ્રીએ કહ્યું, “કુંભમાં પડયા પહેલાં તારા મુખમાં વિષ્ટાને છાંટો પડશે.” દત્તને ભય લાગ્યું. આચાર્યનું કહેવું સત્ય તે નહિ હેય આચાર્યને ફરતી ચેકી મુકી દત્ત ચા
ભે ગયે, મરણના ભયથી છ દિવસ ઘરમાં રહો. ઉત્સુકતાથી છઠ્ઠા દિવસને સાતમે ગણી મારું મેત ન થયું, હવે આચાર્યને વિડંબના કરી મારી નાખું. આ ઈરાદાથી તે મહેલથી ઘોડા ઉપર બેસી બહાર જવા નીકળ્યું. તે દિવસે સરિયામ રસ્તા ઉપર થઈ પ્રાતઃકાળમાં એક બુઢ માળી કુલ લઈને જતું હતું. તેને રેગાદિ કારણુથી ઝાડાની હાઝત થઈ ગઈ. તેથી ત્યાંજ હાજત પુરી કરી; તેના ઉપર કુલ કેટલાક ઢાંકી ચાલતું થયું. રાજા ત્યાં થઈને નીકન્ય ઘેડાના પગને દાબડે જોરથી ફુલ ઉપર પડયે. અને તેને માંથી વિષ્ટાને છાંટા ઉડી રાજાના મુખમાં પડયા. વિષ્ટા પડતાંજ રાજા ચમ અને પાછો ફર્યો, ભયથી તે મહેલમાં પેઠો; તેના અન્યાયથી કંટાળી ગયેલા સામંતોએ પૂર્વના રાજાને બંદીખાનામાંથી બહાર કાઢો અને રાજ્ય ઉપર બેસાડે. કપાયમાન થયેલા રાજાએ દત્તને બાંધી મંગાવ્યું અને કુંલિમાં નાંખી હેઠળ તાપ કરી કાગડા કુતરાને તેનું શરીર ખવડાવ્યું. દત્ત મરણ પામી રૌદ્ર ધ્યાનથી નરકે ગ; આચાર્યશ્રીને યશવાદ થયે. આવી રીતે ભયમાં આવી પડેલા પણ આચાર્યશ્રીએ અસત્ય ન જ કહ્યું તેમ કોઈના ભયથી અસત્ય ન બોલવું એ કથામાંથી સાર લેવાને છે.
વસુરાજાનું દ્રષ્ટાંત, ચેદી દેશના શુકિતમતિ શહેરમાં અભિચંદ્ર નામને રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તેને બુદ્ધિમાન વસુ નામને કુમાર હતે. ક્ષીર કદંબ નામના ઉપાધ્યાય ગૃહસ્થ ગુરૂ પાસે વસુકુમાર, નારદ અને ઉપાધ્યાયને પર્વત નામને પુત્ર એ ત્રણે સહાધ્યાયી પણે ભણતા
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસુરાજાનું દ્રષ્ટાંત.
૧૩
હતા. એક દિવસે અગાશીમાં સુતેલા આ ત્રણે વિદ્યાથી ઓને જોઇ વિદ્યાધર મુનિએ બીજા મુનિને કહ્યું કે આ ત્રણમાંથી એ નરકગામી છે અને એક દેવલેાકમાં જશે. આ સાંભળી ઉપાધ્યાએ તેમની ૫રીક્ષા કરી, અને તે પરીક્ષામાં પેાતાના પુત્રને નરકમાં જનાર જાણી પોતાના પ્રયાસને નિરર્થક ગણતા સંસાર વાસનાથી વિરક્ત થઈ તેણે ત્યાગીના માર્ગ સ્વીકાર કર્યાં.
રાજા મરણ પામ્યા બાદ વસુ રાજા થયા. પર્વત ઉપાધ્યાયપદ્મ ઉપર આવ્યા અને નારદ કાઈ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યા ગયા.
વસુ રાજા સત્ય ખેાલતા હતા અને સત્યવાદી તરીકે તેની દુનિયામાં પ્રખ્યાતિ થઇ હતી. એક સ્વચ્છ સ્ફટિક રત્નની શિલાનું આસન બનાવી તેના ઉપર સિંહાસન સ્થાપન કરી વસુરાજા સભામાં તે ઉપર બેસતા હતા. લાકે અતિ સ્વચ્છતાને લઇને તે આસનને જોઈ શકતા નહાતા, તેથી સત્યના પ્રભાવે દેવા આ રાજાનુ' સિંહાસન આકાશમાં અધર રાખે છે, આવી પ્રખ્યાતિને પામ્યા. એક દ્વિવસે નારદ પર્વતને ઘેર આવ્યેા. પર્યંત વેદ સબંધી શિષ્યા આગળ વ્યાખ્યાન કરતા હતા, તેમાં જ્યાં અજ શબ્દ આવ્યા ત્યારે પતે બકરાંને હામવા તેવા અ કર્યાં. નારદે કહ્યું, ભાઈ તારી ભૂલ થાય છે. ગુરૂજીએ અજ શબ્દે ત્રણ વર્ષની જુની ડાંગર ( ત્રીહિ) કહી છે. કેમકે (ન નાચતે કૃતિ બન) જે ફરીવાર ઉગે નહિ તે અજ કહેવાય. અજના અર્થ બકરો પણ થાય છે, છતાં આંહી તેના ગૌણ અથ લેવાના છે. ગુરૂ ઉપદેશક હતા; શ્રુતિ પશુ ધર્મ કથન કરનારી છે તેા અજના અ બકરા લઈ આવા અનથ કરી ગુરૂ અને શ્રુતિને તારે કૃષિત ન કરવી જોઈએ. પેાતાના વચન ઉપર શિષ્યાને અપ્રતીતિ થશે તેમ જાણી પતે ગુસ્સે થઈ કહ્યું. ખરા અથ મકર છે અને ગુરૂએ પણ તેમજ કહ્યું છે. આપણે તેના નિય કરીએ. જે જુઠો પડે તેની જીભ કાપવી. આ અર્થમાં આપણા સહા - ધ્યાયી વસુ રાજા પ્રમાણ છે. નારદે તેમ કબુલ કર્યું. પર્વતની માતાએ ગુપ્ત બાલાવી તેને ઘણા વાર્યા કે બેટા, મે' પણ તારા પિતાના મુખથી ત્રણ વર્ષની ડાંગર એ અર્થ સાંભળ્યેા છે માટે નારદ પાસે માફી માગ. વસુ રાજા સત્ય એલશે; અને આમાં તારા જીવનુ જોખમ થશે. પતે કહ્યુ', ગમે તેમ થાઓ પણુ હુ. તા પાછા ફરવાના નહિ.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ.
પુત્રસ્નેહથી તેની મા વસુરાજા પાસે ગઈ. એકાંતમાં પુત્રના તથા નારદને સંવાદ કહ્યો અને તેણે હઠ કરી, ગમે તેમ કરી ગુરૂપુત્રને પ્રાણભિક્ષા આપવાના આગ્રહ કર્યાં. રાજા વસુ સત્યવાદી હતા. પ્રથમ તેા જુઠી સાક્ષી ભરવા આનાકાની કરી પણ દાક્ષિણ્ય તાથી; સ્ત્રીના આગ્રહથી અને ગુરૂપુત્રના સ્નેહથી તેણે તે વાત અંગીકાર કરી; ખરેખર માહથી માહિત થએલા જીવા કસોટીના અવસરે દૃઢ રહી શકતા નથી, તેમજ પોતાની ખ્યાતિનો પણ ખ્યાલ કરતા નથી. વસુએ હા પાડવાથી ખુશી થઈ ગુરૂપત્ની ઘેર ગઈ. પ્રાતઃકાળમાં પર્વત અને નારદ સભામાં આવ્યા અને પાતપોતાના વિવાદ સંભળાવ્યા. સભાના લેાકેાએ કહ્યું મહારાજ વસુ તમે સત્યવાદ છે માટે જે સત્ય હોય તે કહી આપી આ વિવાદના નિર્ણય કરી આપો. કુમતિથી પ્રેરાઈ દુધ્ધિ રાજાએ અજના અથ ગુરૂએ બકરા કહ્યો છેતેવી સાક્ષી આપી. આ સાક્ષી આપતાંજ નજીકમાં રહેલા કાક વ્યંતર દેવે તત્કાળ વસુ રાજાને સિંહાસન પરથી નીચા નાંખ્યા, અને પછાડીને મારી નાખ્યા. અને તે મરીને નરકે ગયા. અસત્ય ખેલનાર પાપીને તેનું પાપ ફલીભૂત થયું. આમ કહી નારદ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. સભાના લોકોએ ફીટકાર આપેલા પર્વત પણ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા અને અદ્યાપિ પર્યંત જીડી સાક્ષી આપનાર રાજાની અપકીર્ત્તિ દુનિયામાં ફેલાતી રહી. માટે ગમે તેવા પ્રસંગમાં સત્યજ ખેલવું પણ સ્નેહથી કે લાભથી પ્રેરાઈ જૂડી સાક્ષી નજ આપવી એ આ કથામાંથી સાર લેવાના છે,
न सत्यमपि भाषेत परपीडाकरं वचः ॥
लोकेऽपि श्रयते यस्मात् कौशिको नरकं गतः ॥ ६१ ॥ બીજાને જેવી પીડા થાય તેવાં સત્ય વચના પણ ન ખાલવાં કારણ કે લેાકમાં પણ સભળાય છે કે તેવાં વચના મેલી કૌશિક નરકમાં ગયા. ૬૧.
૧૧૪
વિવેચન—પરને પીડા થાય તેના બચાવ કરવા માટે અસત્ય ખેલવું એમ કહેવાનો આશય નથી. પણ તેવે ઠેકાણે ખેાલ્યા વિના મૌન રહેવુ વધારે સારૂં' છે. જેમકે એક રસ્તામાં ચાલતા માણસને શિકારી માણસે પૂછ્યું કે આંહીથી રિણનુ ટાળુ ગયેલુ તમે જોયું ? તે ટાળું જતું તેણે જોયું હતું. હવે જો હા પાડી તે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક પૂર્વક સત્ય બેલવું.
૧૧૫ રસ્તે બતાવે છે તે પારધિઓ તેને મારી નાંખે, સાચું બોલવું એ બિચારા નિરપરાધી જીવોના મરણનું કારણ હતું. આવે ઠેકાણે વિચાર કરીને તેણે એવો ઉત્તર આપવું જોઈએ કે તે હરિને વિ. નાશ ન થાય અને અસત્ય પણ ન બોલાય. તે ઉત્તર ન આવડે તે ઉત્તર ન આપે તે વધારે સારું છે. પણ ડાહ્યા થઈ તે ઠેકાણે સત્ય પ્રકાશિત કરવાનું નથી એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. આ તે એકજ દષ્ટાંત છે. પણ તેના જેવા બીજા અનેક પ્રસંગોમાં પણ બને રીતે સાવધ રહેવું જોઈએ; તથા અહિંસા વ્રત રૂપ પાણીના રક્ષણને માટે, આ બીજા વ્રતે પાળ સરખાં છે. સત્ય વ્રતનો ભંગ કરવા રૂપ પાળ ફેડી નાખવાથી, અહિંસા રૂપ પાણી ચાલ્યું જાય છે, અને તેથી તૃષા રૂપ અનેક પ્રકારનાં દુઃખોને અનુભવ કરવો પડે છે. બુદ્ધિમાનેએ સર્વ જેને ઉપકારક સત્ય બોલવું જોઈએ, અને થવા સર્વાર્થ સાધક મૌનપણેજ રહેવું, પણ અસત્ય બેલી સ્વ-પર-ને દુઃખકર્તા તે નજ થવું. કેઈએ પૂછયે છતે મર્મના જાણુ મનુષ્ય, વરના કારણરૂપ, શંકાસ્પદ, કર્કશ અને હિંસાસૂચક વચન ન બોલવું; પણ ધર્મને ધ્વસ થતો હોય, ક્રિયાને લેપ થત હય, સિદ્ધાંતાઈને વિનાશ થતો હોય તે નહિ પૂછયે પણ શક્તિમાનેએ તેને નિષેધ કરવા માટે પ્રયત્ન કરો. ચાર્વાક અને કૌલિકાદિકે એ અસત્ય બોલવે કરી, આ જગતને વિડંબિત કર્યું છે. ખરેખર નગરની ખાળ સરખું તે અસત્ય બોલનારનું મુખ છે કે, જેમાંથી મલિનતાથી ભરપુર પાણી સરખું વચન નીકળે છે. દાવાનળમાં બળેલાં વૃક્ષે વર્ષાઋતુમાં કદાપિ નવપલ્લવિત થાય છે, પણ દુર્વચનરૂપ અગ્નિથી દગ્ધ થયેલાં મનુષ્ય સા થતાં નથી. સત્ય વચને માનને જેટલો આહલાદ આપે છે તેટલો આહૂલાદ, ચંદન, ચંદ્રિકા, ચંદ્રમણિ અને મોતી પ્રમુખની માળાઓ નથી આપતી.
શિખા રાખનાર, મુંડન કરાવનાર, જટા રાખનાર, નગ્ન રહેનાર, અને વસ્ત્ર પહેરી તપસ્યા કરનાર તપસ્વીઓ પણ જે મિથ્યા બોલે તે અંત્યજથી પણ તે નિંદનીય થાય છે. એક તરફ અસત્યથી થતું પાપ અને એક બાજુ બીજાં સર્વ પાપે એકઠાં કરી, તુલામાં નાખી તળવામાં આવે છે, અસત્ય બોલવાનું પાપ વધી જાય છે,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ne
દ્વિતીય પ્રકાશ.
પરદ્વારિક અને ચેર પ્રમુખના હજી કોઇ પ્રતિકાર થઇ શકે છે, પણ અસત્ય ખેલનાર મનુષ્યના કાઈ પ્રતિકાર અસત્ય મૂયા સિવાય નથી. દેવા પણ પક્ષપાત કરે છે, રાજાએ આજ્ઞા માન્ય કરે છે, અને અગ્નિ પ્રમુખ પણ શીતળ થઈ જાય છે; આ સત્ય ખોલવાનાંજ ફળે છે. अल्पादपि मृषावादाद्रौरवादिषु संभवः ।
६२ ॥
ગતિ
अन्यथा वदतां जैनीं वाचं स्वहह का गतिः ।। ઘેાડા પણ મૃષાવાદથી નરકાદિકમાં ઉત્પન્ન થવું જીનેશ્વરની વાણીને અન્યથા ખોલતાં અરેરે તેઓની શુ' સત્યવાદીની સ્તુતિ કરે છે. ज्ञानचारित्रयोर्मूलं सत्यमेव वदन्ति ये । धात्री पवित्रीक्रियते तेषां चरणरेणुभिः || ६३ ॥ अलीकं ये न भाषन्ते सत्यव्रतमहाधनाः । नापराध्धुमलं तेभ्यो भूतप्रेतोरगादयः ।। ६४ ।।
જે મનુષ્યા જ્ઞાન અને ચારિત્રના મૂલરૂપ સત્યનેજ ખોલે છે, તે મનુષ્યેાના પગથી રેણુવડે કરીને આ પૃથ્વી પવિત્ર થાય છે. તથા સત્યવ્રતરૂપ મહાધનવાળા જે જીવા અસત્ય ખેાલતા નથી તેઓને દુઃખ આપવા માટે ભૂત પ્રેત અને સર્પાદિ કાઈ પણ સમથ થતા નથી. (આ પ્રમાણે ગૃહસ્થાના બીજા વ્રતનું સ્વરૂપ સમાપ્ત થયુ)૬૩-૬૪ ત્રીજા અસ્તેયતનું સ્વરૂપ, ચારીનુ ફળ અને તેના નિષેધ दौर्भाग्यं मेध्यतां दास्यमंगच्छेदं दरिद्रताम् ।
अदत्तात्तफलं ज्ञात्वा स्थूलस्तेयं विवर्जयेत् ।। ६५ ।।
પડે છે. તે થશે ? ૬૨.
દુર્ભાગ્યપણું', પ્રેષ્યપણું (પરનું કામ કરવો પણુ), દાસપણુ (શરીરની પરાધિનતા), શરીરનુ છેદાવુ અને દરિદ્રતા, એ ચારી કરવાનાં લેાને જાણીને (સુખના અર્થી ગૃહસ્થાએ) ધણીની રજા સિવાય વસ્તુ લેવારૂપ ચારીના ત્યાગ કરવા. ૬૫.
-::
કઇ વસ્તુ અદત્ત કહી શકાય.
पतितं विस्मृतं नष्टं स्थितं स्थापितमाहितम् ।
अदत्तं नाददीत स्वं परकीयं क्वचित्सुधीः ।। ६६ ।।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઈ વસ્તુ અદત્ત કહી શકાય
119
પડી ગયેલું, ભુલાઈ ગયેલું, નષ્ટ થએલુ' ( કોઈ લઈ ગયેલું), ઘરમાં રહેલું, સ્થાપન કરેલુ', અને દાટેલું, આ સવ પરંતુ ધન બુદ્ધિમાન જીવાએ ધણીના આપ્યા સિવાય કોઇપણ વખત લેવુ' નહિ'. ૬૬. ( ચારી કરનાર ધનજ લે છે એટલુ નહિ પણ સાથે તેનું બીજી પણુ નાશ કરે છે. )
अयं लोकः परलोको धर्मों धैर्य धृतिर्मतिः । मुष्णता परकीयं स्वं मुषितं सर्वमप्यदः ॥ ६७ ॥
પરનું' ધન ચારનાર માણસે તેનુ' ધનજ લૂટયું છે એટલુ' જ નહિ પણ તેની સાથે તેને આ ભવ, પરભવ, ધર્મ, ધૈયતા, ધૃતિ અને મતિ આ સ ચારેલુ' છે એમ સમજવું. કેમકે ધન લૂંટાયાની ગમગીનીમાં તેને આ ભવ ખગડે છે, ધીરતા રહેતી નથી, શાંતિમાં ખલેલ પડે છે અને બુદ્ધિ ગુમ થઈ જાય છે. માટે એક ધન ચારનારે ધનજ લુંટયુ એમ નહિ પણ તેણે આ સર્વ વસ્તુઓના નાશ કર્યો છે એમ સમજવું. ૬૭.
જીહિ'સાથી પણ ચારીના દાષ અધિક છે एकस्यैकक्षणं दुःखं मार्यमाणस्य जायते । सपुत्रपौत्रस्य पुनर्यावज्जीवं हृते धने ॥ ६८ ॥
એક જીવને મારવામાં આવે તે તે મારતાં એક ક્ષણવાર મરનાર જીવને દુઃખ થાય છે, પણ ધનનુ' હરણ કરવાથી તા તેના પુત્ર પૌત્રાદિ આખા કુટુ અને યાવત્ જીવ પર્યંત દુઃખ થાય છે.૬૮. चौर्य पापद्रुमस्येह वधधादिकं फलम् ।
जायते परलोके तु फलं नरकवेदना ।। ६९ ।
ચારી રૂપ પાપવૃક્ષનાં લેા આ ભવમાં વધ અંધાર્દિકથી અને પરલેાકમાં નરકની વેદનાએ કરી ભાગવવાં પડે છે. ૬૯
दिवसे वा रजन्यां वा स्वप्ने वा जागरेपि वा ।
सशल्य इव चौर्येण नैति स्वास्थ्यं नरः क्वचित् ॥ ७० ॥ શરીરમાં રહેલ શલ્યવાળા માણસની માફક દિવસે અથવા રાત્રે સ્વપ્નમાં કે જાગૃતમાં ચારી કરવાવાળા માણસ કોઈ પણું વખત શાંતિ પામતા નથી. છ॰
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
いく
દ્વિતીય પ્રકાશ
मित्रपुत्रकलत्राणि भ्रातरः पितरोपि हि ।
संसज्जन्ति क्षणमपि न म्लेच्छैरिव तस्करैः ॥ ७१ ॥
તેમજ ચારી કરનારનાં મિત્ર, પુત્ર, સ્ત્રી, ભાઈએ, અને માતા
પિતાએ વિગેરે જેમ મ્લેચ્છની સાથે તેમ તે ચારની સાથે [ રાજઈંડના ભયથી યા પાપના ભયથી ] એક ક્ષણમાત્ર પશુ સંસ કરતાં નથી.
संबंध्यपि निगृह्यते चौर्यान्मंडूकवन्नृपैः ।
चौरोपि त्यक्तचौर्यः स्यात्स्वर्गभाग रोहिणेयवत् ॥ ७२ ॥
ચારી કરવાવાળા પેાતાના સ’બંધીનેા પણ મંડુકની માફક રાજએ નિગ્રહ કરે છે. અને ચાર હાય તા પણ ચારીના ત્યાગ કરવાથી રાહિણીયાની માફ્ક સ્વર્ગને ભોગવનાર દેવ થાય છે.
( તે અન્ને દૃષ્ટાંતે ખતાવે છે). એન્નાતર નામના નગરમાં મૂલદેવ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેના રાજ્યમાં ચારના એટલે બધા ઉપદ્રવ વધી પડયા હતા કે, ધન માલ વિનાનાં સ ંખ્યાબંધ કુટુ એ નિરાધાર સ્થિતિમાં આવી પડયાં હતાં. એક દિવસે પ્રજાના આગેવાન લેાકાએ એકઠા થઈ રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, હે રાજન્ કાંતા ચારાથી અમારા ધન માલનું રક્ષણ કરો, નહિતર અમને રજા આપે। તા બીજા નિરૂપદ્રવ રાજ્યમાં જઈ ને રહીએ. આ સાંભળતાંજ રાજા એકદમ આવેશમાં આવી ગયા અને એલી ઉઠયા કે, અહા! મારી પ્રજા આટલી બધી દુઃખી ! અરે ! મારા નિમકહલાલ કાટવાળ શું કાંઈ ખખર રાખતા નથી? તત્કાળ રાજાએ કેટવાળને ખેલાવ્યા, કેટવાળ ઉદાસીન ચેહર રાના સન્મુખ હાથ જોડી કહેવા લાગ્યા, મહારાજ ! અમે સર્વે નિર્દોષ છીએ, અમે આખી રાત ચારાની શોધમાં છીએ, પણ ચેારા હાથ લાગતા નથી. છતાં આપના માનવામાં ન આવે તે, આ કાટવાળમુદ્રા બીજાને અર્પણ કરી. રાજા સ્તબ્ધ થઈ ગયા. ચોર કાઇ મહાન પ્રચંડ અને શકિત માન જણાય છે. કાટવાળ વિગેરે નિર્દોષ હોય એ તેના ચહેરા અને વચના પરથી જણાઈ આવે છે. સભા વિસર્જન કરી ચાર શેાધવા માટે રાજા પાતે ગુસ ખડ્રગ લઈ નીકળી પડયા. ચારનાં સ્થાનકે રાજા ઘાણ કર્યાં, આખરે થાકી એક દેવલમાં સૂઈ ગયા. મધ્ય રાત્રિના સમયે કાઇ એક મંડુક નામના ચાર ત્યાં આભ્યા, અને ઉચ્
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારો કરવા ઉપર મંદૂકારનું દષ્ટાંત. સ્વરે બે કે આંહી કોણ સુતે છે? રાજા કપટથી બે કે હું એ પરદેશી કાપડી છું. ચારે પરદેશી જાણીને કહ્યું, ચાલ મારી સાથે, તને ધનવાન બનાવું. રાજા તેની પછાડી ગયે. એક શેઠનું ઘર ફાડી ઘણું ધન કાઢયું, અને રાજાને માથે તે ઉપડાવ્યું. ત્યાંથી એક જણે ઉદ્યાનમાં જઈ એક ભયરૂં ઉઘાડયું, રાજા સહિત ચાર અંદર ગયો. ત્યાં નાગકુમારી સરખી એક યુવાન સ્ત્રી હતી. તેને રે કહ્યું, બેન ! આ આવેલ આપણા અતિથિના પગ ધોઈ નાંખ, ભાઈને હુકમ થતાંજ એક કૂવાના કિનારા ઉપર તેને લઈ જઈ તેના પગ ધોવા બેઠી. તેના પગને કેમળ સ્પર્શ લાગવાથી આ કેઈ ઉત્તમ મનુષ્ય છે, એમ નિર્ણય કરી દયા અને સ્નેહની લાગણીથી તે સ્ત્રીએ કહ્યું કે પગ ધોવાના મિષથી હું તને આ કુવામાં ફેંકી દેવાની હતી, પણ તારા ઉપર મને સ્નેહ આવે છે માટે તારી ભલા માટે કહું છું કે આંહીથી તારાથી નસાય તેમ નાસી જ. સજા શૂરવીર છતાં અવસર ઓળખી ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે. પિતાને બચાવ કરવા માટે રાજા કેટલેક દૂર ગયે એટલે તેણીએ બુમ પાડી કે ભાઈ, આ માણસ નાસી જાય છે. ચાર ખગ લઇ પાછળ થયે, તેને નજીક આવતે જોઈ એક પત્થરના ત થાંભલા પાછળ રાજ ભરાઈ ગયે. ક્રોધ કરી તે સ્થંભ ઉપર ખગને પ્રહાર કરી તે માણસને મેં મારી નાંખે એમ અંધકારમાં નિર્ણય કરી ચોર પાછા ફર્યો. ચોર મળવાથી રાજા ખુશી થઈ મહેલમાં આવી સુઈ રહે. બીજે દિવસે રાજા શહેરમાં ફરવા નીકળ્યો અને તે ચારને એક ઠેકાણે વસ્ત્ર તુણવાને બંધ કરતે જેઈ ઓળખી, મુકામે આવી, તેને બહુ માનથી બેલાવી લાવવા કેટવાળને મોકલ્યા. તે માણસોને પાસે આવેલાં જોઈ ચેર ચમક્યો, પેલો માણસ મરાયો નથી એમ તેને ખાત્રી થઈ. પેલા માણસેએ રાજા પાસે આવવા કહ્યું. વગર આનાકાનીએ તે તેણે સ્વીકાર્યું. તે સભામાં આ સજાએ બહુમાન કરી આસન ઉપર બેસાર્યો અને કહ્યું કે તારી બેન અને આપ. ચોરને નિર્ણય થશે કે તે મારી બેનને જાણનાર પતેજ છે. ચેરે પિતાની બેન રાજાને આપી. રાજાએ તેણીના ઉપકારને આફ્લો વાળી આપી તેને રાણી કરી રાખી. ચેરને સારી નોકરીમાં
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧e.
દતીય પ્રકાશ. રાખે અને હળવે હળવે કાર્યપ્રસંગે તેની પાસેથી દ્રવ્ય રાજાએ કઢાવવા માંડયું. જ્યારે સર્વ દ્રવ્ય ખાલી થઈ ગયું ત્યારે ચેરની બેન પિતાની રાણીને પુછ્યું કે હજી તેની પાસે કેટલું ધન છે? રાણીએ જવાબ આપે કે હવે તેની પાસે કાંઈ નથી. પછી રાજાએ જેનું ધન ચેરાયું હતું તેને પાછું આપી દીધું અને તે મંડુક શેરને - મારી નંખાવ્યું. આ પ્રમાણે ચોરી કરનાર ચાર જે પિતાને સંબંધી
હતે તે પણ રાજાએ તેને મારી નંખાવ્યું. માટે ચેરી કરનાર • કદી સુખી તથા વિશ્વસનિય થતું નથી એમ જાણું ચેરીને ત્યાગ કર. એ મંડુક ચેરની કથા કહી. - હવે રાહણીયા ચોરની કથા કહે છે.
રાજગૃહી નગરીમાં પરમહંત શ્રેણીક રાજા રાજય કરતે હતે તેને અભયકુમાર બુદ્ધિનિધાન પુત્ર હતું. રાજગૃહીના નજીકમાં આવેલા વિભારગિરિ પહાડની ગુફામાં લેહખુર નામનો ચોર રહેતો હતા. તે રાજગૃહીની પ્રજાના જાન માલની ચોરી કરી આજીવિકા - ચલાવતો. રેહિણી નામની સ્ત્રીથી રેહણીઓ નામને તેને એક પુત્ર થિયો. પિતાના મરણ અવસરે તેણે રેહણીઆને બેલાવી કહ્યું, બેટા ! એક મારી શિખામણ માન્ય કર. પુત્ર ખુશી થઈ બોલ્ય, પિતાજી, ખુશીથી કહે, તમે મારા હિતનું જ કહેતા હશોને ? લોહખુરે કહ્યું, , આંહી કેટલીક વખત મહાવીરદેવ નામે સાધુ સમવસરણમાં બેસી 'ધર્મદેશના કહે છે તે તારે સાંભળવી નહિ, કેમકે તે માણસેને આડુંઅવળું સમજાવી સાધુ બનાવી દે છે. “ખરેખર મેહાંધ હતભાગ્ય જીને કે સ્વાર્થ છે! આ પ્રભુની દેશના સાંભળશે તે “મારે છોકરે ચોરી કરવાનું મૂકી દેશે, આ આશયથી છોકરાને કે ( આડે રસ્તે પિતાએ દર્યો.” માતા પિતા ઉપર બાળકને વિશ્વાસ
અવર્ણનીય હોય છે. જે તેણે કહ્યું તે હિતકારી જાણ પુત્રે સ્વીકાર્યું. પિતા મરણ પામ્યા. પાછળથી રેહણીઓ પણ કુળપરંપરાથી આવેલ ધંધેજ કરવા લાગ્યો. ખરેખર ઘણી વખત ગુણ કે અવગુણ એ વારસામાં ઉતરે છે. એક દિવસ સમવસરણ પાસે થઈ તે જતું હતું. બીજે રસ્તે ઘણો ફેરમાં હતું તેથી તે જ રસ્તે તે ચા. પિતાની આજ્ઞા ઉલંઘન કરવાની બીકથી તે પ્રભુનું વચન
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવહિંસાથી પણ પેરીને રેષ અધિક છે. ૧૨૧ ચન સંભળાઈ જાય માટે કાનમાં આંગળી નાંખી ઉતાવળ ઉતાવળે આગળ ચાલ્યું. તેટલામાં તેના પગમાં જોરથી કાંટે પસી ગયે, તે હાથવતી કાઢવાની તેને ફરજ પડી તેટલામાં તેના કાનમાં વીરપ્રભુની દેશનાના શબ્દ આવ્યા, કે દેવે જમીનથી ચાર આંગળ અધર રહે છે, તેમના ગળામાં પુષ્પની માળા કરમાતી નથી, તેમની આંખ મીંચાતી નથી; અને નિરોગી શરીરવાળા હોય છે. આટલા શબ્દ કાનમાં આવતાં તેને બહુ દુખ થઈ આવ્યું. કાંટે કાઢી ત્યાંથી તત્કાળ આગળ ચાલ્યા ગયે, અને તે શબ્દ ભૂલી જવા માટે પ્રયત્ન કરવા લાગે. રેહણીઆએ અનુક્રમે ચોરી કરતાં તેના પિતા કરતાં પણ અધિક ત્રાસ શહેરમાં વર્તાવ્યું. લેકે પિકારથી ચાર પકડવાનું કામ અભયકુમારે માથે લીધું. ઘણા પ્રપંચથી ચેરીના માલ મુદ્દા સિવાય અભયકુમારે તેને પકડી રાજા આગળ ઉો કર્યો. ચોરીને મુદ્દો સાબીત ન થવાથી રાજાને તેને છોડી મૂકવાની ફરજ પડી. છેડી મૂકતાં અભયકુમાર તેને પિતાને મંદિરે લઈ ગયો. સ્નાનપાન કરાવી ભેજનમાં ચંદ્રહાસમદિરા દહીને ઠેકાણે તેને ખવરાવી બેશુદ્ધ કરી દીધે, અને તત્કાળ દેવભુવન જેવું મંદિર શણગારી એક શય્યામાં સુવાડી દીધે. આજુબાજુ દિવ્યરૂપા નવયૌવિના વેશ્યાઓને દેવીઓનું રૂપ ધારણ કરાવી ઉભી રાખી. દિવ્યરૂપવાળા માણસને દેવ છડીદાર બનાવી સાક્ષાત દેવભુવનના આકા૨માં તેને ગોઠવી તે સર્વને કેટલીક સાંકેતિક સમજુતી આપી, ખરું રહસ્ય જાણવા માટે છુપી રીતે અભયકુમાર ત્યાં રહો. થડાજ વખતમાં તેને નિશે કાંઈક એ છે થયે. ઉચાડી જેવા લાગે તે દેવભુવનમાં પિતાને રહેલે જોયો. તેટલામાં કૃત્રિમ દેવગનાઓ જય જય નંદા, જય જય ભદ્દા, શા શા પુણ્ય કર્યો કે દેવ ભૂમિમાં જન્મ પામ્યા. આવા તે દેવાંગનાના શબ્દો સાંભળી ચેર ચકિત થઈ ગયે. હું ચોર કયાં અને દેવભવન કયાં ? આતે સ્વપ્ન કે ઇંદ્રજાળ ! તેટલામાં તે છડીદાર દેવ બોલે કે બોલો ભાઈ, તમે અમારા સ્વામીપણે નવીન ટેવ ઉત્પન્ન થયા છે, તે પૂર્વ ભવે શું શું પુન્ય કર્યા અને શા શા પાપ કર્યો તે સર્વ કહી આપે. ચાર વિચારમાં પડે કે આ શું કહે છે? શું સાચું જ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧રર
દ્વિતીય પ્રકાશ દેવલોક પણ પેલા મહાવીરદેવનાં મેં વચને સાંભળ્યાં હતાં કે દેવતાઓ જમીનથી ચાર આંગળ અધર રહે છે તે આતે જમીન ઉપર કેમ રહેલાં દેખાય છે? દેવતાની આંખો ન મીંચાય એમ મહાવીરદેવે કહ્યું હતું અને આ સર્વની આંખે તે મીંચાય છે પુષ્પની માળા પણ કરમાય છે, માટે મહાવીર દેવના કથનમાં ને આમાં તફાવત શા માટે ? ખરે! અભયકુમારનું મને પકડવાનું કપટ તે ન હોય ? આમ વિચાર કરે છે, તેવામાં આક્ષેપ કરી છડીદાર બે , બોલો, પૂર્વ ભવે શું શું પુણ્ય પાપ કર્યા છે તેની નોંધ લઈ પછી તમારે જન્માભિષેક કરીએ. પાપ શું શું કર્યા તે શબ્દની તથા મહાવીરનાં વચનથી વિરોધ આવતે જોઈ ચર ચેતી ગયે. તે બે પૂર્વજન્મમાં દાન દીધાં, તપશ્ચર્યા કરી, શ્રાવકનાં વતે પાલ્યાં, બ્રહ્મચર્ય પાલ્યું, તેથી દેવલોકમાં હું દેવ થયે છું, છડીદાર કહે છે, તે ઠીક પણ પાપ શા શા કર્યા તે કહે. ચોર બોલ્યો, પાપ કરે તે શું દેવલોકમાં વળી આવી શકે? મેંતે જાએ પાપ કર્યું નથી. છડીદાર કહે છે કે કાંઈ આખી જીંદગી ધર્મમાં જતી નથી, માટે પહેલાં કાંઈ ચોરી કરી હોય, જારી કરી હોય તે કહી આપે, ચાર કહે છે હું બ્રહ્મચારી હતા અને ચેરી તે મારી જીંદગીમાં મેં કરી જ નથી. આ શબ્દ સાંભળી અભયકુમાર ત્યાં આવી ભેટી પડયા, અને બોલ્યા, ભાઈ તારા જે બુદ્ધિમાન મને કંઈ મળ્યું નથી. મારાથી તું વધી ગયો, સાક્ષાત્ ચોરી કરી છે છતાં કઈ રીતે બંધ નમાં ન સપડાય. ચોર બોલ્યા કે એ વાત પછી, પણ મદિરા પાઈને દેવલેકમાં મોકલવાનું સાહસ તમારા સિવાય બીજો કેણ કરે ! અભયકુમારે શરમાઈ નીચું જોયું. ચાર બોલ્યો મહાવીર દેવનાં ચાર વચને કાને ન પડ્યાં હોત તે આજે મારી ખરેખરી વિટબનાજે હતી. અહા! મારા પિતાએ મને તે મહા પ્રભુના વચનથી વેગળ રાખ્યો, મને ઠગે. પિતા રૂપે તેને મારો વૈરી સમજું છું. શું સ્વાર્થ! શું અજ્ઞાન ! કેવી હાંધતા! કે જે કરૂણાસમુદ્ર પરેપકારી જગતના બંધું તુલ્ય તે પ્રભુને પાખંડીમાં લેખાવ્યા! અભયકુમાર ! તે પ્રભુના ચાર વચનથી હું મરણમાંથી બચ્યો, તે જેઓ તે મહા પ્રભુના વચને નિરંતર સાંભળે છે, તેઓ સર્વથા મરણના
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોરી ન કરવાનું ફળ
૧૨૩ ફેરામાંથી બચી જાય તેમાં નવાઈ શું? આ પ્રમાણે કહી પિતાને પૂર્વને ઈતિહાસ સંભળાવી, જેનું ધન શ્રી વિગેરે લીધું હતું તે સર્વ અભયકુમારને સાથે લઈ જઈ બતાવી આપ્યું, અને સર્વને તે સંપાવી દઈ, મહાવીર દેવ પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. પાંચ મહાવ્રતે પાળી, ઉજવળ ધ્યાને મરણ પામી દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. જેમ મહા ચોરી કરનાર ચેર પણ ચેરીને ત્યાગ કરવાથી દેવપણે પેદા થયો, તેમ સર્વ લોકેએ ચરીને ત્યાગ કરે, કે જેથી પિતાને આ ભવને પરભવ બને સુધરી જાય. આ પ્રમાણે રોહણીઆ ચોરની કથા સમાપ્ત થઈ
दूरे परस्य सर्वस्व, मपहत्तुंमुपक्रमः। उपाददीत नादत्तं तृणमात्रमपि कचित् ।। ७३ ॥
અરે બીજાના સર્વ ધન ચોરવાને પ્રયત્ન તે દૂરજ રહે, પણ એક તૃણમાત્ર જેટલું કેઈનું અદત્ત મનુષ્યએ કેઈપણ વખત ન લેવું જોઈએ.
ચોરી ન કરવાનું ફળ. परार्थग्रहणे येषां नियमः शुद्धचेतसाम् । अभ्यायान्ति श्रियस्तेषां स्वयमेव स्वयंवराः ॥ ७४ ॥ अनर्था दूरतो यान्ति साधुवादः प्रवर्तते । स्वर्गसौख्यानि ढोकंते स्फुटमस्तेयचारिणां ॥ ७५ ॥
જે શુદ્ધ ચિત્તવાળા મનુષ્યને બીજાનું ધન ગ્રહણ કરવાને નિયમ છે, તેઓને સ્પેવરાની માફક પિતાની મેળેજ લક્ષ્મી સન્મુખ આવી મળે છે, તે અનર્થો દૂર થઈ જાય છે. દુનિયામાં કીર્તિ ફેલાય છે, અને ચોરિને ત્યાગ કરનારને પ્રકટ રીતે સ્વર્ગનાં સુખે પણ આવી મળે છે. ૭૪–૭૫
ગૃહસ્થના ત્રીજા વ્રતનું સ્વરૂપ સમાપ્ત થયું. હવે ગૃહસ્થના ચોથા વ્રતના સંબંધમાં કહેવામાં આવે છે. पंढत्वमिद्रियच्छेदं वीक्ष्याब्रह्मफलं सुधीः। भवेत्स्वदारसंतुष्टोऽन्यदारान् वा विवर्जयेत् ॥ ७६ ॥ નપુંસકપણું તથા ઈદ્રિયના છેદાવાપણાદિકને અબ્રહ્મચર્યનાં
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
-
:
::
દ્વિતીય પ્રકાશ ફલે જાણીને બુદ્ધિમાન મનુષ્યએ પિતાની સ્ત્રીમાં સંતષિત થવું અને પરીને ત્યાગ કર. ૭૬.
વિષયની રમણિકતા અને તેનું પરિણામ. रम्यमापातमात्रेण परिणामेतिदारुणम् । किम्पाकफलसंकाशं तत्कः सेवेत मैथुनम् ॥ ७७ ॥ कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा भ्रमिग्लानिर्बलक्षयः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥ ७८ ॥
કિપાકનાં (એક જાતનાં ઝેરી વૃક્ષનાં) ફલ સરખા, દેખાવ માત્ર રમ ણિક પણ પરિણામે ભયંકર દુખ આપનાર, મિથુનની કેણ સેવા કરે કંપ, પરસેવે, પરિશ્રમ, મૂછ, ભૂમિ, લાનતા, નિર્બળતા, ક્ષય અને ભગંદરાદિ મહારેગ મિથુન સેવવાથી લાગુ પડે છે. ૭૭–૭૮
योनियंत्रसमुत्पन्नाः सुसूक्ष्मा जंतुराशयः। पीडयमाना विपचंते यत्र तन्मैथुनं त्यजेत् ।। ७९ ॥
ચેની રૂપીયંત્રમાં અનેક સૂક્ષમ જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ તેને વિષે દબાવાથી મરણ પામે છે, માટે તેમથુનને ત્યાગ કરવો. ૭૯.
–(૦)+ — કામશાસ્ત્રનો બનાવનાર વાસાયન પણ કહે છે કે रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा मृदुमध्याधिशक्तयः। जन्मवर्त्मसु कडूतिं जनयन्ति तथाविधाम् ॥ ८० ॥
લેહીથી પેદા થયેલ, સૂફમ, મૃદુ, મધ્યમ, અધિક શકિતવાળાં કમીએ, સ્ત્રીના પેનીમાર્ગમાં તથા પ્રકારની પોતપોતાની શકત્વનુસાર) ખરજ ઉત્પન્ન કરે છે. ૮૦.
स्त्रीसंभोगेन यः कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति । स हुताशं घृताहुत्या विध्यापयितुमिच्छति ॥ ८१ ॥ वरं ज्वलदयः स्तंभ परिरंभो विधीयते । न पुनर्नरकद्वारं रामाजघनसेवनम् ॥८२ ॥
સી સંબંધી વિષય સેવન કરે કરી જે મનુષ્યો કામરૂપ જવરને શાંત કરવા ઈચ્છે છે તે બળતા અગ્નિમાં ઘી હેમીને અગ્નિને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીએથી ગુણેને નાશ થાય છે તે, તથા તેના દૂષણે બતાવે છે. ૧૫ બુઝાવવાને છે. અર્થાત તેથી શાંતિ નથી થતી પણ ઉલટી વિશેષ ઈચ્છા દીપ્ત થાય છે. અગ્નિથી જાજવલ્યમાન થયેલા લેઢાના નં. ભને આલિંગન કરવું તે સારું છે, પણ નરકના દ્વાર ખુલ્ય સ્ત્રીઓના જઘનનુ-નિનું સેવન કરવું તે શ્રેષ્ટ યા કલ્યાણકારી નથી. ૮૧-૮૨.
સ્ત્રીઓથી ગુણોને નાશ થાય છે તે તથા તેના
દૂષણો બતાવે છે. सतामपि हि वामधूदाना हृदये पदम् । अभिरामं गुणग्नामं निर्वासयति निश्चितम् ॥ ८३ ॥ वंचकत्वं नृशंसत्वं चंचलत्वं कुशीलता । इति नैसर्गिका दोषा यासां तासु रमेत कः॥ ८४ ॥ प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते । स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः ।। ८५ ॥ नितंबिन्यः पति पुत्रं पितरं भ्रातरं क्षणात् । आरोपयंत्यकार्येपि दुर्वृत्ताः प्राणसंशये ॥ ८६॥ भवस्य बीजं नरकद्वारमार्गस्य दीपिका । शुचां कंदः कलेर्मूलं दुःखानां खनिरंगना ॥ ८७ ॥
સત્ પુરૂષના પણ હૃદયમાં જે સ્ત્રી પગ આપે (અર્થાત નિવાસ કરે) તે મને હર ગુણેના સમુદાયને નિચ્છે ત્યાંથી તે કાઢી મૂકે છે. ઠગવાપણું, નિર્દયતા, ચંચળતા અને કુશીલતા આતો જેનામાં સ્વાભાવિક દે રહેલા છે, તેવી સ્ત્રીઓમાં કેણ રતિ કરે? સમુદ્રને પાર પામી શકીએ પણ સ્વભાવથી વકતાવાળી સ્ત્રીઓના દુરાચરણને પાર ન પામીએ. આચરણવાળી સ્ત્રીઓ એક ક્ષણ વારમાં પિતાના પતિને, પુત્રને, પિતાને કે ભાઈને (અલ્પ પ્રજન માટે સૂર્યકાંતા, ચુલની અને જીવયશાદિકની માફક) પ્રાણુના સંશયવાળા અકાર્યને વિષે આરેપિત કરે છે. સ્ત્રીઓ સંસારનું બીજ છે, નરકના દ્વારના માર્ગમાં જવા માટે રસ્તા બતાવનાર દીપિકા તુલ્ય છે. શોકની ઉત્પત્તિના કંદ સરખી છે, અને દુઃખની ખાણ સમાન સ્ત્રી છે ૮૩ થી ૮૭.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય પ્રકાશ.
વેશ્યા સ્ત્રીના દે. मनस्यन्यद्वचस्यन्यत्क्रियायामन्यदेव हि । यासां साधारणस्त्रीणां ताः कथं सुखहेतवः ॥ ८८ ॥ मांसमिश्रंसुरामिश्र - मनेकविटचुंवितम् । જે યવન છિgવ મનન / ૮૨ છે. अपि प्रदत्तसर्वस्वात् कामुकाक्षीणसंपदः। वासोप्याच्छेत्तुमिच्छन्ति गच्छतः पण्ययोषितः॥१०॥ न देवान्न गुरुन्नापि सुहृदो न च बांधवान् । असत्संगरतिनित्यं वेश्यावश्यो हि मन्यते ॥ ९१ ॥ कुष्टिनोपि स्मरसमान् पश्यन्ती धनकांक्षया। तन्वती कृत्रिमस्नेहां निःस्नेहां गणिकां त्यजेत् ॥ ९२ ॥
મનમાં કેઈ અન્ય પુરૂષ ઉપર પ્રેમ હોય છે, વચનમાં તેનાથી વળી કઈ જુદા સાથે પ્રિતિ રાખે છે, અને વળી ક્રિયામાં (કાયાથી) તે વળી કઈ જુદાજ પુરૂષ સાથે રમે છે. આવી વેશ્યા સ્ત્રીઓ સુખને માટે કેવી રીતે થઈ શકે ? જેનું મોઢું, માંસ ખાતી હોવાથી માંસથી દુર્ગધિત, મદિરાથી મિશ્ર, અને અનેક વિટ–જાર પુરૂષોથી ચુંબન કરાયેલું છે એવું, ઉચ્છિષ્ટ-એઠાં ભેજનની માફક વેશ્યાના મુખને કેણુ ચુંબન કરે? કામી પુરૂષે પોતાનું સર્વ ધન વેશ્યાને આપ્યું હોય, પણ જ્યારે તે નિર્ધન થઈ ત્યાંથી ચાલ્યા જાય છે, ત્યારે તે વેશ્યા જતા કામી પુરૂષનાં વસ્ત્રો પણ ખેંચી લેવાની ઈચ્છા રાખે છે. (અહા ! કેટલી બધી સ્વાર્થતા, કે નિરનેહતા છતાં મોહાંધ પુરૂષ સમજી શકતા નથી) વેશ્યાને સ્વાધિન થયેલ પુરૂષ, નિરંતર લુચ્ચા, જુગારી, રંડીબાજાદિ, ખરાબ પુરૂષોની બતમાંજ આનંદ માને છે પણ દેવ, ગુરૂ, સારા મિત્રો અને બાંધવોની સેબતને બીલકુલ ઈચ્છતું નથી. ધનની ઈચ્છાથી, કઢીઆઓને પણ કામદેવ સમાન જેનારી અને કૃત્રિમ સ્નેહને વિસ્તારનારી, સ્નેહ વિનાની જેસ્થાને સમજુ માણસે અવશ્ય ત્યાગ્ન કર..
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
પરસી ગમન અને તેના ઢાષા
પરથી ગમન અને તેના દાષા. नाशक्त्या सेवनीयाहि स्वदारा अप्युपासकैः । आकारः सर्वपापानां किं पुनः परयोषितः ॥ ९३ ॥ स्वपतिं या परित्यज्य निखपोपपतिं भजेत । तस्यां क्षणिकचित्तायां विभः कोन्ययोषिति ॥ ९४ ॥ શ્રાવકાએ આસક્તિપૂર્વક પેાતાની સ્ત્રી પણ સેવવી ન જોઇએ તે સર્વ પાપાની ખાણ સમાન પરસ્ત્રી માટે તા શું જ કહેવુ' ? અર્થાત્ પરસ્ત્રી નજ સેવવી. જે સ્ત્રી પાતાના વહાલા પતિને મૂકી નિજ થઈ અન્ય પતિ પાસે જાય છે, તેવી ક્ષણિક ચિત્તવાળી યા ક્ષણિક પ્રેમવાળી અન્ય સ્ત્રીને વિશ્વાસ શે ? અર્થાત્ તેના વિશ્વાસ નજ રાખવા. ૯૪.
પરસ્ત્રીમાં આસક્ત પુરૂષાને શિખામણ. भीरोराकुलचित्तस्य दुःस्थितस्य परस्त्रियां । રતિનયુગ્યતે નું–મુન શોવ || ૧૧ ||
એક શ્વાનને મૈથુન સેવન કરવામાં અન્ય શ્વાના તરફથી જે જે ભય રહેલા છે તથા તે વખતની તેની જેવી સ્થિતિ હાય છે, તેવા જનાવરોની માફક પરસ્ત્રીમાં આસકત થયેલા પુરૂષને, અન્ય તરફથી ભય, ચિત્તની આકુળતા અને ગમે તેવી જમીન ઉપર પડયા રહે વાપણું, વિગેરે સંકટા ભાગવવાં પડે છે. માટે પરસ્ત્રીમાં પશુની માફક રતિ કરવી તે ઉત્તમ મનુષ્યને લાયક નથી. ૯૫ प्राणसंदेहजननं परमंवैरकारणम् ।
लोकद्वयविरुद्धं च परस्त्रीगमनं त्यजेत् ॥ ९६ ॥ सर्वस्वहरणं बंधं शरीरावयवच्छिदाम् । मृतश्च नरकं घोरं लभते पारदारिकः ॥ ९७ ॥ स्वाररक्षणे यत्नं विदधानो निरन्तरम् । जानन्नपि जनो दुःखं परदारान् कथं व्रजेत् ॥ ९८ ॥ विक्रमाक्रांत विश्वपि परस्त्रीषु रिरंसया । कृत्वा कुलक्षय प्राप नरकं दशकन्धरः ॥ ९९ ॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ક,
દ્વિતીય પ્રકાશ. પ્રાણનાશના સંદેહને ઉત્પન્ન કરનાર, પરમ વૈરનું કારણ અને આ લેાક તથા પરલોક વિરૂદ્ધ પરસ્ત્રી ગમનને ત્યાગ કરે. પદારામાં આસકત પુરૂષો આ લેકમાં (રાજા તરફથી) સર્વ ધનનું હરણ, બંધન, અને શરીરના અવયનું છેદન એ આદિ દુખે પામે છે તથા મરણ પામ્યા બાદ ઘર નરકમાં જાય છે. પિતાની સ્ત્રી ઉપર કઈ ખરાબ નજર કરે તેના રક્ષણ માટે નિરંતર યત્ન કરનાર, અને સ્વસીને ખરાબ આચરણેથી ઉત્પન્ન થતાં દુઃખોના અનુભવ કરનાર માણસે પરસ્ત્રી ગમન આ માટે કરવું જોઈએ? (કારણ પિતાની માફક તેના પતિને પણ દુઃખ થતું જ હશે ને.) જેણે પોતાના પરાક્રમથી આ વિશ્વને સ્વાધીને કર્યું હતું તે મહા પરાક્રમી રાવણ પણ પરસ્ત્રી રમવાની ઈચ્છાથી કુલ ક્ષય કરી નરકમાં ગયા. ૯૫ થી ૯
વિવેચન–રાવણનું ચરિત્ર સુપ્રસિદ્ધ છે, પર સ્ત્રી સાથે ક્રિીડા કરવાની ઈચ્છાથી તેણે સીતાનું હરણ કર્યું હતું. વિભીષણ નામના તેના ભાઈ એ તેને ઘણું સમજાવ્યું, પણ રામચંદ્રજીને સીતા પાછી ન અપી. આખરમાં સમચંદ્ર તથા લક્ષમણની સાથે યુદ્ધમાં તેને ઉતરવું પડ્યું, અને એક સ્ત્રી માટે પોતાના કુળને નાશ કરી અંતમાં રણ શય્યામાં લાંબી નિદ્રાએ તેને સુવું પડયું અને મરણ પામી નરકની ઘોર યાતનાઓ સહન કરવી પડી. માટે પિતાનું કુશળ ઈચ્છનારા સપુરૂષોએ અવશ્ય પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરે.
लावण्यपुण्यावयवां पदं सौंदर्यसंपदः । कलाकलापकुशलामपि जह्यात् परस्त्रियां ॥ १०० ॥
લાવણ્યતાએ કરી પવિત્ર અવયવાળી, સૌંદર્યતાની સંપદાના ઘર સમાન, અને કલાના સમુદાયમાં કુશળતાવાળી પણ સ્ત્રીને ત્યાગ કરે. ૧૦૦ આવા ગુણોવાળી પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનાર મહાપુરૂષની
સ્તુતિ કરે છે. अकलंकमनोवृत्तेः परस्त्रीसंनिधावपि । सुदर्शनस्य किं ब्रूमः सुदर्शनसमुन्नतेः ॥ १०१॥
:x:
—
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
પરસીના ત્યાગ કરનાર સુદર્શન શેઠની કથા, ૧૯ પોતાના ઉપર આશક થએલી પૂર્વકત ગુણાવાળી પરસીની પાસે પણ જે મહાશયની વૃત્તિ નિષ્કલંક રહી છે, તેવા શાસનની ઉન્નતિ કરનાર, સુદર્શન શ્રેષ્ઠિના ગુણાની અમે કેટલી સ્તુતિ કરીએ ? તેમના સંબધમાં અમેા કેટલુ' મેલીએ અથવા શુ' મેલીએ ? અર્થાત્ તેઓના સંબંધમાં જેટલું એલીએ તેટલુ' એન્ડ્રુ જ છે. ૧૦૧ સુદર્શન શેઠનુ ચરિત્ર કહેવામાં આવે છે—પૂર્વે અંગ દેશમાં તિલક સમાન શ્રેષ્ઠ ચંપાનગરીમાં દધિવાહન રાજા રાજ્ય કરતા હતા. મહા કુલવાન્ અને દેવાંગના તુલ્ય રૂપવાળી અભયા નામની તેને પટરાણી હતી. તેજ શહેરમાં વૃષભદાસ નામના પરમાર્હત ભકત શ્રેષ્ટિ રહેતા હતા. તેને યથાથ નામવાળી અહુદ્દાસી નામની સુશીલા સ્ત્રી હતી. તેને અનુક્રમે શુભ સ્વપ્નાથી સૂચિત સુદર્શન નામના પુત્ર થયા. સમગ્ર કળાઓમાં પ્રવીણ થયેલા પુત્રને પિતાએ ઉત્તમ કુળની સુશીલા મનેારમા નામની કન્યા પરણાવી.
સદ્ગુરૂના સંચાગે સુદર્શન અને મનારમા પરમ અર્હદ્ ભકતે થયા અને ખાર ત્રતા રૂપ ગૃહસ્થ ધર્મ તેમણે સ્વીકાર્યો. ખરેખર અજ્ઞાનાંધકાર દૂર કરવા માટે ગુરૂ સિવાય બીજો કાઈ પ્રકાશ સમથ નથી.
તેજ રાજાના કપિલ નામના પુસહિત સાથે સુદર્શનને ગાઢમૈત્રી થઈ. સુદર્શનના ધાર્મિક તેમજ સ્વાભાવિક ગુણાથી આકઓંએલા કપિલ પોતાના કેટલાક વખત તેની પાસેજ વ્યતીત કરતા હતા. પેાતાના પતિને ઘેર મેાડા આવતા જોઈ સ્ત્રી કપિલાએ ઘેર માડા આવવાનું કારણ પૂછ્યું.
ગુણાનુરાગી કપિલે પેાતાના મિત્ર સુનના ગુણાનુ` કપિલા આગળ વર્ણન કરી જણાવ્યુ` કે મહા ગુણવાન અને રૂપવાન સુદર્શનની મિત્રતાથી મારા આત્માને ધન્ય માનું છું અને દિવસના માટી ભાગ તે સદ્ગુણીની સામતમાં પૂર્ણ કરૂ છું. તેથી માડું અવાય છે.
પતિમુખથી સુદર્શનના ગુણા સાંભળી વગર દેખે પણ કપિલા તેના ઉપર માહિત થઈ પડી. ખરેખર અમૃત પણ નિર્વાંગી મનુષ્યાને વિષ તુલ્ય થઈ પરિણમે છે. ગમે તે પ્રયાગે કપિલાએ સુદર્શનને મળવાના નિય કર્યાં.
એક દિવસે કપિલ બહાર ગામ ગયા. તે અવસર જોઇ કપિલા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
દ્વિતીય પ્રકાશ સુદર્શન પાસે આવી અને “તમારે મિત્ર ઘણે બીમાર છે માટે તમને બોલવે છે એમ કહી ઉભી રહી.” સરલ હદયના સુદર્શને તે વાત ખરી માની અને મિત્રને મળવાને કઈ પણ માણસને સાથે લીધા સિવાય કપિલા સાથે ચાલી નીકળ્યા. ઘરમાં જઈ કાપલાને કહ્યું મારો મિત્ર કયાં છે? તેણે કહ્યું અંદર અગાશીમાં છે, આગળ જાઓ. સુદર્શન આગળ ચાલે એટલે કપિલાએ દ્વાર બંધ કર્યા સુદર્શન શંકાયે. કપિલ કયાં છે? ફરી પૂછયું. કપિલાએ જવાબ આપે, કપિલને બદલે આજે કપિલાનેજ મળે. મારા પતિના મુખથી તમારા ગુણ સાંભળ્યા ત્યારથી મારી મનવૃત્તિ તમારા તરફ લલચાઈ હતી. હવે આજે મારી પ્રાર્થના સફળ કરે અને મને શાંતિ આપે. સુદર્શન એકાએક સ્ત્રીના કહેવાથી મનુષ્ય સાથે લીધા સિવાય પિતાનું પરના ઘરમાં આવવું થયું તેને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. પણ આ પશ્ચાત્તાપ નકામે હતે. પાણી પીને ઘર પૂછવા જેવું થયું, કપિલા તેને મૂકે તેમ નહતી મેહાંધ મનુષ્યને કર્તવ્યાકર્તવ્યને વિવેક હોતું નથી. કપિલા સુદર્શનને વળગી પડી. તાત્કાલિક બુદ્ધિવાળા સુદર્શને ખુલ્લા હૃદયથી દીલગીર થઈ જવાબ આવે, કપિલા! તમારું કહેવું હું માન્ય રાખી શકતું નથી કારણ કે વિધાતાએ મારા સુંદર રૂપ સાથે નપુંસકપણને દેશ સાથેજ દાખલ કર્યો છે, અર્થાત્ હું નપુંસક છું. દઢ હૃદયવાળા મનું
ના હૃદયમાં ઈચ્છા સિવાય વિકૃતિ થતી નથી. કપિલા વિલખી થઈ ગઈ અને તત્કાળ સુદર્શનને જવા માટે દ્વાર ખેલી આપ્યું. સુદર્શન ઘેર આવ્યો અને હવેથી સાથે સહાયક લીધા સિવાય કોઈને ઘેર વગર પ્રસંગે ન જવું તે નિર્ણય કર્યો.
ઈદ્ર મહેચ્છવને દિવસ હતે. સારાં સારાં વસ્ત્રાભૂષણે પહેરી સર્વ લોકે બહાર જતાં હતાં, અભય રાણી પણ કપિલા પુરોહિતેની સાથે રથમાં બેસી ફરવા નીકળી. તેવામાં આજુબાજુ દેવકુમાર જેવા છ પુથી ઘેરાએલી એક સ્ત્રીને કપિલાએ જોઈ અભયાને પૂછે છે, બાઈ સાહેબ ! આ ભાગ્યવાન સ્ત્રી કોણ છે? અભયાએ જવાબ આપે, આપણા નગરના પ્રખ્યાત ધર્મિષ્ઠ શેઠ સુદશનની આ સ્ત્રી છે અને છ પુત્રો તેના છે. કપિલા હસીને બોલી
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરનાર સુદર્શન શેઠની કથા. ૧૩ બાઈ:સાહેબ! તેને પુત્રો કયાંથી હોય? રાણીએ જવાબ આપે. કપિલા આ શું બોલે છે ? પુરૂવાળી સ્ત્રીને પુત્રો ન હોય ત્યારે કને હોય? કપિલાએ જવાબ આપે, તેને સ્વામિ પુરૂષાર્થ રહિત છે. આ પ્રમાણે કહી પિતાના સર્વ વૃત્તાંત રાણુને જણ. અભયા હસીને બેલી, અરે મુગ્યા! સુદર્શને તને ઠગી છે. તે પર સ્ત્રી તરફ નપુંસક છે પણ સ્વસ્ત્રી તરફ નપુંસક નથી. કપિલા જરા મોઢું ચડાવીને બોલી, ઠીક છે, હું તે મુગ્ધા છું અને મને ઠગી છે, પણ તમે તે ચતુર છેને! અભયા બોલી, મારા હાથના સ્પ
થી તો પત્થર પણ ગળી જાય તે પુરૂષની વાત જ શી કરવી ? કપિલાએ કહ્યું. આટલે બધે ગર્વ રાખે છે ત્યારે હવે તમે સુદર્શન સાથે વિલાસ કરશેજ. માનના આવેશમાં આવી જઈ અભયાએ પ્રતિજ્ઞા કરી કે જે સુદર્શન સાથે વિલાસ ન કરૂં તે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરી બળી મરું. ખરેખર અજ્ઞાની મનુષ્યને માન કયાં કરવું તેની ખબર પડતી નથી. તેથી જ પોતાની મર્યાદા અને ધર્મને ઓળંગી રાણીએ અનર્થકારી પ્રતિજ્ઞા કરી. મહોત્સવમાં ફરી સર્વ કઈ પિતપતાને ઠેકાણે ગયા. અભયાના હદયમાં ચિંતા અગ્નિ સળગવા લાગે. શાંત કરવા માટે પિતાની ધાવ માતા પંડિતાને બોલાવી પિતાની પ્રતિજ્ઞા જણાવી. પંડિતાએ પ્રતિજ્ઞા માટે ઠપકો આપ્યું અને કહ્યું કે આ પ્રતિજ્ઞા તેં ઠીક નથી કરી, કેમકે સાધારણ જૈનીઓ પણ પરસ્ત્રી સાથે સોદર તુલ્ય વૃત્તિ રાખે છે તે આતે ધર્મ ધુરંધર સુદર્શનના સંબંધમાં કહેવું જ શું ? અભયાએ જણાવ્યું, તે હું જાણું છું પણ હવે થઈ તે થઈ, માટે કઈ ઉપાય કરો કે જેથી મારી પ્રતિજ્ઞા સફળ થાય. પંડિતાએ તપાસ કરી જણાવ્યું કે આઠમ ચૌદશ સુદર્શન પિસહ કરી રાત્રે શુના ઘરમાં કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહે છે. તે રાત્રે તેને આંહી ઉપાડી લાવ.
એક દિવસે કૌમુદિ મહોત્સવને દિવસ હતું. રાજાએ ઢઢરે પીટાવ્યા કે નગરમાંથી સર્વ સ્ત્રી પુરૂષોએ બહાર નીકળી જવું અને રાત્રિ દિવસ વનમાં આનંદથી ગુજારે. તે દિવસ ચેમાસી ચતુર્દશીને હોવાથી શેઠે વિચાર્યું કે મને ધર્મમાં ખલેલ પડશે, રાજા પાસે ભેંટણું મૂકી તે દિવસ શહેરમાં ધર્મધ્યાનમાં રહી ગુજા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
દ્વિતીય પ્રકાશ રવા અરજ કરી. રાજાએ તેને ધર્મિષ્ટ હેવાથી રજા આપી. શેઠે દિવસ ચિત્ય પરિપાટીમાં ગુજારી. રાત્રે પિષધ કરી શુન્ય ગ્રહમાં કાર્યોત્સર્ગમાં રહ્યો અને પ્રાતઃકાળ થયા સિવાય ગમે તેવા ઉપસર્ગ થાય તે પણ ચલાયમાન ન થવું તે અભિગ્રહ કર્યો. આ વાતની ખબર પંડિતાને પડી. પંડિતાએ અભયાને કહ્યું કે જો તું આજે બહાર ન જાય તે તારું કામ થાય. અભયાએ પેટમાં દુખવાનું બહાનું કાઢી રાજા પાસેથી શહેરમાં રહેવાની રજા મેળવી. ચેકીને જાપ પૂર્ણ હતે એટલે સુદર્શનને અંદર કેમ લાવે તે વિચારમાં પંડિતા ધંચાઈ. આખર એવા નિર્ણય ઉપર આવી કે દેવની મૂર્તિના બહાનાથી તેને અંદર લઈ જ. પછી કામદેવની ઉભી મૂર્તિ ગાડી ઉપર ચડાવી પંડિતા રાજગઢમાં લઈ ગઈ. એકદારના પૂછવાથી તેણે તે મૂર્તિ દેખાડી અને જણાવ્યું કે રાણી સાહેબ આજ બહાર જવાનાં નથી માટે મૂર્તિઓનું પૂજન કરવા સારૂ રાજગઢમાં લઈ જવામાં આવે છે. બે ચાર મૂર્તિઓ તેવી રીતે લઈ જઈ કાયેત્સગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહેલા સુદર્શનને ગાડી ઉપર ચડાવીઅભયા રાણી પાસે લાવી મૂક્યા. પિતાના મને પૂર્ણ થયા સમજી અભયા નજીક આવી હાવભાવ કરવા લાગી. સુદર્શન ધ્યાનમાં જાગૃત હતે. ઉપસર્ગ આ જાણી તે વધારે દઢ થતે ચાલ્યા. અભયા કહે છે કે, તમારે માટે મેં આ બધી મહેનત કરી છે માટે મને શાંત કરે. સુદર્શન બોલે નહિ, અભયાએ હાથ પકડ, આલિંગન કર્યું અને કામોત્પન્ન કરવાની પિતામાં જેટલી ચાતરી હતી તે સર્વે વાપરી ચુકી, પણ પત્થર ઉપર પાણી ઢળવા માફક નિરર્થક થયું. અભયા ગુસ્સ કરી બોલી, સુદર્શન મારું કહેવું માન્ય કર. હું તુષ્ટમાન થઈ તે રાજય બધું તારે આધિન છે અને રેષાયમાન થઈ તે આ તારૂં જીવિતવ્ય પણ નથી એમ નિશ્ચય રાખજે. પણ સાંભળે કેણ? આ પ્રમાણે આખી રાત્રિ સુદર્શનને મનાવતાં ગઈ. આખર પ્રાતઃકાળ થતે જાણી પિતાનું કામ સિદ્ધિ ન થયું અને હવે ઉલટ ફજેતે થશે એમ જાણી પિતાને હાથે પિતાના શરીર પર કેટલાક જખમ કરી પિકાર કરી ઉઠી કે દેડે દોડે, કેઈ માણસ અંતાપુરમાં પડે છે, અને મારી આબરૂ લુંટે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરીને ત્યાગ કરનાર સુદર્શન શેઠની કથા. ૧૩૭ છે. ખરેખર સ્ત્રીઓના પ્રપંચે ય ચરિત્રને પાર કેઈ પામતું નથી. ચેકીદારે દેડી આવ્યા અને કેટલીકવારે રાજા પણ આવ્યા. સુદર્શનને રાજાએ એળખે. અભયાએ રાજાને જણાવ્યું કે ઓચિંતે આ માણસ મહેલમાં દાખલ થયે અને મારું શીયળ લુંટતે હતો. મેં પોકાર કરી મારું રક્ષણ કર્યું છે. રાજા સુદર્શનને પૂછે છે, શેઠ ! આમાં સત્ય શું છે તે જણાવ મને તારા વચન ઉપર ભરે છે. શેઠે વિચાર કર્યો કે જે હું સત્ય કહીશ. તે સજા સ્ત્રીને મારી નાખશે, એમ જાણી શેઠ મૌન રહ્યા. ઘણું પૂછયાં છતાં જ્યારે શેઠે ઉત્તર ન આપે ત્યારે રાજાએ ગુસ્સે થઈ શૂળીએ ચડાવવાને હુકમ કર્યો. શેઠને શહેરમાં થઈ શળીએ દેવા લઈ જતાં જોઈ શહેરમાં હાહાકાર થઈ રહ્યો. તેની સ્ત્રી મને રમાને ખબર થઈ. સતી મને રમાએ ગૃહ ચિત્યમાં જઈ શાસન દેવીઓને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે જે મારે સ્વામી નિર્દોષ હોય તે શાસનાધિકાતુ દેવદેવીઓ મને સહાય કરજો; અને પિતે સ્વામીનું કલંક દૂર ન થાય ત્યાં સુધી કાર્યોત્સર્ગ કરી ધ્યાનસ્થપણે રહી. સુદર્શનને બહાર લઈ ગયા. શુળીઉપર ચડાવવાની તૈયારી કરે છે. સત્ય તે સત્યજ. એ છુપું રહેજ નહિ. સતી મનેરમાની લાગણી અને સુદર્શનની સત્યતા પ્રકટ કરવા શાસનાધિષ્ઠાતૃ દેવીએ શુળીનું સિંહાસન કરી દીધું અને સત્યને જયજયકાર થયે, રાજા ત્યાં આવ્યો. સુદર્શન પાસે પોતાનાં અજાણપણાના અપરાધની માફી માગી અને હાથી ઉપર બેસાડી રાજા સભામાં લઈ ગયે. અભયારે ખબર પડવાથી ગળે ફાંસો ખાઈ તે મરી ગઈ અને ધાવ માતા નાશી ગઈ. શેઠે ઘેર આવી દુઃખદાઈ સંસારવાસથી વિરકત થઈ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું અને એકલ વિહારી થઈ શુનાં વને, જંગલ, પહાડે, ગુફાઓ અને રામાં ધ્યાનસ્થ રહી આત્મ સાધનમાં તે સાવધાન થયા. પંડિતા નાશી, પાટલીપુત્ર શહેરમાં દેવદત્તા વેશ્યાને ત્યાં રહી. તેની આગળ સુદર્શનના રૂપગુણ અને ધર્યતા વિગેરેનું વર્ણન કર્યું. એક દિવસ સુદર્શન મુનિ ફરતા ફરતા પાટલીપુત્રના વનમાં ધ્યાનસ્થ રહ્યા હતા. કાર્ય પ્રસંગે આવી ચડેલી પંડિતાએ તેને જોઈ, એાળખી, પિતાની સ્વામિનીને વાત કહી. તેણે તેને પિતાને ત્યાં લાવવા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
દ્વિતીય પ્રકાશ કહ્યું. મુનિ પણ ધ્યાન પૂર્ણ કરી આહાર અર્થે ફરતા ત્યાં આવી ચડયા. વેશ્યાના વરની ખબર ન હોવાથી તેઓ અંદર ગયા. વેશ્યાએ આ દિવસ હાવભાવ કરી ચલાયમાન કરવા પ્રયત્ન કર્યા પણ તે નિરર્થક ગયા. સાંજે થાકીને વેશ્યાએ જવા દીધા. તે ત્યાંથી નીકળી વનમાં કાર્યોત્સર્ગે રહ્યા. અભયા રાણું આર્તધ્યાને મરીને વ્યંતરીપણે થયેલી તે ફરતી ફરતી ત્યાં આવી. તેણે સુદર્શનને જોયા. પૂર્વનું વેર સાંભરી આવ્યું. તેણે ઘણા ઉપસર્ગો કર્યા. મુનિ પણ મનને દઢ કરી આત્મ ધ્યાનની શ્રેણિ ઉપર આગળ વધ્યા અને પરિ ણામની વિશુદ્ધતાથી કર્મ ખપાવી કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું. અનેક ભવ્ય જીને બોધ આપીને તે સુદર્શન મુનિ મેક્ષે ગયા. આ પ્રમાણે પરસ્ત્રીથી વિરક્ત રહેનાર મહા પુરૂષ સુદર્શનનું ચરિત્ર સમાપ્ત થયું. આ ચરિત્ર ઉપરથી સુદર્શનની શિયળ વિષેની દઢતા સંબંધી ઘણું સમજવા અને મનન કરવા જેવું છે. તે મહાશયે ત્રણે ઠેકાણે અને તેમાં અભયા રાણુ પાસેથી પિતાને બચાવ કર્યો હતે તે ખરેખર પ્રશંસવા લાયક છે.
પરપુરૂષ ત્યાગ કરવાનો માટે સ્ત્રીઓને ઉપદેશ આપે છે
ऐश्वर्यराजराजोपि रूपमीनध्वजोपि च। सीतया रावण इव त्याज्यो नार्या नरः परः ॥१०२॥
એશ્વર્યમાં રાજાના રાજા સર અને રૂપમાં કામદેવ જેવો પણ રાવણને જેમ સીતાએ ત્યાગ કર્યો તેમ સ્ત્રીઓએ પરપુરૂષને ત્યાગ કરે. ૧૦૨.
અન્ય સ્ત્રી પુરૂષમાં આસકત થનારને ફળ બતાવે છે
नपुंसकत्वं तिर्यकत्वं दौर्भाग्यं च भवेभवे ।
भवेन्नराणां स्त्रीणां चा-न्यकान्तासक्तचेतसाम् ॥१०३।। બીજા પુરૂષ અને બીજી (પર) સ્ત્રીમાં આસકત મનવાળા સ્ત્રી પુરૂષોને ભવમાં નપુંસકપણું, તિર્યચપણું, અને દૌર્ભાગ્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૦૩.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
ગ્રહસ્થનું પાંચમું વ્રત કહે છે. ૧૩૫
બહાચર્ય પાળવાનું ફળ. पाणभूतंचरित्रस्य परब्रह्मैककारणम् । समाचरन् ब्रह्मचर्य पूजितैरपि पूज्यते ॥ १०४॥ चिरायुषःसुसंस्थाना दृढसंहनना नराः। तेजस्विनोमहावीर्या भवेयुब्रह्मचर्यतः ॥ १०५ ॥
ચારિત્રના પ્રાણ સરખા અને મોક્ષના એક અસાધારણ કારણ સરખા બ્રહ્મચર્યને આદરવાથી દેવડે કરીને પણ તે પૂજાય છે. બ્રહ્મચર્યના પાલન કરવાથી લાંબા આયુષ્યવાળા, સારા સંસ્થાન (આકૃતિ) વાળા. દઢ સંઘયણવાળા, તેજસ્વિ અને મહાન પરાક્રમવાળા પુરૂષે થઈ શકે છે. ૧૦૪–૧૦૫.
આ પ્રમાણે ગૃહસ્થનું સ્વદારાસતેષ યા પી ત્યાગ કરવારૂપ ચોથું વ્રત સમાપ્ત થયું.. ઇચ્છાને નિયમમાં રાખવારૂપ પરિગ્રહના નિયમવાળું
ગૃહસ્થનું પાચમું વ્રત કહે છે. असंतोषमविश्वास-मारंभ दुःखकारणम् ।
मत्वा मूर्छाफलं कुर्यात् परिग्रहनियंत्रणं ॥ १०६॥ દુઃખનાં કારણરૂપ અસ તેષ, અવિશ્વાસ અને આરંભ આ સર્વ મૂછનાં ફળે છે એમ જાણીને પરિગ્રહને નિયમ કરે-પરિમાણ કરવું.
વિવેચન न सो परिग्गहो वुत्तो नायपुत्तेण ताइणा । मुच्छा परिग्गहो वुत्तो इइवुत्तं महेसिणा ॥
કેમકે જગના છાનું રક્ષણ કરનાર મહર્ષિ જ્ઞાતપુત્ર લગવાન મહાવીર દેવે, મુછ છે તે પરિગ્રહ છે, પણ મુછ-આસકિત ન હોય તે તે પરિગ્રહ નથી આ પ્રમાણે કહેલું છે.
બાદથી ધનાદિકને ત્યાગ કર્યો પણ અંદરથી ઈચ્છા જાગૃત હેય તે તે ત્યાગી કહી શકાય નહિ, જે બાહા ત્યાગથીજ ત્યાગ કહેવાતું હોય તે ઘણા નિધન, રંક તથા પશુ આદિ જનાવર પાસે કાંઈ પણ હેતું નથી, તેને પણ ત્યાગીમાં ગણવા જોઈએ. પણ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
દ્વિતીય પ્રકાશ
તેમ ન થવાનું કારણ તેની અંદરની ઇચ્છા, મૂર્છા ગઈ નથી,
તેથી વસ્તુ પાસે વિદ્યમાન ન છતાં તે ત્યાગી નથી. ત્યારે કેટલાક પાસે વસ્તુ હોય છે પણ મમત્વ ન હોવાથી તે ત્યાગી સરખા કહી શકાય છે. પરિગ્રહના બાહ્યથી ત્યાગ કર્યાં હોય અને અંદરથી ઈચ્છા તૃષ્ણા પણ ગઈ હાય તે તા ખરેખર ત્યાગ છે એ તા નિવિવાદ છે. પણ વસ્તુના બાહ્યથી ત્યાગ કર્યા સિવાય વસ્તુ ` વિદ્યમાન છતાં તેમાં મૂર્છા ન રહેવી એ વિકટ કામ છે. જો કે અશકય નથી છતાં દુઃશકય તા જણાય છે કેટલાએક મનુષ્ય વસ્તુ વિદ્યમાન છતાં મૂર્છા ત્યાગને ડોળ કરે છે પણ આવા ત્યાગપણાના ડાળ એ ખરેખર ત્યાગ માગમાં જોખમભરેલા છે. વસ્તુ જેને જોઈએ તેને આપી દેવાય, ચાલી જાય, નાશ પામે તે શાક ન થાય, આવે તા હુ નજ હાય, અને તેના રક્ષણાદિક સંબંધમાં આત્મા કાંઇ પણ ખિન્ન કે કલુષિત ન થતા હેાય તે સમજવાનું છે કે તેના ઉપર મૂર્છા નથી; પણ જો તે માંહેથી કાઈ પણ વિદ્યમાન હોય તે મૂર્છા ગઈ નથી એમ સમજંવુ' જોઇએ. માટે ખીજા ત્યાગને ગૌણ કરી પ્રથમના માહ્યાંતર ત્યાગને મુખ્ય કરી અત્યારના વખતમાં વવું એ વિશેષ આત્મહિતકારી છે.
6.
પરિગ્રહથી થતા દાષ. परिग्रहममत्वाद्धि मज्जत्येव भवाम्बुधौ ।
महापोत इव प्राणी त्यजेत्तस्मात्परिग्रहम् ॥ १०७ ॥
જેમ ઘણા ભારથી ભરેલું માટું વહાણુ સમુદ્રમાં ડુબી જાય છે. તેમ પરિગ્રહ ઉપરના મમત્વથી પ્રાણિએ સ’સારરૂપ સમુદ્રમાં ડુમેજ છે. માટે પરિગ્રહના ત્યાગ કરવા જોઇએ. ૧૦૭. त्रसरेणुसमोप्यत्र न गुणः कोऽपि विद्यते ।
दोषास्तु पर्वतस्थूलाः प्रादुःषंति परिग्रहे ।। १०८ ।।
એક ત્રસરણના જેટલા પણ પરિગ્રહમાં કાઇ પણ ગુણ વિશ્વ. માન નથી, છતાં પર્વત જેવા મોટા મોટા ઢાષા તા તેનાથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૦૮,
વિવેચન—કેટલાએક મનુષ્યા પરિગ્રહમાંથી એવા ગુણા ઢ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થોએ શું કરવું જોઇએ. ૧૩૭ ખાડે છે કે પૈસે હેયતે દાન આપીએ, મંદિર આદિ બંધાવીએ, વિગેરે વિગેરે ધર્મનાં કાર્યો કરીએ, માટે ગમે તે આરંભાદિ કરીને પણ ધર્મ કરવા માટે પૈસે પેદા કરે, અને દાન આપવાથી, મંદિર આદિ બંધાવાથી કરેલું પાપ નિવૃત્ત થશે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે પૈસાથી દાન આપવાનું તથા મંદિર આદિ બંધાવવાનું જે શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે મેળવેલ યા હૈયાત પિસાના સદ્વ્યય કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે, પણ ધર્મને માટે આરંભ કરી પસે પેદા કરે છે તેઓ ઉજવળ વસ્ત્રને કાદવમાં બાળી પછી દેવાના જેવું કરે છે અથવા માથું ફેડીને શીરે ખાવા જેવું કરે છે. તે કરતાં બહેતર છે કે પ્રથમથી જ ધર્મ નિમિત્તે આરંભ ન કરે, કે જેથી તે પાપ ધોવાના પ્રયાસમાં ઉતરવું ન પડે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
कंचणमणिसोवाणं थंभसहस्सोसियं भुवणतलं। ___ जो कारिज्जइ जिणहरं तओवि तवसंयमो अहिओ ।।
સુવર્ણના પગથિયાવાળું અને મણિના વંજાર સ્તંભેથી ઉંચા ભુવનના તળીયાવાળું જે જીનમંદિર કરાવે તેનાથી પણ તપ અને સંયમ અધિક છે. કહેવાનો આશય એ છે કે પૈસાથી જે ધર્મ થાય તેના કરતાં પિતાના આત્માથી ઈચ્છાના નિરોધરૂપ તપ તથા સંયમ કરવે કરી અધિક લાભ મેળવાય છે, કેમકે પિસારૂપ મુદ્દગલથી કરાયેલો ધર્મ તે પુદ્ગલિક સુખ આપે છે, અને આત્માથી કરાયેલ ધર્મ તે આત્મિક સુખ આપે છે)
संगाद्भवन्त्यसन्तोपि रागद्वेषादयो द्विषः। मुनेरपि चलेच्चेतो यत्नेनान्दोलितात्मनः॥१०९॥
પરિગ્રહથી–ધનથી અછતા પણ રાગદ્વેષાદિ શત્રુઓ પ્રકટ થાય છે, કેમકે તે પરિગ્રહથી આંદલિત આત્માવાળા-પ્રેરાયેલા મુનીઓનાં પણ ચિત્ત ચપળ થઈ જાય છે તે ગૃહસ્થની તે વાત જ શી કરવી?
ગૃહસ્થોએ શું શું કરવું જોઈએ. संसारमूलमारभ्भा-स्तेषांहेतुः परिग्रहः ।
तस्मादुपासकःकुर्या-दल्पमल्पंपरिग्रहम् ॥ ११० ॥ સંસારના મૂળ કારણ આરંભે છે, અને આરંભનું મૂળ કારણ પરિગ્રહ છે. માટે શ્રાવકેએ-ગૃહસ્થ જેમ બને તેમ પરિગ્રહ એ કરે–એ છ રાખવે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮.
દ્વિતીય પ્રકાશ.
પરિગ્રહથી થતે ભય. मुष्णन्ति विषयस्तेना दहति स्मरपावकः ।
रुन्धन्ति वनिताव्याधाः संगैरंगीकृतं नरम् ॥ १११ ।। ધન અંગીકાર કરવાવાળા પુરૂષને વિષયરૂપ ચેરે લુંટી લે છે; કામરૂપ અગ્નિ નિરંતર બાળે છે, અને શરીરના સ્વાથી સ્ત્રીએરૂપી પારધીએ સંસારમાં રોકી રાખે છે. ૧૧૧.
—:(૦): तृप्तो न पुत्रैः सगरः कुचिकर्णों न गोधनः॥
न धान्यस्तिलकश्रेष्ठी न नंदः कनकोत्करैः ॥ ११२॥ પુત્રવડે સગર રાજા, ગાવડે કુચિકણ ગૃહપતિ, અનાજ સંગ્રહ કરી તિલક શેઠ, અને સેનાના ઢગલાવડે નંદરાજા તૃપ્ત થયે નહિ.
વિવેચન–ધણાઓથી અગ્નિની તૃપ્તિ થતી નથી, તેમ પરિ ગ્રહથી મનુષ્યની તૃપ્તિ થતી નથી. સગર ચક્રવર્તિ રાજા હતા, તેની રાજધાની અયોધ્યા હતી, તેને સાહજાર પુત્રો હતા, પણ તે પુત્રની ઈચ્છાથી અપૂર્ણ જ રહ્યો. દૈવિક ઉપદ્રવથી તેના સાઠહજાર પુત્રો માર્યા ગયા. આખરે વૈરાગ્ય પામી અજીતનાથ સ્વામી પાસે ચારિત્ર લીધું, ત્યારે જ તેને ખરે સંતોષ અને આત્મશાંતિ મળી.
કુચિકણું ગૃહપતિ મગધ દેશના સુઘોષ ગામને કણબી પટેલ હતે. ગાયે ઉપરની પ્રીતિ તેની અથાગ હતી. અનુક્રમ તેણે એક લાખ ગાયો મેળવી હતી, છતાં પણ તે અસંતષિત પરિણામી રહ્યો. તેજ ગાયેના ધૃત, દધ્યાદિ વિશેષ ખાવાથી અજીર્ણતાવાળા થઈ આધ્યાને મરણ પામી તે તિર્યચપણે ઉત્પન્ન થયા. મમત્વનું કેવું ખરાબ પરિણામ.
તિલક શેઠ અચળપુર ગામને રહીશ વણિક હતે. અનાજ સંગ્રહ કરવા ઉપર અને તેને નફે મેળવવા ઉપર તેની પ્રીતિ અને ગાધ હતી. ઘરની સારી વસ્તુ વેચીને પણ તે ધાન્યને સંગ્રહ કરતે અને દુકાળ પડવાની રાહ જોયા કરતે. એક વખત નિમિત્તિઆએ તેને જણાવ્યું કે આ વર્ષમાં દુકાળ પડશે, તે સાંભળતાંજ તેણે અનાજની એટલી બધી ખરીદી કરી લીધી કે પિતાના ઘરનાં
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહની ઈ: પિગીઓને પણ નાશ કરે છે. ૧૩૯ પુષ્કળ નાણાં છતાં તેને ઘર વેચવાની અને છેવટમાં વ્યાજે નાણાં લેવાની જરૂર પડી. પૃથ્વીપર કઈ ભાગ્યવાન પુરૂષને જન્મ થતાં દુકાળ દૂર થયે અને તે એટલી બધી ખટમાં આવી પડે કે આત ધ્યાનમાં છાતી પીટીને તેને મરવું પડયું. મરીને નરકે ગયે. આહા! મનુષ્યનિ ભવૃત્તિ!
પૂર્વે પાટલીપુત્ર નગરમાં નંદ રાજા રાજ્ય કરતે હતે. તેની લેવૃત્તિ મર્યાદા વિનાની હતી. પ્રજા ઉપર મેટા કરે તેણે નાખા, ખોટા આરોપ મૂકી ધનાઢયે પાસેથી ધન કઢાવ્યું અને સેનાના સિક્કાઓ કાઢી ચામડાનાં નાણું બનાવ્યા. પ્રજાને નિર્ધન કરી તેણે સેનાના ડુંગરો બનાવ્યા. છેલ્લી અવસ્થામાં અનેક વ્યાધિઓથી પીડા પામી રીબાઈ રીબાઈ મરણ પામે અને મરીને નરકે ગયે. આ પ્રમાણે લોભથી થતા અવગુણ જાણે પિતાની નિર્મર્યાદ ઈચ્છાને સંતોષ વૃત્તિએ કરી નિયંત્રિત કરવી, અર્થાત ઈચ્છાને અમુક હદમાં લાવી મૂકવી, જેથી વિશેષ અનર્થ થતું અટકે.
પરિગ્રહની ઈચ્છા યોગીઓનો પણ નાશ કરે છે.
तपः श्रुतपरिवारां शमसाम्राज्यसंपदम् ॥
परिग्रहग्रहग्रस्ता-स्त्यजेयुयोगिनोपि हि ॥ ११५ ॥ પરિગ્રહરૂપ ગ્રહથી ગ્રસિત થયેલા (ભક્ષણ કરાયેલા) ગીએ પણ પિતાની તપ અને શ્રત જ્ઞાનના પરિવારવાળી સમભાવ રૂપ - સામ્રાજ્ય (સ્વતંત્ર) લક્ષ્મીને નાશ કરે છે (ત્યાગ કરે છે.)૧૧૫
असंतोषवतः सौख्यं न शक्रस्य न चक्रिणः॥
जन्तोः संतोषभाजोय-दभयस्यैव जायते ॥ ११६ ॥ તે સુખ અસંતેષવાળા ને કે ચકવતિને પણ મળી શકતું નથી કે જે સુખ સંતેષ વૃત્તિવાળા અભયકુમાર જેવાને પ્રાપ્ત થાય છે.૧૧૬
વિવેચન-મગધ દેશના પાટનગર રાજગૃહી નગરીમાં પરમાહંત ભક્ત શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તેને અભયકુમાર પુત્ર હતું. બુદ્ધિના વૈભવથી પાંચસે પ્રધાનેને તે આગેવાન હતું અને રાજ્યતંત્રને એક ધુરંધર હતું. તેના બુદ્ધિબળથી બીજા રાજ્ય આશ્ચર્ય અને ભય પામી નિરંતર તેનાથી સાવધ રહેતાં અને તેવા વિકટ પ્રસંગમાં અભયકુમારની સલાહ માગતાં હતાં. પ્રજાહિતનાં,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
દિતીય પ્રકાશ રાજ્યહિતનાં અને ધર્મહિતનાં તેણે એટલાં બધાં સારાં કાર્યો કર્યા હતાં કે તે વખતના રાજા પ્રજાને તે સર્વે અનુકરણ કરવા જેવાં હતાં, પુત્રનાં આવાં અલૌકિક કાર્યો અને બુદ્ધિ વિભવથી આકર્ષાઈ બીજા રાજપુત્રે છતાં શ્રેણિક મહારાજાએ તેને રાજ્ય આપવાને નિર્ણય કર્યો અને અભયકુમારને સ્વીકારવા જણાવ્યું. અભયકુમારે ઉત્તર આપે કે પિતાજી! મારી મને વૃત્તિ હવે પરલોક સંબંધી પરમાર્થ સાધવા પ્રેરાય છે. મને રાજ્યની બીલકુલ ઈચ્છા નથી. મનુષ્યએ પિતાની જીંદગી અને બુદ્ધિબળ આત્મશાંતિ માટે વાપરવાં જોઈએ. છતાં છેવટની અવસ્થામાં પણ જો તેઓ રાજ્યાદિકના લેભી થઈ વિષયાસકત બની પરમાર્થ સિદ્ધ ન કરે તે તે મનુષ્યપણાને લાયકજ નથી, માટે હું હવે મારું આત્મસાધન કરીશ અને રાજ્ય આપ ઈચ્છાનુસાર બીજા રાજકુમારોને સોંપશે. રાજાએ ઘણે આગ્રહ કર્યો છતાં સંતોષવૃત્તિવાળા અને આત્મજાગૃતિવાળા અભયકુમારે તેને સ્વીકાર કરવા છેવટ સુધી ના પાડી અને પિતાની આજ્ઞા મેળવી, ભગવાન્ મહાવીર દેવ પાસે ચરિત્ર સ્વીકાર કર્યું અને ધર્મધ્યાનમાં લીન થઈ અંતે સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાને દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. આ પ્રમાણે સંતોષવૃત્તિવાળા અભયકુમારનું ટુંક જીવન કહેવાયું. વાચકોએ યથાશકિત તેમનું અનુકરણ કરવા સાવધાન થવું.
સંતેષની સ્તુતિ. संनिधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनः ॥
अमराः किंकरायन्ते संतापो यस्य भूषणम् ॥ ॥ ११७॥
જે મહાશયનું સંતેષ તેજ ભૂષણ છે, તેને વિધાને પાસે રહે છે, કામધેનું તેની પછાડી ચાલે છે અને દેવે કિંકરની માફક આશા ઉડાવે છે, ૧૧૭.
આ પ્રમાણે પરિગ્રહની ઈચ્છાને રોધ કરવારૂપ ગૃહસ્થનું પાંચમું વ્રત કહેવાયું અને બીજો પ્રકાશ પણ સમાપ્ત થયે. इति आचार्य श्री हेमचंद्रविरचिते योगशास्त्रे मुनिकेशरविजयगणि
નિરિત છાપ ઉતા: પ્રાર: 1
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयः प्रकाशः प्रारभ्यते. ગૃહસ્થનાં પાંચ અણુવ્રતે કહી હવે બાકીનાં ગુણવતે અને શિક્ષાવતે કહેવામાં આવે છે.
છઠું વ્રત દિગવિરતિ યા દિશાને નિયમ. दशस्वपि कृता दिक्षु यत्र सीमा न लंध्यते ॥
ख्यातं दिग्विरतिरिति प्रथमं तद्गुणव्रतं ॥१॥
જે વ્રતમાં દશે દિશાઓમાં જવા આવવાનાકરેલા નિયમની મર્યાદા નુ ઉલ્લંધન ન કરાય તે વિવિરતિ નામનું પહેલું ગુણવત કહેલું છે. ૧
વિવેચન –ગુણવ્રત એટલે અહિંસાદિ પાંચ અણુવ્રતોને ફાયદો કરનાર–ગુણ ઉત્પન્ન કરાવનાર તે ગુણવ્રત તેમાં આ છઠ્ઠ વ્રત પહેલા અહિંસા વ્રતને વિશેષ ફાયદાજનક છે. પહેલાં પાંચ મૂળ વતે છે તેનેજ પુષ્ટિ કરનાર આ ઉત્તર વ્રતે કહેવાય છે. ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઈશાન, વાયવ્ય, નૈઋત્ય, અગ્નિ, ઉદ્ધ અને અધો. આ ચાર દિશા, ચાર વિદિશા, ઊંચે અને નીચે એમ દશે દિશાઓમાં વ્યાપારાદિ દુનિયાદારીના કાર્ય પ્રસંગે જવું આવવું થાય તેને નિયમ રાખ કે અમુક શહેરથી દશે દિશા તરફ જવાનું થાય તે આટલા જન કે ગાઉ જવું, તેથી વિરોષ આગળ ન જવું, તેને દિશાવિરમણ યા દિગવિરમણ નામનું છ, વ્રત એટલે પહેલું ગુણવ્રત કહે છે. ૧.
આંહી કઈ શંકા કરે છે. પાપની તીવ્રતા જેમાં થાય તેને નિયમ લે તે યોગ્ય છે પણ આમ દિશાઓમાં જવા આવવાને નિયમ મેળવવાથી કયું પા૫ રેકાયું અથવા જવામાં શું પાપ લાગે છે તેને ઉત્તર આપે છે.
IIM જવાનો વિનનિર્જનાત तप्तायोगोलकल्पस्य सद्वृत्तं गृहिणोप्यदः ॥२॥
જેમ તપેલે લોઢાને ગળે જ્યાં જાય ત્યાં છને નાશ કરે છે તેમ તપેલા લોઢાના ગેળા સરખા અવિરતિ ગૃહસ્થોને, આ વ્રતમાં ચરાચર (ચાલતા અને સ્થિર) ના વિમર્દનનું નિવર્તન કરવાપણું હેવાથી આ વ્રત ઉત્તમ છે. (અર્થાત આ વ્રતમાં પાપથી નિવૃત્તિ થઈ શકે છે એટલે તે ગૃહસ્થને ચગ્ય છે.) ૨.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ.
આ વ્રતથી લાભની પણ નિવૃત્તિ થાય છે. जगदाक्रममाणस्य प्रसरल्लोभवारिधेः ॥ स्खलनं विदधे तेन येन दिग्विरतिः कृताः ॥ ३ ॥
જે માણસાએ દિશાઓમાં ગમન કરવાના નિયમ લીધા છેતેણે જગને આક્રમણ કરવાને (ઢાવવાને) પ્રસરતા (ફેલાતા) લેાભરૂપી સમુદ્રને આગળ વધતા અટકાવ્યા છે. ૩.
૧૪૨
(કેમકે લેાલથી પ્રેરાઈ વશેષ લાભને માટે વિરતિ કરેલા પ્રદેશેમાં તે જતા અટકશે તેથી લાભ સમુદ્રને પણ તેણે અટકાવ કર્યો એમ કહી શકાય.)
-+--
ભાગાભાગ નામનું બીજી ગુણવ્રત, भोगोपभोगयोः संख्या शक्त्या यत्र विधीयते ॥ भोगोपभोगमानं तद द्वैतीयीकं गुणवतम् ॥ ४ ॥
શરીરની શકિત પ્રમાણે જે વ્રતમાં ભાગેાપભાગની સંખ્યાના નિયમ કરાય છે, તે ભાગાપભાગ નામનું ખીજી ગુણવ્રત કહેવાય છે.
ભાગાભાગ એટલે શુ તે બતાવે છે. सकृदेव भुज्यते यः स भोगोऽन्नस्त्रगादिकः ॥ पुनः पुनः पुनर्भोग्य उपभोगोङ्गनादिकः ॥ ५ ॥
જે એકજવાર ભાગવવામાં આવે તે અનાજ, પુષ્પમાલા, તાંબુલ, વિલેપન, વિગેરે ભાગ કહેવાય છે, અને જે વારંવાર ફરી ફરી ભોગવવામાં આવે તે સી, વસ, અલંકાર, ઘર, શય્યા, આસન, વાહન, વિગેરે ઉપભોગ કહેવાય. ૫.
(આ ભોગવવામાં અર્થાત્ ખાવાપીવામાં આવતી દુનિયાની કેટલીક વસ્તુ સવથા વવા લાયક છે અને કેટલીક અમુક વખત માટે નિયમ કરવા જેવી છે. તેમાં પ્રથમ સર્વથા વવા લાયક વસ્તુ બતાવે છે. .
मद्यं मांसं नवनीतं मधुदुंबरपञ्चकम् ॥ अनन्तकायमज्ञात- फलं रात्रौ च भोजनम् ॥ ६ ॥ आमगोरससंपृक्तं द्विदलं पुष्पितौदनम् ॥ दध्यहर्द्वितयातीतं क्वथितान्नं विवर्जयेत् ॥ ७ ॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
મલિશ પીવાથી થતે દેષ.
૧૪૩ ४२४ गतना ॥३, मांस, मामा, मध, महिपाय जतन ટેટા, અનંતકાય-કંદમૂલારિ, અજાણ્યા ફળ, રાત્રિ ભેજન, કાચા દુધ, દહી તથા છાસની સાથે કઠોળ ખાવું તે, વાસી અનાજ, બે દિવસ ઉપરાંતનું દહી અને ચલિત રસવાળું–કહેલું અનાજ તેને त्याग ४२॥ १-७.
મદિરા પીવાથી થતે દેષ. मदिरापानमात्रेण बुद्धिर्नश्यति दूरतः ॥ वैदग्धीवंधुरस्यापि दौर्भाग्येणेव कामिनी ॥ ८ ॥ पापाः कादंबरीपान-विवशीकृतचेतसः ॥ जननी हा प्रियीयन्ति जननीयन्ति च प्रियाम् ॥९॥ न जानाति परं स्वं वा मद्याच्चलितचेतनः ॥ स्वामीयति वराकः स्वं स्वामिनं किंकरीयति ॥ १०॥ मद्यपस्य शबस्येव लुठितस्य चतुष्पथे ॥ मूत्रयन्ति मुखे श्वानो व्यात्ते विवरशंकया ॥ ११ ॥ मद्यपानरसे मग्नो नग्नः स्वपिति चत्वरे ॥ गूढं च स्वमभिप्रायं प्रकाशयति लीलया ॥ १२ ॥ वारुणीपानतो यांति कांतिकीर्तिमतिश्रियः॥ विचित्राश्चित्ररचना विलुठत्कज्जलादिव ॥ १३ ॥ भूतार्त्तवन्नरीनति रारटीति सशोकवत् ॥ दाहज्वरातवद् भूमौ सुरापो लोलुठीति च ॥ १४ ॥ विदधत्यंगशैथिल्यं ग्लापयंतींद्रियाणि च ॥ मूर्छामतुच्छां यच्छन्ति हाला हालाहलोपमा ॥ १५ ॥ विवेकः संयमो ज्ञानं सत्यं शौचं दया क्षमा ॥ मद्यात्मलीयते सर्व तृण्या वझिकणादिव ॥१६॥ दोषाणां कारणं मधं मद्यं कारणमापदाम् ॥
रोगातुर इवापथ्यं तस्मान्मचं विवर्जयेत् ॥ १७ ॥ જેમ વિદ્વતાએ કરી સુંદર માણસની પણ દૌર્ભાગ્યના કારણથી શ્રી ચાલી જાય છે, તેમ મદિરાપાન કરવા વડે કરી બુદ્ધિ દૂર ચાલી
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ જાય છે. મદિરાપાનથી પરાધીન થયેલ ચિત્તવાળા પાપી મનુષ્ય પિતાની માતાની સાથે સ્ત્રીની માફક વર્તન કરે છે. અને સ્ત્રીની સાથે માતાની માફક વર્તન કરે છે. મધથી ચલિત ચિત્તવાળાઓ પિતાને અને પરને જાણી શકતા નથી તેથી તે નેકર છતાં પિતાને સ્વામી માફક ગણે છે અને પિતાના સ્વામિને કિંકરની માફક ગણે છે. કદાચ મડદાની માફક મેદાનમાં પડેલા અને ઉઘાડા મુખવાળા મદિરા પીવાવાળા માણસના મુખમાં છિદ્રની શંકાથી પણ મુતરે છે. મદ્યપાનના રસમાં મગ્ન થએલે બજારમાં પણ નગ્નપણે સુવે છે અને એક સેજસાજમાં પિતાના ગૂઢ અભિપ્રાયનેછાના વિચારને બેલી નાંખે છે. વિચિત્ર પ્રકારના ચિત્રોની રચના ઉપર કાજળ ઢળાવાથી જેમ ચિત્રે નાશ પામે છે તેમ દારૂ પીવાથી કાંતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મી ચાલી જાય છે. મદિરા પીવાવાળો ભૂતથી પીડાયેલાની માફક નાચે છે શેકવાળાની માફક રડયા કરે છે અને દાહજવરથી પીડાયેલાની માફક જમીન ઉપર આળોટયા કરે છે. મદિરા શરીરને શિથિલ કરી નાખે છે. ઈદ્રિને મ્યાન-નિર્બળ કરે છે, અને અત્યંત મૂર્છા આપે છે. જેમ અગ્નિના કણીયાથી ઘાસને સમૂહ નાશ પામે છે તેમ મદિરાથી વિવેક સંયમ, જ્ઞાન, સત્ય, શૌચ દયા અને ક્ષમા તે સર્વને નાશ થાય છે, મદ્ય દેષોનું કારણ છે, અને મદ્ય સર્વ આપદાઓનું કારણ છે. માટે જેય રોગાતુર માણસ અપચ્ચને ત્યાગ કરે છે તેમ આત્મહિત ચિંતકોએ મદિરાને ત્યાગ કરે-૮થી ૧૭
માંસ ત્યાગ કરવા વિષે. चिखादिषति यो मांसं प्राणिप्राणापहारतः ॥ उन्मूलयत्यसौ मूलं दयाख्यं धर्मशाखिनः ॥ १८ ॥ अशनीयन् सदा मांसं दयां यो हि चिकीर्षति ॥ ज्वलति ज्वलने वल्लीं स रोपयितुमिच्छति ॥ १९ ॥
પ્રાણિઓના પ્રાણને નાશ કરીને જે માંસ ખાવાને ઈચ્છે છે તે કયા નામના ધર્મ વૃક્ષને મૂળને મૂળથી ઉખેડી નાંખે છે. નિરંતર માંસ ખાય છે અને દયા કરવાની ઇચ્છા રાખે છે તે બળતા અગ્નિ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્ષક તેજ વધ કરનાર.
૧૫
વિષે વેલડી રાપથાને ઇચ્છે છે.--અર્થાત માંસ ખાવાવાળામાં યા ટકી શકતી નથી. ૧૮–૧૯
કાઈ શકા કરે છે, માંસ ખાનાર અને જીવ મારનાર તેમાંથી જીવ હિંસાના દેષ કાને લાગે ! આચાય શ્રી ઉત્તર આપે છે.
*
0 -*
हंता पलस्य विक्रेता संस्कर्ता भक्षकस्तथा ॥
क्रेतानुमंता दाता च घातका एव यन्महैः ॥ २० ॥
પ્રાણિઓને હણનાર, માંસ વેચનાર, રાંધનાર, ખાનાર વેચાતુ લેનાર, અનુમેાદન આપનાર અને દેવાવાળા, આ સવ હિંસા કરનારજ છે. [કેમકે ખાનાર ન હોય તા માંસ વેચનાર કે મારનાર હોય કયાંથી ? માટે તે સ` હિંસાના ભાગીદારા છે.] ૩૨
મનુ પણ કહે છે કે—
अनुमंता विशसिता निहंता क्रयविक्रयी ॥
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादक श्वेति घातकाः ॥ २१ ॥
સ્મૃતિકાર મનુ કહે છે કે અનુમાદન આપનાર, વહેંચનાર, મારનાર, લેનાર, દેનાર, રાંધનાર, પીરસનાર, અને ખાવાવાળા એ સવ પ્રાણિના વાત કરનાર છે. ૨૧. કેમકે—
नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित् ॥
न च प्राणिवधः स्वर्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ २२ ॥ પ્રાણિની હિંસા કર્યાં સિવાય માંસ કદાપિ ઉત્પન્ન થતું નથી. અને પ્રાણિના વધ કરવાથી સ્વર્ગ મળતું નથી માટે માંસના ત્યાગ કરવા. રર
-:+
ભક્ષક તેજ વધ કરનાર છે.
ये भक्षयत्यन्यपलं स्वकीयपकपुष्टये ॥
त एव घातका यन्न वको भक्षकं बिना ॥ २३ ॥
પોતાના માંસની પુષ્ટિને માટે જે માણસે અન્ય જનાવરાનુ માંસ ભક્ષણ કરે છે તેજ તે જીવાના થાતક છે, કેમકે ખાનાર સિવાય વધ કરનાર હાય નિહ. ૨૩.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રમશ. અસાર શરીર માટે પાપ ન કરે. मिष्टानान्यपि विष्टासादमृतान्यपि मूत्रसात् ॥
स्युर्यस्मिन्नंगकस्यास्य कृते कः पापमाचरेत् ॥२४॥ જે શરીરમાં નાંખેલું (ખાધેલું) મિષ્ટ અન્નાદિ પણ વિષ્ટારૂપ થાય છે અને અમૃતાદિ (પાણી) પણ મૂત્ર (પેશાબ) રૂપ થાય છે તો આવા આસાર દેહ માટે કયું પાપ આચરે ? ૨૪. માંસ ભક્ષણમાં રોષ નથી એમ કહેનારને ગુરૂ કેણ
मांसाशने न दोषोऽस्तीत्युच्यते यैर्दुरात्मभिः ॥ व्याधगृध्रवकन्याषशृगालगत्तगुरूकृताः॥२५॥ જે દુરાત્મા પાપી જી માંસ ભક્ષણ કરવામાં દેષ નથી, એમ કહે છે તેઓએ શિકારી, ગીધ, નાર, વાઘ અને શિયાળીયાં પ્રમુખને પિતાનાં ગુરૂ બનાવ્યા છે. કારણ કે તેમનું માંસભક્ષણ કરવાપણું જોઈને માંસભક્ષણ કરવા શીખ્યા છે, અર્થાત્ ઉત્તમ મનુષ્યને તે રાક નથી, એટલે મનુષ્ય તરફથી તેમને ઉપદેશ મળેલ નથી.) ૨૫. માંસ ભક્ષણના સંબંધમાં મનુએ માંસ શબ્દની
કરેલી નિરૂકિત मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाम्यहम् ॥
एतन्मांसस्य मांसत्वे निरुक्तिं मनुरब्रवीत् ॥ २६ ॥ જેનું માંસ હું અહીં ખાઉં છું, (સ) તે (માં) “મને પરભવમાં ભક્ષણ કરશે. આ પ્રમાણે માંસ શબ્દની માંસ ખાનારના સંબંધમાં મનુએ નિરૂક્તિ કહેલી છે. માંસના અક્ષરો અવળી રીતે વાંચવાથી (સમાં) તે, મને ભક્ષણ કરશે તેવા અર્થ થાય છે. ૨૬. માંસભક્ષણથી આગળ ઉપર વધતા જતા દે.
मांससस्वादनलालस्य देहिनं देहिनं पति ॥ हंतुं प्रवर्तते बुद्धिक शाकिन्या इव दुर्षियः ॥ २७॥
માંસ આસ્વાદન કરવામાં લુબ્ધ થયેલાં માણસની શાકિનીની માફક દરેક પ્રાણિઓને હણવા માટે દુબુદ્ધિ થતી જાય છે. ર૭.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસ ખાનારની ૭િ અગ્રતા ये भक्षयंति पिशितं दिव्यभोज्येषु सत्स्वपि ॥
सुधारसं परित्यज्य भुंजते ते हलाहलं ॥ २८॥ જે માણસે સુંદર દિવ્ય ભેજને વિદ્યમાન છે છતાં તેને મૂકીને માંસ ભક્ષણ કરે છે, તે અમૃતના રસને ત્યાગ કરીને ઝેર પીયે છે.૨૮
न धर्मों निर्दयस्यास्ति पलादस्य कुतो दया ॥
पललुब्धो न तद्वत्ति विद्याद्वोपदिशेन हि ॥२९॥ નિર્દય માણસમાં ધર્મ હોય નહિ. તથા માંસ ભક્ષણ કરનારમાં દયા કયાંથી હોય? દયા અને ધર્મને, માંસમાં લુબ્ધ થયેલ જાણતે નથી, અથવા કદાચ જાણે તે પણ પોતે માંસ ભક્ષક હોવાથી તેની નિવૃત્તિ માટે બીજાને ઉપદેશ આપે નહિ. ૨૯.
માંસ ખાનરની એક બીજી અગ્રતા केचिन्मांस महामोहादनंति न परं स्वयं ॥
देवपित्रतिथिभ्योपि कल्पयंति यदुचिरे ॥३०॥ કેટલાએક માણસે પિતે માંસ ખાય છે એટલું નહિ પણ મહાન અજ્ઞાનથી દેવ, પિતૃ અને અતિથિએને માટે પણ તે માંસ કલ્પ છે, ૩૦
તેઓએ પિતાના શાસ્ત્રમાં કર્યું છે કેक्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाथ परोपहतमेव वा ॥
देवान् पिढन् समभ्यर्च्य खादन् मांसं न दुष्यति ॥३१॥ (કસાઈની દુકાન સિવાય બીજેથી) વેચાતુ લાવીને અથવા પિતે ઉત્પન્ન કરીને (માંગી લાવીને) અથવા બીજાએ આપેલા માંસ વડે કરી દેવેને પિતૃઓને પૂજીને તે માંસ પિતે ખાતાં દુષિત થત નથી. અર્થાત્ તેમ કરી નાખવામાં દેશ નથી. આ પ્રમાણે મનુ કહે છે.૩૧
વિવેચન–અફસોસ છે કે મનુષ્યને માંસ ન ખાવાનું એક વખત બતાવી, દેવેની ભકિત કરી ફરીને ખાવાનું બતાવવામાં આવે છે.
જ્યારે મનુષ્યને માંસ ખાવું તે અનુચિત છે તે દેને તે કેવી રીતે ઉચિત ગણાયું ? ( અને આવા મળમૂત્રોથી ભરેલા દુર્ગછનિય માંસને ખાનારા દેવો મનુષ્ય કરતાં કેટલા અધમ ગણી શકાય? તથા તેવા દેવે મનુને કેવી રીતે સહાયકારી થઈ શકે એ વિચારવા જેવું છે,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વતીય પ્રકાશ. મંત્રથી સંસ્કૃત માંસ ખાવામાં અડચણ નથી એમ મનુ
કહે છે. આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે. मंत्रसंसतमप्यघाधवाल्पमपि नो पलं ।
भवेज्जीवितनाशाय हालाहरलवोपि हि ॥ ३२ ॥
મંત્રથી સંસ્કાર કરાયેલું પણ માંસ એક જવના દાણા જેટલું - થોડું પણ ખાવું નહિ. કેમકે એક ઝેરને લેશ પણ જીવિતવ્યના. નાશને માટે થાય છે. તેમાં ડું પણ માંસ દુર્ગતિ આપનાર છે.) ૩૨.
ઉપસંહાર કરે છે. सद्यः संमूर्छितानंतजंतुसंतानदूषितं ॥
नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ॥ ३३ ॥ પ્રાણીઓને માર્યા બાદ તત્કાળ ઉત્પન્ન થતા અનંત જંતુઓના સમૂહથી ફષિત થયેલું અને નરકના માર્ગમાં પાથેય તુલ્ય માંસનું ક. બુદ્ધિમાન માણસ ભક્ષણ કરે? અર્થાત્ ન કરે. ૩ર.
માખણ ખાવાના દોષ બતાવે છે. अंतर्मुहर्त्तात्परतः सुमुक्ष्मा जंतुराशयः ॥ यत्र मूछति तन्नाद्यं नवनीतं विवेकिभिः ॥ ३४ ॥ છાશમાંથી બહાર કાઢ્યા પછી અંતમુહૂર્ત થયે તેમાં ઘણા સૂક્ષમ જંતુના સમૂહે પેદા થાય છે. માટે વિવેકી પુરૂષએ તે માખણ ન ખાવું. ૩૪.
एकस्यापि हि जीवस्य हिंसने किमधं भवेत् । जंतुजातमयं तत्को नवनीतं निषेवते ॥३५॥ એક પણ જીવને મારવામાં અત્યંત પાપ છે, તે જંતુઓના સમુદાયથી ભરપુર આ માખણનું કેણ ડાહ્યો માણસ ભક્ષણ કરે ?
મધ ખાવાના દોષ બતાવે છે. अनेक जंतु संघात निघातन समुद्भवम् । जुगुप्सनीयं लालावत् कः स्वादयति मासिकं ॥॥६३
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ ખાવામાં પાપ બતાવે છે.
૧૯ અનેક જંતુઓના સમુદાયને નાશ થવાથી પેદા થએલું અને જુગુપ્સનીય લાળવાળું મધનું આસ્વાદન (ભક્ષણ) કેણ કરે? અર્થાત્ ન કરવું જોઈએ. ૩૬.
મધ ખાવામાં વધારે પાપ બતાવે છે. भक्षयन् माक्षिकंक्षुद्रजंतुलक्षक्षयोद्भवं । स्तोकजंतुनिहंतृभ्यः सौनिकेभ्योतिरिच्यते ॥ ३७ ॥
લાખે નાના જંતુઓના ક્ષયથી પેદા થએલું મધ તેને ખાવાવાળ થડા જીવને મારવાવાળા ચંડાળથી (છ મારવાની સંખ્યાની અપેક્ષાએ) પણ વધી જાય છે. ૩૭.
एकैककुसुमक्रोडादसमापीयमक्षिकाः। यद्वमंति मधूच्छिष्टं तदनंति न धार्मिकाः ॥ ३८ ॥ अप्यौषधकृतेजग्धंमधुश्वभ्रनिबंधनम् । भक्षितः प्राणनाशाय कालकूटकणोपि हि ॥ ३९ ॥ मधुनोपिहिमाधुर्यमबोधैरहहोच्यते ।
आसाद्यंते यदास्वादाचिरंनरकवेदनाः॥ ४० ॥
એક એક પુષ્પની અંદરથી માખીઓ રસ પઇને બીજે ઠેકાણે તે રસને વમે છે, તેથી પેદા થએલું તે મધ કહેવાય છે. આવું ઉચ્છિષ્ટ (એઠું) મધ ધાર્મિક પુરૂષ ખાતા નથી. કેટલાએક મનુષ્ય મધને ત્યાગ કરે છે પણ ઔષધને માટે તે મધ ખાય છે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે ઔષધને માટે ખાધેલું મધ પણ નરકનું કારણ છે. કેમકે કાળક્ટ ઝેરને કણી પણ ખાધે હોય તે તે પ્રાણના નાશને માટે થાય છે.
કેટલાએક અજ્ઞાની જી કહે છે કે મધમાં પણ મીઠાશ રહેલી છે. પણ જેને આસ્વાદ કરવાથી ઘણા વખત સુધી નરકની વેદના જોગવવી પડે તેને તાત્ત્વિક મીઠાશ કેમ કહેવાય ? જેનું પરિણામ દુઃખદાયી આવે તેમાં મીઠાશ હોય તે પણ તે મીઠાશ ન કહેવાય, માટે મધને વિવેકી પુરૂષોએ ત્યાગ કરે જોઈએ. ૩૮-૩૯–૪૦.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૦
તૃતીય પ્રકાશ. આ અપવિત્ર મધને પવિત્ર માની કેટલાએક દેવસ્થાનમાં
તેને ઉપયોગ કરે છે તેને કહે છે. मक्षिकामुखनिष्टयूतं जंतुघातोद्भवं मधु ।
अहो पवित्रं मन्वाना देवस्नाने प्रयुंजते ॥४१॥
અહે ! મહાન અકસેસ કરવા જેવું છે કે અનેક જંતુના ઘાતથી પેદા થએલું માખીઓના મુખનું થુંક, તેને પવિત્ર માનીને દેવને સ્નાન કરવા માટે વાપરે છે. (અર્થાત્ તે અપવિત્ર મધને દેવસ્નાન માટે ન વાપરવું જોઈએ. ) ૪૧.
પાંચ પ્રકારના ઉંબરા પ્રમુખના ફળને ત્યાગ
કરવાનું કહે છે. उदुवरवटप्लक्ष काकोदुंबरशाखिनां । पिष्पलस्य च नाश्नीयात्फलं कृमिकुलाकुलम् ॥ ४२ ॥ अप्राप्नुवन्नन्यभक्ष्यमपि क्षामो बुभुक्षया । न भक्षयति पुण्यात्मा पंचोदुंबरनं फलं ॥ ४३॥
કૃમિઓના સમૂહથી ભરપુર ઉંબરાનાં, વડનાં, પીપરનાં, કાલું બરનાં તથા પીંપળાનાં વૃક્ષેનાં ફળ ખાવાં ન જોઈએ. બીજું ખાવાનું ન મળતું હોય અને ભૂખથી ઉદર ખાલી હાય, છતાં પણ પુણ્યાત્મા ઉત્તમ મનુષ્ય ઉંબરાદિ પાંચ પ્રકારનાં અભક્ષ્ય ફળો ખાતાં નથી. ૪૨-૪૩,
અનંતકાયને ત્યાગ કહે છે. आर्द्रः कंदः समग्रोपि सर्वः किशलयोपि च । स्नुही लवणक्षत्वक कुमारी गिरिकर्णिका ॥ ४४ ॥ शतावरी विरूढानि गडूची कोमलाम्लिका । पल्ल्यंकोमृतवल्ली च वल्लः शूकरसंज्ञितः ॥ ४५ ॥ अनंतकायाः सूत्रोक्ता अपरेपि कृपापरैः। मिथ्यादृशामविज्ञाता वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ ४६॥
સર્વ જાતનાં લીલાં કંદમૂળ, સર્વ જાતનાં ઉગતાં કંપલીયાં, રનુહી (થોર), લવણ વૃક્ષની છાલ, કુમાર પાડું, ગિરિકર્ણિકા, શતાવરી,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
.
રાત્રિભેજનથી થતા .
૧મા દ્વિદલવાળાં અંકુર ફુટેલ ધાન્ય, ગડુચી, કુણી આંબલી, પથંક -શાક વિશેષ, અમૃતવલ્લી વેલ વિશેષ, શુકર જાતના વાલ, આ સર્વ આર્ય દેશમાં પ્રસિદ્ધ છે, બીજા પણ મ્યુચ્છ દેશમાં પ્રસિદ્ધ સૂત્રોક્ત અનંતકાયે જીવદયામાં તત્પર મનુષ્યોએ પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કરવાં. આ અનંત કા મિથ્યાદષ્ટિએ જાણેલાં નથી (કેમકે તેઓ વનસ્પતિમાં પણ જીવ માનતા નથી. અત્યારની નવીન શેધથી હવે વનસ્પતિમાં જીવ તે માનવું પ્રસિદ્ધ થઈ ચુકયું છે.) ૪૪-૪૫-૪૬.
અજાણ્યાં ફળ ન ખાવા વિષે. स्वयं परेण वा ज्ञातं फलमधाद्विशारदः। निषेधे विषफले वा माभूदस्य प्रवर्तनम ॥ ४७ ॥
અજાણ્યાં ફળે કે જેનું નામ યા સ્વરૂપ તે યા બીજા જાણતાં ન હેય તે ન ખાવાં જોઈએ, કારણ કે તેમ કરવાથી કદાચ નિષેધ કરેલાં ફળમાં અથવા વિષ વૃક્ષનાં ફળ ખાવામાં પ્રવૃત્તિ થઈ જાય, માટે વિદ્વાનેએ પોતે અથવા બીજાએ વાણીતાં ફળ હોય તે ખાવાં જોઈએ.૪૭.
રાત્રિભેજને નિષેધ. अन्न प्रेतपिशाचाद्यैः संचरद्भिनिरंकुशैः ।
उच्छिष्टं क्रियते यत्र तत्र नाचादिनात्यये ॥ ४८ ॥ રાત્રિ વખતે નિરંકુશપણે વિચરતા પ્રેત પિશાચાદિકે અન્નને એવું કરે છે, માટે સૂર્યાસ્ત થવા પછી ભેજન ન કરવું. ૪૮,
घोरांधकाररुद्धाक्षैः पतंतो तत्र जंतवः।
नैव भोज्ये निरीक्ष्यंते तर मुंजीत को मिशि ॥ ४९ ॥ ઘેર અંધકારથી નેત્રની શક્તિ રૂંધાઈ જવાળાં મનુષ્ય જે ભોજનની અંદર પડતાં જતુઓને જોઈ શકતાં નથી તે રાત્રિ વિષે કેણ ભક્ષણ કરે. ૪૦.
રાત્રિભોજનથી થતા દેશો, मेषां पिपीलिका हन्ति यूका कुर्याजलोदरम् । कुरुते मक्षिका वांतिं कुष्ट रोगं च कोलिकः ॥ ५० ॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ कंटको दारुखंडं च वितनोति गलव्यथां । व्यंजनांतर्निपतितस्तालु 'विध्यति वृश्चिकः ॥ ५१ ॥ विलग्नश्च गले वालः स्वरभंगाय जायते । इत्यादयो दृष्टदोषाः सर्वेषां निशि भोजने ॥ ५२ ॥
ભેજનમાં જે કીડી ખાવામાં આવી જાય તે બુદ્ધિને નાશ કરે છે, માખી વમન કરાવે છે, કરેનીઆથી કેકને રોગ થાય છે. કાંટા અગર લાકડાની કરચ ગળામાં દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે. શાકની અંદર વીંછીના આકારની વનસ્પતિ થાય છે તેની અંદર જે વીંછી આવી જાય તે તાળવું વીંધી નાખે છે અને જે ગળામાં વાળ રહી જાય તે સ્વરને ભંગ થાય છે, આ સર્વ દે રાત્રિ ભોજનમાં દેખાય છે. ૫૦-૫૧-૫૨.
नामेक्ष्य सूक्ष्मजंतूनि निश्यधारपाशुकान्यपि ।
अप्युधस्केवलज्ञानैर्नादृतं यनिशाशनम् ॥५३॥ રાત્રે નાનાં જંતુઓ જોઈ શકાતાં નથી, માટે પ્રાણુક (દક પ્રમુખ) પણ ન ખાવાં, કેમકે પ્રગટ કેવળજ્ઞાનીઓએ પણ તેવું રાત્રિ ભોજન કરવું સ્વીકાર્યું નથી. ૫૩.
धर्मविन्नैव मुंजीत कदाचन दिनात्यये । बाह्या अपि निशाभोज्यं यदभोज्यं प्रचक्षते ॥ ५४ ॥
ધર્મના જાણકાર મનુષ્ય દિવસ અસ્ત થયા પછી કઈ વખત ખાવું નહિં. જેની સિવાયના બીજા દર્શનકારે પણ રાત્રિ ભોજનને અભોજન તરીકે કહે છે. ૫૪. અન્ય દર્શનકારે પિતાના ગ્રંથમાં લખે છે કે
त्रयीतेजोमयो भानुरिति वेदविदो विदुः । तस्करैः पूतमखिलं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ ५५ ॥ नैवाहुतिर्न च स्नानं न श्रादं देवतार्चनम् । दानं वा विहित रात्रौ भोजनं तु विशेषतः ॥ ५६ ॥
વેદના જાણકાર સૂર્યને ત્રણ તેજોમય (વેદ, યજુર્વેદ અને સામવેદ એ ત્રણે વેદનું તેજ સૂર્યમાં સંક્રમે છે માટે તેને વિતે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય દશનના શાસ્ત્રમાં રાત્રિભેજન નિષેધ, ૧૫૩ જેમય) કહે છે. તેનાં કિરણોએ કરી પવિત્ર થએલાં સર્વે શુભ કાર્ય સમાચરવાં. રાત્રે આહતિ, સ્નાન, શ્રાદ્ધ, દેવતાચન અને દાન એ ન કરવાં તથા ભોજન તે વિશેષ પ્રકારે ન કરવું. ૫૫-૫૬.
કેટલાએક નકત ભજન કરવાનું શાસ્ત્રમાં કહે છે અને તે રાત્રે થઈ શકે તેમ કહેનારને નકત ભેજનને
' ખરા અર્થ બતાવે છે. दिवसस्याष्टमे भागे मंदीभूते दिवाकरे । नक्तं तद्धि विजानीयान नक्तं निशि भोजनम् ॥ ५७ ॥
દિવસને આઠમે ભાગ કે જે અવસરે સૂર્યનું તેજ મંદ થાય છે તે વખતે ભોજન કરવું તે નકત ભોજન જાણવું. પણ રાત્રિ ભોજન કરવું તે નક્ત ભોજન ન કહેવાય. પ૭..
અન્ય દર્શનના શાસ્ત્રમાં રાત્રિભોજન નિષેધ. देवस्तु भुक्तं पूर्वाह्न मध्याह्न ऋषिभिस्तथा। अपराहे तु पितृभिः सायाह्न दैत्यदानवैः ॥ ५८ ॥ संध्यायां यक्षरक्षोभिः सदा भुक्तं कुलोद्वह । सर्ववेलां व्यतिक्रम्य रात्रौ भुक्तमभोजनम् ।। ५९ ॥ युग्मम्.
હે યુધિષ્ઠર ! નિરંતર દેએ દિવસના પહેલા ભાગમાં ભોજન કરેલું છે. મધ્યાન્હ રૂષિઓએ, ત્રીજા પહોરે પિતૃઓએ, સાંજે દૈત્ય તથા દાનાએ અને સંધ્યા વેળાએ યક્ષ તથા રાક્ષસોએ ભોજન કરેલું છે. આ સર્વ દેવાદિકની ભોજન વેળાએ એળંગીને જે રાત્રિ ભોજન કરવું તે અભોજન છે. અર્થાત તે ખરાબ ભોજન છે. ૫૮-૫૯
આયુર્વેદ પ્રમાણે રાત્રિભેજન નિષેધ. સુમિસંશોર ચંત્રિપતિ अतो नक्तं न भोक्तव्यं मूक्ष्मजीवादनादपि ॥ ६ ॥
સૂર્ય અસ્ત થવા પછી હૃદયકમળ અને નાભિકમળ સંકેચાઈ જાય છે તેથી તથા સૂકમ જીવોનું પણ ભક્ષણ થઈ જાય છે માટે રાત્રે ભોજન ન કરવું. ૬૦,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
તય પ્રકાશ અન્ય દર્શનને સંવાદ જણાવ્યા બાદ આચાર્ય સ્વદર્શન
નથી સમર્થન કરે છે. संसज जीवसंघातं भुंजानां निशि भोजनं । राक्षसेभ्यो विशिष्यते मूढात्मानः कथं नु ते ॥ ६१॥
જે ભોજનમાં અનેક જ એકઠા મળ્યા છે તેવા રાત્રિભેજનને ખાનારા મૂઢ જીવને રાક્ષસોથી જુદા કેમ પાડી શકાય? અર્થાત રાક્ષસોથી તેમાં વિશેષતા કાંઈ નથી. ૬૧. वासरे च रजन्यां च यः खादन्नेव तिष्ठति ।
પુછપરિyes પર શુદિ દૂર . દિવસે અને રાત્રે જે માણસ ખાતો જ રહે છે તે શિંગડાં અને પુંછડા વિનાને પ્રગટ રીતે પશુજ છે. ૬૨.
अह्नोमुखेऽवसाने च यो द्वे वें घटिके त्यजन् । निशाभोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसौ पुण्यभोजनम् ॥ ६३ ॥
જે રાત્રિભોજનનો દેષને જાણ માણસ દિવસની આદિની અને દિવસના અંતની બબે ઘડી મૂકીને ભોજન કરે છે તે પુણ્યનું ભોજન થાય છે. ૬૩.
–:(૦): – દિવસે ભજન કરે છે, છતાં પચ્ચખાણ ન હોય તે લાભ
નથી મળતે તે કહે છે. अकृत्वा नियमं दोषा-भोजनादिनभोज्यपि । फलं भजेन्न निर्व्याजं न वृद्धिर्भाषितं विना ॥६४ ॥ દિવસે ભોજન કરે છે છતાં પણ રાત્રિભોજન ત્યાગને નિયમ ન કરેલું હોવાથી (પચ્ચખાણના) કારણ સિવાય ફળ મળતું નથી. લેકમાં પણ એ ન્યાય છે કે વ્યાજની બોલી કર્યા સિવાય મૂકેલી થાપણનું વ્યાજ મળતું નથી. ૬૪.
ये वासरं परित्यज्य रजन्यामेव भुंजते । તે પરિચક માનિ જવાહર ના | ક | वासरे सति ये श्रेयस्-काम्यया निशि भुंजते । .. ते वपंत्युपरे क्षेत्रे शालीन् सस्यपि पावले ॥ ६६ ॥ ..
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્રિભેજન ત્યાગ કરવાના ફાયદા. ૧૫૫ જે મનુષ્ય દિવસને મુકીને રાત્રિમાંજ ભોજન કરે છે તે જ ડ મનુષ્ય માણેકને ત્યાગ કરીને કાચ ગ્રહણ કરે છે. દિવસ વિદ્યમાન છે, છતાં જે કલ્યાણની ઈરછાએ રાત્રે ભાજન કરે છે, તે મીઠા પાણના કયારા ભરેલા છે. છતાં પણ ખારી જમીનવાળા ક્ષેત્રમાં ડાંગર વાવે છે તેના સરખું કરે છે. પ-પદ
રાત્રિભેજનનું ફળ, उलूककाकमार्जार-गृध्रशंबरशूकराः । अहिवृश्चिकगोधाश्च आयंते रात्रिभोजनात् ॥ ६७॥
રાત્રિભોજન કરવાથી મનુષ્ય ઘુવડ, કાગડા, બિલાડી, ગીધ, સાબર, ભૂંડ, સપ, વીછી અને ગેધા પ્રમુખપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ૬૭ રાત્રિભોજન દોષની દ્રષ્ટાંતથી મહત્વતા કહે છે. श्रूयतेह्यन्यशपथा-ननादृत्यैव लक्ष्मणः । निशाभोजनशपथं-कारितोवनमालया ॥ ६८ ॥
બીજા સોગનને અનાદર કરીને વનમાલાએ લક્ષમણને રાત્રિભાજનના સેગન કરાવ્યા હતા એમ રામાયણ પ્રમુખમાં સંભળાય છે (કહેલું છે.) ૬૮.
અનુભવસિદ્ધ રાત્રિભેજને ત્યાગ કરવાને ફાયદા. પતિ બન્યો વિરતિ કઃ સા નિશિમ બનાવી सोऽधं पुरुषायुष्कस्य स्यादवश्यमुपोषितः ॥६१ ।। रजनीभोजनत्यागे, ये गुणाः परितोऽपि तान् । .न सर्वज्ञाहते कश्चि-दपरो वक्तुमीश्वरः ॥ ७० ॥
જે માણસ નિરંતર રાત્રિભોજનથી વિરતિ કરે છે તેને ધન્ય છે. માણસનું અરધું આયુષ્ય અવશ્ય ઉપવાસમાં વ્યતીત થાય છે, કેમકે આઠ પ્રહરના અહોરાત્રમાં ચાર પ્રહરને તેને ઉપવાસ થયે, તેથી જ્યારથી રાત્રિભેજનને ત્યાગ કર્યો ત્યારથી અરધું આયુષ્ય ઉપવાસમાં વ્યતીત થયું એમ કહી શકાય.) રાત્રિભોજન ત્યાગ કરવામાં જે ગુણે રહેલા છે તે સર્વ કહેવાને સર્વજ્ઞ સિવાય બીજો કઈ સમર્થ નથી. ૬૯-૭૦,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
તૃતીય પ્રકાશ, કાચા ગોરસ સાથે દ્વિદલ ત્યાગ કરવા વિષે. आमगोरससंपृक्त-द्विदलादिषु जंतवः । दृष्टाः केवलिभिः सूक्ष्मा-स्तस्मात्तानि विवर्जयेत् ।। ७१ ॥
કાચા દહીં, દુધ, અને છાશ રૂપ ગેરસની સાથે દ્વિદલ મગ, મઠ, અડદ, ચણા વાલ તુવર વિગેરે કઠોળને સોગ થવાથી ઉત્પન્ન થતા સૂકમ જંતુઓ કેવળજ્ઞાનીઓએ દેખ્યા છે. માટે તે ગોરસ અને કઠોળના સંયેગવાળી વસ્તુ ખાવાને ત્યાગ કરે. ૭૧.
બીજા ગુણવ્રતનો ઉપસંહાર जंतुमिश्रं फलं पुष्पं पत्रं चान्यदपि त्यजेत् । संधानमपि संसक्तं जिनधर्मपरायणः ॥ ७२ ॥
ત્રસ જીવેની મિશ્રતાવાળાં ફળ, ફુલ, પાંદડાં અને બીજા પણ તેવાં જ જીવમિશ્રિત બેર. અથાણાં વિગેરેને જૈનધર્મપરાયણ શ્રાવકેએ ત્યાગ કરે. ૭૨.
એ કહેવે કરી બીજું ગુણાત સમાપ્ત થયું. ત્રીજું અનર્થદંડ વિરમણ નામનું ગુણવ્રત એટલે
ગૃહસ્થનું આઠમું વ્રત કહે છે. आर्तरौद्रमपध्यानं पापकर्मोपदेशिता । हिंसोपकारिदानं च, प्रमादाचरणं तथा ।। ७३ ॥ शरीराद्यर्थदंडस्य प्रतिपक्षतया स्थितः । योऽनर्थदंडस्तत्त्याग-स्तृतीयां तु गुणवतम् ॥ ७४॥
આરૌદ્ર ધ્યાનરૂપ ખરાબ ધ્યાન, પાપકર્મને ઉપદેશ આપે, જેનાથી હિંસા થાય તેવાં ઉપકરણે બીજાને આપવાં, અને પ્રમાદ આચરણ આ ચાર, શરીરાદિકના અર્થે થાય તે અર્થ દંડ, તેના પ્રતિ પક્ષીપણે (અર્થાત પિતાના શરીરાદિકના પ્રયજન સિવાય) જે કાંઈ વગર ફેગટનું કરવામાં આવે તે અનર્થદંડ; એવા ચાર પ્રકારના અનર્થદંડને ત્યાગ કરે, તે ગૃહસ્થનું ત્રીજુ ગુણત્રત કહેવાય છે. ૭૩-૭૪,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસક ઉપકરણે ન આપવાં ત્રીજે ભેદ ૧૫૭ તે ચારમાં પ્રથમ દુર્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે. वैरिघातो नरेंद्रत्वं पुरघाताग्निदीपने। खेचरत्वाद्यपध्यानं मुहूर्तात्परतस्त्यजेत् ॥ ७५ ॥
વૈરીને ઘાત કરું, હું રાજા થાઉ, શહેર નાશ કરું, અગ્નિ સળગાવી મુકે, યા આકાશમાં ઉડવાની વિદ્યા મળે તે આકાશમાં ઉડું, અથવા વિદ્યાધર થાઉં તે ઠીક, વિગેરે ખરાબ ધ્યાને (કદાચ આવી જાય તે પણ) એક મુહુર્તવાર તેને ટકાવા ન દેવાં, અર્થાત તત્કાળ તેને ત્યાગ કરે. ૭૫.
પાપેપદેશ–બીજે ભેદ, वृषभान् दमय क्षेत्रं कृष पंढय वाजिनः । दाक्षिण्याविषये पापो-पदेशोऽयं न युज्यते॥ ७६ ॥
બળદોને દમન કરે, ક્ષેત્ર ખેડે, ઘડાઓને પંઢ (નપુંસક) કરે, વિગેરે જ્યાં પુત્ર, સી, ભાઈ, વિગેરે સિવાયના બીજા માણસેમાં દક્ષિણતા ન પહોંચે તેમ હોય ત્યાં આ પાપને ઉપદેશ આપે ન જોઈએ. ૬૭.
વિવેચન–પિતાના કુટુંબમાં જ્યાં દાક્ષિણતા પહોંચતી હોય અને પિતાની આજીવિકા વિગેરે સાધને ન ચાલતાં હોય તથા કબમાં આગેવાન તરીકે લેવાથી તે ઠેકાણે સલાહ કે ઉપદેશ આપ્યા સિવાય ચાલતું ન હોય તેવા ઠેકાણુઓને મુકી વગર પ્રોજને બુદ્ધિનું ડહાપણ વાપરવા યા લોકોમાં સારા થવા માટે આવા પાપપદેશે વ્રતધારી ગૃહસ્થીઓએ ન આપવા; તેજ તેનું આ આઠમું વ્રત બન્યું રહે છે. ૭૬,
હિંસક ઉપકરણે ન આપવાં-ત્રીજે ભેદ, यंत्रलांगलशनाग्नि-मुशकोलूखलादिकम् । दाक्षिण्याविषये हिंस्र नामयेत् करुणापरः॥ ७७ ॥
કરૂણામાં તત્પર શ્રાવકે જ્યાં ઉપર જણાવેલ રીતે દાક્ષિણતા ન પહોંચતી હોય ત્યાં યંત્ર, હળ, શસ, અગ્નિ, સાંબેલું, અને વંટી, ખાડણીઓ વિગેરે હિંસા થાય તેવાં ઉપકરણો ન આપવાં. ૭૭
X
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
તૃતીય પ્રકાશ. પ્રમાદાચરણ–ચોથે ભેદ कुतूहलाद् गीतनृत्य-नाटकादिनिरीक्षणम् । कामशास्त्रप्रसक्तिश्च धूतमचादिसेवनम् ॥ ७८ ॥ जलक्रीडांदोलनादि विनोदो जंतुयोधनम्। रिपोः सुतादिना वैरं भक्तस्त्रीदेशराटकथाः॥ ७९ ॥ रोगमार्गश्रमौ मुक्त्वा स्वापश्च सकलां निशां। एवमादि परिहरेत् प्रमादाचरणं सुधीः॥ ८० ॥
કુતૂહલથી ગીત, નાચ અને નાટકાદિ જેવાં, કામશાસ્ત્રમાં આસક્તિ રાખવી, જુગાર તથા મદિરાદિ સેવન કરવું, જળમાં કીડા કરવી, હીંચેવા પ્રમુખ વિનેદ કરે, આપસમાં જનાવરનાં યુદ્ધ કરાવવાં, શત્રુના પુત્રાદિક ઉપર વૈર વાળવું, ભેજનની સીની, દેશની તથા રાજ્યની કથા કરવી, અને રેગ યા રસ્તાના પરિશ્રમ સિવાય આખી રાત્રિ સુઈ રહેવું, એ આદિ પ્રમાદનાં આચરણને બુદ્ધિમાનેએ ત્યાગ કર. ૭૮૭૯–૮૦.
विलासहासनिष्ठयूत-निद्राकलहदुःकथाः। जिनेन्द्रभवनस्यांत-राहारं च चतुर्विधम् ॥९१ ॥
તેમજ જીનેશ્વરના મંદિરની અંદર વિલાસ હાસ્ય, થુંકવું, નિદ્રા, કલેશ, ખરાબ કથા અને ચાર પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરે. ૮૧.
આ કહેવાથી ત્રીજુ ગુણત્રત સમાપ્ત થયું. (હવે ચાર શિક્ષાવ્રતે બતાવે છે.)
નવમું સામાયિક વ્રત
સામાયિક એટલે શું? त्यतासरौद्रध्यानस्य त्यक्तसावधकर्मणः। मुहूर्त समता या तां विदुः सामायिकं व्रतं ॥ ८२॥ આ દ્રધ્યાનને ત્યાગ કરી તથા સાવદ્યા (સપા૫) કમને ત્યાગ કરી એક મુહૂ પર્વત જે સમભાવમાં રહેવું તેને સામાયિક ત્રત કહે છે. ૮૨,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
સામાયિકમાં કમનિજ વિવેચન–સમ-આય. સમપરિણામે એટલે રાગદ્વેષની ગૌણતાવાળી સ્થિતિમાં રહ્યા છતાં જે “આય જ્ઞાનાદિકના લાભ થાય યા કર્મની નિર્જરા થાય તેને સામાયિક કહે છે. આ સામાયિકમાં બહુધા બેલવા ચાલવાનું બંધ કરવાનું છે અને તેના બે ઘડી જેટલા વખતમાં ધર્મ ધ્યાનમાંજ મગ્ન રહેવાનું છે. પરિણામની વિશુદ્ધિ વિશેષ રાખવાની છે અને ગૃહકાર્ય સંબંધી કઈ પણ વિચાર લાવવાનું નથી. કેવળ ધર્મ ધ્યાનમાં સ્વાધ્યાયમાં કે ધર્મશ્રવણમાં તેટલો વખત વ્યતીત કરવાને છે. આવી સામાયિકની સ્થિતિમાં તેટલે વખત ગૃહસ્થ સાધુઓના સરખો કહી શકાય છે. આવા સામાયિકે કર્મનિર્જરાનાં પરમ કારણે છે. માટે આરૌદ્ર ખરાબ ધ્યાને બિલકુલ ન આવે તેવી રીતે સાવધ રહી તથા મનથી, વચનથી, અને શરીરથી કાંઈ પાપકારી પ્રવૃત્તિ ન થાય તેને માટે સાવચેત રહી આ સામાયિક જેટલીવાર બની શકે તેટલીવાર કરવું.
સામાયિકમા કર્મનિર્જર. सामायिकव्रतस्थस्य गृहिणोपि स्थिरात्मनः । चंद्रावतंसकस्येव, क्षीयते कर्मसंचितम् ॥ ८३ ॥
સામાયિક વ્રતમાં રહેલા સ્થિર પરિણામવાળા ગૃહસ્થિઓને પણ ચંદ્રાવતંસક રાજાની માફક સંચય કરેલ કર્મને ક્ષય થાય છે. ૮૩.
વિવેચન –સાંકેતપુર નામના નગરમાં ધર્મપરાયણ ચંદ્રાવતસક રાજા રાજ્ય કરતો હતો. સદ્દગુરૂના સંયોગે તત્ત્વનો નિર્ણય કરી આત્મોદ્ધાર માટે શકત્યનુસાર ગૃહસ્થ ધર્મ તેણે સ્વીકાર્યા હતા. “ખરેખર તેજ બુદ્ધિ કહી શકાય છે કે જેનાથી આમેદ્ધાર થાય અને તેજ દેહનું સાર્થકપણું છે, કે જેનાથી ધર્મ સાધનમાં પ્રવૃત્તિ કરાય છે. બાકી તે પશુઓમાં કે મનુષ્યમાં બીજું શું તફાવત છે? કાંઈ નહિ.” એક દિવસે આ મહારાજા રાત્રિના વખતમાં એક બાજુ સામાયિક લઈ ધર્મધ્યાનમાં લીન થયું હતું. તેણે એ અભિગ્રહ રાખ્યો હતું કે આ બાજુના ભાગ ઉપર જે દિપક. બળે છે તે જ્યાં સુધી બુઝાઈ નહિ જાય ત્યાંસુધી ભારે ધર્મધ્યાન કરવું. પિતે પહેલાં નિર્ણય કર્યું હતું કે એક પ્રહરથી વધારે તે દિપક ચાલશે નહિ. રાજા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬o
તૃતીય પ્રકાશ, ધ્યાનમાં હતું તેટલામાં દાસી ત્યાં આવી. રાજાને ધ્યાનમગ્ન જે તે ઘણી ખુશી થઈ. અહા! રાજ્યનાં આવાં સ્વતંત્ર સુખ વિદ્યમાન છે, છતાં પણ આ અમારા મહારાજાને ધર્મ પ્રત્યે કેટલે દઢ પ્રેમ છે? ખરેખર, એજ તેમની સગતિની અને મહાપુરૂષતાની નિશાની છે. દુનિયાના પામર જીવે સહેજસાજ ધનની પ્રાપ્તિ થઈ કે જાણે કઈ વખત ન મળેલી અપૂર્વ વસ્તુ હોય તેમ તે ધનને વળગી રહે છે અને બેટી રીતે દુરુપયોગ કરે છે, ત્યારે આ અમારા મહારાજા ધનને તે શું પણ દેહને પણ સદુપયોગ કરે છે. આ પ્રમાણે રાજાની પ્રશંસા કરી રાજાને કઈ વિન ન આવે તે માટે તેણે દીવામાં વધારે તેલ પૂર્યું. ધર્મધ્યાન કરતાં બે પ્રહર થઈ ગયા. રાજા હજી ઉઠયા નથી તે જાણી ફરી દાસી ત્યાં આવી અને દીવાને ઝાંખો થયો જાણી વળી એક પ્રહર પહોંચે તેટલું તેલ પૂર્યું, રાજાનું શરીર સુકુમાળ હોવાથી થાકી ગયું. સદ્દભાવથી પણ દાસીએ રાજાના શરીરને બાધાનું કારણ મેળવ્યું. આ ધર્મિષ્ઠ રાજાએ પણ પિતાને અભિગ્રહ સાંગોપાંગ પાળવા માટે દઢ થઈ પ્રયત્ન શરજ રાખ્યો, ત્રણ પ્રહર પૂરા થયા બાદ ફરી દાસી ત્યાં આવી. રાજાના ધર્મધ્યાનથી દાસી હર્ષઘેલી જેવી થઈ ગઈ. વારં. વાર અનુદન કરતાં તેણીએ દીવામાં વધારે તેલ પૂ.
આ બાજુ ચંદ્રાવતંસક રાજા વિશેષ થાકી ગયું હતું. તેનું શરીર હવે ટકી ન શકયું, કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રામાં ઉભા ઉભાં રાજાને ચેાથે પ્રહર થયો હતે. આવો લાંબે નિરંતરને અભ્યાસ ન હોવાથી રાજાનું શરીર તુટવા લાગ્યું છતાં. ધર્મધ્યાનની સંતતિ તે વધતી જ હતી. ચોથા પ્રહરને અંતે દિપક બુઝાવાની સાથે રાજા પણ આ દેહથી બુઝાઈ ગયો. તેને આત્મા આ પરિષહ સહન ન કરી શકનારા દેહને મૂકી બીજા ઉત્તમ દેહમાં ચાલ્યા ગયે, ધ્યાનની પરાકાષ્ટા ન હોવાથી તેમજ કર્મો હજી બાકી હોવાથી તે રાજા સ્વર્ગમાં ગયે અને ત્યાંથી માનવ ભવમાં આવી કમ ખપાવી મોક્ષે ગયો. આવી રીતે સામાયિક કરવાથી કર્મને ક્ષય થાય તથા સંગત્યાદિ પણ મળે છે. માટે ગૃહસ્થાએ કર્મ ખપાવવા નિમિત્તે સામાયિક નિરંતર કરવું જોઈએ. એ કહેવે કરી ગૃહસ્થોનું સામાયિક વ્રત કહેવાયું
હવે બીજું શિક્ષા બત દેશાવકાશિક કહે છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થનું અગીઆરમું પૌષધ વ્રત.
ગ્રહસ્થાનું દશમું વ્રત. दिग्बते परिमाणं यत्-तस्यासंक्षेपणं पुनः । दिने रात्रौ च देशाव-काशिकवतमुच्यते ॥ ८४ ॥
છઠ્ઠા દિવસમાં જે પરિણામ જવા આવવાનું રાખવામાં આવ્યું છે તેને દિવસે તથા રાત્રે સંક્ષેપ કરવો તે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાય છે. ૮૪.
વિવેચન-છઠ્ઠા દિશા પરિમાણ વ્રતમાં અમુક શહેરથી આટલા જન સુધી વેપારાદિ ઘરકાયે જવાને જે નિયમ રાખવામાં આવ્યું છે તે વાવ જીવપર્યત માટે છે. પણ તેટલું નિરંતર કાંઈ જવામાં આવતું નથી. માટે પૂર્વે રાખેલ દિશાના નિયમમાંથી ઘણું જ ઓછું જવાનું પ્રમાણ દિવસનું કે રાત્રિનું રાખવું. અર્થાત ધારે કે પાંચસો ગાઉ જવા આવવાને નિયમ રાખે છે, તેટલું આજે જવાનું નથી, તે આજે દિવસે અથવા રારો ગાઉ કે બે ચાર ગાઉ જવાની જરૂર જણાય તે તેટલું જવું, પણ વધારે ન જવું, અથવા તેટલી પણ જરૂર ન જણાય અને વધારે સંક્ષેપ કરે હેય તે આ મારા ઘરની બહાર આજે દિવસે કે રાત્રે નહિ જાઉં, પણ આ દરવાજાની અંદજ રહીશ. આ વિગેરે નિયમ રાખવે, તે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાય છે. આ નિયમ રાખવાથી બહાર ફરતાં આપણાથી જે અકાર્ય, અધર્મ કે આરંભ થવાનો હોય તે અટકી જાય છે. ઉપલક્ષણથી બીજા ભેગો પગ તેના પણ સંક્ષેપ આ વ્રતમાં કરવામાં આવે છે. તે સર્વને દેશાવકાશિક કહે છે. એ પ્રમાણે દેશાવકાશિક વ્રત કહેવાયું. હવે ત્રીજું શિક્ષાવ્રત કહે છે.
–(૦)+ - ગૃહસ્થનું અગીયારમું પૌષધ વ્રત. चतुःपा चतुर्थादि-कुव्यापारनिषेधनम् । प्रह्मचर्य क्रियास्नाना-दित्यागः पौषधवतं ॥ ८५ ॥
ચાર પર્વમાં ઉપવાસાદિ તપ કરે, પાપવાળા સદોષ વ્યાપારનો ત્યાગ કરે, બ્રહ્મચર્ય પાળવું અને નાનાદિ શરીરની શેભાને ત્યાગ કર એમ પૌષધ વ્રત ચાર પ્રકારનું છે. ૮૫.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
તૃતીય પ્રકાશ. વિવેચન-આઠમ, ચૌદશ, પૂર્ણિમાં અને અમાવાસ્યા આ ચાર પર્વો કહેવાય છે. ત્યારે પર્વોમાં પૌષધ કરવાનું કહ્યું છે. તેને આશય એ સમજાય છે કે ગૃહસ્થ નિરંતર સંસારિક કાર્યોથી ફારગત થઈ શકતા નથી. એટલે ઓછામાં ઓછા એક મહિનામાં ચાર પૌષધ તે કરવા જોઈએ. પણ કેઈવિશેષ ધર્માભિલાષી ચારથી પણ વધારે પૌષધ કરે તે કાંઈ અડચણ જેવું નથી, બલ્ક વિશેષ ફાયદાજનક છે. તથા જેનાથી ચાર પણ ન બની શકે તેણે જેટલા બને તેટલા પણ કરવા જોઈએ. પૌષધ બે પ્રકારના છે. દેશથી અને સર્વથી. આહારને સર્વથા ત્યાગ, વ્યાપારને સર્વથા ત્યાગ, બહાચર્ય સર્વથા પાળવું અને શરીર સત્કાર બીલકુલ ન કરવો, એ સર્વથી પૌષધ કહેવાય છે. અને જેમાં પૂર્વોકત ચારે વસ્તુને છેડે ઘણે નિયમ કરવામાં આવે છે, તે દેશ પૌષધ કહેવાય છે.
આહારને મુકીને બાકીના ત્રણ પ્રકારને સર્વથા ત્યાગ કરનારને સામાયિક ઉચરવું જરૂરનું છે અને તે ત્રણ સાથે આહારને ત્યાગ દેશથી કે સર્વથી બન્ને પ્રકારે થઈ શકે છે.
દેશથી ચારે પ્રકારના ત્યાગ કરનારને આખા દિવસ માટે સામાયિક ઉચરવાનું નથી પણ જ્યારે બધે ત્યાગ કરે ત્યારે ઉચરી શકાય છે, આ પૌષધ ચાર પ્રહરને કે આઠ પ્રહરને થઈ શકે છે.
પૌષધ વ્રત કરનારની પ્રશંસા गृहिणोपि हि धन्यास्ते पुण्यं ये पौषधवतम् । दुःपालं पालयन्त्येव यथा स चुलनीपिता ॥ ८६ ॥
તે ગૃહસ્થીઓને પણ ધન્ય છે કે જે ચુલની પિતાની માફક (ઉપસર્ગ પ્રસંગમાં) દુઃખે પાળી શકાય તેવા પવિત્ર પૌષધ વ્રતને પાળે છે.-૮૬.
વિવેચન–પૂર્વે જ્યારે શ્રીમાન મહાવીર દેવ આ પૃથ્વી તલ૫ર વિચારતા હતા ત્યારે વાણારસી નગરીમાં ચુલની પિતા નામને ગૃહપતિ એક ધનાઢય હતા. તેને શ્યામા નામની સલ્લુણશાળી સ્ત્રી હિતી અને ચોવીસ કરોડ સોના મહોર તથા આઠ ગેકુળને તે માલિક હતો. એક વખત તે વાણારસી નગરીના કોષ્ટક ઉદ્યાનમાં ભગવાન મહાવીર દેવ પધાર્યા હતા તેમની પાસે ધર્મ શ્રવણ કરી ચુલની
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
પૌષધ વ્રત કરનાર ચુલની પિતા પિતાએ જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો હતે અને તેવા યતિધર્મ લાયક સામર્થ્યના અભાવે તેણે શ્રાવકનાં ગૃહસ્થોને લાયક દ્વાદશ વ્રત લીધાં હતાં તથા પતિની આજ્ઞાથી ધર્મ શ્રવણ કરવા આવેલી શ્યામાએ પણ પાછળથી બાર વ્રત લીધાં હતાં. પોતાની વૃદ્ધ ઉમ્મર થતાં વડિલ પુત્રને ગૃહને કારોબાર સોંપી પોતાની પૌષધશાળામાં ધર્મ ધ્યાન કરતાં તે કાળ નિગમન કરતે હતે. ખરેખર મનુ
એ આત્મહિત માટે નિરંતર જાગૃત રહેવાનું છે. તેમાં પુત્રોની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધ થતાં તે અવશ્ય ચેતવાનું છે. એક દિવસે પૌષધશાળામાં પૌષધ કરી ચુલની પિતા ધર્મધ્યાનમાં રહ્યો હતે. મધ્ય રાત્રિના વખતે તેનું પૌષધ વ્રત ભંગ કરવા માટે એક મિથ્યાદષ્ટિ દેવ ત્યાં આવ્યું. હાથમાં ખડગ લઈ તે બોલે અરે ચલની પિતા આ તારૂં વ્રત તું મૂકી દે, નહિતર તારા જયેષ્ઠ પુત્રને તારા દેખતાં ખડગથી મારી નાખીને હું તેનું માંસ ખાઈશ. ચુલની પિતા શાંત રહ્યો, તેમજ મૌન રહ્યો ત્યારે તે દેવે તેની આગળ તેના મોટા પુત્રને લાવી મારી નાખે, તેપણ તે ચલાયમાન ન થશે. ત્યારે વિશેષ દુઃખ આપવા પૂર્વની માફક તેના ત્રણે પુત્ર મારી નાખ્યા અને દેવ બોલ્યો કે જે તે આ વ્રત ત્યાગ નહિ કરે તે તારી ભદ્રા માતાને તારી આગળ લાવી મારી નાંખીશ, જેથી તે આર્તધ્યાને મરણ પામીશ. આ પ્રમાણે કહેતાં પણ જ્યારે તે શ્રાવક શાંત સ્વભાવે ધર્મધ્યાનમાં જ લીન થયો, ત્યારે રુદન કરતી તેની ભદ્રમાતાને દેવ ત્યાં લાવ્યા. તે જોતાંજ આ શ્રાવક વિચારમાં પડે કે આ કઈ દુષ્ટ માણસ જણાય છે, તેણે મારા દેખતાં આવું અનાર્ય કામ કર્યું અને હવે માતાને પણ તે મારી નાખશે; માટે ચાલ હું તેને પકડી લઉં, એમ ધારી તે જેટલામાં દેવને પકડવા જાય છે તેટલામાં ઘોર ગર્જના કરી દેવ ચાલ્યો ગયો. ચુલનીપિતા બુમ પાડી ઉઠયો.
પુત્રની બૂમ સાંભળી ભદ્રા ત્યાં આવી અને વૃત્તાંત પૂછયું. ચુલની પિતાની બનેલી હકીકત જણાવી. તેની માતાએ જણાવ્યું પુત્ર ! તે માંહિલું કાંઈ પણ બન્યું નથી. તારા ત્રણ પુત્રો ઘરમાં સુતા છે. કેઈ મિથ્યાદષ્ટિ દેવ તને વતથી ચલાવવા આ જણાય છે. તને તારા વ્રતમાં આટલી ખામી આવી, માટે વ્રતભંગની આલે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ. ચના કર. ચુલનીપિતાએ વ્રતભંગની આલેચના કરી અનુક્રમે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ (અભિગ્રહ વિશેષ) અંગીકાર કરી શુભ ધ્યાને મરણ પામી સૌધર્મ દેવલેકે અરૂણાભ નામના વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાંથી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં માનવભવ પામી કર્મ ખપાવી મોક્ષે જશે. આવી રીતે પિષધવ્રતની દઢતા રાખવા ઉપર ચુલની પિતા નામના શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત બતાવ્યું. આ માંહીથી એ સમજવાનું છે કે આટલા ઉપસર્ગ થતાં પણ ચુલનીપિતા પિતાના વ્રતમાં દઢ રહ્યો હતો અને સહેજ ભંગ થતાં તેનું પ્રાયશ્ચિત કરીને શુદ્ધ થયે હિતે. તેવી રીતે પોતાનાં વતે પાળવામાં શ્રાવકેએ દઢ થવું જોઈએ. . આ કહેવાથી ગૃહસ્થનું અગીયારમું વ્રત સમાપ્ત થયું.
હિવે બારમું અતિથિ સંવિભાગ વ્રત કહે છે. ચોથે શિક્ષાત્રત યાને ગૃહસ્થ ધર્મનું બારમું વ્રત. दानंचतुर्विधाहार-पात्राच्छादनसमनां । अतिथिभ्योऽतिथिसंवि-भागवतमुदीरितं ॥ ८८ ॥
ચાર પ્રકારને આહાર, અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ (૧) પાત્ર, (૨) વસ, (૩) અને રહેવાને મુકામ. (૪) આ અતિથિઓને (સાધુઓને) આપવું તે અતિથિ સંવિભાગ નામનું વ્રત કહેલું છે. ૮૮
વિવેચન-અન્ન પાણિ આદિના આધારે દેહ ટકી કહે છે. દેહ ઉપર ચારિત્રને આધાર છે અને ચારિત્રથી કર્મને ક્ષય કરી શકાય છે. માટે શરીરના ઉપષ્ટભ (આધાર) ને અર્થે ગૃહસ્થાએ અતિથિઓને આહાર પાણી આપવાં. આહાર પાણી લઈ તેઓ પિતાને તેમ પરને ઉદ્ધાર કરે છે. તેમાં સહાય આપનારને સારે હિ (લાભ) મળી શકે છે. આહાર પાણી બીજા તરફથી મળતાં હોવાથી તેઓને પસા વિગેરે રાખવાની જરૂર પડતી નથી અને તેથી જ નિરીહ બની નિસ્પૃહપણે ખુલ્લા હૃદયથી સત્ય ઉપદેશ આપી બીજા ઉપર સત્ય માર્ગની છાપ બેસાડે છે. પૈસાનું દાન ત્યાગીઓને આપવું એ સત્ય માર્ગમાંથી તે સાધુને નાશ કરવા જેવું છે, કેમકે અનર્થનું મૂળ કારણ પેસેજ છે. પાત્ર સિવાય અન્ન પાણી લેવામાં ખાવામાં અડચણ પડે છે. તેમ ધાતુઓનાં વાસણે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિદાનનું ફળ. પણ ત્યાગીઓને નિરુપયોગી છે. ગૃહસ્થના ભજનમાં ખાવાપીવાથી જ પશ્ચાત કર્મ (એટલે દેવા વિછળવા વિગેરે) માં આરંભને સંભવ છે, માટે પાત્ર દાનની જરૂર છે. શરીરનું રક્ષણ કરવા માટે તથા શીત, તાપ, હસ મચ્છરાદિના ઉપદ્રવને દુર કરવા માટે વસ્ત્ર કબલાદિ અત્યારના વખતમાં સાધુઓને આપવાની જરૂર છે. હીન સર્વ વાળા છે તે સિવાય ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થવા અશકય છે. તેમજ રહેવાને મુકામ આપવાની પણ જરૂર છે. દેશ કાળની એપેક્ષાએ આ ચાર પ્રકારના કાને મુનિઓને ક૯૫નીય છે. તે ચાર પ્રકારમાંથી કેપણ જાતનું દાન આપવું તે અતિથિ સંવિભાગ વ્રત કહેવાય છે. જેને તિથિ પર્વ વિગેરે મહત્સવના દિવસે કોઈ નથી, નિરંતર વૈરાગ્ય દશામાં ઝીલવાપણું છે, માટે તેમને અતિથિ કહેવામાં આવે છે તેમને દાન આપવું તે અતિથિ સંવિભાગ, ખરે અર્થ આમ છે, પણ વૃદ્ધ પરંપરાએ પૌષધને પારણે ગૃહસ્થાએ સાધુને દાન આપી પછી પારણું કરવું, તેનું નામ અતિથિ સંવિભાગ વ્રત કહેવાય છે.
| મુનિદાનનું ફળ. पश्य संगमको नाम, संपदं वत्सपालकः। चमत्कारकरी पाप मुनिदानप्रभावतः ॥ ८९ ॥
જુઓ, સંગમક નામને વાછરડાને પાળવાવાળે માણસ, મુનિને દાન આપવાના પ્રભાવથી ચમત્કાર ઉત્પન્ન થાય તેટલી સં૫દાને પામે. ૮૯.
વિવેચન-મગધ દેશના ભૂષણ તુલ્ય રાજગૃહ નગરમાં પરમાહંત ભક્ત શ્રેણિક રાજા રાજ્ય કરતું હતું. તે વખતમાં એક મધ્યમ સ્થિતિવાળી સ્ત્રી પિતાનાં સંગમક નામનાં બાળકને સાથે લઈ શાલિગ્રામમાં આવી રહેલી હતી, સંગમક લોકોનાં વાછરડાં વિગેરે ચારતે હતું અને માતા અન્યને ઘેર કાર્ય કરતી હતી, એમ બનેનું ગુજરાન ચાલતું હતું. એકવખત પર્વના દિવસોમાં ઘેર ઘેર સારૂં સારૂં ખાવાનું થતું જોઈ સંગમકે પોતાની માપાસે ક્ષીરનું ભેજન માગ્યું. ગરીબ સ્થિતિવાળી માતા બોલી, બેટા! મારી પાસે તેવી કાંઈ સામગ્રી નથી કે જેની
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ હું તને ખીર કરી આપું. આટલું કહેતાં જ પિતાની પૂર્વની સારી સ્થિતિ તેને સાંભરી આવી અને ઉચ્ચ સ્વરે માતા રડવા લાગી. માતાને રડતી જોઈ છોકરે પણ રડવા લાગ્યા. આ શબ્દ સાંભળી કેટલીક પાડો શણે ત્યાં દોડી આવી, અને રૂદન કરવાનું કારણ પુછયું. પિતાનું દુઃખ તેઓને કહેવાથી તેઓને દયા આવી, તેથી ખીરની સર્વ સામગ્રી તેઓએ તેને આપી. તેની ખીર બનાવી એક થાળમાં પુત્રને આપી માતા નજીકમાં કાર્ય પ્રસંગે ગઈ. તેવામાં માસ ઉપવાસી એક તપસ્વી મુનિ પારણા માટે ફરતા ફરતા તેનેજ ઘેર આવી ચડયા. પિતાને ઘેર મુનિને આવેલા જોઈ છોકરો ઘણે ખુશી થયે. તે બોલી ઉઠશે. અહો ! હું ધન્યભાગ્ય છું. આવાં ધનાઢનાં ઘરો મૂકી આવા તપસ્વી મુનિ મારે ઘેર આવી ચડયા. મહારાજ તપસ્વીજી ! આજ તે મારૂં અન્ન ગ્રહણ કરે! અને મને નિસ્તારે. ઓઘ સંજ્ઞાએ પણ તપસ્વીઓને આપવાથી લાભ થાય છે, તેમ જાણનાર આ બાળકને જોઈ મુનિ આશ્ચર્ય પામ્યા. દ્રવ્યભાવથી શુદ્ધતા જાણી મુનિએ પાત્ર ધયું અને સંગમકે પિતાના વાસણમાં લીધેલી બધી ખીર આપી દીધી એક તે આવી દુઃખી અવસ્થા, કોઈ પણ વખત તેવું સ્વાદિષ્ટ ભજન ખાવા નહિ મળેલ, ભુખ લાગેલી, માગીને મેળવેલી, બાળક અવસ્થા અને પરિણામની વિશુદ્ધતા, તે એક એકથી ચડીયાતું હતું. આ વિશુદ્ધતામાં કર્મની નિર્જરા અને પુણ્યબંધ સંઘાતે તેણે ઉત્તમ મનુષ્ય ભવનું આયુષ્ય બાંધ્યું. મુનિ ગયા પછી પાછળ રહેલી ખીર ચાટતે હતું, ત્યાં તેની મા આવી. છોકરાને હજી ભૂખ્યો જાણી બીજી ખીર તેને આપી, રાત્રિના વખતમાં અજીર્ણ થવાથી મુનિદાનની પ્રશંસા કરતા તે મરણ પામે અને રાજગૃહી નગરીમાં ધનાદય ભદ્ર શેઠની ભદ્રા નામની સ્ત્રીની કુખે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે. યુવાન વયમાં પિતાએ બત્રીશ કન્યાઓ પરણાવી. સાતમાળના મહેલમાં દેગુંદક દેવોની માફક સુખ વૈભવ ભેગવે છે. તેના પિતા ગભદ્ર શેઠે વીર પ્રભુની પાસે ચારિત્ર લીધું અને પર્યતે સુસમાધિમાં મરણ પામી તે દેવલોકમાં ગયે. પુત્રનેહથી તે પિતાના પુત્રના સર્વ મને રથ પૂર્ણ કરતે હતા. એક દિવસે એક પરદેશી મુસાફર સેળ રત્નકાંબળે લઈ રાજગૃહીમાં વેચવા આવ્યું. શ્રેણિક રાજાએ તેનું
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિદાનનું ફળ મૂલ્ય પૂછયું, તેણે એક એકનું મૂલ્ય સવાલાખ સોનામહોર જણાવ્યું. ભારે મૂલ્યની આવી રત્નકાંબળે લેવી તે રાજાને ઉચિત ન જણાવ્યું. મુસાફર ઉદાસ થયે, કે જ્યારે રાજા જેવા મારી રત્નકાંબળે નથી લેતા તે બીજા કોણ લેશે? તે ફરતે ફરતે શાલિભદ્રને ઘેર આવે, અને ભદ્રા શેઠાણીને મળ્યો અને ભદ્રાએ રત્નકાંબળે કેટલી છે અને મૂલ્ય શું છે તે પૂછયું. મુસાફરે કહ્યું, મારી પાસે સેળ રત્નકાંબળો છે અને તેની વીસલાખ સોનામહેર કીંમત થશે. ભદ્રાએ જણાવ્યું કે મૂલ્યની કાંઈ હરકત નથી, પણ મારા પુત્રને બત્રીશ સ્ત્રીઓ હોવાથી મને બત્રીશની જરૂર હતી. પણ મુસાફર પાસે તેટલી ન હોવાથી વીશલાખ સોનામહોર આપી તે રત્નકાંબળ લીધી અને અરધી અરધી કન્નકાંબળ બત્રીશે સ્ત્રીને વહેંચી આપી. મુસાફર પણ ખુશી થઈ ચાલતો થયો. શ્રેણીક રાજાની હઠીલી રાણીએ હઠ લીધી કે હું રાજાની રાણું થઈ છતાં શું મને એક રત્નકાંબળ ભારે મૂલ્યની ન મળે? રાજાએ ફરી મુસાફરને બોલાવ્યો. તેણે શાલિભદ્રને ઘેર રત્નકાંબળ વેશ્યાના સમાચાર આપ્યા અને કહ્યું કે તમે એક પણ લઈ ન શકયા પણ તેણે તે બત્રીશની માગણી કરી છે, આ સાંભળી રાજા આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયા. અહા ! મારા રાજ્યમાં આવા ધનાઢયે રહે છે. રાજાએ એક રત્નકાંબળ આપવા માટે શાલિભદ્રને ત્યાં કહેવરાવ્યું. ભદ્રાએ જવાબ આપ્યો કે તે રત્નકાંબળે મારા પુત્રની સ્ત્રીઓએ પહેરી નિર્માલ્યા તરીકે કાઢી નાખી છે, આપ કહે તો મેકલાવું, રાજાને અધિક આશ્ચર્ય થયું. તેણે શાલીભદ્રને પિતાની પાસે બોલાવવા આમંત્રણ કર્યું. ભદ્રા શેઠાણી રાજા પાસે આવી અને રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે શાલિભદ્ર કઈ વખત બહાર નીકળ્યું નથી તે આપ અમારું ઘર પવિત્ર કરે. રાજા તેને જોવાની ઉત્કંઠાથી ભદ્રા શેઠાણીને ઘેર આવ્યું. તેના ઘરની ઋદ્ધિ જોતાંજ રાજ દિડુંમૂઢ થઈ ગયે. ભદ્રાએ સાતમી ભૂમિકા ઉપર રહેલા શાલિભદ્રને જણાવ્યું કે પુત્ર નીચે આવે, શ્રેણિક આપણે ઘેર આવ્યું છે શાલિભદ્ર જવાબ આપે, માતાજી ! જેમ આપને ઉચિત લાગે તેમ કરે, તેમાં મને પૂછવાની કોઈ જરૂર નથી. માતાએ જણાવ્યું, બેટા, તે આપણા સ્વામિ રાજા છે. કાંઈ વેપારનું કાર્ય નથી. તેને આવી નમસ્કાર કરે, મળો. આ સાંભળતાં જ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ. શાલિભદ્રનું મુખ ઉતરી ગયું. તેના ચહેરા ઉપર ગ્લાનિ આવી ગઈ. શું મારે માથે કઈ ધણી છે? હું આજ સુધી તે એમ સમજતા હતે કે હું સુખી છું. જે માથે ધણી હોય, બીજે સ્વામી હોય, તે સુખી શાને ? તે અવસરે નીચે આવ્યો. શ્રેણિક રાજાને મળે. રાજાએ પ્રીતિથી ખોળામાં બેસાર્યો અને પુત્રની માફક ચુંબન કર્યું. છેડા વખતમાં તે તેના શરીર ઉપર પસીને થઈ આવ્યો. ભદ્રાએ કહ્યું, મહારાજ! તેને જવાદે. માણસના પરિચયમાં ન આવેલ હોવાથી તે ગભરાય છે, શાલિભદ્રને રાજાએ જવાનું કહ્યું. તે પોતાના મહેલમાં આવ્યો. ભદ્રાએ પણ શ્રેણિકની ઘણી બરદાશ કરી. રાજા ખુશી થઈ પોતાને મુકામે આવ્યો અને આવા ધનાઢયે તથા સખી જી મારા રાજ્યમાં વસે છે તેથી વિશેષ હર્ષિત થયે. શાલિભદ્રને ચેન ન પડ્યું. તે વિચારવા લાગે, અરે ! પૂર્વ ભવે જોઈએ તેવું પુણ્ય કે કર્મ કર્યું નથી માટે મારે માથે સ્વામી છે પણ હવે એવાં કર્મ કરું કે મારે માથે કઈ પણ ન હોય તે અવસરમાં ધર્મષાચાર્ય ચાર જ્ઞાનધારક ત્યાં આવ્યા. શાલિભદ્ર તેમને વંદન કરવા ગયે અને વિનયથી પૂછ્યું કે મહારાજ એવું કયું સારું કાર્ય કરવું જોઈએ કે જેથી માથે ધણું ન હોય તેવી સ્થિતિ મળે. ગુરૂએ જવાબ આપ્યો, ચારિત્ર લેવાથી માથે ધણી ન હોય તેવું નિર્ભય સ્થાન મળે છે. પિતે તે અંગીકાર કરવાની ઈચ્છા જણાવી. ઘેર આવ્યો અને માતા પાસે આજ્ઞા માગી. તેને સુકુમાળપણા વિષે, યૌવન વિષે, ચારિ ત્રની દુર્ઘટતા વિષે માતાએ ઘણું સમજાવ્યું પણ જ્યારે તે પિતાના નિશ્ચયથી ડગેજ નહિ, ત્યારે માતાએ તેને કહ્યું, આ દિવ્ય ભેગને ત્યાગ કરી મનુષ્યની સ્થિતિને શેડો વખત અભ્યાસ કર, પછી ખુશીથી ચારિત્ર લેજે. શાલિભદ્ર તેમ કરવા સ્વીકાર્યું, અને દિવસે દિવસે એક એક સ્ત્રી, શય્યા વિગેરે ત્યાગ કરવાં લાગે. આ વાતની શાલિભદ્રની બહેન જે ધની સાથે વિવાહિત હતી. તેને ખબર પડી; તે રડવા લાગી. ધન્નાએ કારણ પૂછ્યું ત્યારે શાલિભદ્રને એક એક સ્ત્રીને ત્યાગ અને થોડા વખતમાં ચારિત્ર લેવાનું જણાવ્યું. ત્યારે ધન્નાએ હાંસી કરી કે શાલિભદ્ર કાયર છે, ત્યાગ કરે તે વળી એક એકને ત્યાગ શા માટે કરે? એક
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ વ્રતના અતિચાર
૧૬૮ સાથે સર્વને ત્યાગ કરે. સ્ત્રીઓએ જવાબ આપે, સ્વામિનાથ કહેવું સુલભ છે પણ કરવું દુર્લભ છે. ધનાએ કહ્યું કે મને તમારે નેહજ આડો આવતે હતે. પણ જો તમારી સમ્મતિ છે તે આજે જ આઠે સ્ત્રીઓને ત્યાગ કરીને હું ચારિત્ર લઉં છું, સ્ત્રીઓ નમી પડી અને અમે હસતાં કહ્યું હતું તેમ જણાવ્યું, પણ ધને પિતાના નિશ્ચયમાં અડગ રહ્યો ત્યારે સ્ત્રીઓએ પણ સંયમ લેવાને પિતાને અભિપ્રાય જણાવ્યું. ધનને તેમને શાબાશી આપીને રજા આપી. આ પ્રમાણે સંસારથી વિરક્ત થએલ ધન્ના શાલિભદ્ર બનેએ મહાવીર દેવ પાસે ચારિત્ર લીધું, અને માસક્ષપણુદિ ઘેર તપશ્ચર્યા કરી કર્મ તથા શરીર કૃશ કરી નાખ્યાં. આખરે વૈભારગિરિ પહાડ ઉપર બન્ને જણાએ અનશન કર્યું. પ્રૌઢ ધર્મધ્યાનમાં મગ્ન રહેતાં ઘણાં કર્મો ખપાવી નાખ્યાં. શુભ ધ્યાનમાં મરણ પામી સર્વાર્થસિદ્ધિ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. એક ભવ માનવને કરી તે મોક્ષ જશે. એવી રીતે દાનના પ્રભાવમાં ઉત્તરોત્તર પર પરાએ મેક્ષની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે આ ચરિત્રથી સમજી શકાય છે. આ ચરિત્ર ઉપરથી સમજવાનું એ છે કે પિતાની દુઃખી અવા સ્થામાં પણ દાનને ઉત્સાહ, પરિણામની વિશુદ્ધતા, દૈવિક વૈભવ છતાં પણ આત્મિક સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા, સુકે મળ દેહ છતાં કઠોર તપસ્યા અને ધ્યાનની નિર્મળતા એ સર્વ મનન કરવા જેવું છે, અતિથિ સંવિભાગ ઉપર શાલિભદ્રની કથા સમાપ્ત થઈ. આ કહે વાથી બારમું વ્રત સમાપ્ત થયું, અને કમે કહેવાયેલાં બાર વતે પણ સમાપ્ત થયાં. બાર વતમાં લાગતા અતિચારો દૂર કરવા વિષે. व्रतानि सातिचाराणि सुकृताय भवन्ति न । अतिचारास्ततो हेयाः पंच पंच व्रते व्रते ।। ८९ ॥
અતિચારવાળાં તે કલ્યાણ માટે થતાં નથી. માટે દરેક વ્રતમાં લાગતા પાંચ પાંચ અતિચા (દા) ત્યાગ કરવા. ૮૯..
' પ્રથમ વ્રતના અતિચાર. પા ચંપરિકો-મિયિોગના प्रहारोऽन्नादिरोधश्चा-हिंसायां परिकीर्तिताः ॥ ९० ॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧eo
તૃતીય પ્રકાશ. તીવ્ર ક્રોધથી. મરણથી નિરપેક્ષપણે-મરી જશે તેની દરકાર રાખ્યા સિવાય મનુષ્ય તથા જનાવરાદિને બાંધવાં. ૧ તેમની ચામડી છેદવી. ૨ શક્તિ કરતાં વિશેષ ભાર ભર. ૩, મર્મસ્થળાદિમાં પ્રહાર કરે. ૪, અને અનાજ આદિ તેમને ખોરાક આપ બંધ કર. ૫ આ અતિચારો અહિસા વ્રતમાં કહેલા છે. ૯૦. - વિવેચન-જીવને મારવાનાં પચ્ચખાણ કર્યા છે પણ તેને તીવ્ર બાંધવાને કે દુઃખ આપવાનાં કર્યા નથી. આવા આશયની અપેક્ષા હેવાથી દુઃખ આપવા વિગેરેને વ્રતમાં દૂષણરૂપ અતિચાર કહેલા છે.
બીજા વ્રતના અતિચાર. मिथ्योपदेशः सहसा-भ्याख्यानं गुह्यभाषणम् । विश्वस्तमंत्रभेदश्च कूटलेखश्च मूनृते ॥ ९१ ॥
બીજાને દુઃખ થાય તે મિથ્યા પાપકારી ઉપદેશ આપ. ૧ વિચાર કર્યા સિવાય કે અભિપ્રાય જાણ્યા સિવાય (તું ચાર છે કે પરસ્ત્રીલંપટ છે વિગેરે) બીજા ઉપર પેટે આપ મુકવો. ૨, રાજવિરૂદ્ધાદિ જે પ્રગટ કરવા લાયક ન હોય તે ઈગિતાદિ આકારથી જાણી પ્રગટ કરી આપવું. ૩, મિત્રકલત્રાદિ વિશ્વાસવાળાની ગુપ્ત વાત પ્રકાશ કરી દેવી. ૪, અને જૂઠા લેખ લખવા. ૫, આ પાંચ સત્યવ્રતના અતિચારો છે. ૯૧. - ત્રીજા વ્રતના અતિચાર. स्तेनानुज्ञा तदानीता-दानं द्विड्राज्यलंघनम् । प्रतिरूपक्रिया माना-ऽन्यत्वं चास्तेयसंश्रिता ॥ ९२ ॥
ચેરને ચેરી કરવામાં પ્રેરણા કરવી. ૧.ચારને ચોરી કરી લાવેલે માલ વેચાતે ગ્રહણ કરે. ૨, વેપાર નિમિતે વિરૂધ રાજ્ય–શત્રુ રાજાને નિપુધ કરેલા દેશમાં જવું. ૩, માલમાં સારી નરસી વસ્તુનું ભેળસંભેળનું કરવું. ૪, અને ખોટાં તેલ માપે બનાવવાં, વધુ માપાથી લેવું, ઓછા માપથી દેવું. આ પાંચ અચર્ય વ્રતના અતિચારો છે. ૯૨
ચોથા વ્રતને અતિચાર. इत्वरात्तागमोनात्ता-गतिरन्यविवाहनम् । मदनात्याग्रहोऽनंग-क्रीडा च ब्रमीणि स्मृता ।। ९३ ॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
પાંચમા વ્રતના અતિચાર. થોડા વખત માટે ભાડું આપી પોતાની સ્ત્રી કરી રાખેલી વેશ્યા ગમન. ૧, વેશ્યા, અનાથ, વિધવા, વૈરણી, પ્રોષિતભર્તૃકા વિગેરેનું સેવન કરવું. ૨, પિતાનાં પુત્ર પુત્રી સિવાય અન્યના વિવાહ કરવા. ૩, સ્વી સંબંધી વિષયમાં પણ વિશેષ આસક્તિ. ૪, અનંગકીડા હસ્ત કર્યાદિ. ૫, આ પાંચ ચોથા, બ્રહ્મચર્ય વ્રતના અતિચારે કહેલા છે. ૯૩.
વિવેચન–ભાડું આપી છેડે વખત માટે પિતાની સ્ત્રી કરી રાખેલી હોવાથી મારી પિતાની જ સ્ત્રી છે, આવા અભિપ્રાયને લઈને અતિચાર, નહિતર વ્રતભંગ કહેવાય. વેશ્યા, અનાથ, વિધવાદિકને અનુપગે અતિક્રમાદિની અપેક્ષાએ અતિચાર છે. આ પહેલા બે અતિચાર સ્વદારસંતોષી માટે છે, પણ પરસ્ત્રીત્યાગ કરવાવાળાને તે વ્રત ભંગ થાય છે.
પાંચમા વ્રતના અતિચાર. धनधान्यस्य कुप्यस्य गवादेः क्षेत्रवास्तुनः । हिरण्यहेम्नश्च संख्या-ऽतिक्रमोऽत्र परिग्रहे ।। ९४ ॥
ધનધાન્ય સંબંધી ૧, ઘરની ઘરવખરી, રોનારૂપા વિનાની તેના સંબંધી ૨, ગાયઆદિ જનાવર સંબંધી ૩, ક્ષેત્ર, ઘર, હાટ, સંબંધી ૪, અને સેના રૂપા સંબંધી પ. રાખેલી સંખ્યાના પરિમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું તે પરિગ્રહ વ્રતના પાંચ અતિચારો છે. ૯૪.
અહીં એ શંકા થાય છે કે રાખેલા પરિણામનું ઉલંઘન કરવાથી વતનો ભંગ થવે જોઈએ તે અતિચાર શા માટે કહ્યા તેને ઉત્તર આપે છે. . बंधनाद्भावतोगर्भा-योजनादानतस्तथा । प्रतिपन्नव्रतस्यैष पंचधापि न युज्यते ॥९५ ॥
બંધન કરવાથી, ભાવથી, ગર્ભથી, જેડવાથી, અને લેવાથી અતિચાર લાગે છે માટે પરિગ્રહણનું વ્રત ગ્રહણ કરનારને આ પાંચમાંથી કાંઈ પણુ અતિચાર રૂપે કરવું તે યોગ્ય નથી. ૫. | વિવેચન-સાક્ષાત્ રીતે સંખ્યાને અતિક્રમ કરવાથી તે વ્રતભંગ થાય છે, પણ અહીં અતિચાર લાગવામાં સાપેક્ષતા હેવાથી વતભંગ નથી. જેમકે, પાંચ, પચાશ, મુંડા જેટલું ધન ધાન્યનું
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર
તૃતીય પ્રકાશ. માપ રાખ્યું હોય અને લેણું વિગેરેમાં તેનાથી અધિક આવી ગયું તે તેને કહી રાખે કે હમણાં તમારે ત્યાં રાખી મુક, ચોમાસા પછી મારી બધી પૂરી થવાથી લઈશ. આ પ્રમાણે બંધણી કરવાથી અતિચાર લાગે છે અને પોતે સાક્ષાત્ લીધું ન હોવાથી વ્રત રાખવાની અપેક્ષા હોવાથી વ્રતભંગ થતો નથી. ૧.
ઘરવખરી, તાંબા પિતળ વિગેરેની સંખ્યા રાખી હોય તેમાં વધારે થઈ ગયે તે નાનાં તોડી નખાવી મેટા મેટા બનાવે. આંહીં સંખ્યા કાયમ રહેલી હોવાથી વ્રતભંગ નથી પણ અતિચાર છે. ૨.
જનાવરની સંખ્યા એક વર્ષમાં અમુક રાખી હોય તેમાં ગાય, ભેંસાદિ ને વાછરડાં વિગેરે થવાથી જનાવરની સંખ્યામાં વધારે થઈ આવે ત્યારે તેના ગર્ભને યા વાછરડાને અમુક વખત ગયા પછી ગણત્રીમાં ગણે તે પણ સાપેક્ષ હેવાથી અતિચાર. ૩. ક્ષેત્રની સંખ્યા અમુક રાખી છે તેમાં પાસેના ક્ષેત્રે લઈને વચમાંથી વાડ કાઢી નાખી ભેળવી મેટાં કરવાં. સંખ્યા કાયમ હેવાથી અતિચાર. ૪. સોનું રૂપું વર્ષના પરિણામની સંખ્યામાં કોઈ રાજા પ્રમુખના તુષ્ટમાન થઈ આપવાથી વધારે થાય તે પિતાના વતની અવધિ પર્યત કોઈ બીજા પાસે રખાવે. આ સર્વેમાં પિતે સાક્ષાત્ લેવું કે સંખ્યા ઉલ્લંઘન કરેલ ન હોવાથી તેમજ વ્રત રાખવાની અપેક્ષા હોવાથી અતિચાર કહેવાય છે.
- છઠ્ઠા વ્રતના અતિચાર स्मृत्यंतर्धानमूर्धाध-स्तिर्यग्भागव्यतिक्रमः। क्षेत्रवृद्धिश्च पंचेति स्मृता दिविरतिव्रते ॥ ९६॥
દિશામાં જવા આવવાના નિયમનું ભૂલી જવાપણું, જેમકે મેં પચાશ જન રાખ્યા છે કે જો તે યાદ ન આવવાથી પચાશ જાય તે પણ અતિચાર (કારણ કે લીધેલ નિયમ મરણ રાખવાથી વ્રત પાળી શકે છે.) ઉંચે, નીચે અને તિછ દિશાઓમાં ભૂલથી લીધેલ નિયમથી વધારે ચાલ્યા જવું તે અતિચાર. ૪. ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ કરવી (જેમકે ઉત્તર દક્ષિણ સે સે જન જવાનું રાખ્યું હોય અને દક્ષિ ણમાં વધારે જવાની જરૂર જણાઈ ત્યારે ઉત્તર દિશામાંથી ઓછું કરી દક્ષિણ દિશામાં તેટલું વધારવું. આ બન્ને બાજુ પરિમાણ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્મર કર્માદાનનાં નામ કહે છે.
૧૯૩
કાયમ ન રહેવાથી પણ સંખ્યા બરાબર રહેવાથી આશયની અપે ક્ષાએ અતિચાર છે. ૯૬.
સાતમા વ્રતના અતિયાર
सचित्तस्तेन संबद्धः संमिश्रोऽभिषवस्तथा । दुः पकाहार इत्येते भोगोपभोगमानगाः ॥ ९७ ॥
સચિત્ત આહાર. ૧. સચિત્ત સાથે જોડાયેલ. ૨. સચિત્ત અચિત્તથી મિશ્ર. ૩. અનેક દ્રવ્ય સંચાગથી બનેલ સુરા સાવીરાદિ. ૪, અને સેજસાજ પાર્કલેા આહાર. ૫. આ પાંચ અતિચાર સચિત્ત વસ્તુના (સજીને વસ્તુને!) ત્યાગ કરનારને ભેગાપભાગ 1માં લાગે છે (આંહી જે અતિચાર કહ્યા છે તે અનઉપયાગે અજાણપણાથી લાગે છે. ) ૯૭.
આ અતિચારે। ભાજનના સબંધમાં છે, કના સબંધમાં બતાવે છે.
अमी भोजनतस्त्याज्याः कर्मतः खरकर्म तु । तस्मिन्पंचदश मलान् कर्मादानानि संत्यजेत् ।। ९८ ।। ઉપર બતાવેલ પાંચ અતિચારા ભાજન આશ્રયિ-ત્યાગ કરવા અને કર્મ આશ્રય ખર કર્માદિ પર કર્માદાનરૂપ અતિચારાના ત્યાગ કરવા. ૯૮.
વિવેચન—ભોગે પભાગરૂપ ધન પેદા કરવામાં આ પંદર પ્રકારના દોષ લાગે છે. તે પાપના કારણરૂપ હાવાથી તેમનું નામ કર્મા દાન રાખવામાં આવ્યુ છે.
પંદર કર્માદાનનાં નામ કહે છે. अंगारवनशकर - भाटकस्फोटकजीविका । दंतलाक्षरस केश - विषवाणिज्यकानि च ॥ ९९ ॥ यंत्रपीडानिलांछन- मसतीपोषणं तथा । वदानं सरः शोष इति पंचदश त्यजेत् ।। १०० ।। અંગારાના વ્યાપાર, ૧ વન કાપવાના ૨, ગાડાં બનાવવાના ૩
ભાડાં કરવાના ૪, જમીન ફાડવાના ૫, દાંતના ૬, લાખના ૭, રસના
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૭૪
તૃતીય પ્રકાશ, ૮, કેશને ૯, વિષ વેચવાને ૧૦, યંત્રથી વસ્તુ પીલવાને ૧૧. બળદ પ્રમુખને નિલંછન કરવાને ૧૨, અસતી પિષણને ૧૩, દવ આપવાને-ક્ષેત્રાદિમાં અગ્નિ લગાડવાને ૧૪, અને તળાવ પ્રમુખ સૂકાવી નાંખવાને વ્યાપાર ૧૫. આ પંદર પ્રકારના અતિચારોને ત્યાગ કર. ૯૯-૧૦૦ પંદર અતિચારને અનુક્રમે વિશેષતાથી બતાવે છે.
(અંગારકર્મ,). अंगारभ्राष्ट्रकरणं कुंभायःस्वर्णकारिता। ठठारत्वेष्टकापाका-विति छांगारजीविका ॥ १०१ ॥
લાકડાંના કેલસા બનાવવાને, ચણા પ્રમુખ અનાજ ભુંજવાને, કુભાર, લુહારને, સેનીને. કંસારાને અને ઈંટ પકાવવા વિગેરેથી આજીવિકા કરવી તે અંગારકર્મ કહેવાય છે. ૧૦૧.
વનકર્મ. छिमाछिन्नवनपत्र-प्रसूनफलविक्रयः । कणानां दलनात्पेषा-दृत्तिश्च वनजीविका ।' १०२ ॥
છેદેલાં અને નહિ છેદેલાં વનમાં થતાં પાંદડાં, કુલ, ફળ વિગેરે વેચવાં તથા અનાજને દળીને કે પથ્થર ઉપર પીસાવીને જે આજ વિકા કરવી તે વન આજીવિકા કહેવાય છે-૧૦૨.
શકટ આજીવિકા. शकटानां तदंगानां घटनं खेटनं तथा । વિતિ શર-ની િરિર્વિતા | ૨૦ રૂ છે.
ગાડાંઓ તથા પૈડાં પ્રમુખ તેના અંગોને ઘડવાં (ઘડાવવાં) ખેડવાં. અને વેચવાં, વિગેરેથી જે આજીવિકા કરવી તે શકટ આજીવિકા કહેલી છે. ૧૦૩.
ભાટક આજીવિકા शकटोक्षलुलायोष्ट्र-खराश्वतरवाजिनाम् । મારા વારિ-માદનીવિજ | ૨૦૪
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસ તથા કેશને વ્યાપાર.
૧૭૫ ગાંડાં, બળદ, પાડા, ઉંટ, ગધેડા ખચર અને ઘોડા પ્રમુખ ઉપર ભાર વહન કરાવી આજીવિકા કરવી તે ભાટક આજીવિકા કહેવાય છે. ૧૦૪.
સ્ફટિક આજીવિકા. सरः कूपादिखनन-शिलाकुट्टनकर्मभिः । पृथिव्यारंभसंभूतै-जीवनं स्फोटजीविका ॥ १०५॥
સરેવર, કુવા પ્રમુખ દાવવા અને પથ્થર ફેડવારૂપ પૃથ્વીના આરંભવાળાં કર્મો વડે કરી આજીવિકા કરવી તે ફેટિક આજીવિકા કહેવાય છે. ૧૦૫.
દાંતનો વ્યાપાર दंतकेशनखास्थित्व-प्रोम्णो ग्रहणमाकरे । त्रसांगस्य वणिज्याथ दंतवाणिज्यमुच्यते ॥ १०६ ॥
હાથી દાંત, ચમરી ગાય પ્રમુખના વાળ, નખ, હાડકાં, ચામડાં તથા રોમ (રૂવાડા) પ્રસુખ ત્રસ જીવેનાં અંગેને વ્યાપારને અર્થે ઉત્પત્તિને ઠેકાણે જઈ ગ્રહણ કરવા તેને દંત વાણિજ્ય કહે છે-૧૦૬.
લાખનો વ્યાપાર. . लाक्षामनःशिलानीली--धातकीटंकणादिनः। विक्रयः पापसदनं लाक्षावाणिज्यमुच्यते ॥ १०७ ॥
લાખ, મનશીલ. ગળી, ધાવડી અને ટંકણખારાદિ એ સર્વ વિશેષ પાપનાં સ્થાનકરૂપ છે. તેને વ્યાપાર કરવો તેને લાખ વાણિજ્ય કહે છે. ૧૦૭.
રસ તથા કેશને વ્યાપાર. नवनीतवसाक्षौद्र-मद्यप्रभृतिविक्रयः ।. द्विपाचतुष्पाद विक्रयो वाणिज्य रसकेशयोः ॥ १०८ ॥
માખણ, ચરબી, મધ અને મદિરાદિ વેચવું તે રસ વાણિજ્ય અને મનુષ્ય તથા જાનવરોના વ્યાપાર કરવા તે કેશ વાણિજ્ય. કહેવાય. ૧૦૮.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ.
વિષ વાણિજ્ય. વિષાદ્યયંત્ર-દતિહાવિરતુનઃ | विक्रयो जीवितघ्नस्य विषवाणिज्यमुच्यते ॥ १०९॥
ઝેર, હથિયાર, હળ, અરહટ્ટાદિ યંત્ર, લેતું અને હરતાલ આદિ જીવને નાશ કરનારી વસ્તુઓને વેપાર કરે તેને વિષ વાણિજ્ય કહે છે. ૧૦૯.
યંત્ર પીડન કર્મ तिलेासर्पपैरंड-जलयंत्रादिपीडनम् । दलतैलस्य च कृति-यंत्रपीडा प्रकीर्तिता ॥ ११० ॥
તલ પીલવાનાં યંત્રો, ઇક્ષુ શેરડી) પીલવાનાં, સરસવ પીલવાનાં, એરંડા પીલવાનાં, અરહટાદિ જલ ખેંચવાનાં યંત્રો અને બાળ કાઢી તેલ લેવું એ આદિનાં યંત્રો બનાવી તેનાથી આજીવિકા કરવી તે યંત્રપીડનકર્મ. ૧૧૦,
નિલંછન કર્મ नासावेधोऽङ्कनं मुष्क-च्छेदनं पृष्ठगालनम् । कर्णकंबलविच्छेदो निर्ला छनमुदीरितम् ॥ १११ ॥
જનાવરની નાસિકા વિંધવી, આંકવું, અંડ છેદો, પૃષ્ટ ગાળી નાખવી અને કાન તથા કંબલ છેદવા, આવડે આજીવિકા ચલાવવી તેને નિલ છન કર્મ કહ્યું છે. ૧૧૧.
- અસતી પોષણ सारिकाशुकमार्जार-श्वकुकुंटकलापिनाम् । पोषो दास्याश्च वित्तार्थ-मसतीपोषणं विदुः ॥ ११२ ।।
સારિકા, શુક, બીલાડી, કુતરા કુકડા, મયુર, અને દાસી પ્રમુખનું ધન કમાવા નિમિત્તે પિષણ કરવું તેને અસતી પેષણ કહ્યું છે. ૧૧૨
દવ આવે અને તળાવ સુકાવવાં. व्यसनात्पुण्यबुद्धया वा दवदानं भवेद् द्विधा । કોષ સાષિ-હોવુછવા ??રૂ .
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક વ્રતના અતિચાર.
૧૭. કુટેવથી અથવા પુણ્ય બુદ્ધિએ દવ લગાડે, તથા તળાવ નદી અને કહ, કુંડાદિના પાણીને શેકી નાખવાં તે સરશેષ કર્માદાન કહેવાય છે. ૧૧૩.
વિવેચન-કર્માદાનને શબ્દાર્થ જ એ છે કે કર્મને આવવાનું કારણ દુનિયાના ઘણા વ્યાપારો આ સિવાયના કર્મ બંધના કારણ ભૂત છે છતાં આ પંદરને કર્માદાન કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે આ વ્યાપારથી વિશેષ વિશેષ પાપ આવે છે. તેમજ ફાયદા છેડે અને અનેક જીને દુ:ખ, ત્રાસ તથા સંહારના હેતભૂત છે માટે ધર્મિષ્ટ મનુષ્યએ આવા વ્યાપારનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. અહી કોઈ શંકા કરે છે કે આ પંદર કર્માદાનને અતિચાર શા માટે કહ્યા, કારણ કે કર્માદાન પોતેજ પાપરૂપે છે, અને તે કરવાથી તે વ્રત ભંગ થે જોઈએ. ઉત્તર એ છે કે પિતે અર્થ દંડમાં જે કર્માદાતેની છુટ રાખી છે તે સિવાય આવા વ્યાપારે કદાચ અજાણપણે અર્થાત્ અનઉપગે થઈ ગયા હોય તો અતિચારરૂપ છે, પણ જે જાણીને તે વ્યાપાર કરવામાં આવે તે વ્રત ભંગ થાય છે એમ ભેગપભોગ વ્રતના વીશ અતિચારે બતાવ્યા.
હવે અનર્થદંડ વ્રતના અતિચાર. संयुक्ताधिकरणत्व-मुपभोगातिरिक्तता । मौखर्यमथ कौकुच्यं कंदर्पोऽनर्थदंडगाः ॥ ११४ ॥
હળ, મુશળ ગાડી પ્રમુખ અધિકરણો સંજી (જેડી) રાખવાં, ૧. પ્રમાણથી અધિક ઉપભોગની વસ્તુ રાખવી, ૨. વાચાળપણું અર્થાત પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય બોલવું, ૩, ભાંડાદિકના જેવી ભૂયન એકાદિકથી ચેષ્ટા કરવી, ૪. કામ ઉત્પન્ન થાય તેવાં વચને બલવા, ૫. અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતના પાંચ અતિચારે છે. ૧૧૪.
સામાયિક વ્રતના અતિચાર. कायवाङ्मनसां दुष्ट-प्रणिधानमनादरः। . મૃત્યgવસ્થાપન વ મૃતા સામયિતે ૨૫ . .
મન વચન, કાયાને સાવધ કાર્યમાં પ્રવર્તાવવાં. ૩. સામાયિકમાં અનાદર (અનુસાહતા) ૪. અને સામાયિક કર્યું કે ન કર્યું તે સ્મૃતિ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
તલીય પ્રકાશ ન રાખવી. આ પાંચ સામાયિક વ્રતમાં અતિચાર કહ્યા છે. (અહી અનઉપગે સાવધ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ થઈ હોય તે માટે અતિચાર કહ્યો છે પણ જાણીને સાવધ પ્રવૃત્તિ કરે તે વ્રત ભંગ થાય) ૧૧૫
દેશાવકાશિક વ્રતના અતિચાર. प्रेष्यप्रयोगानयने पुद्गलक्षेपणं तथा। शब्दरूपानुपातौ च व्रते देशावकाशिके ॥ ११६ ॥
નિયમિત કરેલી જગ્યા બહાર કાર્ય પ્રસંગે બીજાને મોકલે ૧. નિયમિત ક્ષેત્ર બહારથી કાંઈ વસ્તુ મંગાવવી, ૨. નિયમિત જગ્યાની ' બહાર રહેલા માણસને જણાવવા માટે કાંકરે પ્રમુખ ફેંકવું, ૩. શબ્દ કરી બેલા, ૪. અને રૂપ દેખાડવું એટલે પિતે સન્મુખ ઉભા રહેવું, તેને જોઈને દૂર રહેલો માણસ તેને માટે ત્યાં આવે, પ. આ પાંચ દેશાવકાશિક વ્રતના અતિચારે છે. ૧૧૬.
વિવેચન-પિતે શરીરથી નિયમિત જગ્યા બહાર ગયે નથી તેથી વ્રતભંગ ન થયું, છતાં નિયમિત જગ્યા બહાર માણસ મેકકહ્યું. મંગાવ્યું, કાંકરે ફેંક, શબ્દ કર્યો અને રૂપ દેખાડયું તેથી અતિચાર લાગ્યા.
પૌષધ વ્રતના અતિચાર. उत्सर्गादानसंस्तारा-ननवेक्ष्याप्रमृज्य च । अनादरः स्मृत्यनुप-स्थापनं चेति पौषधे ॥ ११७ ॥
નજરથી જોયા અને વસ્ત્ર પ્રમુખના છેડાથી પ્રમાર્યા વિના મળ મૂત્રાદિને ત્યાગ કરે; ૧, પાટપાટલા પ્રમુખ જોયા તથા પ્રમાર્જન કર્યા વિના લેવા, ૨. જેયા પ્રમાર્જન કર્યા સિવાય સંથારે કરે-૩, પિૌષધમાં અનાદર, ૪. અને પૌષધ કર્યો કે નહિ, તેની સમૃતિ ન રહેવી, ૫, આ પાંચ પૌષધ વ્રતના અતિચારે છે. ૧૧૭.
અતિથિ સંવિભાગ ત્રતના અતિચાર. सचिते क्षेपणं तेन पिधानं काललंघनं । मत्सरोऽन्यापदेशश्च तुर्ये शिक्षात्रते स्मृताः ॥ ११८ ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહા શ્રાવકની દિવસીય મુનિ આહારર્થે ઘેર આવ્યું દેવા લાયક વસ્તુ, સચિત્ત પૃથ્વી જલ, અગ્નિ, આદિ ઉપર મૂકે, ૧. અથવા સજીવ વસ્તુથી તે ઢાંકે, ૨. ગોચરીને વખત થયા પછી ભજન તૈયાર કરે, ૩. ઈર્ષા કરી દાન આપવું (આણે આપ્યું તે હું કાંઈ તેનાથી ઓછા નથી માટે હું પણ આપીશ, અથવા સાધુ પર ઈર્ષા કરી દાન આપે,) ૪. આ બીજાની વસ્તુ છે એમ બાન કરી ન આપે, પ. આ ચોથા શિક્ષા વ્રતના પાંચ અતિચારો કહ્યા છે. અહી પણ અનઉપયાગથી અતિચાર સમજવા, ૧૧૮. આ પ્રમાણે બાર વ્રતનાં અતિચારે કહેવાયાં.
મહા શ્રાવકપણ બતાવે છે. एवं व्रतस्थितो भक्त्या सप्तक्षेत्र्यां धनं वपन् । दयया चातिदीनेषु महाश्रावक उच्यते ॥ ११९ ॥
આ પ્રમાણે બાર વ્રતમાં રહ્યો છતે ભક્તિપૂર્વક સાત ક્ષેત્રે (સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, પ્રતિમા, દેરાસર, અને જ્ઞાન) મા ધન ખરચતે અને દયા વડે કરી અતિ દીન જીને ધન આપતે તે મહા શ્રાવક કહેવાય છે. ૧૧૯. સાત ક્ષેત્રમાં ધન નહિ વાપરનારનું નિર્બળપણું. यः सबाह्यमनित्यं च क्षेत्रेषु न धनं वपेत् ।। कथं वराकश्चारित्रं दुश्चरं स समाचरेत् ॥ १२०॥
જે માણસ પિતાની પાસે ધન વિદ્યમાન છે, વળી તે બાહ્ય છે અને અનિત્ય છે છતાં તે ઉત્તમ સ્થળે ખરચી શકતું નથી, તે બિ. ચાર દુઃખે પાળી શકાય તેવું ચરિત્ર કેવી રીતે આદરી શકશે ? ૧૨૦
મહા શ્રાવકની દિવસર્યા. ब्रह्म मुहूर्ते उतिष्ठेत् परमेष्ठिस्तुतिं पठन् । किंधा किंकुलश्चास्मि किंवतोऽस्मीति च स्मरन् ॥ १२१ ॥ शुचिः पुष्पामिपस्तोत्रै-देवमभ्यर्च्य वेश्मनि । प्रत्याख्यानं यथाशक्ति कृत्वा देवगृहं ब्रजेत् ॥ १२२ ॥ पविश्य विधिना तत्र त्रिःप्रदक्षिणयेजिनम् । पुमादिभिस्त सम्पर्म सानैरुत्तमैः स्तुय त् ॥ १२३ ॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ. પાછલી બે ઘડી રાત્રી રહે ત્યારે (તે પહેલાં જાગૃત થવાય તે વધારે સારું) જાગૃત થઈ પંચ પરમેષ્ટિ નવકાર મંત્રની સ્તુતિ કરી શ્રાવકે યાદ કરવું કે મારે શું ધર્મ છે. મારું કુલ કયું છે, મેં કયાં કયાં વ્રત અંગીકાર કર્યા છે? (ઉપલક્ષણથી મારે ગુરૂ ધર્માચાર્ય કણ છે) તે સર્વ યાદ કરી પવિત્ર થઈ પુષ્પ નિવેદ્ય અને સ્તુત્રવડે (સ્તુતિ કરવે) કરી પોતાના ગૃહત્યમાં રહેલ દેવાધિદેવની પૂજા કરી શકત્વનુસાર નવકારશી, પિરસી, પચ્ચખાણ કરી મોટા દેવાલય પ્રત્યે જવું. વિધિપૂર્વક મંદિરમાં પ્રવેશ કરી જીનેશ્વરના ફરતી ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી પછી પુષ્પાદિ (આદિ શબ્દથી કેશર, ચંદન, બરાસાદિથી) પૂજન કરી ઉત્તમ સ્તવનોએ કરી ભગવાનની સ્તુતિ કરે. ૧૨૧-૨૨ -૨૩. આ ઠેકાણે દેવવંદન ભાગાદિથી અશેષ વિધિ જાણી લે.
- ચૈત્યવંદન કર્યા પછી.. ततो गुरूणामभ्यर्णे प्रतिपत्तिपुरःसरम् । विदधीत विशुद्धात्मा प्रत्याख्यानप्रकाशनम् ॥ १२४ ॥
પછી ગુરૂ મહારાજની પાસે આવી નમસ્કારાદિ ભકિત કરવાપૂર્વક વિશુદ્ધ આત્મા શ્રાવકે પિતે પહેલાં દેવ સાક્ષીએ કરેલું પચ્ચખાણ ગુરૂ પાસે પ્રકાશિત કરવું. અર્થાત ગુરૂ પાસે ફરી પચ્ચખાણ કરવું. ૧૨.
વિવેચન-પચ્ચખાણ પોતાની સાક્ષિએ, અને ગુરૂ સાક્ષિએ, દેવ સાક્ષિએ. એમ ત્રણ પ્રકારે થઈ શકે છે. તેથી અહી ગુરૂ (સાક્ષએ, દેવ સાક્ષિએ, એમ ત્રણ પ્રકારે થઈ શકે છે. તેથી આંહી ગુરૂ) આગળ પ્રકાશિત કરવાનું જણાવ્યું છે. ગુરૂવંદન બે હાથ જોડી મચ્છએણ વંદામિ કહેવું તે જધન્ય છે. આ વંદન રસ્તામાં સન્મુખ મળતાં કરવાનું છે. બે ખમાસમણ દઈ શાતા પૂછી અભુઠિઆને પાઠ કહે તે મધ્યમ વંદન છે અને દ્વાદશાવતે વંદન કરવું તે ઉત્કૃષ્ટ વંદન છે. આ ગુરૂવંદન વિધિ વિસ્તારથી ગુરૂવંદન ભાષ્યથી જાણવી તથા પચ્ચખાણ લેનાર, દેનાર તથા ભાંગ અને પ્રકાર, તે સર્વે પચ્ચખાણભાષ્યથી જાણી લેવાં.
(ગયા લેકમાં જણાવ્યું કે, ગુરૂની પ્રતિપત્તિપૂર્વક પચ ખાણ કરવું તે ભકિત કહે છે.)
अभ्युत्थानं तदा लोकेऽभियानं च तदागमे । शिरस्यंजलिसंश्लेषः स्वयमासनढौकनम् ॥ १२५ ॥
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂભક્તિ કેવી રીતે કરવી. आसनाभिग्रहो भक्त्या वंदना पर्युपासनम् । तद्यानेऽनुगमश्चेति प्रतिपत्तिरियं गुरोः ॥ १२६ ॥
ગુરુને જોતાં જ ઉભા થઈ જવું, આવતા સાંભળી સન્મુખ જવું, દૂરથી મસ્તકે હાથ જોડવા, બેસવાને પોતે આસન આપવું, ગુરૂ બેઠા હોય ત્યાં સુધી પિતે આસન ઉપર ન બેસવું, ભકિતથી વંદના તથા સેવા કરવી અને ગુરૂ જતા હોય તે તેની પછાડી કેટલાંક પગલાં જવું તથા ગુરૂ પાસે ધર્મ સાંભળો, આ સર્વ ગુરૂની પ્રતિપ્રત્તિ ભકિત ઉચિત આચરણા કહેવાય છે. ૧૨૫-૧૨૬.
ततःप्रतिनिवृत्तः सन् स्थानं गत्वा यथोचितम् । सुधीधर्माविरोधेन विदधीतार्थचिंतनम् ॥ १२७ ॥
ગુરૂ પાસેથી પાછા ફર્યા બાદ વ્યાપાર કરવાના ઉચિત સ્થાને જઈ ધમને બાધા ન પહોંચે તેવી રીતે બુદ્ધિમાન શ્રાવકે ધન કમાવાને (વિચાર) પ્રયત્ન કર. ૧૨૭.
ततो माध्यानिकी पूजां कुर्यात् कृत्वा च भोजनम् । तद्विद्भिः सह शास्त्रार्थ-रहस्यानि विचारयेत् ॥ १२८ ।।
પછી મધ્યાહ વખતની પૂજા કરે, ત્યારબાદ ભોજન કરી શાસ્ત્રના જાણકારોની સાથે શાસ્ત્રના અર્થો અને રહસ્યને વિચાર કરે.
ततश्च संध्यासमये कृत्वा देवार्चनं पुनः॥ कृतावश्यककर्मा च कुर्यात्स्वाध्यायमुत्तमम् ।। १२९ ॥
પછી સંધ્યા વેળાએ ફરી દેવાર્ચન (ધૂપદિપાદિથી દેવપૂજા કરી) તથા પ્રતિક્રમણ (દિવસે શ્રાવક વત સંબંધી કાંઈ પણ દૂષણું લાગ્યું હેય તેની શુદ્ધિ) કરી, પછી ઉત્તમ પ્રકારનું સ્વાધ્યાય (મહાન પુરૂનાં જીવન સંભારવાં, સારા વિચાર કરવા, પતિ યાદ કરવું.) વિગેરે ધ્યાન કરવું. ૧૨૯.
न्याय्ये काले ततो देव-गुरुस्मृतिपवित्रितः । निद्रामल्पामुपासीत पायेणाब्रह्मवर्जकः ॥ १३० ॥
સ્વાધ્યાયાદિ ધર્મધ્યાન કરવામાં કેટલોક વખત વ્યતીત કર્યા બાદ પિતાનો ઈષ્ટદેવ ગુરૂને સંભારવે કરી પવિત્ર થઈ પ્રાયે અબ્રહ્મચર્યને મૈિથુનને] ત્યાગ કરી અલ્પ (ડી) નિદ્રા કરે. (ગૃહસ્થ હેવાથી મિથુન ત્યાગ કરવા માટે પ્રાયઃ શબ્દ મૂકયો છે.) ૧૩૦.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
તતીય પ્રકાશ. निद्राछेदे योषिदंगं सतत्त्वं परिचिंतयेत् । स्थूलभद्रादिसाधूनां तन्निवृत्तिं परामृशन् ॥ १३१ ॥
નિદ્રા ત્યાગ કર્યા પછી સ્થૂલભદ્રાદિ સાધુઓએ કરેલી સ્ત્રીના શરીરની નિવૃત્તિનું સ્મરણ કરતા તત્વપૂરક સ્ત્રીના શરીરની અસારતાનું ચિંતવન કરે. ૧૩૧
તેજ બતાવે છે यकृच्छकृन्मलश्लेष्म-मजास्थिपरिपूरिताः । स्नायुस्यूता बहीरम्याः स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः ॥ १३२ ॥ बहिरंतर्विपर्यासः स्त्रीशरीरस्य चेद् भवेत् । तस्यैव कामुकः कुर्याद् गृधगोमायुगोपनं ॥ १३३ ॥ स्त्रीशस्त्रेणापि चेत्कामो जगदेतजिगीषति । तुच्छपिच्छमयं शखं किं नादत्ते स मूढधोः ॥ १३४ ॥
સીઓનાં શરીર નિરંતર વિષ્ટા, મળ, શ્લેષ્મ, મજા અને હાડકાંઓથી ભરપુર છે. આ જ કારણથી બહારથી રમણિક અને સ્નાયુથી શીવેલી સ્ત્રક (ધમણ) સરખી સ્ત્રીઓ છે. સ્ત્રીના શરીરને જે વિપર્યાસ કરવામાં આવે અર્થાત્ જે બહાર રમણિકતા દેખાય છે તે અંદર કરવામાં આવે, અને અંદરની સ્થિતિ બહાર લાવવામાં આવે તે તેજ સ્ત્રીના શરીરનું કામી પુરૂષને ગીધ અને શિયાળીયાં તરફથી રાત્રિ દિવસ રક્ષણ કરવાની જરૂર પડે. સ્ત્રીરૂપ શત્રુવડે કરીને પણ જે કામ આ જગતને જીતવાને ઈચ્છે છે તે તે મૂઢબુદ્ધિવાળો કામ સુખે મળી શકે તેવું પિંછારૂપ શસ્ત્ર શા માટે નથી લેતે ? ભાવ એ છે કે અસાર રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજજા અને વીર્યથી ભરપુર તથા ઘણા પ્રયાસથી મળી શકે તેવા સ્ત્રીરૂપ શસ્ત્રવિડે કરીને કામ જગતને જીતવાને ઈરછે છે તે સુલભ અને પવિત્ર પિછાને જગત જીતવા સારૂ શા માટે તે લેતે નથી? અર્થાત્ પિછાં પ્રમુખ સામાન્ય વસ્તુમાં જેટલું સાર છે તેટલે પણ સ્ત્રીના શરીરમાં સાર નથી. ૧૩૨-૧૩૩-૧૩૪.
संकल्पयोनिनानेन हाहा विश्व विडंबितम् । तदुस्खनामि संकल्पं मूलमस्येति चिंतयेत् ॥ १३५॥ હા ! હા! સંકલ્પથી ઉત્પન્ન થતા આ કામે વિશ્વને વિડંબિત
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામદેવ શ્રાવકનું દૃષ્ટાંત.
૧૮૩ કર્યું છે. માટે આ કામના સંકલ્પરૂપ ભૂલને હું ઉખેડી નાખું, આ પ્રમાણે વિચાર કરે. ૧૩૫.
यो यः स्याद् बाधको दोष-स्तस्य तस्य प्रतिक्रियाम् । चिंतयेद्दोषमुक्तेषु प्रमोदं यतिषु वजन् ॥ १३६ ॥
જે જે દેવ પિતાને બાધા કરતે હોય, તે તે દેષથી મુક્ત થવાને અર્થે યતિ ઉપર પ્રમોદ પામીને (ગુણાનુરાગ રાખીને) તે તે દોષના ઉપાયને ચિંતવવા (જેમકે રાગને ઉપાય વૈરાગ્ય, દ્વેષને ઉપાય મૈત્રી, ક્રોધને ઉપાય ક્ષમા, માનને નમ્રતા, માયાને સરલતા, લોભને સંતોષ, મેહને વિવેક, કામને સ્ત્રીના શરીરની અશૌચતા, ઈર્ષાને અનીષ, વિગેરે ઉપાયે ચિંતવવા) ૧૩૬.
दुःस्थां भवस्थिति स्थेम्ना सर्वजीवेषु चिंतयन् । निसर्ग सुखसर्ग ते-ध्वपवर्ग विमार्गयेत् ॥ १३७ ॥
સંસારમાં રહેવાપણું તે સર્વ જીવને દુઃખરૂપ છે, એમ સ્થિર ચિત્તથી વિચાર કરતા શ્રાવકે સર્વે જેને માટે સ્વાભાવિક સુખના સંસર્ગવાળું એક્ષપદ માગવું. (કેમકે સર્વે સંસારી છે સમગ્ર દુઃખથી મુક્ત થઈ મોક્ષ પામે અથવાડા લુલિન ઇંતુ છે संतु निरामयाः सर्वे भद्राणि पश्यतु मा कश्चिद् दुःखमाप्नुयात् १७७
દઢ વ્રતધારી કામદેવ શ્રાવક. संसर्गप्युपसर्गाणां दृढव्रतपरायणाः। धन्यास्ते कामदेवाद्याः श्लाघ्यास्तीर्थकृतामपि ? ॥ १३८॥
વળી વિચાર કરે કે ઉપસર્ગના પ્રસંગમાં પણ વ્રત રક્ષણની દઢતામાં મજબુત રહેલા અને તેથી જ તીર્થકરે પણ પ્રશંસા કરેલા તે કામદેવાદિ શ્રાવકેને ધન્ય છે. ૧૩૮.
વિવેચન–વીર પરમાત્માના વખતમાં ચંપાનગરીમાં જીતશત્રુ રાજા રાજ્ય કરતા હતા તે શહેરમાં કામદેવ નામને ધનાઢય ગૃહસ્થ રહેતું હતું. તેને ભદ્રા નામની પત્નિ હતી. તે કામદેવ પાસે અઢાર કરેડ સેનામહોરે અને છ ગોકુળ જેટલી ઋદ્ધિ હતી. ચંપાના પુણ્યભદ્ર નામના વનમાં એક વખત મહાવીર દેવ સમવસર્યા હતા. તેમના ઉપદેશથી કામદેવ બારવ્રતધારી દઢ શ્રાવક થયા હતા અને ભદ્રા પણ વધારી શ્રાવકા થઈ હતી. કેટલાક વખત જવા પછી પોતાના જ્યેષ્ઠ પુત્રને ઘરને કારોબાર સોંપી નિશ્ચિત થઈ કામદેવ શ્રાવક પિતાની પૌષધશાળામાં ધર્મધ્યાન
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય પ્રકાશ. કરતા હતા. એક વખત તેણે પૌષધનું વ્રત લીધું હતું. મધ્યરાત્રીએ એક મિયાદષ્ટિદેવ ભયંકર પિશાચનું રૂપ લઈ તેની પાસે આવ્યો. હાથમાં ખુલ્લું ખગ લઈ તે પિશાચે કામદેવને કહ્યું કે તું ધર્મ મુકી દે, શું તારા જેવા રાંક છે પણ સ્વર્ગ અને મોક્ષની ઈિરછા કરે છે ખરા? જે ધમને ત્યાગ નહિ કરે તે આ ખગ્ગથી તારું મસ્તક ઉડાવી દઈશ. દેવે બે ચાર વાર કહ્યું અને ઘણું ગર્જના કરી પણ કામદેવ ધર્મધ્યાનથી ચલાયમાન ન થયે. ત્યારે તેણે પિશાચનું રૂપ મૂકી ભયપ્રદ હાથીનું રૂપ કર્યું અને પૂર્વની માફકજ ધર્મ મૂક્વા સૂચવ્યું. જ્યારે તે દઢજ રહ્યો ત્યારે સુંડાદંડથી પકડી કામદેવને આકાશમાં ઉછાળ્યો અને પગ હેઠે પકડી કચરી નોખો. કામદેવે દુઃખ સહન કર્યું; દેવપ્રભાવથી મરણ ન પામે, અને ધર્મમાં દઢજ રહ્યો. ત્યારે તેણે સર્ષનું રૂપ કરી ઘણા ડંસે દીધા અને ગળે વીંટાઈ વળ્યો. આમ અનેક દુઃખ દેવા છતાં તે તે વૈર્યપણેજ રહ્યો. દેવ થા , અને સાથે સાહસ જોઈ ખુશી થયે. દિવ્યરૂપ પ્રકટ કરી કામદેવ પાસે પિતાના કરેલા અપરાધની માફી માગી, અને ઇંદ્ર તમારી દેવસભામાં પ્રશંસા કરી તે મારાથી સહન ન થઈ માટે મેં તમારી પરીક્ષા કરી છે, આ પ્રમાણે કહીને દેવ ચાલ્યા ગયે કામદેવ પ્રભાતે પૌષધ પૂર્ણ કરી ત્યાં પધારેલા મહાવીરદેવને નમન કરવા ગયા. મહાવીરદેવે જ્ઞાનથી રાત્રિની સર્વ હકીકત કામદેવને કહી કે કામદેવ ! રાત્રે એક દેવ આવ્યો હતો ? કામદેવે હા કહી. મહાવીરદેવે ગૌતમાદિ મુનિઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, ગૌતમ યાદ રાખો, આવા ગૃહસ્થાવસ્થામાં રહેલા શ્રાવકે પણ દેવેથી ચલાયમાન થતા નથી, માટે તમારે ત્યાગીઓને તે ધર્મમાં વિશેષ પ્રકારે દઢ રહેવું. ગૌતમ સ્વામીએ હાથ જોડી મહત્તી કહી તે વાત સ્વીકારી. કામદેવ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી અરૂણાભવિમાનમાં દેવ પણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચાવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મોક્ષ જશે. આવા ધીર શ્રાવકનાં ચરિત્ર પ્રાતઃકાળમાં શ્રાવકે એ યાદ કરવાં અને તેનું અનુકરણ કરતાં શીખવું.
जिनो देवः कृपा धर्मों गुरवो यत्र साधवः । આવવી, ફક્ત નજાવિધી . શરૂ8 |
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકે એ નીચેના મનોરથ કરવા. ૧૫ નેશ્વર જેને દેવ છે, દયામય ધર્મ છે, અને જ્યાં નિર્ગથે ગુરૂ તરીકે છે. તેવા શ્રાવકપણાના કો બુદ્ધિમાન પ્રશંસા ન કરે. ૧૩૯
શ્રાવકોએ નીચેના મનેર કરવા जिनधर्मविनिर्मुक्तो माभूवं चक्रवर्त्यपि । स्यां चेटोऽपि दरिद्रोऽपि जिनधर्माधिवासितः ।। १४० ॥
જૈનધર્મથી રહિત થઈ ચક્રવર્તિ પણ હું ન થાઉં. પણ જૈનધર્મથી વાસિત દાસ કે દરિદ્ર પણ થાઉં તે તે પણ મને સંમત છે. ૧૪૧
त्यक्तसंगो जीर्णवासा मलक्लिन्नकलेवरः। भजन् माधुकरी वृत्तिं मुनिचर्या कदाश्रये ॥ १४१ ॥ त्यजन् दुःशीलसंसर्ग गुरुपादरजः स्पृशन् । कदाहं योगमभ्यस्यन् प्रभवेयं भवच्छिदे ॥ १४२॥ महानिशायां प्रकृते कायोत्सर्ग पुराबहिः। स्तंभवत्स्कंधकर्षणं वृषाः कुर्युः कदा मयि ॥ १४३ ॥ વને માણનાણીને નોસ્થિત5rrમે. कदा घ्रास्यति वक्त्रे मां जरंतो मृगयूथपाः॥ १४४ ॥ शत्रौ मित्रे तृणे स्त्रैणे स्वर्णेऽश्मनि मणौ मृदि। . ભલે જે વિધ્યામિ નિર્વિરોપમતિઃ | ૨૪ . अधिरोढुं गुणश्रेणिं निश्रेणी मुक्तिवेश्मनः। परानंदलताकंदान् कुर्यादिति मनोरथान् ॥ १४६ ॥
અહે! હું આ સર્વ સંયોગોને ત્યાગ કરી, જીર્ણપ્રાય વસ્ત્ર વાળે થઈ, મળથી કિલન્ન ભિનએલા) શરીરવાળો (અર્થાત્ શરીર ઉપરથી નિરપેક્ષ બની) માધુકરી વૃત્તિવાળી મુનિચર્યાને કયારે આશ્ચય કરીશ? દુશીલની સબતને ત્યાગ કરી, ગુરૂ મહારાજની પાદરજને સ્પર્શ કરતે, ગને અભ્યાસ કરી આ ભવેને નાશ કરવાને હું કયારે સમર્થ થઈશ? મધ્યરાત્રિએ શહેરની બહાર કાત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં રહેલા મને સ્તંભની માફક સ્થિર રહેલાને સ્તંભ જાણી બળદે પિતાના સ્કંધનું કયારે કર્ષણ (ઘર્ષણ) કરશે? વનની અંદર પદ્માસનમાં બેઠેલા અને ખળામાં મૃગનાં બચ્ચાંઓ રહેલા મને મોઢા ઉપર વૃદ્ધ મૃગયુથપતિઓ (અચેતન વસ્તુ જાણી)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
તૃતીય પ્રકાશ
કયારે આધ્રણ કરશે (સુઘશે) ? શત્રુના ઉપર અને મિત્ર ઉપર, તૃણુ ઉપર અને સ્ત્રીના સમુદાય ઉપર, સેના અને પથ્થર ઉપર મણુ અને માટી ઉપર, મેાક્ષ અને ભવ ઉપર, એક સરખી બુદ્ધિ વાળા (રાગ દ્વેષ વિનાના) હું કયારે થઈ શ ? આ પ્રમાણે મેક્ષ મહેલ ઉપર ચડવાને ગુણુઠાણાની શ્રેણિરૂપ નિસરણી સરખા તથા પરમ આનંદરૂપ લતાના કંદ સરખા મનેરથા શ્રાવકોએ કરવા. ૧૪૧ થી ૧૪૬.
इत्याहोरात्रिकीं चर्या - मप्रमत्तः समाचरन् । यथावदुक्तवृत्तस्थो गृहस्थोपि विशुद्धयति ॥ १४७ ॥
આ પ્રમાણે અહે રાત્રી સંબંધી ચર્ચાને અપ્રમાદીપણે આચરતા, અને પૂર્વે જેવી રીતે કહ્યું છે તેવી રીતે વ્રતમાં રહેલે ગૃહસ્થ પણ વિશુદ્ધ થાય છે. ૧૪૭,
વિશેષ વિધિ અતા છે. सोथावश्यक योगानां भंगे मृत्योरथागमे ।
कृत्वा संलेखनामादौ प्रतिपद्य च संयमं ॥ १४८ ॥ जन्मदीक्षाज्ञानमोक्ष-स्थानेषु श्रीमदर्हतां । तदभावे गृहेऽरण्ये स्थंडिले जंतुवर्जिते ॥ १४९ ॥ त्यक्त्वा चतुर्विधाहारं नमस्कारपरायणः । ગામનાં વિધાયોઐ થતુ: પળમાશ્રિતઃ || ૧૦ || इह लोके परलोके जीविते मरणे तथा ।
त्यक्त्वा शंसां निदानं च समाधिसुधयोक्षितः ॥ १५१ ॥ परिषहोपसर्गेभ्यो निर्भीको जिनभक्तिभाक । प्रतिपद्येत मरण - मानदंश्रावको यथा ।। १५२ ॥ નમઃ पःकुलकम् શ્રાવક અવશ્ય કરવા લાયક સયંમાદિ ગેા કરવામાં અશક્ત હાય અથવા મરણુ નજીક આવ્યું જણાય તે પ્રથમ શરીર તથા કષાયને પાતળા કરવારૂપ સલેખણા કરી પછી સંયમ અ ંગીકાર કરે. સર્વથા સંલેખણુ કરવા માટે શ્રીમાન્ અરિહંતના જન્મ કલ્યાણક, દિક્ષા કલ્યાણક, જ્ઞાન કલ્યાણક યા મેક્ષ કલ્યાણુક જેવાં
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખણની વિધિ બતાવે છે. સ્થળમાં જવું અથવા તેવાં સ્થળે નજીક ન હોય તે જીવજંતુ વજીત ઘેર અથવા અરણ્યવાળી જગ્યાએ સંલેખ કરવી, ત્યાં પ્રથમ ચાર પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરી,નમસ્કાર મંત્ર જપવામાં તત્પર થવું, તથા સારી રીતે આરાધના કરી (પૂર્વના કરેલ પાપિ ગુરૂ સાથે, યા તે ન હોય તે પિતાની મેળે આવી) અરિહંતાદિ ચાર શરણને આશ્રય કરે. તથા આ લેક સંબંધી, પરલોક સંબંધો, જીવિત સંબંધી, મરણ સંબંધી આશંસાને (ઈચ્છાને) તથા નિયાણાનો ત્યાગ કરી, સમાધિરૂપ અમૃતથી સિંચાયેલ પરિષહ તથા ઉપસર્ગોથી નિર્ભય અને જીનેશ્વર વિષે યા આરાધના વિષે બહુમાન ધરતે આણંદ શ્રાવકની માફક સમાધ મરણ અંગીકાર કરે. ૧૪૮ થી ૧૫ર
વિવેચન-સંલેખના બે પ્રકારની છે. શરીર સંલેખના તથા કપાય સલેખના. અનશન કરવાની ઈચ્છા રાખનાર મજબુત શરીર વાળાએ તપશ્ચર્યા કરી હળવે હળવે શરીરને દુર્બળ કરવું તથા તેની સાથે ક્રોધ, માન, માયા, લોભાદિ કષાયોને વિશેષ પ્રકારે પાતળા કરી દેવા. મજબુત શરીરવાળાએ પણ પિતાનું આયુષ્ય નજીક જણાય તે શરીરને દુર્બળ કરવાનું છે. જ્ઞાન ધ્યાન થઈ શકતાં હોય તેવા શરીરને પાડી નાખવું એવી જ્ઞાનીની આજ્ઞા નથી, પણ જ્યારે જ્ઞાન ધ્યાન કાંઈ પણ હવે બની શકવું અશક્ય છે એમ જણાય, અથવા આયુષ્ય હવે ઘણા થોડા વખતમાં પૂર્ણ થવાનું છે તેમ સમજાય ત્યારે મરણાંત સંલેખના યા અણસણ કરવાનું છે. અણસણ કરવાની ભૂમિકા બહુધા તીર્થકરેનાં કલ્યાણકવાળી હોય તે વિશેષ શ્રેષ્ટ છે, કેમકે પરિણામ વિશુદ્ધિમાં તેવાં સ્થળ વિશેષ અનુકૂળ છે. તે ન હોય તે ઘર કે અરણ્ય કોઈ પણ નિર્જીવ ભૂમિકામાં જઈ અણસણ કરવું. અણસણ કર્યા પહેલાં આ જન્મ પયતના સર્વ પાપ ગુરૂ સાક્ષીએ યા તેમના અભાવે આત્મ સાક્ષીએ આળવવાં છેલ્લે અણસણ હેવાથી સાધુના વ્રત અંગીકાર કરી લેવા. સર્વ જીવોને ખમાવી, ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરી, ચાર શરણ લઈ ધર્મ ધ્યાનમાં તત્પર થઈ રહેવું. તેમજ અણસણ કરી આ લેક સંબધી મનાવા પૂજાવાની દરકાર ન રાખવી. પરલેકે દેવાદિ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮
તૃતીય પ્રકાશ, થવાની ઈચ્છા ન કરવી. માન સન્માન વિશેષ થતું હોવાથી વિશેષ જીવવાની ઇચ્છા ન થવા દેવી અને પ્રસંશા વિગેરે થતું ન હોવાથી જલદી મરવાની ઈચ્છા ન કરવી. તથા તપશ્ચર્યાદિ ધર્મમાં જે સામર્થ્ય હોય તે આ ક્રિયાથી હું દેવેંદ્ર, ચક્રવર્તિ, રાજા, સીવલભાદિ થાઉં તેવું નિદાન (નિયાણું) પણ ન કરવું, પણ એકજ પરમ સ્વરૂપમાં લક્ષ રાખીને સમભાવિત સ્થિતિએ તે આયુષ્ય પૂર્ણ કરવું. જેમ આનંદ શ્રાવકે અણુસણ કરી અવધિજ્ઞાન મેળવવા ઉપરાંત સંસાર પરિભ્રમણું ઘણું જ ઓછું કરી દીધું. - ભગવાન મહાવીર દેવના વખતમાં વાણીજ્યપુરને શાસ્તા જીતશત્રુ રાજા હતા, તે શહેરમાં જગતના જીવને આનંદ આપનાર આનંદ નામને ગૃહપતિ હતા, અને ચંદ્રને જેમ રોહિણી તેમ આનંદને શિવાનંદ નામની પ્રિયા હતી. આનંદની પાસે બાર કરેડ સેનામહોર અને ચાર ગોકુળ હતાં. તે શહેરથી ઈશાન ખુણામાં કલાક નામના ગામમાં આનંદનાં સગાંસંબંધી રહેતાં હતાં. એક વખત વીરપ્રભુ વિહાર કરતાં શહેર નજી કના વનમાં પધાર્યા. રાજા અને આનંદ વિગેરે પ્રભુવંદનાર્થે ગયા. ધર્મદેશના સાંભળી આનંદ દ્વાદશ વ્રતધારી શ્રાવક થયે અને શિવાનંદા શ્રાવિકા થઈ નિરતિચાર શ્રાવક વત પાલન કરતાં આનંદને ચૌદ વર્ષ નીકળી ગયાં. એક વખત પાછલી રાત્રે આનંદ વિચારવા લાગે કે કુટુંબનાં બરોબર જથ્થામાં અને લેવડદેવડના કાર્યમાં જોઈએ તેટલું ધર્મકાર્યમાં મારૂં ચિત્ત લાગતું નથી, માટે કેલ્લાક ગામમાં પૌષધશાળા છે ત્યાં જઈને મારે નિશ્ચિત થઈ ધર્મ, ધ્યાનમાં મગ્ન જ રહેવું. આ વિચાર કરી સવારમાં તેણે તે પ્રમાણે કર્યું. સગાંવ્હાલાને બોલાવી જમાડી મોટા પુત્રને ઘરને કારોબાર
અને પિતે કલ્લાક ગામમાં પૌષધશાળામાં સુસમાધિએ ધર્મ કર્મમાં રત થયા તેણે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ વહન કરી. અનુક્રમે તેનું શરીર જીર્ણ હાડપિંજર જેવું થઈ ગયું. એક વેળા મધ્યરાત્રિએ તે વિચારવા લાગે કે હજી આ શરીરમાં બેસવા ઉઠવાની છેડી શકિત છે. મારા ધર્માચાર્ય મહાવીર દેવ પણે વિદ્યમાન છે તે મારે અંત્ય વખતની મરણાંતિક સંખના કરી લેવી અને ચારે આહારને ત્યાગ કરે. વિચાર મુજબ બીજે દિવસે તેણે તે પ્રમાણે કર્યું. દેહ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર
૧૮૯ ગેહાદિથી મમત્વ છૂટી ગયું અને એક વાર પરમાત્માના મનહર જીવનમાં પિતાનું ચિત્ત પરાવ્યું. પરિણામની વિશુદ્ધિ વૃદ્ધિ પામી અને કમે છેડા જ વખતમાં અવધિજ્ઞાન પેદા થયું. આ વીસ વર્ષ પર્યત ઉત્તમ શ્રાવક ધર્મ પાળી સુસમાધિએ મરણ પામી સૌધર્મ દેવલોકના અરૂણાભવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચવી માનવદેહ પામી મેલે જશે. આમ આનંદ શ્રાવકની ઉત્તમ સમાધિવાળી સંખના સાંભળી તેનું અનુકરણ કરવાને શ્રાવકેએ યથાયોગ્ય પ્રયત્ન કરે.
શ્રાવકની ઉત્તરભવની સ્થિતિ. प्राप्तः स कल्पेचिंद्रस्व-मन्यद्वा स्थानमुत्तमम् । मोदतेऽनुत्तरमाज्य-पुण्यसंभारभाक् ततः ।। १५३॥ च्युत्वोत्पद्य मनुष्येषु भुक्त्वा भोगान् मुदुर्लभान् । विरक्तो मुक्तिमाप्नोति शुद्धात्मांतर्भवाष्टकं ॥ १५४ ॥ ...
આ પ્રમાણે ઉત્તમ શ્રાવકધર્મ પાળી તેઓ સૌધર્માદિ કલ્પ (દેવલે કો) ને વિષે ઇદ્રપણું અથવા કેઈ બીજું સ્થાન (સામાનિક દેવાદિ) પામી અનન્યસદ્દશ અને મહાન પુણ્યસમુહને ભેગવતા આનંદમાં રહે છે. ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ચવી મનુષ્યભવમાં ઉત્પન થઈ દુર્લભ ભોગોને ભેગવી, સંસારથી વિરક્ત થઈ, તે શુદ્ધાત્માઓ આઠ ભવની અંદર મોક્ષ પામે છે. ૧૫૩, ૧૫૪.
ઉપસંહાર इति संक्षेपतः सम्यक् रत्नत्रयमुदीरितं । सर्वोपि यदनासाद्य नासादयति निर्दृति ॥ १५५ ।।
જે રત્નત્રયને (દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રને) પામ્યા સિવાય કોઈ પણ મોક્ષ પામી શકતું નથી, તે સમ્યક્ રત્નત્રયનું આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી વર્ણન કર્યું. ૧૫૫. इतिश्री आचार्य हेमचंद्रविरचिते योगशास्त्रे मुनि श्रीकेशर
વિનrળતરાઢાવવો તૃતીયઃ કાર
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थः प्रकाश प्रारभ्यते.
પૂના પ્રકાશામાં ધર્મ અને ધર્મના ભેદ નયની અપેક્ષાએ કરી, આત્માને રત્નત્રય મુક્તિનું કારણ છે એમ જણાવ્યુ`. હમણાં અભેદ નયની અપેક્ષાએ આત્માનુ રત્નત્રયની સાથે ઐકયપણુ છે તે ખતાવે છે. आत्मैव दर्शनज्ञान - चारित्राण्यथवा यतेः । यत्तदात्मक एवैष शरीरमधितिष्ठति ॥ १ ॥
અભેદ્ય નયની અપેક્ષાએ યતિને આત્માજ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. કેમકે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપજ આત્મા શરીરમાં રહેલા છે. ૧ તે અભેદતા બતાવે છે.
आत्मानमात्माना वेत्ति मोहत्यागाद्य आत्मनि । तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ॥ २ ॥
જે યાગી માહના ત્યાગ કરવાથી આત્માને વિષે આત્માવર્ડ કરી આત્માને જાણે છે, તેજ તેનું ચારિત્ર છે, તેજ જ્ઞાન છે, અને તેજ દર્શન છે. ૨
આત્મજ્ઞાનની મુખ્યતા બતાવે છે. आत्मज्ञानभवं दुःख - मात्मज्ञानेन हन्यते । तपसाप्यात्मविज्ञान-हीनैश्छेत्तुं न शक्यते ॥ ३ ॥
આત્મઅજ્ઞાનતાથી પેદા થયેલુ દુ:ખ આત્મજ્ઞાન વડે નાશ પામે છે, જે દુ:ખ આત્મવિજ્ઞાન વિનાના મનુષ્યા તપસ્યા વડે કરીને પણ છેદી શકતાં નથી. ૩.
अयमात्मैव चिद्रूपः शरीरी कर्मयोगतः ।
ध्यानाग्निदग्धकर्मा तु सिद्धात्मा स्यान्निरंजनः || ४ | अयमात्मैव संसारः कषायेंद्रियनिर्जितः । तमेव तद्विजेतारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ ५ ॥
જ્યારે સ્વસ્વભાવમાં (આત્માયાગમાં) આત્મા રહે છે ત્યારે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રોધથી થતા દે.
૧૯ આ આત્માન જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, અને કર્મને વેગથી તેજ આત્મા શિરીર (દેહધારી) કહેવાય છે. તથા શુકલધ્યાનરૂપ અગ્નિએ કરી કર્મોને બાળી નાખે છે, ત્યારે નિરંજન સિદ્ધાત્મા થાય છે. કષાય તથા ઈદ્રિયવડે જીતાઈ જાય છે, ત્યારે આત્મા તેજ સંસાર છે, અને જ્યારે તે કષાય ઈદ્રિયને જીતનાર થાય છે, ત્યારે વિદ્વાન પુરૂષે તેને મેક્ષ કહે છે. ૪–૫.
स्युः कषायाः क्रोधमान-मायालोमाः शरीरिणां। चतुर्विधास्ते प्रत्येकं भेदैः संज्वलनादिभिः ॥ ६ ॥ पक्षं संज्वलनः पत्या-ख्यानो मासचतुष्टयम् ।
अपत्याख्यानको वर्ष जन्मानंतानुबंधकः ॥ ७ ॥ વિતરતિ-
સંછિયાત છે. ते देवत्वमनुष्यत्व-तिर्यक्त्वनरकमदाः ॥ ८ ॥
દેહ ધારી અને કોધ, માન, માયા, અને લોભ એમ ચાર પ્રકારના કષાયો હોય છે, તે ક્રોધાદિ ચારે પણ સંજવલન, પ્રત્યાખાની, અપ્રત્યાખ્યાની અને અનંતાનુબંધી એમ ચાર ચાર પ્રકારના હોવાથી સેળ ભેદ થાય છે. તેમાં સંજવલનના કષાયે એક પખવાડીયાની મર્યાદાવાળા છે. પ્રત્યાખ્યાની ચાર માસ, અપ્રત્યાખાની એક વષ, અને અનંતાનુબંધી કષાયો યાવત્ જીવ સુધી રહે છે. તે સંવલનાદિ કષા અનુક્રમે વીતરાગપણાને યતિપણાને, શ્રાદ્ધપણાને (શ્રાવકપણાનો) અને સગ્ગદર્શનપણાને નાશ કરે છે. તેમજ સંજવલનાદિ કષાયે અનુક્રમે દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ અને નરકગતિ આપનારા છે. ૬-૭-૮,
ક્રોધથી થતા દો. સતાપ પર સીધો વૈશ્ય શi दुर्गतेबर्तनी क्रोधः क्रोधः शमसुखार्गला ॥९॥ उत्पद्यमानः प्रथमं दहत्येव स्वमाश्रयं । કોપર શાનુથાર્ચ રાતિ વાન છે ? |
અથ –કોધ શરીર તથા મનને ઉપતાપ કરનાર છે. કે વૈરનું કારણ છે. ક્રોધ દુર્ગતિનો માર્ગ છે અને શમસુખને રોકવાને
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
ચતુર્થ પ્રકાશ. અર્ગલા (ભેગળ) સરખે ક્રોધ છે. અગ્નિની માફક ઉત્પન્ન થત કાળ પહેલું તે પોતાનું સ્થાન (આત્મગુણને) બાળીજ નાખે છે, અને પછી અન્ય સ્થાનકને બીજા માણસને કાધ ઉત્પન્ન કરાવી તેને આત્મગુણને) બાળે કે ન પણ બાળે. ૯-૧૦. - વિવેચન–અપરાધી મનુષ્ય ઉપર ક્રોધ કેમ રેકી શકાય? ઉત્તર એ છે કે પરાક્રમથી અથવા ભાવનાથી. જેમકે, પિતે પાપ અંગીકાર કરી જે મને દુખ આપવા ઈચ્છે છે, તે પિતાના કર્મથીજ હણાયેલો છે, તેના ઉપર કેણ ક્રોધ કરે ? અપકારી ઉપરજ ક્રોધ કરે એવી જો તમારી મરજી હેયતે, દુઃખનાં કારણરૂપ પિતાનાં કરેલાં અશુભ કર્મો ઉપર શા માટે કોધ કરતા નથી ? શ્વાન હેય તે પિતાને પથ્થર મારનાર માણસની ઉપેક્ષા કરી પથ્થરને કરડવા દોડે છે, પણ સિંહ તે બાણની ઉપેક્ષા કરી બાણ મારનારને મારવા દેડે છે. તેમાં તમારે ખરા અપરાધીને શોધી કાઢી તેને શિક્ષા કરવી જોઈએ. પણ તમારા દૂર કર્મની પ્રેરણાથી અમુક માણસે દુખ દીધું, તે કર્મોની ઉપેક્ષા કરી તે માણસને તમે દુઃખ આપ, કેપ કરે, તે શું તમે શ્વાનનું અનુકરણ નથી કરતા? સંભળાય છે કે મહાવીર દેવ કોધ સહન કરવા માટે છદ્મસ્થપણે સ્વેચ્છ દેશમાં ગયા હતા તે આ તે વગર પ્રયત્ન તે અવસર તમને મળ્યો છે તે શા માટે તમે સહન નથી કરતા? પ્રલયથી ત્રણ લેકનું રક્ષણ કરનાર મહા પુરૂષોએ પણ આત્મગુણ માટે ક્ષમાનેજ આશ્રય કર્યો છે, તે કેળના થડ જેવા સત્વવાળા પ્રાણીઓ તમે શા માટે તે ક્ષમાને આશ્રય નથી કરતા? તમે એવું પુણ્ય શા માટે ન કર્યું કે તમને કેઈપણ બાધા ન કરે? હવે તમારા તે પ્રમાદને શોચ કરતાં તમે, હજી પણ ક્ષમાજ આશ્રય કરે. કોધથી અંધ થયેલ મુનિ અને ચંડાળમાં કાંઈ પણ અંતર નથી. એક મહાન તપસ્વી, પણ કોધી હતું. તેને મૂકીને નિરંતર ભજન કરનાર પણ ક્ષમાલીલ કુરગડુ મુનિને દેએ વંદન કર્યું. માટે તપસ્યાથી પણ ક્ષમાજ પ્રધાન છે. સર્વ ઇદ્રિને ગ્લાનિ કરનાર, અને સર્ષની માફક પ્રસરનાર કોધને, જીતવા માટે જાંગુલી મંત્ર સમાન ક્ષમા તેજ સમર્થ છો માટે હે. ભવ્યો ! તમે ક્ષમાને જ નિરંતર આદર કરે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનથી થતા ગેરફાયદા અને તેને જય કરવાને ઉપાય. ૧૯૩
ધને શાંત કરવાને ઉપાય. क्रोधवश्रेस्तदहाय शमनाय शुभात्मभिः !
श्रयणीया क्षमैकैव संयमारामसारणीः ॥११॥ ક્રોધરૂપ અગ્નિને તત્કાળ શાંત કરવા માટે ઉત્તમ મનુષ્યોએ સંયમરૂપ બગીચાને નવ પલ્લવિત કરનાર નીક (પાણીના ધારીયા) સમાન એક ક્ષમાનો જ આશ્રય કરે, અર્થાત્ ક્રોધને શાંત કરવા માટે એક ક્ષમાજ સમર્થ છે. ૧૧. માનથી થતા ગેરફાયદા અને તેને જય કરવાને ઉપાય,
विनयश्रुतशीलानां त्रिवर्गस्य च घातकः ! विवेकलोचनं लुपन् मानोऽधकरणो नृणां ॥ १२ ॥ जातिलाभकुलैश्चर्यबलरूपतपः श्रुतैः। कुर्वन् मदं पुनस्तानि होनानि लभते जनः ॥ १३ ॥ उत्सर्पयन् दोषशाखा गुणमूलान्यधोनयन् ।
उन्मूलनीयो मानदुस्तन्मादवसरित्प्लवैः ॥ १४ ॥ વિનય, શ્રુતજ્ઞાન, શીલ (આચાર) અને ધર્મ અર્થ કામ રૂપ ત્રણ વર્ગને ઘાત કરનાર માન, વિવેકરૂપ નેત્ર ફેડી નાંખી મનુષ્યોને આંધળા કરે છે. જાતિને, લાભ કુળને, એશ્વર્યને, બલને રૂપને તપને, અને શ્રતને મદ કરનાર માણસ ફરી ફરી તે તે વસ્તુની હીનતા પામે છે. માટે દેષરૂપી શાખાઓને વિસ્તારતા અને ગુણરૂપ મૂલોને નીચે લઈ જતા માનરૂપ વૃક્ષને નમ્રતા યા કે મળતારૂપ નદીના પૂરવડે કરી મૂલથી ઉખેડી નાંખ. ૧૨-૧૩–૧૪.
વિવેચન- ઉત્તમ, મધ્યમ અધમાદિ અનેક જાતિના ભેદને અનુભવ કરનારે તેને મદ કરે, એ અગ્ય છે. ઉત્તમ જાતિ પામેલ અધમ જાતિ પણ પામે છે, અને અધમજાતિ પામેલ ઉત્તમ પણ પામે છે, માટે જાતિ શાશ્વતી નથી જ, એટલે તેને ગર્વ કરે એ કેવળ અજ્ઞાનતાજ છે. અંતરીય કર્મને ક્ષય થવાથીજ ધનાદિને લાભ મળે છે. તે વસ્તુ તત્વના જ્ઞાતાએ લાભમદ શા માટે કરે જોઈએ? કેમકે મહેનત કરીને વસ્તુ મેળવી છે. અકુલિને પણ બુદ્ધિ અને વૈભવમાં ય આચારમાં અધિક જોવામાં આવે છે, તે
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ, જેઈ ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલાઓએ કુળમદ ન કરવું જોઈએ. જે પિતે કુશીલ છે તે ઉત્તમ કુળમાં પેદા થયે તે પણ શું, અને જે પિતે સુશીલ છે તે ગમે તેવા કુળમાં પેદા થયે તે પણ શી હરકત છે? ઇદ્રિાદિકની ત્રણ ભુવનપણાના ઐશ્ચર્યની સંપદા જોઈને , જ્ઞાની પુરુષ, ગ્રામ અને ધનાદિકને ગર્વ કરશે? કુશીલ સ્ત્રીની માફક ગુણજવળ પુરૂષ પાસેથી જે લક્ષ્મી ચાલી જાય છે, અને દેલવાન ઇને પણ જે આશ્રય કરે છે, તેવું ઐશ્વર્ય વિવેકી પુરૂષોને મદને અર્થે હોયજ નહીં. મહા બળવાન ને પણ રેગાદિ એક ક્ષણ માત્રમાં નિર્બળ કરી નાંખે છે એવા અનિત્ય બળને ગર્વ કર્યો ડાહ્યા મનુષ્ય કરે ? સાત ધાતુથી બનેલે, અને વખતે વખત ચય, અપચય પામનાર, તથા જરા અને રેગેથી વ્યાસ આ દેહના રૂપને કેણ ગર્વ કરે? સનકુમારનું રૂપ, અને થોડા જ વખતમાં થયેલે નાશ. એને વિચાર કરનાર કર્યો માણસ રૂપને મદ કરે ?
ઋષભદેવ ભગવાન અને ભગવાન મહાવીર દેવની ઘોર તપસ્યાને સાંભળીને પોતાના સ્વલ્પ તપને મદ કોણ કરે? શ્રીમાન ગણધર દેવેની શાસ રચવાની અને ધારી રાખવાની શક્તિને સાંભળીને અત્યારની સ્વલ્પ શક્તિને કે બુદ્ધિમાન મદ કરે? પૂર્વ પુરૂષસિંહની વિજ્ઞાનાતિશયતા, કૌશલ્યતા, અને આત્મપરાયણતા સાંભળીને સાંપ્રતકાળના મનુષ્યને એક લેશ માત્ર પણ અત્યારના સ્વલ્પ જ્ઞાનને મદ કરવા જેવું નથી. માયાથી થતા દેશે અને તેને જય કરવાને ઉપાય.
असूनृतस्य जननी परशुः शीलसाखिनः। जन्मभूमिरविद्यानां माया दुर्गतिकारणम् ॥ १५ ॥ कौटिल्यपटवः पापा मायया बकवृत्तयः। भुवनं वंचयमाना वंचयंते स्वमेव हि ॥ १६ ॥ तदार्जवमहौषध्या जगदानंदहेतुना।
जयेज्जगद्दोहकरी मायां विषधरीमिव ॥ १७ ॥
માયા (કપટ) અસત્યને પેદા કરનારી, શીલરૂપ વૃક્ષને નાશ કરવા માટે પરશુસરખી, અવિદ્યા (મિથ્યાત્વ, યા અજ્ઞાન)ની જન્મ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભથી થતા દોષા અને તેને જીતવાના ઉપાય.
૧૯૫
ભૂમિ સમાન, અને દુર્ગતિમાં જવાના કારણરૂપ છે. માયાવડે કરી બગલાની માફક આચરણ કરનારા, અને કુટિલતામાં હેાંશિયાર, પાપી મનુષ્યા જગને ઠગતા છતાં (પેતાના આત્માને કમ બંધન કરી ક્રુતિમાં નાખતા હોવાથી) પોતેજ ઢગાય છે, માટે જગત જીવાને આનંદના હેતુરૂપ, આવત્તા (સરલતા) રૂપ મહા ઔષધવડે, જગ તના દ્રોહ કરનારી સર્પણી સરખી માયાના જય કરવા ૧૫-૧૬-૧૭ લાભથી થતા દોષો અને તેને જીતવાના ઉપાય.
आकरः सर्वदोषाणां गुणग्रसनराक्षसः ।
कंदो व्यसनवल्लीनां लोभः सर्वार्थबाधकः ॥ १८ ॥ धनहीनः शतमेकं सहस्रं शतवानपि । सहस्राधिपतिर्लक्ष कोटिं लक्षेभ्वरोषि च ॥ १९ ॥ कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं नरेन्द्रश्चक्रवर्त्तितां । चक्रवर्ती च देवत्वं देवोपद्रत्वमिच्छति ॥ २० ॥ इंद्र हि संप्राप्ते यदीच्छा न निवर्त्तते । मूले लघीयांस्तल्लोभः शराव इव वर्धते ॥ २१ ॥ लोभसागरमुद्वेलमतिवेलं महामतिः ।
संतोष सेतुबंधेन प्रसरतं निवारयेत् ॥ २२ ॥
લેાભ દુનિયાના સર્વ જાતના દોષોની ઉત્પત્તિની ખીણુ સમાન છે, ઉત્તમ ગુણાનું ગ્રસન (ભક્ષણ-નાશ) કરવામાં રાક્ષસ તુલ્ય છે, દુઃખરૂપ વલ્લાઓના મૂળ સરખા છે અને ધમ કામાદિ પુરૂષા ને ખાધ કરનાર લાભજ છે. મૂળમાં શરાવ ( રામપાતર ) ની માફ્ક લાભ નાના હાય છે પણ આગળ ચાલતાં તે શરાવની માફ્ક વૃદ્ધિ પામે છે. જેમકે; ધનરહિત માણસ એક સે રૂપા નાણાની કે સુવણુ નાણાની ઈચ્છા કરે છે. સેા વાળા પણ હજારની ઇચ્છા કરે છે. હજા રના અધિપતિ લાખની ઇચ્છા કરે છે, અને લલ્લેશ્વર પણ કરાડની ઇચ્છા રાખે છે. કેાટીધ્વજ રાજા થવાને, રાજા ચક્રવર્તિ થવાને ચક્રવતિ દેવ થવાને અને દેવ પણ ઈંદ્ર થવાને ઈચ્છે છે. ઇંદ્રપણુ પ્રાપ્ત થયું છતાં પણ ઈચ્છા નિવૃત્ત (શાંત) થતી નથી. માટે વારવાર મોટી ભરતીની માફક ફેલાતા લેાભ સમુદ્રને મહાબુદ્ધિમાન ચેાગીએ સતાષરૂપ પાજ ખાંધવે કરી તેના ફેલાવાને નિરાવ કરવા,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ - વિવેચન-જેમ સર્વ પાપનું મૂળ હિંસા છે. કર્મોનું મૂળ મિથ્યાત્વ છે, ગોનું મૂળ ધાતુક્ષય છે, તેમ સર્વ અપરાધોનું મૂળ લભ છે અહો ! આ પૃથ્વી ઉપર લાભનું એકછત્ર સામ્રાજ્યપણું! કે વૃક્ષે પણ નિધાન પામીને પિતાના મૂળ વડે તેને દાબી રાખે છે. દ્રવ્યના લાભથી પિતાનાં પૂર્વનાં નિધાન ઉપર પંચેન્દ્રિયાદિછે પણ મૂચ્છથી ઉત્પન્ન થાય છે. સર્પ, ઉંદર, ગ્રહગેધા, પિશાચ પ્રેત, ભૂત, અને યક્ષાદિકે પણ નિધાન ભૂમિ ઉપરથી લેભથી ફર્યા કરે છે. આભૂષણ, ઉદ્યાન, અને વાપિકાદિકમાં મોહ પામેલા દે મરીને ત્યાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. ક્રોધાદિકને વિજય કરી, ઉપશાંત મેહપણું પામેલા યતિઓ પણ લેભના અંશથી તેવી ઉચ્ચ સ્થિતિથી નીચા પડે છે. ધનના લાભથી એક માંસના અભિલાષી કુતરાઓની માફક સગા ભાઈઓ પણ લડે છે. ગ્રામાદિકની સીમાના લેભને ઉદ્દેશીને દયા રહિત થઈ મોટા રાજાઓ પણ આપસમાં લડે છે. મોટું આશ્ચર્ય છે કે, આ લેભરૂપ ખાઈને જેમ જેમ પૂરવાની મહેનત કરાય છે તેમ તેમ તે પુરાવાને બદલે ઉંડી જતી જાય છે. પાણીથી જેમ સમુદ્ર પૂરી શકાતું નથી, તેમ ત્રણ લોકના રાજ્યથી પણ આ લોભ સમુદ્ર પૂરાતે નથી. ભજન, આછાદનાદિ વિલાયક અનંત વિષયને અનુભવ આજ પર્યત કર્યો પણ હજી લોભને એક અંશ પણ પૂરાયો નથી. આ સર્વ શાસ્ત્રોનું પુનરાવર્તન કરી મેં તે એ નિર્ણય કર્યો છે કે, લોભને છે કરવા માટે બુદ્ધિમ ને એ યત્ન કરવો જોઈએ, કષાય જીતવાના ઉપાયને સંગ્રહ કરી કહે છે.
क्षांत्या क्रोधो मृदुत्वेन मानो मायाजवेन च। लोभश्चानोहया जेयाः कपाया इति संग्रहः ॥ २३ ।'
ક્ષમાએ કરી ક્રોધને, નમ્રતાએ કરી માનને, સરલતાએ કરી માયાનો, અને અનિચ્છાએ (સંતેશે) કરી લોભને જય કરે. આ પ્રમાણે સર્વ કષાયને જીતવાનો સંગ્રહ બતાવ્યું. ૨૩. ઇક્રિય જય કર્યા સિવાય કષાયને જય ન થાય તે વિષે
विनेंद्रियजयं नैव कषायान् जेतुमीश्वरः । हन्यते हैमनं जाडयं न बिना ज्वलितानलम् ॥ २४ ॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક એક ઈદ્રિયોની પરાધીનતાથી મરણ થાય છે. ૧૯૭
ઈદ્રિયનો જય કર્યા સિવાય કષાયે જીતવાને મનુષ્ય સમર્થ થતા નથી. કેમકે હેંમત ઋતુની ઠંડી ટાઢ) જાજ્વલ્યમાન અગ્નિ સિવાય હણી શકાતી નથી.
अदांतरिद्रियहयै-श्चलैरपथगामिभिः । आकृष्य नरकारण्ये जंतुः सपदि नीयते ॥ २५ ॥ इंद्रियैर्विजितो जंतुः कषायैरभिभूयते । वीरैः कृष्टेष्टकः पूर्व बमः कैः कैन खंडयते ॥ २६ ॥
कुलघाताय पाताय बंधाय च विधाय च । .... अनिर्जितानि जायंते करणानि शरीरिणाम् ॥ २७ ॥ આ દમન નહિ કરેલા ચપળ અને ઉન્માર્ગે ચાલનારા ઈદ્રિયરૂપ ઘડાઓ વડે ખેંચાઈને પ્રાણિ તત્કાળ નરકરૂપ અરણ્યમાં લઈ જવાય છે. એમ ઈકિવડે જીતાયેલે પ્રાણિકષાય વડે કરી પણ પરાભવ પામે છે, કેમકે પહેલાં વીરપુરૂષે કિલ્લાની એક ઈટ ખેંચી કાઢયા પછી તે કિલ્લાને કયા કયા માણસે ખંડિત નથી કરતા ? અર્થાત્ અલ્પ સત્ત્વવાળા પ્રાણિઓ પણ તે કિલ્લા તેડી પાડે છે. નહિ જીતેલી ઈદ્રિય, દેહધારીઓને રાવણની માફક કુલને નાશ માટે, સૌદાસની માફક રાજ્યથી ભ્રષ્ટ કરવા માટે ચંડપ્રદ્યોતની માફક બંધનને માટે मन ५वनतुनी भा६४ वधने माट थाय छे. २५. २६. २७, એક એક ઈદ્રિયોની પરાધીનતાથી મરણ થાય છે તે
मताये छ.. वशास्पर्शसुखास्वाद--प्रसारितकरः करी । आलानबंधनक्लेश-मासादयति तत्क्षणात् ।। २८ ॥ पयस्यगाधे बिचरन् गिलन् गलगतामिषम् । मनिकस्य करे दीनो मीनः पतति निश्चितम् ॥ २९ ॥ निपतन्मत्तमातंग-कपोले गंधलोलुपः । कर्णतालतलाघातान्मृत्युमामोति षट्पदः ॥ ३०॥ कनकच्छेदसंकाश-शिवालोकविमोहित । रभसेन पतन् दीपे शलभो लभते मृति ॥ ३१ ॥
हरिणो हरिणीं गीति-माकर्णयितुमुधुरः। ., आकर्णाकृष्टचापस्य याति व्याधस्य वेध्यतां ॥ ३२ ॥....
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ચતુર્થ પ્રકાશ. एवं विपय एकैकः पंचत्वाय निषेवितः :
कथं हि युगपत्पंच पंचत्वाय भवंति न ॥ ३३ ॥
હાથણી સંબંધી વિષય સુખના આસ્વાદ માટે સુંઢને પ્રસારણ (લાંબી) કરનાર હાથી આલાન સ્તંભ સાથે બંધનના કલેશને તત્કાળ પામે છે. અગાધ (ઉંડા) પાણીમાં રહેવાવાળ માછલે જાળની સાથે બાંધેલા લોઢાના કાંટા ઉપર રહેલ માંસને ભક્ષણ કરતે દીન થઈ ધીવરના હાથમાં સપડાય છે. મન્મત્ત હાથીના કપાળ ઉપરના ગંધમાં આસકત થઇ કપલ ઉપર બેસતા તેના કાનના ઝપાટાથી ભ્રમર મરણ પામે છે. સુવર્ણના તેજ સરખા શિખાના પ્રકાશમાં મોહિત થયેલ પતંગીઓ રસવૃત્તિથી દીવામાં પડીને મરણ પામે છે. મનોહર ગાયન સાંભળવામાં ઉત્સુક થયેલ હરિણા કાન પર્યંત ખેંચેલા વ્યાધના બાણથી વેધપણાને (મરણતાને) પામે છે. આ પ્રમાણે સેવેલે એક એક વિષય મરણ માટે થાય છે, તે એકી સાથે સેવવામાં આવતા પાંચ વિષયે મરણને માટે કેમ ન થાય? અર્થાત થાય. ૨૮–૩૩.
વિવેચન-ઇંદ્રિયના વિષયને પરાધીન થયેલા કણ કણ વિડંબના નથી પામતા ? શાસ્ત્રાર્થના જાણકારે, પણ ઇંદ્રિાધીન થએલા બાળકની માફક ચેષ્ટા કરે છે. આથી હવે બીજું ઇદ્રિનું નિદાનીયપણું અમે શું બતાવીએ ? પિતાના સગાભાઈ બાહુબલિ ઉપર પણ ઇક્રિયાથને પરાધીન થયેલા ભરતરાજાએ ચક મૂકયું હતું. બાહુબલીને જય અને ભારતનો પરાજય, આ જય અને પરાજય, જીતેલી અને નહિ જીતેલી ઇન્દ્રિયેથીજ થયો હતે; ઈદ્રિય વડે કરી અજ્ઞાની પશુઓ તે દંડાયા; પણ આ આશ્ચર્ય છે કે, શાંત મેહવાળા પૂર્વધરે પણ ઇદ્રિથી દંડાય છે. ઇંદ્રિયથી પરાભવ પામેલા દેવ, દાનવ, માન અને તપસ્વીઓ પણ નિંદનીય કર્મો આચરે છે. ઈદ્રિય પરાધીન મનુષ્ય નહિ ખાવાનું ખાય છે, નહિ પીવાનું પીયે છે અને અગમ્ય પણ ગમન કરે છે. ઇંદ્રિયથી હણાયેલા માનવ, કુલ, શીળ અને કરૂણાને ત્યાગ કરી વેશ્યાનાં નીચ કર્મો અને દાસપણું પણ કરે છે, હાંધ મનુષ્યની પદ્રવ્યમાં કે પરસીમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે સ્વતંત્ર ઇદ્રિનું જ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇકિયયને ઉપદેશ અને ઉપાય. ૧૯૯ ચેષ્ઠિત છે. જેનાથી હાથ, પગ, અને ઈદ્રિના છેદને મનુષ્ય પામે છે, તે ઇન્દ્રિયને નમસ્કાર કરવા જેવું છે, અર્થાત તેને દૂરથી ત્યાગ કરવા જોઈએ. પોતે ઈદ્રિથી જીતાયેલું છે; છતાં જે તેના સંબંધમાં બીજાને ઉપદેશ આપે છે, તેને જોઈને વિવેકી પુરૂષો હાથથી મુખ બંધ કરીને હસે છે, અર્થાત્ તેની અજ્ઞાનતાને અથવા પરોપદેશ કુશળતાને ધિક્કારે છે.
ઈદ્રિયજયને ઉપદેશ અને ઉપાય तद्रिद्रियजयं कुर्यान् मनःशुद्धया महामतिः ।
यां विना यमनियमैः कायक्लेशो वृथा नृणां ॥ ३४ ॥
માટે બુદ્ધિમાન મનુષ્યએ મનની શુદ્ધિ કરે કરી ઈદ્રિઓને વિજય કરે. મનની શુદ્ધિ સિવાય મનુષ્યને યમ નિયમોવડે કરી ફેગટ કાય કલેશ થાય છે. ૩૪.
મનને વિજય ન કરવાથી થતા ગેરફાયદા. मनःक्षपाचरो भ्राम्य-अपशंकं निरंकुशः। प्रपातयति संसारा-वर्तगर्ते जगत्रयीं ॥ ३५ ॥ तप्यमानांस्तपो मुक्तौ गंतुकामान् शरीरिणीः । वास्येव तरलं चेतः क्षिपत्यन्यत्र कुत्रचित् ॥ ३६ ॥ अनिरुद्वमनस्कः सन् योगश्रद्धां दधाति यः। पद्धयां जिगमिम स पंगुरिव हस्यते ॥ ३७ ॥ मनोरोधे निरूध्यंते कर्माण्यपि समंततः।
अनिरुद्धमनस्कस्य प्रसरंति हि तान्यपि ॥ ३८॥ . નિશંક અને નિરંકુશપણે ભમતે આ મનરૂપી રાક્ષસ આવતવાળી સંસારરૂ૫ ખાડમાં ત્રણ જગતના જીને પાડે છે. વળી ક્ષે જવાની ઈચ્છાથી કઠોર તપસ્યાવાળા મનુષ્યને આ ચપળ મન વાયરાની માફક કેઈ જુદે ઠેકાણે રોકી દે છે, માટે મનને કયા કે સ્વાધીન કર્યા સિવાય જે માણસ ગી થવાને નિશ્ચય રાખે છે તે જેમ પાંગળો માણસ પગવડે ગામાન્તર જવાની ઈચ્છા રાખતાં હાંસી પાત્ર બને છે, તેમ તે જગતજીને હાંસીપાત્ર થાય છે. મનને
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ચંથ પ્રકાશે.
રોકવાથી સર્વ બાજુથી આવતાં કર્મો પણ રોકાઈ જાય છે અને જેણે મન રેકર્યું નથી તેવા માણસને તેજ કર્મો વૃદ્ધિ પામે છે. ૩૫. થી ૩૮
मनःकपिरयं विश्वपरिभ्रमणलंपटः।
નિયત્રયો નૈન મુ#િમિત્મનઃ + રૂ8 II કર્મોથી પોતાની મુક્તિ મેળવવાના ઈચ્છક મનુષ્યએ વિશ્વમાં પરિ ભ્રમણ કરવામાં લંપટ આ મનરૂપવાંદરાને પ્રયત્નથી રોકી રાખવો ૩૮
મનશુદ્ધિ કરવાની જરૂર दीपिका खल्लनिर्वाणा निर्वाणपथदर्शिनी । एकैत्र मनसः शुद्धिः समानाता मनीषिभिः ॥ ४० ॥ सत्यां हि मनसः शुद्धौ संत्यसंतोऽपि यद्गणाः।। संतोऽप्यसत्यांनो संति सैव कार्या बुधैस्ततः ।। ४१ ।। मनःशुद्धिमविभ्राणा ये तपस्यंति मुक्तये । त्यक्त्वा नावं भुजाभ्यां ते तितीर्षति महार्णवं ॥ ४२ ॥ तपस्विनो मनःशुद्धिः विना भूतस्य सर्वथा । દચને વહુ કુવા-વહુ-વિચઢવ તૃષાઃ એ કરૂ I तथवश्यं मनःशुद्धिः कर्तव्या सिद्धिमिच्छता। .. तपाश्रुतयमप्रायः किमन्यैः कायदंडनैः ॥ ४४ ॥ मनःशुद्धयेव कर्तव्यो रागद्वेपधिनिर्जयः।
कालुष्यं येन हित्वात्मा स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते ॥ ४५ ॥ વિદ્વાન પુરૂષોએ એક મન શદ્ધિનેજ મોક્ષ માગ દેખાડનારી અને નહિ બુઝાય તેવી દિપીકા (દીવી) કહેલી છે. જે મનશુદ્ધિ વિદ્યમાન હોય તે અવિદ્યમાન ગુણે પણ આવી મળે છે. અને ગુણો વિદ્યમાન હોય છતાં જે મનશુદ્ધિ ન હોય તે તે ગુણે છેજ નહિ. (અર્થાત્ તે ગુણે ચાલ્યા જવાના અથવા છે તે તે નકામા * છે.) માટે વિદ્વાનોએ મનશુદ્ધિ અવશ્ય કરવી. મનશુદ્ધિને ધારણ કર્યા સિવાય જે મોક્ષ મેળવવા માટે તપશ્ચર્યા કરે છે તેઓ પિતાને મળેલી નાવને ત્યાગ કરીને ભુજાઓ વડે કરી મહાન સમુદ્રને તરવાને ઈચ્છે છે. આંધળા માણસને દર્પણ દેખાડવું જેમ નિરર્થક છે તેમ મનની થેડી પણ શુદ્ધિ થયા સિવાયનું તપસ્વી
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાગ દ્વેષ જીતવાને ઉપાય. ૨૦૧ એનું ધ્યાન નિરર્થક છે. માટે મેક્ષની ઈચ્છા રાખનારાઓએ અવશ્ય મનની શુદ્ધિ કરવી જોઈએ. તે શુદ્ધિ સિવાય બીજાં તપ, શ્રત અને યમાદિ અને [પાંચ મહાવ્રતાદિ] થી કરી કાયાને દંડ કરી (દુઃખી કરવે કરી) શું સાધ્ય થવાનું છે ? અર્થાત્ મન શુદ્ધિ સિવાય તે કેવળ સંસાર વધારવાનાં કારણ સરખાં છે, મન શુદ્ધિ માટે રાગ દ્વેષને વિજય કરે, કે જેથી આત્મા મલિનતાનો ત્યાગ કરી સ્વરૂપમાં (સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં) રહી શકે. ૪૦ થી ૪૫.
રાગદ્વેષનું દુર્જયપણું. आत्मायत्तमपि स्वांत कुर्वतामत्र योगिनां । रागादिभिः समाक्रम्य परायत्तं विधीयते ॥ ४६॥ रक्ष्यमाणमपि स्वांतं समादाय मनाग्मिपं । पिशाचा इध रागाद्याश्छलयंति मुहुर्मुहुः ॥ ४७ ॥ रागादितिमिरध्वस्त-ज्ञानेन मनसा जनः । अंधेनांध इवाकृष्टः पात्यते नरकावटे ॥ ४८ ॥
આત્માને આધીન કરતાં પણ ચોગીઓના મનને રાગ દ્વેષ મહાદિ (રક્ત, દ્વિષ્ટ અને મૂઢતા વડે ) દબાવી દઈ તેને પરાધીન કરી દે છે. યમ નિયમાદિકે કરી તેનું (મનનું રક્ષણ કરતાં છતાં પણ કાંઈક બાનું કાઢીને પિશાચની માફક રાગદ્વેષાદિ તેને વારવાર છળી લે છે. રાગદ્વેષાદિ અંધકાર વડે જ્ઞાનઆલેકને [જ્ઞાનપ્રકાશનો નાશ કરનાર મન જેમ આંધળે આંધળાને ખેંચીને ખાડામાં નાંખે છે તેમ મનુષ્યોને નરક ખાડામાં પાડે છે. ૪૬, ૪૭,૪૮.
- રાગદ્વેષ જીતવાનો ઉપાય. ગતતાતઃ jમ-Mિorbiક્ષિમિઃ | विधातव्यः समत्वेन रागद्वेषद्विपज्जयः ॥ ४९ ॥
માટે નિર્વાણપદના ઈચ્છક પુરૂષોએ સાવધાન થઈ સમભાવ રૂપ શસ્ત્ર વડે રાગ દ્વેષ રૂપ શત્રુનો વિજય કરે-૪૯૮
अमंदानंदजनने साम्यवारिणि मज्जतां । जायते सहसा पुंसां रागद्वेषमलक्षयः ॥ ५० ॥
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
ચતુર્થ પ્રકાશ. प्रणिहंति क्षणार्धन साम्यमालंब्य कर्म तत् । यन्न हन्यानरस्तीव-तपसा जन्मकोटिभिः ॥ ५१ ॥ તીવ્ર યા મહાન્ આનંદ ઉત્પન્ન કરવા માટે સમભાવ રૂપ પાણીમાં સ્નાન કરનાર પુરૂષને અકસ્માતું રાગદ્વેષ રૂપ મળને ક્ષય થાય છે. સમભાવનું અવલંબન કરીને એક મુહૂતમાં પ્રાણીઓ જે કમને નાશ કરે તે કર્મો સમભાવ વિના તીવ્ર તપસ્યાવાળાં કરડો વર્ષો વડે કરીને પણ નાશ કરી શકાતાં નથી. ૫૦-૫૧.
સમભાવથી કર્મો કેવી રીતે નાશ થાય ? कर्म जीवं च सश्लिष्टं परिज्ञातात्मनिश्चयः । विभिन्नीकुरुते साधुः सामायिकशलाकया ॥ ५२ ॥
જેમ શ્લેષ દ્રવ્યથી (ચિકણી વસ્તુથી જોડાયેલું પત્રાદિ વાંસ પ્રમુખની સળીથી જુદું કરી શકાય છે તેવી રીતે કર્મ અને જીવ આપસમાં જોડાયેલાં છે, તે નિર્ણય કરીને સાધુઓ સમભાવ રૂપ શલાકા (શળી) વડે કરી કર્મ અને જીવને જુદાં કરે છે. પર. આત્મનિશ્ચયના બળથી કેવળ કર્મો જ ખપાવે છે ( જુદાં કરે છે) એટલુ જ નહિ પણ આત્મામાં
પરમાત્માપણું દેખે છે. रागादियांतविध्वंसे कृते सामायिकांशुना। स्वस्मिन् स्वरूपं पश्यंति योगिनः परमात्मनः ॥ ५३॥
સમભાવ રૂપ સૂર્ય વડે રાગાદિ અંધકારને નાશ કર્યો છતે યેગી પિતાને વિષે પરમાત્માનું સ્વરૂપ જુવે છે. ૫૩.
સમભાને પ્રભાવ नियंति जंतवो नित्यं वैरिणोपि परस्परम् । अपि स्वार्थकृते साम्य-भाजः साधोः प्रभावतः ॥ ५४ ॥
પિતાના સ્વાર્થ માટે પણ સમભાવનું સેવન કરતા સાધુઓના પ્રભાવથી નિત્ય વેર ધારણ કરનારા પ્રાણિઓ પણ આપસમાં સ્નેહભાવ ધારણ કરે છે. (આ સર્વ સમભાવનોજ પ્રભાવ છે.) ૫૪,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમભાવ કેવા નિમિત્તોથી ઉત્પન્ન થાય. ૨૦૩ વિવેચન-ઈષ્ટાનિષ્ટપણે રહેલા, ચૈતન્યાશ્ચતન્ય પદાર્થોમાં જેઓનું મન મુંઝાતું નથી, તેઓનેજ સમપણું હોય છે. કેઈએ ચંદનથી વિલેપન કર્યું, અને કેઈએ હથીયારથી છેદન કર્યું, એ બને પ્રસંગમાં ચિત્તવૃત્તિ હર્ષ શોક વિનાની રહે છે તેમાં અનુપમ સામ્યપણું રહેલું સમજે. અભીષ્ટ સ્તુતિ કરનાર અને રેષાંધ થઈ શ્રાપ આપનાર ઉપર જે સમદષ્ટિ હોય તે તે સમભાવનું અવગાહન કરી શકશે. મોટું આશ્ચર્ય છે કે, કાંઈ લેવા દેવા સિવાય સમભાવથી નિવૃત્તિ પણ મેળવી શકાય છે. સ્વર્ગ મોક્ષાદિ પક્ષ વસ્તુને અપલોપ કરનાર નાસ્તિકો પણ સમભાવથી ઉત્પન્ન થતા સુખોને તે કબુલજ કરે છે. કવિઓના પ્રલા૫ માત્ર અમૃતના નામ ઉપર તમે શા માટે મુઝાએ છે ? પણ સ્વસંવેદ્ય સામ્યામૃતનું જ તમે પાન કરે. અરે? ખાવા, પીવા, પહેરવા વિગેરે રથી વિમુખ થયેલા મુનિઓ પણ આ સાયામૃતનું પાન યથા ઈચ્છાએ નિરંતર કરે છે, પણ તે સામ્યપણું તેજ કે કલ્પવૃક્ષની માળા ગળામાં આવી પડે, કે મણિધર સપ ગળામાં વિંટાઈ વળે, એ બેઉ સ્થળે સરખી દષ્ટિ હોવી જોઈએ. માટે હે ભવ્યો ! જેના હોવાથી જ્ઞાનાદિ રત્ના સફળ છે અને જેના અભાવે તે નિષ્ફળ છે, તે સામ્યતાને તમે આશ્રય કરો. ૪પ. અહીં શિષ્ય શંકો કરે છે કે સમભાવ કેવા નિમિત્તાથી
ઉત્પન્ન થાય ? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે. साम्यं स्यान्निर्ममत्वेन तत्कृते भावनाः श्रयेत् । अनित्यतामशरणं भवमेकत्वमन्यतां ॥५५॥ अशौचमाश्रवविधि संवरं कर्मनिर्जरां। धर्मस्वाख्याततां लोकं द्वादशी बोधिभावनां ॥ ५६ ॥
સામ્યપણું (સમભાવ) નિર્મમત્વવડે કરી થાય છે અને તે નિમમત્વતા માટે ભાવનાને આશ્રય કરે. ભાવનાઓ બાર છે તે અનુક્રમે બતાવે છે, અનિત્ય ૧. અશરણ ૨. સંસાર ૩. એકત્વ ૪. અન્યત્વ ૫. અશુચિ ૬. આશ્રવ ૭ સંવર ૮, કર્મનિર્જરા ૯. ધર્મ સુઆખ્યાત ૧૦, લેક ૧૧. અને બધિભાવના. ૧૨, ૫૫-૫૬.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
ચતુર્થ પ્રકાશ.
પહેલી નિત્ય ભાવનાનું સ્વરૂપ. यत्पातस्तम्न मध्याहनेयमध्याहने न बनिशि । निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन् हा पदार्थानामनित्यता ।। ५७ ॥ शरीरं देहिनां सर्प-पुरुषार्थानिधनम् । प्रचंडपवनोद्धत धनाधन विनश्वरम् ।। ५८ ॥ कल्लोलचपला लक्ष्मीः संगमाः स्वप्नसंनिभाः। वात्याव्यतिकरोत्क्षिप्त-ठूलतुल्यं च यौवनम् ॥ ५९ ।। इत्यनित्यं जगद्वत्तं स्थिरचितः प्रतिक्षणम् । तृष्णाकृष्णाहिमंत्राय निर्ममत्वाय चिन्तयेत् ।। ६९ ॥
હા! હા! જે વસ્તુની સૌંદર્યતા (યા સ્થિતિ) પ્રાતઃકાળમાં છે તે મધ્યાન્હ વખતે રહેતી નથી અને જે મધ્યાન્હ દેખાય છે તે સ્ત્રી એ દેખાતી નથી. આ સંસારમાં એવી રીતે પદાર્થોની અનિત્યતા દેખાય છે. જે શરીર પ્રાણીઓને સર્વ પુરૂષાર્થ સિદ્ધિનું કારણ છે, તે શરીર પણું પ્રચંડ પવનથી છિન્નભિન્ન કરી નાખેલ વાદળ સરખું વિનશ્વર છે. સમુદ્રના કલેલો (જાઓ)ની માફક લક્ષ્મી ચપળ છે, સ્વનાદિના સગો સ્વમ સરખા છે, અને યૌવન વાયરાના સમૂહથી ઉડાડેલ અતુલની તુલનાવાળું છે. આ પ્રમાણે અનિત્ય જગત્ સ્વરૂપને સ્થિર ચિત્ત કરી ક્ષણ ક્ષણ પ્રત્યે તૃષ્ણારૂપી કૃણસને મંત્ર તુલ્ય નિર્મમ થવા માટે ચિંતવવું. પ૭-૬૦
વિવેચન–પતા તરફથી, પર તરફથી, યા સર્વ દિશાઓ તરફથી અપદાઓ જ્યાં આવી પડે છે, તેવા આ સંસારમાં કૃતાંતના દાંત રૂપ યંત્રમાં પડેલા પ્રાણીઓ દુઃખે જીવે છે. વજીના જેવા મજબુત દેહ ઉપર પણ અનિત્યતા આપવી પડે છે, તે કેળના ગભર જેવા અત્યારના અસાર દેહની તો વાત જ શી કરવી ? મરણ રૂપ વ્યાધ્રના મુખમાં પડેલા જીવોનું મંત્ર, તંત્ર ઔષધાદિકે કરી રક્ષણ થતું નથી. વૃદ્ધિ પામતા અને પ્રથમ જરા, અને પછી મરણ સપાટામાં લે છે. પાણીમાં પરપોટાઓ ઉત્પન્ન થઇ થઇને વિલય થાય છે, તેમ પ્રાણિઓના દેહો ઉત્પન્ન થઈ થઈ વિલય થાય છે. ગુણમાં દાક્ષિણ્યતા, અને દે ઉપર દ્વેષ આ મરણને છેજ નહિ. એ તે દાવાનળની માફક સુકું કે લીલું, સદેષ કે નિર્દોષ સર્વને
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશરણ ભાવનાનું સ્વરૂપ.
૨૦૫
સંહાર કરે છે. સંસાર વાસનાથી માહિત થઈ તું એમ નિશ્ચય ન કરીશ કે, કાઇ પણ ઉપાયથી આ દેહનું રક્ષણ કરીશ, કેમકે જે પૃથ્વીનું છત્ર, અને મેરૂ પર્વતને! દંડ કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હતા તેઓ પણ પોતાનું કે પરનુ` મરણથી રક્ષણ કરવા સમર્થ થયા નથી. આ અનિત્ય યૌવન મનુષ્યોને બળ, રૂપ વિગેરે બતાવી ધીરજ આપે છે, તે પણ જરાએ કરી જર્જરિત થાય છે. ઘણા સક્લેશથી પેદા કરેલું અને ઉપભોગ ન લેતાં સારી રીતે રક્ષણ કરેલું ધન પણુ ક્ષણ માત્રમાં વિનાશ પામે છે. ધનના નાશ પામવામાં કે પર્યાયાંતર થવામાં, પાણીના પરપાટા, કે વીજળી સિવાય બીજી ચપળતાવાળી કઇ ઉપમા ઓપી શકાય ? સ યેાગા વિયાગથી ભરપૂર છે. સંપદા તે વિપદાજ છે. આમ નિરતર અનિત્યતાને ભાવનાર, અનિત્ય સ'સ્કારથી વાસિત થતાં, વહાલા પુત્ર મરણ પામ્યા હોય તેપણ શાક કરતા નથી; ત્યારે મૂઢ માણસે માટીનું વાસણ ભાંગતાં પશુ રૂદન કરે છે. આમ આત્મા સિવાય દરેક વસ્તુની અનિત્યતા વિચારવી. અશરણ ભાવનાનું સ્વરૂપ. इंद्रोद्रादयोऽप्येते यन्मृत्योर्याति गोचरं ।
अहो aiaaris : वरण्यः शरीरिणां ॥ ६१ ॥ पितुर्मातुः स्वसुभ्रतुस्तनयानां च पश्यतां । अत्राणो नीयते जनः कर्मभिर्यमसमनि ॥ ६२ ॥ शोचं ते स्वजनानंतं नीयमानान् स्वकर्मभिः । नेष्ममाणं तु शोचति नात्यानं मृडबुद्धयः ॥ ६३ ॥ संसारे दुःखदावाणिज्वलज्ज्वालाकरालिते । वने मृगास्येव शरणं नास्ति देहिनः ॥ ६४ ॥ અરે ! જ્યારે ઇંદ્ર અને ઉપેદ્ર વાસુદેવાદિ પણ જે મૃત્યુને આધીન થાય છે તે મરણભય આવ્યે છતે આ પામર પ્રાણિઓને કનું શરણુ ? પિતા, માતા, એન, ભાઈ અને પુત્રાદિનાં જોતજોતામાંજ શરણ રહીત આ પ્રાણિને કર્મ યમના ઘર પ્રત્યે (ચાર ગતિને વિષે) લઈ જાય છે. પેાતાના કર્મવડે કરી અંત પમાડાતા (મરણ પામતા)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
ચત પ્રકાશ.
સ્વજનાને જોઈ ને મૂઢ બુદ્ધિવાળા લોકો શોચ કરે છે, પણ પોતાને તે કાઁ થાડા વખતમાં લઈ જશે તેને માટે તે ખીલકુલ શૈાચ કરતા નથી, એ અક્સાસનું કારણ છે. દુઃખરૂપ દાવાનળની ખળતી જ્વાળાઓથી ભયંકર આ સ'સારરૂપ વનમાં મૃગનાં બાળકાની માક પ્રાણિઓને (ધર્મ સિવાય) કાઇનું શરણુ નથી. ૬૧ થી ૬૪
વિવેચન—આયુર્વેદાદિના અષ્ટાંગને જાણનાર રાજવૈદ્યો અને મૃત્યુંજય મંત્ર વડે મંત્રવાદીઓ પણ આ દેહનુ' મરણથી રક્ષણ કરી શકતા નથી. ખડ્ગના પીંજરામાં રહેનારા અને ચતુરંગી સેનાથી વિટાએલા રાજાને પણ રાંકની માફક મરણુ ખેંચી જાય છે, તેા અન્યની શી વાત કરવી ? સગર ચક્રવત્તિના સાહહજાર પુત્રોને તૃણની માફ્ક જ્વલનપ્રભ દેવે ખાળીને ભસ્મ કરી દીધાં,પચીશ હજાર દેવાથી સેવન કરાતા ચક્રવત્તિ પોતાનું રક્ષણ કરવા સમથ ન થયા. દકાચાના પાંચસેા શિષ્યાને પાપી પાલકે ઘાણીમાં ઘાલી માર્યા, પણ મરણુથી બચાવવા કોઈ સમથ ન થયા. જેમ મરણના પ્રતિકારને જનાવરા નથી જાણતા તેમ મનુષ્યા પણ ન જાણે તે તે મનુષ્યપણ ધિક્કારને પાત્ર છે. અહા ! શું પરાક્રમી પુરૂષોની પણ પરા ષીન દશા ! એક ખડ્ગ માત્ર ઉપકરણથા જેણે આખી દુનિયાને જીતી હતી, તેવા વીર પુરૂષો પણ મરણ પાસે આવ્યે દ્વીન થઈ મેઢામાં આંગળીએ ઘાલે છે. સ્નેહથી ખેંચીને જેને ઇંદ્ર મહારાજ પણ અર્ધાસને બેસાડતા તેવા શ્રેણિકાદિ મહારાજાએ પણ વર્ણવી ન શકાય તેવી ઘેાર દશા પામ્યા! ખડગ ધારાની માફક તીક્ષ્ણ વ્રત પાળનાર મુનિએ પણ તેના પ્રતિકાર નથી કરી શકતા. માટેજ આ વિશ્વ અશરણ્ય, અરાજક અને નિર્નાયક છે. એમ એક નાનામાં નાના કીડાથી લઇને દેવા પર્યંતના સર્વ જીવાથી ભરપુર આ આખું જગત્ શરણુ રહિત, કર્મોને યા જન્મ મરણને પરાધીન છે, એક ધર્મનું શરણુ તેજ શુભ ગતિ આપી, કર્મની જાળથી છેાડાવી,જન્મ મરણુથી મુકત કરી ખરૂં સુખ કે શરણ આપનાર છે, માટે હું ભળ્યે ! કર્માધીન જીવોના આશ્રય મૂકી એક ધર્મના આશ્રય તમે સ્વીકારે, જેથી અક્ષય સુખ મળે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
સંસારી ભાવનાનું સ્વરૂપ,
સંસાર ભાવનાનું સ્વરૂપ. श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी पतिर्ब्रह्मा कृमिश्च सः। संसारनाटये नटवत् संसारी हंत चेष्टते ॥ ६५ ॥ न याति कतमां योनि कतमां वा न मुंचति । संसारी कर्मसंबंधा-दवक्रयकुटीमिव ॥ ६६ ॥ समस्तलोकाकाशेऽपि नानारूपैः स्वकमभिः । वालाग्रमपि तन्नास्ति यन्न स्पृष्टं शरीरिभिः ॥ ६७॥
આ સંસારની અનેક નિઓમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ નાટક કર્મમાં નટની માફક સંસારી જી ચેષ્ટા કરે છે. અહો ! તેમાં વેદને પારગામી પણ મરી કર્મવેગે ચંડાળ થાય છે. સ્વામી મરીને સેવક થાય છે, અને પ્રજાપતિ કમી આદિપણે ઉત્પન્ન થાય છે. સંસારી છે કર્મના સંબંધીથી ભાડાની કોટડીની માફક કઈલેનિમાં પ્રવેશ કરતા નથી કે કઈ નિને ત્યાગ નથી કરતા? અર્થાત દરેક સ્થળને ત્યાગ કરે છે અને તેમાં પ્રવેશ પણ કરે છે. આ સમસ્ત લોકાકાશની અંદર એક વાળાગ્ર જેટલો પણ એ ભાગ નહિ મળી શકે કે પોતાના કર્મો વડે અનેક રૂપ ધારણ કરી આ પ્રાણી ઓએ તે સ્થળને સ્પર્શ ન કર્યો હોય. (એમ સંસારપરિભ્રમણના સંબંધમાં વિચારવું તે સંસાર ભાવના). ૬૫-૬૬-૬૭.
વિવેચન-સંસારી જ નરક તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ એમ ચાર પ્રકારનાં છે, પ્રાયે સર્વ જીવ દુઃખથી ભરપૂર અને કર્મ સંબં. ધથી પીડાયેલા આ જગમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે.
પહેલી ત્રણ નરકમાં શીત અને પાછળની ચાર નરકમાં ઉષ્ણુ વેદના નરકના જી અનુભવે છે. જે નરકની ઉષ્ણતામાં લોઢાને પર્વત નાખવામાં આવ્યું હોય તે તે પણ પીગળી જાય. તેટલી ગરમી ત્યાં નરકના જીવો સહન કરે છે. તેમજ અન્ય અન્ય શ્રેષ ભાવથી કે પૂર્વના વૈરથી મારામારી કરી નારકીએ દુઃખી થાય છે. વળી પરમાધામી દેવો તેને દુઃખ આપે છે. આમ ત્રણ પ્રકારનાં દુઃખોને ભોગવતા નારકીના છ દુઃખે જીવે છે. - તિર્યંચગતિમાં પૃવિપણે ઉત્પન્ન થયેલા અને હળાદિકે વિદારવે કરી, પાણીના પ્રવાહમાં ભીંજાવે કરી, અગ્નિથી દહન કરે કરી,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ચતુ પ્રકાશ. અને અનેક વિજાતીય દ્રવ્ય છેદ, ભેદન કરે કરી દુઃખ અનુભ વવું પડે છે. | પાણપણે ઉત્પન્ન થએલા જ વો, સૂર્યના તાપે કરી, ધૂળ પ્રમુખથી શેષાવે કરી, ક્ષારાદિકની મિશ્રાએ કરી તૃષાવાળા જીવોના પીવે કરી, દુઃખ અનુભવે છે.
અગ્નિપણે ઉત્પન્ન થએલા જીવો, પાણીથી બુઝાવે કરી, ઘણ પ્રમુખથી કુટેવે કરી, અને ઇંધણાં પ્રમુખથી બાળવે કરી દુઃખી થાય છે.
વાયુપણે પેદા થએલા જ વીંજણ પ્રમુખથી ઝપટાવે કરો, શીત ઉષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંગે કરી, આપસમાં પછડાવે કરી મરણ દિક અનુભવે છે. - વનસ્પતિના છે, છેદાવું, દાવું, અગ્નિથી પચવું. પીલાવું, અન્ય ઘસાવું, વાયરા પ્રમુખથી ભંગાવું. દાવાનળ પ્રમુખથી બળવું, અને પાણીના પૂરવડે ઉમૂલન થવું વિગેરે કારણેથી અસહ્ય દુઃખને અનુભવ કરે છે.
બે ઇંદ્રિય ત્રિઈદ્રિય ચોરેંદ્રિય વિગેરે વિકલૈંદ્રિય જી કોઈ ઔષધાદિકથી, કોઈ પગ પ્રમુખથી મર્દન થવે કરી, માર્જન કરે કરી, અને કોઈ તાડનાદિકે કરી દુઃખ અને મરણ અનુભવે છે,
- પંચંદ્રિય જીવો મૃગાદિ વ્યાધ પ્રમુખના પ્રહારે કરી, નાનાં જનાવરો માંસાહારી મોટા જનાવરોના ભઠ્ય તરીકે તેમજ ટાઢ, તાપ, વરસાદ, અગ્નિ, અને શસ્ત્રાદિકે કરી સર્વ ઠેકાણે ત્રાસ પામતાં કેવલ દુઃખોને અનુભવ કરે છે.
મનુષ્યમાં અનાર્યપણે ઉત્પન્ન થએલા જીવો એટલાં તો પાપ કરે છે કે જેનું વર્ણન કરવું અશકય છે. આર્યપણે ઉત્પન્ન થયેલા પણ અનાર્ય ચેષ્ટાવાળા દુઃખ દારિદ્ર અને દુર્ભાગ્યથી દગ્ધ થએલા દુખે જીવન પૂરું કરે છે. પરપ્રેગ્યતાથી પરાધીન થએલા રોગ, જન્મ જરા, મરણાદિથી ગ્રસાયેલા, નીચ કર્મોથી કદર્થના પામેલા, દીનદશા પામેલા માને દુઃખે એવે છે. અશિના વર્ણ સરખી તપાવેલી સૂઈ વડે દરેક રેમ ભેદવામાં આવે તેના કરતાં આઠગણું દુખ ગર્ભવાસનું છે. બાળપણમાં મૂત્ર વિષ્ટામાં પડ્યા રહેવે કરી, યૌવનાવામાં વિષયાદિમાં અંધ બની, અથવા વિપયાદિના વિગે કરી અને વૃદ્ધવસ્થાનાં ખાંસી, શ્વાસ, ઇન્દ્રિયની હીનતા વડે દુઃખ અનુભવે છે,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસાર ભાવનાનું સ્વરૂપ
૨૦૯
બાલ્યાવસ્થા વિષ્ટાના શુકર સરખી, યૌવનાવસ્થા મદન પરાધીન ગભ સરખી, અને વૃદ્ધાવસ્થા જરત બળદ સરખી, મનુષ્યો ગુજારે છે. પશુ ધ સિવાય પુરુષ પુરૂષ થઈ શકતાજ નથી.
ખાલ્યાવસ્થા માતાનું મુખ જોવામાં, યુવાવસ્થા નું મુખજોવામાં અને વૃદ્ધાવસ્થા પુત્ર સુખ જોવામાં મૂર્ખ મનુષ્યો કાઢે છે પણ અંતર્મુખ થઇ શકતા નથી એજ શોચનીય છે
સેવા, કષ્ણુ, વાણિજ્ય, અને પાશુપાલ્યાદિ કર્મ કરવે કરી ધનની આશામાં વિહવળ થયેલા મનુષ્ય પેાતાનું જીવન નિરંક કરે છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના ભાજનતુલ્ય મનુષ્યજન્મમાં પાપી પુરૂષા પાપ તુલ્ય મદિરા ભરે છે. સ્વર્ગ, મેક્ષની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ મનુષ્ય જન્મ પામીને નરકની પ્રાપ્ત રૂપ કર્મ કરાવે કરી મનુષ્ય જન્મ ફાગટ હારે છે. એ મહાન્ અફ્સાસની વાત છે.
શાક, આમ, વિષાદ, ઈર્ષ્યા, અને દીનતાદિથી હુતુબુદ્ધિવાળા દેવાને, દેવલાકને વિષે પણ દુ:ખનુંજ સામ્રાજ્ય અનુભવાય છે.પરજન્મના જીવિત તુલ્ય અપર દેવાની મહાન ઋદ્ધિને જોઈને સ્વ૫ ઋદ્ધિવાળા દેવ શેાચ કરે છે. અરે! પૂર્વે કાંઇ વિશેષ સુકૃત અમે ન કર્યું' તેથી આંહી આભિયાગીક ( ચાકર ) દેવપણું અમે પામ્યા. વિશેષ લક્ષ્મીવાત્ દેવાને જોઇ હલકી ઋદ્ધિવાળા દેવા આ પ્રમાણે વિષાદ કરે છે. બીજા મહદ્ધિક દેવાની સ્ત્રી, વિમાન, રત્ન,અને ઉપવનાર્દિક સ પદ્મા જોઈ ઈર્ષ્યા અનળથી રાત્રિ દિવસ દૈવા મળ્યા કરે છે. પુણ્યથી મળેલા દેવલેાકમાં પશુ કામ, ક્રોધ, અને ભયાતુર દેવા ત્યાં પણ સુખ અનુભવી શકતા નથી. ચ્યવન ( મરણ ) સમય નજીક આવતાં અમ્લાન માળા ગ્લાનિ પામેછેઃ કલ્પવૃક્ષો ચાલતાં દેખાય છે, નિદ્રા આવે છે, રાગ વિના શરીરની સધિએ ત્રુટે છે, દીનતા થાય છે, અને જ્ઞાન દૃષ્ટિથી આગામી કાળમાં ગભ વાસમાં અનુભવવામાં આવનાર દુ:ખાને જોઈ ત્રાસ પામે છે. આમ ચાર ગતિમાંથી કાઇ પણ ગતિમાં સુખને લેશ માત્ર નથી. પણ કેવળ શારીરિક યા માનસિક દુઃખાથી ભરપૂર આ સ`સાર છે એમ જાણી નિ†મતત્વ થવા માટે પ્રયત્નપૂર્વક આ ભવભાવનાને વારવાર સ્મરણુમાં રાખવી.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ.
એક ભાવના एक उत्पद्यते जंतु-रेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः मचितानि भवांतरे ॥ ६८ ॥ अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं भूयः संभूय भुज्यते । स त्वेको करकक्रोडे क्लिश्यते निजकर्मभिः ॥ ६९ ॥
આ જીવ ભવાંતરમાં એકલેજ ઉત્પન્ન થાય છે, એકલો જ મરણ પામે છે, અને પિતે એકઠાં કરેલ કર્મો (આ ભવમાં યા) ભવાંતરમાં એકલે અનુભવે છે. એક ઉપાર્જન કરેલું ધન બીજા અનેક કુટુંબી આદિ એકઠા થઈ ખાય છે, છતાં તે પાપ કરી ધન ઉપાર્જન કરનાર પિતાના કર્મોવડે કરી નરકમાં એકલેજ કલેશ પામે છે. (આ પ્રમાણે વિચાર કરી વિરકતા પામવી તે એકત્વ ભાવના) ૬૮, ૬૯.
વિવેચન-દુઃખરૂપ દાવાનળથી ભયંકર વિસ્તારવાળા સંસારરૂપ કાનનમાં કર્મથી પરાધીન આ આત્મા એકલે પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. આ ધન સ્વજનાદિ ઉપાધિ અહીંજ મૂકી ભવોભવમાં એકલુંજ ભટકવું પડે છે. પિતાને માટે યા સ્વાર્થ માટે ન સગાં હોય તે પણ સગાં થતાં આવે છે, પણ કોઈ આફત આવી પડી હોય ત્યારે દુઃખને અનુભવ તે એક પિતાને જ કરવો પડે છે. જેમ લીલાં ફળફુલવાળાં વૃક્ષોને યા જંગલોને આશ્રય હાજા પ્રાણીઓ લે છે, પણ વૃક્ષ મૂળથી ઉખડી ગયું હોય કે વનમાં દાવાનળ લાગ્યો હોય તે તત્કાળ તે વૃક્ષને કે વનને ત્યાગ કરી પ્રાણિઓ બીજાને આશ્રય લે છે, તેમ સ્વાર્થ અને સવારથી કે પૂર્ણ થવાથી પ્રાણિઓ પિતપોતાને રસ્તે પડે છે અને વૃક્ષની કે વનની માફક પાપ કરનાર દુઃખાદિને અનુભવ કરે છે. છ ખંડ પૃથ્વીનું સામ્રાજ્ય, નવનિધાન, ચૌદ રત્ન, અને હજાર અંતે ઉતરી ત્યાગ કરી ચક્રવતિ જેવા મહાન પરાક્રમી રાજાઓ પણ એકલા ચાલતા થયા. ત્રણ ભુવનમાં નિષ્ક ટક બીરૂદ ધારણ કરનાર અને મહાન ગર્વિષ્ટ તથા બલિષ્ટ રાવણ જેવા રાજાઓ સર્વ વસ્તુને ત્યાગ કરી એક્લાજ રણશયામાં પોઢયા, પરિવાર કેઈ સાથે ન ગ અને નરકાદિ ભયંકર સ્થળોમાં દુઃખને અનુભવ એકલાને જ કરે પ. માટે હે આત્મન ! જાગૃત થા, ક્ષણભંગુર દુ:ખદાઈ અને કેવળ સ્વાથી આ પરિવારને ત્યાગ કર, અને પરમાનંદસ્વરૂપ અક્ષય તથા અવ્યય સ્વરૂપે પ્રગટ કરી તેને આનંદ અનુભવ.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા
અન્યત્વ ભાવના
અન્યત્વ ભાવના.
यत्रान्यत्वं शरीरस्य वैसादृश्याच्छरीरिणः । धनबंधुसहायानां तत्रान्यत्वं न दुर्वचम् ॥ ७० ॥ यो देहधनबंधुभ्यो भिन्नमात्मानमीक्षते । क शोकशंकुना तस्य हंतातंकः प्रतन्यते ॥ ७१ ॥
જ્યાં મૂત, અમૃત, ચેતન, જડ, નિત્ય, અનિત્યાદિ વિસદેશપણાથી, આત્મા કરતાં શરીરનું જુદાપણું સ્વતઃ સિદ્ધ છે ત્યાં ધન બાંધવાદિ સહાયિઆનુ જુદાપણું કહેવુ` કે તે આત્માથી જુદા છે તે અતિશય ઉકિતવાળું નથી. અરે, જે માણસ દેહ, ધન અને મધુ આદિથી ભિન્ન જુદોજ આત્માને જીવે છે, તેને વિયેાગાદિ જન્ય શાકરૂપ શલ્ય કેવી રીતે પીડા કરી શકે? આ પ્રમાણે દેહ, ગેહ, સ્વજનાદિથી આત્મા ભિન્ન છે તેમ વિચારી નિર્મળ થવું તે અન્યત્વ ભાવના. ૭૦, ૭૧. વિવેચન—અન્યત્વ એટલે જુદાપણુ`. એક સ્વરૂપથી બીજા સ્વરૂપતુ વિંલક્ષણુપણું. આ વિલક્ષણપણું' આત્મા અને દેહના સંબંધમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે, આત્મા ચૈતન્ય લક્ષણ છે. ત્યારે ચયાપચય ધર્માંવાળુ શરીર જડ સ્વરૂપ છે. દેહાર્દિ ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય છે. આત્મા અનુ ભવ ગેાચર છે. આંહિ કામ શંકા કરે છે કે, “ આત્મા અને દેહ જો પ્રગટ રીતે જુદાંજ છે તેા દેહ ઉપર પ્રહાર થતાં આત્મા કેમ દુઃખ અનુભવે છે ?” એ કહેવુ ઠીક છે, પણ જેને શરીરાદિમાં ભેદબુદ્ધિ તાત્ત્વિક નથી તેઓને દેહ ઉપર પ્રવાહ કરતાં આત્મા દુઃખી થાય છે, પણ જે દેહ, આત્માને ભેદ સારી રીતે સ્વીકારે છે તેઓને દેહ ઉપર પ્રહાર થતાં આત્મા ખીલકુલ પીડાતા નથી. યાદ કરો, ભગવાન મહાવીર દેવના ઉપર સ`ગમકદેવે લેાઢાનું ચક્ર ફેકયું, અને ગેાવાળીઆઓએ પગ ઉપર ખીર રાંધી છતાં દેહાત્માની ભિન્નતાને અનુભવ કરનાર નમીરાજાને ઇંદ્રે કહ્યું કે આ તારી મિથિલા નગરી મળી જાય છે. નમીરાજાએ એજ ઉત્તર આપ્યા કે મારૂ કાંઈ ખળતું નથી. ભે જ્ઞાનના અનુભવ કરનાર ગજસુકુમાલના માથા ઉપર માટીની પાળ બાંધી સસરાએ ખેરના અંગારા ભર્યાં
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
ચતુર્થ પ્રકાશ પણ દેહથી પિતાને ભિન્ન સમજી આત્મભાવમાં રહેતા કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કર્યું. આ ભેદ જ્ઞાન કહેવાય છે. ભેદજ્ઞાન જાણનારને પિતા સંબંધી દુઃખ આવ્યું છતે પણ તે દુઃખી થતું નથી ત્યારે અભેદ બુદ્ધિવાળા જીવને એક ચાકર સંબંધી દુખ આવે છતે પણ તે દુઃખી થાય છે, જ્યારે મનુષ્યો મમત્વપણું–પિતાપણું-મૂકી દે છે, ત્યારે પુત્ર હોય તે પણ તે પર છે અને જ્યાં મમત્વપણું ધરાવે છે તે પર હોય છતાં પુત્રથી પણ અધિક છે. પરવસ્તુને પિતાપણું માનનારા કેશાકારના (રેશમના) કીડાની માફક પોતે પિતાને બાંધે છે અને વિવેકજ્ઞાનથી સ્વપરને નિર્ણય કરનાર પિતાને કર્મબંધનથી છોડાવે છે. નવીન કર્મ રોકવા અને પૂર્વ કર્મ દૂર કરવા, આ ભાવના વારંવાર વિચારવાની છે.
અશુચિ ભાવનાનું સ્વરૂપ. રસામાંચિ-સંજ્ઞાત્રિાસ अशुचीनां पदं कायः शुचित्वं तस्य तस्कुतः ।। ७२ ॥ नवस्रोतःस्रवद्विस्त्र-रसनिःस्यदपिच्छिले । देहेपि शौचसंकल्पो महन्मोहविजृभितम् ।। ७३ ॥
રસ, રૂધિર, માંસ, મેદા, હાડકાં, મજ્જા, વીર્ય, આંતરડાં અને વિષ્ટા પ્રમુખ અશુચિના ઘર રૂપ આ કાયા છે તેમાં પવિત્રપણું
ક્યાંથી હોય? જે દેહના નવ દ્વારેથી ઝરતે દુર્ગધિત રસ અને તેના નીકળવાથી ખરડાયેલા દેહને વિષે પણ પવિત્રતાની કલ્પના કરવી કે અભિમાન કરવું તે મહાન મેહનું ચેષ્ટિત છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી સ્ત્રી યા સ્વદેહ ઉપરથી મમત્વ ઓછો કરે તે અશુચિભાવના.
વિવેચન–વીર્ય અને રૂધિરથી પેદા થએલ, મળથી વૃદ્ધિ પામેલ અને ગર્ભમાં જરાયુથી ઢંકાયેલ કાયા પવિત્ર કેમ કહી શકાય? માતાએ ખાધેલા અનાજ પાણીમાંથી પેદા થએલ રસ નાડી વાટે પીઈ પીઈને વૃદ્ધિ પામેલ શરીરમાં કોણ પવિત્રતા માને ? ધાત, અને મળાદિ દોષથી વ્યાસ, કૃમિ, ગંડુપદાદિના સ્થાનરૂપ અને રોગ રૂપ સર્પ સમુદાયથી ભક્ષણ કરાતા આ શરીરને પવિત્ર કણ કહે ? સુસ્વાદિષ્ટ, ઉત્તમ ભજનાદિ ખાધેલાં જેના સંગથી વિષ્ટારૂપ થઈ જાય છે, તે શરીર પવિત્ર કેમ હોય? કસ્તુરી અને ચંદનાદિના
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
આશ્રવ ભાવનાનું સ્વરૂપ.
૨૧૩
સુગંધી વિલેપને એ જેના ઉપર લગાડવાથી મળરૂપ થઈ જાય છે તે શરીરમાં પવિત્રતા શી? સુગંધી તાંબુલાદિ ખાધાં હોય છતાં સવારમાં ઉઠતાં મુખ જુગુપ્સનીય યા દુગધિત થાય છે, તે શરીર શું પવિત્ર કહેવાય?
| સ્વભાવથીજ પવિત્ર યા સુગંધી, ગંધ, ધૂપ, પુષ્પ, પુષ્પમાળા, વસ્ત્રાદિ જે દેહના સંબંધથી દુર્ગધિત અને અપવિત્ર (મલિન) થાય છે, તે કાયાને પવિત્ર માનવી એ કેટલું બધું શોચનીય છે? મદિરાના વડાની માફક સેંકડો વાર આ કાયાને છે, વિલેપન કરે કે અભ્ય ગન કરે તે પણ પવિત્ર થવાની નથી. માટે આ અનિત્ય દેહથી જેટલી તપસ્યા, જ્ઞાન, ધ્યાન, અને પોપકારાદિ બની શકે તે કરી લેવું, એજ આ માનવ દેહનું સાર્થકપણું છે. આ અશુચિ ભાવના ભાવવાથી શરીર સંબંધી મદ, અભિમાન ગળી જાય છે અને દેહથી આત્માને જુદે જોવામાં આવે છે.
मनोवाकायकर्माणि योगाः कर्म शुभाशुभं । यदाश्रति जंतूना-मावास्तेन कीर्तिताः ॥ ७४ ॥ मैञ्यादिवासितं चेतः कर्म सूते शुभात्मकम् । ., कषायविषयाक्रांतं वितनोत्यशुभं पुनः ॥ ७५ ॥ शुभार्जनाय सुतथ्यं श्रुतज्ञानाश्रितं वचः। विपरीतं पुनर्जेय-मशुभाजनहेतवे ॥७६ ॥ शरोरेण सुगुप्तेन शरीरी चिनुते शुभम् । सततारंभिणा जंतु-घातकेनाशुभं पुनः ॥ ७७ ॥ ..., कषायविषयायोगाः प्रमादाविरती तथा। मिथ्यात्वमातरौद्रे चे-त्युशुभं प्रति हेतवः ॥ ७८ ॥
મન વચન અને કાયાને વ્યાપાર તે પેગો કહેવાય છે. તે ગદ્વારા પ્રાણીઓમાં શુભાશુભ કર્મ આવે છે. માટે તે શુભાશુભ કર્મને આશ્રવ કહેલ છે, તેજ કમે કરી બતાવે છે. મન જ્યારે મૈત્રી પ્રમોદાદિ ભાવના વડે વાસિત થાય છે ત્યારે શુભ કર્મ ઉત્પન્ન કરે છે અને ક્રોધાદિકષાય તથા ઇદ્રિના વિષયથી જ્યારે આક્રાંત
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ચતુર્થ પ્રકાશ. (વ્યાસ) થાય છે ત્યારે તે અશુભ કર્મ વધારે છે. શ્રુતજ્ઞાનાશ્રિત. સત્ય વચન તે શુભ કર્મ ઉપાર્જવા માટે થાય છે. શરીરને સારી રીતે અશુભ કાર્યોથી ગેપવી રાખી અને ધાર્મિક વ્યાપારમાં પ્રવ ર્તાવવાથી આત્મા શુભ કર્મ એકઠાં કરે છે અને નિરંતર જંતુઓના ઘાતક અશુભ વ્યાપારે વડે અશુભ કર્મ એકઠાં થાય છે. તેમજ કોધ, માન, માયા, લોભ, પાંચ ઇન્દ્રિયોના ત્રેવીશ વિષયો, મન, વચન, કાયાના ચગે. નિદ્રા આલસ્યાદિ પ્રમાદ, કોઈ પણ જાતનાં વ્રત નિયમ ન લેવાં તેવી ડી કે ઝાઝી અવિરતી, મિથ્યાત્વ, આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, વિગેરે અશુભ કર્મો ઉત્પન્ન કરવાનાં કારણે છે. આ સર્વ કર્મ આવવાનાં કારણે છે, એમ વિચારી જેમ બને તેમ તેથી પાછા હઠવું એ આશ્રવ ભાવના વિચારવાનું કે સમજવાનું રહસ્ય છે.૭૪થી૭૮.
વિવેચન-કર્મ પગલો ગ્રહણ કરવાને હેતુ તેને આશ્રવ કહે છે. તે કર્મો જ્ઞાનાવરણીયાદિ ભેદથી આઠ પ્રકારનાં છે, જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય, વેદની, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગેત્ર, અંતરાય.
કેવાં કારણે (હેતુઓ) મળવાથી કયાં કર્મો બંધાય છે તે અનુક્રમે બતાવવામાં આવે છે.
જ્ઞાનાવરણીય, અને દર્શનાવરણીય કર્મો, તે તે જ્ઞાનાદિ ગુણવાળાઓને, અને જ્ઞાન, દર્શનના હેતુભૂત કારણોમાં વિદન કરવાથી, તેને ઓળવવાથી, નિંદા કરવાથી, આશાતના કરવાથી, ઘાત, કરવાથી કે મત્સર કરવાથી બંધાય છે.
દેવપૂજા, ગુરૂની સેવા, સુપાત્રદાન, ક્ષમા, સરાગસંયમ, દેશવિરતિ, અકામ નિર્જરા, શૌચ, અને અજ્ઞાન તપ, આ સર્વ શતાવેદનીય કર્મનાં કારણે છે.
દુઃખ, શેક, વધ, સંતાપ, આકંદ, અને પરિવેદન, પોતાના સંબંધમાં કરવું, બીજાને કરવું અથવા સ્વપર ઉભયને કરવું તે અશાતા વેદનીય કર્મ બાંધવાનાં કારણે છે.
વીતરાગ, કૃત, સંઘ, ધર્મ અને સર્વ દેના સંબંધમાં અવર્ણવાદ બલવા, તીવ્ર મિથ્યા પરિણામ, સર્વજ્ઞ, સિદ્ધ, અને દેવેને અ૫લાપ કરે (નથી એમ કહેવું), ધાર્મિક પુરૂષને દૂષણ આપવું, ઉન્માર્ગની પ્રરૂપણ કરવી, અનર્થને આગ્રહ કરે, સંયતિનું પૂજન કરવું, પૂર્વાપર વિચાર કર્યા સિવાય કાર્ય કરવાપણું, અને ગુર્નાદિકનું
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
મામલ ભાવનાનું સ્વરૂપ
સ
અપમાન કરવું આ સર્વ દેશ નમાહનીય કમનાં આશ્રવા છે. કષાયના ઉન્નયથી આત્માના તીવ્ર લુષિતપરિણામ તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મબંધનનાં કારણેા છે.
કદ્રુપ ઉત્પન્ન થાય તેવી ચેષ્ટાઓ, ઉપહાસ ( મશ્કરી ), અસહનશીલતા, બહુપ્રલાપ, અને દીન વચન વિગેરે હાસ્ય મેહનીય કર્મનાં આશ્રવા છે.
ઇર્ષ્યા, પાપશીલતા, ખીજાના સુખના નાશ કરવાપણું', ખરાબ કાર્યામાં બીજાને ઉત્સાહિત કરવા, વિગેરે અતિ મેાહનીય કર્મના આશ્રવેા છે.
દેશાદિ દેખાવમાં ઉત્સુકતા, ચિત્રો કાઢવાં, રમવુ', ખેલવુ અને બીજાનું મન સ્વાધીન કરી લેવું વિગેરે રતિ મેહુનિયના આશ્રવા છે. ભયના પરિણામ, બીજાને ભય પમાડવે, ત્રાસ આપવા, નિયપણું' વિગેરે ભચ મેાહનીયનાં આશ્રવ છે.
પેાતે શાક કરવા, બીજાને શોક કરાવવા, શેચ કરવા, કરવુ' વિગેરે શાક માહનીય કર્મબંધનનાં કારણેા છે,
રૂદન
ચતુર્વિધસ ધના અપવાદ એટલવા, જુગુપ્સા કરવી, સદાચારની નિંદા કરવી વિગેરે ભ્રુગુપ્સા મેહનીયનાં આશ્રવા છે.
ઈર્ષ્યા, વિષયમાં આસક્તિ. અસત્ય ભેાલવું, વક્રતા, પરસી લંપટતા, વિગેરે સ્રીવેદ આંધનનાં કારણા છે.
પોતાની સ્ત્રીમાં સ ંતાષ, ઇષ્યા ન કરવાપણું, કષાયની મહતા, સરલતા શીયળ પોળવું, ઇત્યાદિ પુરૂષને ખંધનનાં કારણા છે.
સ્રી, પુરૂષ સંબંધી અનંગ સેવા, કષાય, તીવ્ર વિષયાભિલાષ, સતી સ્ત્રીઓના શીયળ ખંડન કરવાપણું, ઇત્યાદિ નપુસંક વેદ માંધવાનાં આશ્રવા છે.
સાધુ પુરૂષોની નિ ંદા કરવી, ધર્મ કરવા તત્પર થએલાઓને વિઘ્ન કરવુ', મધુ, માંસ વિગેરેથી વિરમેલા પાસે તેના ગુણાનું વણુન કરવુ', વિરતિ યા અવિરતિને અંતરાય કરવી, સંસારાવસ્થાના ગુણા કહેવા, ચારિત્રને દૂષિત કહેવુ, શાંત થએલા કષાય નાકષાયની ઉદીરણા કરવી વિગેરે સામાન્યથી ચારિત્ર માહનીય કર્મ આવવાના આશ્રવા છે.
પંચેન્દ્રિય પ્રાણિના વધ, ઘણા આરંભ, ઘણા પરિગ્રહ, નિર્દયતા, માંસનું ભોજન, લાંખા કાળ વેર રાખવાપણુ, રૌદ્રધ્યાન મિથ્યાત્વ,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
ચતુર્થ પ્રકાશ.
અનંતાનુબંધી કષાય, કૃષ્ણ, નીલ, કાપોતલેશ્યા, અસત્ય ભાષણ, પદ્રવ્યાપહરણ, વારંવાર મૈથુન સેવન, અને ઈદ્રિય પરાધીનતા વગેરે નરક આયુષ્ય બંધનનાં કારણો છે.
ઉન્માર્ગને ઉપદેશ, ધર્મમાર્ગને નાશ, ચિત્તની મૂઢતા, આર્તધ્યાન, કરેલ પાપને છુપાવવું, કપટ, આરંભ, પરિગ્રહ, અતિચારવાળું શીયળવત, નીલ, કાતિલેશ્યા અને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણી કષાય આ સર્વે તિયચ (જનાવર)નાં આયુષ્ય બંધનનાં કારણ છે.
અલ્પ આરંભ, અ૯૫ પરિગ્રહ, સ્વાભાવિક નમ્રતા, સરલતા, કપિત, પીતલેશ્યા, ધર્મધ્યાનમાં પ્રીતિ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણી કષાય, મધ્યમ પરિણામ, સંવિભાગ કરવાપણું દેવગુરૂનું પૂજન, સજજનેને માન આપવાપણું, પ્રિય આલાપ, સુખે બંધ કરી શકાય યા સમજાવી શકાય તેવી બુદ્ધિ, અને લોક સમુદાયમાં મધ્યસ્થપણે રહેવું આ સર્વે મનુષ્ય આયુષ્ય બંધન કરવાના કારણે છે.
સરાગસંયમ, દેશવિરતિ, અકામ નિર્જરા, ઉત્તમ મનુષ્યની સેબત, ધર્મશ્રવણ, સુપાત્રદાન, તપ, શ્રદ્ધા, રત્નત્રયની વિરાધના મરણ અવસરે પીત અને પાલેશ્યાના પરિણામ, બળતપ, શુભ પરિણામ પૂર્વક અગ્નિ, પાણી આદીમાં મરણ, અને અવ્યક્ત (અથ. કારણ સમજ્યા વગર) સામાયિક વિગેરે દેવ આયુષ્ય બાંધવાનાં કારણે છે
મન, વચન, કાયાનું વક્રપણું. બીજાને ઠગવા, માયાપ્રયોગ, મિથ્યાત્વ, પિશુન્ય, ચળચિત્તતા, વસ્તુઓમાં સેળભેળ કરવું, જૂઠી સાક્ષી ભરવી, અન્યના અંગે પાગ કાપવા, યંત્ર, પિંજરા વિગેરે બનાવવાં, કુડાં તેલાં, માપાં બનાવવાં, અન્યની નિંદા, પિતાની પ્રશંસા, હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન; આરંભ, મહાપરિગ્રહ, કઠોર અને અસભ્યતાવાળાં વચને, વાચાલપણું, આક્રોશ, પરના સોભાગ્યને નાશ કર, કામણકિયા, કુતુહલ, પરની હાંસી, વિડંબના કરવી, વેશ્યા પ્રમુખ નીચ સ્ત્રીઓનું પિષણ, દાવાનળ આપ, દેવાદિકના બાનાથી વસ્તુ લઈ પોતે ભોગવવી, તીવ્ર કષાય, ચૈત્ય, ઉપાશ્રય, આરામ, અને પ્રતિમાદિને વિનાશ કરે, અને અંગારા પાડવાદિકની ક્રિયા, એ સર્વ અશુભ નામ કમબંધનનાં આશ્રવ (કારણે) છે.
અશુભ નામકર્મનાં નિમિત્તથી ઉલટી રીતે વર્તન કરવું, સંસારથી ભય પામવો, પ્રમાદ ઓછો કરે, સદ્દભાવ અર્પણ, ક્ષમાદિની
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવર ભાવનાનું સ્વરૂ૫.
૨૭ વૃદ્ધિ, ધમી પુરૂષનાં દર્શનથી સંઘામ, તેની સ્વાગતક્રિયા, આ શુભ નામ કર્મબંધનનાં કારણે છે.
અરિહંત, સિદ્ધ, ગુરૂ, સ્થવિર, બહુશ્રુત, ગ૭, શ્રુતજ્ઞાન અને તપસ્વીઓની ભક્તિ કરવી, આવશ્યક અને શીયળને વિષે અપ્રમાદ, વિનીતપણું જ્ઞાનાભ્યાસ, તપસ્યા, ત્યાગ, વારંવાર ધ્યાન, શાસનની પ્રભાવના, સંવમાં શાંતિ કરવી, સાધુઓની વૈયાવચ્ચ, અપૂર્વ જ્ઞાન ગ્રહણ, વિશુદ્ધ સમ્યકત્વ, આ વીશ સ્થાનકેનું મન, વચન, કાયાથી સેવન કરવામાં આવવાથી તીર્થકર નામ કર્મ બંધાય છે.
પરની નિંદા, અવજ્ઞા, ઉપહાસ, સદ્દગુણલેપન, અસહૃદષકથન, આત્મ પ્રશંસા, સદ્દઅસદ્દગુણકથન, સ ષ આચ્છાદન, જાતિઆદિને ગર્વ, આ સર્વ નીચ ગોત્ર કર્મનાં કારણે છે.
નીચ ગોત્ર કર્મબંધનનાં કારણોથી વિપરિત વર્તન, ગર્વ રહિત મન, વચન, કાયાએ વિનય કરે તે સર્વ ઉચ ગોત્ર કર્મબંધનનાં કારણે છે.
કેઈ દાન આપતે હેય તેના સંબંધમાં, કેઈ દાન લેતે હોય તેના સંબંધમાં, વિર્ય (શક્તિ) ફેરવવાના સંબંધમાં, લેગ અને ઉપભેગના સંબંધમાં કારણસર કે વગર કારણે વિદ્ધ કરવું, અંતરાય કરે તે અંતરાય કમબંધનનાં કારણે છે.
આ પ્રમાણે કારણે (નિમિત્તે) સમજ એ કર્મબંધનથી મુક્ત થવા માટે તથા વૈરાગ્ય પામવા માટે આ આશ્રવ ભાવનાને વારંવાર યાદ કરવી.
સંવર ભાવનાનું સ્વરૂપ. सर्वेषामाश्रवाणां तु निरोधः संवरः स्मृतः । ‘स पुनर्भियते द्वेधा द्रव्यभावविभेदतः ॥ ७९ ॥
यः कर्मपुद्गलादानच्छेदः स द्रव्यसंवरः । भवहेतुक्रियात्यागः स पुनर्भावसंवरः ॥ ८० ॥
મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ગાદિથી આવતા સવું આવેને નિવેધ કરે તેને સવર કહ્યો છે. તે સંવર દ્રવ્ય અને ભાવ એવા વિભાગેથી બે પ્રકાર છે. જે કર્મ પુદગલોનું
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
ચતુર્થ પ્રકાશ આશ્રવ દ્વારે વડે કરી ગ્રહણ કરવાનું બંધ કરવું, તે દ્રવ્ય સંવર અને ભવના હેતુભૂત આત્મ વ્યાપારરૂપ ક્રિયાને ત્યાગ કરે તે ભાવ સંવર કહેવાય છે. ૭, ૮૦.
આશ્રવ રેકવાને ઉપદેશ અને ઉપાય. येन येन ह्युपायेन रुध्यते यो य आश्रयः । तस्य तस्य निरोधाय स स योज्यो मनीषिभिः ॥ ८१ ॥ क्षमया मृदुभावेन ऋजुत्वेनाप्यनीहया । क्रोधं मानं तथा मायां लोभं रंध्याधथाक्रमम् । असंयमकृतोत्सेकान् विषयान् विषसंनिभान् । निराकुर्यादखण्डेन संयमेन महामतिः ॥ ८३॥ तिमभिप्तिभियोगान् प्रमादं चाप्रमादतः । सावधयोगहानेना-विरतिं चापि साधयेत् ॥ ८४ ॥ सदर्शनेन मिथ्यात्वं शुभस्थैर्येण चेतसः । विजयेतातरौद्रे च संवरार्थं कृतोद्यमः ॥ ८५ ॥
જે જે ઉપાયે કરી છે જે આશ્રવ શકાય તેના તેના નિરોધને માટે તે તે ઉપાયે વિદ્વાનેએ લાગુ પાડવા. સંવર માટે ઉદ્યમ કરે નાર મનુષ્યએ ક્ષમા, કમળતા, સરલતા, અને અનિચ્છા (સંતોષ) વડે અનુક્રમે ક્રોધ, માન, માયા, તથા લોભને શેકવા. અસંયમે કરી (ઈદ્રિની સ્વછંદ પ્રવૃત્તિઓ કરી) વૃદ્ધિ પમાડાતા વિષ સરખા વિષને બુદ્ધિમાને અખંડ સંયમવર્ડ (જીતેંદ્રિયપણે) કરી દૂર કરવા. મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયમુર્તિ વડે મન, વચન, કાયાના યોગોને અપ્રમાદથી પ્રમાદને અને સાવદ્ય (સપાપ–દેષ) વેગોને ત્યાગ કર કરી વિરતિને પણ સાધવી (સ્વાધીન કરવી). તેમજ સમ્યફર્વ વડે મિથ્યાત્વને અને શુભ વિચારમાં મનને સ્થિરતા કરાવે કરી આર્ત તથા રૌદ્રધ્યાનો વિજ્ય કરે. ૮૧ થી ૮૫.
સંવર ભાવના વિવેચન–જેમ રાજમાર્ગ ઉપર અનેક દ્વારવાળું ખુલ્લું ઘર હોય તે બારણાના માર્ગથી તેમાં ધૂળ ભરાય છે, તેમ આ સંસાર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિરા ભાવનાનું સ્વરૂપ
૨૧૯ રૂપ રાજરસ્તામાં રાગદ્વેષરૂપ ખુલ્લાં દ્વારા એકમરૂપ ધૂળ ભરાય છે. પણ જે દ્વારે બંધ કરવામાં આવ્યાં હોય તે કર્મ રૂપ ધૂળ ભરાવાને સંભવ નથી. અથવા જેમ સરોવરમાં પાણી આવવાના રસ્તાઓ ખુલ્લા હોવાથી તે દ્વારા પાણી અંદર આવે છે, અને તે દ્વારે બંધ કરવાથી પાણી આવતું અટકે છે. તેમ અઢાર પાવસ્થાનકરૂપ દ્વારથી પાપરૂપ પાણી આ જીવ સરોવરમાં આવે છે, અને તે પાપસ્થાન કેને બંધ કરવાથી પાપ આવતું અટકે છે. અથવા વહાણમાં છિદ્ર હોવાથી છિદ્ર દ્વારે પાણી અંદર પેસે છે, પણ છિદ્ર બંધ કરવાથી પાણી આવતું અટકે છે, તેમ ગાદિ આશ્રવ દ્વારે બંધ કરવાથી સંવરવાળા જીવમાં કમ દ્રવ્યનો પ્રવેશ થતું નથી. સંવરે કરી આશ્રવદ્વાને રોધ કરવો. આ સંવર ક્ષમાદિ ભેદથી અનેક પ્રકારને
છે જે પૂર્વે કહેવાય છે. તથાપિ સંક્ષેપમાં એજ કહેવાનું છે કે - મિથ્યાત્વના અનુદયથી મિથ્યાત્વ સંવર, દેશથી વિરતિ કરતાં દેશ વિરતિ સંવર, સર્વથા વિરતિ કરતાં સર્વવિરતિ સંવર, અપ્રમત સંયતિને પ્રમાદ સંવર, પ્રશાંત મેહ યા ક્ષીણમેહ ગુણઠાણે કષાય સંવર . અને અાગી કેવલી (ચૌદમે ગુણઠાણે) પરિપૂર્ણ યંગ સંવર આ પ્રમાણે આશ્રવના નિરોધરૂપ સંવર કહ્યો. આ સંવર સર્વ ભાવનામાં શિરોમણિ તુલ્ય છે. માટે આ ભાવનાનું વારંવાર મનપૂર્વક રટણ કરવું, જેથી કર્મબંધ રેકવાના કારણોમાં પ્રબળ જાગૃતિ થતાં સંવરની પ્રાપ્તિ થાય.
આ પ્રમાણે પ્રયત્ન કરી આશ્રવને રોકવાથી સંવર એટલે આવતાં કર્મો બંધ થાય છે. તે સંવર ભાવના કહેવાય છે,
નિર્જરા ભાવનાનું સ્વરૂપ. संसारबीजभूतानां कर्मणां जरणादिह । निर्जरा सा स्मृता द्वेधा सकामा कामवर्जिता ॥ ८६॥ . ज्ञेया सकामा यमिना-मकामा त्वन्यदेहिनां। कर्मणां फलवत्पाको यदुपायात्स्वतोऽपि च ॥ ८७ ॥
सदोषमपि दीप्तेन सुवर्ण वहिना यथा । આ તપના તમાન સ્તથા વીવો વિશુતિ / ૮૮ ..
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
ચતુર્થ પ્રકાશ अनशनमौनोदयं वृत्तेः संक्षेपणं तथा। रसत्यागस्तनुक्लेशो लीनतेति बहिस्तपः ॥ ८९ ॥ प्रायश्चित्तं वैयाकृत्यं स्वाध्यायो विनयोऽपि च । व्युत्सर्गोऽथ शुभं ध्यानं षोडेत्याभ्यंतरं तपः ।। ९० ॥ दीप्यमाने तपोवहीं बाह्ये वाभ्यंतरेपि च । यमी जरति कर्माणि दुर्जराण्यपि तत्क्षणात् ॥ ९१॥
સંસારનાં બીજભૂત (કારણભૂત) કર્મોનું આત્મપ્રદેશથી કરવું થતું હોવાથી તેને સિદ્ધાંતમાં નિર્જરા કહી છે. તે બે પ્રકારની છે. સકામનિર્જરા અને અકામનિર્જરા. (આ ક્રિયાથી મારાં કર્મોને ક્ષય થાઓ. આવા આવા અભિલાષથી ઉપયોગ પૂર્વક પ્રદેશે રસને અનુભવી કર્મ પુદગલનું પરિશાટન કરવું તે સકામ નિર્જર, અને કર્મથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા સિવાય (ટાઢ, તાપ, ભૂખતરસાદિથી) આત્મપ્રદેશે રસ અનુભવી કર્મ પુદગલોનુ નિર્જરવું તે અકામનિર્જરા). આ સકામ નિર્જરા સાધુઓને તથા સમ્યકત્વ ધારણ કરનાર ગૃહસ્થાને હોય છે અને એકેદ્રિયાદિ બીજા પ્રાણિઓને અકામ નિર્જ રા હોય છે. કેમકે ફલની માફક કર્મોને પાક પણ બે પ્રકારે થાય છે એક સ્વભાવથી અને બીજો ઉપાયથી. (જેમ ફલને ઘાસ પ્રમુખની ગરમીમાં નાખવાથી પાકી જાય છે અને વૃક્ષ ઉપર પણ પાકે છે તેમ કર્મો પણ એક તે સ્વાભાવિક કાળે કરી નિર્ભરે છે ત્યારે બીજા ઉદીરણું પ્રમુખ ઉપાયોએ કરી નિર્જરાય છે. માટે કર્મોને પાક બે પ્રકારે કહેવામાં આવ્યો છે. એક સકામ અને બીજો અકામ). દષ્ટાંતપૂર્વક સકામ નિર્જરાનો હેતુ બતાવે છે કે, જેમ મેલવાળું સોનું હોય પણ દેદીપ્યમાન અગ્નિમાં નાખવાથી તે વડે શુદ્ધ થાય છે, તેમ જીવ પણ અશાતા વેદનીયાદિ કર્મોએ કરી દેષયુક્ત છે, છતાં તપસ્યા રૂપ પ્રબળ અગ્નિવડે કરી શુદ્ધ થાય છે, કેમકે તપસ્યા નિર્જ રાનું કારણ છે. તે તપ બાહ્ય અને અત્યંતર એમ બે પ્રકાર છે. બાહ્ય તપ, અનશન, ઉદરી વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, શરીરકલેશ અને સંલીનતા એમ છ પ્રકાર છે અને અત્યંતર તપ, પ્રાયશ્ચીત, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, વિનય, કષાયત્યાગ અને શુભ ધ્યાન એમ છે પ્રકાર છે. આ બાહા અને અત્યંતર તપરૂપ અગ્નિ પ્રદીપ્ત થયે છતે
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ અઆખ્યાતતા ભાવના.
૨૨૧ સંયમવાન્ મુનિએ દુઃખે દૂર કરી શકાય તેવાં પણ કર્મોને તત્કાળ બાળી ભમ્મસાત્ કરે છે. ૮૬ થી ૯૧.
વિવેચન–જેમ ઉપાયથી સર્વ દ્વારા બંધ કરતાં, નવીન પાણીથી સરોવર ભરાતું નથી, તેમ સંવરવડે આશ્રવને નિરોધ કર્યાથી નવીન કર્મ દ્રવ્યવડે આ જીવ પુરાતે નથી. જેમ પૂર્વે એકઠું થયેલું સરોવરનું પાણી સૂર્યના તિવ્ર તાપથી સૂકાઈ જાય છે, તેમ પૂર્વનાં બાંધેલ સર્વ કર્મો તપસ્યાથી શોષાઈને ક્ષય થાય છે. નિર્જરા માટે બાહા તપથી અત્યંતર તપ શ્રેષ્ઠ છે અને અત્યંતર તપમાં પણ ધ્યાન છે તે મુગુટ તુલ્ય છે, કેમકે ધ્યાનવાળા મુનિઓ, ઘણા કાળનાં એકઠાં કરેલાં, ઘણાં અને પ્રબળ કર્મોને પણ એક ક્ષણ માત્રમાં નિર્જરી નાખે છે. જેમ વૃદ્ધિ પામેલ અજીર્ણાદિ દેષ લાંઘણ કરવાથી શોષાઈ જાય છે, તેમ તપસ્યાથી પૂર્વ સંચિત કર્મો ક્ષય થાય છે. જેમ પ્રચંડ પવનથી હણાયેલ વાદળને સમૂહ વીખરાઈ જાય છે તેમ તપસ્યાથી કર્મો છૂટી જાય છે. આ બે પ્રકારનાં તપ વડે નિર્જરા. કરતાં સર્વ કર્મના ક્ષયથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે સંસાર સમુદ્ર પાર ઉતરવા સેતુ (પાળ યા પુલ) તુલ્ય અને મમત્વ નાશના કારણરૂપ આ નિર્જરા ભાવનાને વારંવાર યાદ કરવી અને તે પ્રમાણે વર્તન કરવું
ધર્મ સુઆખ્યાતતા ભાવના. स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं भगवद्भिर्जिनोत्तमैः । यं समालंबमानो हि न मजेद् भवसागरे ॥ ९२ ॥ संयमः मनृतं शौचं ब्रह्माकिंचनता तपः । शांतिर्दिवमृजुता मुक्तिश्च दशधा स तु ॥ ९३ ॥
ભગવાન કેવળ જ્ઞાની તીર્થકરોએ વિધિ પ્રતિષેધ રૂપ આ ધર્મ ઘણીજ સરસ રીતે પૂર્વાપર વિરોધ રહીત કહ્યો છે કે જે ધર્મનું દુર્ગતિમાં પડવાના ભયથી અવલંબન કરનાર માણસ સંસાર સાગરમાં ડૂબતે નથી તે ધર્મ સંયમ (પ્રાણીની દયા) સત્ય, શૌચ (અદત્તાદાન પરિહાર) બ્રહચર્ય, અકિંચનતા (શરીર તથા ધર્મોપકરણદિને વિષે પણ નિર્મમતા,) તપ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને નિર્લોભતા (બાહ્યાભ્યતર વસ્તુ વિષે તૃષ્ણાવિચ્છેદ) રૂપ દશ પ્રકારનો છે. ૯૨-૯૩.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
ચતુર્થ પ્રકાશ.
ધર્મનું મહાભ્ય. धर्मप्रभावतः कल्पद्रुमाद्या ददतीप्सितम् । गोचरेपि न ते यत्स्युर-धर्माधिष्ठितात्मनाम् ।। ९४ ॥ अपारे व्यसनांभोधौ पतंतं पाति देहिनम् । सदा सविधव]को बंधुर्धर्मोऽतिवत्सलः ॥ ९५ ॥ आप्लावयति नांभोधि-राश्वासयति चांबुदः ॥ यन्महीं स प्रभावोयं ध्रुवं धर्मस्य केवलः ॥ ९६॥ न ज्वलत्यनलस्तिर्यम् यदूर्ध्व वाति नानिलः । अचिंत्यमहिमा तत्र धर्म एव निबंधनम् ॥ ९७ ॥ निरालंबा निराधारा विश्वाधारा वसुंधरा । यञ्चावतिष्ठते तत्र धर्मादन्यन्न कारणम् ।। ९८ ॥ मूर्याचंद्रमसावेतौ विश्वोपकृतिहेतवे । उदयेते जगत्यस्मिन् नूनं धर्मस्य शासनात् ॥ ९९ ॥ अबंधनामसौ बंधु-रसखीनामसौ सखा । अनाथानामसौ नाथी धर्मों विश्वैकवत्सलः ॥ १० ॥ रक्षोयक्षोरगव्याघ्र-व्यालानलगरादयः॥ नापकर्तुमलं तेषां यैर्धर्मः शरणं श्रितः ।। १०१ ॥ धर्मों नरकपाताल-पातादवति देहिनः । धर्मों निरुपम यच्छत्यपि सर्वज्ञवैभवम् ॥ १०२ ॥
ધર્મના પ્રભાવથી કલ્પવૃક્ષ, કામધેનુ, ચિંતામણ્યાદિ મન ઈચ્છિત ફળ આપે છે. અને તેજ કલ્પવૃક્ષાદિ અધર્મિષ્ટ મનુષ્યોને દૃષ્ટિ ગોચર પણ થતાં નથી. મહાન દુખારૂપ સમુદ્રમાં પડતાં પ્રાણિઓને નિરંતર પાસે રહેવાવાળે અને બંધુ સમાન અતિ વત્સલ એક ધર્મ રક્ષણ કરે છે. સમુદ્ર પૃથ્વીને ભીંજાવી દેતું નથી અને વરસાદ પૃથ્વીને તૃપ્ત કરે છે, આ પ્રભાવ નિ કેવળ ધર્મને જ છે. અગ્નિ તિષ્ઠિ રીતે બળતું નથી અને પવન ઉર્વવહન થતું નથી. આ અચિંત્ય મહિમાનું કારણ ધર્મજ છે. વિશ્વના આધારભૂત પૃથ્વી આલંબન અને આધાર વિના રહી શકે છે, ત્યાં ધર્મ સિવાય બીજુ કોઈ કારણ નથી. આ સૂર્ય અને ચંદ્રમાં વિશ્વના ઉપકારાર્થે આ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમનું માહાભ્ય.
રરક જગમાં ઉદય પામે છે. નિચે તે ધર્મની આજ્ઞાથી ઉદય પામે છે. આ ધમ જેને બાંધવ ન હોય તે બાંધવ છે, મિત્ર ન હોય તેને મિત્ર છે, અનાથને નાથ છે અને સર્વનું હિત કરનાર છે. જેઓએ ધર્મનું શરણ લીધું છે તેઓને, રાક્ષસ, યક્ષ, સર્પ, વ્યાવ્ર, વ્યાસ, અગ્નિ અને વિષાદિ દુઃખ આપવાને કે બુરું કરવાને સમર્થ થતાં નથી. ધર્મ, નરક અને પાતાળમાં પડતા પ્રાણિઓનું રક્ષણ કરે છે અને ઉપમારહિત સર્વજ્ઞપણાના વૈભવને પણ ધર્મજ આપે છે. ૯૪થી૧૦૨
कटिस्थकरवैशाख-स्थानकस्थनराकृतिम् । द्रव्यैः पूर्ण स्मरेल्लोकं स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकैः ॥ १०३ ॥ लोको जगत्रयाकीर्णो भुवः सप्तात्र वेष्टिताः। ઘનમોષિમદાવાત-તનુવાર્તિમદાર | ૨૦૪ | वेत्रासनसमोऽधस्तान्-मध्यतो झल्लरीनिभः । अग्रे मुरजसंकाशो लोकः स्यादेवमाकृतिः ।। १०५॥ निष्पादितो न केनापि न धृतः केनचिच्च सः। स्वयं सिद्धो निराधारो गगने किंववस्थितः ॥ १०६॥
કેડ ઉપર બેઉ હાથ રાખી અને પગ પહોળા કરી ઉભેલા પુરૂષની આકૃતિ સરખા સ્થિતિ ઉત્પત્તિ તથા વ્યય ધર્મવાળાં છ દ્રવ્યો થી પૂર્ણ આ ચૌદ રજુ પ્રમાણ લોકને ચિંતવે. તે લેક ઉર્ધ્વ, અધે અને તિ એમ ત્રણ જગતથી વ્યાપ્ત છે. અધે લેકમાં રહેલી નરકની સાત પૃથ્વીઓ મહા બળવાન ઘોદધિ (નિવિડ જામેલ પાણીથી) ઘન વા (નિવિડ જામેલ વાયુથી) અને પાતળા વાયુથી નીચે વિંટળાયેલી છે. આ ચૌદ રાજ્ય લેક અધ ભાગમાં ત્રાસનને આકારે (નીચે વિસ્તારવાળે અને ઉપર ઉપર સંકેચ પામતા આકારવાળા) છે. મધ્ય ભાગમાં ઝાલર સરખા આકારને છે અને ઉપરના ભાગમાં મુરજ (ઉપર તથા નીચે સંકેચવાળે અને વિસ્તારવાળે મુરજ) ના આકારવાળે છે. આ પ્રમાણે ચૌદ રાજ લોકની આકૃતિ છે. આ લોકને કેઈએ બનાવ્યા નથી તેમ તેને કેઈએ પકડી રાખ્યો નથી. પણ સ્વયં સિદ્ધ અને નિરાધાર આકાશમાં રહેલો છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી લોકસ્વરૂપનું ચિંતન
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
ચતુર્થ પ્રકાશ. વન કરી ભવભ્રમણથી વિરક્તતા મેળવવી તે લકસ્વરૂપનું વિચારવાનું પ્રયોજન છે. લસ્વરૂપ ભાવના સમાપ્ત થઈ. ૧૦૩ થી ૧૦૬.
સમ્યકત્વ દુર્લભત્વ ભાવના. अकामनिर्जरारूपात्-पुण्याजतोः प्रजायते । स्थावरत्वात्रसत्वं वा तिर्यकत्वं वा कथंचन ॥ १०७ ।। मानुष्यभार्यदेशश्च जातिः सर्वाक्षपाटवम् । आयुश्च प्राप्यते तत्र कथंचित्कर्मलाघवात् ।। १०८ ।। પાન્ત પુથત શ્રદ્ધા થશોધ્યા तत्त्वनिश्चयरूपं तद् बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥ १०९ ॥ भावनाभिरविश्रांत-मिति भावितमानसः । निर्ममः सर्वभावेषु समत्वमवलंबते ॥ ९१० ॥
અકામ નિરારૂપ પુણ્યથી કઈ પણ પ્રકારે જંતુઓને (નિગોદથી) સ્થાવરપણું, ત્રસપણું અને તિર્યચપણું પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેનાથી પણ વિશેષ કર્મલાઘવતા થતાં મનુષ્ય જન્મ, આર્ય દેશ, ઉત્તમ જાતિ, સર્વ ઈદ્રિયપટુતા (પરિપૂર્ણતા) અને લાંબુ આયુષ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. તેમજ વિશેષ પુણ્યદયથી ધર્મ શ્રવણ કરવાને અભિલાષ, ધર્મકથન કરનાર ગુરૂ અને અને ધર્મનું શ્રવણ એ સર્વ મળે છd પણ તવ નિશ્ચયરૂપ બધિરત્ન (સમ્યક્ત્વ) પામવું એ વિશેષ - લભ છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરી સમ્યકત્વમાં દઢ થવું તે બેધિદુલભ ભાવના છે. આ બાર ભાવનાઓવડે મનને નિરંતર વાસિતભાવિત-કરતાં સર્વ પદાર્થોને વિષે મમત્વ રહિત થઈ પ્રાણિઓ સમભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. માટે સમ સુખાથીઓએ બાર ભાવનાથી અહોનિશ અંત:કરણને વાસિત કરવું જોઈએ. ૧૦૭ થી ૧૧૦.
સમભાવનું ફળ. विषयेभ्यो विरक्तानां साम्यवासितचेतसाम् । उपशाम्येत्कषायानि-बोधिदीपः समुन्मिषेत् ।। १११ ॥
વિષયેથી વિરક્ત પામેલા અને સમભાવથી વાસિત ચિત્તવાળા મનુષ્યને કષાયઅગ્નિ ઉપશમી જાય છે અને સમ્યકત્વ દીપક પ્રદીપ્ત થાય છે. ૧૧૧.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
ધ્યાનનું સ્વરૂ૫. સમત્વ આવ્યા પછી શું કરવું? समत्वमवलंन्याय ध्यानं योगी समाश्रयेत् । विना समस्वमारब्धे ध्याने स्वात्मा विडंन्यते ॥ ११२ ॥
સમત્વનું અવલંબન કરીને મેગીઓએ ધ્યાનને આશ્રય કરે (ધ્યાન કરવું). સમભાવ સિવાય ધ્યાનને પ્રારંભ કરવામાં આવે તે ધ્યાનમાં પ્રવેશ ન થતાં, આત્મા વિડંબના પામે છે. ૧૧૨.
मोक्षः कर्मक्षयादेव स चात्मज्ञानतो भवेत् । ध्यानसाध्यं मतं तच तद्धयानं हितमात्मनः ॥ ११३ ॥
કર્મક્ષયથીજ મેક્ષ થાય છે, તે કર્મક્ષય આત્મજ્ઞાનથી થાય છે, તે આત્મજ્ઞાન ધ્યાનથી સાધ્ય થાય છે, માટે તે ધ્યાનજ આત્માને હિતકારી માનેલું છે. ૧૧૩.
न साम्येन विना ध्यानं न ध्यानेन विनां च तत् । निष्कम्पं जायते तस्माद् द्वयमन्योऽन्यकारणम् ॥ ११४॥
સામ્યતા સિવાય ધ્યાન હેતું નથી અને ધ્યાન સિવાય નિષ્કપ (મજબુત) સામ્યતા આવતી નથી માટે તે બેઉ આપસમાં (અન્યઅન્ય) હેતુરૂપ છે. ૧૧૪.
ધ્યાનનું સ્વરૂપ, महातर्मनःस्थैर्य ध्यानं छत्मस्थयोगिनाम् ।
धर्म शुक्लं च तद् द्वेधा योगरोधस्स्वयोगिनाम् ॥११५॥ એક આલંબનમાં અંતમુહૂર્ત પર્યત મનની સ્થિરતા તે છગ્નસ્થ ગીઓનું ધ્યાન કહેવાય છે. તે ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન એમ બે પ્રકારનું છે. અને ગના નિરોધરૂપ ધ્યાન અગિઓને (ચૌદમાં ગુણઠાણાવાળાને) હોય છે. ૧૧૫.
मुहूर्तात्परतचिता यद्वा ध्यानांतरं भवेत् । वहर्थसंक्रमे तु स्या-दीर्घापि ध्यानसन्ततिः॥ ११६ ॥
એક મુહૂર્ત ધ્યાનમાં જવા પછી ધ્યાન સંબંધી ચિંતા હોય, અથવા આલંબનના ભેદથી બીજું ધ્યાનાંતર હોય (પણ એક મુહૂર્ત સિવાય એકજ આલંબનમાં વધારે વખત ધ્યાતા રહી શક્તા નથી.) એમ ધાણા અર્થમાં પ્રવેશ કરવાથી એટલે અંતમુહૂર્ત રહી વળી
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
ચતુર્થ પ્રકાશ
ત્રીજું આલંબન લીધુ' એવી રીતે લાંખા વખત સુધી પણ ધ્યાનની સતિ હેાય છે. ૧૧૬.
ધ્યાનની વૃદ્ધિ કરવા માટે ધ્યાનમાં ભાવનાએ કરવી તે બતાવે છે. मैत्री प्रमोद कारुण्यमाध्यस्थानि नियोजयेत् । धर्मध्यानमुपस्तु तद्धि तस्य रसायनम् ।। ११७ ॥ તુટેલા ધ્યાનને ફરી ધ્યાનાંતરની સાથે જોડવા માટે મૈત્રી, પ્ર માઢ, કરૂણા અને માધ્યસ્થતા આ ચાર ભાવના આત્માની સાથે પ્રાયેાજવી, કેમકે આ ભાવનાએ ધ્યાનને રસાયણુની માફક પુષ્ટ આપનારી છે. ૧૧૭.
મૈવ્યાદિ ભાવનાનુ સ્વરૂપ
मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भूत्कोपि दुखितः । मुच्यतां जगदप्येषां मतिर्मैत्री निगद्यते ॥ ११८ ॥ अपास्ताशेषदोषाणां वस्तुतच्यावलोकिनाम् । गुणेषु पक्षपातो यः स प्रमोदः प्रकीर्त्तितः ।। ११९ ॥ दीनेश्वार्थेषु भीतेषु याचमानेषु जीवितम् । प्रतीकारपरा बुद्धिः कारुण्यमभिधीयते ।। १२० ॥ क्रूरकर्मसु निःशंकं देवतागुरुनिंदिषु ।
आत्मशंसिषु योपेक्षा तन्माध्यस्थमुदीरितम् ।। १२१ ॥ आत्मानं भावयन्नाभि- भवनाभिर्महामतिः । त्रुटितामपि संघते विशुद्धां ध्यानसंततिम् ॥ १२२ ॥
કોઈ પણ જીવા પાપ ન કરે, કેઇ પણ દુઃખી ન થાએ અને આ જગતના સર્વ જીવો પણ કથી મુકત થા, આ પ્રકારની ભાવનાબુદ્ધિ તે મૈત્રી કહેવાય છે. જીવહિંસાદિ સમગ્ર દોષને દૂર કરનારા અને યથાસ્થિત વસ્તુતત્ત્વને જોવાવાળા મહા પુરૂષોના શમ, દમ, ઔચિત્ય, ગાંભિય, ધૈય ત્યાદિ ગુણાને વિષે ગુણપણાને જે પક્ષપાત(તેમના વિનય વંદન સ્તુતિ, શ્લાઘા અને વૈયાવ્રત્યાદિ કરવા રૂપ પક્ષપાત) તેને પ્રમાદ કહેલ છે. દીન, દયાપાત્ર, આત્ત, તૃષ્ણા
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસનનું સ્વરૂપ પર્યકાસન. ૨૭ રૂપ અગ્નિ વડે કરી બળતા વિવિધ દુઃખથી પીડાયેલા વૈરીથી દબાચેલા, રોગથી પીડાયેલા અથવા મૃત્યુના મુખમાં સપડાયેલા માટેજ પ્રાણત્રાણ માટે યાચના કરતા ને તે તે દુઃખોમાંથી મુક્ત કરવા માટે હિતેપદેશ તથા દેશકાલની અપેક્ષાએ અન્ન, પાન, આશ્રય, વસ્ત્ર, ઔષધાદિ વડે કરી મદદ કરવી તે કરૂણ કહેવાય છે. ગમ્યાગમ્ય, ભક્ષ્યાભઢ્ય કર્તવ્યાકર્તવ્યાદિ, વિવેક વિનાના અને તેથી ક્રૂર કર્મ કરવાવાળા, નિશંકપણે દેવગુરૂની નિંદા કરનારા અને સદોષ છતાં પણ પિતાની પ્રશંસા કરવાવાળા ધર્મ દેશનાને અગ્ય જણાતાં તેઓની ઉપેક્ષા કરવી, તેને માધ્યસ્થ ભાવના કહે છે.
આ ભાવનાઓ વડે પિતાના આત્માને ભાવિત કરતાં-વાસિત કરતાં–મહાબુદ્ધિમાન જી ત્રુટેલી વિશુદ્ધ ધ્યાનની સંતતિને પછી સજીવન કરે છે. સાંધી આપે છે. ૧૧૮–૧૨૨.
ધ્યાન કેવા સ્થળમાં રહી કવું તે. तीर्थ वा स्वस्थताहेतुं यत्तद्वा ध्यानसिद्धये। कृतासनजयो योगि विविक्तं स्थानमाश्रयेत् ॥ १२३ ॥
આસનને જય કરવાવાળા એગીએ ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે તીરે. કરીના જન્મ, દિક્ષા, કેવળ અને નિર્વાણ ભૂમિકામાં જવું જોઈએ. તેના અભાવે સ્વસ્થતાના હેતભૂત સ્ત્રી, પશુ, પંકાદિ રહિત કેઈ પણ સારા એકાંત સ્થળનો આશ્રય કર. ૧૨૩.
આસનનાં નામ पर्यकवीरवज्राज-भद्रदण्डासनानि च । उत्कटिका गोदोहिका कायोत्सर्गस्तथासनम् ॥ १२४ ॥
પર્યકાસન, વીરાસન, વજાસન. પદ્માસન, ભદ્રાસન, દંડાસન, ઉત્કટિકસન, ગોદોહિકાસન, અને કાર્યોત્સર્ગાસન, વિગેરે આસને કહેલાં છે. ૨૨૪.
આસનનું સ્વરૂપ પર્યકાસન. स्याजंघयोरधोभागे पादोपरि कृते सति । પર નામિરાન વષિોત્તર ૨૨૫
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
ચતુર્થ પ્રકાશ બેઉ જવાના નીચલા ભાગ પગના ઉપર મૂકયે છતે અને જમણે તથા ડાબે હાથ બને નાભિ પાસે ઉંચા ઉત્તર દક્ષિણ રાખવાથી પર્યકાસન થાય છે. મહાવીર દેવને નિર્વાણ અવસરે આ આસન હતું. જાનુ અને હાથને પ્રસારીને સુવું તેને પાતંજલી પર્યા કાશન કહે છે. ૧૨૬.
વીરાસન, वामौघिदक्षिणोरूवं वामोरूपरि दक्षिणः। क्रियते यत्र तद्वीरोचितं वीरासनं स्मृतम् ॥ १२६ ॥
ડાબે પગ જમણા સાથળ ઉપર અને ડાબા સાથળ ઉપર જમણે પગ જે આસનમાં કરાય છે, તે વીર પુરૂષોને ઉચિત વીરાસન કહેલું છે. ૧૨૬.
વજન. पृष्टे वज्राकृतीभूत-दोा वीरासने सति । गृह्णीयात्पादयोर्यत्रां-गुष्ठो वज्रासनं तु तत् ।। १२७ ॥
પૂર્વે બતાવેલ રીત પ્રમાણે વીરાસન કર્યા પછી વજની આકૃતિ માફક પાછળ બેઉ હાથ રાખી તે વડે બેઉ પગના અંગુઠા પકડવા(અર્થાત પીઠ પછાડી હાથ કરી વીરાસન ઉપર રહેલા ડાબા પગના અંગુઠાને ડાબા હાથથી અને જમણા પગના અંગુઠાને જમણા હાથથી પકડવા) તેને વજાસન કહે છે. ૧૨૭.
કેટલાએક તેને વેતાલાસન કહે છે (મતાંતરથી બીજી રીતે વીરાસન બતાવે છે.)
सिंहासनाधिरूढस्या-सनापनयने सति । तथैवावस्थितिर्या ता--मन्ये वीरासनं विदुः ॥ १२८ ।।
સિંહાસન ઉપર બેઠેલા અને પગ નીચા મુકેલા હોય, ત્યારે પાછળથી આસન કાઢી લીધા પછી તે માણસ જેવી રીતે રહી શકે તેવી રીતે રહેવું તેને કાયલેશ પ્રકરણમાં સિદ્ધાંતિઓ વીરાસન કહે છે. ૧૨૮.
પાતંજલી તે ઉભા રહીને એક પગ ભોંય ઉપર સ્થાપન કરી રાખે અને પગ ઉંચે વાંકે વાળી રાખ તેને વીરાસન કહે છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉકટિક તથા ગોહિક આસન.
રર૦ ૫ઘાસ, जंघाया मध्यभागे तु संश्लेषो यत्र जंघया । पमासनमिति प्रोक्तं तदासनविचक्षणैः ॥ १२० ॥
એક જંઘાના મધ્ય ભાગમાં તેની સાથે બીજી જંધાને મેળાપ કરી રાખે તેને આસનના જાણપુરૂષે પદ્માસન કહે છે. ૧૨૯૯
ભદ્રાસન. संपुटीकृत्य मुष्काग्रे तलपादा तथोपरि । पाणिकच्छपिकां कुर्यात् यत्र भद्रासन तु तत् ॥ १३० ॥
પગનાં બે તળીયા એકઠાં કરી લિંગ આગળ રાખી તેના ઉપર બેસી બેઉ હાથનાં આંગળાં આપસમાં ભરાવી ત્યાં પગ ઉપર રાખવા તેને ભદ્રાસન કહે છે. ૧૪૦.
દંડાસન. श्लिष्टांगुली श्लिष्टगुल्फो भूश्लिष्टोरूपसारयेत् । यत्रोपविश्य पादौ त-इंडासनमुदीरितम् ॥ १३१ ॥
બેસીને આંગળીએ, ગુલ્ફ અને સાથળ એ ત્રણે જમીનની સાથે અડકે તેવી રીતે પગ પ્રસારવા-લાંબા કરવા તેને દંડાસન કહેલું છે. ૧૩૧.
ઉત્કટિક તથા ગાદેહિક આસન. पुतपाणिसमायोगे माहुरुत्कटिकासनम् । पाणिभ्यां तु भुवस्त्यागे तत्स्याद् गोदोहिकासनम् ॥१३२॥
કેડની નીચેના ઢગરાઓ (કુલા) ને પાનીની સાથે નીચે જમીન ઉપર અડકાવવા તેને ઉત્કટિકસાન કહે (તે આસનમાં મહાવીરદેવને કેવલજ્ઞાન થયું હતું, અને પગની પાનીઓ જમીન સાથે ન અટકે તેવી રીતે ગાય દેવાને આકારે બેસવું તેને ગળે વિકાસન કહે છે. ૧૩૨.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ પ્રકાશ.
કાયોત્સર્ગાસન. પ્રારંવિતિયુગદ્ર-ભૂચિયાસિતકા વા स्थानं कायानपेक्षः यत् कायोत्सर्गः स कीर्तितः ॥१३३।। બને ભુજાઓને નીચી લટકતી રાખી, ઉભા અથવા બેઠાં કાયાની અપેક્ષા રાખ્યા વગર રહેવું તેને કાર્યોત્સર્ગ આસન કહે છે. ૧૩૩. - આ આસને તે એક દિગમાત્ર બતાવ્યાં છે પણ બીજા અનેક આસને છે છતાં –
जायते येन येनेह विहितेन स्थिरं मनः । तत्तदेव विधातव्य-मासनं ध्यानसाधनम् ॥ १३४ ॥
જે જે આસન કરે કરી મન સ્થિર થાય, ધ્યાનના સાધનભૂત તે તે આસને જ કરવાં. આંહી અમુક આસન જ કરવું જોઈએ તે કાંઈ આગ્રહ નથી. સુખપૂર્વક લાંબે કાળ ચિત્ત સમાધિમાં બેસી શકાય તે આસન કરવા લાયક છે. આ સર્વ આસનેમાંથી તેવું પિતાને ગ્ય કેઈ પણ આસન કરવું. ૧૩૪.
सुखासनसमासीनः सुश्लिष्टाधरपल्लवः ।। नासाग्रन्यस्तदृग्द्वंद्वो दंतैर्दैतानसंस्पृशन् ॥ १३५ ॥ प्रसन्नवदनः पूर्वा-भिमुखो वाप्युदङ्मुखः । अप्रमत्तः सुसंस्थानो ध्याता ध्यानोद्यतो भवेत् ॥ १३६ ॥
લાંબા વખત સુધી સુખે બેસી શકાય તેવા આસને બેસી પવન બહાર ન જાય તેવી રીતે મજબુતાઈથી બને હોઠો બંધ કરી નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર અને દષ્ટિ સ્થાપન કરી, ઉપરના દાતેની સાથે નિચેના દાંતને સ્પર્શ ન થાય તેવી રીતે દાંતને રાખી. [દાંતની સાથે દાંત લાગવાથી મન સ્થિર થતું નથી રજે, તમે ગુણરહિત કુટીના વિક્ષેપો વિનાનું પ્રસન્ન મુખ કરી, પૂર્વ સન્મુખ યા ઉત્તર સન્મુખ બેસી [અથવા જીનેશ્વરની પ્રતિમા સન્મુખ બેસી) અપ્રમત્ત અને શરીરને સરલ (સિધ્ધ) યા મેરૂદંડને અકકડ રાખી ધ્યાતાએ ધ્યાન કરવા માટે ઉદ્યમવાનું થયું. ૧૩૫-૧૩૬. इति आचार्य हेमचद्रविरचिते योगशास्त्रे मुनिश्री केशर.
विजयजीगणिकृत बालावबोधे चतुर्थः प्रकाशः
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ पंचमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥ .
ને પ્રાણાયામ, યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એમ કેગનાં આઠ અંગ છે. તેમાં ચોથું અંગ પ્રાણાયામ છે. પતંજલિ પ્રમુખ લેગાચાર્યોએ મેક્ષ સાધન માટે પ્રાણાયામને ઉપયોગી ગણું સ્વીકાર્યો છે, પણ ખરી રીતે પ્રાણાયામ મોક્ષના સાધનરૂપ ધ્યાનમાં ઉપયોગી નથી, છતાં પણ શરીર નિરોગતા અને કાળજ્ઞાનાદિમાં ઉપયોગી છે, એમ ધારી અમે પણ પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ અહી આપીએ છીએ. . प्राणायामस्ततःकैश्चित् आश्रितो ध्यानसिद्धये ।
शक्यो नेतरथा कर्तुं मनःपवननिर्जयः ॥ १॥
આસન જ્ય કર્યા અનંતર કઈ પતંજવિ પ્રમુખ ધ્યાન સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામને આશ્રય લીધે છે. કેમકે પ્રાણાયામ કર્યા સિવાય મન અને પવનને જય થઈ શકતું નથી. ૧, પ્રાણાયામથા પવનને જય થાય પણ મનને જ્ય
કેમ થાય તેનો ઉત્તર આપે છે. मनो यत्र मरुत्तत्र मरुषत्र मनस्ततः । अतस्तुल्यक्रियावेतौ संवीतौ क्षीरनीरवतू ।। २।।
મન જે ઠેકાણે છે, તે ઠેકાણે પવન છે. અને જ્યાં પવન છે ત્યાં મન છે. આ કારણથી સરખી કિયાવાળાં મન અને પવન દુધ ને પાણીની માફક એકઠાં મળેલાં રહે છે. ૨.
વિવેચન-મન અને પવનની ક્રિયા તથા સ્થાન એક્સરખું છે. શરીરના કેઈ પણ ભાગ ઉપર મનને રોકશે તે તે ઠેકાણે આવશ્ય પવનને પ્રકારે થતે જણાશે. મનને કેઈ પણ ભાગ ઉપર રેકવું એટલે ઉપગ રાખી તેતે ભાગો ઉપર જોયા કરવું આમ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
૫ચમ પ્રકાશ
કરવાથી બીજા કોઈ પણ વિચાર સંબંધી મનની ક્રિયા બંધ પડશે. અને જે ઠેકાણે રોકવામાં આવ્યું છે તે ઠેકાણે ઉપગની જાગૃતિ હવાથી વિચાર નહિ કરે, પણ ઉપયોગની જાગૃતિ સુધી ત્યાંજ રેકાઈ રહેશે અને પવન પણ ત્યાં ખટક ખટક એવા શબ્દ કરતે કે કેઈ બીજી પણ રીતે ત્યાં છે એમ અનુભવાશે. ૩
મન પનનું તુલ્ય ક્રિયાપણું બતાવે છે. एकस्य नाशेऽन्यस्य स्या-नाशौ वृत्तौ च वर्तनम् । ध्वस्तयोरिद्रियमति-ध्वंसान्मोक्षश्च जायते ॥ ३ ॥
મન, પવન. બેમાંથી એકને નાશ થયે બીજાને નાશ થાય છે. અને બેઉમાંથી એક હોય તે બીજે પણ બન્યા રહે છે. બેઉને નાશ થવાથી ઈદ્રિય અને બુદ્ધિના વ્યાપારને નાશ થાય છે. અને ઈદ્રિયની પ્રવૃત્તિ તથા મનના વિચારેબંધ થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવેચન-મન અને પવનને નાશ શરીરમાંથી જીવ જવા પછી થઈ જાય છે, ત્યારે ઈદ્રિય તથા વિચારની પ્રવૃત્તિ પણ બંધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની નથી, અને તેથી મોક્ષ થતું નથી. પણ આત્મ ઉપગની પૂર્ણ જાગૃતિ હોય ત્યારે મન અને પવનની પ્રવૃત્તિ બંધ થાય છે તે પ્રવૃત્તિ બંધ થતાં ઇંદ્રિયના વ્યાપાર અને બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ બંધ થાય છે. તે અહી ગ્રહણ કરવાની છે અને તેથીજ મેક્ષ મળે છે. ૩
પ્રાણાયામ, પ્રાણાયામનું લક્ષણ અને તેના ભેદો. प्राणायामो गतिच्छेदः श्वासप्रश्वासयोर्मतः । रेचकः पूरकश्चैव कुंभकश्चेति स त्रिधा ॥ ४ ॥
શ્વાસ ઉચ્છવાસની ગતિને નિરોધ કરે, તેને પ્રાણાયામ કહે છે, તે પ્રાણાયામ રેચક, પૂરક અનેક કુંભ એમ ત્રણ પ્રકારને છે. ૪
વિવેચન-નાસિકાદિના છિદ્રોથી બહાર નીકળતા વાયુને શ્વાસ કહે છે, બહારથી અંદર પ્રવેશ કરતા વાયુને નિશ્વાસ કહે છે, તે બેઉ પ્રકારના વાયુની ગતિને રોકવી તેને પ્રાણાયામ કહે છે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ સાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે. ર૩૩ બીન આચાર્યના મતે પ્રાણાયામના સાત ભેદ કહે છે.
प्रत्याहारस्तथा शांत उत्तरश्चाधरस्तथा । एभिर्भदैश्चतुर्भिस्तु सप्तधा कीर्त्यते परैः ॥५॥ પ્રત્યાહાર, શાંત, ઉત્તર અને અધર આ ચાર ભેદે સહિત, (પૂર્વના ત્રણ સાથે મેળવતાં) સાત પ્રકારનો પ્રાણમય છે, એમ કેટલાક આચાર્ય કહે છે..
એસાતનાં લક્ષણ બતાવે છે. यत्कोष्ठादतियत्नेन नासाब्रह्मपुराननैः । વદિ પક્ષેપvi વાયા રે રૂત્તિ મૃત | દો . કઠામાંથી ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક નાસિકા, બ્રહ્મારંધ્ર અને મુખે કરી,વાયુને બહાર કાઢવો તેને રેચક પ્રાણાયામ કર્યો છે.
समाकृष्य यदापानात् पूरणं स तु पूरकः।..... नाभिपने स्थिरीकृत्य रोधनं स तु कुंभकः ॥ ७ ॥
બહારથી પવનને ખેંચીને અપાન (ગુદાદ્વાર) પર્યત કઠામાં પૂર તે પૂરક અને નાભિકમળમાં સ્થિર કરીને તેને રેક તે કુંભક કહેવાય છે. ૭.
स्थानात्स्थानांतरोत्कर्षः प्रत्याहारः प्रकीर्तितः। तालुनासाननद्वारै-निरोधः शांत उच्यते ॥ ८॥
એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં વાયુને ખેંચી જ તેને પ્રત્યાહાર કહ્યો છે અને તાળવું, નાસિકા તથા મુખના દ્વારેથી વાયુને નિરોધ કરે તેને શાંત કહે છે. ૮.
વિવેચન-નાભિથી વાયુને ખેંચી હદયમાં લઈ જ, હદયથી નાભિમાં લઈ જવા વિગેરે એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે લઈ જ તે પ્રત્યાહાર પ્રાણાયામ. શાંત અને કુંભકમાં ફેર એટલે જણાય છે કે કુંભકમાં, નાભિકમળમાં પવનને રોકવામાં આવે છે અને શાંતમાં તે નિયમ નથી પણ નિકળવાનાં દ્વારથી રક્વો તેવો સામાન્ય નિયમ છે. ૮.
आपीयोचे यदुत्कृष्य हृदयादिषु धारणम् । ઉત્તરઃ સ સમક્યો વિપરીતcતોષ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
પંચમ પ્રકાશ,
બહારના વાયુને પીને ઉંચે ખેંચી હૃદયાદિકને વિષે ધારી રાખવો તે ઉત્તર પ્રાણાયામ અને તેથી અવળી રીતે એટલે નભિઆદિ નીચા પ્રદેશમાં ધારી રાખવો તે અધર પ્રાણાયામ.૯.
વિવેચન–અહિં એશંકા થાય છે કે રેચકાદિમાં પ્રાણાયામ કેવી રીતે સંભવે? કેમકે પ્રાણાયામનો અર્થ એ થાય છે કે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને નિરોધ કરે છે, તે રેચકાદિમાં બની શકતું નથી. તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે રેચક કર્યા પછી પ્રાણને નાસિકાના દ્વાર આગળ બહારજ રેક. અંદર આકર્ષ નહિ તેમ મૂકવાને તે છેજ નહિ. એટલે તે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિ વિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ કહી શકાય. તેમજ પૂરકમાં બહારના વાયુને હળવે હળવે આકષીને કઠામાં રેક. ત્યાંથી રેચ નહિ અને પૂર પણ નહિ અટલે ત્યાં ગતિવિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ થ. એવી રીતે સર્વ પ્રાણાયામમાં શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને રોકવાનું બની શકે છે. ૯.
પ્રાણાયામનું ફળ. रेचनादुदरन्याधेः कफस्य च परिक्षयः।
gણ પૂરાયનેન ચાધિપતિ ની રે | ૨૦ || રેચક પ્રાણાયામથી ઉદર પટ) ની વ્યાધિ અને કફને નાશ થાય છે અને પૂરક પ્રાણાયામના ગે શરીરને પુષ્ટિ મળે છે. તથા વ્યાધિ (રોગ) ની શાંતિ થાય છે.
विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रंथिरंतर्विभिद्यते । बलस्थैर्यविवृद्धिश्च कुंभनाद् भवति स्फुटम् ॥ ११ ॥
હૃદયકમળ તત્કાળ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાયુ સ્થિર રહી શકે છે. કુંભક કરવાથી ઉપર પ્રમાણે પ્રગટ રીતે બની શકે છે.૧૧.
प्रत्याहाराद् बलं कांतिर्दोषशांतिश्च शांततः। ઉત્તપરસેવાતિ સ્થિરતા મર્યા તુ ૨ .
પ્રત્યાહાર નામના પ્રાણાયામથી શરીરમાં બળ અને કાંતિ આવે છે, શાંત નામના પ્રાણાયામથી વાત પિત્ત અને કફ અથવા ત્રિદેષ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨મ
-
પ્રાણ વાયુના સ્થાનારિક કહે છે. (સન્નિપાત)ની શાંતિ થાય છે અને ઉત્તર તથા અધર પ્રાણાયામની સેવાથી કુંભકની સ્થિરતા થાય છે. ૧૨.
અત્યાર સુધીનું વિવેચન પ્રાણ વાયુને માટે આવ્યું છે. આ પ્રાણાયામથી એકલા પ્રાણ વાયુનો જય થાય છે તેમ નથી, પણ પાવે જાતના વાયુને જય થાય છે તે જ બતાવે છે. વાયુનાં સ્થાનાદિ અને તેને જય કરવાને ઉપાય
पाणमपानसमाना-वुदानं व्यानमेव च ।
प्राणायामैर्जयेत् स्थानवर्णक्रियार्थबीजवित् ॥ १३ ॥
પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન આ પાંચ વાયુને તે વાયુનાં સ્થાન વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજને જાણનાર - ગી એ પ્રાણાયામે કરી જય કર. ૧૩.
વિવેચન-શ્વાસ, નિશ્વાસાદિ ઘણે વ્યાપાર કરે તે પ્રાણવાયુ ૧, મૂત્ર, વિષ્ટા અને ગર્ભાદિકને શરીરની બહાર લાવે તે અપાનવાયુ ૨, અનાજ અને પાણી આદિ પદાર્થોની પરીપકવતાથી ઉત્પન્ન થતા રસોને યથાયોગ્ય સ્થાનકે પહોંચાડે તે સમાન વાયુ ૩, રસાદિને ઉંચે લઈ જનાર તે ઉદાન વાયુ ૪ અને સઘળા શરીરને વ્યાપીને રહે તે વ્યાન વાયુ પ. આ પાંચે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા અર્થ અને બીજ અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે. ૧૩.
પ્રાણવાયુના સ્થાનાદિક કહે છે. पाणो नासाग्रहनाभि-पादांगुष्ठांतगो हरित् ।
गमागमप्रयोगेण तज्जयो धारणेन च ॥ १४ ॥ પ્રાણવાયુ નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર, હૃદયમાં, નાભિમાં અને પગના અંગુઠા પર્યત પ્રસરેલો છે. તેને વર્ણ લીલો, નવાં ઉગેલાં તૃણના જે છે અને ગરમાગમના પ્રાગે કરીને તથા ધારણા વડે કરીને તેને જય કરે. ૧૪.
વવેચન–ગમ એટલે રેચક્રિયા, આગમ એટલે પૂરસ્ક ક્રિયા, અને ધારણ એટલે કુંભકની ક્રિયા. એ ત્રણ કિયાએ કરી એક પ્રાણાયામ થાય. આ પ્રાણાયામ ક્રિયાએ કરી પ્રાણવાયુને જય કરે, અર્થાત જે જે ઠેકાણે જેવા વાયુનું સ્થાન બતાવ્યું છે તે તે ઠેકાણે રેચક પૂરક અને
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
પરમ પ્રકાશ કુંભક કરીને તે વાયુને જય કરે. અહી નાસિકાને અગ્ર ભાગ, હૃદય, નાભિ અને અંગુઠા પર્યત એ સર્વ સ્થાને બતાવ્યાં. લીલો રંગ એ વણે જણાવ્યો અને રેચક, પૂરક, કુંભક, રૂપ ગમાગમ પ્રયોગ તે કિયા બતાવી. પૂર્વે જણાવેલ પાંચમાંથી અહિં ત્રણ બતાવ્યાં અને બાકી રહેલા અર્થ ને બીજ એ બે પાંચે વાયુના સ્થાનાદિ ત્રણ બતાવ્યા પછી જણાવવામાં આવશે. એજ ગમાગમ પ્રયોગ અને ધારણ બતાવે છે
नासादिस्थानयोगेन पूरणारेचनान्मुहुः । કમાવાને સ્થાતિ ધારyi મનાલુના છે ? | નાસિકાદિ સ્થાને કરી કરી વારંવાર વાયુને પૂર કરી અને રેચન કરે કરી ગમાગમ પ્રયોગ થાય છે અને તે વાયુને તે તે ઠેકાણે રકવાથી (કુંભક કરવાથી) ધારણ નામને પ્રયોગ થાય છે. ૧૫
અપાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. | મપાના મા-9898ાંતપાડા - જેવઃ સ્થાનોનેન નીતૂરભુ ! ૨૬ .
અપાન વયુને વર્ણ કાળ છે. કંઠની પાછલી નાડી, પીઠ, ગુદા અને પહાનીમાં તેનું સ્થાન છે. તે સ્થાનમાં વારંવાર રેચક પૂરક કરે કરી અપાન વાયુને જય કરવી. ૧૬.
સમાન વાયુનાં સ્થાનાદિ. મુ સમાનો નામસર્વાધિવસ્થિત ”. સ્વસ્થાનના વનપૂરત ?૭ |
સમાન વાયુને વર્ણ ધળે છે. હૃદય. નાભિ અને સર્વ સાંધાએને વિષે તેનું રહેવાનું સ્થાન છે. તે સ્થાને વારંવાર રેચક પૂરક, (કુંભક) કરકરી તેને જય કરે.
ઉદાન વાયુનાં સ્થાનાદિ. रक्तो हृत्कंठतालुभ्र-मध्यमूर्ध्नि च संस्थितः । उदानो वश्यतां नेयो गत्यागतिनियोगतः ॥ १८ ॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચે વાયુનાં ધ્યાતવ્ય બીજે બતાવે છે. ર૩૭ ઉદાન વાયુને રંગ લાલ છે. હૃદય, કંઠ, તાળવું (દશમઢાર) કુટીના મધ્ય ભાગમાં અને મસ્તકમાં તેનું સ્થાન છે (તે રહે છે.) ગતિ ને આગતિના પ્રગથી તેને વશ કરે ૧૮. ગતિ આગતિને પ્રયોગ કેવી રીતે કરે તે બતાવે છે.
नासाकर्षणयोगेन स्थापयेत्तं हृदादिषु ।
बलादुत्कृष्यमाणं च रुध्वा रुध्वा वशंनयेत् ॥ १९॥ નાસિકાએ બહારથી વાયુને ખેંચી તેને હદયાદિકમાં સ્થાપન કરો. જેથી તે વાયુ બીજે ઠેકાણે ચા જતે હોય તે તેને વારંવાર રેકી રેકીને વશ કરે ૧૯
વિવેચન-આ ઉપાય દરેક વાયુ જીતવા માટે લાગુ પાડવાને છે. જ્યાં જ્યાં વાયુને રહેવાનાં સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, ત્યાં ત્યાં પહેલે પૂરક કરી (એટલે બહારથી નાસિકા દ્વારા વાયુને અંદર ખેંચી) તે તે સ્થાને રોકી રાખવે; એટલે ખેંચ કે મૂકવે એ બેઉ ક્રિયા બંધ કરવી. તેમ થતાં તે વાયુ તે તે ઠેકાણે અમુક વખત સુધી સ્થિર રહેશે. કદાચ જેર કરી તે વાયુ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યા જાય છે તે તે સ્થળે વારંવાર રોકી રેકીને (એટલે કુંભક કરીને) કેટલોક વખત રાખીને પાછે રેચક કરી દે (નાસિકાના એક છિદ્રદ્વારા હળવે હળવે બહાર કાઢી નાખ). પછ તેજ છિદ્રથી અંદર ખેંચી કુંભક કરો. આ પ્રકારે તે તે વાયુને જય કરે યા પિતાને સ્વાધીન કરે. ૧૯.
વ્યાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानः शक्रकार्मुकसनिभः ।
जेतव्यः कुंभकाभ्यासात्संकोचप्रसूतिक्रमात् ॥२०॥ વ્યાન વાયુને વર્ણ ઈદ્રધનુષ્યના સર (વિવિધ રંગ) છે. ચામડીના સર્વ ભાગમાં તેનું સ્થાન છે. સંકોચ અને પ્રસુતિ (પૂરક અને રેચક) ના ક્રમે કુંભકના અભ્યાસથી તેને જય કર.૨૦
પાંચ વાયુનાં ધ્યાતવ્ય બીજે બતાવે છે. प्राणापानसमानोदा-न व्यानेष्वेषु वायुषु । मैं पैं वै रों लो बीजानि ध्यातव्यानि यथाक्रमम् ॥२१॥
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
પંચમ પ્રકાશ. પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન એ પાંચ વાયુને વિષે અનુક્રમે હૈ, પં, વૈ, રે, લો આ પાંચ બીજેનું ધ્યાન કરવું. ૨૧.
વિવેચન– પ્રાણાદિ વાયુનાં જે સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, તે તે સ્થાને પ્રાણાદિ વાયુને જય કરવા માટે પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે પ્રાણાદિ વાયુના થં, આદિ બીજેનું ધ્યાન કરવું. અર્થાત્ પ્રાણ વાયુને જય કરતી વખતે હૈં. અપાનના જય વખતે પિ, સમાનના જય વખતે હૈં, ઉદાનના જય વખતે ર અને વ્યાનના જય વખતે લે નું ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવું એટલે તે મેં આદિ અક્ષરની આકૃતિ કલ્પી તેને જાપ પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે કરે. ૨૧.
વાયુ જય કરવાથી થતા ફાયદા. प्राबल्यं जाठरस्याग्ने-दीर्घश्वासमरुन्जयौ ।
लाघवं च शरीरस्य प्राणस्य विजये भवेत् ॥ २२ ॥ પ્રાણવાયુને જીતવાથી (વશ કરવાથી) જઠરાગ્નિની પ્રબળતા થાય, દીર્ઘશ્વાસ ચાલે (દમ ન ચઢે,) વાયુને જય થાય ( બાદી મટી જાય) અને શરીર હલકું થાય. ર૨.
रोहणं क्षतभंगादेख्दराग्नेः प्रदीपनम् । वर्षोऽल्पत्वं व्याधिघातः समानापानयोजये ॥ २३ ॥ સમાન વાયુ અને અપાન વાયુને જીતવાથી; ગડ, ગુંબડ અને ઘા આદિનાં ત્રણ (છિદ્રો) રૂઝાઈ જાય, હાડકું ભાગી ગયું હોય તે સધાઈ જાય, ઉદરની અગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય, મળ મૂત્રાદિક શેડાં થાય અને રેગેને નાશ થાય. ૨૩.
उत्क्रांतिरिपंकाथै-श्वाबाधोदाननिर्जये।
जये व्यानस्य शीतोष्णा-संगः कांतिररोगिता ॥२४॥ ઉદાન વાયુને જય કરવાથી ઉત્ક્રાંતિ એટલે મરણ અવસરે દશમે દ્વારથી પ્રાણત્યાગ કરી શકાય. પાણી તથા કાદવથી શરીરને બાધા ન થાય, આદિ શબ્દથી કાંટાદિકની પીડા પણ ન થાય. વ્યાન વાયુને જય કરવાથી ટાઢ અને તાપની અસર થતી નથી, શરીરનું તેજ વધે અને નિરોગતાની પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ લેકે કરી ધારણાનું સ્વરૂપ બતાવે છે. ૨૩૯ પાંચે વાયુને જીતવાનાં જુદાં ફળે બતાવી હવે પાંચે
વાયુ જીતવાનું એકઠું ફળ બતાવે છે. '
ત્ર ચત્ર સ્થાને બંતા : મહિલા तत्छांत्यै धारयेत् तत्र प्राणादिमरुतः सदा ॥ २५॥ જે જે ઠેકાણે પ્રાણિઓને પીડા કરનાર રોગ ઉત્પન્ન થયું હોય તેની શાંતિ માટે તે તે ઠેકાણે પ્રાણાદિ વાયુને ત્યાં રોકી રાખ.૨૫. - વિવેચન- શરીરના કેઈ પણ ભાગમાં પાંચ વાયુમાથી કઈ પણ વાયુનું સ્થાન હોય છે, તે આગળ બતાવી ગયા છીએ, તે જે ઠેકાણે રોગ ઉત્પન્ન થયે હેય તે રોગ મટાડવા માટે પ્રથમ પૂરક કરી,તે રેગ ઠેકાણે ( રેગના ઉપર) કુંભક કર. આમ કરવાથી તે રોગ નાબુદ થશે. ઘણે ભાગે વાત, પિત્ત અને કફની વિષમતાથી રોગોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે ઠેકાણે વાયુને રોકવાથી ખરાબ તત્ત દૂર થઈ, વાયુ પ્રમુખની વિષમતા ચાલી જાય છે, અને મનુષ્ય નિરોગી બને છે. આમ કરવાથી કર્મનો સિદ્ધાંતને કઈ પણ રીતે હાનિ પહોંચતી નથી. કેમકે કેટલાએક રેગોની કે અશાતા વેદનાની શાંતિ આવા ઉપચારોથી કે આવાં નિમિત્તોથી પણ થઈ શકે છે. કઈ કર્મ એકજ રીતે દવાનું કે નિર્જરવાનું બની શકે એવો સિદ્ધાંત નથી. ૨૫.
(પ્રાણાદિક વાયુને જીતવાનાં ફળે બતાવી હવે તેની ધારણા કરવાનું કહે છે.
વાયુની ધારણા एवं प्राणादिविजये कृताभ्यासः प्रतिक्षणम् । धारणादिकमभ्यस्येन् मनःस्थैर्यकृते सदा ॥ २६ ॥
આ પ્રમાણે પ્રાણાદિ વાયુને જીતવા માટે વારંવાર અભ્યાસ કરીને મનને સ્થિર કરવા માટે નિરંતર ધારણાદિકને અભ્યાસ કર. ૨૬. પાંચ કલેકે કરી ધારણાનું સ્વરૂપ બતાવે છે. उक्तासनसमासीनो, रेचयित्वानिलं शनैः। आपादांगुष्ठपर्यंत, वाममार्गेण पूरयेत् ॥ २७ ॥ पादांगुष्ठे मनःपूर्व रूद्ध्वा पादतले ततः। पाष्णौँ गुल्फे च जंघायां जानुन्यूरौ गुदे ततः ॥२८॥
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ.
लिंगे नाभौ च तुंदे च हत्कंठे रसनेपि च । तालुनासाग्रनेत्रे च भ्रुवोर्भाले शिरस्यच ॥ २९ ॥ एवं रश्मिक्रमेणैव धारयन्मरूता सह । स्थानात्स्थानांतरं नीत्वा याव ब्रह्मपुरं नयेत् ॥३०॥ ततः क्रमेण तेनव पादांगुष्टांतमानयेत् । नाभिपद्मांतरं नीत्वा ततो वायु विरेचयेत् ॥३१॥पंचभिः कुर्लकम्
પૂર્વે ચોથા પ્રકાશમાં બતાવેલ આસને બેસી, હળવે હળવે પવન રેચક કરી (પવનને બહાર કાઢી) નાસિકાના ડાબા છિદ્રથી પવનને અંદર ખેંચીને પગના અંગુઠા ઉપર મનને શેકવું. (જ્યાં મન ત્યાં પવન એ ન્યાયથી મનને રોકવાનું કહેતાં પવન પણ તેજ ઠેકાણે કાય) પછા અનુક્રમે પગનાં તળીયાં ઉપર, પાનીમાં, ગુફમાં, જવામાં જાતુમાં, સાથળમાં, ગુદામાં, લિંગમાં, નાભિમાં, પેટમાં, હૃદયમાં, કંઠમાં, જીભ ઉપર, તાલુમાં, નાકના અગ્ર ભાગ ઉપર, નેત્રમાં, કુટિમાં, કપાલમાં અને માથામાં એક પછી એક સ્થાનમાં આગળ વધતાં, વાયુની સંઘાતે મનને છેવટમાં બ્રહ્મરંધ્ર પયત લઈ જવું. ત્યાર પછી તેજ ક્રમે પાછા ફરી પગના અંગુટામાં મન સહિત પવનને લાવી, ત્યાંથી નાભિકમળમાં લઈ જઈ વાયુને રેચક કર. ૨૭-૨૮-૨-૩૦–૩૧.
વાયુની ધારણાનું ફલ.. पादांगुष्ठादौ जंघायां जानूरुगुदमेहने । धारितःक्रमशो वायुः शीघ्रगत्यै बलाय च ॥ ३२ ॥ नामौ ज्वरादिघाताय जठरे कायशुद्धये । ज्ञानाय हृदये कूर्म-नाडगं रोगजराच्छिदे ॥ ३३॥ कंठे क्षुत्तर्षनाशाय जिह्वाग्रे रससंविदे ।। गंधज्ञानाय नासाग्रे रूपज्ञानाय चक्षुषोः ॥ ३४ ॥ भाले तद्रोगनाशाय क्रोधस्योपशमाय च ।
ब्रह्मरंध्रे च सिद्धानां साक्षाद्दर्शनहेतवे ॥ ३५ ॥ પગના અંગુઠામાં, જંલામાં, ઘુંટણમાં, સાથળમાં, ગુદામાં અને
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ચારાદિકના જ્ઞાનનું ફલ કહે છે. ૨૪૧ લિંગમાં અનુક્રમે વાયુને ધારી રાખવાથી ઉતાવળી ગતિ અને બળની પ્રાપ્તિ થાય છે. નાભિમાં વાયુને ધારી રાખવાથી તાવ ઉતરી જાય છે, જઠરમાં ધારી રાખવોથી મળ સાફ થઈ શરીર શુદ્ધ રહે છે. હૃદયમાં ધારી રાખવાથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે. કુર્મનાડિમાં રાખવાથી રોગ અને વૃદ્ધાવસ્થાને નાશ થાય છે. (વૃદ્ધાવસ્થામાં યુવાન જેવું શરીર બન્યું રહે છે.) કંઠમાં વાયુને ધારવાથી ભુખ અને તરસ લાગતી નથી, લાગી હોય તે પણ શાંત થાય છે. જીભના અગ્ર ભાગ ઉપર વાયુને રોકવાથી સર્વ જાતના રસનું જ્ઞાન થાય થાય છે. નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર રોકવાથી ગંધનું જ્ઞાન થાય છે. ચક્ષુમાં ધારી રાખવાથી રૂપનું જ્ઞાન થાય છે, કપાલમાં ધારી રાખવાથી કપાળના રેગને નાશ થાય છે, અને કેપની શાંતિ થાય છે (ક્રેધવાળે સ્વભાવ મટી જાય છે.) અને બ્રહ્મરંધ્રમાં વાયુને રોકી રાખવાથી સાક્ષાત્ સિદ્ધોનાં દર્શન થાય છે. ૩૨-૩૩-૩૪-૩૫.
ધારણાનું સ્વરૂપ બતાવી હવે પવનનું ચેષ્ટિત બતાવે છે.
अभ्यस्य धारणामेवं सिद्धीनां कारणं परम् ।
चेष्टितं पवमानस्य जानीयाद् गतसंशयः ॥ ३६ ॥ - સિદ્ધિઓના પરમ કારણરૂપ આ પ્રમાણે ધારણાનો અભ્યાસ કરીને પછી શંસયરહિત પવનનું સ્વરૂપ જાણવું. ૩૬.
વિવેચન-ધારણાને અભ્યાસ સારી રીતે થવાથી સાધા'રણ રીતે કેટલીક સામાન્ય સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૬,
લાયુનાં ચારાદિ અને તેના કળે. नाभेनिष्क्रामतश्चारं हृन्मध्ये नयतो गति । तिष्ठतो द्वादशांते तु विद्यात्स्थानं नभस्वतः ॥ ३७ ॥ નાભિમાંથી પવનનું નિકળવું તે ચાર, હદયના મધ્યમાંથી જવું તે ગતિ અને બ્રહ્મરંધ્રમાં રહેવું તે વાયુનું સ્થાન જાણવું ૩૭.
તે ચારાદિકના જ્ઞાનનું ફલ કહે છે. तच्चारगमनस्थान-ज्ञानादभ्यासयोगतः । जानीयात्कालमायुश्च शुभाशुभफलोदयम् ॥ ३८॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
પંચમ પ્રકાશ. તે વાયુના ચાર, ગમન અને સ્થાનને અભ્યાસ કરી જાણવાથી શુભ અને અશુભ ફળના ઉદયવાળાં કાળ અને આયુષ્ય જાણી શકાય છે. ૩૮.
હદયમાં મનને રેવું અને તેથી થતા ફાયદા. ततः शनैः समाकृष्य पवनेन समं मनः ।
योगी हृदयपद्मांत-विनिवेश्य नियंत्रयेत् ॥ ३९ ॥ તે પછી પવનની સાથે મનને હળવે હળવે આકર્ષીને(ખેંચીને) યેગીઓએ તેને હદયકમળની અંદર પ્રવેશ કરાવીને ત્યાં રોકી રાખવું.
ततोऽविद्या विलीयंते विषयेच्छा विनश्यति। विकल्पा विनिवर्त्तते ज्ञानमंतर्विजृभते ॥ ४० ॥ હૃદયકમળમાં મનને રોકવાથી અવિદ્યા (કુવાસના યા મિથ્યાત્વ) નો વિલય (નાશ) થાય છે, પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયોની ઈચ્છા વિનાશ પામે છે, વિક નિવૃત્ત થાય છે, (ઉત્પન્ન થતા નથી) અને અંદર જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. ૪૦.
क मंडले गतिर्वायोः संक्रमः क क विश्रमः ।
काच नाडीति जानीयात् तत्र चित्ते स्थिरीकृते ॥४१॥ તેમજ વાયુની કયા મંડળમાં ગતિ છે, કયા તત્ત્વમાં સંક્રમ(પ્રવેશ) થાય છે, કયાં જઈ વિશ્રામ પામે છે, અને હમણાં કઈ નાડી ચાલે છે, તે સર્વ હૃદયમાં મનને સ્થિર કરવાથી જાણી શકાય છે. ૪૧
પ્રથમ ચાર મંડળો જણાવે છે. मंडलानि च चत्वारि नासिकाविवरे विदुः ।
भौमवारुणवायव्या-गेयाख्यानि यथोत्तरम् ॥ ४२ ॥ પાર્થિવ, વારૂણ, વાયવ્ય અને આગ્નેય, આ ચાર મંડળ અનુક્રમે નાસિકાના વિવરમાં કહ્યાં છે. કર.
પાર્થિવ મંડળનું સ્વરૂપ કહે છે पृथिवीबीजसंपूर्ण वज्रलांछनसंयुतम् । चतुरस्त्रं हृतस्वर्णमभं स्याद् भौममंडलम् ॥ ४३ ॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વાયુના ચારે મંડળનું સ્વરૂપ કહે છે. ર૪૩ પૃથિવીનાં બીજથી પરિપૂર્ણ (વ્યાસ), વજનાલાંછન (ચિન્હ)થી યુક્ત, ચાર ખુણાવાળું અને તપાવેલા સેના સરખું પાર્થિવ મંડળ છે.
વિવેચન-પાર્થિવબીજ “અ” અક્ષર છે. કેટલાએક આચાર્ય “લ”ને પણ પાર્થિવ બીજ કહે છે. હેમચંદ્રાચાર્યજીએ “ક્ષને પાર્થિવ બીજ તરીકે માન્યું છે. ૪૩.
વારૂણ મંડલનું સ્વરૂપ, स्यादर्धचंद्रसंस्थानं वारुणाक्षरलांछितम् ।।
चंद्राभममृतस्यंद-सांद्रं वारुणमंडलम् ॥४४॥ અષ્ટમીના ચંદ્ર સરખા આકારવાળું, વારૂણ અક્ષર “વ” કારના ચિન્હવાળું, ચંદ્ર સરખું ઉજવળ, અને અમૃતના ઝરવા વડે કરી વ્યાપ્ત થએલું વારૂણ મંડળ છે. ૪૪.
વાયવ્ય મંડળનું સ્વરૂપ, स्निग्धांजनघनच्छायं सुवृत्तं बिन्दुसंकुलम् ।
दुर्लक्ष्यं पवनाक्रांतं चंचलं वायुमंडलम् ॥ ४५ ॥ તૈલાદિકથી મિશ્રિત કરેલા અંજનસમાન ગાઢ શ્યામ કાંતિવાળું, ગેળાકારવાળું, બિંદુનાં ચિહેથી વ્યાપ્ત, દુખે દેખી શકાય તેવું, અને પવન બીજ “ધ”કારથી દબાયેલું, ચંચળ વાયુમંડળ છે. ૪૫
આગ્નેય મંડળનું સ્વરૂપ, उर्बज्वालांचितं भीमं त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम् ।।
स्फुलिंगपिंगं तबीजं ज्ञेयमाग्नेयमंडलम् ॥ ४६॥ ઉંચી પ્રસરતી વાલાયુક્ત, ભય આપતું, ત્રણ ખુણાવાળું, સ્વસ્તિક (સાથીઆ)ના લાંછનવાળું, અગ્નિના કણીયા સરખું, પીળા વર્ણવાળું, અને અગ્નિબીજ રેફ [૧] સહિત, આનેય મંડળ જાણવું. ૪૬.
अभ्यासेन स्वसंवेद्यं स्यान्मंडलचतुष्टयम् ।
क्रमेण संचरनत्र वायु यश्चतुर्विधः ॥४७॥ અભ્યાસ કરવાથી આ ચારે મંડળ અભ્યાસીને જાણી શકાય છે. આ ચાર મંડળમાં ચાલતે વાયુ અનુક્રમે ચાર પ્રકારને જાણ. ૪૭
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ. તે વાયુના ચારે ભેદે કમે બતાવે છે. नासिकारंध्रमापूर्य पीतवर्णैः शनैर्बहन् ।
कवोष्णोष्टांगुलस्वच्छो भवेद्वायुः पुरंदरः ॥ ४८ ॥ પુરંદર વાયુને [પૃથ્વી તત્વનો વર્ણ પીળે છે. સ્પર્શ કઈક શીત અને કાંઈક ઉષ્ણ છે, અને નાસિકાના વિવરને પૂરીને સ્વચ્છ તથા હળવે હળવે આઠ અંગુળના પ્રમાણમાં બહાર વહન થાય છે. ૪૮
धवलः शीतलोऽधस्तात् त्वरितंत्वरितं वहन् ।
ઢાવશાંશુમાન, વાયુર્વ કરે છે જે ધળા વર્ણવાળા, શીતળ સ્પર્શવાળા અને નીચે ઉતાવળે ઉતાવળે બાર આંશુલ પ્રમાણે વહન થતા વાયુને વરૂણ વાયુ (જળતત્વ) કહે છે.
उष्णशीतश्च कृष्णश्च वहस्तिर्यगनारतम् ।
पडंगुलप्रमाणश्च वायु पवनसंज्ञितः ॥५०॥ પવન નામને વાયુ, (વાયુતત્વ) કાંઈક ઉષ્ણુ અને કાંઈક ઠંડે છે. વર્ણ કાળો છે અને નિરંતર છ આંગુલ પ્રમાણે તિ વહન થાય છે.
बालादित्यसमज्योती-रत्युष्णश्चतुरंगुलः ।
आवर्त्तवान् वहन्नूर्व पवनो दहनः स्मृतः ॥५१॥ ઉગતા સૂર્ય સમાન લાલ વર્ણ વાળે, અતિ ગરમ સ્પર્શવાળે અને વંટળીઆની માફક ઉંચે ચાર આંગુલ વહન થતે દહન નામને પવન (અગ્નિતત્વ) કહ્યો છે. પ૧.
વાયુ વહન થતી વખતે કરવાલાયક કાર્યો. इंद्रं स्तंभादिकार्येषु वरुणं शस्तकर्मसु ।
वायुं मलिनलोलेषु वश्यादौ वह्निमादिशेत् ॥ ५२ ॥ પુરંદરવાયુ વહેતું હોય ત્યારે સ્તંભનાદિ કાર્ય કરવાં, સારાં પ્રશસ્ત કાય વરૂણ વાયુમાં, મલિન અને ચપળ કાર્યો પવન વાયુમાં અને વશીકરણાદિ કાર્ય વલ્ડિ નામને વાયુ ચાલતું હોય ત્યારે કરવાં. ૫૨ પ્રારંભેલ કાર્યને તથા પ્રશ્ન કરવાને વાયુ વહન થતી
વખતને શુભાશુભ નિર્ણય. छत्रचामरहस्त्यश्वाराम-राज्यादिसंपदम् । मनीषितं फलं वायुः समाचष्टे पुरंदरः ॥ ५३ ॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભાશુભ પ્રશ્નને નિણય. પુરંદર વાયુ વહન થતી વખતે આગળ બતાવે છે તેના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે, અથવા પિતા માટે તેવાં કાર્યને પ્રારંભ કરે તે છત્ર, ચામર, હાથી, અશ્વ, આરામ, રાજ્યાદિ સંપદા અને મનઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ થાય. ૫૩.
तथा राज्यादिसंपूर्णैः पुत्रस्वजनबंधुमिः।
सारणे वस्तुना चापि योजयेद्वरुणः क्षणात् ॥ ५४॥ પ્રક્ષ યા પ્રારંભ અવસરે વરૂણ વાયુ હોય તે રાજ્યાદિકથી સંપૂર્ણ, પુત્ર, સ્વજન, બંધુઓ અને ઉત્તમ વસ્તુઓની સાથે મેળાપ કરાવી આપે
कृषिसेवादिकं सर्वमपि सिद्धं विनश्यति ॥
मृत्युभिः कलहो वैरं त्रासश्च पवने भवेत् ॥ ५५॥ પ્રશ્ન તથા કાર્યના પ્રારંભ વખતે પવન નામને વાયુ હોય તે ખેતી તથા સેવા પ્રમુખ સવ કાર્ય ફળ દેવાને તૈયાર થયું તે પણ તેને નાશ થાય અને મૃત્યુને ભય, કલેશ, વેર, તથા ત્રાસ થાય. ૫૫
भयं शोकं रुजं दुःखं विघ्नव्यूहपरंपराम् ।
સંમુદિનારાં ો નામે છે વધુ // અને દહન સ્વભાવવાળે દહન વાયુ હોય તે ભય, શોક, રંગ, દુઃખ, વિનના સમુહની પરંપરા તથા ધન ધાન્યાદિકના વિનાશને પણ સૂચવે છે. ૫૬.
એ ચારે વાયુનું સૂમ ફળ બતાવે છે. शशांकरविमार्गेण वायवो मंडलेष्वमी । विशंतः शुभदाः सर्वे निष्क्रामतोऽन्यथा स्मृताः ॥ ५७ ॥ ચંદ્ર અને સૂર્ય માર્ગે થઈ [ડાબી અને જમણી નાડીમાં થઈ, આ ચારે મંડળમાં પ્રવેશ કરતા વાયુ સર્વે શુભ દેવાવાળા છે, અને તે મંડળમાંથી નીકળતા અશુભ દેનારા કહ્યા છે. ૫૭.
તેનું કારણું બતાવે છે. प्रवेशसमये वायु-जीवो मृत्युस्तु निर्यमे ।
उच्यते ज्ञानिभिस्ताहक फलमप्यनयोस्ततः ॥ ५८ ॥ વાયુ જ્યારે મંડળમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તેને જીવ કહે છે અને
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
પંચમ પ્રકાશ. મંડળમાંથી નીકળે છે ત્યારે તેને મૃત્યુ કહે છે, માટે તે બેઉનું ફળ જ્ઞાની પુરૂષે તેવું જ કહે છે. ૫૮.
વિવેચન–તાત્પર્ય એવું છે કે જ્યારે વાયુ પુરકરૂપે મંડળમાં પ્રવેશ કરે છે (નાસિકાની અંદર લેવાતે હોય) ત્યારે જે કોઈ પ્રશ્ન કરે કે કાર્યને પ્રારંભ કરે છે તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે અને જ્યારે રેચક રૂપે મંડળમાંથી બહાર નીકળે ત્યારે કોઈ પ્રશ્ન અથવા પ્રારંભ કરે છે તે કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. ૫૮.
ઈડાનાડિને માર્ગે પ્રવેશ કરતા વાયુનું શુભાશુભ અને
મધ્યમપણું બતાવે છે. पदोरिंद्रवरुणौ विशंतो सर्वसिद्धिदौ ।
रविमार्गेण निर्या तौ प्रविशंतौ च मध्यमौ ॥ ५९॥ ચંદ્ર માગે (ડાબી નાસિકાને માગે) પ્રવેશ કરતાં પુરંદર અને વરુણ વાયુ સર્વ સિદ્ધિને આપે છે અને સૂર્ય માર્ગો (જમણી નાસિકાને માગે) નીકળતા અથવા પ્રવેશ કરતા તે બેઉવાયું મધ્યમફળ આપનાર છે.
વિવેચન–ડાબી બાજુના નસકેરાને ચંદ્ર યા ઈડાનાડિ કહે છે અને જમણી બાજુના નસકેરાને પિંગલા યા સૂર્ય નાડિ કહે છે ડાબી નાડિમાં પુરંદર અને વરૂણ વાયુ પ્રવેશ કરતા હોય એ અવ, સરે પ્રશ્ન યા કાર્યને પ્રારંભ કરનારને તે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે અને તે વાયુ સૂર્ય નાડિમાંથી નિકળતે કે પ્રવેશ કરતે હોય ત્યારે પ્રશ્ન કરનારને યા કાર્ય પ્રારંભ કરનારને મધ્યમ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
दक्षिणेन विनिर्यान्तौ विनाशायानिलानलौ । निःसरन्तौ विशन्तौ च मध्यमावितरेण तु ॥ ३० ॥ જમણું નાસિકામાંથી નીકળતા પવન અને દહન વાયુ દરેક કાર્યના વિનાશને માટે થાય છે અને ડાબી નાસિકામાંથી નીકળતા કે પ્રવેશ કરતા તે વાયુ મધ્યમ ફળ આપે છે. ૬૦.
નાડીઓનાં લક્ષણ બતાવે છે. ડાબી બાજુએ રહેલી નાડીને ઈડાનાડિ કહે છે ને તેમાં ચંદ્રનું સ્થાન છે. જમણી બાજુએ રહેલી નાડીને પિંગલા કહે છે ને તેમાં
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણે નાઠીએામાં વાયુસંચારનું સામાન્ય ફળ કહે છે, ૨૪૭. સૂર્યનું સ્થાન છે. બેઉની મધ્યમાં રહેલી નાડીને સુષુષ્ણ કહે છે ને તેમાં શિવ સ્થાન છે (મેક્ષ સ્થાન છે.) ૬૧. ત્રણે નાડીઓમાં વાયુસંચારનું સામાન્ય ફળ કહે છે.
इडा च पिंगला चैव सुषुम्णा चेति नाडिकाः। शशिसूर्यशिवस्थानं वामदक्षिणमध्यगाः ॥ ६१ ॥ पीयूषमिव वर्षन्ती सर्वगात्रषु सर्वदा।। वामामृतमया नाडी सम्मताभीष्टमूचिका ॥ ६२ ॥ वहन्त्यनिष्टशंसित्री संहंत्री दक्षिणा पुनः।
सुषुम्णा तु भवेत्सिद्वि-निर्वाणफलकारणम् ।। ६३ ॥ શરીરના સર્વ ભાગમાં નિરંતર જાણે અમૃત વરસાવતી હોય, તેમ અભીષ્ટ (મનેઈચ્છિત) કાર્યને સૂચવવાવાળી ડાબી નાડિને અમૃતમય માનેલી છે. તેમજ વહન થતી જમણી નાડિ અનિષ્ટ સૂચન કરવાવાળી અને કાર્યને નાશ કરવાવાળી છે તથા સુષષ્ણુ નાડી અણિમાદિ આઠ મહા સિદ્ધિઓ તથા મેક્ષ ફળના કોરણરૂપ છે. ૬૨-૬૩
વિવેચન–સુષુણ્ણા નાડિમાં મેક્ષનું સ્થાન છે; આઠ સિદ્ધિઓ અને મોક્ષનું કારણ છે, આ કહેવાનો આશય એ છે કે સુષુણ્યા નાડિમાં ધ્યાન કરવાથી ઘણા થોડા વખતમાં એકાગ્રતા થવા પૂર્વક લાંબા વખત પર્યત તે ધ્યાનસંતતિ બની રહે છે અને તેથી ચેડા વખતમાં વધારે કર્મોને ક્ષય કે નિર્જરા મેળવી શકાય છે, આ કારણથી તેમાં મેક્ષનું સ્થાન કહેલું છે. તેમજ સુષષ્ણા નાડિમાં પવનની ઘણી મંદગતિ હોય છે તેથી મનપણ ઘણું સહેલાઈથી સ્થિર થાય છે. મન તથા પવનની સ્થિરતા થતાં સંયમ ઘણી હેલાઈથી સાધી શકાય છે. ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એકજ સ્થળે કરવામાં આવે તેને સંયમ કહે છે. આ સંયમ સિદ્ધિઓનું કારણ છે, માટે જ સુષણ નાડિ મેનું કે સિદ્ધિઓનું કારણ છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
આ શ્લોકમાં નાડિ વહનનું સામાન્ય ફળ બતાવવામાં આવ્યું છે, પણ તે નાડિને ઉદય કયારે હાય, કેવી રીતે થયો હેય, ને
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ.
કેવા કેવા સપૈગામાં તેથી ઉલટીજ રીતે તે નાડિઓના વહુન થવાથી તેનું પરિણામ વિપરીત આવે તે વિશેષ આગળ ઉપર જણાવવામાં આવશે. ૬૨-૬૩.
ડાબી અને જમણી નાડિ વહન થતાં જે જે કાર્યો કરવાં તે તે બતાવે છે.
वामैवाभ्युदयादीष्ट - शस्तकार्येषु सम्मता । दक्षिणा तु ताहार - युद्धादौ दीप्तकर्मणि ॥ ६४ ॥ અભ્યુદય આદિ ઈષ્ટ અને પ્રશસ્ત કાર્યોમાં ડાબી નાડિ સારી માનેલી છે અને વિષયસેવન, આહાર ( ભેાજન કરવું) તથા યુદ્ધાદિ દીક્ષ કાર્યોમાં જમણી નાડી ઉત્તમ માનેલી છે. ૬૪. વિવેચનયાત્રા, દાન, વિવાહ, નવીન વસ્રાભરણુ પહેરવાં, ગ્રામ, નગર, ગૃહપ્રવેશ, સ્વજન મેળાપ, શાંતિક, પૌષ્ટિક, યાગાભ્યાસ, રાજદર્શન, ઝેરાદિ ચિકિત્સા, નવીન મિત્રાઈ કરવી, ખીજ વગેરેનુ વપન આદિ કાર્યના પ્રારંભકાળે ડાબી નાડી સારી જાણવી.
લેાજન, વિગ્રહ, મૈથુન યુદ્ધ, મંત્રસાધન, દીક્ષા ગ્રહણ, સેવાકમ્, વાણિજ્યકર્મ, ઔષધ કરવુ, ભૂતપ્રેતાદિ સાધન, બીજા પણ તેવાં રૌદ્ર કાર્ય માં સૂય નાડિ પ્રશસ્ત જાણવી,
નાડિના ઉદયની શ્રેષ્ટતા.
वामा शस्तोदये पक्षे सिते कृष्णे तु दक्षिणा ।
શ્રીપ્તિ શ્રીનિ વિનાનોદુ-મૂથયોત્સ્યઃ શુમઃ || ૬૧ ॥ અજવાળા પક્ષમાં સૂર્યાંય વેળાએ ડાખી નાડિના ઉત્ક્રય હોય તા તે શ્રેષ્ટ છે. અને અંધારા પખવાડીયામાં સૂર્યાન્નય વેળાએ જમણી નાર્ડિના ઉદ્મય શ્રેષ્ટ છે. આ ચંદ્ર સૂર્ય નાડીના ઉય ત્રણ ત્રણ દિવસ સારા હાય છે. ( વિશેષ ખુલાસા હવે પછી આવશે. ) ૬૫. નાહિના અસ્તની શ્રેષ્ઠતા
शशांकेनोदये वायोः सूर्येणास्तं शुभावहम् । उदये रविणा स्वस्य शशिनास्तं शिवं मतम् ।। ६६ ।।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ કમથી વાયુ વિપરિત ચાલે તેનું ફળ બતાવે છે. ર૪૯
વાયુને ઉદય સૂર્ય ઉદય વેળાએ ચંદ્ર સ્વરમાં થયેલ હોય તે તે દિવસે સૂર્ય સ્વરમાં અસ્ત થાય તે તે સુખાકારી છે, અને સૂર્ય સ્વરમાં જે ઉદય થયો હોય તે ચંદ્ર સ્વરમાં અસ્ત થ તે કલ્યાણકારી છે. ૬૬. પૂર્વે કહેલ નાખીને ઉદય વિશેષ પ્રકારે બતાવે છે.
सितपक्षे दिनारंभे यत्नतः प्रतिपदिने । वायोर्वीक्षेत संचारं प्रशस्तमितरं तथा ॥६७॥ उदेति पवनः पूर्व शशिन्येष व्यहं ततः । संक्रामति त्र्यहं सूर्ये शशिन्येव पुननयहं ॥६८॥ वहेद्यावद् बृहत्पर्व-क्रमेणानेन मासतः । છાપક્ષે પુનઃ સૂર્યો-તપૂર્વેમાં ૫૪ દિશા
त्रिमिर्विशेषकम् * અજવાળા પક્ષના પડવાને દિવસે સૂર્યોદયના પ્રારંભ વખતે યત્નપૂર્વક પ્રશસ્ત યા અપ્રશસ્ત વાયુના સંચારને જે. પ્રથમ ચંદ્ર નાડિમાં પવન વહે શરૂ થશે. તે ૧-૨-૩ ત્રણ દિવસ પર્યત સૂર્યોદય વખતે વહન થશે. પછીના ત્રણ દિવસ ૪-૫-૬ સૂર્યોદય વખતે સૂર્ય નાડિમાં વહન થશે. ફરી ત્યાર પછીના ત્રણ દિવસ ૭-૮-૯ ચંદ્ર નાડિમાં વહન થશે. એવી રીતે પૂર્ણિમા પર્યત આજક્રમે વાયુ વહે જારી રહેશે એટલે ૧૦-૧૧-૧૨ સૂર્યમાં ૧૩–૧૪-૧૫ચંદ્રમાં.
અંધારા પક્ષમાં પહેલા સૂર્યનાડિમાં ૧-૨-૩ ત્રણ દિવસની પછીના ત્રણ દિવસ ૪–૨–૬–ચંદ્રમાં–તેવી રીતે અમાવાસ્યા પર્યત વહન થશે. ૬૭, ૬૮, ૬૯.
આ વાયુનું વહન આખા દિવસ માટે નથી, પણ સૂર્યોદયના વખત માટે છે. પછી તે અઢી અઢી ઘડીએ ચંદ્રમાં, સૂર્યમાં વિગેરે નાડિઓમાં બદલાયા કરે છે. આ નિયમમાં ફેરફાર થાય તે તેનું પરિણામ અશુભ યા દુખદ આવે છે. આ કમથી વાયુ વિપરિત ચાલે તેનું ફળ બતાવે છે.
त्रीन् पक्षानन्यथात्वेऽस्य मासषट्केन पंचता । पक्षद्वयं विषर्यासेऽ-भीष्टबंधुविपद् भवेत् ॥७॥
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫o
પંચમ પ્રકાશ. भवेत्तु दारुणो व्याधिरेकं पक्षं विपर्यये ।
द्विव्याघहविपर्यासे कलहादिकमुद्दिशेत् ॥७१॥ જે ત્રણ પખવાડીયાં પર્યત વાયુ વિપરીતપણે ઉદય થાય (એટલે સૂર્યને બદલે ચંદ્રને ને ચંદ્રને બદલે સૂર્ય ઉદય થાય) તે તે માણસ છ મહીને મરણ પામે, બે પખવાડીયાં વિપરીત ચાલે તે વહાલા બંધુને વિપદા થાય, એક પખવાડીયા પર્યત વિપરીત ચાલે તે ભયંકર વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય અને જે બે ત્રણ દિવસ વિપરીત ચાલે તે કલેશાદિ પેદા થાય, ૭૦, ૭૧.
કાળજ્ઞાન एकद्वित्रीण्यहोरात्रा-ण्यर्क एव मरुद्वहन् ।
वर्षेत्रिभिाभ्यामेके-नांतायेंदोरुजे पुनः ॥७२॥ એક અહેરાત્રિ (રાત્રિ અને દિવસ) જે સૂર્ય નાડિમાંજ વાયુ ચાલે તે ત્રણ વર્ષે મરણ થાય, બે અહેરાત્રિ સૂર્ય નાઢિમાં પવન ચાલે તે બે વર્ષે મરણ થાય, અને ત્રણ અહેરાત્રિ ચાલે તે એક વર્ષે મરણ થાય, અને જે ચંદ્ર નાડિમાં તેટલો વખત પવન ચાલે તે રોગ પેદા થાય. ૭૨.
मासमेकं रवावेव वहन् वायुविनिर्दिशेत् । अझैरात्रावधि मृत्यु, शशांकेन धनक्षयम् ॥७॥ એક મહિના પર્યત સૂર્ય નાડિમાંજ પવન ચાલ્યા કરે તે એક અહેસત્રિમાં તેનું મરણ થાય, અને તેટલો વખત ચંદ્ર નાડિમાંજ પવન ચાલે તે ધનને નાશ થાય. ૭૩.
अयुत्रिमागंगःः शंसेन्मध्याह्वात्परतो मृतिम् । दशाहं तु द्विमार्गस्थः संक्रांती मरणं दिशेत् ॥७४॥ ઈડા, પિંગલા અને સુષમા એ ત્રણે નાડિમાં જે પવન સાથે ચાલે તે બે પહોર પછી મરણ થાય. ઈડા અને પિંગલા બેઉ નાડિમાં સાથે ચાલે તે દશ દિવસે મરણ થાય અને એકલી સુષુણામાં (લાંબે વખત) ચાલે તે મરણ થાય એમ કહેવું. ૭૪.
दशाहं तु वहनिंदा-वेवोद्देगरजे मरुत् । इतश्वेतश्च यामाधं वहन् लाभार्चनादिकृत् ॥७॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળજ્ઞાન
૨૫૧
જે દસ દિવસ નિરંતર ચંદ્ર નાડિમાંજ પવન ચાલે તે ઉદ્વેગ તથા રોગ થાય અને સૂર્ય, ચંદ્ર એકએક નાડિમાં વારા ફરતી અરધે પહોર, (ચાર ચાર ઘડી) સુધી વાયુ ચાલ્યા કરે તે લાભ અને પૂજા પ્રમુખ ફળ થાય. ૭૫.
विषुवत्समयमाप्तौ स्पंदेते यस्य चक्षुषो । ' अहोरात्रेण जानीयात् तस्य नाशमसंशयम् ॥७६॥
બાર કલાકને દિવસ અને બાર કલાકની રાત્રિ હોય તે તે વિષુવત સમય કહેવાય છે. તે વિષુવત્ સમયમાં જેની આંખ ફરકે તે એક અહોરાત્રિમાં મરણ પામે એ નિઃશંસય છે. કેઈક વિષુવકાળને એ અર્થ કરે છે કે સૂર્ય અને ચંદ્ર નાડિ એકી સાથે બેઉ ચાલતી હોય તે વિષુવકાળ. તેમાં નેત્રો ફરકે તે એક અહેરાત્રિમાં મરણ થાય. વાયુના વિકારથી ફરકે તેને આંહી અધિકાર નથી પણ સ્વાભા - વિક ફરકે તે માટે છે. ૭૬.
વંતિકાવ્ય સંતી વાયુન વિરોત ..
मित्रार्थहानिनिस्तेजोऽनर्थान् सर्वान् मृति विना ॥७७॥ એક નાડિમાંથી બીજી નાડીમાં પવન જાય તેને સંક્રાંતિ કહે છે. તેવી દિવસની પાંચ સંક્રાંતિ જવા પછી જે વાયું મોઢાથી ચાલે તે મિત્ર, ધનની હાનિ, નિસ્તેજપણું અને મરણ સિવાય સર્વ અનર્થ પામે. ૭૭,
संक्रांतीः समतिक्रम्य त्रयोदश समीरणः ।
प्रबहन् वामनासायां रोगोद्वेगादि सूचयेत् ॥७८॥ તેર સક્રાંતિ ઓળંગીને પછી વાયુ જે ડાબી નાસિકામાંથી ચાલે તે તે રોગ તથા ઉગાદિ થશે એમ સૂચવે છે. ૭૮.
मार्गशीर्षस्य संक्रांति-कालादारभ्य भारुतः ।
वहत् पंचाहमाचष्टे वत्सरेऽष्टादशे मृतिं ॥७९॥ (માગશર માસના અજવાળા પખવાડીયાના પડવાને દિવસે સૂર્યોદયે જે વાયુ વહન થાય છે તેને માગશર સક્રાંતિ કહે છે.) તે ભાગશર સંક્રાંતિકાળથી લઈને જે એકજ નાડીમાં પાંચ દિવસ સુધી પવન વહ્યા કરે તે તે દિવસથી અઢારમે વર્ષે મરણ થશે એમ જાણવું. ૭૯.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
પંચમ પ્રકાશ.
शरत्संकांतिकालच्च संवाहं मारुतो वहन् ।
ततः पंचदशाब्दाना-मंते मरणमादिशेत् ॥८॥ શરદ સંક્રાંતિથી (આસો મહિનાના પહેલા પડવાથી) લઈને જે એકજ નાડીમાં પાંચ દિવસ સુધી પવન ચાલ્યા કરે તે પંદર વર્ષે મરણ થશે એમ કહેવું. ૮૦
श्रावणादेः समारभ्य पंचाहमनिलो वहन् । अंते द्वादशवर्षाणां मरणं परिसूचयेत् ॥८१।। वहन् ज्येष्टादिदिवसादशाहानि समीरणः । दिशेन्नबमवर्षस्य पर्यते मरणं ध्रुवम् ॥८२॥
आरभ्य चैत्रायदिनात् पंचाहं पवनो वहन् । पर्यते वर्षषट्कस्य मृत्यु नियतमादिशेत् ॥८३॥ आरभ्य माघमासादेः पंचाहानि मरुद्वहन् । संवत्सरत्रयस्यांते संसूचयति पंचताम् ॥८४॥
રમિ છાપા શ્રાવણ મહિનાની આદીથી, પાંચ દિવસ એક નાડિમાં વાયુ ચાલે તે તે બાર વર્ષને અંતે તેનું મરણ સૂચવે છે, જેઠ મહિનાના પ્રથમ દિવસથી દસ દિવસ એકજ નાડિમાં વાયુ ચાલે તે નવ વર્ષને અંતે નિચે તેનું મરણ થાય. ચૌત્ર મહિનાના પ્રથમ દિવસથી પાંચ દિવસ એકજ નાડિમાં પવન વહન થાય તે છ વર્ષને અંતે નિચે મરણ થાય. માહ મહિનાની આદિથી લઈને પાંચ દિવસ એકજ નાડિમાં પવન ચાલે તે ત્રણ વર્ષને અંતે તેનું મરણ થશે એમ તે સૂચવે છે. ૮૧, ૮૨, ૮૩, ૮૪. __ सर्वत्र द्वित्रिचतुरो वायुश्चदिवसान् वहेत् ।
अब्दभागैस्तु ते शोध्या यथावदनुपूर्वशः ॥८५॥ તે મહિનામાં એકજ નાડિમાં બે ત્રણ કે ચાર દિવસ જે વાયુ વહન થાય તે પાંચ દિવસ વાયુ ચાલે ત્યારે એટલે વર્ષે મરણ કહ્યું છે તે વર્ષના પાંચ ભાગે કરી તેમાંથી ચાર દિવસ ચાલે તે એક ભાગ ઓછો જાણ, ત્રણ દિવસ ચાલે તે તે વર્ષોમાંથી બે ભાગ ઓછા કરવા એમ યથાગ્ય અનુક્રમે જાણું લેવું, તેવી જ રીતે ઋતુ
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૌષ્યકાળનું લક્ષણ બતાવે છે. ૨૫૩ આદિના માસમાં પણ બે ત્રણ કે ચાર દિવસ વાયુ નિરંતર એકજ નાડિમાં વહન થાય તે ત્યાં પણ તેવા વિભાગો સમજી લેવા. ૮૫.
अथेदानी प्रवक्ष्यामि किंचित्कालस्य निर्णयम् ।
सूर्यमार्ग समाश्रित्य स च पौष्णे च गम्यते ॥८६॥ . હવે હું હમણાં કાંઈક કાળજ્ઞાનને નિર્ણય કહીશ, તે કાળજ્ઞાન સૂર્ય માર્ગને આશ્રયિને પૌષ્ણ કાળમાં જાણી શકાય છે.
પૌષ્ણ કાળનું લક્ષણ બતાવે છે. जन्मरुक्षगते चंद्रे समसप्तगते रवौ ।
पौष्णनामा भवेत्कालो मृत्युनिर्णयकारणम् ॥८७॥ જન્મ નક્ષત્રે ચંદ્રમાં હોય અને આપણી રાશિથી સાતમી રાશિએ સૂર્ય હોય તથા જેટલી ચંદ્રમાએ જન્મ રાશિ ભેગવી તેટલીજ સૂર્ય સાતમી રાશિ ભેગવી હોય, ત્યારે પણ નામને કાળ કહેવાય, તે પૌષ્ણ કાળ મૃત્યુને નિર્ણય કરવામાં કારણભૂત છે. અર્થાત્ તે કાળમાં મૃત્યુને નિર્ણય કરી શકાય છે. ૮૭.
दिना दिननमेकं च यदा सूर्ये मरूद्वहन् ।
चतुर्दशे द्वादशेऽब्दे मृत्यवे भवति क्रमात् ॥८८॥ તે પૌષ્ણ કાળમાં જે અર્બોદિવસ સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલતે હેય તે ચૌદમે વર્ષે મરણ થાય, અને જે આખો દિવસ સૂર્ય નડિમાં પવન ચાલે તે બારમે વર્ષે મરણ થાય. ૮૮.
तथैव च वहन् वायुरहोरात्रं द्वयहं व्यहं ।
दशमाष्टमषष्टाब्दे-बंताय भवति क्रमात ॥८९॥ તેવજ તે પૌષ્ણ કાળમાં એક અહે રાત્રિ, બે દિવસ કે ત્રણ દિવસ સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે તે અનુક્રમે દશમે વર્ષે, આઠ વર્ષે અને છઠું વર્ષે મરણ માટે થાય. ૮૯.
वहन् दिनानि चत्वारि तुर्येऽब्दे मृत्य वे मरुत् ।
साशीत्यहःसहस्से तु पंचाहानि वहन् पुनः ॥१०॥ જો ચાર દિવસ વાયુ તેમજ વહન થાય તે ચેથે વર્ષે મરણ થાય; પાંચ દિવસ વહન થાય તે ત્રણ વર્ષે મરણ થાય. ૯૦.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ. एकद्वित्रिचतुभ्यंध चतुर्विशत्यहः क्षयात् ।
बडादीन् दिवसान पंच शोधयेदिह तद्यथा ॥९१॥ એક સૂર્યનાડિમાં છ, સાત, આઠ, નવ, દશ, દિવસ પર્યત વાયુ વહન થાય તે (પાંચ દિવસ ચાલે તે ૧,૦૮૦ દિવસ જીવે,) તેમાંથી ૧-૨-૩-૪-૫ ચોવીસ દિવસ ઓછા કરવાં. ૯૧.
તેજ બતાવે છે, एटकं दिनानामऽध्यकं वहमाने समीरणे ।
जीवत्यहां सहसं षट् पंचाशदिवसाधिकम् ॥९२॥ છ દિવસ સૂર્ય નાકિમાં વાયુ ચાલે તે (૧૦૫૬) એક હજાર બને છપ્પન દિવસ જીવે ૯૨.
सहस्रं साष्टकं जीवे-द्वायौ सप्ताहवाहिनि । “सपट्त्रिंशन्नवशतीं जीवेदष्टाहवाहिनि ॥९३॥ સાત દિવસ સરખે પવન ચાલે તે (૧૦૦૮) એક હજારને આઠ જીવસ જીવે, આઠ દિવસ ચાલે તે (૯૬૩) નવસો છત્રીસ દિવસ સુધી તે માણસ જીવે. ૯૩.
एकत्रैव नवाहानि तथा वहति मारुते । __अह्नामष्टशतीं जीवे-चत्वारिंशदिनाधिकाम् ॥१४॥
એકજ નાડિમા નવ દીવસ પર્ય ત વાયુ વહ્યા કરે તે (૮૪૦) આઠસે ચાલીસ દિવસ તે જીવે. ૯૪.
तथैव वायौ प्रबह-त्येकत्र दश वासरान् ।
विंशत्यधिकामहां च जीवेत्समशतीं ध्रुवम् ॥ ९५॥ તેમજ પણ કાળમાં એક નાડિમાં દશ દિવસ વાયુ વહન થાય તે (૭૨૦) સાતમેં વીસ દિવસ તે જીવે.૯૫.
एकद्वित्रिचतुः पंचचतुर्विशत्यहः क्षयात् ।
एकादशादिपंचाहा-न्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥९६॥ અગીયારથી પાંચ દિવસ એટલે ૧૧–૧૨-૧૩–૧૪-૧૫ સુધી એક નાડિમાં પવન વહન થાય તે અનુક્રમે ૧ ૨–૩–૪ ૫ ચેવીશીના દિવસે (૭૨૦) માંથી બાદ કરવા. ૯૬.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५५
નાડીથી થતું કાળજ્ઞાન.
or मतावे छे. एकादश दिनान्यर्क-नाड्यां वइति मारुते । षण्णवत्यधिकाहानां षट् शतान्येव जीवति ॥९॥ પૌષ્ણકાળમાં સૂર્ય નાડિમાં અગીયાર દિવસ વાયુ ચાલ્યા કરે तो (६८६) छसे छन्नु हिवस ते वे. ८७.
तथैव द्वादशाहानि वायौ वहति जीवति ।
दिनानां षट्शतीमष्ट-चत्वारिंशत् समन्विताम् ॥९८॥ तम मार हिपस वायु १७न थाय. तो (६४८) ,सें मडा. લીસ દિવસ તે જીવે. ૯૮.
त्रयोदशदिनान्यर्क-नाडिचारिणि मारुते । जीवत्पंचशतीमहां षट्सप्तति दिनाधिकाम् ॥१९॥ चतुर्दश दिनान्येवं प्रवाहिनिः समीरणे । अशीत्यभ्यधिकं जीवे-दहां शतचतुष्टयं ॥१०॥ तथा पंचदशाहानि यावत् वहति मारुते । जीवेत्पष्टिदिनोपेतं दिवसानां शतत्रयम् ॥१०१॥ एकद्वित्रिचतुः पंच द्वादशाहक्रमक्षयात् ।
षोडशाधानि पंचाहा-न्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥१०२॥ તેર દિવસ સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે તે પાંચસે છેતેર દિવસ તે મનુષ્ય જીવે. એમજ ચૌદ દિવસ વાયુ ચાલે. તે ચારસોએંસી द्विक्स वे. ५४२ हिवस ५ त वायु यात सो. सा.सि. જીવે. સેળથી માંડી પાચ દિવસ પર્યત એક સૂર્ય નાડિમાં પવન ચાલે છે, એટલે સેળ, સત્તર, અઢાર,ઓગણીસ અને વીસ દિવસ પર્યત એક નાડિમાં પવન ચાલે તે ત્રણ સાઠ દિવસોમાંથી એક દિવસે એક બાર, બીજે દિવસે બે બાર, ત્રીજે દિવસે ત્રણ બાર, એમ પાંચ દિવસ સુધીમાં ક્રમે બાદ કરતાં બાકી રહેલા દિવસે માંથી બાદ કરવા તેજ બતાવે છે. ૯૯ થી ૧૨.
प्रवहत्येकनासायां षोडशाहानि मारते । जीवत्सहाष्टचत्वारि-शतंदिनस्तत्रयीम् ॥१०॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ.
वहमाने तथा सप्तदशाहानि समीरणे । अह्नां शतत्र मृत्यु-श्वतुर्विंशतिसंयुते ॥ १०४ ॥ पवने विचरत्यष्टादशाहानि तथैव च । नाशोऽष्टाशीतिसंयुक्ते गते दिनशतद्वये ॥ १०५ ॥ विचरत्यनिले तद्वत् दिनान्येकोनविंशतिम् । चत्वारिंशद्युते याते मृत्युर्दिनशतद्वये ॥ १०६ ॥ विंशति दिवसानेक - नासाचारिणि मारुते । साशीतौ वासरशते गते मृत्युर्न संशयः ॥ १०७॥
એક નાસિકામાં સાળ દિવસ વાયુ વહન થાય તેાત્રણસે અડતાળીસ દિવસ તે મનુષ્ય જીવે તેમજ સત્તર દિવસ પર્યંત વાયુ વહન થાય તા, ત્રણસે ચાવીસ દિવસે મરણ થાય. તેજ પ્રમાણે અઢાર દિવસ પર્યંત વાયુ વહન થાય તે ખસેા અડ્ડાસી દિવસે તેના નાશ થાય. પૂર્વની માફક એગણીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે ખસે ચાળીસ દિવસ ગયા પછી મરણ પામે અને એકજ નાસામાં વીસ દિવસ પર્યં ત સુ વાયુ ચાલ્યા કરે તે એકસા એંસી દિવસે મૃત્યુ થાય, આમાં કાંઈ સંશય નથી. ૧૦૩ થી ૧૦૭. एकद्वित्रिचतुःपंच-दिनषट्ककमक्षयात् ।
૨૫૬
एकविंशादिपंचाहा -न्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ १०९ ॥
૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૪, ૨૫ દિવસ પર્યંત સૂર્ય નાડિમાં પવન વહન થાય તા એકસા એંસી દિવસમાંથી ૧, ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ષટકને અનુક્રમે માદ કરવા. ૧૦૮.
તેજ બતાવે છે.
एकविंशत्यहं त्वर्क- नाडीवाहिनि मारुते । चतुःसप्ततिसंयुक्तं मृत्युर्दिनशते भवेत् ॥ १०९ ॥
પૌષ્ણકાળમાં એકવીસ દિવસ પર્યંત સૂર્યં નાડિમાં પવન વહન થાય તા (૧૭૪) એકસા ચુ ંમાતેર દિવસે તેનું મરણ થાય, ૧૦૯ द्वाविंशतिदिनान्येवं स द्विषष्टावहः शते । षड्दिनोनैः पंचमासै त्रयोविंशत्यहानुगे ॥ ११० ॥
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાડીથી થતુ કાળ જ્ઞાન.
૧૫૭
તેવા રીતે ખાવીસ દિવસ પવન ચાલે તે (૧૬૨ ) એકસા ખાસઠ દિવસ જીવે, ત્રેવીસ ડેનસ પવન એક નાડિમાં ચાલે તે પાંચ મહિનામાં છ દિવસ ઓછા એટલુ જીવે. ૧૧૦.
तथैव वायो वहति चतुर्विंशतिवासरीं । विंशस्यभ्यधिके मृत्यु- र्भवेद्दिनशते गते ।। १११ ॥ તેજ પ્રમાણે ચાવીસ દિવસ વાયુ ચાલે તેા ( ૧૨૦) એકસાવીસ દિવસ જવા પછી તેનુ મરણ થાય. ૧૧૧.
पंचविंशत्यहं चैवं वायौ मासत्रये मृतिः ।
मासद्वये पुनर्मृत्युः षडविंशतिदिनानुगे ।। ११२ ।। એમ પચીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે ત્રણ મહિને મરણ અને છવીસ દિવસ તેવી રીતે વાયુ ચાલે તા બે મહિનામાં
થાય
મણુ થાય. ૧૧૨.
सप्तविंशत्यहं वडे - नाशो मासेन जायते । मासार्धेनपुनर्मृत्यु-रष्टात्रिंशत्यहानुगे
॥ ૨૪૩ ॥ સત્તાવીસ દિવસ વાયુ ચાલે તે એક મહિને મરણ થાય અને અઠ્ઠાવીસ દિવસ ચાલે તે પદર દિવસે મચ્છુ થાય. ૧૧૩. एकोनत्रिंशदहगे मृतिः स्याद्दशमेऽहनि ।
त्रिंशद्दिनचरे तु स्यात् पंचत्वं पंचमे दिने ।। ११४ ॥ ઓગણત્રીસ દિવસ ચાલે તે દશમે દિવસે મરણ થાય, અને ત્રીસ દિવસ ચાલે તે પાંચમે દિવસે મરણ થાય. ૧૧૪. एकत्रिंशदहचरे वायौ मृत्युर्दिनत्रये ।
द्वितीयदिवसे नाशो द्वात्रिंशदहवाहिनि ।। ११५ ।।
એકત્રીસ દિવસ ચાલે તે ત્રણ દિવસે મરણ થાય અને બત્રીસ દિવસ સૂય નાડિમાં વાયુ ચાલે તેા ખીજે દિવસે મરણ થાય. ૧૧૫. त्वेकाहेनापि पंचता ।
त्रयत्रिंशदहचरे
एवं यदींनाड्यां स्यात् तदा व्याध्यादिकं दिशेत् ॥ ११३॥ તેત્રીસ દિવસ સૂર્યની નાડિમા પવન ચાલે તે એક દિવસમાંજ મરણ થાય. આજ પ્રમાણે પૌકાળમાં જો ચંદ્ર નાડિમાંજ પવન ચાલ્યા કરે તેા વ્યાધિ થાય. આદિ શબ્દથી મિત્રવિનાશ, મહા લય,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
પંચમ પ્રકાશ.
પરદેશગમન, ધનવિનાશ, પુત્રવિનાશ, રાજ્યને નાશ અને દુભિક્ષાદિ ઉત્પન્ન થાય. ૧૧૬.
अध्यात्म वायुमाश्रित्य प्रत्येकं सूर्यसोमयोः ।
एवमभ्यासयोगेन जानीयात् कालनिर्णयम् ॥११७॥ આ પ્રમાણે શરીરમાં રહેલા ચંદ્ર સુર્ય સંબંધી પ્રત્યેક વાયુના અભ્યાસે કરી કાલને (આયુષ્યનો નિર્ણય જાણ. ૧૧૭.
अध्यात्मिकविपर्यासः संभवेद्वयाधितोपि हि ।
तन्निश्चयाय बध्नामि बाह्यं कालस्य लक्षणम् ॥ ११८ ॥ કદાચ વ્યાધિ કે રેગ થવાથી પણ શરીર સંબંધી વાયુને વિપર્યાસ થઈ આવે છે, માટે કાળજ્ઞાનને નિશ્ચય કરવા માટે આયુ ખ્ય જાણવાનું બાહ્ય લક્ષણ બાંધું છું. ૧૧૭.
વિવેચન–રોગના કારણથી કેટલીક વખત એક નાડી વધારે વખત વહ્યા કરે છે, કે બીજી નાડી ચાલતી નથી. આમ હેવાથી આયુષ્ય નિર્ણય કરવા માટે આયુષ્ય નિર્ણયનું બીજું લક્ષણ આચાર્ય બતાવે છે, તેને પણ પ્રવેગ સાથે અજમાવી કાળને ચોક્કસ નિર્ણય કરે. ૧૧૮.
नेत्रश्रोत्रशिरोभेदात् स च त्रिविधलक्षणः।
निरीक्ष्य सूर्यमाश्रित्य यथेष्टमपरः पुनः ॥ ११९ ॥ નેત્ર, શ્રોત અને મસ્તકના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના લક્ષણને જણાવવાવાળા આ બાહ્ય કાળને સૂર્યને અવલંબીને જે અને આ ત્રણ પ્રકારથી અન્યકાળના ભેદને યથા ઈચ્છાએ જેવા. ૧૧૯
નેત્ર લક્ષણ જ્ઞાન બતાવે છે. वामे तत्क्षणे पन पोडशच्छदमैदवम् ।
जानीयाद् भावनीयं तु दक्षिणे द्वादशमैदवम् ।। १२० ॥ ડાબા નેત્રમાં સેળ પાંખડીવાળું ચંદ્ર સંબંધી કમળ છે. એમ જાણવું અને જમણા નેત્રમાં બાર પાંખડીવાળું સૂર્ય સંબંધી કમળ છે એમ ભાવવું. ૧૨૦.
खद्योतयुतिवर्णानि चत्वारिच्छदनानि तु । प्रत्येकं तत्र दृश्यानि स्वांगुलीविनिपीडनात् ॥ १२१ ॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેત્રથી થતું આયુષ્યજ્ઞાન.
૫૯ પિતાની આંગળીથી આંખના અમુક ભાગને ગુરૂ ઉપદેશાનુંસારે દબાવવાથી, પ્રત્યેક કમળની ચાર પાંખડીઓ, કાંતિની માફક ઝગઝગાટ કરતી જણાશે તે જેવી. ૧૨૧.
सोमाधोभूलतापांग-प्राणांतिकदलेषु तु ।
दले नष्टे क्रमान्मृत्युः षट् त्रियुग्मैकमासतः ॥ १२२ ॥ ચંદ્ર સંબંધી કમલમાં તે ચાર પાંખડીમાંથી જે હેઠળની પાંખડી ન દેખાય તે છ માસે મરણ થાય, ભ્રકુટી પાસેની પાંખડી ન દેખાય તે ત્રણ માસે મરણ થાય, આંખના ખૂણા તરફની પાંખડી ન દેખાય તે એક મહીને મરણ થાય. ૧૨૨.
अयमेव क्रमः पो भानवीये यदा भवेत् । दशपंचत्रिद्विदिनैः क्रमान्मृत्युस्तदा भवेत् ॥ १२३ ॥ ડાબી આંખની માફક જમણી આંખ આંગળીએ દબાવવાથી સૂર્ય સંબંધી બાર પાંખડીવાળુ, કમળ દેખાશે. તે બાર માંહીલી ચાર પાંખડીઓ ખજવાની માફક દેદીપ્યમાન દેખાશે. તે ચાર માંહીલી જે હેડલની પાંખડી ન દેખાય તે દશ દિવસે મરણ થાય ઉપરની (બ્રકુટી તરફની) પાંખડી ન દેખાય તે પાંચ દિવસે મરણ થાય કાન તરફની આંખના ખૂણા તરફ પાંખડી ન દેખાય તે બે દિવસે મરણ થાય છે. ૧૨૩.
एतान्यपीडयमानानि द्वयोरपि हि पद्मयोः।
दलानि यदि वीक्ष्यंते मृत्युदिनशतात्तदा ॥ १२४ ॥ આંગલીથી આંખને દબાવ્યા સિવાય જે તે બેઉ કમલની પાંખ ડિઓ જોવામાં આવે તે સે દિવસે તેનું મરણ થાય. ૧૨૪.
કાનથી થતું આયુષ્યજ્ઞાન. ध्यात्वा हृधष्टपत्राजं श्रोत्रे हस्ताग्रपीडिते । न श्रूयेताग्निनिर्घोषो यदि स्वः पंचवासरान् ॥ १२५ ॥ दश वा पंचदश वा विंशतिं पंचविंशतिम् । तदा पंच चतुस्त्रिद्वये-कवमरणं भवेत् ॥ १२६ ॥
3
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
પંચમ પ્રકાશ.
હૃદયમાં આઠ પાંખડીવાળા કમળનુ ધ્યાન કરીને પછી હાથની તર્જની આંગળી એ કાનના વિવરામાં નાખવી તે જોરથી મળતા અગ્નિની માફક ધડહડાટ જેવા શબ્દ સંભળાશે. જો તે કાનમાં થતા શબ્દ પાંચ દિવસ, દશ દિવસ, પદ્મર દિવસ, વીસ દિવસ અને પચીસ દિવસ સુધી ન સભળાય તે અનુક્રમે પાંચ વર્ષે, ચાર વર્ષે, ત્રણ વર્ષે, એ વર્ષે અને એક વર્ષે મરણ થાય. ૧૨૫—૧૨૬, एकद्वित्रिचतुःपंच- चतुर्विंशत्यहः क्षयात् ।
षडादिषोडशदिना-न्यांतराण्यपि शोधयेत् ॥ १२७ ॥ છ દિવસથી લઇ સેાળ દિવસ સુધી જે આંગળીથી દૃમાન્યા છતાં કાનમાં થતા શબ્દ ન સભળાય તેા અનુક્રમે એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ આદિથી લઇ સેાળ ચાવીસીએ પાંચ વર્ષના દિવસેમાંથી આછી કરવી, તેટલા દિવસ તે જીવે. ૧૨૭
વિવેચન— છ દિવસ ન સંભળાય તે પાંચ વર્ષના દિવસમાંથી એક ચાવીસી જેટલા દિવસો એછે જીવે. જો સાત દિવસ ન સભળાય તે છ દિવસ ન સંભળાય તેના જે દિવસે છે તેમાંથી એ ચાવીસી ઓછી કરવી તેટલું જીવે. જો આઠ દિવસ ન સભળાય તે સોદિવસ ન સ ભળાય તેના દિવસેામાંથી ત્રણ ચાવીસીએ આછી કરવી. યાવત સેળ દિવસ પર્યંત સમજી લેવુ. ૧૨૭.
મસ્તકથી થતુ આયુષ્યજ્ઞાન, ब्रह्मद्वारे प्रसर्पतों पंचाहं धूममालिकां । ન ચેમ્પવૅત્તતા જ્ઞેયો મૃત્યુ: સંવતૌસ્ક્રિમિઃ || ૧૨૮ ॥
બ્રહ્મદ્વાર ( દશમેદ્વારે ) પ્રસરતી ધુમાડાની શ્રેણી જો પાંચ દિવસ દેખવામાં ન આવે તેા ત્રણ વર્ષે તેનું મરણ થશે એમ જાણવું.
આ ધુમાડાની શ્રેણિ બ્રહ્મદ્વારે કેવી રીતે જાય છે તે ગુરૂગમથી જાણવા યાગ્ય છે. ૧૨૮
છ શ્લાકે પ્રકાાંતરથી કાલજ્ઞાન જણાવે છે. प्रतिपद्दिवसे काल - चक्रज्ञानाय शौचवान् । आत्मनो दक्षिणं पाणिं शुक्ल पक्ष प्रकल्पयेत् ॥ १२९ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ કલ્લાકે પ્રકાર તરથી કાળજ્ઞાન જણાવે છે. રા કાળચક જાણવા માટે સુદ પડવાને દિવસે પવિત્ર થઈ પોતાને જમણે હાથ તે અજવાળે પખવાડે છે, એમ કલ્પના કરવી. ૧૨૯
अधोमध्योर्ध्वपर्वाणि कनिष्ठांगलिकानि तु ।
क्रमेण प्रतिपत्षष्टयेकादशीः कल्पयेत्तियोः ॥ १३० ॥ તથા ટચલી આંગળીના હેઠલા, વચલા અને ઉપરના પર્વને (વેઢાને) અનુક્રમે પડે છઠ તથા અગીયારસની તિથી છે તેવી કલ્પના કરવી. ૧૩૦.
अवशेषांगुलीपर्वाण्यवशेषतिथीस्तथा ।
पंचमी दशमी राका पर्वा-यंगुष्ठगानि तु ॥ १३१ ॥ અંગુઠાના નીચલા, વચલા અને ઉપલા પર્વમાં પાંચમ, દશમ અને પૂનમ એમ અનુક્રમે તિથીની કલ્પના કરવી અને બાકી રહેલી આંગળીના પર્વમાં બાકી રહેલી તિથીએની કલ્પના કરવી. (એટલે અનામિકા આંગલીના નીચલા, વચલા અને ઉપલા પર્વમાં બીજ ત્રીજ ને એથની કલ્પના કરવી, મધ્યમ આંગુલીના પર્વમાં સાતમ, આઠમ, ને તેમની કલ્પના કરવી તથા તર્જની આંગલીના પર્વમાં બારસ, તેરસ ચૌદશની કલ્પના કરવી,) ૧૩૧.
वामपाणिं कृष्णपक्ष-तिथीस्तद्वच्च कल्पयत् । ततश्च निर्जने देशे बद्धपद्मासनः सुधीः॥ १३२ ॥ प्रसन्नः सितसंव्यानः कोशीकृत्य करद्वयम् ।
ततस्तदंतः शून्यं तु कृष्णवर्ण विचिंतयेत् ॥ १३३ ॥ અંધારા પખવાડાના પડવાને દિવસે ડાબા હાથને કૃષ્ણ પક્ષ તથા આંગળીઓની અંદર (અજવાળા પક્ષના હાથની માફક) તિથિએની કલ્પના કરી મનુષ્યના સંચાર વિનાના પ્રદેશમાં જઈ પડ્યાસન કરી મનની પ્રસન્નતાપૂર્વક ઉજવલ ધ્યાન કરી બે હાથને કમળને ડેડાને આકારે રાખી તે હાથની અંદર કાળા વર્ણનું એક બિંદુ ચિંતવવું, ૧૬૩.
उद्घाटितकरांभोज-स्ततो यत्रांगुलीतिथौ ।
वीक्ष्यते कालबिंदुः स काल इत्यत्र कीर्त्यते ॥ १३४ ॥ ત્યાર પછી હાથ ઉઘાડતાં જે આંગળી અંદર કપેલી અંધારી
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ.
૨૬ર અજવાળી તિથીમાં કાળું બિંદુ પડેલું દેખાય તે અંધારી યા અજવાળી તિથીને દિવસે તેનું મરણ થાય છે. ૧૩૪.
આયુષ્ય નિર્ણયને બીજો ઉપાય બતાવે છે. क्षुतविण्मेदमूत्राणि भवंति युगपद्यदि ।
मासे तत्र तिथौ तत्र वर्षा ते मरणं तदा ॥ १३५॥ જે માણસને છીંક, વિષ્ટા, વીર્યસ્ત્રાવ, અને મૂત્ર (પેશાબ) એ ચારે એકી સાથે થઈ જાય તે એક વર્ષને અંતે તેજ, મહીને અને તેજ તિથીએ મરણ પામે, ૧૩૫.
रोहिणी शशभृल्लक्ष्म-महापथमरुंधतीं।
ध्रुवं च न यदा पश्ये-द्वर्षेण स्यात्तदा मृतिः ॥ १३६ ॥ રોહિણી નક્ષત્ર ૧, ચંદ્રમાનું લાંછન ૨, છાયા પંથ ( છાયા પુરૂષ) ૩, અરૂંધતી ( સપ્તરૂષીના તારાની પાસે બીજા નાના તારા દેખાય છે તે) ૪, અને ધ્રુવ (ભ્રકુટી) એ પાંચ યા તેમાંથી એકાદ કઈ પણ લેવામાં ન આવે તે એક વર્ષે મરણ થાય. ૧૩૬. વિવેચન –બીજા આચાર્ય કહે છે કે,
अरुंधती ध्रुवं चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च । क्षीणायुषो न पश्यंति चतुर्थ मातृमंडलम् ।। अरुंधती भन्नेजिह्वा ध्रुवं नासाग्रमुध्यते ।
तारा विष्णुपदं मोक्तं भुवः स्यान्मातृमंडलम् ॥ २ ॥ અરૂંધતી એટલે જીહુવા, ધ્રુવ એટલે નાસાને અગ્રભાગ, વિષ્ણુ– પદ એટલે તારા (બીજાની આંખની કીકીમાં જોતાં પિતાની આંખની કીકીનું દેખાવું તે) અને માતૃમંડળ એટલે ભ્રકુટી આ ચાર આચુખ્ય ક્ષય થવા આવ્યું હોય તે જોઈ ન શકે.
स्वप्ने स्वं भक्ष्यमाणं च गृध्रकाकनिशाचरैः।
उह्यमानं खरोष्ट्राधे-र्यदा पश्येत्तदा मृतिः ॥ १३७ ॥ જે સ્વમમાં ગીધ, કાગડા અને રાત્રે ચાલવાવાળા પ્રાણીઓ પિતા. ના શરીરને ભક્ષણ કરતા જુવે, તેમજ ગધેડા, ઊંટ, શુકર આદિ પ્રાણિઓ ઉપર પિતે સ્વારી કરે અથવા તેઓ પિતાને ખેંચતા (ઘસડતા કે તાણતો) હોય તેમ જુવે તે એક વર્ષને અંતે મરણ થાય. ૧૩૭.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુષ્ય નિર્ણયને બીજો ઉપાય બતાવે છે. ર૩ रश्मिनिर्मुक्तमादित्यं रश्मियुक्तहविर्भुजम् । यदा पश्येद्विपछत तदैकादशमासतः ॥१३८ ॥
જ્યારે સૂર્ય મંડળને કિરણ વિનાને દેખે અને અગ્નિને કિરણે સહિત દેખે ત્યારે તે માણસ અગિયાર માસ પછી મરણ પામે. આ દિવસ આશ્રયિ છે. ૧૩૮.
वृक्षाग्रे कुत्रचित्पश्येत् गंधर्बनगरं यदि । पश्येत्येतान्पिशाचान् वा दशमे मासि तन्मृतिः॥ १३९ ॥
કોઈ ઠેકાણે વૃક્ષના અગ્રભાગ ઉપર જે ગંધર્વનગર દેખે અથવા પ્રેત અને પિશાચાદિકને જુવે તે દશમે મહિને મૃત્યુ થાય. ૧૩૯.
छर्दिमूत्रपुरीषं वा सुवर्णरजतानि वा । स्वप्ने पश्येद्यति तदा मासान्नवैव जीवति ॥ १४० ॥
જે સ્વપ્નમાં ઉલટી, મૂત્ર, વિષ્ટા, સોનું અથવા રૂપે જોવામાં આવે તે તે નવ મહિના જીવે. (આ હકીકત માંદા મનુષ્યને આશ્રીને સમજાય છે.) ૧૪૦.
स्थूलोऽकस्मात्कृशो कस्मादकस्मादतिकोपनः ।
अकस्मादतिभीरुर्वा मासानष्टैव जीवति ॥ १४१ ॥
જે માણસ કારણ સિવાય એકમાત્ જાઓ થઈજાય, અકસ્માત દુર્બળ (પાતળ) થઈ જાય, અકસ્માત ક્રોધી સ્વભાવને થઈ જાય, અકસ્માત બીકણ થાય (ભય પામે) તે આઠ મહિનાજ જીવી શકે. ૧૪૧.
समग्रमपि विन्यस्तं पांशौ वा कर्दमेऽपि वा। स्यान्चेलवंडं पदं सप्तमासांते म्रियते तदा ॥ १४२ ॥ ધુળ અગર કાદવની અંદર આખું પગલું મુકયું હોય છતાં જે તે પગલું અધુરું પડેલું જણાય તે સાત મહિનાને અંતે તે માણસનું મરણ થાય. ૧૪૨.
तारां श्यामां यदा पश्येच्छुष्येदधरतालु च । न स्वांगुलित्रयं मायाद्राजदंतद्वयांतरे ॥१४३ ॥ गृघ्रः काकः कपोतो वा क्रव्यादोऽन्योऽपि वा खगः । निलीयेत यदा मूनि षण्मास्यंते मृतिस्तदा ।।१४४ ॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
પંચમ પ્રકાશ. જે આંખની કીકી તદ્દન કાળી અંજન સરખી દેખાય, રેગવિના અકસ્માત હોઠ અને તાળ સુકાય, મહું પહેલું કર્યું છd ઉપરના અને નીચેના વચલા દાંતના આંતરામાં પિતાની ત્રણ આંગુલી ન સમાય, ગીધ, કાગડે, પારેવે અને બીજો કોઈ માંસ ભક્ષણ કરનાર પંખી માથા ઉપર બેસે તે છ મહિનાને અંતે તે મરણ પામે. ૧૪૪.
प्रत्यहं पश्यतानप्रेऽहन्यापूर्य जलमुखम् ॥ विहिते फुत्कृते शक्र-धन्वांतस्तत्र दृश्यते ॥ १४५ ॥ यदा न दृश्यते तत्तु मासैः षड्भिर्मृतिस्तदा। परनेत्रे स्वदेहं चे न पश्येन्मरणं तदा ॥ १४६ ।।
વાદળ વિનાના દિવસે મુખમાં પાણી ભરી આકાશ સામું ફુસ્કાર કરી તે પાણી બહાર ઉંચું ઉછાળે છતે નિરંતર કેટલાક દિવસ જોતાં તે પાણીની અંદર ઈંદ્રધનુષ્યના જે આકાર દેખાય છે. જ્યારે તે આકાર જેવામાં ન આવે ત્યારે છ મહિને મરણ થશે એમ જાણવું. તેમજ બીજા માણસની આંખમાં જે પિતાનું શરીર જેવામાં ન આવે તે પણ છ મહિને મરણ થાય. ૧૪૫, ૧૪૬.
कूर्परौ न्यस्य जान्वोर्मू-न्येकीकृत्य करौ सदा। रंभाकोशनिमां छायां लक्षयेदंतरोद्भवाम् ॥ १४७ ॥ विकासितदलं तत्र यदैकं परिलक्ष्यते ।
तस्यामेव तिथौ मृत्युः षण्मास्यंते भवेत्तदा ॥ १४८ ॥ બંને જાનુ ઉપર બન્ને હાથની કેણુઓને સ્થાપન કરી, હાથના બને પંજાઓ મસ્તક ઉપર સ્થાપન કરવા. તે બન્ને હાથના આંતરામાં કેળના ડેડાના આકાર સરખી ઉત્પન્ન થતી છાયાને નિરંતર જોયા કરવી, કેળના ડાડાના આકાર સરખી છાયામાં જે તે ડેડાનું એક પત્ર વિકસ્વર થએલું જોવામાં આવે તે જે દિવસે પતે જુવે તેજ તિથિએ છ મહિનાને અંતે તેનું મરણ થાય. ૧૪૭, ૧૪૮.
इंद्रनीलसमच्छाया वक्रीभूता सहस्रशः । मुक्ताफलालंकरणाः पन्नगाः सूक्ष्ममूर्तयः ॥ १४९ ॥ दिवा सन्मुखमायांतो दृश्यंते व्योम्नि सन्निधौ । न दृश्यते तदा ते तु षण्मास्यंते मृतिस्तदा ॥ १५० ॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે કે પ્રકાર તરથી કાલજ્ઞાન જણાવે છે. ૨૫ વાદળ વિનાના સ્વચ્છ દિવસે, ઇંદ્રનીલ રત્ન સરખી કાંતિવાળા, વાંકાચૂકા હજારો ગમે મોતીના અલંકારવાળા, સૂક્ષમ આકૃતિવાળા સર્પો આકાશમાં સન્મુખ આવતા દેખાય છે. જ્યારે તેવા સર્પો બીલકુલ ન દેખાય ત્યારે જાણવું જે, છ મહિનાને અંતે મરણ થશે. ૧૪૯, ૧૫૦.
स्वप्ने मुंडितमभ्यक्तं रक्तगंधम्नगंबरं । पश्येद्याभ्यां खरेयांतं स्वं योऽब्दार्ध जीवति ॥ १५१ ॥
જે માણસ સ્વપ્નામાં પિતાનું મસ્તક મુંડાવેલું, તેલથી મર્દન કરાવેલું, રાતા પદાર્થથી શરીર લેપાયેલું, ગળામાં રાતી માળા પહેરેલી અને રાતાં વસ્ત્રો પહેરી ગધેડા ઉપર બેસી દક્ષિણ દિશા તરફ પિતાને જાતે જુવે તે માણસ અધું વર્ષ (છ માસ) ઝવે. ૧૫૧.
घंटानादो रतांते चे-दकस्मादनुभूयते । पंचाता पंचमास्यते तदा भवति निश्चितम् ॥ १५२ ॥ વિષય સેવન કર્યા પછી જે અકસ્માત્ શરીરમાં ઘંટાના નાદ સરખે નાદ સંભળાય તે પાંચ મહિનાને અંતેનિશ્ચ તેનું મરણ થાય. ૧૫ર.
शिरौवेगात्समारुह्य कुकलासो व्रजन् यदि । दध्याद्वर्णत्रयं पंच-मास्यंते मरणं तदा ॥ १५३ ॥ કાકડે ઝડપથી માથા ઉપર ચડીને ચાલ્યા જાય અને જતાં જતાં જે શરીરની ચેષ્ટા જૂદી જૂદી ત્રણ પ્રકારની કરે તે પાંચ મહીનાને અંતે તેનું મરણ થાય. ૧૫૩.
वक्रीभवति नासा चे-द्वर्तुली भवतो दृशौ । स्वस्थानाद् अश्यतः कौँ चतुर्मास्यास्तदा मृतिः॥१५४॥
જે નાસિકા વાંકી થઈ જાય, આંખો ગેળ થઈ જાય અને કોન પિતાના ઠેકાણેથી ઢીલા પડી જાય તે ચાર મહીને મરણ થાય. ૧૫૪.
कृष्णं कृष्णपरिवारं लोहदंडधरं नरं ।
यदा स्वप्ने निरीक्षते मृत्युर्मासैस्त्रिभिस्तदा ॥ १५५ ॥ - જો સ્વપ્નમાં કાળા વર્ણવાળા, કાળા પરિવારવાળા, તથા લોઢાના દંડને ધારણ કરવાવાળા માણસને જુવે તે ત્રણ મહિને મરણ થાય. ૧૫૫.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકારા. इंदुमुष्णं रवि शीतं छिद्रं भूमौ रवावपि । जिह्वां श्यामां मुखं कोक-नदाभं च यदेक्षते ॥ १५६ ॥ तालुकंपो मनःशोको वर्णोऽगेऽनेकधा यदा। नाभेश्चाकस्मिकी हिक्का मृत्युर्मासद्वयात्तदा ॥ १५७ ॥
ચંદ્રમાને ઉષ્ણુ (ગરમ), સૂર્યને ઠંડો, જમીનમાં અને સૂર્યમાં ડળમાં છીદ્ર, જીભને કાળી, અને મેઢાને લાલ કમળના સરખું જુવે, તાલવું કપિ, મનમાં શેક થાય, શરીરમાં અનેક જાતના વર્ષો થયા કરે અને નાભિથી અકસ્માત, હેડકી ઉત્પન્ન થાય તે (આવાં લક્ષણવાળાનું) બે મહિને મરણ થાય. ૧૫૬, ૧૫૭.
जिहवा नास्वादमादत्ते मुहुः स्खलति भाषणे । श्रोत्रे न शृणुतः शब्दं गंधं वेत्ति न नासिका ॥ १५८ ।। स्पंदेते नयने नित्यं दृष्टवस्तुन्यपि भ्रमः । नक्तमिंद्रधनुः पश्येत् तथोल्कापतनं दिवा ॥१५९ ॥ न च्छायामात्मनः पश्येत् दपणे सलिलेपि वा। अनभ्रां विद्युतं पश्येत् शिरोऽकस्मादपि ज्वलेत् ॥१६०॥ हंसकाकमयूराणां पश्येच्च कापि संहतिम् ।। शीतोष्णरखरमृद्वादेरपि स्पर्श न वेत्ति च ॥ १६१ ।। अमीषां लक्ष्मणां मध्या-घदैकमपि दृश्यते । जंतोभवति मासेन तदा मृत्युने संशयः ॥ १६२ ॥
पंचमिः कुलकम જીભ સ્વાદને જાણ ન શકે. બેલતાં વારંવાર ખલન થાય, કાન શબ્દ ન સાંભળે, નાસિકા ગંધ ન જાણી શકે, નિરંતર નેત્ર ફરક્યા કરે, દેખેલી વસ્તુમાં પણ ભ્રમ થાય, રાત્રે ઈંદ્રધનુષ્ય દેખે, આરિસામાં કે પાણીમાં પિતાની આકૃતિ ન દેખાય, વાદળ વિનાની વિજળી જોવે, કારણ વિના પણ મસ્તક બળ્યા કરે, હંસ, કાગડા અને મયુર, (મોર) નાં કોઈ પણ ઠેકાણે મૈથુન સેવન (વિષય સેવન) જોવામાં આવે, ટાઢા, ઉના, બરછટ અને સુંવાળા સ્પર્શને જાણું ન શકે; આ સર્વ લક્ષણોમાંથી જો કોઈ એક પણ લક્ષણ માણસને દેખાય છે તે માણસનું મરણ એક મહિનામાં થાય એમાં કાંઈ સંશય ન જાણ. ૧૫૮, ૧૫૯, ૧૬૦, ૧૬૧, ૧૬૨.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારતરે કરી કાળજ્ઞાન બતાવે છે.
૨૬૭ शीते हकारे फुत्कारे चोष्णे स्मृतिगतिक्षये । अंगपंचकशैत्ये च स्याद्दशाहेन पंचता ॥ १६३ ॥ હકાર અક્ષર બેલતાં જે શ્વાસ ઠંડે જણાય. કુત્કાર કરી શ્વાસ બહાર કાઢતાં તે ગરમ જણાય, યાદશક્તિ બીલકુલ ન રહે, હાલવા ચાલવાની ગતિ બંધ થાય, અવ શરીરનાં પાંચે અંગે ઠંડા થઈ જાય તે દશ દિવસે મરણ થાય. ૧૬૩.
अर्थोष्णमर्द्धशीतं च शरीरं जायते यदा । ज्वालाकस्माज्ज्वलेद्वांगे सप्ताहेन तदा मृतिः ॥ १६४ ॥
શરીર અરધું ઉનું હોય અને અરધું શરીર ઠંડું થઈ જાય તથા કારણ સિવાય અકસ્માત શરીરમાં જવાલા બળ્યા કરે તે સાત દિવસે મરણ થાય. ૧૬૪.
स्नातमात्रस्य हृत्पादं तत्क्षणायदि शुष्यति ।
दिवसे जायते षष्ठे तदा मृत्युरसंशयम् ॥ १६५ ॥ | સ્નાન કર્યા પછી તરતજ જે હૃદય અને પગ સુકાઈ જાય તે નિચ્ચે તેનું છઠે દિવસે મરણ થાય. ૧૬૫.
जायते दंतघर्षश्वेच्छवगंधश्च दुःसहः । विकृता भवतिच्छाया व्यहेन म्रियते तदा ॥ १६६ ॥ કડકડાટ કસ્તે દાંત ઘસ્યા કરે, મડદાની માફક મહા ખરાબ દુર્ગધ શરીરમાંથી નીકળ્યા કરે અને શરીરના વર્ણમાં વિકૃતિ થાય (અર્થાત્ કાળે, ધૂળે, રાતે વિગેરે શરીરને રંગ બદલાયા કરે, તે તે ત્રીજે દિવસે મરણ પામે. ૧૬૬.
न स्वनासां न म्वजिव्हां न ग्रहन्नामला दिशः। नापि सप्तऋषीन् व्योन्नि पश्यति म्रियते तदा ॥१६७॥
જે માણસ પોતાની નાસિકા, પિતાની જીભ, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા, નિર્મલ દિશા, અને આકાશમાં રહેલા સપ્તઋષીના તારાઓને ન જોઈ શકે તે બે દિવસે મરણ પામે. ૧૬૭.
प्रभाते यदि वा सायं ज्योत्स्नावस्यामथो निशि। पवितत्य निजौ बाहू निजच्छायां विलोक्य च ।।१६८॥ शनैरुत्क्षिप्य नेत्रे स्वच्छायां पश्येत्ततोऽबरं । न शिरो दृश्यते तस्यां यदा स्यान्मरणं तदा ॥१६९॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
૫ ચમ પ્રકાશ. नेक्ष्यते वामबाहुश्चेत् पुत्रदाग्क्षयस्तदा । यदि दक्षिणबाहुर्ने क्ष्यते भ्रातृक्षयस्तदा ॥ १७० ।। अदृष्टे हृदये मृत्यु-रुदरे च धनक्षयः । गुह्ये पिविनाशस्तु व्याधिरुरुयुगे भवेत् ॥ १७१ ॥ अदर्शने पादयोश्च विदेशगमनं भवेत् । अदृश्यमाने सर्वा गे सद्यो मरणमादिशेत् ॥ १७२ ॥
પંપમઃ શમ્ સવારમાં અથવા સાંજે અથવા અજવાળી રાત્રીએ પ્રકાશમાં ઉભા રહી, પિતાના હાથ લાંબા (કાઉસગ્નની માફક) રાખી પિતાના શરીરની છાયા (પડછાયા) સામું ખુલ્લી આંખ રાખી કેટલી કવાર સુધી જોયા કરવું. ત્યાર પછી હળવે હળવે તે નેત્રને છાયા ઉપરથી ઉપાડી તે ખુલ્લી આંખે ઉંચે યા સામું આકાશમાં જેવું. તે પુરૂષના જેવી જોળી આકૃતિ આકાશમાં રહેલી દેખાશે. જે તે આકૃતિનું માથું જોવામાં ન આવે તે પોતાનું મરણ થશે. જો ડાબે હાથ જોવામાં ન આવે તો પુત્ર યા સ્ત્રીને નાશ થાય. જે જમણો હાથ જેવામાં ન આવે તો ભાઈનું મરણ થાય. હૃદય ન દેખાય તે પિતાનું મરણ થાય. પેટનો ભાગ ન જણાય તે ધનને નાશ થાય. ગુદાસ્થાન ન દેખાય તે પિતાના પૂજ્ય વર્ગ પિતા પ્રમુખને નાશ થાય. બે સાથળ ન દેખાય તો વ્યાધિ પેદા થાય. પગ ન દેખાય તે પરદેશમાં જવું પડે, અને આખું શરીર ન દેખાય તો તત્કાળ મરણ થાય. ૧૬ ૮ થી ૧૭૨.
પ્રકારાંતરે કરી કાળજ્ઞાન બતાવે છે. विद्यया दर्पणांगुष्ठ-कुड्यादिष्ववतारिता । विधिना देवता पृष्टा ब्रूते कालस्य निर्णयं ॥ १७३ ॥ मर्येदुग्रहणे विद्या नरवीरे ठठेत्यसौ। साध्या दशसहस्राष्टो-त्तरया जपकर्मतः॥ १७४ ॥ अष्टोत्तरसहस्रस्य जपात्कार्यक्षणे पुनः। देवता लीयतेऽस्यादौ ततः कन्याह निर्णयम् ॥१७५॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ બ્લોક કરી શુનદ્વારા કાળજ્ઞાન કહે છે. ર૯ सत्साधकगुणाकृष्टा स्वयमेवाथ देवता। त्रिकालविषयं ब्रूते निर्णयं गतसंशयम् ॥ १७६ ॥ વિદ્યાએ કરી દર્પણ, અંગુઠા અને ભીંત પ્રમુખમાં અવતારેલ દેવતાને (ગુરૂ ઉપદિષ્ટ) વિધિપૂર્વક પૂછવાથી તે આયુષ્યને નિર્ણય કહી બતાવે છે. સૂર્યગ્રહણ અને ચંદ્રગ્રહણ હોય ત્યારે એ નથી? : 8: સ્વાદ એ વિદ્યા દશ હજાર અને આઠવાર જાપ કરીને સાધવી. પછી કાર્ય પ્રસંગે એક હજાર અને આઠવાર તે વિદ્યા જપીને દર્પણાદિકને વિષે દેવતાને અવતારવી. પછી તે આરિસા પ્રમુખમાં એક કુંવારી કન્યાને જોવરાવવું. તેમાં તે કન્યા દેવતાનું રૂપ દેખે એટલે તેની પાસે આયુષ્યને નિર્ણય પૂછ. તે કન્યા સર્વ નિર્ણય કહી આપે. અથવા ઉત્તમ સાધકના ગુણથી આકર્ષાએલી તે દેવતા પિતાની મેળે નિર્ણયવાળું અને સંશય વિનાનું ત્રિકાલ સંબંધી આયુષ્યજ્ઞાન કહી આપે. ૧૭૩, ૧૭૪, ૧૫, ૧૭૬.
પાંચ શ્લેકે કરી શુકન દ્વારા કાલજ્ઞાન કહે છે.
अथवा शकुनाद्विद्यात्-सज्जो वा यदि वातुरः। स्वतो वापि परतो वा गृहे वा यदि वा बहिः ॥१७७॥ अहिदृश्चिककुम्याखु-गृहगोधापिपीलिकाः । यूकामत्कुणलुताश्च वल्मीकोऽथोपदेहिकाः ॥ १७८ ॥ कीटिका घृतवर्णाश्च भ्रमर्यश्च यदाधिकाः। उद्वेगकलहव्याधि-मरणानि तदादिशेत् ॥ १७९ ॥ उपानद्वाहनच्छत्र-शस्त्रच्छायांगकुंतलान् । चंच्चा चुंबेधदा काक-स्तदासन्नैव पंचता ।। १८० ॥ अश्रुपूर्णदृशो गावो गाढं पादैवसुंधरां ।
खनंति चेत्तदानीं स्या-द्रोगो मृत्युश्च तत्पभोः ॥१८१॥
અથવા નિગી હોય કે રેગી હેય, પિતાથી કે પરથી, ઘરમાં કે બહાર, શુકનથી શુભાશુભનો નિર્ણય જેણ. સર્પ, વીંછી, કમિયાં, ઉંદર, ગરોલી, કિડીઓ, જુવે, માંકડ, કાળીઆ, રાફડા, (ઉદેહીના ઘરો), ઉદેહી, ઘીમેલ. અને ભમરીઓ જ્યારે એકદમ વિશેષ જોવામાં આવે તે ઉદ્વેગ, કલેશ, વ્યાધિ, અથવા મરણ
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
પંચમ પ્રકાશ.
નિપજે. જેડા, હાથી, ઘોડા પ્રમુખવાહન, છત્ર, શસ્ત્ર, શરીર, અને કેશ (વાળ) એ માંહેથી કેઈને કાગડો ચાંચ કરી સ્પર્શ કરે, તે જાણવું કે મરણ નજીકમાં છે. જે આંખે આંસુ પાડતી ગાય ઘણા જોરથી પગે કરી પૃથ્વીને ખોદે તે તે ગાયના સ્વામિનું રોગથી મરણ થાય- ૧૭૭, ૧૮, ૧૭૯, ૧૮૦, ૧૮૧.
પ્રકારાંતરે શુકનથી કાલજ્ઞાન કહે છે. अनातुरकृते ह्येतत् शकुनं परिकीर्तितं । अधुनातुरमुद्दिश्य शकुनं परिकीर्त्यते ॥ १८२ ॥
આ પૂર્વ કહેવામાં આવેલ શુકને રેગ વિનાના માણસ માટે જણાવ્યાં. હમણાં હવે રોગીને ઉદેશીને શુકને કહીએ છીએ.
दक्षिणस्यां वलिस्वा चेत् श्वा गुदं लेढयुरोथवा । लांगुलं वा तदा मृत्युरे-कद्वित्रिदिनैः क्रमात् ॥ १८३॥ शेते निमित्तकाले चेत् श्वा संकोच्याखिलं वपुः। धृत्वा कर्णों वलित्वांगं धुनोत्यथ ततो मृतिः ॥१८४।। यदि व्यात्तमुखो लालां मुचन् संकोचितेक्षणः । अंगं संकोच्य शेते श्वा तदा मृत्युन संशयः॥ १८५॥
1 ત્રિમારો રેગી જ્યારે પિતાના આયુષ્ય સંબંધી શુકન જેતે હેય ત્યારે જે કુતરો (કુતરાની જાતિ) દક્ષિણ દિશા સન્મુખ જઈને પિતાની ગુદાને ચાટે તે તે રોગીનું એક દિવસે મરણ થાય. જે કુતરે પિતાનું હૃદય ચાટે તે બે દિવસે રેગી મરે અને જે તે પિતાની પંછડી ચાટે તે ત્રણ દિવસે રેગીનું મરણ થાય. જ્યારે રોગી નિમિત્ત જેતે હેાય ત્યારે જે કુતરે પિતાનું આખું શરીર સં કેચિને સુવે અથવા કાનને ચડાવીને (અક્કડ કરીને) અને શરીરને - વાળીને હલાવે (ધુણાવે) તે રેગી મરણ પામે અથવા જે મોટું પહોળું કરી લાળને મૂકતે આંખો મીંચી શરીરને સંકેચીને તે શ્વાન સવે તે નિચે રેગીનું મૃત્યુ થાય ૧૮૩, ૧૮૪, ૧૮૫,
બે કલોક કરી કાગડાનાં શુકન કહે છે. यदातुरगृहस्यो काकपक्षिगणो मिलन् । त्रिसंध्यं दृश्यते नूनं तदा मृत्युरुपस्थितः ॥ १८६ ॥
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ કલાકે કરીને ઉપકૃતિથી કાળ જ્ઞાન કહે છે. ર૭૧ महानसे तथा शय्या-गारे काकाः क्षिपंति चेत् । चर्मास्थिरज्जु केशान् वा तदासन्नैव पंचता ॥ १८७ ॥
જે રોગીના ઘર ઉપર સવાર, બપોર અને સાંજ એમ ત્રણ કાળ કાગડાને સમુદાય મળી કેળાહળ કરતે જણાય તે નિચ્ચે તેનું મરણ આવી પહોંચું છે એમ જાણવું, તથા રોગીના રસોડા ઉપર અને સુવાના ઘર ઉપર કાગડાઓ ચામડું, હાડકું, દોરડું. કે વાળ લાવીને ફેંકે તે તેનું મરણ નજીકજ છે એમ સમજવું. ૧૮૬,૧૮૭
નવ શ્લેકે કરી ઉપકૃતિથી જ્ઞાન કહે છે. अथवोपश्रुतेविधा-द्विद्वान् कालस्य निर्णयम् । प्रशस्ते दिवसे स्वप्न-कालेशस्तां दिशं श्रितः ॥ १८८ ॥ पूत्वा पंचनमस्कृत्या-चार्यमंत्रेण वा श्रुती । गेहाच्छन्नश्रुतिर्गच्छेच्छि-ल्पिचत्वरभूमिषु ॥१८९ ॥ चंदनेनार्चयित्वा मां क्षिप्त्वा गंधाक्षतादि च । सावधानस्ततस्तत्रो-पश्रुतेः शृणुयाद् ध्वनि ॥ १९० ॥ अर्थांतरापदेश्यश्च सरूपश्चेति स द्विधा । विमर्शगम्यस्तत्रायः स्फुटोक्तार्थोऽवरः पुनः ॥ १९१ ॥ यथैव भवनस्तंभः पंचषड्भिरयं दिनैः । पक्षर्मासैरयो वर्भक्ष्यते यदि वा न वा ॥ १९२ ॥ मनोहरतरश्वासीत् किं त्वयं लघु भक्ष्यते । अर्थातरापदेश्यः स्या-देवमादिरुपश्रुतिः ॥ १९३ ॥ एषा स्त्री पुरुषो वासौ स्थानादस्मान यास्यति। . दास्यामो न वयं गंतुं गंतुकामो न चाप्ययं ॥ १९४ ॥ विद्यते गंतुकामोय-महं च प्रेषणोत्सुकः । तेन यास्यत्यसौ शीघ्र स्यात्सरूपेत्युपश्रुतिः ॥ १९५ ॥ कर्णोद्घाटनसंजातो-पश्रुत्यंतरमात्मनः ॥ कुशलाः कालमासन-मनासन्नं च जानते ॥ १९६ ॥
અથવા વિદ્વાન પુરૂએ, ઉપશ્રુતિએ કરી આયુષ્યને નિર્ણય કર (તેજ બતાવે છે). ભદ્રાઆદિ અપગ ન હોય તેવા ઉત્તમ
YHREE
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
પંચમ પ્રકાશ. દિવસે સુવાના અવસરે (એક પ્રહર રાત્રિ જવા પછી) પૂર્વ. ઉત્તર કે પશ્ચિમ દિશા તરફ જવું. જતાં પહેલાં નવકારમંત્રથી અથવા સૂરિમત્રે કરી કાનને પવિત્ર (મંત્રિત) કરો અને ત્યાર પછી ઘરથી નીકળતાં રસ્તામાં કોઈને શબ્દ કાનમાં ન આવે તેવી રીતે કાનને ઢાંકી કારીગરોના ઘર તરફ અથવા બજારમાં પૂર્વે કહેલી દિશા તરફ જવું. કારીગરોને ઘર પાસે યા બજારમાં જઈ તે ભૂમિનું ચંદન વડે પૂજન કરી તેના ઉપર ગંધ અક્ષત (બરાસ ચખા) નાખી સાવધાન થઈ ત્યાં કઈ પણ મનુષ્યોને શબ્દ થતું હોય તે કાન ખુલ્લા કરીને સાંભળો. તે સંભળાતા શબ્દ બે પ્રકારના હોય છે. એક અર્થાતરાપદેશ્ય અને બીજે સ્વરૂપઉપશ્રુતિ; અર્થાતરીપદેશ્ય ઉપકૃતિ એટલે જે શબ્દ સાંભળવામાં આવે તેને કેઈ બીજો અર્થ કલ્પ, અને સ્વરૂપ ઉપકૃતિ એટલે જે શબ્દ સાંભળે તેજ અર્થ કલ્પ, યા ગ્રહણ કરે, પહેલે અર્થાતરાપદેશ્ય વિચારથી જાણી શકાય તેમ છે અને બીજું સ્વરૂપ અર્થ પ્રગટ જાણી શકાય તેમ છે. (અર્થાતરાપદેશ્ય ઉપથતિ બતાવે છે, જેમકે આ ઘરને સ્તંભ પાંચ છ દિવસે યા પાંચ છ પખવાડીએ યા મહિને કે વર્ષે ભાંગી જશે અથવા નહિ ભાગે તે ઘણો સારું હતું પણ જદિ ભાંગી જશે વિગેરે. આથી પોતાના આયુષ્યને તે જ નિર્ણય કરી લે કે તેટલા દિવસે મહિને કે વર્ષે પિતાનું મરણ નિપજશે. એ અર્થાતરદેશ્ય શ્રુતિ જાણવી. હવે બીજી સ્વરૂપ આશ્રયિ શ્રુતિ કહે છે. જેમકે આ પુરૂષ કે સ્ત્રી આ સ્થાનથી જશે નહિં. અમે તેને જવા પણ ન દઈશું. અને તે જવાને ઈચ્છક પણ નથી. અથવા જવાની ઇચ્છા કરે છે, હું પણ તેને મેકલવા ઈચ્છું છું માટે આ હવે જલદી આંહીથી જશે. આ સ્વરૂપ ઉપકૃતિ કહેવાય છે. આથી સમજી લેવાનું છે કે જે જવાનું સાંભળે તે મરણ નજીક છે અને રહેવાનું સાંભળે તે હમણાં મરણ નથી. આ પ્રમાણે કાન ખુલ્લા કરી પોતે સાંભળેલી ઉપગ્રુતિ પ્રમાણે કુશલ માણસે નજીક કે દૂર પિતાના આયુષ્યને નિર્ણય જાણે છે. ૧૮૮, ૧૮૯, ૧૯૦, ૧૯૧, ૧૯૨, ૧૯૩, ૧૯૪, ૧૯૫, ૧૯૬.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃચ્છા લગ્નના અનુસાર કાળજ્ઞાન. ર૭૩ શનિશ્ચર પુરૂષ કરી કાળ જ્ઞાન જાણવાની રીત. शनिः स्याधत्र नक्षत्रे तदातव्यं मुखे ततः चत्वारि दक्षिण पाणौ त्रीणि त्रीणि च पादयोः॥ १९७।। चत्वारि वामहस्ते तु क्रमशः पंच वक्षसि । त्रीणि शीर्षे दृशोद्वे गुह्य एकः शनौ नरे ॥ १९८ ॥ निमित्तसमये तत्र पतितं स्थापनाक्रमात् । जन्मक्षे नामऋतं वा गुह्यदेशे भवेद्यदि ॥ १९९ ॥ दृष्टं श्लिष्टं ग्रहैर्दुष्टैः सौम्यैरप्रेक्षितायुतम् ।।
सज्जस्यापि तदा मृत्युः का कथा रोगिणः पुनः ॥२०॥ શનિશ્ચરની પુરૂષના જેવી આકૃતિ બનાવવી અને નિમિત્ત જેવાના અવસરે જે નક્ષત્રમાં શનિ હોય તે નક્ષત્ર મુખમાં મુકવું. ત્યાર પછી ક્રમે આવતાં ચાર નક્ષત્રે જમણા હાથમાં મુકવાં. ડાબા જમણ પગમાં ત્રણ ત્રણ મુકવાં. ચાર ડાબા હાથમાં, પાંચ છાતિમાં, ત્રણ મસ્તકમાં બે બે બને નેત્રમાં અને એક નક્ષત્ર ગુહ્ય ભાગમાં મુકવું. નિમિત્ત જેવાને અવસરે સ્થાપનાના અનુક્રમથી જન્મ નક્ષત્ર કે નામ નક્ષત્ર જે ગુહ્ય ભાગમાં આવ્યું હોય અને દુષ્ટ ગ્રહોની તેના ઉપર દષ્ટિ પડતી હોય યા તેની સાથે મેળાપ થતું હોય અને સૌમ્ય ગ્રહની દષ્ટિ કે મેળા૫ ન થતું હોય તે તે માણસ નિરોગી હોય તે પણ તેનું મરણ થાય તે માંદાની તો વાત જ શું કરવી? અર્થાત તે તે મરણ પામેજ. ૧૯૭, ૧૯૮, ૧૯, ૨૦૦.
પૃચ્છા લગ્નના અનુસારે કાલજ્ઞાન. पृच्छायामथ लग्नास्त-चतुर्थदशमस्थिताः । પ્રદા ઃ રાશિ પઝા-ઈમથેન્ યાત્તા કૃતિકા ૨૦૧છે.
આયુષ્ય સબંધી પ્રશ્ન પૂછતી વખતે દુર ગ્રહ લગ્નમાં થે સાતમે કે દશમે રહ્યા હોય તથા ચંદ્રમા છઠે કે આઠમો હેય તે તેનું મરણ થાય, ૨૦૧૮
पृच्छायाः समये लग्ना-धिपतिर्भवति ग्रहः । यदि वास्तमितो मृत्युः सन्जस्यापि तदा भवेत् ॥२०२।।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ. આયુષ્ય સંબંધી પ્રશ્ન પૂછતી વખતે જે લગ્નધિપતિ મેષાદિ રાશિમાં કુજ શુકદિ હોય અથવા ચાલતા લગ્નના અધિપતિ ગ્રહને અસ્ત થયેલો હોય તે તે સાજો માણસ હોય તે પણ તેનું મરણ થાય. ૨૦૨
लग्नस्थश्वेच्छशी सौरि-दिशे नवमः कुजः। अष्टमोऽकस्तदा मृत्युः स्याचेन्न बलवान् गुरुः ॥ २०३॥
પ્રશ્ન કરથી વખતે ચંદ્રમા લગ્નમાં રહેલે હેય, બારમે શનિશ્વર હય, નવમે મંગલ હોય, આઠમે સૂર્ય હોય અને ગુરૂ બલવાનું ન હોય તે મરણ થાય. ૨૦૩.
रविः षष्ठस्तृतीयो वा शशी च दशमस्थितः।
यदा भवति मृत्युः स्या-तृतीये दिवसे तदा ।। २०४ ॥
પ્રશ્ન પૂછવાના સમયે છઠ્ઠો અથવા ત્રીજે સૂર્ય હોય અને ચંદ્રમાં દશમે રહેલો હોય તે ત્રીજે દિવસે મરણ થાય. ૨૦૪.
पापग्रहाश्चेदुदया-त्तुर्ये वा द्वादशेऽथवा ।। दिशति तद्विदो मृत्यु-स्तृतीय दिवसे तदा ॥ २०५ ॥
જે પ્રશ્ન અવસરે લગ્નથી પાપગ્રહે (ખરાબ ગ્રહ) ચોથે કે બારમે હોય તે કાળજ્ઞાનના જાણકાર પુરૂષે તેનું ત્રીજે દિવસે મૃત્યુ જણાવે છે. ૨૦૫.
उदये पंचमे वापि यदि पापग्रहो भवेत् ।
अष्टभिर्दशभिर्वा स्या-दिवसैः पंचता ततः ॥ २०६ ॥ પ્રશ્ન સમયે ચાલતા લગ્ન અથવા પાંચમે જે કૂર ગ્રહ હોય તે આઠ અગર દશ દિવસે મરણ થાય. ૨૦૬.
धनुर्मिथुनयोःसप्त-मयोर्यधशुभग्रहाः। तदा व्याधिर्मतिर्वा स्या-ज्ज्योतिषामिति निर्णयः ।।२०७।।
પ્રશ્ન સમયે (અથવા વર્ષ ફલે) સાતમા ધનુરાશિ અને મિથુનરાશિમાં જે અશુભ ગ્રહે આવ્યા હોય તે વ્યાધિ અથવા મરણ થાય. આ પ્રમાણે જ્યોતિષના જાણકારને નિર્ણય છે. ૨૦૭.
યંત્રદ્વારા કાળ સ્વરૂપ કહે છે. अंतस्थाधिकृतप्राणि-नामप्रणवर्भितम् । कोणस्थरेफमानेय-पुरं ज्वालाशताकुलम् ।। २०८ ।। सानुस्वारैरकाराचैः षट्स्वरैः पार्श्वतो वृतम् । स्वस्तिकांकबहिः कोणं स्वाक्षरांतः प्रतिष्ठितम् ॥ २०९ ॥
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७५
યંત્રોગે કરી કાલજ્ઞાન બતાવે છે. चतुःपार्थस्थगुरुयं यंत्रवायुपुरावृतम् । कल्पयित्वा परिन्यस्येत् पादहृच्छीर्षसंधिषु ॥ २१० ॥ सूर्योदयक्षणे सूर्य पृष्ठे कृत्वा ततः सुधीः । स्वपरायुर्विनिश्चेतुं निजच्छायां विलोकयेत् ॥ २११॥ पूर्णा छायां यदीक्षेत तदा वर्षे न पंचता । कर्णाभावे तु पंचत्वं वादशभिर्भवेत् ॥२१२ ॥ हस्तांगुलीस्कंधकेश-पार्श्वनासाक्षये क्रमात् । दशाष्टसप्तपंचव्येक-वर्षेपरणं भवेत् ॥२१३॥ षण्मास्या म्रियते नाशे शिरसश्चिचुकस्य वा। ग्रीवानाशे तु मासेनैकादशाहेन दृक्षये ॥ २१४ ॥ सच्छिद्रे हृदये मृत्यु-दिवसः सप्तभिर्भवेत् । यदि च्छायाद्वयं पश्ये-धमपाश्चै तदा व्रजेत् ॥ २१५ ॥
ગઈમામ પહેલે ષ્કાર કરે અને તે કારની અંદર પિતાનું અથ વા જેના આયુષ્યને નિર્ણય કરવો હોય તેનું નામ લખવું. તે છે. કાર છ ખુણાવાળા યંત્રમાં કર. તે યંત્રને ખુણે અગ્નિની સેંકડો ગમે જવાલાઓથી વ્યાપ્ત અગ્નિથી જ (૨) રકાર મુકવા. અનુસ્વાર સહિત અકાદિ (અં આં, ઇ ઈ ઉ ઊં) છ સ્વએ ખુણાના બહારના ભાગોને વીંટી લેવા (અર્થાત આ છ સ્વરે છ ખુણા પાસે લખવા) પછી છ એ બહારના ખુણે છ સાથિઆ કરવા. સાથિઓ અને સ્વરેની વચમાં આંતરે આંતરે છ (સ્વા) અક્ષરે મૂકવા, ચારે બાજુ વિસર્ગ સહિત યકાર કરવા (ય) અને તે યકાર ઉપર ચારે બાજુ વાયુના પુરથી આવૃત સંલગ્ન ચાર રેખા કરવી. આ યંત્ર કલ્પી તેને પગ, હૃદય, માથે અને સંધિઓને વિષે સ્થાપન કરે. પછી સૂર્યોદય વેળાએ સૂર્યને પુંઠ પડે તેવી રીતે પશ્ચિમ દિશામાં બેસી પોતાના અથવા પરના આયુષ્ય નિર્ણય માટે પોતાની છાયા પૂર્ણ દેખાય તે એક વર્ષ સુધીમાં મરણ નથી (અને રોગ રહિત સુખમાં વર્ષ પસાર કરશે) જે કાન દેખવામાં ન આવે તે બાર વર્ષે મરણ થશે. હાથ ન દેખાય તે દશ વર્ષે મરણ. આંગ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ પ્રકાશ,
૨૭૬ લીઓ ન દેખાય તે આઠ વર્ષ. ખાંધ ન દેખાય તે સાત વર્ષે. કેશ ન દેખાય તે પાંચ વર્ષે. પડખાં ન દેખાય તે ત્રણ વર્ષે. નાક ન દેખાય તે એક વર્ષે. માથું યા ચિબુક ન દેખાય તે છે મહિને. ડોક ન દેખાય તે એક મહિને, આખે ન દેખાય તે અગિયાર દિવસે, હૃદયમાં છિદ્ર દેખાય તે સાત દિવસે મરણ થાય અને બે છાયા દેખાય તે તત્કાળ મરણ થાય. ૨૦૮ થી ૨૧૫ યંત્રપ્રયાગ બતાવી, હવે વિદ્યાએ કરી કાળજ્ઞાન
બતાવે છે. इति यंत्रप्रयोगेण जानीयात्कालनिर्णयम् । यदि वा विद्यया विधा-द्वक्ष्यमाणप्रकारया ॥ २१६ ॥
આ પ્રમાણે યંત્ર પ્રાગે કરી આયુષ્યને નિર્ણય જાણવો અથવા આગળ કહેવામાં આવશે તે વિદ્યા વડે કરી નિર્ણય કરે. ૨૧૬.
સાત લૈંકે કરી વિદ્યાગ કહે છે. प्रथमं न्यस्य चूडायां स्वाशब्दमों च मस्तके। क्षि नेत्रहृदये पं च नाभ्यब्जे हाऽक्षरं ततः ॥ २१७ ।'.
પ્રથમ ચોટલીમાં (સ્વા) શબ્દ, માથા ઉપર (ઓ) શબ્દ, નેત્રમાં (ક્ષિ) શબ્દ, હદયમાં (૫) શબ્દ અને નાભિ કમળમાં (હા) શબ્દ સ્થાપન કરે. ૨૧૭. ઉૐ છે પૃન્યુઝચાર ૩૪ વાળને शलपाणिने हरहर दहदह स्वरूपं दर्शय दर्शय हुंफूट.
अनया विद्ययाष्टाग्र-शतवारं विलोचने । स्वच्छायां चाभिमंत्र्याकै पृष्ठे कृत्वारुणोदये ॥ २१८ ॥ परच्छायां परकृते स्वच्छायां स्वकृते पुनः ।
सम्यक् तत् कृतपूजःस-ग्नुपयुक्तो विलोकयेत् ।। २१९॥
આ વિદ્યાએ એકસો આઠવાર પોતાના નેત્રને અને પોતાની છાયાને મંત્રીને સૂર્યોદય વેળાએ સૂર્યને પાછળ રાખી (અર્થાત પશ્ચિમ દિશા તરફ મુખ રાખી ) બીજાને માટે બીજાની છાયા અને પોતાને માટે પોતાની છાયા જેવી. ૨૧૮, થી ર૧૯.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
જય. પરાજય સંબંધી જ્ઞાન. संपूर्णा यदि पश्येत्ता-मावर्ष न मृतिस्तदा। क्रमजंघाजान्वभावे त्रिद्वयेकान्दैर्मृतिःपुनः ॥ २२० ॥
જે સંપૂર્ણ છાયા જોવામાં આવે તે આ ચાલતા વર્ષમાં મરણ ન થાય. પગ, જંઘા અને જાનુ (ઘુંટણ) ન દેખાય તે અનુક્રમે ત્રણ બે અને એક વર્ષે મરણ થાય. ૨૨૦.
उरोरभावे दशभिर्मासैनश्येत्कटेः पुनः ।
अष्टाभिनंवभिर्वापि तुंदाभावे तु पंचषैः ॥ २२१ ।। સાથળ ન દેખાય તે દશ મહિને, કમ્મર ન દેખાય તે આઠ અગર નવ માસે અને પેટ ન દેખાય તે પાંચ મહિને મરણ થાય. ૨૨૧.
ग्रीवाभावे चतुस्त्रिद्वये-कमासैम्रियते पुनः । ___ कक्षाभावे तु पक्षेण दशाहेन भुजक्षये ॥ २२२ ॥
જે ડોક દેખવામાં ન આવે તે ચાર, ત્રણ, બે કે એક મહિને મરણ થાય. કક્ષ (બગલ) ન દેખાય તે પંદર દિવસ અને ભુજા (હાથ) ન દેવાય તે દશ દિવસે મરણ થાય.૨૨૨.
दिनैः स्कंधक्षयेऽष्टाभि-श्चतुर्याम्या तु हृत्क्षये । शीर्षाभावे तु यामाभ्यां सर्वाभावे तु तत्क्षणात् ।' ५२२॥
તે છાયામાં સ્કંધ ન દેખાય તે આઠ દિવસે, હદય ન દેખાય તે ચાર પ્રહરે (પહોરે), મસ્તક ન દેખાય તે બે પહોરે અને સર્વસ્થા શરીર ન દેખાય તે તત્કાળ મરણ થાય. ૨૨૩.
एवमाध्यात्मिकं कालं विनिश्चेतुं प्रसंगतः । बाह्यस्यापि हि कालस्य निणयः परिभाषितः॥ २२४ ॥
આ પ્રમાણે (પવનાભ્યાસે) શારીરિક કાળજ્ઞાનને નિર્ણય કરતાં પ્રસંગોપાત બાહ્યાથી પણ કાળજ્ઞાનનો નિર્ણય કહેવાયા. ૨૨૪.
જય પરાજય સંબંધી જ્ઞાન. को जेष्यति द्वयोयुद्धे इति पृच्छत्यवस्थिते । जयः पूर्वस्य पूर्णे स्या-दिक्ते स्यादितरस्य तु ॥ २२५ ॥ બન્નેના યુદ્ધમાં કેણ જીતશે? આ પ્રશ્ન કર્યો છતે જે પૂર્ણ નાડી હોય (સ્વાભાવિક પૂરક થતા હોય અથવું શ્વાસ અંદર
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
પંચમ પ્રકાશ. ખેંચાતો હોય) તે જેનું પહેલું નામ લીધું હોય તેને જય થાય. અને જે નાડી રિકત હેય(રેચક થતું હોય અર્થાત્ પવન બહાર મૂકાતે હેય) તે બીજાને જય થાય. ૨૨૫.
- રિકત અને પૂર્ણનું લક્ષણ કહે છે. यत्यजेत् संचरन् वायु-स्तद्रिक्तमभिधीयते ।
संक्रामेत्तु यत्र स्थाने तत्पूर्ण कथितं बुधैः ।। २२६ ॥ ચાલતા વાયુને જે બહાર મૂકવે તે રિકત કહેવાય છે, અને નાસિકાના સ્થાનમાં પવન અંદર પ્રવેશ કરતે હોય તેને વિદ્વાને પૂર્ણ કહે છે. ૨૨૬.
સ્વરોદયથી શુભાશુભ નિર્ણય. प्रश्नादौ नाम चेद् ज्ञातुर्ग्रहात्यथातुरस्य तु । स्यादिष्टस्य तदा सिद्धि-विपर्यासे विपर्ययः ॥ २२७ ॥
પ્રશ્ન કરવામાં પ્રથમ નામ જાણવાવાળાનું લે અને પછી રેગીનું નામ લે તે ઈષ્ટ સિદ્ધિ થાય અને તેથી વિપરીત એટલે પહેલું રેગીનું અને પછી જાણનારનું નામ લે તે તેનું પરિણામ પણ વિપ રિત આવશે એમ સમજવું. ૨૨૭.
(વિવેચન) જેમકે જનદત્તજી આ દેવદત્ત નામના રોગીને સારૂં થશે કે કેમ? આમાં જાણકાર છનદત્તજીનું નામ પ્રથમ છે, અને રોગીનું પછી છે, તે કાર્ય સિદ્ધિ અર્થાત્ નિરોગી થશે. અને આ રોગવાળા દેવદત્તને સારૂં થશે કે નહિ, જીનદત્તજી તે વિષે મને કહો. આમાં રેગીનું નામ પહેલું છે તેથી ઈષ્ટ સિદ્ધિ નહિ થાય. કોઈ આ પ્રમાણે પ્રથમ બેલવાનું જાણી લઈ મરવાની તૈયારીવાળાના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે અને તેથી સર્વ જવતા રહે એમ ન સમજવું. ખરી રીતે આ પ્રશ્ન અજાણ્યાં પૂછવાનાં છે અને બીજા પણ તત્ત્વાદિકથી જણાતાં કારણોને લઈને જ્ઞાતા પુરૂષ યથાયોગ્ય ઉત્તર આપે તે નિમિત્તજ્ઞાન સત્ય થાય છે.
वामबाहुस्थिते दूते समनामाक्षरो जयेत् । दक्षिणबाहुगे वाजौ विषमाक्षरनामकः ॥ २२८ ॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વયથી શુભાશુભ નિર્ણય યુદ્ધમાં કોણ જીતશે ? એ પશ્ન કરવા માટે જે દૂત (પ્રશ્ન કરનાર) ડાબી બાજુએ ઉભો હોય તે જે યુદ્ધ કરનારનું નામ સમ અક્ષરનું (બે ચાર છ બેકીવાળા અક્ષરે તે સમ) હોય તેને જય થાય અને જમણી બાજુ ઉભો રહી પ્રશ્ન કરે તે વિષમ અક્ષર (એકીવાળા ૧-૩-૫) ના નામવાળાને જય થાય. ૨૨૮.
भूतादिभिगृहीतानां दष्टानां वा भुजंगमैः। विधिः पूर्वोक्त एवासौ विज्ञेयः खलु मांत्रिकैः ।। २२९ ॥
ભૂતાદિકના વળગાડવાળાં અને સર્પાદિકથી ડસાયેલા માણસે માટે પણ પૂર્વે કહેલ વિધિજ (પ્રશ્નના સંબંધમાં) મંત્રવાદિઓએ નિરોગી થવા માટે જાણું. ૨૨૯.
पूर्णा संजायते वामा नाडी हि वरुणेन चेत् । कार्याण्यारभ्यमाणानि तदा सिध्यंत्यसंशयम् ।। २३० ॥
પૂર્વે જે ચાર મંડળે કહેવામાં આવ્યાં છે તે માંહેલા બીજા વારૂણ નામના મંડળે કરી જે ડાબી નાડી પૂર્ણ વહન થતી હોય તે એ અવસરે પ્રારંભ કરાતાં કાર્યો અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે. ૨૩૦
जयजीवितलाभादि-कार्याणि निखिलान्यपि । निष्फलान्येव जायंते पवने दक्षिणास्थिते ॥ २३१ ॥
અને જે વારણ મંડળના ઉદયે પવન જમણી નાસિકામાં રહેલે હોય તે જય જીવિત અને લાભાદિ સર્વ કાર્યો નિષ્કલજ થાય છે. ૨૪૧.
शानी बुद्ध्वानिलं सम्यक पुष्पं हस्तात्मपातयेत् । मृतजीवितविज्ञाने ततः कुर्वीत निश्चयम् ।। २३२ ॥
જીવિત મરણના વિજ્ઞાન માટે જ્ઞાનીએ વાયુને સારી રીતે જાણીને હાથથી પુષ્પ નીચું પાડવું અને તેથી પણ નિર્ણય કર. ૨૩૨
त्वरितो वरुणे लाभ विरेण तु पुरंदरे ।
जायते पवने स्वल्पः सिद्धोप्यग्नौ विनश्यति ॥ २३३ ॥ (પ્રશ્ન કરતી વખતે ઉત્તર આપનારને વરૂણ મંડળનો ઉદય હોયતે ઘણી ઝડપથી લાભ થાય. પુરંદર મંડળ હોય તે ઘણે મેડો લાભ થાય. પવન મંડળ હોય તે સહેજસાજ લાભ થાય અને અગ્નિ મંડળનો ઉદય હોય તે સિદ્ધ થયેલ કાર્ય પણ નાશ પામે. ૨૩૩.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
પંચમ પ્રકાશ. आयाति वरुणे यातः तत्रैवास्ते सुखं क्षितौ । प्रयाति पवनेऽन्यत्र मृत इत्यनले वदेत् ॥ २३४ ॥ વારૂણી મંડળના ઉદયમાં ગ્રામાંતર ગયેલાના સંબંધમાં પ્રશ્ન કર્યો હોય તો તે શીધ્ર પાછા આવશે. પુરંદર મંડળમાં તે જ્યાં ગયે છે ત્યાં સુખે સમાધે રહ્યો છે. પવન મંડળમાં તે ત્યાંથી બીજે ઠેકાણે જાય છે અને અગ્નિ મંડળમાં પ્રશ્ન કર્યો હોય તે તે મરણ પામે છે એમ કહેવું, ૨૩૪.
दहने युद्धपृच्छायां युद्धभंगश्च दारुणः । मृत्यु सैन्यविनाशो वा पवने जायते पुनः ।। २३५ ॥
અગ્નિ મંડળમાં યુદ્ધ સંબંધી પ્રશ્ન કરે કરે તે મહાયુદ્ધ થાય અને યુદ્ધમાં વૈરી તરફથી હાર મળે, પવન મંડળમાં પ્રશ્ન કરે તે (જેનાં સંબંધમાં પ્રશ્ન કરાય હોય) તેનું મરણ થાય અથવા સૈન્યને વિનાશ થાય ૨૩૫.
महेंद्रे विजयो युद्धे वारुणे वांछिताधिकः। रिपुभंगेन संधिर्वा स्वसिद्धिपरिसूचकः ॥ २३६ ॥
મહેંદ્ર મંડળમાં (પૃથ્વી તત્ત્વમાં) પ્રશ્ન કરે તે યુદ્ધમાં વિ. જય થાય, વારૂણ મંડળ હોય તે મનઈચ્છિત પણ અધિક લાભ થાય, તેમજ શત્રુને ભંગ થવે કરી અથવા સંધિ (સલાહ) કરે કરીને પિતાની સિદ્ધિને તે સૂચવે છે. ૨૩૬.
भौमे वर्षति पर्जन्यो वरुणे तु मनोमतम् ।
पवने दुर्दिनांभोदौ वह्नौ वृष्टिः कियत्यपि ॥ २३७ ।। વરસાદ સંબંધી પ્રશ્ન પાથવ મંડળમાં કરવામાં આવે તે વરસાદ વરસશે, વરૂણ મંડલમાં પ્રશ્ન કરે તે મનઈચ્છિત વરસાદ થાય, પવન મંડલમાં વાદળાંઓથી દુદિન થાય (વરસાદ ન વરસે) અને અગ્નિ મંડલમાં કાંઈ (સહેજસાજ) વૃષ્ટિ થાય. ૨૩૭.
ને રનિષ્પત્તિ-તિબ્રાધ્યા શુ मध्यस्था पवने च स्या-न्न स्वल्पापि हुताशने ॥ २३८ ॥
ધાન્યનિષ્પત્તિના સંબંધમાં વરૂણ મંડળમાં પ્રશ્ન કરે તે ધાન્ય નિષ્પત્તિ થાય, પુરંદર મંડળમાં ઘણી સરસ નિષ્પત્તિ થાય. પવન મડળમાં મસ્થ રીતે (કેઈઠેકાણે થાય અને કોઈ ઠેકાણે ન થાય) અને અગ્નિ મંડલમાં થોડું પણ અનાજ ન થાય. ૨૩૮.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્યસિદ્ધિને ઉપાય. महेंद्रवरुणौ शस्तौ गर्भप्रश्ने सुतपदौ । समीरदहनौ स्त्रीदौ शून्यं गर्भस्य नाशकम् ।। २३९ ॥
ગર્ભ સંબંધી પ્રશ્ન કરવામાં મહેંદ્ર અને વરૂણ મંડલ શ્રેષ્ઠ છે. તેમાં પ્રશ્ન કરે તે પુત્રની પ્રાપ્તિ થાય. વાયુ અને અગ્નિ મંડળમાં પુત્રની પ્રાપ્તિ થાય તથા સુષુણ્ણા નાડીમાં પ્રશ્ન કરે તે ગર્ભને નાશ થાય છે. ૨૩૯.
गृहे राजकुलादौ च प्रवेशे निर्गमेऽथवा । पूर्णागपादं पुरतः कुर्वतः स्यादभीप्सितं ॥ २४० ॥ ઘરને વિષે અને રાજ કુલાદિકને વિષે પ્રવેશ કરતાં અથવા ત્યાંથી નિકળતાં જે તરફના નાસિકાના છિદ્રમાંથી પવન વહેતો હોય તે તરફના પગને પ્રથમ આગળ કરી ચાલતાં ઈચ્છિત પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪૦.
કાર્ય સિદ્ધિને ઉપાય. गुरुबंधुनृपामात्या अन्येऽपीप्सितदायिनः । पूर्णागे खलु कर्तव्याः कार्यसिद्धिमभीप्सता ॥ २४१॥ કાર્યસિદ્ધિને ઈચ્છતા મનુષ્ય ગુરૂ, બંધુ, રાજા, પ્રધાન અને બીજા પણ પિતાને ઇચ્છિત દેવાવાળા માણસને તેમની પાસેથી કાંઈ મેળવવું હોય ત્યારે) પૂર્ણાગે રાખવા અર્થાત્ જે નાસિકાના છિદ્રમાંથી પવન વહેતું હોય તે તરફ તેમને રાખી પિતે બેસવું ૨૪૧
વશીકરણ, आसने शयने वापि पूर्णागे विनिवेशिताः। वशीभवंति कामिन्यो न कार्मणमतः परम् ॥ २४२ ॥
આસન અને શયન વખતે પણ પૂર્ણાગે બેસાડેલી (રાખેલી) સ્ત્રીઓ પિતાને સ્વાધીન થાય છે. આના સિવાય તેવું બીજુ કઈ કાર્મણ નથી, ૨૪૨.
अरिचौराधमर्णाधा अन्येऽप्युत्पातविग्रहाः । कर्तव्याः खलु रिक्तांगे जयलाभसुखार्थिभिः ।। २४३॥ જ્ય, લાભ, અને સુખના અર્થિ જીએ, શત્રુ, ચોર અને લેણદાર આદિ તથા બીજા પણ ઉત્પાત, વિગ્રહ, વિગેરે દુઃખ આપનારા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 પંચમ પ્રકાશ. એને ખાલી અંગે રાખવા (જે બાજુના છિદ્રમાંથી પવન ન ચાલતા હેય તે બાજુ રાખવા) આથી તેઓ દુઃખ આપી શકતા નથી. 243. प्रतिपक्षमहारेभ्यः पूर्णीगं योऽभिरक्षति / न तस्य रिपुभिः शक्ति--बलिष्ठैरपि हन्यते // 244 // જે શત્રુઓના પ્રહારોથી પિતાના પૂર્ણ અંગનું રક્ષણ કરે છે, તેની શક્તિને નાશ કરવાને બળવાન શત્રુ હોય, તે પણ સમર્થ થતું નથી. 234. वहतीं नासिकांवामांदक्षिणां चाभिसंस्थितः। पृच्छेद्यदि तदा पुत्रो रिक्तायां तु सुता भवेत् // 245 / / ડાબી અથવા જમણી નાસિકા વહેતી હોય, તે સન્મુખ ઉભે રહી જે (ગર્ભના સંબંધમાં) પ્રશ્ન કરે, તે પુત્રને જન્મ કહે. અને ખાલી નાસિકા તરફ ઉભે રહી પ્રશ્ન કરે કે આ ગર્ભવંતી સ્ત્રી કોને જન્મ આપશે ? તે પુત્રી થશે એમ કહેવું. 245, सुषुम्णा वाहभागे द्वौ शिशू रिक्ते नपुंसकम् / संक्रांतौ गर्भहानिः स्यात् समे क्षेममसंशयम् / / 246 / / જે સુષષ્ણ નાડિમાં પવન વહેતું હોય, ત્યારે સન્મુખ રહી પ્રશ્ન કરે, તે બે બાળકને જન્મ થાય. સુષુણ્ણા મૂકી નાસિકાંતરમાં જાતાં શૂન્ય મંડળ (આકાશ મંડળ) માં પવન જવા પછી પ્રશ્ન કરે, તે નપુંસકને જન્મ થાય. શુન્યમંડળથી બીજી નાડિમાં સંક્રમણ કરતા તત્ત્વના ઉદયે જે પ્રશ્ન કરે, તે ગર્ભને નાશ થાય અને સંપૂર્ણ તત્વના ઉદય થવા પછી સામે રહી પ્રશ્ન કરે, તે સંશય રહિત ક્ષેમ, કુશળ, મનોવાંછિત સિદ્ધિ થાય. 246. મતાંતર चंद्रे स्त्री पुरुषः सूर्ये मध्यभागे नपुंसकम् / प्रश्नकाले तु विज्ञेय-मिति कैश्चिनिगद्यते // 247 // ચંદ્રસ્વર ચાલતાં સન્મુખ ઉભા રહી પ્રશ્ન કરે, તે પુત્રીને જન્મ, સૂર્યસ્વર હોય તે પુત્ર જન્મ, અને સુષુણ્ણા નાડિ હેય તે નપુંસકને જન્મ જાણ; એમ કોઈ આચાર્ય કહે છે. 247,
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલતી નાડીને રોકવાને અને બીજીને ચલાવવાને ઉપાય. ૨૮૩ મંડળથી મંડળાંતર જતા પવનને જાણવાને ઉપાય.
यदा न ज्ञायते सम्यक् पवनः संचरन्नपि । पीतश्वेतारुणश्यामै-निश्चेतव्याः सबिंदुभिः ॥ २४८ ॥
એક મંડળથી મંડળાંતરમાં જતા પુરંદરાદિ પવન જ્યારે સારી રીતે જાણી ન શકાય, ત્યારે તેને પીળા, ઘેળા, લાલ, અને કાળા (લીલા) બિંદુઓ વડે નિશ્ચય કર. ૨૪૮.
બિંદુ જેવાને ઉપાય. अंगुष्ठाभ्यां श्रुतीमध्यां-गुलीभ्यां नासिकापुटे । अंत्योपांत्यांगुलीभिश्च पिधाय वदनांबुजं ॥ २४९ ॥ कोणावक्ष्णोनिपीडयाघां-गुलीभ्यां श्वासरोधतः । यथावणे निरीक्षेत बिंदुमव्यग्रमानसः ॥ २५० ॥ युग्मम्
બે અંગુઠાંથી બે કાનનાં છીદ્ર દબાવવાં મધ્ય આંગળીઓથી નાસિકાનાં છીદ્રો દબાવવાં. અનામિકા અને કનિષ્ઠા આંગળીઓથી મુખ દબાવવું અને તર્જની આંગળીઓથી આંખના ખુણા દબાવી, શ્વાસોશ્વાસને રોકી રાખી, શાંત ચિત્તથી ભ્રકુટીમાં જે વર્ણના બિંદુઓ દેખાય તે જોવાં. ૨૪૯–૨૫૦.
બિંદુના જ્ઞાનથી પવનને નિર્ણય. पीतेन बिंदुना भौमं सितेन वरुणं पुनः । कृष्णेन पवनं विद्या-दरुणेन हुताशनम् ॥ २५१ ॥
જે પીળું બિંદુ દેખાય, તે પુરંદર વાયુ, ઘોળું બિંદુ દેખાય તે વરૂણ વાયુ, કૃષ્ણ (લીલું.) બિંદુ દેખાય, તે પવન નામને વાયુ અને લાલ બિંદુ દેખાય તે અગ્નિ નામને વાયુ છે એમ જાણવું. ૫૧. ચાલતી નાડીને રોકવાનો અને બીજીને
ચલાવવાના ઉપાય, निरुरुस्सेद् वहन्तीं यां वामां वा दक्षिणामय । तदंगं पीडयेत्सद्यो यथा नाडीतरा बहेत् ॥ २५२ ॥
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ
પ્રકાશ.
વહન થતી ડામી અથવા જમણી નાર્ડિને રોકવાની ઇચ્છા હોય તે (બેઠાં અગર સુતાં) તે તરફનાં પડખાંને દુખાવવું તે તત્કાળ ખીજી નાડિ ચાલતી થશે. ( અને તે ખંધ થશે.) ૨૫૨. अग्रे वामविभागे हि शशिक्षेत्रं प्रचक्षते ।
२८४
पृष्ठे दक्षिणभागे तु रविक्षेत्र मनीषिणः ।। २५३ ॥ વિદ્વાન પુરૂષો, શરીરના ડાખા માગમાં આગળ ચદ્રનું ક્ષેત્ર કહે છે અને શરીરના જમણા વિભાગમાં પાછળ સૂર્યનું ક્ષેત્ર छे, खेभ उडे छे. २५३.
लाभालाभौ सुखं दुःखं जीवतं मरणं तथा ।
विदन्ति विरलाः सम्यग् वायुसंचारवेदिनः ॥ २५४ ॥ સારી રીતે વાયુના સંચારને જાણવાવાળા વિરલા પુરૂષાજ, લાભ, असाल, सुख, दु:ख, भक्ति भने भरने लगी शडे छे. २५४ अखिलं वायुजन्मेदं सामर्थ्यं तस्य जायते ।
कर्तु नाडिविशुद्धिं यः सम्यग्र जानात्यमूढधीः || १५५ ।। જે તિક્ષણ બુદ્ધિવાળા સારી રીતે નાહિની વિશુદ્ધિ કરવાનુ જાણે છે, તેને વાયુથી પેઢા થતું સર્વ સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ૨૫૫. નાડિ શેાધન કરવાની રીત. नाभ्यजकर्णिकारूढं कलाबिंदुपवित्रितं । रेफाकांत स्फुरदभासं हकारं यरिचिंतयेत् ।। २५६ ।। तं ततश्च तडिद्वेगं स्फुलिंगाचिः शतांचितम् । रेचयेत्सूर्यमार्गेण प्रापयेच्च नभस्तलम् ॥ २५७ ।। अमृतैः प्लावयन्तं त-मत्रतार्य शनैस्ततः । चन्द्राभं चन्द्रमार्गेण नाभिपद्मे निवेशयेत् ।। २५८ ।। निष्क्रमं च प्रवेशं च यथामार्गेमनारतम् । कुर्वन्नेवं महाभ्यास नाडिशुद्धिमवाप्नुयात् ॥ २५९ ॥ चतुभिः कलापकम् નાભિકમળની કણિકામાં આરૂઢ થએલા કલા ( - ) અને ખિંદુ ( ) थी पवित्र, रेश्थी हमायेसा, प्राशवाणी - ३-४ारने चिंतावे.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક નાડિમાં રહેતાં વાયુનું કાળમાન.
૨૮૫ (ૐ) ત્યાર પછી વીજળી સરખા વેગવાળા અને સેંકડે ગમે અશ્ચિના કણિયા, તથા જવાલાએ યુક્ત, હૈં ને સૂર્ય નાડીને માર્ગે રેચક કરી, (બાહાર કાઢી) આકાશમાં ઉચે પ્રાપ્ત કરે, (એમ કલ્પના કરવી). યછી આકાશમાં અમૃતથી ભીંજાવી, હળવે હળવે નીચે ઉતારી, ચંદ્ર સરખા ઉજવળ અને શાંત છું ને ચંદ્ર નાડિને માર્ગે પ્રવેશ કરાવી નાભિકમળમાં સ્થાપન કરે. આ પ્રમાણે નિરંતર પ્રવેશ અને નિષ્ક્રમણ બતાવેલ માગે કરતાં, મહા અભ્યાસી પુરૂષ નાડિશુદ્ધિ પામે છે. ૨૫૬, ૨૫૭, ૨૫૮, ૨૫૯.
નાડિ વિશુદ્ધિથી થતું ફળ. नाडिशुद्धाविति प्राज्ञः संपन्नाभ्यासकौशलः । स्वेच्छया घटयेद् वायु पुटयोस्तत्क्षणादपि ॥ २६० ॥
વિચક્ષણ પુરૂષે, નાડિશુદ્ધિ કરવાના અભ્યાસમાં કુશળતા મેળવી, પિતાની ઈચ્છાનુસારે, વાયુને તત્કાળ એક બીજા નસકેરામાં (નાડીમાં) કે (તવમાં) અદલબદલ કરી શકે છે. (જોડી શકે છે.) ૨૬૦.
એક નાડિમાં રહેતા વાયુનું કાળમાન. द्वे एव घटिके सार्धे एकस्यामवतिष्ठते । तामुत्सृज्यापरां नाडि-मधितिष्ठति मारुत ॥ २६१ ॥
એક નાડિની અંદર અઢી ઘડી સુધી વાયુવહન થાય છે; પછી તે નાડિને મૂકી બીજ નાડિમાં વાયુ આવે છે. (એમ વારા ફરતી બદલાયા કરે છે). ૨૬૧
षट् शताभ्यधिकान्याहुः सहस्त्राण्येकविंशतिम् ।
अहोरात्रे नरि स्वस्थे प्राणवायोगमागमम् ।। २६२ ॥ નિશ્ચંત અને નિરોગી પુરૂષમાં, એક અહે રાત્રિએ એકવિશ હજાર અને છશે પ્રાણવાયુનું (શ્વાસોશ્વાસનું) જવું આવવું થાય છે.
मुग्धधीर्यः समीरस्य संक्रांतिमपि वेत्ति न। ..
तत्त्वनिर्णयवार्ता स कथं कर्तुं प्रवर्तते ॥ २६३ ॥ જે મુગ્ધ બુદ્ધિવાળે માણસ વાયુના સંક્રમણને (એક નાડિમાંથી
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
પંચમ પ્રકાશ. બીજ નાડિમાં જવાના ઉપાયને) પણ નથી જાણતું તે, (આગળ બતાવવામાં આવેલા પુરંદરારિ) તને નિર્ણય કરવાને કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરી શકે? અર્થાત્ નજ કરી શકે માટે વાયુના સંક્રમણાદિ જાણવા માટે પ્રથમ તત્વને અભ્યાસ કર. ૨૬૩.
વિવેચન-કાળજ્ઞાન, પવનજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનના સંબંધમાં આચાર્યશ્રીએ ઘણું બતાવ્યું છે. આ કાલજ્ઞાનાદિ બતાવવાને હેતુ શું હશે? એ સ્વાભાવિક જ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તેને ઉત્તર એમ સમજાય છે કે, કાળજ્ઞાન બતાવી અને જાગૃત કરવાને છે. આયુષ્ય નજીકમાં પૂર્ણ થતું જણાતાં આત્મસાધનમાં વિશેષ પ્રય ત્ન કરવા પ્રેરવાને છે. જુએ કે, આત્માર્થેિ જ્ઞાની પુરૂષે તે નિર તર જાગૃતજ હોય છે, છતાં કેઈરેગાદિ કારણથી પ્રમાદમાં હોય, તે તેમને જાગૃતિ મેળવવાનું કારણ એક કાળજ્ઞાન છે. તેમજ સામાન્ય સ્થિતિવાળા મનુષ્ય પણ આયુષ્ય નજીક પૂર્ણ થતું જાણી પરલોકનું હિત કરવા માટે આત્મસાધનમાં જાગૃત થાય છે, તે માટે કાળજ્ઞાન બતાવવામાં આવ્યું છે. તેમજ પવનાદિ સાધનથી શરીર નિરેગતા થવા કહેવાનું કારણ ભેગીઓને યેગ્ય સાધનમાં વિદન ન આવે
ગને પ્રવાહ અખંડ લાંબા કાળ ચાલ્યા કરે અને કર્મને ક્ષય કરી આત્મપદ મેળવે, આ માટેજ પવન સાધના બતાવી છે.
તત્વ બતાવવાને હેતુ એ છે કે કઈ પણ ધાર્મિક યા સં યમને અનુકૂળ વ્યવહારિક કાર્ય પ્રારંભ કરતાં તે કાર્યને પ્રયાસ નિરર્થક ન જાય, અથવા સરલતાથી સિદ્ધ થાય તે છે. કેમકે કાર્ય સિદ્ધ થશે કે નહિ થાય તે જ્ઞાન, તત્ત્વ સિદ્ધ થયાથી થઈ શકે છે.
આમ કાળજ્ઞાન, પવનસાધન અને તત્વજ્ઞાન વિગેરે બતાવવાને હેતુ આચાર્યશ્રીને છે, માટે સાધકે વાંચી સમજીને આ જ્ઞાનેને દુરે પગ ન કરતાં તેને સદુપયોગ કરવો જોઈએ એ ભૂલી જવું ન જોઈએ.
પવન સાધના કરવાથી બીજાના શરીરમાં પણ યોગીએ પ્રવેશ કરી શકે છે. પણ તેઓએ ક્રમે વેધ કરવાની વિધિ પ્રથમ સિદ્ધ કરવી જોઈએ તેજ બતાવે છે.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
वे पानी विधि.
વેધ કરવાની વિધિ. पूरितं पूरकेणाधो-मुख हृत्पद्ममुन्मिषेत् । ऊर्ध्वश्रोतो भवेत्तच्च कुंभकेन प्रबोधितम् ।। २६४ ।। आक्षिप्य रेचकेणाथ कर्षेद्वायुं हृदंबुजात् । ऊर्ध्वश्रोतः पथग्रंथि भित्त्वा ब्रह्मपुरं नयेत् ॥ २६५ ॥ ब्रह्मरंध्रानिष्क्रमय्य योगी-कृतकुतूहलः । समाधितोऽर्कतूलेषु वेधं कुर्याच्छनैः शनैः ॥ २६६ ॥ मुहुस्तत्र कृताभ्यासो मालतीमुकुलादिषु । स्थिरलक्ष्यतया वेधं सदा कुर्यादतंद्रितः ॥ २६७ ।। दृढाभ्यासस्ततः कुर्याद् वेधं वरुणवायुना। कर्पूरागुरुकुष्ठादि गंधद्रव्येषुसर्वतः ॥२६८ ॥ एतेषु लब्धलक्षोऽथ वायुसंयोजने पटुः । पक्षिकायेषु मूक्ष्मेषु विदध्यावधमुद्यतः ॥ २६९ ॥ पतंगभंगकायेषु जाताभ्यासो मृगेष्वपि । अनन्यमानसो धीरः संचरेडिजितेंद्रियः ॥ २७० ॥ नराऽश्वकरिकायेषु प्रविशनिःसरनिति । कुर्वीत संक्रमं पुस्तो-पलरूपेष्वपि क्रमात् ॥ २७१ ॥
अष्टभिः कुलकम् ॥ પુરક ક્રિયાઓ કરી વાયુને અંદર પૂરતાં હૃદયકમળનું મુખ નીચું આવે છે, અને સંકોચાય છે. તેજ હદયકમળ કુંભક કરવા . વડે વિકસ્વર થઈ, ઉર્વશ્રોત (ઉંચા મુખવાળું) થાય છે. (માટે પ્રથમ કુંભક કરે) પછી હદયકમળના વાયુને રેચક કરવા વડે હલાવી (આ રેચક બહાર કર નહીં પણ કુંભકના બંધનથી અંદર છુટ કરે) હદયકમળમાંથી ઉંચ) ખેંચ. તે વાયુને ઉર્ધ્વશ્રોત પ્રેરી, રસ્તામાં દુર્ભેદ્ય ગ્રંથીને ભેદીને બ્રહ્મરંધમાં લઈ જ, (ત્યાં સમાધી થઈ શકે છે.) કુતુહલ જોવાની કે કરવાની ઈચ્છાથી
ગીઓએ તે પવનને બ્રહ્મરંધથી બહાર કાઢી, સમતાથી આકડાના તલ વિષે હળવે હળવે વેધ કરે, (પવનને અર્કતલ ઉપર મૂક) વારંવાર તેના ઉપર તે અભ્યાસ કરી એટલે બ્રહમ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
પંચમ પ્રકાશ. રંધમાં લઈ જશે અને પાછો ત્યાં લાવ. પછી જાઈ, ચંબેલી. આદિના પુરુષોનું લક્ષ સ્થિર રાખી ઉપાયોગની જાગૃતિપૂર્વક વેધ કરે. એમ ત્યાં પણ જવું આવવું કરે કરી દઢ અભ્યાસ થવા પછી જ્યારે વરૂણમંડળમાં વાયુ ચાલતું હોય ત્યારે કપુર, અગુરૂ, અને કુષ્ટ પ્રમુખ સુગંધી દ્રવ્યને વિષે વેધ કરે. એ સર્વમાં વિજય મેળવી ઉપર જણાવેલ સર્વમાં વગર પરિશ્રમે વાયુને જેડવામાં પ્રવીણ થઈ, સૂક્ષમ (નાના) પક્ષીઓના શરીરમાં વેધ કરવાને ઉદ્યમ કરવો. પતંગ અને ભ્રમરાદિના શરીરમાં અભ્યાસ કરી મૃગાદિકને વિષે પણ અભ્યાસ કરવા પ્રવર્તવું. પછી એકાગ્રચિત્ત, ધીર અને જીતેંદ્રિય થઈ મનુષ્ય, ઘોડા અને હાથી પ્રમુખના શરીરમાં વેધ કરે. તેમાં પ્રવેશ અને નિર્ગમન કરતાં અનુક્રમે પાષાણની પુતલી, દેવની પ્રતિમાદિમાં સંક્રમ (પ્રવેશ) કરે. ૨૬૪-૨૭૧
एवं परासुदेहेषु प्रविशेद्वामनासया । जीवदेहप्रवेशस्तु नोच्यते पापशंकया ॥ २७२ ॥
આ પ્રમાણે મરણ પામેલા જીના શરીર વિષે ડાબી નાસિકાથી પ્રવેશ કરેજીવતા મનુષ્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું પાપના ભયથી અમે કહેતા નથી. ૨૭૨.
જીવતા મનુષ્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું પાપના કારણથી નથી બતાવતા, તથાપિ સ્થાન શૂન્ય ન રહે તે વિષય અધુરો ન રહે) માટે દિશા માત્ર બતાવે છે.
અન્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ ब्रह्मरंध्रेण निर्गत्य प्रविश्यापानवर्त्मना । श्रित्वानाभ्यंबुजं यायात् हृदंभोजं सुषुम्णया ॥ २७३ ।। तत्र तत्माणसंचारं निरुंध्यान्निजवायुना । यावदेहात्ततो देही गतचेष्टो विनिः पतेत् ।। २७४ ।। तेन देहे विनिर्मुक्ते प्रादुर्भतेंद्रियक्रियः । वर्तेत सर्वकार्येषु स्वदेह इव योगवित् ॥ २७५ ।। दिनार्घ वा दिन चेति क्रीडेत्परपुरे सुधीः । अनेन विधिनाभूयः पविशेदात्मनः पुरं ।। २७६ ॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯
પરકાયા પ્રવેશનું ફળ બ્રહ્મારંધ્રથી નીકળી અને પરકાયમાં અપાન (ગુદા) માગથી પ્રવેશ કરે. ત્યાં જઈ નાભિકમળને આશ્રય લઈ, સુષષ્ણા નાડીએ થઈ હૃદય કમળમાં જવું, ત્યાં જઈ પિતાના વાયુએ કરી તેના પ્રાણના પ્રચારને રેક, તે વાયુ ત્યાં સુધી શેક કે તે દેહી, દેહથી ચેષ્ટા રહિત થઈ નીચે પડી જાય. અંતમુહૂર્તમાં તે દેહથી વિમુક્ત થતાં, પિતા તરફથી ઈદ્રિયેની ક્રિયા પ્રગટ થયે છતે, યોગને જાણકાર પિતાના દેહની માફક તે દેહથી સર્વથી સર્વ ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરે. અર દિવસ, યા એક દિવસ, પર શરીરમાં ક્રીડા કરી બુદ્ધિમાન પાછો આજ વિધિએ પિતાના શરીરમાં પ્રવેશ કરે. ૨૭૩, થી ર૭૬,
પરકાયા પ્રવેશનું ફળ. क्रमेणैवं परपुर प्रवेशाभ्यासशक्तितः। विमुक्त इव निर्लेपः स्वेच्छया संचरेत्सुधीः ॥ २७७ ॥
આ પ્રમાણે અભ્યાસ ક્રમે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની શક્તિ ઉત્પન્ન થવાથી, મુક્ત થયેલાની માફક નિર્લેપ રહી, ઈચ્છાનુસાર બુદ્ધિમાન વિચરી શકે. ર૭૭, इप्तिश्री आचार्य हेमचंद्रविरचिते श्रीयोगशास्त्रे मुनिकेशर.
विजयगणिकृतबालावबोधे पंचमः प्रकाशः ॥
છે અથ પટઃ પ્રરિાઃ કારખ્ય છે
પરકાય પ્રવેશ, તે પારમાર્થિક નથી. इहचायंपरपुर प्रवेशश्चित्रमात्रकृत् । सिध्येन्न वा प्रयासेन कालेन महतापि हि ॥१॥
અહીં જે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાપણું બતાવ્યું તે એક કેવળ આશ્ચર્ય કરે તેટલું જ છે. (પણ તેમાં પરમાર્થ કાંઈ નથી) તેમજ, તે ઘણે કાળે પણ, અને ઘણે પ્રયાસે સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય. (માટે મુક્ત થવાને ઇચ્છનારા મુમુક્ષુઓએ તેને માટે પ્રયાસમાં ન ઉતરવું. ૧.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
પુષ્ટ, પ્રકાશ,
પરકાય પ્રવેશ, તે પારમાર્થિક કેમ નથી? जित्वापि पवनं नानाकरणैः क्लेशकारणैः । नाडीपचारमायतं विधायापि वपुर्गतम् ॥ २ ॥ अश्रद्धेयं परपुरे साधयित्वापि संक्रमम् ।।
विज्ञानैकप्रसक्तस्य मोक्षमार्गोन सिध्यति ॥३॥ નાના પ્રકારના કલેશના કારણરૂપ આસનાદિકે કરી પવનને જીતીને અને શરીરની અંદર રહેલ નાડીના પ્રચારને પિતાને સ્વાધિન કરીને, તથા બીજાઓને માનવામાં ન આવે તેવું અન્યના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાનું સિદ્ધ કરીને, પણ આવાં (પરકાયા પ્રવેશાદિ) વિજ્ઞાનમાં અસક્ત થએલા મનુષ્યને મોક્ષમાર્ગ સિદ્ધ થતું નથી.૨ ૩.
સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામની જરૂર નથી. तन्नामोति ममःस्वास्थ्यं प्राणायामैः कदर्थितम् । प्राणस्यायमने पीडा तस्यां स्याचित्तविप्लवः ॥ ४ ॥ पूरणे कुंभने चैव रेचने च परिश्रमः । चित्तसंक्लेशकरणान् मुक्तेः प्रत्यूहकारणम् ॥५॥
પ્રાણાયામે કરી કદર્થના પામેલું મન, સ્વસ્થતા પામતું નથી, કેમકે પ્રાણને નિગ્રહ કરતાં શરીરને પીડા થાય છે, અને શરીરને પીડા થવાથી મનમાં ચપળતા થાય છે. પૂરક, કુંભક રેચક કરવામાં પરિશ્રમ પડે છે. પરિશ્રમ કરવાથી મનમાં સંકલેશ (ખેદ) થાય છે અને મનની સંકલેશિત સ્થિતિ એ મેક્ષ માર્ગનું એક ખરેખર વિધ્ર છે. ૪-૫.
અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે, પ્રાણાયામથી શરીરને પીડા અને મનની ચંચળતા થાય છે, તે એ બીજે કર્યો માર્ગ છે, કે જેમાં શરીરને પીડા ન થાય અને મનની ચંચળતા શાંત પામે? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે કે તે માર્ગ પ્રત્યાહાર છે. તેજ બતાવે છે. ૬,
પ્રત્યાહાર, इंद्रियैः सममाकृष्य विषयेभ्यः प्रशांतधीः । धर्मध्यानकृते पश्चान् मनः कुर्वीत निश्चलम् ॥ ६॥
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેત્યાહાર.
શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ પાંચે વિષયમાંથી ઇઢિયે સાથે મનને પણ બરાબર ખેંચી લઈ અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળે ધર્મધ્યાન કરવા માટે મનને નિશ્ચલ કરી રાખવું.
વિવેચન–શબ્દ, રૂપ, ગંધ, અને સ્પર્શ, એ પાંચ વિષયમાંથી મનને કાઢી લેતાં બુદ્ધિ શાંત થઈ રહે છે, અને એ પાંચે વિષયે સંબંધે મનમાં આવતા વિચારોમાંથી મને મોકળું કરતાં બુદ્ધિ અત્યંત શાંત થઈ રહે છે. એનું જ નામ પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા થવું. માટે પ્રથમ બાહ્ય વિષમાંથી અને પછી અંતરમાં આવતા એ વિષય સંબંધી મનને છૂટું પાડી અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળા થઈએ તેજ મન નિશ્ચલ થાય છે અને એવા નિશ્ચલ મન વડેજ ધર્મધ્યાન યથાર્થ કરાય છે, માટે આપણે આંતર બહાર પ્રત્યાહાર કેમ કરે, તે પ્રથમ જાણું પછી ક્રિયામાં મૂકવું જોઈએ.
૧ શબ્દ નામના વિષયમાંથી શ્રોત્ર ઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
શબ્દ બે પ્રકારના છે. એક સુસ્વરવાળા અને બીજા દુઃસ્વરવાળા. સુસ્વરવાળા શબ્દ કે દુ:સ્વરવાળા શબ્દો મનોબેંદ્રિય એટલે કણે દ્રિયમાં હોય તેજ તે સંભળાય છે. આ વાતને સૈ કેઈને અનુભવ હવે થઈ ગયા છે કે આપણું મન જ્યારે બીજી કઈ બાબતમાં રેકાયું હોય અને પાસે ગમે તે વાત થતી હોય અને આપણા કાન ઉઘાડા હોય તે પણ આપણે સાંભળતા નથી. તેમજ આપણી આંખ ઉઘાડી હોય તે પણ આપણે જતા નથી) માટે મન જે શ્રોત્રંદ્રિય તરફ વળતું ન હોય તે શબ્દ સંભળાતે નથી એ વાત તે નિશ્ચય છે. આટલા માટે પ્રશાન્ત બુદ્ધિ કરી ધર્મધ્યાનના અભિલાષીઓએ પ્રથમ તે શ્રોત્રંદ્રિય તરફ સુસ્વર કે દુઃસ્વર ન આવે એટલા માટે કાનમાં પુમડાં રાખવાં, એટલે મન શબ્દ સાંભળવા તરફ વળતું અટકી કંઈક શાન્ત થશે. હવે જે તે છતાં શબ્દ સાંભળવાના અંદર વિચાર કરે તે તેને ડીવાર હકમ કર્યા કરે કે સાંભળ મન ! હમણાં તારે ધર્મધ્યાન કરવાના કાર્યમાં રોકાવાનું છે. માટે શબ્દ સાંભળવાના વિચારે તારે અંદર પણ ન કરવા. તે છતા ગોલા કે લબાડ માણસોની પેઠે વિચાર કર્યા કરે તે તેને હડસેલી દૂર કરવામાં થોડા વખત રોકાવું. આમ કરતાં કર્ણપ્રિય કે શ્રોત્રંદ્રિયમાંથી મન જતું અટકાશે, એટલે મન નિશ્ચલ થઈ, અહર્નિશ પ્રવત
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ટ પ્રકાશ. મનની અશાન્તિને એક પંચમાંશ જીતાઈ જઈ કેટલીક અપૂર્વ શાન્તિ અનુભવાશે.
આ પ્રકારે બહારથી આવતા મધુર સ્વરવાળા શબ્દ કે કઠોર ઉચ્ચારવાળા શબ્દ તરફ-કણેન્દ્રિય તરફ જતું મન અટકવાથી તે શાન્ત થશે. પ્રશાન્ત કરવાને કે શ્લેકમાં લખેલ નિશ્ચલ મન કરવાને એવા શબ્દથી વધી અંતરમાં આવતા વિચારને પણ ઉપર પ્રમાણે અટકાવવા જોઈએ.
૨. રૂપના નામના વિષયમાંથી ચક્ષુઈદ્રિય અને મનને આકર્ષવાને ઉપાય. કેઈ વિષય સુરૂપ કે સુંદર હોય છે, કોઈ કુરૂપ કે બેડોળ હોય છે. આ મનોજ્ઞ અને અળખામણું રૂપ તરફ ચક્ષુઇદ્રિયને દૂર કરવાને ચક્ષુઓને પ્રત્યાહાર કરતી વખતે બંધ કરવી, એટલે બહા૨નાં તમામ પદાર્થ દેખાતા બંધ થશે. આટલું કર્યાથી બહારના દશ્ય પદાર્થમાં ભટકતી આંખ અટકી, એટલું જ નહિ પણ મન પણ કેટલેક અંશે અટકશે; પરંતુ અંતરમાં જે પદાર્થ આંખ ઉઘાડી હોય ત્યારે દેખાય, એવા પદાર્થો સંબંધી જ્યાં સુધી વિચારો આવે ત્યાં સુધી મન નિશ્ચલ નહીં થાય અને એ મન નિશ્ચલ નહીં થાય ત્યાં સુધી તે ધર્મ ધ્યાનને માટે યેવ્ય પણ નહિ થયું, માટે આંખ મીચ્યાં પછી દશ્ય પદાર્થ સંબંધી વિચારો આવે તે પણ દૂર કરવાને હુકમ કરે. તે છતાં તેવા વિચાર આવે તે પુનઃ પુનઃ પ્રયત્ન કરવો. એમ અત્યંત શાંત થવાથી મનને નિશ્ચલ કરી શકાશે.
૩. ગંધ નામના વિષયમાંથી ઘાણંદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાનો ઉપાય.
ગંધ પણ બે પ્રકારના છે. સુરભિ અને દુરભિ, અથવા સુગંધ
અને દુર્ગધ.
- જેમ કાનને પુમડાથી અને અખને પિપચાથી બધ કરી બહારના શબ્દ અને રૂપને અટકાવાય છે, તેમ નાકને સુગંધ દુર્ગધથી અટકાવવું મૂકેલ છે માટે પ્રત્યાહાર કરતી વેળા કોઈ એવું સ્થાન પસંદ કરવું કે જ્યાં વિશેષ કરી સુગંધ દુર્ગધ ન આવે. આમ કરવાથી નાસિકા ઇંદ્રિય તરફ મન જતું અટકશે. પરંતુ ધર્મ ધ્યાન રોગ્ય એવું નિશ્ચલ મન કરવાને માટે સુગંધી દુર્ગધી પદાર્થના વિચારોને પણ ઉપર પ્રમાણે અટકાવવા, એજ પ્રશાંત બુદ્ધિવાળા શબ્યુનું કાર્ય છે.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણા કરવી.
૪. રસ નામના વિષયમાંથી જીવા ઈદ્રિયને અને મનને દૂર કરવાને ઉપાય; રસ મીઠે અને કડવે બે પ્રકારનું છે. એટલા માટે પ્રત્યાહાર વેળા મુખ પણ બંધ રાખવું, અને મનમાં ખાવા પીવા વગેરે સ્વાદના વિષયનું સ્મરણ થઈ આવે છે તે વિષને પણ મન. માંથી રૂખસદ આપવા હડસેલા મારવા, એટલે ધર્મધ્યાન ગ્ય નિશ્ચલ મન થશે.
૫. સ્પર્શ નામના વિષયમાંથી ત્વચાઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
સ્પર્શ આઠ પ્રકારના છે. હળવે, ભારે, ટાઢ, ઉને, લખે, ચેપ, સુંવાળે અને ખડબચડે. સ્પર્શ ઈદ્રિય તરફ જતા મનને રેકવા માટે કઈ ટાઢ તડકે બહુ ન હોય એવું સ્થાન પ્રત્યાહાર કરતી વેળા શોધવું. આથી મન સ્પશેદ્રિય તરફ નહિ વધે; પરંતુ શ્લેકમાં કહ્યું તેમ નિશ્ચલ કરવા સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને મનમાંથી પણ વિચાર ઉપર પ્રમાણે દૂર કરે. આમ પાંચ ઇંદ્રિયને બહારથી રેકવાથી બાહ્યવિષયોથી થતી અશાન્તિ અટકે અને આંતર તે વિષય સંબંધી આવતા વિચારને પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા પોતે થઈ મનને નિશ્ચલ કરી શકશે. એટલે ધર્મધ્યાન માટે તે ચગ્ય થઈ રહેશે.
વળી પ્રત્યાત્રિક્રિયાળ વિષે સદ્ગતિ પ્રથમ બાહ્ય અને પછી આંતરઈદ્રિને વિષમાંથી ખેંચી લેવી એજ ખરે પ્રત્યાહાર કહેવાય છે.
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણ કરવી. (ધારા)
: नाभिहृदयनासाग्र भालभूतालुदृष्टयः । मुखं कर्णों शिरश्चेति ध्यानस्थानान्यकीर्तयन् ॥ ७ ॥
નાભિ, હૃદય, નાસિકાને અગ્રભાગ, કપાળ, ભ્રકુટી તાળવું, નેત્ર, મુખ, કાન, અને મસ્તક એ ધ્યાન કરવા માટે ધારણ કરવાના સ્થાને કહેલાં છે. ૭.
આ સર્વ સ્થાનકોમાંથી કઈ પણ સ્થાને ચિત્તને લગાડી, સ્થાપન કરી વધારે વખત સુધી જાગુતિપૂર્વક જતાં ત્યાં ચિત્ત શાંત
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
૧૪ પ્રકાશ.
થઈ જાય છે, અને તેવે કાઈ પણ ઠેકાણે લક્ષ રાખી ચિત્તને ઠેરાવવું તે ધારણા કહેવાય છે.
**—
ધારણાનું લ.
erries कुत्रापि स्थाने स्थापयतो मनः !
उत्पते स्वसंवित्ते बहवः प्रत्ययाः किल ॥ ८ ॥
ઉપર ખતાવેલ સ્થળામાંથી કેાઈ પણ એક ઠેકાણે મનને લાંખે વખત સ્થાપન કરવાથી નિશ્ચે સ્વસ ંવેદન થાય (પ્રતીતિ થાય) તેવા અનેક પ્રત્યયા (પ્રતીતિયા) ઉત્પન્ન થાય છે. ૮.
પૂર્વે કરી આવ્યા તે જીવિત, મરણ, જય, પરાજય, લાભાલાભ વિગેરે નિમિત્ત તથા બીજા પણ રૂપ રસાદિક જ્ઞાનના પ્રત્યા થઈ આવે છે.
વિવેચન—ધારણા, ઇંદ્રિયાને અને મનને વિષયામાંથી કાઢયા પછી થાય છે. પાંચ ઈંદ્રિયાથી જે કાંઈ સ`ભળાય છે, જોવાય છે, સુધાય છે. ચખાય છે, અને સ્પર્શાય છે, તે સમાંથી મનને કાઢી, વિષયા વિમુખ મન રહ્યું, તે મનને નાકના અગ્રભાગપર, કપાલપર, ભ્રકુટીપર, તાલુમાં, નેત્રમાં, મુખમાં, કમાં, મસ્તકપર સ્થાપન કરતાં એક પણ ઈ ંદ્રિયગાચર વિચાર એ ત્રણ મિનિટ પછી આવશે નહિ. આટલું જ નહિં, પરંતુ જે કઇ પૂર્વે નહિ અનુભવેલું કેટલું ક પ્રત્યક્ષ થવા લાગશે. કાઈ વેળા દિવ્યગંધ, દિવ્યરૂપ, દિવ્યપ, દિવ્યરસ કે દિવ્યસ્વર જેવું લાગશે, પરંતુ તેને પણ ઇંદ્રિયાના સૂક્ષ્મ વિષયા ગણી મનમાંથી હડસેલી કાઢતાં, મનમાં કોઈ અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાશે. આવું બાહ્ય આંતર વિષય ત્યાગવાળું મન તેજ ધારણાને ચેાગ્ય થયેલુ' કહેવાય. અને જ્યારે પૂર્વ કહેલા નાસિકાગ્રભાગ વગેરે પર સ્થાપન કરતાં સ્થિર નિર્મળ થઈ જેનું જેનું ધ્યાન કરવું હશે, તેનું તેનું ધ્યાન યથાર્થ થઇ શકશે, તે તે સ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ થશે, એટલું જ નહિ પણ આત્મસ્વરૂપની પણ સન્મુખ થઇ અપૂર્વ આનંદ આપશે. ધારણાના એક અર્થ એવો છે કે તેને કેઈ દેશમાં બાંધવું, તે ઉપર પ્રમાણે બાહ્યાંતર વિષયામાંથી પ્રત્યાહાર થતાં સહજ ધારણા થઈ શકે છે.
॥ इति श्री आचार्य हेमचंद्रविरचितेयोगशास्त्रे मुनिश्री केशरविजय गणिकृत बालावबोधे षष्ठः प्रकाशः ॥
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
॥ ध्यान.॥ ધ્યાન કરવાને કમ બતાવે છે. ध्यानं विधित्सा ज्ञेयं च ध्याता ध्येयं तथा फलम् । सिध्यंति नहि सामग्री विना कार्याणि कहिंचित् ॥१॥
ધ્યાન કરવાની ઈચ્છાવાળા મનુષ્યએ, ધ્યાન કરનારમાં કેવી યોગ્યતા હોવી જોઈએ? જેનું ધ્યાન કરવું છે તે ધ્યેય કેવું હોવું જોઈએ? અને ધ્યાન કરવાથી ફળ શું થાય? આ ત્રણે ધ્યાતા, ધ્યેય, અને ફળનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. કેમકે સંપૂર્ણ સામગ્રી મેળવ્યા સિવાય કોઈ પણ વખત કાર્યો સિદ્ધ થતાં નથી. (માટે આચાર્યશ્રી પ્રથમ છ શ્લોકો વડે ધ્યાન કરનારનું લક્ષણ બતાવે છે.)
ध्यान १२नारनi aal. अमुंचन पाणनाशेपि संयमैकधुरीणतां । परमप्याऽत्मवत्पश्यन् स्वस्वरूपाऽपरिच्युतः ॥२॥ उपतापमसंपाप्तः शीतवातातपादिभिः । पिपासुरमरीकारि योगामृतरसायनं ॥३॥ रागादिमिरनाक्रांत क्रोधादिमिरक्षितं । आत्मारामं मनः कुर्वन् निर्लेपः सर्वकर्मसु ॥ ४ ॥ विरतः कामभोगेभ्यः स्वशरीरेपि नि:स्पृहः । संवेगहृदनिर्मग्नः सर्वत्र समतां श्रयन् ॥५॥ नरेंद्रे वा दरिद्रे वा तुल्यकल्याणकामनः । अमात्रकरुणापात्रं भवसौख्यपराङ्मुखः ॥६॥ सुमेरुरिव निष्कंपः शशीवानंददायकः । समीर इव निःसंगः सुधीर्ध्यात। प्रशश्यते ॥ ७ ॥
पइमि कुलकम् ॥ પ્રાણેને નાશ થાય તે પણ ચારિત્રમાં અગ્રેસરપણું ન મૂકનાર, બીજા જીવોને પણ પિતાની માફક જેનાર, સમિતિ, ગુપ્તિ આદિ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
* Mr. . સપ્તમ પ્રકાશ. પિતાના સ્વરૂપથી પાછા ન પડનાર, ટાઢ, તાપ અને વાયરા પ્રમુખથી ખેદ ન પામનાર, અજરામર કરનાર એગ રૂપિ અમૃત રસાયણ પીવાને ઈચ્છક, રાગ દ્વેષાદિકથી નહિ દબાએલ, ક્રોધ, માન, માયા અને લેભાદિથી દૂષિત નહિ થયેલ, સર્વ કાર્યમાં નિર્લેપ અને આ ત્મભાવમાં રમણ કરનાર, (મનને રાખનાર) કામ ભેગથી વિરક્ત પિતાના શરીર ઉપર પણ નિસ્પૃહતા રાખનાર, સંવેગરૂપ દ્રહમાં મગ્ન થયેલ, શત્રુ અને મિત્ર, સુવર્ણ અને પથ્થર, નિંદા અને સ્તુતિ વિગેરે સર્વ જગ્યાએ સમભાવ રાખનાર, રાજા હોય કે રાંક હોય તે બેઉના તુલ્ય કલ્યાણને ઈચ્છક, સર્વ જીવો ઉપર કરૂણા કરનાર, સંસારનાં સુખોથી પરામુખ મેરૂપર્વતની માફિક (ઉપસર્ગ પરિસહાદિકથી) અડોલ, ચંદ્રમાની માફક આનંદદાયક અને વાયુની માફક નિઃસંગ, (અપ્રતિબદ્ધ) આવી સ્થિતિવાળે બુદ્ધિમાનું ધ્યાતા, ધ્યાન કરવાને લાયક છે. ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૭.
- યેયનું સ્વરૂપ. पिंडस्थं च पदस्थं च रूपस्थं रूपवर्जितम् ।
चतुर्धा ध्येयमाम्नातं ध्यानस्याऽलंबनं बुधैः ॥ ८ ॥ પિંડ, પદસ્થ, રૂપ, અને રૂપાતીત. આ ચાર પ્રકારનું ધ્યાનના અવલંબન રૂપ ધ્યેય, જ્ઞાની પુરૂષોએ માનેલું (કહેલું) છે. ૮. પિંડસ્થ ધયેયને ધારણુના ભેદથી બતાવે છે.
पार्थिवी स्यादथानेयी मारुती वारुणी तथा।
तत्त्वभूः पंचमी चेति पिंडस्थे पंच धारणाः ॥९॥ પિંડસ્થ થેયમાં પાથવી, આગ્નેયી, મારૂતિ, વારૂણી અને તત્વભૂ આ પાંચ ધારણાઓ (કરવાની) છે. ૯. ત્રણ ટ્વેકથી પાર્થિવી ધારણ અને તેનું ધ્યાન કરવાનું બતાવે છે.
પાથિવી ધારણ. तिर्यग् लोकसमं ध्यायेत् क्षीराब्धि तत्र चांबुजं । .सहस्त्रपत्रं स्वर्णाभं जंबुद्वीपसमं स्मरेत् ॥ १० ॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
આનેચી ધારણા. तत्केसरततेरंतः स्फुरपिंगप्रभांचिताम् । स्वर्णाचलप्रमाणां च कर्णिकां परिचिंतयेत् ॥११॥ श्वेतसिंहासनाऽऽसीनं कर्मनिर्मूलनोधतं । आत्मानं चिंतयेत्तत्र पार्थिवीधारणेत्यसौ ॥१२॥
त्रिभिर्विशेषकं. આપણે જે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહ્યા છીએ, તે તિર્થો લેક કહેવાય છે અને તે એકરાજ પ્રમાણ (માપ વિશેષ) લાંબે પહેળે છે. તેટલો લાંબે પહેબે એક ક્ષીર સમુદ્રને (દુધ જેવા પાણીથી ભરેલા સમુદ્રને) ચિંતવવો. તે સમુદ્રની અંદર જબુદ્વીપની માફક એક લાખ એજનના વિસ્તારવાળું અને એક હજાર પાંખડીઓવાળુ કમળ ચિંતવવું. તે કમળના મધ્યમાં કેસરાઓ છે તેની અંદર, દેદીપ્યમાન પીળી પ્રભાવવાળી અને મેરૂ પર્વતે જેટલી પ્રમાણવાળી કણિકા છે એમ ચિંતવવું. તે કણિકા ઉપર એક ઉજવળ સિંહાસન છે, તેના ઉપર બેસી કર્મોને મૂળથી ઉખેડી નાખવાને પ્રયત્ન કરતા પિતાને ચિંતવવો તે પાર્થિવી ધારણ કહેવાય છે. ૧૦,૧૧,૧૨.
આનેયી ધારણુ. विचिंतयेत्तथा नाभौ कमलं षोडशच्छदम् । कर्णिकायां महामंत्रं प्रतिपत्रं स्वरावलीम् ॥१३॥ रेफबिंदुकलाक्रांतं महामंत्रे यदक्षरं । तस्य रेफाद्विनिर्यातीं शनैधूमशिखां स्मरेत् ॥१४॥ स्फुलिंगसंततिं ध्यायेत् च्चालामालामनंतरं । ततो ज्वालाकलापेन दहेत्पनं हृदि स्थितं ॥१५॥ तदष्टकर्मानिर्माण-मष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामंत्र--ध्यानोत्थः प्रबलानलः ॥१६!। ततो देहाद् बहिायेत् त्र्यसं वहिपुरं ज्वलन् । लांछितं स्वस्तिकेनांते वहिबीजसमन्वितं ॥१७॥ देहं पद्मं च मंत्रार्चि-रंतर्बहिपुरं बहिः ।
कृत्वाऽशु भस्मसाच्छाम्येत् स्यादाग्नेयीति धारणा ॥१८॥ તેમજ નાભિની અંદર સેળ પાંખડીવાળું કમળ ચિંતવવું.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
સપ્તમ પ્રકાશ, તે કમલની કણિકામાં મહામંત્ર (બ) સ્થાપન કરવો. અને તે કમળનાં દરેક પત્રોમાં અનુક્રમે, સ, ૪, ૫, ૬, ૩, ૩, , ૮, સ્ટ્ર ૪, ૫, , શો, બી, બં, ૩, આ સળ સ્વરે સ્થાપવા,
પછી હૃદયમાં આઠ પાંખડીનું કમલ ચિતવવું, જ્ઞાનાવરણિય ૧, દર્શનાવરણિય ૨વેદનીય ૩, મેહનીય ૪, આયુષ્ય પ, નામ કર્મ ૬, ગાત્ર ૭, અંતરાય ૮, આઠ કર્મો અનુક્રમે એક એક પાંખડીમાં સ્થાપન કરવાં, અને તે કમળનું મુખ નીચું રાખવું, (સેળ પાંખડીવાળા કમળના ઉપર જાણે અધર ઝુલતું હોય તેમ નીચું મુખ તે કમળનું રાખવું) પછી રેફ બિંદુ અને કળા યુક્ત મહામંત્રમાં જે (ઈં) અક્ષર છે તેના રેફમાંથી હળવે હળવે નીકળતી ધૂમાડાની શિખા ચિંતવવી. પછી તેમાંથી અગ્નિના કણિઆ
ઓ નિકળતા ચિંતવવા અને પછી અનેક જવાળાઓ નીકળતી ચિંતવવી. તે જવાળાઓના સમૂહથી હૃદયની અંદર રહેલું (આઠ કર્મોથી બનેલું આઠ પાંખડીવાળું) કમળ બાળવું અને તે મહામંત્ર (બë)ના ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રબળ અગ્નિ અવશ્ય તે કર્મવાળા કમળને બાળી નાખે છે એમ ચિંતવવું. પછી શરીરની બહાર ત્રણ ખુણાવાળે બળતે અગ્નિને જ (પુર-કે-કુંડ) સાથિઆવડે કરી ચિન્હિત અને વન્તિ બીજ (૨) રકાર સહિત ચિંતવવો. પછી શરીરની અંદર મહામંત્રના ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થએલી અગ્નિની જવાળા અને બહારના વન્તિપુરની જવાળા, એ બેઉ વડે કરી દેહ અને આઠ કર્મનું બનેલું કમળ તે બેઉને બાળીને તત્કાળ ભસ્મસાત કરી (રાખ કરી) શાંત થવું તેને આગ્નેયી ધારણું કહે છે. ૧૩ થી ૧૮.
વાયવી ધારણ. ततत्रिभुवनाऽऽभोगं पूरयंतं समीरणम् । चालयतं गिरीनब्धीन क्षोभयंतं विचिंतयेत् ॥१९॥ तच्च भस्मरजस्तेन शीध्रमुद्धृय वायुना। दृढाभ्यासः प्रशांति त-मानयेदिति मारुती ॥२०॥ પછો ત્રણ ભુવનના વિસ્તારને પૂરી દેતા, પર્વતેને ચલાયમાન કરતા, અને સમુદ્રને ક્ષોભ પમાડતા, પ્રચંડ વાયુને ચિંતવવો, અને પૂર્વે શરીર તથા કમળને બાળીને, જે રાખ કરવામાં આવી
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વ સૂધારણા.
૯
છે તેને આ વાચુવડે ઉડાડી નાખી દૃઢ અભ્યાસે પ્રબળ ધારણાએ) કરી તે વાયરાને પાઠે શાંત કરવો. એ મારૂતી નામની ત્રીજી ધારણા જાણવી. ૧૯, ૨૦.
स्मरेद्वर्षत्सुधासारै - धनमालाकुलं नम : । ततोऽर्धेन्दुसमाक्रांतं मंडलं वारुणांकितम् ॥२१॥ नभस्तलं सुषांभोभिः प्लावयंस्तत्पुरं ततः । तद्रजः कायसंभूतं क्षालयेदिति वारुणी ॥ २२ ॥ અમૃત સરખા વરસાદને વરસાવનાર, મેધની માળાએથી (વાદળાંથી) ભરપુર આકાશને સ્મરવું ચિતવવુ), પછી અર્ધચંદ્રાકાર કલા બિંદુ સહિત વરૂણ બીજ (ૐ) ને સ્મરવું તે વરૂગુખીજથી ઉત્પન્ન થયેલા અમૃત સરખા પાણીથી આકાશને ભરીને પૂર્વે શરીરથી પેદા થએલ રજ, જે આકાશમાં ઉડાડી હતી, તે રજને તે પાણીથી ધોઈ નાખવી. (પછી વારૂણ મંડલને શાંત કરવુ) તે વારૂણી ધારણા કહેવાય. ૨૧, ૨૨.
તત્ત્વભ્રધારણા. सप्तधातुविनाभृतं पूर्णेन्दुविशदद्युतिम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं शुद्धबुद्धिः स्मरेत्तत: ॥ २३॥ ततः सिंहासनारूढं सर्वातिशयभासुरं । विध्वस्ताशेषकर्माणं कल्याणमहिमान्वितम् ||२४| स्वांगगर्भे निराकारं संस्मरेदिति तत्त्वभूः । साभ्यास इति पिंडस्थे योगी शिवसुखं भजेत् ॥ २५ ॥
· ચાર ધારણા કરવા પછી શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા યાગીએ સાત ધાતુ વિનાના, પૂર્ણચંદ્રની માફક નિર્મલ કાંતિવાળા અને સર્વાંગ઼ સરખા પોતાના આત્માને સ્મરવો (ચિંતવવો). પછી સિહાસન ઉપર આરૂઢ થયેલા સર્વ અતિશયાથી સુશોભિત, સ કર્મીના નાશ કરનારા અને ઊત્તમ મહિમાવાળા, પેાતાના શરીરની અ ંદર રહેલા, નિરાકાર આત્માને સ્મરવો. એ તત્ત્વભૂ નામની ધારણા જાણવી. આ પિંડસ્થ ધ્યાનને સદા અભ્યાસ કરનાર યાગી મેાક્ષ સુખ પામે છે. ૨૩, ૨૪, ૨૫.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
અષ્ટમ પ્રકાશ, પિંડસ્થ થેયનું માહાસ્ય. अश्रांतमिति पिंडस्थे कृताभ्यासस्य योगिनः। प्रभवंति न दुर्विद्या मंत्रमंडलशक्तयः ॥२६॥ शाकिन्यः क्षुद्रयोगिन्यः पिशाचाः पिशिताशिनः। त्रस्यति तत्क्षणादेव तस्य तेजोऽसहिष्णवः ॥ २७॥ दुष्टाः करटिनः सिंहाः शरभाः पन्नगा अपि । जिघांसवोऽपि तिष्ठति स्तंभिता इव दूरतः ॥ २८ ॥
ત્રિમિવિરોષ . આ પ્રમાણે નિરંતર પિંડસ્થ ધ્યાનમાં અભ્યાસ કરનાર યોગીને દુષ્ટ વિદ્યા (જે ઉચાટણ, મારણ, સ્તંભન, વિશ્લેષણાદિ) મંત્ર, મંડલ, શકિત વિગેરે પરાભવ કરી શકતાં નથી. શાકિનિઓ, નીચ
ગણીઓ, પિશાચે અને માંસ ભક્ષણ કરનારાઓ, તે ગીના તેજને સહન નહિ કરી શકતાં તત્કાળ જ ત્રાસ પામે છે. તેમજ દુષ્ટ, હાથી, સિંહ, શરભ અને સર્પો મારવાની ઈચ્છાવાળા પણ, સ્તંભાઈ ગયેલાની માફક દૂર ઉભા રહે છે. (આ પિંડસ્થ ધ્યાનનું સામાન્ય ફળ છે. વિશેષ ફળ કર્મક્ષયથી ઉત્પન્ન થતું મોક્ષ છે.) ૨૬,૨૭,૨૮. इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रे मुनि श्री केशर
વિજય શનિ કૃત વાઢાવવધે દત્તક: પ્રકાર
ને મધ્યમ : પ્રવરિાઃ પ્રારબ્ધને છે
પદસ્થ ધયેય અને તેનું ધ્યાન. यत्पदानि पवित्राणि समालंब्य विधीयते ।
तत्पदस्थं समाख्यातं ध्यानं सिद्धांतपारगैः ॥१॥
પવિત્ર (મંત્રાલરાદિ) પદોનું અવલંબન લઈને જે ધ્યાન કરવામાં આવે છે તેને સિદ્ધાંતના પારગામિ પુરૂષોએ પદસ્થ ધ્યાન કહેલું છે. ૧.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતૃકાના ધ્યાનનું ફળ.
૩૦૧ વણુ ક્ષેકે કરી વિશેષ બતાવે છે. तत्र षोडशपत्राढये नाभिकंदगतेबुजे । स्वरमालां यथापत्रं भ्रमंती परिचिंतयेत् ॥२॥ चतुर्विशतिपत्रं च हृदि पा सकर्णिकम् । वर्णान्यथाक्रमं तत्र चिंतयेत्पंचविंशतिम् ॥३॥ वक्त्राब्जेऽष्टदले वर्णाष्टकमन्यत्ततः स्मरेत् । संस्मरन् मातृकामेवं स्याछूतज्ञानपारगः॥ ४ ॥
નાસિકંદપર રહેલા, સેળ પાંખડીવાળા પ્રથમ કમળના દરેક પત્ર પર સોળસ્વરની પંક્તિ (મ, IT, ૬, ૨, ૩, ૩, ૪, , , , g, છે, મો, ગૌ, ગં, ઝ:) ભ્રમણ કરતી ચિંતવવી, હૃદયમાં રહેલા,
વીસ પાખડીવાળા કર્ણિકા સહિત કમળમાં, અનુક્રમે વ્યંજન , , , , , , , , , ઝ, ૨, ૩, ૪, ઢ, ણ, સ, શ, ૨, ધ, , , , , મ, ય, ચિંતવવા. તેમાં આદિના વીસ પાંખડીઓમાં, અને પચીસમ (મ) કાર કણિકામાં ચિંતવવો. તથા આઠ પાંખડીવાળા મુખ કમળમાં (મોઢામાં આઠ પાંખડીવાળા) કમળની કલ્પના કરવી. તેમાં બીજા બાકીના આઠ વર્ષે ૧, ૨, ૪, ૫, રા,
, R, ઇ, મરવા. આ પ્રમાણે આ માતૃકાને સ્મરણ કરતે-ચિંતવતે–તેનું ધ્યાન કરતે શ્રુતજ્ઞાનને પારગામિ થાય. ૨, ૩, ૪,
માતૃકાના ધ્યાનનું ફળ. ध्यायतोऽनादिसंसिद्धान् वर्णानेतान्यथाविधि । नष्टादिविषयज्ञानं ध्यातुरुत्पद्यते क्षणात् ॥ ५॥
અનાદિ સિદ્ધ આ અકારાદિ વર્ણોનું વિધિપૂર્વક પૂર્વે બતાવિલ ત્રણે કમળામાં ગોઠવીને એકાગ્રતાપૂર્વક) ધ્યાન કરતાં થોડા વખતમાં ધ્યાન કરવાવાળાને નષ્ટાદિ સંબંધી (ગયું–આવ્યું થયું થવાનું–થતું જીવીત અને મરણાદિ સંબંધી) જ્ઞાન ઉત્પન થાય છે. ૬.
(પ્રકાર તરે કરી બાર લેકે પદમયી, મંત્રમયી દેવતાનું સ્વ. રૂપ ધ્યાવાનું કહે છે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
130२
અષ્ટમ પ્રકાશ.
પદસ્થ ધયાન પ્રકારાંતરે अथवा नाभिकंदाधः पद्ममष्टदलं स्मरेत् । स्वरालिकेसरं रम्यं वर्गाष्टकयुतैर्दलैः ॥६॥ दलसंधिषु सर्वेषु सिद्धस्तुतिविराजितं । दलाग्रेषु समग्रेषु मायाप्रणवपावितं ॥७॥ तस्यांतरंतिम वर्णमाधवर्णपुरस्कृतं ।। रेफाक्रांतं कलाविंदुरम्यं पालेयनिर्मलं ॥ ८ ॥ अर्हमित्यक्षरं प्राणप्रांतसंस्पर्शि पावनम् । हूस्वं दीघे प्लुतं सूक्ष्ममतिसूक्ष्म ततः परं ॥ ९ ॥ ग्रंथीन् विदारयन्नाभिकंठहृद्घटिकादिकान् । सुसूक्ष्मध्वनिना मध्यमार्गयायि स्मरेत्ततः ॥ १० ॥: अथ तस्यांतरात्मानं प्लाव्यमानं विचिंतयेत् । बिंदुतप्तकलानियत्क्षीरगौरामतोर्मिभिः ॥११॥ ततः सुधासरः मूतषोडशाब्जदलोदरे । आत्मानं न्यस्य पत्रेषु विद्यादेवीश्च षोडशः ॥ १२ ॥ स्फुरत् स्फटिकगारक्षरत्क्षीरासितामृतैः । आभिराप्लाव्यमानं स्वं चिरं चित्ते विचिंतयेत् ॥ १३॥ अथास्य मंत्रराजस्याभिधेयं परमेष्ठिनम् । अर्हतं मूर्द्धनि ध्यायेत् शुद्धम्फटिकनिर्मलं ॥ १४ ॥ सद्धयानावेशतः सोहं सोहमित्याऽऽलपन्मुहुः । निःशंकमेकतां विद्यादात्मनः परमात्मनः ॥ १५॥ ततो नीरागमद्वेषममोहं सर्वदर्शिनम् । सुराच्य समवसृतौ कुर्वाणं धर्मदेशनाम् ।। १६ ॥ ध्यायन्नात्मानमेवेत्थमभिन्नं परमात्मना । लभते परमात्मत्वं ध्यानी निघृतकल्मषः ॥ १७ ॥
द्वादशभि कुलकम् નાસિંકદની નીચે આઠ પાંખડીવાળું એક કમળ ચિંતવવું. તે કમળની રમણિક કેસરાઓ, અ, આ આદિ સોળ સ્વરોની ક૯૫વી. આઠ પાંખડીઓમાં આઠ વર્ગો કમે સ્થાપન કરવા. (આઠ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાથ ધ્યાન પ્રકારાંતરે.
Te
આ, ૬, , ૩, , ૪, ૪, રૃ, હૂઁ, ૫,
२ चछजज्ञज
૩ टठडढण
૩ ↑ સ્થાપન
વર્ગો બતાવે છે. ), પે, શો, ઔ, *, અ, 1 कखगघङ, ૪ તથષન ૫ વમમ ૬ ચર્જીવ ૭ રાષસજ્જ ૮ આ આઠ વર્ગો એક પાંખડીમાં એક, એમ આઠમાં સ્થાપન કરવા.) તે આઠે પાંખડીએની સધિઓમાં (એક પાંખડી અને આતરૂં તે સીધે તેમાં) સિદ્ધ સ્તુતિ જે હ્રીઁ કરવા. આઠ પાંખડીએના અગ્રભાગમાં (ઉપર) કરવા. તે કમલમાં પહેલા વર્ગુ, ૪ અને છેલ્લા વણુ ૪ રેફ ( ) કલા ( - ) અને બિંદુ (૦) સહિત ભરની માફક ઉજ્જવલ સ્થાપન કરવા. (અર્થાત્ હૈં સ્થાપન કરવા. ) આએંઠું અક્ષર મનથી સ્મરણ કરવા માત્રમાં પવિત્ર કરનાર છે. આઅૐ શબ્દને પ્રથમ હ્રસ્વ ઉચ્ચાર (નાદ) મનમાં કરવો, પછી દીર્ઘ, વ્રુત, સૂક્ષ્મ અને પછી અતિ સૂક્ષ્મ કરવો, પછી તે નાદ નાભિની, હૃદયની અને કંઠની ઘટિકાદિકની ગાંઠને વિદ્યારણુ કરતા સૂક્ષ્મ ધ્વનિવાળા થઇ તે સર્વના મધ્યમાં થઇ આગળ ચાલ્યા જાય છે. એમ ચિંતવવુ', પછી તે નાદના ખિંદુથી તપેલી કળામાંથી નીકળતા દુધ સરખા ઉજ્જ્વળ, અમૃતના કલ્લેાલે કરી અંતર અત્માના સિંચાતા (પલાળાતા) ચિતવવા. પછી એક અમૃતનું સરોવર કલ્પવું. તે સરેાવરથી પેદ્યા. થયેલ સાળ પાંખડીવાળા કમળની અંદર પેાતાને સ્થાપન કરી તે પાંખડીઓમાં ક્રમે સેાળ વિદ્યાદેવીઓને ચિતવવી પછી દેીપ્યમાન સ્ફાટિક રત્નના ભંગાર (કુંભ) માંથી ઝરતા દૂધની માક ઉજ્વળ અમૃત વડે પેાતાને સિ ંચાતા (પલાળાતા) ઘણા વખત સુધી મનમાં ચિંતવવુ. પછી આ મંત્રરાજના અભિધેય (નામવાળા) શુદ્ધ સ્ફાટિકની માફક નિળ જે પરમેષ્ઠિ અદ્વૈત તેનું મસ્તકને વિષે ધ્યાન કરવું. તે ધ્યાનના આવેશથી સાહ, સાહ', તે વીતરાગ, તેજ હું. તેજ હું. એમ વારવાર ખેલતા નિઃશંકપણે આત્માની અને પરમાત્માની એકતા સમજવી. પછી નિરાગી, અદ્રષિ, અમેાહિ, સદશિ, દેવોથી પૂજનિક અને સમવસરણમાં રહી ધૃમ દેશના કરતા પરમાત્માની સાથે પેાતાને અભિન્નપણે ધ્યાવવો. આ પ્રમાણે પરમાત્માની સાથે અભિન્નતાનું ધ્યાન કરતાં ધ્યાની પાપાને (કના) નાશ કરી પરમાત્માપણાને પામે છે. ૬થી ૧૭.
બીજી પાંખડીનું કાર તે સ્થાપન
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
અષ્ટમ પ્રકાશ. વળી પ્રકાર તરે કરી પદમથી મંત્રમયી દેવતાના
ધ્યાનનું સ્વરૂપ કહે છે, यद्वा मंत्राधिपं धीमान् उर्धाऽधोरेफसंयुतम् । कलाबिहुसमाक्रांतमनाहतयुतं तथा ॥ १८॥ कनकांभोजगर्भस्थं सांद्रचंद्राशुनिर्मलं । गगने संचरंतं च व्याप्नुवंत दिशः स्मरेत् ॥ १९ ॥ ततो विशंत वक्राब्जे भ्रमंतं भूलतांतरे । स्फुरंतं नेत्रपत्रेषु तिष्ठतं भालमंडले ॥ २० ॥ नितिं तालुरंध्रेण स्रवतं च सुधारसं । स्पर्धमानं शशांकेन स्फुरतं ज्योतिरंतरे ॥ २१ ॥ संचरंतं नाभोभागे योजयंतं शिवश्रिया । सर्वावयवसंपूर्ण कुंभकेन विचिंतयेत् ॥ २२ ॥
पंचभिःकुलकम् અથવા ઉપર અને નીચે રેફયુક્ત તથા કલા અને બિંદુથી આક્રાંત (દબાયેલા) ૧ અનાહત સહિત, મંત્રાધિરાજ (ગાઁ) ને સુવર્ણના કમલમાં રહેલ, ઘાડા ચંદ્રના કિરણોની માફક નિર્મલ, આકાશમાં સંચરતે , અને દિશાઓમાં વ્યાપ્ત થતું ચિંતવવો. ત્યારે પછી મુખ કમળમાં પ્રવેશ કરતા, ભૂલતાની અંદર ભમતા, નેત્ર પત્રમાં સ્કુરાયમાન્ થતા, ભાલ મંડળમાં રહેતા, તાળુના રંધ્રથી બહાર નિકળતા, અમૃત રસને ઝરતા, ઉજવળતામાં ચંદ્રમા સાથે સ્પર્ધાકરતા; જ્યોતિષમંડલમાં સ્કુરતા, આકાશના ભાગમાં સંચરતા અને મેક્ષ લકમી સાથે જતા સર્વ અવયથી સંપૂર્ણ મંત્રાધિરાજને, બુદ્ધિમાન પેગીઓએ કુંભક કરીને ચિંતવ. ૧૮, થી ૨૨. (કહ્યું છે કે)
अकारादि हकारांत रेफमध्यं सबिंदुकं । तदेव परमं तत्त्वं थो जानाति स तत्त्ववित् ॥ २३ ॥ (અ) કાર છે જેની આદિમાં અને હ) કાર છે જેના અંતમાં અને મધ્યમાં બિંદુ સહિત રેફ છે. તે જ (મ) પરમતત્ત્વ છે. તેને જે જાણે છે તે તત્ત્વને જાણ છે. ૨૩.
૧ અન્ય સ્થળે અનારતનું લક્ષણ આ પ્રમાણે આપેલું છે. વિજ્ઞા कारहरोर्चरेफ विद्वानवक्षारं मालाधास्यंदिपीयूष बिंदुविंदुग्नाहतं.१
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારાંતરે ધ્યાન
૩૦૫ મંત્રાધિરાજના ધ્યાનથી થતું ફળ ) महातत्त्वमिदं योगी यदैव ध्यायति स्थिरः। .. .. तदैवानंदसंपद्भू मुक्तिश्रीरुपतिष्ठते ॥२४॥
મનને સ્થિર કરી સ્થિર થઈ, યેગી જ્યારે આ અહં મહા તત્વનું ધ્યાન કરે છે, તે જ વખતે તેને, આનંદ સંપદાની ભૂમિ સમાન મોક્ષ લક્ષ્મી સમીપ આવી ઉભી રહે છે. ૨૪.
પ્રકારાંતરે ધ્યાન. रेफबिंदुकलाहीनं शुभ्रं ध्यायेत्ततोऽक्षरम् ।
ततोऽनक्षरतां प्राप्तमनुच्चार्य विचिंतयेत् ॥२५॥ રેફ, બિંદુ અને કલા રહિત ઉજવળ (૯) વર્ણનું ધ્યાન કરવું. પછી તેજ અક્ષર, અનક્ષરતા (અર્ધ કલાના આકારને પામેલો) અને મુખે ઉચ્ચારી ન શકાય તેવી રીતે મનમાં ચિંતવવો. ૨૫.
निशाकरकलाकारं सूक्ष्म भास्करभास्वरं । અનાહતમાં રેવં વિલંત વિચિંતન્ ! રદ્દ .. तदेव च क्रमात्सूक्ष्मं ध्यायेद्वालाग्रसंनिभं।
क्षणमव्यक्तमीक्षेत जगज्ज्योतिर्मयं ततः ॥ २७ ॥ ... ચંદ્રમાની કલાના આકારે સૂક્ષમ, અને સૂર્યની માફક દેદીપ્યમાન અનાહત નામના દેવને (અનુચ્ચાર્ય અને અનક્ષરતાની આકૃતિને પામેલા અનાહત નામના દેવને,) (હ) વર્ણને સ્કુરાયમાન થતું ચિંતવવો. તેજ અનાહતને અનુક્રમે વાળના અગ્રભાગસર સૂક્ષમ
ધ્યાવવો. પછી થેડે વખત આખું જગતું અત્યક્ત(નિરાકાર) - તિમય છે તેમ જેવું. ૨૬, ૨૭.
मचान्य मानसं लक्ष्यादलक्ष्ये दधतः स्थिरं। ज्योतिरक्षयमत्यक्षमतरुन्मीलति क्रमात् ॥२८॥ इति लक्ष्यं समालंब्य लक्षाभावः प्रकाशितः।
निषण्णमनसस्तत्र सिध्यत्यभिमतं मुनेः ॥ २९॥ પછી તે લક્ષમીમાંથી મનને (હળવે હળવે) ખસેડીને અલયમાં સ્થીર કરતાં, ક્ષય ન થાય તેવી અને ઈદ્રિય અગોચર, તિ અંદર અનુક્રમે પ્રગટ થાય છે. આ પ્રમાણે લક્ષ્યનું આલંબન લઈ (ધ્યાન કરી અનુક્રમે) નિરાલંબનતારૂપ લક્ષ્યાભાવને પ્રકાશિત કર્યો.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટ પ્રકાશ
૩૬ (કરાય છે.) તે અલક્ષ્યમાં નિશ્ચલ મનવાળા મુનિએનું મનઈચ્છિત સિદ્ધ થાય છે. ૨૮, ૨૯.
વિવેચન–પ્રથમ પૂર્વે બતાવેલ લક્ષ (આલંબનને) ગ્રહણ કરી તેમાં ઘણાજ આગળ વધતાં કમે તેવાં આલંબનને મૂકી, નિરાલંબન સ્થીતિમાં નિશ્ચલ થતાં આત્મસ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે, માટે કમ આજ છે કે, પ્રથમ આલંબન અને પછી નિરાલંબન માર્ગ લેવો.
પ્રણવનું ધ્યાન. तथा हृत्पामध्यस्थं शब्दब्रह्मैककारणम् । स्वरव्यंजनसंवीतं वाचकं परमेष्ठिनः ॥३०॥ मूर्द्धसंस्थितशीतांशु कलामृतरसप्लुतम् । कुंभकेन महामंत्रं प्रणवं परिचिंतयेत् ॥३१॥ તથા હૃદયકમળમાં રહેલા સમગ્ર શબ્દ બ્રાની (વચન વિલાસ સ્વરૂપ) ઉત્પતિનું એક કારણ, સ્વર તથા વ્યંજન સહિત પંચપરમેઝિંપલ લચક, તથા મસ્તકમાં રહેલ ચંદ્રકલામાંથી ઝરતા અમૃ તના રસે કરી ભિંજતા, મહામંત્ર પ્રવણને (શ્કારને)કુંભક કરીને (શ્વાસોશ્વાસને રેકીને ચિંતવવો. ૩૦, ૩૧.
પ્રણવ ધ્યાનના જુદા જુદા ભેદ. पीतः स्तंभेऽरुणं वश्ये क्षोभणे विद्रुमप्रभम् । कृष्णं विद्वेषणे ध्यायेत् कर्मघाते शशिप्रभम् ॥३२॥
સ્તંભન કરવામાં પીળા કારનું ધ્યાન, વશીકરણ કરવામાં લાલ, ક્ષોભ પમાડવામાં પરવાળાની કાંતિ સરખું, વિદ્વેષણ કર્મમાં કાળા, અને કર્મોને નાશ કરવામાં ચંદ્રની કાંતિ સમાન ઉજજવળ કારનું ધ્યાન કરવું. ૩૨.
પંચપરમેષ્ટિ મંત્રનું ધ્યાન. तथा पुण्यतमं मंत्रं जगत्रितयपावनम् ।
योगो पंचपरमेष्ठिनमस्कारं विचिंतयेत् ॥ ३३ ॥
તથા ત્રણ જગતને પવિત્ર કરનાર અને મહા પવિત્ર પંચયરમેષ્ટિ નમસ્કાર મંત્રને વેગીઓએ વિશેષ પ્રકારે ચિંતવવો. ૩૩.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચપરમેષ્ટિમંત્રનું ફળ બતાવે છે. તેજ બતાવે છે.
अष्टपत्रे सितांबुजे कर्णिकायां कृतस्थितिम् । आद्यं सप्ताक्षरं मंत्र पवित्र चिंतयेत्ततः ॥ ३४ ॥ सिद्धादिकचतुष्कं च दीपत्रेषु यथाक्रमं । चूलापादचतुष्कं च विदिक्पत्रेषु चिंतयेत् ॥ ३५ ॥
આઠ પાંખડીનું સફેદ કમળ ચિતવવુ. તે સળની કણિકામાં રહેલા સાત અક્ષરવાળા પહેલા પવિત્ર મંત્ર નાં અયાળ ને ચિંતવવો. પછી સિદ્ધાદિક ચાર મંત્રને દિશાઓના પત્રમાં નુક્રમે ચિતવવા. નમે સિદ્ધાળું પૂર્વ દિશામાં, નમે આયિાળ એ પદ દક્ષિણ દિશામાં, તમે હથકનાવાળું એ પદ પશ્ચિમ દિશામાં, નમે êાપ સભ્યસા ” એ પદ ઉત્તર દિશામાં, તથા વિદિશાની ચાર પાંખડીઓમાં અનુક્રમે ચાર ચુલિકાઓ ચિંતવવી Àા પંચ સમુબાર આગ્નેય ખુણામાં સમપાયવાસના એ પદ નૈઋત્ય ખુણામાં મંગહાળષ સઐતિ એ પદ વાયવ્ય ખુણામાં, હર્મ વ મનનું એ પદ્મ ઈશાન ખુણામાં)આ પ્રમાણે નમસ્કાર મહામંત્રનું ધ્યાન કરવુ ૩૪, ૩૫.
૩૦૭
=
તેનુ ફળ બતાવે છે. त्रिशुद्धया चिंतयंस्तस्य शतमष्टोत्तरं मुनिः । भुंजानोपि लभेतैव चतुर्थतपसः फलं ।। ३६ ।।
મન, વચન અને કાયાની શુદ્ધિ (એકાગ્રતા ) પૂર્વક એ (પૂર્વ બતાવેલી વિધિએ) એકસો આઠવાર આ નમસ્કાર મહામત્રને ગણું, તા આહાર કરતાં છતાં પણ તે મુનિને એક ઉપવાસનુ ફળ મળે, ૩૬. एनमेव महामंत्रं समाराध्येह योगिनः । त्रिलोक्यापि महीयतेऽधिगताः परमां श्रियं ॥ ३७ ॥ આજ મહામત્રને સારી રીતે આરાધીને, આત્મલક્ષ્મીને મેળવી, આ ભવમાં ચેાગીએ ત્રણàાકના જીવોથી પણ પૂજાય છે,૩૭. कृत्वा पापसत्राणि हत्वा जंतुशतानि च । अमुं मंत्रं समाराध्य तिर्यंचोऽपि दिवं गताः ॥ ३८ ॥ હજારો પાપે કરી અને સેંકડા પ્રાણિઓને હણીને (સેકડા
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
અષ્ટમ પ્રકાશ. ગમે તે પ્રાણિઓને મારનાર) જનાવરે પણ આ મહામંત્રનું આરાધન કરી દેવલોકમાં ગયા છે. ૩૭.
પ્રકારતરે પંચ પરમેષ્ટિ વિધા. गुरुपंचकनामोत्था विद्या स्यात् षोडशाक्षरी।
जपन् शतद्वयं तस्याश्चतुर्थस्याप्नुयात्फलं ॥ ३९॥ પંચપરમેષ્ઠિના નામથી ઉત્પન્ન થયેલી સેળ અક્ષરની વિદ્યા થાય છે. તે વિદ્યા જે બસે વાર જપે તે એક ઉપવાસનું ફળ પામે. (મતિ તિરૂ સાયનિય ડાયરાદૂ એ સેળ અક્ષરી વિદ્યા જાણવી.) ૩૯. __शतानि त्रीणि षट्वण चत्वारि चतुरक्षरं ।
पंचवणे जपन् योगी चतुर्थ फलमश्नुते ॥ ४० ॥ - છ અક્ષરવાળી વિદ્યા ત્રણ વાર, અથવા ચાર અક્ષરવાળી વિદ્યા ચારસેવાર, અથવા પાંચ અક્ષરી વિદ્યા પાંચસવાર, જાપ કરે તો ચાગી એક ઉપવાસનું ફળ પામે. (દંત ઉત્તર એ છ અક્ષરી વિદ્યા પ્રતિ એ ચાર અક્ષરી વિદ્યા અને વિકાસના એ પાંચ અક્ષરવાળી વિદ્યા જાણવી.) ૪૦.
प्रवृत्तिहेतुरेवैतदमीषां कथितं फलम् ।
फलं स्वर्गापवर्गों तु वदंति परमार्थतः ॥ ४१ ॥ આ વિદ્યાના જાપનું ફળ જે ઉપવાસનું બતાવ્યું છે, તે તે, બાળ જીને (જાપમાં) પ્રવૃત્તિ થવા માટે જ છે, પણ પરમાર્થથી ખરૂં ફળ તે સ્વર્ગ અને મોક્ષ છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. ૪૧. વળી પ્રકારાંતરે પદમયી દેવતાનું ધ્યાન બતાવે છે.
पंचवर्णमयी पंच तत्त्वविद्योद्धता श्रुतात् ।
अभ्यस्यमाना सततं भवक्लेशं निरस्यति ॥ ४२ ॥ સિદ્ધાંતથી ઉદ્ધાર કરેલી પાંચ વર્ણવાળી, પાંચ તત્ત્વવિદ્યા, જે નિરંતર જગ્યા કરે છે, તે સંસારના ફલેશને દૂર કરે છે. હાઁ દી
ને રિસાન એ પાંચ વર્ણમયી પંચતત્ત્વ વિદ્યા જાણવી.) ૪૨:
मंगलोत्तमशरणपदान्यऽव्यग्रमानसः। ર સમાચાર મા નહિં પ્રપદને II કરૂ છે.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત વણવાળા મંત્રનું ધ્યાન.
૩૦૯ મંગળ, ઉત્તમ અને શરણે આ ત્રણ અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મ એ ચારની સાથે મેળવીને એકાગ્ર ચિત્તથી સ્મરણ કરે, તે મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય, તે જ બતાવે છે. __अरिहंता मंगलं, सिद्धामंगलं, साहूमंगलं, केवलिपन्नतो धम्मो मंगलं १ अरिहंतालोगुत्तमा, सिद्धालोगुत्तमा, साहूलोगुत्तमा, केवलि पन्नतो धम्मो लोगुत्तमा, २ अरिहंते सरणं पवज्जामि, सिद्धे सरणं पवज्जामि, साहूसरणं पवज्जामि, केवलिपन्नतंधम्म सरणं पवज्जामि ३. ४३.
(पंनरअक्षरी विद्यानुं ध्यान.) मुक्तिसौख्यपदां ध्यायेद्विधां पंचदशाक्षराम् ।
सर्वज्ञाभं स्मरेन्मंत्रं सर्वज्ञानप्रकाशकम् ॥४४॥ મેક્ષ સુખને દેવાવાળી પનર અક્ષરવાળી વિદ્યા ધ્યાવવી, અને સર્વ જ્ઞાનપ્રકાશક સર્વજ્ઞ સદશ મંત્રને સ્મરે, તે વિદ્યા અને મંત્ર अनुभे मावामां आवे छे.) (ॐ अरिहंत, सिद्ध, सयौगि केवलि, स्थाहा) ॥ विधा छ. (ॐ श्री ही अहँ नमः ) 0 म छे.
वक्तुं न कश्चिदऽप्यस्य प्रभावं सर्वतः क्षमः ।
समं भगवता साम्यं सर्वज्ञेन बिभति यः ॥ ४५ ॥ (આ વિદ્યા અને આ મંત્ર મહાન ચમત્કારી છે. આ મંત્ર અને વિદ્યા સર્વજ્ઞ ભગવાનના સરખાપણાને ( સદેશાતાને) ધારણ કરે છે. તેને સર્વ પ્રભાવ કહેવાને કોઈ પણ સમર્થ નથી. ૪૫.
सात वर्णवाळा मंत्रनुं ध्यान. यदीच्छेद् भवदावानेः समुच्छेदं क्षणादपि । • समरेत्तदाऽऽदिमंत्रस्य वर्णसप्तकमादिमम् ॥ ४६॥
જે સંસારરૂપ દાવાનળને એક ક્ષણવારમાં ઉચ્છેદ કરવાને તમે २छता हो तो, ५७॥ मंत्रना पडेटा सात अक्षरे। (नमो अरिहंताणं ) नुस्मरण ४२. ४६.
એક શ્લોક કરી બે મિત્રે બતાવે છે. पंचवर्ण स्मरेन्मंत्रं कर्मनिर्घातकं तथा । वर्णमालांचितं मंत्रं ध्यायेत् सर्वाभयमदं ॥४७॥
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
અષ્ટમ પ્રકાશ તેમ જ આઠ કર્મોને નાશ કરવા માટે પંચવર્ણ (અક્ષર)વાળા મંત્રને સ્મરવો અને સર્વ જાતના અભયને માટે અભય આપનાર पनि श्रेणिवाा भत्रने ध्याqal. (नमो सिद्धाणं ) मा ५५ १.
वा मंत्र . भने ( ॐनमो अर्हते केवलिने परमयोगिने, विस्फुरदुरुशुक्लध्यामानिनिदग्धकर्म बीजाय, प्राप्तानंतचतुष्टयाय सौम्याय, शांताय मंगलवरदाय, अष्टादशदोषरहिताय, स्वाहा આ મંત્ર અભય આપનાર છે.
(ही कारविद्यानुं ध्यान.) ध्यायेत् सिताजं वक्रांतरष्टवर्गी दलाष्टके । ॐ नमो अरिहंताणमिति वर्णानपि क्रमात् ॥ ४८ ॥ केसरालीं स्वरमयीं सुधाबिंदुविभूषिताम् । कर्णिकां कर्णिकायां च चंद्रबिंबात्समापतत् ॥ ४९ ॥ संचरमाणं वक्रेण प्रभामंडलमध्यगं । सुधादीधितिसंकाशं मायाबीजं विचिंतयेत् ॥ ५० ॥ ततो भ्रमंतं पत्रेषु संचरंतं नभस्तले । ध्वंसयंतं मनोवांतं स्वतं च सुधारसं ॥५१॥ . तालुरंध्रेण गच्छंतं लसंतं भूलतांतरे । त्रैलोक्याऽचिंत्यमाहात्म्यं ज्योतिर्मयमिवाद्भूतम् ॥५२॥ इत्यऽमुं ध्यायतो मंत्रं पुण्यमेकाग्रमानसम् । वाङ्मनोमळमुक्तस्य श्रुतज्ञानं प्रकाशते ॥५३ ॥ मासैः षड्भिः कृताभ्यासः स्थिरीभूतमनास्ततः । निःसरंती मुखांभोजाच्छिखां धूमस्य पश्यति ॥ ५४॥ संवत्सरं कृताभ्यासस्ततो ज्वालां विलोकते । ततः संजानसंवेगः सर्वेशमुखपंकजम् ॥ ५५ ॥ स्फुरत्कल्याणमाहात्म्यं संपन्नातिशयं ततः । भामंडलगतं साक्षादिव सर्वज्ञमीक्षते ॥५६ ॥ ततः स्थिरीकृतस्वांतस्तत्र संजातनिश्चयः । मुक्त्वा संसारकांतारमध्यास्ते सिद्धिमंदिरम् ॥ ५७ ॥
दशमिःकुलकम्
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોંકારવિદ્યાનું ધ્યાન,
૭૧ મુખની અંદર આઠ પાંખડીવાળું ઉજવળ કમળ ચિંતવવું અને આઠ પાંખડીઓમાં આઠ વર્ગો. સ. , ૪. સ. 1. ૨. ર. (પૂર્વે કહેવાઈ ગયા છે તે) સ્થાપવા તેમ જ છે નમો સિાળં આ આઠ અક્ષરોમાંથી એક એક અક્ષર એક એક પાંખડીઓ મૂકવે. તે કમળની કેસરાના ચારે બાજુના ભાગમાં–મા દિ સેળ અક્ષર ગોઠવવા, અને વચલી કર્ણિકાને અમૃતના બિંદુઓથી વિભૂષિત કરવી. પછી ચંદ્રમંડળથી આવતા, મુખે કરી સંચરતા, કાંતિના મંડળમાં રહેલા, (કાંતિના મંડલથી ઘેરાયેલા) અને ચંદ્રમા સદશ કાંતિવાળા માયાબીજ (f) ને તે કમળની કર્ણિકામાં ચિંતવ. પછી દરેક પાંખડીઓમાં ભમતા, આકાશ તળમાં સંચરતા, મનની મલિનતાને નાશ કરતા, અમૃત રસને ઝરતા, તાલુરંધ્ર કરી જાતા, ભ્રકુટીની અંદર દીપતા, ત્રણ લોકમાં અચિત્ય માહામ્યવાળા અને તેજોમયની માફક અભૂતતાવાળા, આ પવિત્ર મંત્રનું એકાગ્ર મનથી ધ્યાન કરતાં– મન અને વચનની મલિનતા દૂર થઈ શ્રુતજ્ઞાન પ્રકાશ પામે છે (પ્રગટ થાય છે.) મનને સ્થિર રાખી છ મહિના નિરંતર અભ્યાસ કરતાં સાધક મુખકમળથી નીકળતી ધૂમની જવાળા જોઈ શકે છે. પછી વિશેષ વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થતાં સર્વપ્નનું મુખકમળ જેવે છે. અને તેથી આગળ વધતાં કલ્યાણ માહામ્ય, (આનંદસ્વરૂ૫) સર્વાતિશય સંપન્ન અને પ્રભામંડલની અંદર રહેલા જાણે સાક્ષાત્ સર્વજ્ઞ હોય તેમ સર્વ ને જુવે છે. પછી તે સર્વજ્ઞના સ્વરૂપમાં થએલ નિશ્ચયવાળો, મનને સ્થિર કરી, સંસાર અટવીને ત્યાગ કરી મોક્ષમંદિરમાં આરૂઢ થાય છે. (અર્થાત્ કર્મ ક્ષય કરી મુક્ત થાય છે.) ૪૮ થી ૫૭.
(સિવિઘાનું સ્થાન.) शशिविबादिवोद्भूतां स्रवंतीममृतं सदा । . विद्यां क्षिमिति भालस्थां ध्यायेत्कल्याणकारणं ॥ ५८ ॥
ચંદ્રના બિંબથી જાણે ઉત્પન્ન થએલી હેય (તેવી ઉજલ,) નિરંતર અમૃત સવતી અને કલ્યાણના કારણરૂપ (ક્ષિ) નામની વિવા લલાટને વિષે ધ્યાવવી. ૫૮.
શરિવરાત્રીનું સ્થાન. क्षीरांभोधेविनिर्याती प्लावयंती सुधांबुभिः। भाले शशिकलां ध्यायेत् सिद्धिसोपानपद्धतिम् ॥ ५९॥
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
અષ્ટમ પ્રકાશ
આટસ પ્રમાણ.
અને પરસ થી ના
ક્ષીરસમુદ્રથી નીકળતી, અમૃતના પાણીથી (વિશ્વને) પલાળતી અને મેક્ષરૂપ મહેલના પગથીની શ્રેણી સરખી ચંદ્રકલાને, લલાટને વિષે થાયવવી (ચિંતવવી). ૫૯.
ચંદ્રકળાના ધ્યાનનું ફળ. अस्याः स्मरणमात्रेण त्रुटयद्भवनिबंधनः ।।
યાતિ પરમાર વ્યયમ્ | ૬૦ || ચંદ્રની કળાના (ચંદ્રકળા જેવા પ્રકાશના) સ્મરણ માત્રથી સંસારના કારણરૂપ કર્મો તૂટી જાય છે અને તે પરમ આનંદના કારણરૂપ, અવ્યયપદ (મોક્ષપદ) પ્રત્યે જાય છે. ૬૦.
प्रणव, शून्य अने अनाहतनुं ध्यान. नासाग्रे प्रणवः शून्यमनाहतमिति त्रयम् । ध्यायन् गुणाष्टकं लब्ध्वा ज्ञानमाप्नोति निर्मलम् ॥६१।।
નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર પ્રણવ (શ્કાર) શૂન્ય, (૨) અને અનાહત (હ) આ ત્રણનું ધ્યાન કરનાર, અણિમાદિ આઠ સિદ્ધિઓ મેળવી નિર્મળ જ્ઞાન પામે છે. ૬૧.
शंखकुंदशशांकामांस्त्रीनमून् ध्यायतः सदा ।
समविषयज्ञानप्रागल्भ्यं जायते नृणाम् ॥ ६२ ।।
પ્રણવ, શૂન્ય અને અનાહત આ ત્રણેનું નિરંતર શંખ, મચકુંદ અને ચંદ્રમાના સરખું શ્વેત દાન કરતાં, મનુષ્યની સંપૂર્ણ વિષયેના જ્ઞાનમાં પ્રવિણતા થાય છે. ૬૨.
સામાન્યવિથ. द्विपार्थप्रणवद्वंद्वं प्रांतयोर्माययावृतं । सोहं मध्येऽधिमूर्द्धानं हम्लीलारं विचिंतयेत् ॥ ६३ ॥
બે બાજુ બને છકાર, છેડાના ભાગો હકારથી વીંટેલા, વચમાં હું અને તેના વચમાં હર્લી એવા શબ્દ ચિતવવા. ( , , , ૨, કૌ, , , ગ ) આ પ્રમાણે ચિંતવવું. ૬૩.
अचिंत्यफलदा गणधरकृत विद्याध्यान. कामधेनुमिवाऽचिंत्यफलसंपादनक्षमाम् । अनवद्यां जपेद्विधां गणभृद्वदनोगताम् ॥ ६४ ॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૐકાર ધ્યાન.
(૩૧૩ તથા કામધેનુની માફક અચિંત્ય ફળ આપવામાં સમર્થ, નિર્દોષ અને ગુણધરના મુખથી ઉત્પન્ન થયેલી (ગણધરએ કહેલી) વિદ્યાને १५ ४२वा. ते विधा ॐ जोग्गे, मग्गे, तथ्थे, भूए, भव्वे भविस्ते अंते परखे, जिणपावें स्वाहा
ॐकार ध्यान. षट्कोणेऽप्रतिचक्रे फडिति प्रत्येकमक्षरम् । सव्ये न्यस्येद्विचक्राय स्वाहा बाह्येऽपसव्यतः ॥ ६५ ॥ भूतांतं बिंदुसंयुक्तं तन्मध्ये न्यस्य चिंतयेत् । नमो जिणाणमित्याधे रों पूर्वेष्टयेदहिः॥६६॥
છ ખુણાવાળો એક યંત્ર ચિંત. તેના દરેક ખાનામાં સવળી રીતે "अप्रतिचक्रेफट् ” २मा छ अक्षरोमां से PA२२ भू४ ते यत्रनी महा२ अपनी रीत “ विचक्राय स्वाहा” २॥ ७ अक्षरोमांथी भु पासे मे सक्ष२ भू. पछी ऑनमोजिणाणं, औनमोओहि जिणाणं, ऑनमोपरमोहिजिणाणं, आँनमोसव्वोहि जिणाणं, ऑनमोअणंतोहिजिणाणं ऑनमोकुठुबुद्धीणं, ऑनमोबीजबुद्धीणं, ऑनमोपदानुसारीणं, आँनमोसंभिन्नसोआणं, ऑनमोउज्जुमइणं, ऑनमोविउलमइणं आँनमोदसपुव्वीणं, आँनमोचोदसपुव्वीणं, आँनमोअटुंगमहानिमित्तकुसलाणं, आँनमोविउव्वणइविपत्ताणं, आँनमोविज्जाहराणं, आँनमोचारणाणं आँनमोपन्हसमणाणं, आँनमोआगासगामीणं, उँ ज्जौँ श्रीं ही धृति, कीर्ति बुद्धि, लक्ष्मी, स्वाहा, એ પદેથી પાછલું વલય પુરવું. પછી પંચપરમેષ્ઠિ મહામંત્રનાં પાંચ પદેને, પાંચ આંગુલીએ ન્યાસ કરે, તે આ પ્રમાણે–
आँ नमो अरिहंताण हास्वाहा मगुठे आँनमोसिद्धाणं होस्वाहा तन्यो आँ नमो आयरियाणं हुँस्वाहा मध्यभामा आँ नमोउवज्झायाणं ह्राँस्वाहा अनामिडामा आँनमोलोएसव्वसाहूणंहः स्वाहा કનિષ્ઠા આંગુલીમાં, આ પ્રમાણે ન્યાસ કરી યંત્રના વચમાં બીંદ સહિત બૉકારને સ્થાપન કરે. પછી તે યંત્રને માથા ઉપર પૂર્વ, દક્ષિણ અને પશ્ચિમના અંતભાગમાં સ્થાપન કરી ચિતવે ध्यावा. ६५-६६.
अष्टाक्षरीविद्या. अष्टपत्रेबुजे ध्यायेदात्मानं दीप्ततेजसम् । प्रणवाधस्य मंत्रस्य वर्णान् पत्रेषु च क्रमात् ॥ ६७ ॥
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
અષ્ટમ પ્રકાશ. पूर्वाशाऽभिमुखपूर्वमधिकृत्याऽऽदिभं दलम् ।
एकादशशतान्यऽष्टाक्षरमंत्र जपेत्ततः ॥ ६८ ॥ આઠ પાંખડીવાળા કમળને વિષે ઝળઝળાટ કરતા તેજવાળા આત્માને ચિંતવવો. અને એ કારપૂર્વક પહેલા મંત્રના (ૉનમાં અરિહંતાળ એ મંત્રના) આઠ વર્ણીને અનુક્રમે પત્રે ઉપર (આઠ પાંખડીઓ ઉપર) સ્થાપવા,તેમાં પહેલી પાંખડી પૂર્વ દિશા તરફથી ગણવી અને તેમાં પહેલો ન મૂકો, પછી કમે આવે છે તે દિશામાં બાકીના અક્ષરે મૂકી, તે આઠ અક્ષરવાળા મંત્રને તે કમળના અક્ષર ઉપર અગિયારસોવાર જાપ કર. ૬૭, ૬૮.
વિશ્વશાંતિ માટે पूर्वाशानुक्रमादेवमुद्दिश्याऽन्यदलान्यपि ।
अष्टरात्रं जपेद्योगी सर्वप्रत्यूहशांतये ॥ ६९ ॥ પૂર્વ દિશામાં પ્રથમ પાંખડીએ જો એજ અનુક્રમે બીજી પણ પાંખડીઓને, દિશિ વિદિશિમાં સ્થાપન કરી’ સર્વ જાતના વિદનેની શાંતિ થવા માટે ભેગીએ, આઠે દિવસ સુધી તે આઠ અક્ષરી વિદ્યાને જાપ કરે ૬૯
अष्टरात्रे व्यतिक्रांते कमलस्यांतवर्तिनः । निरूपयति पत्रेषु वर्णानेतानऽनुक्रमम् ॥ ७० ॥
એમ જાપ કરતાં આઠ દિવસ ગયે છતે આ કમળની અંદર રહેલા પત્રને (પાંખડીઓ) વિષે તે અષ્ટ અક્ષરી વિદ્યાના વર્ષો અનુક્રમે લેવામાં આવશે.૭૦.
भीषणाः सिंहमातंगरक्षःप्रभृतयः क्षणात् । शाम्यति व्यंतराचाऽन्ये ध्यानमत्यूहहेतवः ॥ ७१ ॥
તે અક્ષરો જોવાથી જેનારમાં એવું સામર્થ્ય આવે છે કે ધ્યાનમાં વિન કરનાર, ભયંકર સિંહ, હાથી, રાક્ષસ અને બીજા પણ ભૂત, પ્રેત, સર્પાદિ તત્કાળ શાંત થઈ જાય છે. ૭૧.
मंत्रः प्रणवपूर्वोयं फलमैहिकमिच्छभिः ।
ध्येयः प्रणवहीनस्तु निर्वाणपदकांक्षिभिः ॥ ७२ ॥ આ તો રિતા એ મંત્ર આ લેક સંબંધી, ફળના
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક થી મંત્ર અને વિદ્યા બતાવે છે. ૩૧૫ ઈચ્છનારાઓએ કાર સહિત ધ્યાવ, પણ જેને મોક્ષપદની જ ઈચ્છા હોય તેણે તે એfકાર વિનાનો ધ્યાવ.
એક શ્લોકથી મંત્ર અને વિદ્યા બતાવે છે. चिंतयेदऽन्यमप्येनं मंत्र कमौंधशांतये ।
स्मरेत् सत्त्वोपकाराय विद्यां तां पापभक्षिणीं ॥ ७३ ॥ તથા બીજા પણ આ મંત્રને કર્મના ઓઘની શાંતિને માટે ચિંતવે (જ.) (શ્રીમદર વર્ષના નમ: કર્મના નાશને માટે આ મંત્ર જપે) અને સર્વ જીના ઉપકારને માટે તે પાપભક્ષીણી વિદ્યાને સ્મરવી (તે વિદ્યા આ પ્રમાણે છે. )
ॐ अर्हन्मुखकमलवासिनि पापात्मक्षयंकरि, श्रुतज्ञानज्वाला सहस्रज्वलिते, सरस्वति मत्पापं, हन,हन, दह, दह, क्षां क्षी मैं क्षों क्षौं क्षः क्षीरधवले, अमृतसंभवे, वं वं हूं हूँ स्वाहा એ પાપભક્ષિણી વિદ્યા જાણવી. ૭૩. प्रसीदति मनः सद्यः पापकालुष्यमुज्झति । प्रभावाऽतिशयादऽस्या ज्ञानदीपः प्रकाशते ॥ ७४ ॥
એવિદ્યાના પ્રભાવિક અતિશયથી મન તત્કાળ પ્રસન્ન થાય છે. પાપની કલુષતા દૂર થાય છે, અને જ્ઞાનદીપક પ્રકાશિત થાય છે, (જ્ઞાન પ્રકટે છે ) ૭૪.
ज्ञानवद्भिः समान्नातं वज्रस्वाम्यादिभिः स्फुटं । विद्यावादात्समुद्धृत्य बीजभूतं शिवश्रियः ॥ ७५ ॥
जन्मदाबहुताशस्य प्रशांतिनववारिदं । · गुरूपदेशाद्विज्ञाय सिद्धचक्रं विचिंतयेत् ॥ ७६ ॥
વિદ્યા પ્રવાદથી ઉદ્ધાર કરીને, વાસ્વામિ આદિ જ્ઞાની પુરૂએ પ્રગટપણે, મેક્ષ લક્ષ્મીના બીજસરખું માનેલું અને જન્મમરણાદિ દાવાનળને પ્રશાંત કરવાને નવીન જલધર (મેઘ) સમાન, સિદ્ધચકને, ગુરૂના ઉપદેશથી જાણીને (કર્મક્ષય) માટે ચિંતવવું. ૭૫, ૭૬
नाभिपने स्थितं ध्यायेदकारं विश्वतो मुखं । सि वणे मस्तकांभोजे आकारं वदनांबुजे ॥ ७७ ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
અષ્ટમ પ્રકાશ.
1137
उकारं हृदयांभोजे साकारं कंठपंकजे । सर्वकल्याणकारीणि बीजान्यऽन्यान्यपि स्मरेत् || ७८ ||
નાભિ કમળમાં રહેલા સબ્યાપિ કારને ચિ ંતવવા. મસ્તક ઉપર વિષ્ણુને, મુખ કમળમાં ગાકારને, હૃદય કમળમાં કારને અને કંઠમાં સાકારને ચિતવવા, તથા સર્વથા કલ્યાણ કરવાવાળાં ખીજા પણ બીજાને મરવાં. ૭૭–૭૮,
श्रुतसिंधुसमुद्भूतं अन्यदऽप्यक्षरं पदं ।
अशेषं ध्यायमानं स्यान्निर्वाणपदसिद्धये ॥ ७९ ॥
સિદ્ધાંત રૂપ સમુદ્રથીઉત્પન્ન થએલ, બીજા પણ અક્ષર, પદ,વિગેરે સમગ્રનું ધ્યાન કરવાથી માક્ષપદની સિદ્ધિને(પ્રાપ્તિને) માટે થાય છે, ૭૯. वीतरागो भवेद्योगी यत्किंचिदपि चिंतयन् ।
तदेव ध्यानमाम्नातमतोऽन्ये ग्रंथविस्तराः ॥ ८० ॥
ગમે તે પદ્મનુ, વાકયનું, કે શબ્દનુ' પણ ચિ'તન કરતાં યાગી રાગ રહિત થાય, તેનેજ ધ્યાન કહેલુ` છે. એ ( પદાદિ ) સિવાય ખીજા ( ઉપાયેા ) ગ્રંથાના વિસ્તાર (રૂપ ) છે, એમ સમજવું. ૯૦, इति गणधर धुर्याविष्कृतादुद्धृतानि । प्रवचनजलराशेस्तत्त्वरत्नान्यऽमूनि ॥ हृदयमुकुरमध्ये धीमतामुल्लसंतु । प्रचितभवशतोत्थक्लेशनिर्णाशहेतोः ॥ ८१ ॥
આ પ્રમાણે મુખ્ય ગણધરે પ્રગટ કરેલા, પ્રવચન રૂપ સમુદ્રથી ઉદ્ધાર કરેલા આ તત્ત્વરૂપ રત્ના, અનેક સેંકડગમે ભવથી ઉત્પન્ન થયેલા કલેશને નાશ કરવા માટે, બુદ્ધિમાન્ મનુષ્યાના હ્રદય રૂપ આરિસામાં ઉલ્લાસ પામેા. ૮૧.
॥ इति श्री आचार्यहेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रं मुनिश्री केशरविजयगणिकृतबालावबोधे अष्टमः प्रकाशः ॥
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नवमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
रूपस्थध्यानम्.
(0
॥२॥
॥ ३ ॥
मोक्षश्रीसंमुखीनस्य विध्वस्ताखिलकर्मणः ॥ चतुर्मुखस्य निःशेषभुवनाऽभयदायिनः ॥ १ ॥ इंदुमंडलसंकाशच्छत्रत्रितयशालिनः ॥ लसभामंडलाभोगविडंबित विवस्वतः दिव्यदुभिनिर्घोष गीतसाम्राज्यसंपदः ॥ रणद्विरेफझंकार मुखराऽशोकशोभिनः सिंहासननिषण्णस्य वीज्यमानस्य चामरैः ॥ सुरासुरशिरोरत्नदीप्तपादनखद्युतेः दिव्य पुष्पोत्कराऽऽकीर्णसंकीर्णपरिषद्भुवः ।। उत्कंधरैर्मृगकुलैः पीयमानकलध्वनेः ॥ ५ ॥ शांतवैरेभसिंहादिसमुपासितसंनिधेः ॥ प्रभोः समवसरणस्थितस्य परमेष्ठिनः ॥ ६ ॥ सर्वातिशययुक्तस्य केवलज्ञानभास्वतः ॥
118 11
अर्हतो रूपमालव्य ध्यानं रूपस्थमुच्यते ॥ ७ ॥ सप्तभिःकुलकम्
મેાક્ષ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવાની હવે તૈયારી છે, સમગ્ર કર્મીને જેમણે વિનાશ કર્યો છે, દેશના દેતી વખતે (દેવાએ કરેલા ત્રણ પ્રતિબિંબેાથી ) ચાર મુખ સહિત છે, ત્રણ ભુવનના સર્વ જીવાને અભયદાન આપી રહ્યા છે, (કાઇ જીવાને નહિ મારવા તેવી દેશના આપનારા ) ચંદ્ર મંડલ સદેશ ઉજ્જ્વળ ત્રણ છત્રા જેમના મસ્તક પર શોભી રહ્યાં છે, સૂર્ય મ`ડલની પ્રભાને વિડંબન કરતું ભામ`ડળ જેમની પછાડી ઝળઝળાટ કરી રહ્યું છે, દિવ્ય દુંદુભિ વાજીંત્રના શબ્દો થઇ રહ્યા છે, ગીત ગાનની સ ંપદાનું સામ્રાજ્ય વર્તાઈ રહ્યુ છે, શબ્દ કરતા ભ્રમરાના ઝંકારથી અશેાક વૃક્ષ વાચાલિત થયા હોય તેમ શોભી રહ્યો છે, વચમાં સિંહાસન ઉપર તી કર મહારાજ બીરાજેલા છે,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
નવમ પ્રકાશ.
બે બાજુ ચામર વીંઝાઈ રહ્યાં છે, નમસ્કાર કરતા દેવ અને દાનવેના મુકુટના રસ્તેથી પગના નખની કાંતિ પ્રદીપ્ત થઈ રહી છે, દિવ્ય પુષ્પના સમૂહોથી પર્ષદાની ભૂમિકા સંકીર્ણ થઈ ગઈ છે, ઉંચી ડેકે કરીને મૃગાદિ પશુઓના સમૂહે જેની મનહર ધ્વનિનું પાન કરી રહ્યા છે, સિંહ તથા હાથી પ્રમુખ વિર સ્વભાવવાળાં પ્રાણિઓ પિતાનું વૈર શાંત કરી નજીકની બાજુમાં બેઠેલાં છે, સર્વ અતિશ
થી પરિપૂર્ણ, કેવલ જ્ઞાનથી છે ભતા અને સમવસરણમાં રહેલા તે પરમેષ્ઠિ અરિહંતના રૂપનું આવી રીતે આલંબન લઈ જે દયાન કરવું, તેન રૂપસ્થ ધ્યાન કહે છે. ૧-૭.
પ્રકાર તરે રૂપસ્થ ધ્યાન. रागद्वेषमहामोहविकारैरकलंकितम् । शांतूं कांत मनोहारि सर्वलक्षणलक्षितं ॥ ८ ॥ तीथिकैरपरिज्ञातयोगमुद्रामनोरमम् ॥ अक्ष्णोरमंदमानंदनिस्पंदं दददद्भुतं ॥९॥ जिनेंद्रप्रतिमारूपमपि निर्मलमानसः ॥ निर्निमेषदृशा ध्यायन रूपस्थध्यानवान् भवेत् ॥ १० ॥
त्रिभिविशेषकम् રાગ, દ્વેષ અને મહામહ અજ્ઞાનાદિ વિકારેના કલંકરહિત, શાંત, કાંત, મનહર, સર્વ ઉત્તમ લક્ષણથી ઓળખાયેલ, અન્યદર્શનકારોએ નહિ જાણેલ, ગ મુદ્રા (ધ્યાન મુદ્રા) ની મનેહરતાને ધારણ કરનાર, આંખને મહાન આનંદ અને અદભૂત અચપળતાને આપનાર, જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમાનું, નિર્મલ મન કરી નિમેષે મેષ રહિત (ખુલ્લી આંખ રાખી) એક દષ્ટિએ ધ્યાન કરનાર, રૂપસ્થ ધ્યાનવાનું કહેવાય છે. ૮, ૯, ૧૦.
વિવેચન–જિનેશ્વર ભગવાનની શાંતિ અને આનંદિ મૂર્તિના સન્મુખ, ખુલ્લી આંખ રાખી, એક દષ્ટિથી જોઈ રહેવું, આંખ મીંચવી કે હલાવવી નહી. તેમ કરતાં શરીરનું પણ ભાન ભૂલી જઈ એક નવીન દશામાં પ્રવેશ કરાય છે. જેમાં અપુર્વ આનંદ અને કર્મની નિર્જરા થાય છે. તે દશાવાળાને રૂપસ્થ ધ્યાનવાનું કહે છે. ગમે તે જાતનું આલંબન હોય પ્રણ, તેમાં કાંઈ પણ આત્મિક ગુણ પ્રગટ થાય તે, તેને તે આલંબન નામનું ધ્યાન કહેવાય છે.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુ૫સ્થ થાનનું ફળ.
૯
रूपस्थ ध्यान- फळ. योगी चाऽभ्यासयोगेन तन्मयत्वमुपागनः ।।
सर्वशीभूतमात्मानमवलोकयति स्फुटं ॥ ११ ॥ રૂપસ્થ ધ્યાનના અભ્યાસે કરી, યોગી તન્મયપણાને પામી, પ્રગટપણે પિતાને સર્વજ્ઞ રૂપે જુએ છે. ૧૧.
केवी रीते तन्मयता पामवी. सर्वज्ञो भगवान् योयमहमेवाऽस्मि स ध्रुवं ॥ एवं तन्मयतां यातः सर्ववेदीति मन्यते ॥ १२ ॥
જે સર્વજ્ઞ ભગવાન છે તે, આ, હુંજ, નિશ્ચ કરીને છું. આ પ્રમાણે (તે સર્વજ્ઞ સાદે) તન્મયપણાને પામે છતે, યેગી સર્વજ્ઞ મનાય છે. ૧૨.
जेवू आलंबन तेवू फळ. वीतरागो विमुच्येत वीतरागं विचितयन् ॥
रागिणं तु समालंब्य रागी स्यात् क्षोभणादिकृत् ॥ १३॥ રાગ રહિતનું ધ્યાન કરતાં, પોતે રાગ રહિત થઈ (કર્મોથી) મુક્ત થાય છે અને રાગીઓનું આલંબન લેનાર, કામ, ક્રોધ, હર્ષ, શેક, રાગ, દ્વેષાદિ વિક્ષેપને કરનાર સાગતાને પામે છે. ૧૩. કહ્યું છે કે
येन येन हि भावेन युज्यते यंत्रवाहकः॥ तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणिर्यथा ॥ १४ ॥
જે જે ભાવે કરી, (ભાવનાએ કરી છે. જે જે ઠેકાણે, આત્માને યોજવામાં આવે છે, તે તે નિમિત્તને પામી, તે તે ઠેકાણે તન્મયતા પામે છે. જેમ સફાટિકમણિની પાસે લાલ, પીળી, કાળી, કે લીલી, વિગેરે જે કાંઈ રંગની વસ્તુ રાખવામાં આવે છે, તે વસ્તુનીનિકટતાથી, ફાટિકમણિ પણ તેવા તેવા રંગને દેખાય છે, તેમ આત્માને પણ જેવી ભાવનાએ કરી પ્રેરવામાં આવે છે તે જ તે પરિણમે છે. ૧૪ ___ नाऽसद्ध्यानानि सेव्यानि कौतुकेनाऽपि किंत्विहः ॥
स्वनाशायैव जायते सेव्यमानानि तानि यत् ॥ १५ ॥ માટે ઈચ્છાવિના, કેવળ કૌતુક માટે પણ, અસદુ ધ્યાનેનું અવલંબન લેવું નહિ, કેમકે તે અસદ્દ ધ્યાને સેવવાથી પિતાનાજ વિનાશને માટે થાય છે. ૧૫.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
નવમ પ્રકાશ.
सिध्यंति सिद्धयः सर्वाः स्वयं मोक्षाऽवलंबिनाम् ॥ संदिग्धा सिद्धिरन्येषां स्वार्थभ्रंशस्तु निश्चितः ॥ १६ ॥
મોક્ષને માટેજ ક્રિયા કરનાર મનુષ્યને, અષ્ટસિધ્યાદિ સર્વ સિદ્ધિઓ પોતાની મેળેજ સિદ્ધ થાય છે અને સાંસારિક સુખના અભિલાષીઓને તે સિદ્ધિઓ સિદ્ધ થાય કે ન પણ થાય એ સંદેહ યુક્ત છે, તથાપિ સ્વાર્થને નાશ તે અવશ્ય થાય જ. માટે કર્મક્ષયને અર્થે પ્રયત્ન કરે, પણ કેવળ સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે પ્રયત્ન નહિ કરે એ આચાર્યશ્રીને ઉપદેશ છે. ૧૬.
इति श्रीआचार्यहेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रे मुनिश्री केशरविजयगणिकृतबालावबोधे नवमः प्रकाशः ।।
તે રામઃ પ્રવિરાટ ઝારખ્યતે |
रुपातीत ध्यानम्. अमूर्तस्य चिदानंदरूपस्य परमात्मनः । निरंजनस्य सिद्धस्य ध्यान स्याद्रूपवर्जितम् ॥ १॥
આકૃતિ રહિત, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ, નિરંજન (કર્મહિત) સિદ્ધ પરમાત્માનું ધ્યાન, તે રૂપાતીત ધ્યાન કહેવાય છે. ૧
इत्यजत्रं स्मरन् योगी तत्स्वरुपावलंबनः॥
तन्मयत्वमवाप्नोति ग्राह्यग्राहकवर्जितम् ॥ २॥ તે નિરંજન સિદ્ધ સ્વરૂપનું અવલંબન લઈ નિરંતર તેનું ધ્યાન કરનાર યેગી, ગ્રાહાગ્રાહક (લેવું અને લેનાર) ભાવ વિનાનું તન્મયપણું પામે છે. ૨.
अनन्यशरणीभूय स तस्मिन् लीयते तथा ॥ ध्यावृध्यानोभयाभावे ध्येयेनैक्यं यथा व्रजेत् ॥ ३ ॥
યેગી જ્યારે ગ્રાહ્યગ્રાહકભાવ વિનાનું તન્મયપણું પામે છે ત્યારે, તેને કઈ પણ આલંબન રહેલું ન હોવાથી, તે ભેગી તે સિદ્ધાત્મામાં તે પ્રકારે લય પામે છે કે, ધ્યાન કરનાર અને ધ્યાન એ બેઉના અભાવે, ધ્યેય જે સિદ્ધ તેની સાથે એક રૂપ થઈ જાય છે. ૩.
सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं मतम् ॥ आत्मा यदपृथक्त्वेन लीयते परमात्मनि ॥ ४ ॥
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ક્ષ્મ ધ્યાનમ,
૩રા યેગીના મનનું પરમાત્માની સાથે જે એકાકારપણ તે સમરસીભાવ છે, અને તેનેજ એકીકરણ માનેલું છે કે જેથી આત્મઅભિનપણે કરી, પરમાત્માને વિષે લીન થાય (લય પામે). ૪,
નિરાલંબન યાનને કમ. अलक्ष्य लक्ष्यसंबंधात् स्थूलात् मूक्ष्मं विचिंतयेत् ।
सालंबाच्च निरालंबं तत्त्ववित्तत्त्वमंजसा ॥ ५ ॥ પ્રથમ પિંડસ્થાદિ લક્ષ્યવાળાં ધ્યાનના કમે, અલક્ષ જે નિરાલબન ધ્યાન તેમાં આવવું. પ્રથમ સ્થલ (મેટ) ધ્યેયો લેઇ, અનુકમે (અનાહત કલા વિગેરે) સૂક્ષમ ધ્યેયનું ચિંતન કરવું, અને રૂપસ્થાદિ સાલંબન ધ્યેયોથી, નિરાલંબન (સિદ્ધ અરૂપિ) ધ્યેયમાં આવવું. અ ક્રમે અભ્યાસ કરવામાં આવે તે તત્વને જાણકાર યેગી થડા વખતમાં તવ પામી શકે. ૫.
૩પસંaiા કરે છે. एवं चतुर्विधध्यानामृतमग्नं मुनेमनः ॥ साक्षात्कृतजगत्तत्वं विधत्ते शुद्धिमात्मनः ॥ ६॥
આ પ્રમાણે પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપસ્થ, અને રૂપાતીત આ ચાર પ્રકારના ધ્યાનામૃતમાં મગ્ન થયેલું સુનિનું મન, જગતના તને સાક્ષાત કરી (તને અનુભવ કરી આત્માની વિશુદ્ધિ કરે છે. ૬.
પ્રકારાંતરે ચાર પ્રકારનું ધયેય, आज्ञापायविपाकानां संस्थानस्य च चिंतनात् ॥ इत्यं वा ध्येयभेदेन धर्मध्यानं चतुर्विधं ॥ ७ ॥
આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સંસ્થાનના ચિંતન કરવાથી, એયના ભેદે, આ પ્રમાણે પણ ધર્મધ્યાન ચાર પ્રકારનું કહેવાય છે. ૭.
આજ્ઞા ધ્યાનનું સ્વરૂપ, आज्ञां यत्र पुरस्कृत्य सर्वज्ञानामवाधितां ॥ तत्त्वतश्चिंतयेदस्तिदाशाध्यानमुच्यते ॥ ८॥ પૂર્વાપર આધારહિત અથવા કેઈ નકારાથી ખંડિત ન
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાર
* દેશમ પ્રકાશે. થઈ શકે તેવી, સર્વજ્ઞની આજ્ઞાને આગળ કરી, તત્વથી (અર્થોનું) ચિંતન કરવું તે આજ્ઞા ધ્યાન કહેવાય છે. ૮.
सर्वज्ञवचनं मूक्ष्मं हन्यते यन्न हेतुभिः। તાજ્ઞાપમાન પૃષrમાપિળો જિનાઃ ૧//
સર્વરે કહેલું સૂક્ષ્મ વચન પણ હતું કે યુકિતએ કરી ખંડિત થતું નથી, તે સર્વજ્ઞનું વચન આજ્ઞારૂપે સ્વીકારવું, કેમકે જિનેશ્વરે અસત્ય બેલતા નથી. તે આજ્ઞારૂપ ધ્યાન કહેવાય છે. ૯. - વિવેચન-આત (પ્રમાણિક) પુરૂનાં વચને, તે આજ્ઞા કહે વાય છે. તે આજ્ઞા આગમ અને હેતુવાદ એમ બે પ્રકારની છે. શ
થી પદાર્થોનું અંગીકાર કરવાપણું તે આગમ, અને પ્રમાણાતની સરખામણીથી યા મદદથી પદાર્થોની સત્યતા સ્વીકારવી તે હેતવાદ કહેવાય છે. આ બેઉ નિર્દોષ હોય તે પ્રમાણુ મનાય છે. કેમકે જેનું કારણ અને પરિણામ નિર્દોષ હોય તે પ્રમાણ મનાય છે. અર્થાત તેજ પ્રમાણનું લક્ષણ છે. દષ, રાગ, દ્વેષ, મેહ અને અજ્ઞાન તે અહંતમાં સંભવતાં જ નથી. માટે આવા નિર્દોષ પુરૂષથી પેદા થએલ આગમજ પ્રમાણ હોઈ શકે છે. આ આગમ અંગ ઉપાંગ અને પ્રકરણાદિ જળથી ભરેલ સમુદ્ર જેવું છે તેમજ અનેક અતિશાયિક જ્ઞાનેથી ભરપૂર છે. દુર ભવ્યને મળવું દુર્લભ છે, પણ તેજ ઉત્તમ જીને માટે તે સુલભ છે. પદાર્થોનાં દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, નિત્ય, અનિત્ય, સ્વવરૂપ, પરવરૂપ, સદ્દ અસદુ, એ આદિને સ્થિર ચિત્ત કરી વિચાર કરે તે આજ્ઞાવિચય ધ્યાન કહેવાય છે. ૯.
અપાયધ્યાનનું સ્વરૂપ. रागद्वेषकषायाद्यैर्जायमानान विचिंतयेत् ॥ यत्रापायांस्तदपायविचयध्यानमिष्यते ॥ १० ॥
જે ધ્યાનમાં રાગ દ્વેષ અને ક્રોધાદિ વિષયોથી ઉત્પન્ન થતાં કષ્ટોનું ચિંતન કરવું તે અપાયવિચય નામનું ધ્યાન કહેવાય છે.૧૦
આ ધ્યાનનું કે વિચારનું ફળ શું? ऐहिकामुष्मिकापायपरिहारपरायणः ॥ ततः प्रतिनिवर्तेत समंतात्पापकर्मणः ॥ ११ ॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપાય ધ્યાનનું સ્વરૂપ.
૩૨૩ રાગ દ્વેષાદિથી થતાં કષ્ટોને વિચાર કરવાથી, આ જન્મ તથા ભાવ જન્મમાં થવાનાં અપાય ('દુઃખ ક) ને પરિવાર (ત્યાગ). કરવામાં તત્પર થવાય છે, અને પછી સર્વથા પાપ કર્મોથી નિવૃત્ત થાય છે. (માટે શુભ યા અશુભ દરેક ક્રિયાનું પરિણામ શું આવે છે અને આવશે, તે સંબંધી ઘણી બારીતાથી વિચાર કરવો જોઈએ. ) ૧૧.
વિવેચન–જેઓએ જિનેશ્વરના માર્ગને સ્પર્શ કર્યો નથી, પરમાત્મ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી અને યતિ માર્ગ ( નિવૃત્તિ માર્ગ સંબંધી વિચાર પણ કર્યો નથી, તેઓને હજારે જાતનાં ક આવી પડે છે. આ દુનિયાની માયાના મેહમાં જેઓનું સૌતન્ય પરાધીન થઈ ગયું છે, તેવા અજ્ઞ એ શું શું અકા નથી કર્યા? અને કેવાં કેવાં કષ્ટ નથી પામ્યા ? અર્થાત્ સર્વ અકાર્યો કર્યા છે. અને સર્વ જાતનાં દુઓને અનુભવ કર્યો છે. દરેક જીએ વિચારવું જોઈએ કે, જે જે દુખ નર્કમાં, તિર્યમાં અને મનુષ્યમાં અમે પામ્યા છીએ, તેમાં ખરેખર અમારાજ પ્રમાદ છે. અરે સમ્યકત્વ પામ્યા જેવી સ્થિતિ મેળવ્યા છતાં પણ મન, વચન અને કાયાથી કરાયેલાં દુષ્કર્મોથી, અમે અમારે હાથેજ શરીરમાં અગ્નિ સળગાવી દુઃખી થયા છએ. હે આત્મન ! મેક્ષમાર્ગ સ્વાધીન છતાં, તે માર્ગને મૂકી દઈ, કુમાગની શોધમાં પ્રવેશ કરી, તે પિતેજ પિતાના આત્માને કષ્ટમાં નાંખ્યો છે. જેમ સુકાળ સુભિક્ષના વખતમાં, અથવા સ્વતંત્ર રાજ્ય મળ્યાં છતાં મૂર્ખ લોકભિક્ષા માગતા ફરે છે, તેમ મેક્ષમાર્ગ પોતાને સ્વાધીન છતાં, મારા જેવા મૂખ જીવ ભવમાં ભમ્યા કરે છે. આ પ્રમાણે પિતાના અને પરના સંબંધમાં અપાયની પરંપરાના કારણે સંબંધી વિચાર કરો, અને હવેથી સાવધાન થવું તે અપાયરિચય ધ્યાન કહેવાય છે.
વિપાકવિચય ધ્યાનનું સ્વરૂપ प्रतिक्षणसमुद्भूतो यत्र कर्मफलोदयः॥ चिंत्यते चित्ररूपः स विपाकविचयोदयः ॥ १२ ॥
ક્ષણ ક્ષણ પ્રત્યે ઉત્પન્ન થતા, કર્મફળના ઉદયને અનેક પ્રકારે વિચાર કરે, તે વિપાકવિચય ધ્યાન કહેવાય છે. ૧૨.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
દશમ પ્રકાશ
या संपदार्हतो या च विपदा नारकात्मनः ॥
एकातपत्रता तत्र पुण्यापुण्यस्य कर्मणः ॥ १३ ॥
તે વિચાર આ પ્રમાણે કરવાને છે કે, જે ઉંચામાં ઉંચી) સંપદા અરિહંતની; અને (નીચામાં નીચી) વિપદા નારકિના જની, તે બેઉ સ્થળે પુણ્ય કર્મનું અને પાપ કર્મનું એક છત્ર રાજ્ય છે. અર્થાત્ પુણ્ય પાપની પ્રબલતા તેજ સુખ દુઃખનું કારણ છે. ૧૩.
વિવેચન–વિપાક એટલે શુભાશુભ કર્મોનું ફળ. આ ફળદ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ સામગ્રી અનુસાર અનેક પ્રકારે અનુભવાય છે. સ્વાદિષ્ટ ખાવાદિને ભેગ, પુષ્પમાલા, ચંદન, દુકુલ અને અંગના પ્રમુખનો ઉપભોગ, એ દ્રવ્યને ભેગપગ શુભ છે, તથા સર્ષ, શસ્ત્ર, અગ્નિ અને વિષાદિ દ્રવ્યને અનુભવ તે અશુભ છે. સૌધર્માદિ વિમાન, ઉપવન અને પુષ્પ, ફલાદિથી ભરપુર આરામાદિ ક્ષેત્રને અનુભવ શુભ છે. અને શ્મશાન, જંગલ, શન્ય અરણ્ય એ આદિ ક્ષેત્રોને અનુભવ અશુભ છે. ઘણા ઉષ્ણ અને ઘણા શીત નહિ તેવા, વસં. તઋતુ પ્રમુખકાળને અનુભવ શુભ છે. તથા ગ્રીષ્ય અને હેમંતાદિ ઋતુ કે જેમાં ઘણે તાપ અને ઘણી ટાઢ પડે છે તે કાળમાં ચાલવું તે અશુભ છે. મનની નિર્મળતા, આધિ, વ્યાધિ આદિ દુઃખવજીત અને સંતેષાદિ ભાવોએ સહિત વર્તન, તે શુભભાવ જાણ. અને ક્રિોધ, અહંકાર, તથા રૌદ્ર ધ્યાનાદિકને અનુભવ તે અશુભ ભાવ જાણવે. ઉત્તમ દેવપણું, કર્મભૂમિનું મનુષ્યપણું, એ શુભ જાણવું ભિલ્લાદિ ઑ૭ જાતિમાં મનુષ્યજન્મ, તિર્યંચ અને નારકિ પ્રમુખ અશુભ ભાવ જાણવા. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવને આશ્રયિને કર્મોના ક્ષપશમ, ઉપશમ, કેક્ષય થાય છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યાદિ સામગ્રીના ગે પ્રાણિઓને કર્મો પતતાનાં ફળ આપે છે. અર્થાત જી પિતપોતાના કરેલ કર્મોને અનુભવ કરે છે. તે કર્મો આઠ પ્રકારનાં છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય નામ, ગેત્ર અને અંતરાય. જેમ વસ્ત્રાદિકના પાટા વડે નેત્ર અવરાઈ શકે છે, તેમ સર્વજ્ઞ સદશ જીવનું જ્ઞાન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મરૂપ પાટાથી દબાઈ જાય છે.
મતિ, શત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, ઓ પાંચ જ્ઞાને જેનાથી અવરાય છે તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહે છે.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
વિપાકવિચય ધ્યાનનું સ્વરૂ૫. પાંચ પ્રકારની નિદ્રા અને ચાર પ્રકારનાં દર્શને, જેનાથી અવરાય છે તે દર્શનાવરણીય કર્મને વિપાક છે.
જેમ કે ઈ માણસ રાજાને જોવાની ઈચ્છાવાળો હોય, પણ પ્રતિહારના કવાથી રાજાનાં દર્શન ન કરી શકે તેમ, આ દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયરૂપ પ્રતિહારના રોકવાથી, આત્મારૂપ રાજાના દર્શન ન કરી શકે. | મધથી લેપાયેલી ખગની ધારાના આસ્વાદ તુલ્ય, સુખદુઃખના અનુભવવાળું વેદનીય કર્મ છે.
મદિરાના પાન સરખું મેહનીય કર્મ છે. જેમ મદિરા પીવાથી, મનુષ્યને કર્તવ્યાકર્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી, તેમ મેહનીય કર્મના ઉદયથી સત્યાસત્યને નિર્ણય થતું નથી; અને ચારિત્ર મેહના ઉદયથી વિરતિના કર્તવ્યમાં આદર થતો નથી.
દેવ, માનવ, તિર્યંચ અને નારક એમ ચાર પ્રકારનું આયુષ્ય છે. પિતપેતાના જન્મમાં (નિમાં) જીને રાખવા માટે આયુષ્ય એક બેડી તુલ્ય છે. ગતિ જાત્યાદિની વિચિત્રતા કરનાર, ચિતાર સમાન, નામ કર્મને વિપાક આ શરીરમાં જેને હોય છે. .
વતના અને મદિરાના ભાંડેને બનાવનાર કુંભારની માફક, ઉચ્ચ, નીચ ગોત્રકર્મને વિપાકે, ઉચ્ચ, નીચ ગોત્રોમાં જન્મવું પડે છે. તે ગોત્રકર્મને વિપાક કહેવાય છે.
જે બાધતાથી દાનાદિ લબ્ધિઓને લાભ છને મળતું નથી તે અંતરાયકર્મ ભંડારી સમાન છે.
આ પ્રમાણે મૂલ કર્મની પ્રકૃત્તિઓના અનેક વિપાકને ભિન્ન ભિન્ન વિચારતાં, વિપાકચિય નામનું ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
સંસ્થાના વિચય ધ્યાન. अनाधंतस्य लोकस्य स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मनः।
आकृति चिंतयेद्यत्र संस्थानविचयः स तु ॥ १४ ॥ ઉત્પન્ન થવું, સ્થિર રહેવું, અને વિનાશ પામવું એ સ્વરૂપવાળ અનાદિ અનંત લેકેની આકૃતિનું જે સ્થાનમાં ચિંતન કરવું, તે સંસ્થાન વિચય ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. ૧૪.
વિવેચન–આ દુનિયાના કોઈ પણ પદાર્થને દ્રવ્યથી નાશ થતા જ નથી. તેના પર્યાય બદલાયા કરે છે, એટલે તે દ્રવ્ય એક
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
દશમ પ્રકાશ, આકૃતિને મૂકી, બીજી આકૃતિમાં ગોઠવાઈ ગયું; પણ તેથી મૂળ દ્રવ્યને નાશ થાય છે એમ તે નજ કહી શકાય. દાખલા તરીકે એક લાંબું લાકડું છે, તેની પિટી બનાવી. પેટી બની એટલે, લાકડાની જે લાંબી આકૃતિ હતી, તેને નાશ થયો. પેટીની ઉત્પત્તિ થઈ અને લાકડું દ્રવ્ય તે તે પેટી બની તેપણ કાયમ જ રહ્યું. આમ પેટીની ઉત્પત્તિ, લાંબા લાકડાની આકૃતિને નાશ અને લાકડાપણાના દ્રવ્યનું કાયમ રહેવા પણ એમ એક એક વસ્તુ ત્રણ પ્રકારે છે. તેવી જ રીતે આ દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓમાં બન્યા કરે છે, માટેજ વસ્તુતઃ દ્રવ્યને નાશ નથી. ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે કે લેકદુનિયાઅનાદિ, અનંત છે, આદિ અંત વિનાની છે. એને એજ આશય છેકે, દરેક વસ્તુઓમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશ એ ત્રણ બદલાયા કરે છે અને તેથી કઈ વસ્તુની સર્વથા આદિ (ઉત્પત્તિ) અને સર્વથા વિનાશ કહી શકાય જ નહિ. આ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વ્યયરૂપ લેકની આકૃતિનું એટલે તેમાં રહેલ પદાર્થનું ચિંતન કરવું અને પરવસ્તુથી આત્મ દ્રવ્યને વ્યાવૃત્ત કરી, તેમાં નિમગ્ન થવું તે, સંસ્થાના વિચય ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
લોક ધ્યાનનું ફળ. नानाद्रव्यगतानंतपर्यायपरिवर्तनात् ।
सदासक्तं मनो नैव रागाधाकुलतां व्रजेत् ॥ १५ ॥
આ લોક સ્વરૂપને વિચાર કરવાથી શું ફાયદો થાય? આમ શંકા કરનારને ઉત્તર આપે છે કે, અનેક દ્રવ્યોમાં રહેલા અનંત પર્યાને પરાવર્તન કરવાથી (દ્રવ્યગત પર્યાયના સંબંધમાં વિચાર કરવાથી ) નિરંતર તેમાં આસક્ત થયેલું મન, રાગાદિ આકુળતા પામતું નથી. ૧૫.
વિવેચન-દ્રવ્યના ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વ્યય સંબંધિ વિચાર કરતાં વૈરાગ્યોત્પત્તિ, પણ સંભવે છે. કોઈ પણ દ્રવ્યની આકૃતિ ઉપર મેહ યા રાગ હોય તે, તરતજ તેના ભાવિ વિ. નાશ ઉપર દષ્ટિ કરતાં મમત્વ ઓછો થાય છે. એક આકૃતિના વિનાશથી શેક થઈ આવ્યો હોય ત્યારે બીજી બાજુ ઉપર તેની સ્થીતિની હૈયાતી છે. આ વિચાર આવતાં, શેકમાં ફેરફાર અવશ્ય
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેક ખાનનું ફળ
(૩૨૭ થઈ શકે છે. ત્યારે ઉત્પત્તિ, સ્થીતિ અને લયના ત્રણે ભાગે ઉપર દષ્ટિ રાખનારને હર્ષ કે શેક, રાગ કે દ્વેષ, એ માંહીલું કેઈ પરાભવ કરી શકતું નથી, કારણકે શરૂઆતથી જ તેની દષ્ટિ ત્રણે ભાગ ઉપર સરખી રહેલી છે. એ આદિ અનેક ફાયદાઓ લેકના કે દ્રવ્યના વિચારથી થાય છે.
धर्मध्याने भवेद्भावः क्षायोपशमिकादिकः ।
રયા વિશુ શુ તપરિતાના આ ૬ . ધર્મધ્યાનમાં શપથમિક આદિ ભાવ હોય છે અને જેમ જેમ તે આગળ વધતું જાય તેમ તેમ અનુક્રમે પીત, પદ્મ અને શુકલેશ્યા વિશુદ્ધ વિશુદ્ધ હોય છે. ૧૬.
ધ્યાનનું ફળ, अस्मिन्नितांतवैराग्यव्यतिषंगतरंगिते । जायते देहिनां सौख्यं स्वसंवेद्यमतींद्रियं ॥ १७ ॥
આ ચાર પ્રકારનાં ધ્યાનમાં, અત્યંત વૈરાગ્ય રસના સંગથી તરંગિત થએલા યેગીઓને, પોતે અનુભવ કરી શકે તેવું અતીદ્રિય (ઈદ્રિયોના વિષય વિનાનું) આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
ધમ ધ્યાનનું પારલૌકિક ફળ. त्यक्तसंगास्तनुं त्यक्त्वा धर्मध्यानेन योगिनः। ' अवेयकादिस्वर्गेषु भवंति त्रिदशोत्तमाः ॥ १८ ॥ महामहिमसौभाग्यं शरच्चंद्रनिभंगभं । प्राप्नुवंति वपुस्तत्र सगभूषांबरभूषितं ॥ १९ ॥ बिशिष्टवीर्यबोधाढयं कामार्तिज्वरवर्जितं । निरंतरायं सेवंते सुरवं चाऽनुपमं चिरं ॥२०॥ इच्छासंपन्नसर्वार्थमनोहारिसुखामृतं । निर्विघ्नमुपभुजाना गतं जन्म न जानते ॥ २१ ॥
સર્વ સંગેને ત્યાગ કરી, ધર્મધ્યાનમાં શરીરને ત્યાગ કરનારગીએ,વેયક આદિ સ્વર્ગોમાં, ઉત્તમ દેવે પણે ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાં મહાન મહિમા, મહાન સૌભાગ્ય; શરદ ઋતુના ચંદ્રની પ્રભા
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશમ પ્રકાશ.
સમાન પુષ્પમાલા, આભૂષણ અને વસ્ત્રોથી વિભૂષિત શરીર પામે છે. અને વિશિષ્ટ વીર્ય તથા જ્ઞાનયુક્ત, કામની પીડારૂપ જવર વિનાનું, ઉપમા રહિત અને અંતરાય વિનાનું સુખ ઘણે કાળ ભગવે છે. ઈચ્છા થતાંજ સર્વ પદાર્થોની પ્રાપ્તિ થાય છે. આજ કારણથી મનને આનંદ આપનાર સુખ રૂપ અમૃતને વિના રહીત ભેગવતાં કેટલીક કાળ ગમે તે પણ તેઓ જાણતા નથી. ૧૮, ૧૯, ૨૦,૨૧,
વિવેચન-ધ્યાનની પરાકાષ્ટાએ નહિ પહેચેલા સંસ્કારી ગી એને, બાકી રહેલ કમે ખપાવવા દેવાદિક યુનિઓમાં જન્મ લેવા પડે છે. ત્યાં પૂર્વજન્મના સંસ્કારવાળા હોવાથી, પિતાની જાગૃતી ભૂલાતી નથી, પણ પુણ્યની પ્રબળતાથી અનેક ઉત્તમ વિષય મળી આવે છે, તેને અનુભવ કરી પાછા જન્મમાં આવે છે.
તેજ બતાવે છે. दिव्यभोगावसाने च च्युत्वा त्रिदिवतस्ततः । उत्तमेन शरीरेणावतरंति महीतले ॥ २२ ॥ दिव्यवंशे समुत्पन्ना नित्योत्सवमनोरमान् । मुंजते विविधान् भोगानखंडितमनोरथाः ।। २३ ।। ततो विवेकमाश्रित्य विरज्याशेषभोगतः। ध्यानेन ध्वस्तकर्माणः प्रयांति पदमव्ययं ॥ २४ ॥
त्रिभिविशेषकम् દેવ સંબંધી ભગ પૂર્ણ થવા પછી, તે દેવકથી દિવ્ય દેહને ત્યાગ કરી, પૃથ્વીતલ ઉપર ઉત્તમ શરીરે જન્મ લે છે.
જ્યાં નિરંતર મનહર ઉત્સવે થઈ રહ્યા છે તેવાં દિવ્ય વંશમાં ઉત્પન્ન થઈ, અખંડિત મનેરથવાળા, તેઓ વિવિધ પ્રકારના ભેગેને ઉપભોગ કરે છે. પછી વિવેકને આશ્રય કરી, દુનીયાના અશેષ ભેગોથી વિરક્ત થઈ, ધ્યાન દ્વારા સર્વે કર્મોને નાશ કરી, અવ્યય પદ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૨, ૨૩, ૨૪. fસ છ ગાવામચંદ્રલિજિતેના મુનિ શા
વિકરમતિયાણા રામ ઘારા: |
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વિવિઘ પ્રવરી પ્રખ્યાત છે
*
*A
,
शुक्ल ध्यानम्. स्वर्गापवगहेतुधर्मध्यानमिति कीर्तितं यावत् । ...
ગણવેનિલાને વમત ચિત્તે ધ્યાન છે ? .... પ્રથમ સ્વર્ગ અને (પરંપરાએ) મોક્ષના કારણભૂત હમ ધ્યાનનું સ્વરૂપ કહ્યું. હવે મોક્ષના એક ખરેખર કારણરૂપ શુકલધ્યાનનું સ્વરૂપ કહીએ છીએ. ૧ .
શુકલ યાનને અધિકારી કેણુ? इदमादिमसंहनना एवालं पूर्ववेदिनः कर्तुम् ॥ स्थिरतां न याति चित्तं कथमपि यत्स्वल्पसत्त्वानां ॥ २ ॥
આ શુકલધ્યાન કરવાને, પહેલા જ રૂષભનારાચ સણવાળા અને પૂર્વધર (પૂર્વના જ્ઞાનના જાણકાર) જ સમર્થ છે. કેમકે અલ્પ સત્ત્વવાળા પ્રાણિઓનાં મન, કેઈ પણ પ્રકારે (શફલ ધ્યાનને લાયક) સ્થિરતા પામી શકતાં નથી. ૨.
શુકલધ્યાનને વેગ્ય છે. धत्ते न खलु स्वास्थ्य व्याकुलितं तनुमतां मनो विषयैः।
शुक्लध्याने तस्मानास्त्यधिकारोऽल्पसाराणाम् ॥३॥ વિષયોએ વ્યાકુળ થએલાં મનુષ્યનાં મન સ્થિરતા ધારણ કરી શક્તા નથી. આજ કારણથી અલ્પ સત્ત્વવાળા ને શુકલધ્યાન ધ્યાવામાં અધિકાર નથી. ૩.
વિવેચન-પાંચ ઇદ્રિના વિષયેથી વ્યાકુળ થએલ મને સ્વસ્થ થતાં નથી. આજ હેતુ ઘર્માનને પણ લાગુ પડે છે. તથાપિ ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાનની અપેક્ષાએ ઉજવળતામાં અને સ્વછતામાં ઘણું મંદ હોય છે અને તે ખરેખર શુદ્ધ આત્મિકજ નથી. ૧ વજની માફક હાડકાંઓની મજબુતાઈવાળું શરીર
.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦
એકાદશ પ્રકાશ. જે શુદ્ધ આત્મિકજ ધર્મધ્યાન હેય તે, દેવાદિ ગતિ પ્રાપ્ત થવી ન જોઈએ. આથીજ સમજી શકાય છે કે, ઈદ્રિય વિષયની વ્યાકુળતાની શાંતિ, ધર્મધ્યાનમાં જે પ્રકારની હોય છે, તેનાથી ઘણાજ વિશેષ પ્રકારે શાંતિ શુકલધ્યાનમાં જોઈએ. અને આવી શાંતિવાળા છે હેય તે, તે શુકલધ્યાનના અધિકારી થઈ શકે છે. શુકલધ્યાનમાં જે પ્રકારની શાંતિ જોઈએ તે એવી હોવી જોઈએ કે, ધ્યાનમાં તેના શરીરને કઈ છેદે, ભેદે, હણે, કે બાળે, તે પણ પિતે તટસ્થ દષ્ટા હોય તેમ રહ્યા કરે. તેમજ વૃષ્ટિ, શીત, વાત અને તાપારિક દુઃખે કરી કપે પણ નહિ. વળી તે ધ્યાનમાં હોય ત્યારે દેખવું, સાંભળવું, સુંઘવું કે સ્પર્શવું તેની કાંઈ પણ ખબર ન પડે અને જાણે પાષાણની ઘડેલી મૂર્તિ હેય તેમ સ્થિરતાપૂર્વક ધ્યાનમાં મગ્ન રહે. આવી સ્થિરતા અલ્પ સત્વવાળાને ન હેય માટે તે અધિકારી નથી. ૩.
(અહી શિષ્ય શંકા કરે છે કે પૂર્વધરે અને વજીરૂષભરનારાચ સંઘયણવાળા જ છે જે શુકલધ્યાનના અધિકારી છે. તે હમણાંનાં સેવા (છેલ્લા) સંઘેણુવાળા જી આગળ તે ધ્યાનના સ્વરૂપને કહેવાની શી જરૂર છે? આચાર્ય શ્રી ઉત્તર આપે છે.)
अनवच्छित्याम्नायः समागतोऽस्येति कीर्त्यतेऽस्माभिः । दुष्करमप्याधुनिकैः शुक्कध्यानं यथाशास्त्रम् ॥ ४ ॥
જુઓ કે, જેવી રીતે, શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે તેવી રીતે શુકલ ધ્યાન ધ્યાવવું એ અત્યારના છ માટે દુષ્કર છે, તથા પી આ શુકલધ્યાના સંબંધમાં પરંપરાએ જે આમ્નાય ચાલ્યા આવ્યા છે અર્થાત્ પરંપરાએ શુકલધ્યાનનું જે સ્વરૂપ ચાલ્યું આવ્યું છે તે, વિચ્છેદ ન જાય માટે તે પ્રમાણે હું કહું છું. ૪.
શુકલધ્યાનના ભેદે કહે છે. . ज्ञेयं नानात्वश्रुतविचारमैक्यश्रुतविचारं च । . सूक्ष्मक्रियमुत्सन्नक्रियमिति भेदैश्चतुर्धा तत् ॥ ५ ॥
કે પૃથકત્વકૃત વિચાર ૧, અપૃથકત્વશ્રત અવિચાર ૨, સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતિ ૩, ઉચ્છિન્નક્રિયા અનિવૃત્તિ ૪, એમ ચાર ભેદે કરી તે શુકલધ્યાન જાણવું. ૫.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુકલધ્યાનના ભેદ કહે છે.
શુકલધ્યાનને પહેલો ભેદ, एकत्र पर्ययाणां विविधनयानुसरणं श्रुताद् द्रव्ये । अर्थव्यंजनयोगांतरेषु संक्रमणयुक्तमाद्यं तत् ॥ ६॥
એક પરમાણવાધિદ્રવ્યમાં ઉત્પાદ, સ્થિતિ, વિલય અને મૂર્ત ત્યાદિ પર્યાનું, દ્રવ્યાર્થિક, પર્યાયાર્થિક નયેએ કરી, પૂર્વ ગત શ્રુતાનુસારે ચિંતન કરવું. તે ચિંતન દ્રવ્ય, શબ્દ તથા મન, વચન, કાયાના ગાંતરમાં સંક્રમણરૂપ હોવું જોઈએ. જેમકે એક દ્રવ્યના ચિંતનથી તેના શબ્દના ચિંતન ઉપર આવવું. શબ્દ ચિંતનથી દ્રવ્ય ઉપર આવવું, મનેયેગથી કાગના ચિંતનમાં યા વાયેગના ચિંતનમાં, એમ કાગથી મનેગે યા વાંગુગે સંક્રમણ કરવું. તે શુકલધ્યાનને પ્રથમ ભેદ છે. ૬.
વિવેચન-આંહી કેઈ શંકા કરે કે, અર્થ, વ્યંજન, અને ગાંતરમાં, સંક્રમણ કરવાથી મનની સ્થિરતા કેવી રીતે કહી શકાય અને સ્થિરતા વિના ધ્યાન કેમ કહેવાય તેને ઉત્તર એ છે કે, એક દ્રવ્યના સંબંધમાં સ્થિરતા હોવાથી ધ્યાન કહી શકાય છે.
બીજા ભેદનું સ્વરૂપ. एवं श्रुतानुसारादेकत्ववितर्कमेकपर्याये । अर्थव्यंजनयोगांतरेष्व संक्रमणमन्यत्तु ॥ ७ ॥
પૂર્વના જાણ મનુષ્ય માટે પૂર્વગત કૃતાનુસારે, અને જેને પૂર્વનું જ્ઞાન ન હોય તેને અન્યથુતાનુસારે, અર્થ વ્યંજન, ગાંતરને વિષે અસંક્રમણરૂપ, એક પર્યાય વિષયિક ધ્યાન તે એકવ વિતક નામના શુકલ ધ્યાનને બીજે ભેદ છે. ૭.
ત્રીજા ભેદનું સ્વરૂપ, निर्वाणगमनसमये केवलिनो बादरनिरूद्धयोगस्य । सूक्ष्मक्रियापतिपाति तृतीय कीर्तितं शुक्लम् ॥ ८॥
મોક્ષગમનના અવસરે કેવલિને, મન, વચન, કાયાના (બાદર) યોગનું શેકવું, તે સૂમ ક્રિયા અપ્રતિપાતિ ત્રીજુ શુકલધ્યાન છે.૮.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર.
એકાદશ પ્રકાશ.
ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ, केवलिनः शैलेशीगतस्य शैलवदकंपनीयस्य । उत्सनक्रियमप्रतिपाति तुरीयं परमशुक्लम् ॥ ९॥
પહાડની માફક અકંપનીય, શૈલેશીકરણમાં રહેલા કેવલીને, ઉત્સત્રક્રિયા અપ્રતિપાતિ, શુકલધ્યાનને ચે ભેદ હોય છે. ૯.
વિવેચન–આ શુકલધ્યાન સંબંધી અત્યારે કાંઈક પણ વિશેષ જાણવું તે મને અશકય લાગે છે. અત્યારના મુનિગણને સંપ્રદાય, ધ્યાન સંબંધી એટલો બધે પશ્ચાત છે કે, તેથી ચાલતા સંપ્રદાયથી વિશેષ જાણવાનું મને કાંઈ બન્યું નથી. એથી જોઈએ તે અક્ષ રાઠ્ય પણ શુકલધ્યાન સંબંધી હું લખી ય નથી. ૯.
ચાર ભેદમાં ગની સંખ્યા. त्रियोगभाजामाचं स्यादपरमेकयोगानाम् । तनुयोगिनां तृतीयं निर्योगाणां चतुर्थ तु ॥१०॥
ત્રણ ગની પ્રવૃત્તિવાળા યોગીમાં પહેલો શુકલધ્યાનને ભેદ હાય. અનાદિ એક ગની પ્રવૃત્તિવાળામાં બીજો શુક્લધ્યાનને ભેદ હેય. સૂમ શરીરના યોગવાળાને ત્રીજો ભેદ હોય, અને યોગરહિતને શુકલધ્યાનને ચે ભેદ હેય. ૧૦.
(કેવલીને શુકલધ્યાનના ત્રીજા, ચોથો ભેદમાં મન ન હોવાથી ધ્યાન કેમ સંભવે? તેને ઉત્તર આપે છે.)
छद्मस्थितस्य यद्वन् मनः स्थिरं ध्यानमुच्यते त जज्ञैः ।
निश्चलमंगं तद्वत् केवलिनां कीर्तितं ध्यानम् ॥ ११ ॥ - જેમ જ્ઞાની પુરૂષો, છઘને મનની સ્થિરતાને ધ્યાન કહે છે, તેમ કેવલિઓને, અંગની નિશ્ચલતા તેજ ધ્યાન કહેલું છે. ૧૧.
(કેવલીને શુકલધ્યાનના ચોથા ભેદમાં કાય વેગ નથી તે ત્યાં કેવી રીતે ધ્યાન કહી શકાય? તેને ઉત્તર આપે છે. )
पूर्वाभ्यासाजीबोपयोगतः कर्मजरणहेतोर्वा । शब्दार्थबहुत्वाद्वा जिनवचनाद्वाप्य योगिनो ध्यानम् ।। १२ ॥
પૂર્વના અભ્યાસથી, જીવના ઉપયોગથી, કર્મનિર્જરા થાય છે તે કારણથી, અથવા શબ્દાર્થની બહલતાથી, અથવા જિનેશ્વરના વચનથી આ અયોગીઓને ધ્યાન કહી શકાય છે. ૧૨.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૩
શુકલધ્યાન કેને કહે છે.
શુકલધ્યાન કેને હોય છે? आधे श्रुतावलंबनपूर्वे पूर्वश्रुतार्थसंबंधात् । पूर्वधराणां छमस्थयोगिनां प्रायशो ध्याने ॥ १३ ॥
આદિના પહેલા બે શુકલધ્યાનના ભેદે પૂર્વધર છદ્મસ્થ ગીને શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી પૂર્વ કૃતાર્થના સંબંધવાળા પ્રાયહાય. ૧૩.
વિવેચન-પ્રાયઃ કહેવાને એ મતલબ છે કે, પૂર્વધારેનેજ શુકલધ્યાન હોય અને બીજાને ન હોય તેમ નથી, પણ પૂર્વધર સિવાયનાને પણ શુફલધ્યાન હોય છે. જેમ કે મારૂદેવાજી, માસતુષ સાધુ, વિગેરે મહાશયોને કાંઈ પૂર્વનાં જ્ઞાન નહોતાં, છતાં, કેવલ જ્ઞાન થયેલું છે. માટે શકલધ્યાન લાવવા માટે પૂર્વના જ્ઞાન જોઈએ તે એકાંત નથી.
सकलालंबनविरहमथिते द्वे त्वंतिमे समुद्दिष्टे ।
निर्मलकेवलदृष्टिज्ञानानां क्षीणदोषाणां ॥ १४ ॥ - સર્વ દોષરહિત, નિર્મલ કેવલ દર્શન અને કેવલ જ્ઞાનવાળા ગીને સર્વ આલંબન વિનાનાં છેલ્લે બે ધ્યાને કહેલા છે. ૧૪.
પહેલાં બે શુકલધ્યાનના આલંબનને કમ. तत्र श्रुताद् गृहीत्वैकमर्थमर्थाद् व्रजेच्छब्दं । રાહુનરર્થ ચોriાંતાં જ સુધી પ /
શ્રુતજ્ઞાનમાંથી કેઈએક અર્થ લઈને, અર્થથી શબ્દના વિચારમાં આવવું; શબ્દથી ફરી પણ અર્થમાં આવવું, તેવી જ રીતે બુદ્ધિમાનેએ એક યોગથી કઈ એક ગાંતરમાં આવવું. ૧૬.
संक्रामत्यऽविलंबितमर्थप्रभृतिषु यथा किल ध्यानी । व्यावर्तते स्वयमसौ पुनरपि तेन प्रकारेण ॥ १६ ॥
જે પ્રકારે થાની વિલંબ વિના અર્થાદિકમાં સંક્રમણ કરે છે, તેજ પ્રકારે ફરી પણ ત્યાંથી પોતે પાછો ફરે છે. ૧૬.
इति नानात्वे निशिताभ्यासः संजायते यदा योगी ।
आविर्भूतात्मगुणस्तदैकताया भवेद्योग्यः ॥ १७ ॥
આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના તીક્ષ્ણ અભ્યાસવાળો જ્યારે ગી થાય છે ત્યારે, આત્મગુણ પ્રગટ થતાં શુકલધ્યાનની એકતાને તે લાયક થાય છે. ૧૭.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
એકાદશ પ્રકાશ. उत्पादस्थितिभंगादिपर्यायाणां यदैकयोगः सन् । ध्यायति पर्ययमेकं तत्स्यादेकत्वमविचारं ॥ १८ ॥
એક પેગવાળો થઈ ઉત્પાદ, સ્થિતિ અને વ્યયાદિ પર્યાયે તેના એક પર્યાયનું ધ્યાન કરે તે એકત્વ અવિચાર ધ્યાન કહેવાય. ૧૮.
त्रिजगद्विषयं ध्यानादणुसंस्थं धारयेत् क्रमेण मनः । विषमिव सीगगतं मंत्रबलान्मांत्रिको दंशे ॥ १९ ॥
આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત થએલા વિષને જેમ મંત્રના બળથી મંત્રવાદિ દેશમાં લાવી મૂકે છે, તેમ ત્રણ જગતના વિષયવાળા મનને, થાને કરી આણું (પરમાણુ) ઉપર યેગીઓએ ધારણ કરવું. ૧૯.
अपसारितेंधनभर शेषस्तोकेंधनोऽनलो ज्वलितः । તમવાની તો વા નિતિ યથા મનસ્વદ્રત | ૨૦ |
લાકડાં ન નાંખવાથી, અથવા અગ્નિમાંથી લાકડાં ખેંચી લેવાથી, બાકીનાં ચેડાં ઇંધણાંવાળો બળને અગ્નિ બુજાઈ જાય છે, તેની માફક મનને પણ વિષયરૂપ લાકડાં ન મળવાથી પિતાની મેળે શાંત થઈ જાય છે. ૨૦.
શુકલધ્યાનના બીજા ભેદનું ફળ ज्वलति ततश्च ध्यानज्वलने भृशमुज्ज्वले यतींद्रस्य । निखिलानि विलीयंते क्षणमात्राद् घातिकर्माणि ॥ २१ ॥ પછી ધ્યાનરૂપ અગ્નિ, અત્યંત ઉત્કટપણે પ્રજવલવાથી યોગી. દ્રના સર્વ ઘાતિક ક્ષણ માત્રમાં નાશ પામે છે. ૨૧.
તે ઘાતિકર્મો બતાવે છે. ज्ञानावरणीयं दृष्टयावरणीयं च मोहनीयं च । विलयं प्रयांति सहसा सहांतरायेण कर्माणि ॥ २२ ॥
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય,તે ત્રણે ચેથા અંતરાય કર્મની સાથે અકસ્મત્ વિલય થઈ જાય છે.૨૨.
ઘાતિકમના ક્ષયથી થતું ફળ. संमाप्य केवलज्ञानदर्शने दुर्लभे ततो योगी । जानाति पश्यति तथा लोकालोकं यथावस्थं ॥ २३ ॥
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુકલધ્યાન કોને કહે છે.
૩૩૫ ઘાતિકર્મના ક્ષય થવાથી, યેગી દુખે પામી શકાય તેવાં કેવલજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પામી યથાવસ્થિત કાલકને જાણે છે ' અને જુવે છે. ૨૩.
देवस्तदा स भगवान् सर्वज्ञः सर्वदयनंतगुणः । विहरत्ववनीवलयं सुरासुरनरोरगैः प्रणतः ॥ २४ ॥ કેવલજ્ઞાન પામવા પછી સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, અનંત ગુણવાન સુર, અસુર, મનુષ્ય અને નાગૅદ્રાદિથા પ્રણામ કરાતા, તે ભગવાન પૃથ્વીતળ ઉપર (દુનિયાનાં જીને) બંધ કરવાં માટે વિચરે છે. ૨૪.
वाग्ज्योत्स्नयाखिलान्यपि विबोधयंति भव्यजंतुकुमुदानि । उन्मूलयति क्षणतो मिथ्यात्वं द्रव्यभावगतं ॥ २५ ॥
વળી વચનરૂપ ચંદ્રની ચાંદનીએ કરી, સમગ્ર ભવ્ય જીવે રૂપ કુમુદને (ચંદ્રવિકાશી કમળને) બધિત કરે છે, અને તેઓની અંદર રહેલા દ્રવ્ય, ભાવ, મિથ્યાત્વને (અંધકારને) ક્ષણ માત્રમાં મૂળથી કાઢી નાખે છે. ૨૫.
तन्नामग्रहमात्रादनादिसंसारसंभवं दुःखम् ।
भव्यात्मनामशेष परिक्षयं याति सहसैव ॥ २६ ॥ તે સર્વજ્ઞ તીર્થકરનું ફકત નામ ગ્રહણ કરવાથી, ભવ્ય જીનાં આ નાદિ સંસારથી ઉત્પન્ન થએલાં સમગ્ર દુઃખ સહસા નાશ પામે છે.
अपि कोटीशतसंख्याः समुपासितुमागताः सुरनराधाः । क्षेत्रे योजनमात्रे मांति तदास्य प्रभावेण ॥ २७ ॥
તે પરમેશ્વરની ઉપાસના કરવા માટે, સેંકડે કેડ ગમે આવેલા દેવ મનુષ્યાદિ, એક જન માત્ર ક્ષેત્રમાં તેના પ્રભાવથી સમાઈ શકે છે. ર૭.
त्रिदिवौकसो मनुष्यास्तियंचोऽन्येप्यमुष्य बुध्यते ॥ निजनिजभषाानुगतं वचनं धर्मावबोधकरं ॥ २८ ॥ ધર્મબંધ કરવાવાળા આ પરમેશ્વરનાં વચનેને, દેવ મનુ , તિય (જાનવર) અને બીજાઓ પણ પોતપોતાની ભાષામાં સમજી શકે છે. ૨૮.
आयोजनशतमुग्रा रोगाः शाम्यति तत्पभावेण ॥ હરિ રીતરીવવવ તાહના સિત્તે પતિ ૨૨
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
એકાદશ પ્રકાશ જે સ્થળે તીર્થકર વિહાર કરતા હોય તે સ્થળની ચારે બાજુ તેમના પ્રભાવથી સે જન પ્રમાણે પૃથ્વીમાં, ઉગ્ર (મોટા) રેગે જેમ ચંદ્રના ઉદયથી તાપ શાંત થાય છે, તેમ શાંત થઈ જાય છે. ૨૯.
मारीतिदुर्भिक्षाऽतिवृष्टयनादृष्टिडमरचैराणि ॥
न भवत्यस्मिन् विहरति सहस्ररश्मौ तमांसीव ॥ ३० ॥
આ ભગવાન પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતા ત્યાં, જેમ સૂર્ય છતાં અંધકાર ન હોય તેમ મરકી, દુકાળ, ઘણી વૃષ્ટિ, સર્વથા વૃષ્ટિ ન થવી, યુદ્ધ, અને વેર આદિ ઉપદ્રવ હોતા નથી. ૩૦.
मार्तडमंडलश्रीविडंवि भामंडलं विभोः परितः । __ आविर्भवत्यनुवपुः प्रकाशयन् सर्वतोऽपि दिशः ॥ ३१ ॥
સૂર્ય મંડળની શોભાને વિડંબના પમાડે તેવું, સર્વ બાજુ દિશાઓને પ્રકાશિત કરતું, ભામંડળ ભગવાનના શરીરની પાછળ પ્રગટ થાય છે.૩૧.
संचारयंति विकचान्यनुपादन्यासमाशु कमलानि । भगवति विहरति तस्मिन् कल्याणीभक्तयो देवाः ॥३२॥
ભગવાન જ્યારે પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરે છે ત્યારે ઉત્તમ ભક્તિવાળા દે, પગલે પગલે (સુવર્ણનાં) કમળ પગ મુકવા માટે તત્કાળ સંચારે છે (સ્થાપના કરે છે.) ૩ર.
अनुकूलो वाति मरुत प्रदक्षिणं यांत्यमुष्य शकुनाश्च । तरवोऽपि नमंति भवंत्यधोमुखाः कंटकाश्च तदा ॥३३।।
તથા પવન અનુકુળ વાય છે. ભગવાનને (જબુક, ચાસ, નકુલાદિ શકુને દક્ષિણાવર્ત જમણાં હોય છે. અથવા પંખીઓ પ્રદક્ષિણા આપે છે.) વૃક્ષે પણ નમે છે, અને કાંટાઓનાં મુખ નીચાં (ઉંધાં) થાય છે. ૩૩.
आरक्तपल्लवोऽशोकपादपः स्मेरकुसुमगंधाढयः । प्रकृतस्तुतिरिव मधुकरविरुतैर्विलसत्युपरि तस्य ॥ ३४ ॥
લાલ પત્રોવાળે, વિકસ્વર અને સુગંધથી વ્યાપ્ત પુષ્પવાળે; તથા મધુકર (ભ્રમર) ના શબ્દએ કરી જાણે સ્તુતિ કરાતે હોય તે, અશોક વૃક્ષ ધર્મદેશના આપવાના અવસરે તે પ્રભુના ઉપર ઉલસી ( ભી) રહે છે. ૩૪.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘતિકર્મના ક્ષયથી થતું ફળ. ૩૩૭ पडपि समकालमृतवो भगवंतं ते तदोपतिष्ठते । स्मरसाहायककरणे प्रायश्चितं ग्रहीतुमिव ॥ ३५ ॥
એ અવસરે કામદેવને સહાય કરવાનું જાણે પ્રાયશ્ચિત લેવા માટે આવી હોય તેમ એકી કાળે છએ ઋતુઓ ભગવાનની પાસે પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૫.
अस्य पुरस्तानिनदन् विज॑भते दुंदुभिर्नभसि तारं । कुर्वाणो निर्वाणप्रयाणकल्याणमिब सद्यः॥३६॥
આ ભગવાનની આગળ તાર સ્વરે નાદ કરતે દેવદુંદુભિ, જાણે તત્કાળ કલ્યાણકારી મોક્ષમાર્ગના પ્રયાણ કરતા, (સૂચવતા) હેય તેમ શેભી રહ્યો છે. ૩૬.
पंचापि चेंद्रियार्थाः क्षणान्मनोज्ञीभवंति तदुपांते ।
को वा न गुणोत्कर्ष सविधे महतामवामोति ॥३७ ।। તે ભગવાનની પાસે પાંચે ઈદ્રિના અર્થો, ક્ષણવારમાં મનેજ્ઞ થાય છે. અથવા મહાપુરૂની સેબતથી (સામિપ્યતાથી) કોણ ગુણને ઉત્કર્ષ ન પામે ? અર્થાત્ સર્વ પામે. ૩૭.
अस्य नग्वरोमाणि च वर्धिष्णून्यपि नेह प्रवर्धते ।
भवशतसंचितकर्मच्छेदं दृष्ष्ट्रव भीतानि ॥ ३८ ॥ સેંકડે ગમે ભવના સંચિત કરેલાં કર્મોને નાશ થયેલો જોઈને, ભય પામ્યાં હોય તેમ વૃદ્ધિ પામવાના સ્વભાવવાળા પણ આ પ્રભુના નખ અને રેમ વૃદ્ધિ પામતા નથી. ૩૮.
शमयंति तदभ्यर्णे रजांसि गंधजलवृष्टिभिर्देवाः । उन्निद्रकुसुमदृष्टिभिरशेषतः मुरभयंति भुवम् ॥ ३९॥
તે પ્રભુની પાસે સુંગંધ જલની વૃષ્ટિ કરવે કરી, દેવે ધૂળને શાંત કરે છે અને વિકસ્વર પુષ્પ વૃષ્ટિએ કરી નજીકની સર્વ ભૂમિને સુગંધિત કરે છે. ૩૯
छत्रत्रयी पवित्रा विभोरुपरि भक्तितत्रिदशराजैः। गंगास्रोतस्रितयीच धार्यते मंडलीकृत्य ॥ ४० ॥
સ્વામિના ઉપર ઈદ્રો ભક્તિથી ગંગા નદીના ત્રણ પ્રવાહની માફક, પવિત્ર, ગોળાકાર, ત્રણ છાને ધારણ કરે છે.
अयमेक एव नः प्रभुरित्याख्यातुं विडोजसोन्नमितः ! अंगुलिदंड इवोच्चैश्चकास्ति रत्नध्वजस्तस्य ॥४१॥
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
એકાદશ પ્રકાશ આ એકજ અમારે સ્વામિ છે. આમ કહેવાને માટે ઈદ્ર આંગુલીરૂપ દંડ જાણે ઉંચે કર્યો હોય તેમ, ઉંચે ઈદ્રધ્વજ શોભી રહ્યો છે. ૪૧.
अस्य शरदिंदुदीधितिचारूणि च चामराणि धूयते । वदनारविंदसंपाति राजहंसभ्रमं दधति ॥ ४२ ॥
આ પ્રભુને, શરદ રૂતુના ચંદ્રની કાંતિ સરખાં મનહર ચામર વિઝાય છે. તે ચામરે, મુખરૂપ કમળ ઉપર આવતા, રાજહંસના ભ્રમને ઉત્પન્ન કરે છે. ૪૨.
प्रकारास्वय उच्चैर्विभाति समवसरणस्थितस्यास्य ।
कृतविग्रहाणि सम्यक्चारित्रज्ञानदर्शनानीव ॥ ४३ ॥ સમવસરણમાં રહેલા સમવસરણના ત્રણ ગઢ, જાણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રે, ત્રણ શરીર ધારણ કર્યા હોય તેમ સારી રીતે શોભે છે. ૪૩
चतुराशावर्तिजनान् युगपदिवानुग्रहीतुकामस्य । चत्वारि भवंति मुखान्यंगानि च धर्ममुपदिशतः ॥ ४४ ॥
ચારે દિશા તરફ રહેલા મનુષ્યને એકી વખતે અનુગ્રહ કરવાની ઈચછાથીજ જેમ તેમ ધર્મોપદેશ કરતી વખતે ચાર શરીર અને ચાર મુખે થાય છે. ૪૪.
अभिवंद्यमानपादः सुरासुरनरोरगैस्तदा भगवान् । सिंहासनमधितिष्ठति भास्वानिव पूर्वगिरिशंगं ।। ४५ ॥
એ અવસરે સુર, અસુર, મનુષ્ય અને ભુવનપતિએ કરી ચરણ નમસ્કાર કરતા ભગવાન જેમ પૂર્વાચળના શિખર પર સૂર્ય આરૂઢ થાય તેમ, સિંહાસન ઉપર (ધર્મદેશના દેવા) બેસે છે. ૪૫.
तेजः पुंजपसरप्रकाशिताशेषदिक्क्रमस्य तदा ।
त्रैलोक्यचक्रवर्तित्वचिह्नमग्रे भवति चक्रं ॥ ४६॥
એ અવસરે તેજ પુજના પ્રસરવે કરી, સમગ્ર દિશાઓના સ. મુહને પ્રકાશિત કરતું અને ત્રણ લેકના ચકવર્તિપણાની નિશાની સરખું ચક્ર આગળ રહે છે. ૪૬.
भुवनपतिविमानपतिज्योतिष्पतिवानव्यंतराःसविधे । तिष्ठंति समवसरणे जघन्यतः कोटिपरिमाणाः ॥ ४७ ॥
ભુવન પતિ, વિમાનપતિ, જ્યોતિષ પતિ અને વ્યંતર આ ચારે નીકાયના દેવો સમવસરણમાં જઘન્યથી પણ કેટી પ્રમાણે ભગ વાનની પાસે રહે છે. ૪૭.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯
ઘાતિકમના ક્ષયથી થતું ફળ. સામાન્ય કેવલજ્ઞાનીનું કર્તવ્ય, तीर्थकरनामसंझं न यस्य कर्मास्ति सोपि योगबलात् ।
उत्पन्न केवलः सन् सत्यायुषि बोधयत्युर्वी ॥४८॥
જેઓને તીર્થકર નામકર્મ નામના કર્મને ઉદય નથી તેઓ પણ યેગના બળથી, કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવા પછી, જે આયુષ્ય બાકી રહેલું હોય તે જગતના અને ધર્મધ આપે છે. ૪૮.
संपन्नकेवलज्ञानदर्शनोंतर्मुहूर्तशेषायुः।
अर्हति योगीध्यानं तृतीयमपि कर्तुमचिरेण ॥४९॥ કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન, પ્રાપ્ત થએલ યોગી જ્યારે માનવ ભવ સંબંધી અંતમુહૂર્ત આયુષ્ય બાકી રહે, ત્યારે તત્કાળ ત્રીજું પણ શુકલધ્યાન કરવાને તે યોગ્ય (થાય) છે. ૪૯.
आयुःकर्मसकाशादधिकानि स्युर्यदान्यकर्माणि ।
તત્સાખ્યાય તોપમતે યોજી સમુદ્યાત ૫૦ || પણ જે આયુષ્ય કર્મ કરતાં બીજા કર્મો આધક હેય તે તે, કર્મોને આયુષ્યનાં સરખાં (જેટલું આયુષ્ય હોય તેટલા કાળમાં ભગવાઈ શકે તેટલાં) કરવાને કેવલિસમુઘાત (પ્રયત્ન વિષેશ) કરવાને પ્રયત્ન કરે છે. ૫૦.
दंडकपाटे मंथानकं च समयत्रयेण निर्माय । तुर्ये समये लोकं निःशेषं पूरयेद् योगी ॥५१॥
શરીરમાંથી આત્મપ્રદેશને બહાર કાઢી, પ્રથમ સમયે દંડ કરે. (દંડાકારે આત્મપ્રદેશને લાંબા ચૌદરાજ પ્રમાણે લંબાવે.) બીજે સમયે કપાટ આકારે આત્મપ્રદેશને વિસ્તારે ત્રીજે સમયે મંથાનને (રવૈયાને) આકારે આત્મપ્રદેશને ચારે બાજુ વિસ્તાર, અને થે સમયે યેગી આખા લોકને આત્મપ્રદેશથી પુરી આપે. પ૧. . समयैस्ततश्चतु भिनिवर्तिते लोकपूरणादस्मात् ।।
विहितायुःसमकर्मा ध्यानी प्रतिलोममार्गेण ॥ ५२ ! ચાર સમયે લોક પૂરવાનું કામ પૂર્ણ કરી, આયુષ્યના સમાન બીજા કર્મોને રાખી, ધ્યાની પ્રતિલોમ માર્ગે (પહેલે સમયે આંતરાને સંહરે, બીજે સમયે મંથાનને સમેટી લે, અને ત્રીજે સમયે દંડાકારને સમેટી પાછો મૂળરૂપે થાય.) લેક પૂરવાના કાર્યથી નિવર્તન થાય. પર,
श्रीमानचिंत्यवीर्यः शरीरयोगेऽथ बादरे स्थित्वा ।। अचिरादेव हि निरुणद्धि बादरौ बाङ्मनसयोगौ ॥ ५३॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
એકાદશ પ્રકાશ, પછી જ્ઞાનાદિ લક્ષ્મીવાન, અચિંત્ય વીર્યવાળે યેગી, બાદરકાયયેગને વિષે રહીને, બાદર (સ્થળ) વચન અને મનના યોગોને ઘણા થોડાજ વખતમાં રોકે. ૫૩,
सूक्ष्मेण काययोगेन काययोगं स बादरं रुंध्यात् ।
तस्मिन्ननिरुद्धे सति शक्यो रोद्धं न सूक्ष्मतनुयोगः ॥५४॥ પછી સૂમકાય વેગમાં રહી, બાદરકાય વેગને રેપ કરે, કેમકે તે બાદરકાય ગ રેક્યા સિવાય, સૂમકાય રેગ રોકી શકાતું નથી. ૫૪.
वचनमनोयोगयुगं सूक्ष्म निरुणद्धि सूक्ष्मतनुयोगात् ।
विदधाति ततो ध्यानं मूक्ष्मक्रियममूक्ष्मतनुयोगम् ।। ५५।। પછી સૂક્ષ્મ શરીર ગની મદદથી, સૂમ વચન અને મને યેગને રેકે. ત્યાર પછી સૂકમક્રિયા અને અસૂક્ષ્મ શરીર ગમય ધ્યાન કરે. ૫૫
तदनंतरं समुच्छिन्नक्रियमाविर्भवेदयोगस्य ।
अस्यांते क्षीयते त्वऽघातिकर्माणि चत्वारि ॥५६॥
ત્યાર પછી અગીને સમુચ્છિન્ન કિયા પ્રગટ થાય છે. અર્થાત્ સર્વક્રિયાને વ્યવહેદ થાય છે.) આના અંતમાં ચાર અઘાતિ કમેંને ક્ષય થાય છે. પ૬.
તેજ બતાવે છે. लघुवर्णपंचकोद्दिरणतुल्यकालमवाप्य शैलेशीं । क्षपयति युगपत्परितो वेद्यायुर्नामगोत्राणि ॥ ५७ ।। લઘુ પાંચ અક્ષરે બોલી શકાય તેટલા વખતની શિલેશી અવસ્થા (પહાડની માફક સ્થિર અવસ્થા) ને પામી, એકી સાથે વેદની, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર એ ચારે કર્મોનો સર્વસ્થ ખપાવે. ૫૭.
औदारिकतैनसकार्मणानि संसारमूलकारणानि । हित्वेह ऋजुश्रेण्या समयेनकेन याति लोकांतम् ॥५८।'
અહી સંસારનાં મૂલ કારણ ઔદારિક, તેજસ અને કાર્મણ શરીરને ત્યાગ કરી, સમપ્રેણિએ એક સમયે લોકને અંતે જાય છે. ૫૮.
नोव॑मुपग्रहविरहादधोपि वा नैव गौरवाभावात् ।
योगप्रयोगविगमात् न तियंगपि तस्य गतिरस्ति ॥५९।। તે યોગીના આત્માઓ લેકથી આગળ ઉંચા (અલોકમાં) જતા
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાતિકર્મના ફયથી થતું ફળ.
૩૪૧ નથી, કેમકે ચાલવામાં સહાય આપનાર ધર્માસ્તિકાય આગળ નથી. નિચા પણ જતા નથી, કેમકે તેમનામાં ગૌરવ (વજન-ભાર) રહ્યો નથી. તેમ તિછિ પણ તેમની ગતિ નથી, કેમકે તેમને પ્રેરનાર અનાદિકના વેગને અભાવ થયેલો છે. ૫૯.
लाघनयोगाचूमवदलाबुफलवच्च संगविरहेण । बंधनविरहादेरंडवच्च सिद्धस्यहि गतिरुवं ॥ ६० ॥
લઘુપણાના કારણથી ધૂમની માફક, સંગના વિરહથી તુંબીના ફલની માફક અને બંધનના અભાવથી એરંડાના ફલની માફક, સિધ્ધોની ગતિ (સ્વાભાવિક) ઉર્ધ્વ છે. ૬૦.
સમષિ. मोक्षमां गयेला योगी. सादिकमनंतमनुपममव्यावा, स्वभावजं सौख्यं ।
प्राप्तः स केवलज्ञानदर्शनो मोदते मुक्तः॥ ६१ ॥ કેવલજ્ઞાન અને કેવલ દર્શનવાનગી , સર્વ કર્મોથી મુક્ત થઈ, સાદિ અનંત, અનુપમ, અવ્યાબાધ અને સ્વભાવથી પેદા થયેલ આત્મિક સુખને પામી (જ્ઞાનાનંદમાં) મગ્ન રહે છે. ૬૧.
વિવેચન–આ શ્લોકમાં સર્વ કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલી સ્થિતિને સમાધિ કહેવામાં આવે છે. આ સમાધિ પરિપૂર્ણ છે. તેમાંથી પાછા હઠવાપણું છેજ નહિં. જે આત્માસ્થિતિ પમાયેલી છે તે સાદિ અનંત છે. તે સ્થિતિ પામ્યાની આદિ છે પણ અંત નથી. અંત ત્યારે કહી શકાય કે તે સ્થિતિમાંથા નીચા પડવાપણું હોય. એટલે આ સ્થિતિ સાદિ અનંત છે. તેમજ અનુપમ છે. એટલે આ સ્થિ'તિને કઈ પણ ઉપમા આપી શકાતી નથી. ઉપમા ન આપવાનું કારણ,તેવી સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થિતિને દુનિયામાં અભાવ છે. દુનિયામાં જે જે સ્થિતિઓને અનુભવ આ દેહદ્વારા થાય છે. તે સર્વ સ્થિતિએ વિયેગશીળ છે. દેહ પિતે પણ વિશરણ સ્વભાવવાળે છે. એટલે તેનાથી ઉત્પન્ન થતાં સુખને સુખની ઉપના કેમ આપી શકાય?
વળી આ સુખ કેવળ આત્મસ્વભાવથી ઉત્પન્ન થયેલું અને કઈ પણ જાતના સુખની ઉપમાથી અતીત છે.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ર
એકાદશ પ્રકાશ, તે સમાધિસુખ અવ્યાબાધ એટલે કે ઈ પણ પ્રકારની કાયિક કે માનસિક પીડા વિનાનું છે. જ્યાં શરીર અને મન છે ત્યાં આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ અનેક પ્રકારની લાગી પડે છે. તેમ આ મુક્તાત્માને શરીરાદિ સર્વ ઉપાધિને અભાવ હોવાથી તેવી કેઈ પણ પ્રકા રની વ્યાબાધા છેજ નહી. ત્યારે કેવળ આત્મસ્વભાવનુંજ સુખ હેવાથી તે પરમ સુખ છે. તે સુખમાં યા તે આત્મસ્વભાવમાં મુતાત્મા મગ્ન રહે છે, તે પરિપૂર્ણ સમાધિ છે.
આ દેહમાં રહી અનેક પ્રકારની સમાધિઓ થઈ શકે છે, તેવું અન્ય દર્શનકારે કહે છે. તે સર્વ સમાધિઓને સમાવેશ ધ્યાનમાંજ થઈ શકે છે. જિનેશ્વરએ બતાવેલ ધ્યાન, અને અન્ય દર્શનકારોએ બતાવેલી સમાધિને મુકાબલે જે આપસમાં કરવામાં આવે તે આ વાતની ખાત્રી અભ્યાસીઓને સહજ થઈ શકશે. આ પ્રમાણે ગનાં સર્વ અંગેની આંહી સમાપ્તિ થાય છે. इति श्री आचार्य हेमचंद्र विरचिते योगशास्त्रे मुनि श्री केशर
વિનયfખત વાવવધે ઇજા પ્રકાર :
|રિાઃ પ્રવરિાઃ પ્રારખ્ય /
आचार्यश्रीनो स्वानुभव. श्रुतसिंघोगुरुमुखतो यदधिगतं तदिह दर्शितं सम्यक् ।
अनुभवसिद्धमिदानी प्रकाश्यते तत्त्वमिदममलं ॥ १ ॥ સિદ્ધાંતરૂપ સમુદ્રથી અને ગુરૂમુખથી વેગ સંબંધી જે કાંઈ મેં જાણ્યું હતું તે, આંહી પૂર્વના અગીયાર પ્રકાશમાં સારી રીતે દેખાડયું. હવે મને પિતાને વેગ સંબંધી જે કાંઈ અનુભવ સિદ્ધ થયું છે કે, આ નિર્મળ તત્વને પ્રકાશિત કરું છું. ૧
(ગને સર્વ આધાર મન ઉપર છે. મનની અવસ્થાએ જાણ્યા સિવાય અને તેને ઉચ્ચ સ્થિતિમાં મૂક્યા સિવાય, ભેગમાં પ્રવેશ થઈ શકતું નથી, માટે આચાર્યશ્રી પ્રથમ મનની સ્થિતિના ભેદે બતાવે છે.)
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
તેજ બતાવે છે.
મનના ભેદે इह विक्षिप्तं यातायातं श्लिष्टं तथा मुलीनं च ।
चेतश्चतुःप्रकारं तज्ज्ञचमत्कारकारि भवेत् ॥ २ ॥ વિક્ષિપ્ત ૧, યાતાયાતા ૨, લિષ્ટ ૩, અને સુલીન ૪, એમ ચાર પ્રકારવાળું ચિત્ત, તેના જાણકાર માનવો ને તે ચમત્કાર કર વાવાળું થાય છે. ૨
મનનાં લક્ષણે. विक्षिप्तं चलमिष्टं यातायातं च किमपि सानंदं । प्रथमाभ्यासे द्वयमपि विकल्पविषयप्रहं तत्स्यात् ॥ ३ ॥ વિક્ષિપ્ત મનને ચપલતા ઈષ્ટ છે અને યાતાયાત મન કાંઈક પણ આનંદવાળું છે. પ્રથમ અભ્યાસમાં આ બેઉ જાતનાં મને હોય છે અને તેમને વિષય વિકલ્પને ગ્રહણ કરવાને છે. ૩.
વિવેચનપ્રથમ અભ્યાસી જ્યારે અભ્યાસ શરૂ કરે છે ત્યારે મનમાં અનેક જાતના વિક્ષેપે આવ્યા કરે છે. મન ઠરતું નથી અને ચપળતા કર્યા જ કરે છે. પણ આથી અભ્યાસીએ કાંઈ નાસીપાસ થવાનું નથી. એક હરિણ જ્યારે પાસમાં સપડાય છે ત્યારે તે એટલી બધી છૂટવા માટે દોડાદોડ કરી મૂકે છે કે હદ ઉપરાંત, જાણે છૂટયું કે છૂટશે. આ હરિની દોડધામ જોઈ પાસવાળે નીરાશ થઈ ખાસ મૂકી દે તે અવશ્ય તે છૂટી જાય. પણ જે મજબુતાઈ કરી તેને દેડાદોડ કરવા આપે તે તે થાકી થાકીને દેડવાની ક્રિયા મૂકી દઈ સ્વાધીન થઈ જશે. તેવી જ રીતે પ્રથમ અભ્યાસી, મનની આવી ચ. પળતા અને વિક્ષેપતા જે નિરાશ થઈ જાય અને પોતાનો અભ્યાસ મૂકી દે તે મનછૂટી જશે. પછી કદી સ્વાધીન ન થશે. પણ હિમ્મત રાખીને પિતાને અભ્યાસ આગળ વધારશે. તે ઘણી ચપળતા અને વિક્ષેપતાવાળું પણ મન શાંત થઈ સ્વાધીન થઈ રહેશે. પહેલી વિઢિત દશા ઓળંગ્યા પછી બીજી યાતાયાત દશા મનની છે. યાતાયાત એટલે જવું અને આવવું. જરા વાર મન સ્થિર રહે, વળી ચાલ્યું જાય, અર્થાત્ વિકલ્પ આવી જાય. વળી સમજાવી યા ઉપગથી સ્થિર કર્યું, વળી ચાલ્યું જાય, આ યાતાયાત
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
એકાદશ પ્રકાશ,
અવસ્થા છે. પહેલી કરતાં બીજી દશા શ્રેષ્ઠ છે અને તેમાં કાંઈક પણ આનંદને લેશ રહેલો છે, કારણ કે જેટલીવાર સ્થિર હોય તેટલીવાર તે આનંદ ભોગવે છે.
श्लिष्टं स्थिररसानंद सुलीनमतिनिश्चलं परानंदम् ।
तन्मात्रकविषयग्रहमुभयमपि बुधैस्तदाम्नातम् ॥ ४ ॥ શ્લિષ્ટ નામની મનની ત્રીજી અવસ્થા, સ્થિરતા અને આનંદવાળી છે. તથા સુલિન નામની ચેથી અવસ્થા, નિશ્ચલ અને પરમાનંદવાળી છે. જેવાં નામ છે તેવાજ તેને ગુણે છે અને તેજ તે બેઉ મનેને ગ્રહણ કરવાને વિષય છે એમ જ્ઞાની પુરૂષોએ કહ્યું છે. ૪.
વિવેચન–જેટલી મનની સ્થિરતા તેટલો આનંદ ત્રીજી મનની અવસ્થામાં સ્થિરતા બીજી કરતાં વિશેષ હેવાથી આનંદ પણ વિશેષ હોય છે, તેથી પણ અધિક સ્થિરતા ચોથી અવસ્થામાં છે. તેમાં મન નિશ્ચલ થાય છે, અને તેથી ત્યાં આનંદ પણ અલૌકિક થાય છે. તે મનને વિષય આનંદ અને પરમાનંદ છે.
एवं क्रमशो ऽभ्यासावेशाद्ध्यानं भजेनिरालंबम् । समरसभावं यातः परमानंदं ततोनुभवेत् ॥ ५॥
આ પ્રમાણે મનને ઉચ્ચતા પ્રાપ્ત કરવાના ક્રમે, અભ્યાસની પ્રબળતાથી નિરાલંબન ધ્યાન કરે તેથી સમરસભાવ (પરમાત્માની સાથે અને અભિન્નપણે લય પામવું તે) ને પામી, પછી પરમાનંદપણું અનુભવે. ૫.
પરમાનંદપ્રાપ્તિને કમ. बाह्यात्मानमपास्य प्रसक्तिभाजांतरात्मना योगी ।
सततं परमात्मानं विचिंतयेत्तन्मयत्वाय ॥ ६॥
આત્મસુખના પ્રેમી યેગીએ અંતરાત્માવડે, બાહ્યાત્મભાવને દૂર કરી, તન્મય થવા માટે નિરંતર પરમાત્મ ભાવનું ચિંતન કરવું. ૬.
બહિરાત્મભાવાદિનું સ્વરૂપ, आत्मधिया समुपात्तः कायादिः कोयते ऽत्र बहिरात्मा। कायादेः समधिष्ठायको भवत्यंतरात्मा तु ॥ ७ ॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ બતાવે છે.
૩૪૫ શરીરાદિકને આત્મબુદ્ધિએ ગ્રહણ કરનારને આંહિ બહિરાત્મા કહિએ છીએ. શરીરાદિકને અધિષ્ઠાતા તે અંતરાત્મા કહેવાય છે. ૭.
વિવેચન–શરીર તે હું છું. તેમ માનનાર, આદિ શબ્દ ધન, સ્વજન, કુટુંબ, સ્ત્રી, પુત્રાદિ તે પિતાના માનનાર અને તેના સંગ વિગથી સુખી દુઃખી થનાર, એ બહિરાત્મભાવ કહેવાય છે. અને શરીરને હું અધિષ્ઠાતા છું, શરીરમાં હું રહેનાર છું, શરીર મારૂં રહેવાનું ઘર છે, અથવા શરીરને હું દષ્ટા છું, આદિ શબ્દથી ધન, સ્વજન, કુટુંબ, સ્ત્રી, પુત્રાદિ એ સંયોગિક છે તથા પર છે. શુભાશુભ કર્મ વિપાકજન્ય આ સંગ વિગે છે. એમ જાણી સંગ વિયેગમાં હર્ષ શેક ન કરતાં દષ્ટા તરીકે રહ્યા કરે, તે અંતરાત્મા કહેવાય છે.
परमात्मस्वरूप. चिद्रूपानंदमयो निःशेषोपाधिवर्जितः शुद्धः ।
अत्यक्षोऽनंतगुणः परमात्मा कीर्तितस्तज्ज्ञैः ॥ ८॥
જ્ઞાન સ્વરૂપ, આનંદમય, સમગ્ર ઉપાધિ વજીત શુદ્ધ, ઇંદ્રિય અગોચર અને અનંત ગુણવાનું તેના જાણકાર જ્ઞાનીઓએ પરમાત્માને કહ્યો છે. ૮
पृथगात्मानं कायात्पृथक् च विद्यात्सदात्मनः कायं । उभयो:दज्ञाताऽत्मनिश्चये न स्खलेद् योगी ॥९॥
આત્માને શરીરથી જુદો જાણ અને શરીરને આત્માથી જુદું જાણવું. આમ આત્મા અને દેહના ભેદને જાણનાર યેગી, આત્મનિશ્ચય કરવામાં (આત્મસ્વરૂપે પ્રગટ કરવામાં ) ખલના પામતા નથી. ૯.
अंतःपिहितज्योतिः संतुष्यत्यात्मनोऽन्यतो मूढः। तुष्यत्यात्मन्येव हि बहिनिर्वृत्तभ्रमो योगी ॥ १० ॥
જેની આત્મતિ કર્મોની અંદર દબાઈ ગઈ છે, તેવા મૂઢ જીવે આત્માની બીજી બાજુ (અર્થાતુ) પુગલમાં સંતોષ પામે છે. ત્યારે બહિરભાવમાં સુખની ભ્રાંતિની નિવૃત્તિ પામેલા યેગીએ આત્માને વિષેજ સંતોષ પામે છે. ૧૦.
पुंसामयत्नलभ्यं ज्ञानवतामव्ययं पदं नूनं । વઘારમાત્મજ્ઞાનમાત્રનેતિ સમીત્તે . ??..
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
દ્વારા પ્રકાશ,
જે આત્માને વિષે, માત્ર આત્મજ્ઞાનનેજ ( સાધક ) ઈછતા હેય-રાખતા હોય,-(બીજા કેઈ પણ ભાવના-પદાર્થને-સંબંધમાં પ્રવૃત્તિ કે વિચાર ન કરતા હોય) તે હું નિ કરીને કહું છું કે, જ્ઞાની પુરૂષને (બા) પ્રયત્ન સિવાય મેક્ષપદ મળી શકે. ૧૧.
श्रयते सुवर्णभावं सिद्धरसस्य स्पृशतो यथा लोहं ।
आत्मध्यानादात्मा परमात्मत्वं तथाप्नोति ।। १२ ।।
જેમ સિદ્ધરસના સ્પર્શ થવાથી લોઢું સુવર્ણ ભાવને પામે છે, તેમ આત્મધ્યાનથી આત્મા પરમાત્માપણને પામે છે. ૧૨.
जन्मांतरसंस्कारात्स्वयमेव किल प्रकाशते तत्त्वं ।
सुप्तोत्थितस्य पूर्व प्रत्ययवन्निरूपदेशमपि ॥ १३ ॥
જેમ નિદ્રામાંથી ઉઠેલા માણસને પૂર્વે (સુતાં પહેલા) અનુભવેલાં કાર્યો, ઉપદેશ વિના (કેઈના કહ્યા સિવાય) પણ યાદ આવે છે, તેમ જન્માંતરના સંસ્કારવાળા ગીને કેઈના ઉપદેશ સિવાય પિતાની મેળેજ નિચે તત્ત્વજ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે.૧૩.
अथवा गुरुप्रसादादिहैव तत्त्वं समुन्मिषति नूनं । गुरुचरणोपास्तिकृतः प्रशमजुषः शुद्धचित्तस्य ॥ १४ ॥
અથવા જન્માંતરના સંસ્કાર સિવાય પણ, ગુરૂના ચરણની સેવા કરે વાવાળા, શાંત રસ સેવનારા, અને શુદ્ધ મનવાળા યેગીને, ગુરૂના પ્રસાદથી આજ ભવમાં નિચે કરી આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૪.
तत्र प्रथमे तत्वज्ञाने संवादको गुरुभवति । दर्शयिता त्वपरस्मिन् गुरुमेव सदा भजेत्तस्मात् ॥ १५ ॥
પૂર્વ જન્મમાં પ્રથમ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં ઉપદેશદાતા ગુરૂ હોય છે અને બીજા ભવોમાં પણ તત્ત્વજ્ઞાન દેખાડનાર ગુરૂ છે. આ કારણથી તત્વજ્ઞાન માટે ગુરૂની જ નિરંતર સેવા કરવી. ૧૫.
यद्वत्सहस्रकिरणः प्रकाशको निचिततिमिरमनस्य ।
तद्वद् गुरुरत्र भवेदज्ञानध्वांतपतितस्य ॥ १६ ॥
જેમ નિવિડ અંધકારમાં પડેલા પદાર્થોને પ્રકાશક સૂર્ય છે તેમ, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં પડેલા જીવોને આ ભવમાં તપદેશરૂપ સૂર્યવડે કરી જ્ઞાનમાર્ગ દેખાડનાર ગુરૂ છે. ૧૬.
प्राणायामप्रभृतिक्लेशपरित्यागतस्ततो योगी। उपदेशं प्राप्य गुरोरात्माभ्यासे रतिं कुर्यात् ॥ १७ ।।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાગ્રતા.
૩૪૭ માટે પ્રાણાયામાદિ કલેશને ત્યાગ કરી, ગુરૂને ઉપદેશ પામી ગીએ, આત્માઅભ્યાસમાં પ્રીતિ કરવી. ૧૭.
वचनमनःकायानां क्षोभं यत्नेन वर्जयेच्छांतं । रसभांडमिवाऽऽत्मानं सुनिश्चलं धारयेन्नित्यं ॥ १८ ॥
યેગીએ મન, વચન અને કાયાની ચંચળતાને ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક ત્યાગ કરે અને રસના ભરેલા વાસણની માફક, આત્માને શાંત, તથા નિશ્ચલ ઘણે વખત ધારી રાખવી. ૧૮.
વિવેચન-રસના વાસણની માફક વાસણમાં રહેલા રસની માફકઆત્માને નિશ્ચલ ધારી રાખો. રસને નિશ્ચલ ધારી રાખવા માટે તે રસના આધારભૂત વાસણને સ્થિર રાખવું જ જોઈએ. વાસણમાં આ ધારમાં–જેટલી અસ્થિરતા, તેટલી અસ્થિરતાની અસર આધેય ઉપર થાય છે. આજ હેતુથી આચાર્યશ્રીએ જણાવ્યું છે કે મન, વચન, શરીરને જરા પણ ક્ષોભ ન થાય એ માટે બહુજ પ્રયત્ન કરે. કેમકે મન, વચન, અને શરીર, આધારરૂપ છે અને આત્મા તેમાં આધેયરૂપે રહેલ છે. આધારની વિકળતા યા અસ્થિરતાની અસર આધેય ઉપર થાય છે. આ અસ્થિરતા એકાગ્રતા કર્યા સિવાય બંધ થઈ શક્તિ નથી. અને એકાગ્રતા કરવામાં પણ ક્રમસર અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. એકાગ્રતા થતા આગળ કહેવામાં આવશે તેવી લય અને તત્તવ જ્ઞાનની સ્થિતિ પણ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. માટે આત્માને નિશ્ચલ ધારી રાખે અને મન, વચન, અને શરીરમાં ક્ષોભ ન થાય તે માટે એકાગ્રતા અવશ્ય કરવી જોઈએ.
એકાગ્રતા.
મનની વારંવાર પરાવર્તન પામતી સ્થિતિને શાંત કરવી અને મનને કેઈ એકજ આકૃતિ કે વિચાર ઉપર દઢતાથી જોડી રાખવું તેને એકાગ્રતા કહે છે.
પ્રથમ અભ્યાસીઓને શરૂઆતમાં એકાગ્રતા કરવામાં જેટલી મહેનત પડે છે, તેટલી મહેનત બીજી કઈ પણ જાતની ક્રિયામાં પડતી નથી. આ ક્રિયા ઘણી મહેનત આપનાર અને દુઃખરૂપ લાગે છે, પરંતુ આત્મવિશુદ્ધિ માટે એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કર્યા વિના બીજે કઈ ઉપાયજ નથી. તે સિવાય આગળ વધી શકાય જ નહિ. માટે પ્રબળ પ્રયત્ન પણ એકાગ્રતા સિદ્ધ કરવીજ જાઈએ.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
દ્વાદશ પ્રકાશ એકાગ્રતા કરવાની રીતિ અને ઉપયોગી સૂચના.
મનની અંદર ઉત્પન્ન થતા વિકપિની અવગણના કરવી. તેમજ તેને મનથી કાંઈ ઉત્તર વાળ નહિ. આ બે વાતે બુદ્ધિ તીક્ષણ કરી વારંવાર સ્મરણમાં રાખવી. અભ્યાસ ચાલતી વખતે તે એક ક્ષણ પણ ભૂલવું ન જોઈએ.
જ્યારે કાંઈ પણ ઉત્તર વાળવામાં નથી આવતો અને અભ્યાસ દઢ થાય છે, ત્યારે વિચારની પ્રત્યુત્તર વાળવાની વૃત્તિઓ શાંત થાય છે. એકાગ્રતામાં પૂર્ણ સામ્ય અવસ્થાની જરૂર છે. અર્થાત વિકલ્પ ઉત્પન્ન ન થવા દેવા, તેમ તેને હડસેલવા પ્રયત્ન પણ ન કરવા --અર્થાત્ સ્થિર શાંતતા રાખવી–તે શાંતતા એટલી પ્રબળ થવી જોઈએ કે બાહાના કેઈ પણ નિમિત્તથી ચાલતા વિષય સિવાય મનનું પરિણામાંતર યા વિષયાંતર ન જ થવું જોઈએ તેમ અમુક વિકલ્પને રેક છે તેવું પરિણમન પણ ન થવું જોઈએ.
એકાગ્રતામાં ધ્યેયની એક આકૃતિ ઉપરજ કે એક વિચાર ઉપજ મન સ્થિર થાય છે.
વસ્તુગતે તપાસતાં એકાગ્રતામાં મનની પ્રવૃત્તિ શાંત થતી નથી, પણ પિતાની સમગ્ર શક્તિ એકજ માગે વહન કરાવાય છે. | નદીના અનેક જુદાજુદા વહન થતા પ્રવાહો, પ્રવાહના મૂળબળને જુદા જુદા ભાગમાં વહેંચી નાખે છે, અને તેથી પ્રવાહના મૂળ બળને જેસથી જે પ્રબળ કાર્ય થાય છે, તે પ્રવાહની જાદા જુદા ભાગમાં વહેંચાઈ ગયેલી શક્તિથી થતું નથી. તેમજ એકાગ્રતાથી એકજ પ્રવાહે વહન થતું અને તેથી મજબુત થયેલું પ્રબળ મન, જે છેડા વખતમાં કાર્ય કરી શકશે, તે અસ્તવ્યસ્ત જુદા જુદા વહન થતા મનના પ્રવાહો કામ નહિજ કરી શકે. આ માટે જ એકાગ્રતાના મહાનું ઉપયોગીપણ વિષે દરેક મહા પુરૂએ વિશેષ આગ્રહ કર્યો છે.
આ પ્રમાણે કોઈ એક પદાર્થ ઉપર એકાગ્રત કરવામાં મનપૂર્ણ ફતેહ મેળવે છે અર્થાત મુહૂર્ત પર્યત પૂર્ણ એકાગ્રતામાં મન રહી શકે ત્યાર પછી તે પદાર્થના વિચારને મૂકી દે, અને કોઈ પણ પદાર્થના ચિતન તરફ મનને પ્રેર્યા વિના ધારી રાખવું. આ અવસ્થામાં મન કંઈ પણ આકારપણે પરિણમેલું હોતું નથી, પણ તરંગ વિનાના સરોવરની માફક શાંત અવસ્થામાં રહે છે. આ અવસ્થા સ્વલ્પ કાળથી વધારે વખત રહેતી નથી. આ અવસરે મન શાંત
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકૃતિપર એકાગ્રતા
૩૪૭ થાય છે. અર્થાત્ મનપણે પરિણમેલ આત્મા મનથી છુટો પડી પિતાપણે (સ્વપણે) સ્વસ્વરૂપ રહે છે.
આ સ્વલ્પ વખતની પણ ઉત્તમ અવસ્થાને લય અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. આ લય અવસ્થામાં વધારે વખત સ્થિતિ થતાં તત્વજ્ઞાન-આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. આ બાબત આજ પ્રકાશમાં ગુરૂવર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ કહે છે કે
यावत् प्रयत्नलेशो यावत्संकल्पकल्पना कापि । तावन्न लयस्यापि प्राप्तिस्तत्त्वस्य का तु कथा ॥
આ પ્રમાણે એકાગ્રતાનું અંતિમ ફળ બતાવી, કેવી રીતે એકાગ્રતા કરવી તે વાત સહેલાઈથી સમજી શકાય તે માટે આજ વાત કરી જરા વિસ્તારથી કહેવામાં આવી છે.
આકૃતિ ઉપર એકાગ્રતા, કઈ પણ પૂજ્ય પુરૂષ ઉપર ભક્તિવાળા માણસે ઘણી સહેલાઇથી એકાગ્રતા કરી શકે છે. ધારે કે તમારી ખરી ભક્તિની લાગણી ભગવાન મહાવીર દેવ ઉપર છે. તેઓ તેમની છઘસ્થાવસ્થામાં રાજગૃહીની પાસે આવેલા વૈભારગિરિના પહાડની એક ગીચ ઝાડીવાળા પ્રદેશમાં આત્મધ્યાનમાં નિમગ્ન થઈ ઉભેલા . આ સ્થળે વૈભાર ગિરિ, ગીચ ઝાડી, સરિતાના પ્રવાહને ધેધ, અને તેમની અgિબાજુને હરિયાળે, શાંત, અને રમણીય પ્રદેશ આ સર્વ તમારા માનસિક વિચારથી ક૯. આ કલ્પના મનને શરૂઆતમાં ખુશી રાખનાર છે, પછી મહાવીર પ્રભુની પગથી તે મસ્તક પર્યત સર્વ આકૃતિ એક ચિતાર જેમ ચિતરતે હોય તેમ હળવે હળવે તે આકૃતિનું ચિત્ર તમારા હદયપટ પર ચિતરે, લેખે, અનુભવે. આ આકૃતિને સ્પષ્ટપણે તમે દેખતા હે તેટલી પ્રબળ કલ્પનાથી મનમાં આલેખી, તેના ઉપર તમારા મનને સ્થિર કરી રાખે. મુહૂર્ત પર્યત તે ઉપર સ્થિર થતાં ખરેખર એકાગ્રતા થશે.
આ પૂજ્ય મહાત્માના શરીરને તમોએ નહિં દેખેલું હોય અને તેથી તમે તેને કલ્પી ન શકતા હો તે, તેમની પ્રતિમાજી મૂર્તિ ઉપર એકાગ્રતા કરે.
આ એકજ દષ્ટાંત છે, આજ રીતિ દ્વારા તેમના સમવસરણને
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ૦
દ્વારા પ્રકાશ.
ચિતાર ખડો કરી તે ઉપર એકાગ્રતા કરે. તેમને થયેલા ઉપસર્ગ અને તે વખતની સ્થિતિ યાદ કરી તેમના શરીર ઉપર એકાગ્રતા કરે, આજ પ્રમાણે વીશે તીર્થકરો અને તમારા પરમ ઉપગારી કઈ પણ ગી–મહાત્મા–હોય તે તેમના શરીર ઉપર પણ એકાગ્રતા કરે, ગમે તેવાં ઉત્તમ અવલંબન લઈને એકાગ્રતા કરવી એમાં કાંઈ આગ્રહ કે વાદવિવાદ કરવાનું છેજ નહિ.
સદ્દગુણ ઉપર એકાગ્રતા સદ્દગુણ ઉપર પણ એકાગ્રતા થઈ શકે છે. કેઈ પણ એક સદગુણ લઈ તે ઉપર એકાગ્રતા કરવી. ગુણની પ્રીતિ દ્વારા તેનું મન જાગૃત થઈ તદાકાર થશે. ઉંચામાં ઉંચે સગુણ પિતે કલ્પી શકાય તે કલ્પો, તેની સામાન્ય રીતે અસર મન ઉપર થાય ત્યારે તેના તાવિક સ્વરૂપ ઉપર મનને સ્થિર કરવું. છેવટે આ સદગુણોની એકાગ્રતા સ્વાભાવિક તેના પિતાના ગુણરૂપ થાય છે. અર્થાત પોતે તે તે ગુણરૂપ બની રહે છે.
સૂચના. આ ભક્તિવાળું કે સગુણવાળું અવલંબન મનમાંથી જતું રહેશે, અથવા મન તેમાંથી નીકળી જશે. એક વાર નહિ પણ વારંવાર તેમ થશે. તે અવસરે નહિ ગભરાતાં તે અવલંબન વારંવાર પાછું મનમાં ઠસાવવું. ફરી ફરી તે વસ્તુ સાથે જોડી દેવું. આરંભમાં તે વારંવાર મન લક્ષ્યથી ખસી જશે. આ વાત થોડો વખત લક્ષમાં પણ નહિ આવે. પછી એકાએક તે વાત પાછી યાદ આવશે કે હું જેના ઉપર એકાગ્રતા કરવા વિચાર કરતે હતું તેને મૂકી કેવળ કઈ બીજી જુદી જ વસ્તુને વિચાર કરું છું. આમ વારંવાર થશે પણ ધૈર્યતાથી મનને વારંવાર પાછું તે ધ્યેય-એકાગ્રતા માટેના અવલંબન-ઉપર ચોટાડવું. આ ક્રિયા મહેનત આપનાર દુઃખરૂપ લાગશે. પણ તેમ કર્યા સિવાય છૂટકોજ નથી, કારણ કે એકાગ્રતા સિવાય આત્મમાર્ગમાં આગળ વધાયજ નહિ. આ વાત શરૂઆતમાંજ જણાવી છે.
જ્યારે મન આપણી વિસ્મૃતિને લઈ કઈ અન્ય વિષય ઉપર બ્રમણ કરતું હોય ત્યારે તે જે માર્ગે થઈ ગયું હોય અર્થાત જે કમે એક પછી એક વિચાર કરતું આડે રસ્તે ગયું હોય તેજ ઉત્કર્મ અર્થાત છેવટના વિચારથી પકડી શરૂઆતના વિચાર ઉપર લાવી પાછું
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર કરનારને સૂચના.
૩પ ચાલતા અવલંબનમાં ચોટાડવું. આ ક્રિયા ઘણી ઉપયોગી અને મનને બેધ તથા પરિશ્રમ આપનાર છે. આ ક્રિયાથી, વારંવાર ચાલ્યા જતા મનરૂપી અશ્વને કાબુમાં રાખવાની શક્તિમાં વધારે થાય છે.
અનેક વિચારકમ. ઓ એકાગ્રતાને અભ્યાસ જેએને કઠણ પડે તેઓએ જુદી જુદી જાતમાં અનેક વિચારો કરવા. આ પણ એકાગ્રતાનું એક સાધન છે, પણ તે એકાગ્રતા નથી; કેમકે જુદા જુદા વિચારે કરવામાં મનને અનેક આકાર ધારણ કરવા પડે છે અર્થાત્ અનેક આકારે પરિણમવું પડે છે, અને તેથી એક આકૃતિ કે એક જાતના વિચાર ઉપર તે સ્થિર રહેતું નથી, યા તે વખતે એક આકૃતિ ઉપર સ્થિર રહેતું નથી. તથાપિ એક આકૃતિ ઉપર મનને ઠરાવવું તે કરતાં આ રસ્તે ઘણે સરળ છે. આ પછીના દુષ્કર કાર્ય એકા ગ્રતા ઉપર હળવે હળવે સાધક પહોંચી શકશે, માટે શરૂઆતમાં સાધકે એ આ રસ્તા લે.
આ વાત વારંવાર યાદ રાખવી કે એકાગ્રતા અને અનેક વિચાર તે એક નથી, અંતે તે મનને એકજ નિશ્ચિત કસ્તુ ઉપર રોકી તેમાંજ સ્થિર કરી રાખવાનું છે. તેના ઉપર ભમતું નહિ પણ જે તેના અંતર્ગત તત્ત્વને બાહ્યથી ચુસી લેતું હોય કે સ્કૂપ થતું હોય તેમ કરી દેવું,
વિચાર કરનારને સૂચના. મનને સુશિક્ષિત કરનારા મનુષ્યએ મનમાં જે વિચારો આવે તેના સંબંધમાં દઢ સાવધાનતા રાખવી જોઈએ.
નિરંતર આ દઢ નિર્ણય કરે કે “મારે અસદુ વિચારે બીલકુલ મનમાં દાખલ થવા દેવા નથીજ. “કદાચ પેસી જાય તે તત્કાળ તેને કાઢી નાંખવા. તેમજ તે ખરાબ વિચારેને સ્થાને તેનાથી વિપરીત અર્થાત્ સારા વિચારેને તરતજ સ્થાપન કરવા.
આ અભ્યાસથી મન એટલું બધું વશ થશે કે થોડા વખત પછી પિતાની મેળેજ સારા વિચારે કરશે, અને અસદુ વિચારે પિતાની મેળે દૂર થશે. માટે શરૂઆતમાં ઉપર જણાવેલ દઢ સંકલ્પ કરજ.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૨
દ્વાદશ પ્રકાશ, આપણા મનમાં આવતા વિચારોની જો આપણે પોતે તપાસ કરીશું તે ખાત્રી થશે કે જે વિચારોને આપણે વારંવાર ઉત્તેજન આપીએ છીએ તે જ પ્રકારના તે વિચારે છે.
પિતાની સામાન્ય પ્રવૃત્તિને અનુકુલ જે વિચારો હોય તેનું મન આકર્ષણ કરે છે. માટે જ આપણે નિર્ણય કરે જોઈએ કે “આવાજ વિચારો મારે કરવા અને આવા વિચારો નજ કરવામાં
એકાગ્રતાના જોરથી મને પિતાની મેળે બળવાન થાય છે. તેથી આ વિચાર કરવા અને આ વિચાર ન કરવા; તે કામ તે મન પછી પિતાની મેળે કરી લેશે, પણ એકાગ્રતાની શરૂઆતમાં તો તેને આવી ટેવ પડાવવી જ પડશે.
વળી ખરાબ વિચારે મનમાં આવે ત્યારે તે વિચારોની સાથે પ્રત્યક્ષ યુદ્ધ ન કરવું. જેમકે “તું ચાલ્યા જા, મારે ખપ નથી, શા માટે આ ? તું પર છે; વિગેરે.” આવા વિચારો કરવા તે યોગ્ય નથી, પણ આ અવસરે તે ખરાબ વિચારોને સારા વિચારે કરવાના રૂપમાં તત્કાળ બદલાવી નાખવા. તેમ કરવાથી ખરાબ વિચારો પિતાની મેળે દૂર થઈ જશે.
કોઈ પણ વિચારોની સાથે ઉત્તર પ્રત્યુત્તરરૂપ યુદ્ધ કરવામાં આપણું બળ આપણે બહાર કાઢીએ છીએ. તેથી તે અનુસાર સામા વિચારો તરફથી પ્રતિક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારે આપણને પરિશ્રમ વધારે થાય છે. આનાથી ઉલટી જ રીતે તે વિચારની જુદી દિશા તરફ મનનું પરાવર્તન કરવાથી વિચાર દષ્ટિમાંથી તે ખરાબ આકૃતિ વિનાપ્રયને વિલય થઈ જાય છે.
અશુદ્ધ વિચારો સાથે યુદ્ધ કરવામાં પ્રાયઃ મનુષ્યને અનેક વર્ષો વ્યતિત કરવાં પડે છે. પરંતુ શુદ્ધ વિચારોને મનમાં શાંત પ્રકારે સ્થાપવાથી તેના પ્રતિપક્ષી અશુદ્ધ વિચારોને અવકાશ રહેતું નથી, તેમજ અશુદ્ધ વિચારોને પ્રત્યુત્તર નહિ આપનાર મન પિતા તરફ આકર્ષાતું જાય છે, તેમ તેમ મનુષ્ય ખરાબ વિચારોને નહિ સ્વીકારવાને ગ્ય થતું જાય છે.
સારા વિચારો કરવાને અભ્યાસ રાખવાથી ખરાબ વિચારો ન કરવાની દઢતા, અને સારા વિચારોને સ્વીકાર કરવાની સામઐતાવાળા આપણે બનીએ છીએ.
અસદ વિચારોને સ્થાને વિચારો આ પ્રમાણે સ્થાપન કરવો. ધારો કે તમને કઈ મનુષ્યના સંબંધમાં અપ્રિય વિચાર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારશક્તિ ખીલવવાની ક્રિયા.
૩૫૩ આવ્યો તે તે ઠેકાણે સામા મનુષ્યમાં જે કાંઈ તમારા કરતાં જુદે જ સદ્દગુણ હોય અથવા તેણે કાંઈ સારું કાર્ય કર્યું હોય તેને વિચાર કરે, એટલે અપ્રિયતા દૂર થશે. કદાચ તમારું મન ચિંતાથી વ્યગ્ર હોય તે તે ઠેકાણે તે ચિંતાનું મૂલ કારણ અને તેનાથી જેને ગેરફાયદા થયા હોય તેવા મનુષ્યની સ્થિતિ તમારા મન આગળ સ્થાપન કરે. અથવા આવી ચિંતાથી મુકત થયેલ મહાવીર્યવાન મહાત્માના વિચારે સ્થાપન કરે; તે ચિંતામાં અવશ્ય ફેરફાર થઈ કાંઈક શાંતિ મળશે.
કદાચ તમને કઈ શરીરાદિ ઉપર રાગ-સ્નેહ થતું હોય તે તે વસ્તુની ઉત્પત્તિનું મૂળ અને તેનું અંતિમ પરિણામ આ બે વિચારે તપાસે તે વિચાર સ્થાપન કરતાં રાગને બદલે વિરાગ થશે. - કદાચ કોઈ અમુક પ્રકારને ખરાબ વિચાર જોરથી મનમાં પ્રવેશ કરવાને દુરાગ્રહ કરતા હોય ત્યારે તેનાથી વિપરીત ભાવના દેખાડનાર એક સૂત્ર કે પદ મોઢે કરી રાખવું. અને તે પદ કે સૂત્રનું વારંવાર મનમાં પુનરાવર્તન કરવું (ગણવું) બેલિવું. આમ નિરંતર કરવાથી થોડા જ દિવસે પછી તે ખરાબ વિચારે બંધ પડશે.
અથવા કઈ મહાત્માની સારામાં સારી સ્થિતિનું ચિત્ર મનમાં ગોઠવી તેમાં લીન રહેવું.
પ્રાતઃકાલમાં નિદ્રાને ત્યાગ કરો કે તરતજ સારામાં સારા વિચારોથી મનને પુષ્ટ કરો. જે રીતે તમારે વર્તન કરવાનું હોય તેવીજ શિક્ષા આપે. ઉત્તમ શિક્ષાવાળાં પદે કે ભજને ધીમે ધીમે પઠન કરે. પઠન કરતી વખતે મનને તમામ પ્રવાહ પ્રબળતાથી તેમાં વહન કરાવે અર્થાત વિક્ષેપ વિના એકરૂપ તે પદે બેલે. તેનાથી અંતકરણને દઢ વાસિત કરો. અને ત્યાર પછી બીજુ કેઈ પણ કામ કરે. આમ કરવાથી દિવસના કોઈ પણ ભાગમાં
જ્યારે તમારું મન કેઈ કામમાં નહિ રોકાયેલું હોય ત્યારે તે પદનું પુનરાવર્તન કર્યા કરશે. આમ થવાથી તમે શુભ ભાવનાથી દિવસના મોટા ભાગમાં પણ વાસિત થઈ રહેશે.
વિચારશકિત ખીલવવાની ક્રિયા વિચાર કરવાની ટેવ ન હોવાથી ઘણાં માણસ તરફથી આવી ફરીયાદ આવે છે કે અમે સારા વિચાર કરવા બેસીએ છીએ પણ કાંઈ વિચાર આવતા નથી, અથવા ખરાબ વિચારો વગર તેડયા આવી પહોંચે છે.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
દ્વાદશ પ્રકાશ તેઓએ સમજવું જોઈએ કે દઢ આગ્રહપૂર્વક નિરંતર અને ભ્યાસથી જ માત્ર વિચારશક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે. આ વિચારો પછી સારા હોય કે નઠારા હેય સારા વિચારથી સારા વિચારની અને ખરાબ વિચારથી ખરાબ વિચારની શક્તિ વૃદ્ધિ પામે છે.
વિચારની અધિકતા ઉપર મનના પ્રવાહની વૃદ્ધિને આધાર છે અને વિચારના ગુણ ઉપર તે ગુણની દઢતાને આધાર રહે છે.
મનને સુધારવાની અને તેને વિકસિત કરવાની જેમની ઈચ્છા હોય તેમણે નિરંતર નિયમિત રીતે મનન કરવાને અને ભ્યાસ કરે અને પોતાની માનસિક શક્તિઓ સુધારવાને નિશ્ચય લક્ષમાં રાખ.
આ અભ્યાસ પૂર્ણ ફળદાયક થાય તે માટે પિતાને અધ્યાકિ આદિ જે વિષય પ્રિય હોય, એવા કોઈ વિષયના સંબંધમાં કોઈ ઉત્તમ પુરૂષે લખેલું અને જેની અંદર નવીન પ્રબળ વિચારો દાખલ થાય છે તેવું એક પુસ્તક લેવું. તેમાંથી થોડાં વા હળવે હળવે વાંચવાં. પછી વાંચેલ વાક્ય ઉપર દઢતાથી, આસક્ત ચિત્તથી વિચાર કરે. જેટલા વખતમાં તે વાકો વાંચ્યાં હોય તેથી બમણા વખત સુધી વિચાર કરે.
વાંચવાનું કારણ નવા વિચારો મેળવવાનું નથી પણ વિચાર શક્તિ પ્રબળ કરવાનું છે. શરૂઆતમાં અરધી ઘડી વાંચવાનું બસ છે. કારણ કે વધારે વખત વાંચવાથી દઢતાથી ધ્યાન આપવાનું કાર્ય આરંભમાં જરા વિશેષ પરિશ્રમ આપનાર છે.
કેટલાક મહિના સુધી આ નિયમિત અભ્યાસ કરનારને માનસિક બલમાં સ્પષ્ટ વધારે થયેલો માલમ પડે છે, અને પ્રથમ કરતાં ઘણી સારી રીતે નવીન વિચારો કરી શકે છે.
આ સર્વ વિચારેની ઉત્પત્તિનું મૂલ આપણે આત્મા છે. સત્તામાં રહેલી શક્તિઓ આવા વિચારે દ્વારા બહાર આવે છે.
આટલી વાત યાદ રાખવી કે અનેક વિચારો કરનારમાં પરસ્પર જે વિષમતા કે જૂનાધિકતા દેખાય છે તે સત્તા શક્તિની ન્યૂનતાને લીધે નહિ પણ સાધનની અગ્યતાને લીધે થાય છે. માટે પૂર્ણ સાધને મેળવી પ્રયત્ન કરનાર વિજયી નિવડશેજ.
વળી અભ્યાસીઓએ આ વાત વારંવાર સ્મરણમાં રાખવી કે અવિચ્છિન્ન ઉન્નતિ માટે અભ્યાસની નિયમિતતા જરૂરી છે. એક
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનની અસ્તવ્યસત સ્થિતિ અને તેના નાશને ઉપાય. ૩૫૫ દિવસને અભ્યાસ ખલિત થતાં ચાર દિવસના અભ્યાસ જેટલી ખાદ પડે છે, તેટલી હાની પહોંચે છે. વિચારની સ્થિરતા થયા પછી આ નિયમિતતાની એટલી બધી જરૂર રહેતી નથી.
મનની અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિ અને તેના નાશને ઉપાય.
જે માણસો વિચાર શક્તિને ખીલવતા નથી, તેઓના મનમાં ઘણા અસ્તવ્યસ્ત વિચારે હોય છે. કોઈ પણ ફળ પ્રાપ્તિના આશય વિના વારંવાર જેમ તેમ વિના પ્રજને જેવા તેવા વિચાર કર્યા કરે છે. પ્રેર્યું પ્રેરક ભાવની ભિન્નતા તેઓમાં રહેતી નથી. એક જંગલી માણસ કે અજ્ઞાન પશુ આડું અવળું વિના પ્રજને જેમ ફર્યા કરતું હોય, તેમ તેઓના મનમાં વગર કિસ્મતના વિચારે આમતેમ ઘુમ્યા કરે છે. તેના પરિણામનું પણ તેને ભાન નથી. આવી સ્થિતિવાળા મનુષ્યનાં મન વિકઈ કે અસ્તવ્યસ્ત કહેવાય છે. પરિશ્રમ કરતાં પણ, આવી વિકળતાથી મનુષ્ય ઘણું જીર્ણ થાય છે. પરિશ્રમ આધક ન હોય તે જેમ યંત્રને હાનિ થતી નથી પણ ઉલટું પ્રબળ રહે છે, તેમ આ વિકળતારૂપ માનસિક ક્રિયાથી માનસિક યંત્રને મટી હાનિ પહોંચે છે.
આવા મનુષ્યનાં મને જલદીથી ક્રોધ, કામાદિથી વિકારી બને છે અને સ્થિર માનસિક વ્યાપાર તેને અશક્ય થઈ પડે છે.
આવી વિકળતાવાળા વિચારેનું કારણ તપાસ કરતાં જણાઈ આવશે કે, તેઓ નાના પ્રકારની ઈચ્છા, તૃષ્ણ, ભય, શેક, કે તેવાજ કેઈ કારણથી પીડાતા હોવા જોઈએ. આવા મનુષ્યએ આ વિકળતાવાળી સ્થિતિમાંથી મુક્ત થવા માટે, કર્મના ઉત્તમ નિયમ ઉપર આશ્રય રાખવાનું મનને શિક્ષણ આપવું જોઈએ. તેઓએ આ પ્રમાણે સંતેષ વૃત્તિ હૃદયમાં સ્થાપન કરવી કે, કર્મના નિયમને અનુસરીને સર્વ વૃત્તાંતે બને છે, અકસ્માત કાંઈ પણ થતું નથી. જે કાંઈ કર્મ પ્રાપ્ત કરાવે છે, તેજ આપણને પ્રાપ્ત થાય છે. પછી તે ગમે તે રસ્તેથી આવે. આપણે ભાગ્યમાં નથી, કર્મમાં નથી, તેવી હાનિ આપણને કઈ કરી શકે નહિ. જે દુઃખ કે પીડા પૂર્વ કૃતકર્મથી આપણું સન્મુખ આવે તે ભગવાને સજ્જ થવું. શાંતિથી તેને સ્વીકાર કરે. તેને અનુકૂળ થવું. આજ નિયમને આધીન
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
દ્વાદશ પ્રકાશ, થવાથી તેની તેવી વેદના કે વિકળતા ઘણે અંશે ઓછી થશે. જે કર્મો આપણને બંધનમાં રાખનાર છે તે કર્મો બળાત્કારે તેના નિયમ પ્રમાણે આપણને પ્રવર્તાવે છે, જો કે તેથી આપણને દુઃખ થશે, તે પણ તે દુઃખ સુખના ભાગરૂપ છે. આપણાં બંધને ઓછાં કરનાર છે. છેવટમાં તેથી સુખજ થશે. જન્મ, મરણનાં પરિભ્રમણને સંબંધ ઓછો થશે. માટે જે થાય તે સારા માટે. અથવા કર્મના નિયમને અનુસરીને થાય છે. આવા વિચારને નિત્ય અભ્યાસ રાખીએ તે મનની વિકળતા દૂર જાય છે. કેમકે સંતોષ કે વિચારની પ્રબળ શાંતિમાં, વિકળતા સુખના આકારમાં બદલાઈ જાય છે.
| મનથી થતી ક્રિયા અને તેની વિરતિ.
આત્મ (પિતાની) ઇચ્છાએ મનન કરવું અને તેમ કરતાં આમ ઈચ્છાએ વિરમવું. આ ઉભય શિખ્યાથી માનસિક બળની અધિક પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે આપણે મનન કરતા હોઈએ ત્યારે આપણે આપણું સંપૂર્ણ મન તેમાં સ્થાપન કરવું જોઈએ તથો સારામાં સારા વિચારો કરવા જોઈએ. જ્યારે મનન કરવાનું કામ સમાપ્ત થાય ત્યારે સંપૂર્ણ રીતે વિરામ કરે, પણ મેટા ખડકની સાથે અથ ડાતા નાવ (નાકા) ની માફક એકવાર મનને સ્પર્શ કરે અને બીજી વાર તેને ત્યાગ કરે, વળી ગમે તે જાતને વિચાર કર્યો તેને ત્યાગ કરી ત્રીજો વિચાર કર્યો, આવી અનિશ્ચિત સ્થિતિમાં મનને ભટકવા દેવું નહિ. જ્યારે કામ ન કરવું હોય ત્યારે ય ને ગતિમાન (ચાલતું) રાખવાથી તે ઘસાઈ જાય છે. તેમજ મનની અમૂલ્ય યંત્ર રચનાને, નિપ્રયજન વારંવાર ભ્રમણ કરતી રાખવામાં આવે છે તેથી કાંઈ પણ ઉપયોગી પરિણામ ઉત્પન્ન કર્યા સિવાય તે જર્જરીત થઈ જાય છે.
વિચારમાંથી વિરતિ પામવી અર્થાત્ મનને શાંતિ આપવી તે મહાન અમૂલ્ય લાભ છે. નિરંતર વિચાર કરે અને નિરતર ક્ષય પામ; શકિતના આ નિરર્થક વ્યયથી શાંતિ અકસ્માત નાશ પામે છે.
જ્યારે કોઈ પણ ઉગી ફલપ્રત્યે વિચારને પ્રેરિત કરવામાં ન આવ્યું હોય ત્યારે વિચાર શકિતને કેમ નિવૃત્ત કરવી, તે શિખ્યાથી માનસિક રક્ષણ ઘણું કાળપર્યત કરી શકાય છે.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારવૃત્તિને નિવૃત્ત કેમ કરવી?
વિચારવૃત્તિને નિવૃત્ત કેમ કરવી ?
વિચારવૃત્તિને નિવૃત્ત કરવી, આ કાર્ય સરલ નથી. વિચાર ક્રિયા કરતાં તે અધિક કઠીણુ છે. જ્યાં સુધી તેના અભ્યાસ સંપૂર્ણ દૃઢ ન થાય ત્યાં સુધી ઘેાડા થાડા વખત ચાલુ રાખવા.
પ્રારંભમાં મનને શાંત રાખવામાં પણ શક્તિના વ્યય થાય છે. જ્યારે અભ્યાસી પૂર્વે કહી આવ્યા તેવા સ્થિર મનન કરવાના કામાં વ્યાવૃત હોય ત્યારે તેવામાં તે વિચારને મૂકી દેવા. અને જો મનમાં અન્ય વિચાર ઉત્પન્ન થાય તા તરતજ તેમાંથો પેતાનું મન નિવૃત્ત કરવું ( ખેંચી લેવું. ) કાઈ પણ વિચાર બળાત્કારે મનમાં આવે તે તેનાથી આગ્રહસહિત પાછુ ફરવુ. અર્થાત પ્રત્યુત્તર નહિ વાળતાં તે વિચારને મૂકી દેવા, કાઢી નાખવા. જરૂર જણાય તે શાંતિ પ્રાપ્ત કરવાના કારણરૂપ શુન્યની (આકાશની) કલ્પના કરવી. કેવળ શાંતતા તથા અંધકારના અનુભવ કરવાનો યત્ન કરવા. આ પ્રમાણે આગ્રહસહિત અભ્યાસ કરવામાં આવશે તે નિવૃત્તિ અધિકાધિક સુગમ થશે. સ્વસ્થતા તથા શાંતિ મળશે
૩૫૭
બાહ્ય ભાવની પ્રવૃત્તિઓમાંથી મનને વ્યાવૃત કરવું એ ઉત્તમ ભૂમિકાના પ્રારં’ભની નિશાની યા પ્રસ્તાવના કરવા જેવુ છે. મનને શાંતિ આપવાના સરલ મા.
મનને અથવા મગજને વિશ્રાંતિ આપવાના અન્ય માર્ગ અને તે વળી ચિત્તવૃત્તિની નિવૃત્તિ કરતા ઘણા સહેલા મા વિચારના પરાવર્તન કરવાના છે.
એકજ શ્રેણીને અનુસરીને જે મનુષ્ય નિરંતર આગ્રહસહિત વિચાર કરતા હોય તેણે અને તેટલી તેનાથી કેવળ ભિન્ન પ્રકારની એક અન્ય વિચાર શ્રેણિ રાખવી જોઈએ કે તે શ્રેણ ઉપર તે પેાતાનું મન વિશ્રાંતિ માટે પરાવર્ત્તન કરી શકે. જેમ કે,દ્રવ્યાનુયાગના વિચાર કરનારે, મગજ અથવા મનની વિશ્રાંતિ માટે તે વિચાર શ્રેણિ મૂકી દઇ, થાડા વખત કથાનુયાગ (મહાપુરૂષાનાં રિત્રા) ના વિચારની શ્રેણીને અંગીકાર કરવી; અથવા ધ્યાન સમાપ્ત કર્યો પછી જેમ બાર ભાવના સંબંધી શ્રેણિ સાધકો અંગીકાર કરે છે, તેવીજ રીતે તે વિષયથી જુદા પ્રકારની શ્રેણિ લેવી, આથી થાકેલ કે કટાળેલ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮
દ્વાદશ પ્રકાશ
મનને, સહેલા વિષયમાં વિચાર કરવાનું ગમતું હાવાથી તે વિચાર શ્રેણિ છતાં વિશ્રાંતિ પામી શકશે.
જેમ અતિ પરિશ્રમ કર્યા પછા શરીરને વિશ્રાંતિની જરૂર પડે છે, તેમ વિચારના વ્યાયામમાં પણ મનુષ્યને વિશ્રાંતિની જરૂર છે. જો તેવી વિશ્રાંતિ લેવામાં ન આવે તે શરીર જેમ પક્ષઘાતાદિકથી પીડા પામે છે, તેમ મગજમાં પણ પક્ષઘાત અને વિચારમાં ઘેલછા થવાની. માટે વિચાર કમનાં અભ્યાસીઓએ મનને, મગજને, અને શરીરને વિશ્રાંતિ આપવી.
છેવટે એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરી. એકાગ્રતાદ્વારા લય, અને તત્વજ્ઞાન સુપ્રાપ્ત કરવાં. મનની એકાગ્રતા અને તત્ત્વજ્ઞાન કરવામાં જે જે ખાખતા ઉપયેગી જણાઇ છે, તે તે બાબતની સામાન્ય સૂચનરૂપ સંગ્રહ આંહી કરવામાં આવ્યા છે. સાધકાને એકાગ્રતા અને તત્ત્વજ્ઞાન સુલભ થાય તે માટે તેઓએ મનની વિકળ સ્થિતિને સુધારવી વિચારશકિત ખીલવવી, અનેક વિચાર કરવાના અભ્યાસ રાખવા, આકૃતિ ઉપર કે સદ્ગુણ ઉપર એકાગ્રતા કરી એક વિચા રમાં સ્થિર થવાની ટેવ પાડવી, પછી નિવિચાર થવુ. છેવટે મનની શાંત (ઉપશમ) દશા, લય, અને તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાં. આ પ્રસ ંગે જે જે સૂચનાઓ બતાવવામાં આવી છે તે તે સૂચનાઆ ઉપર પુરતુ લક્ષ આપવું. સાધકા જો આટલી હદની દશા પ્રાપ્ત કરશે તે આગળ શું કરવું તે તેમને પોતાની મેળે સમજાશે, આપણને મહાતરફથી પ્રસાદી શબ્દમાં આવી શકે તેટલી અથવા બીજાને સમજાવી શકાય ત્યાં સુધીજ મળી શકે છે. પણ તે પ્રસાદી આગળનો માર્ગ ખુલ્લા કરી આપે છે.
ત્મા
औदासीन्यपरायणत्तिः किंचिदपि चितयेन्नैव । यत्संकल्पांकलितं चित्तं नासादयेत्स्थेये ॥ १९ ॥
વળી ઉઠ્ઠાસીનતામય વૃત્તિએ કરી, કાંઇ પણ વિચારવુ' (ચિ’ત વવું) નહિં, કેમકે સંપરૂપ ચિન્હથી લપાયેલું અર્થાત વિકલ્પવાળું મન સ્થિરતા પામતુ નથી. ૧૯.
यावत् प्रयत्नलेशो यावत्संकल्पकल्पना कापि ।
तावन्न लयस्यापि प्राप्तिस्तत्त्वस्य का तु कथा || २० ॥
જ્યાં સુધી મન, વચન, શરીરનો લેશમાત્ર પણ પ્રયત્ન છે.
અને જ્યાં સુધો કાંઈ પણ પણ સ’કલ્પવાળી કલ્પના છે, ત્યાંસુધી લયની
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદાસીનતાનું ફળ.
૩૫૯
પણ પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે તત્ત્વજ્ઞાનની વાત જ શી કરવી. ( અર્થાત સંકલ્પ વિકલ્પની કલ્પના હાય ત્યાંસુધી આત્મજ્ઞાન નજ થાય) ૨૦. ઉદાસીનતાનું ફળ,
यदिदं तदिति न वक्तुं साक्षाद गुरुणापि हंत शकयेत । औदासीन्यपरस्य प्रकाशते तत्स्वयं तत्वं ॥ २१ ॥
જે પરમતત્ત્વ (પરમાત્મા) તે “ આ '' એમ કહેવાને સાક્ષાત્ ગુરૂ પણ શક્તિમાન નથી. તે તત્ત્વ ઔદાસીન્યતામાં તત્પર રહેલા યાગીને, પેાતાની મેળે પ્રગટ થાય છે. ૨૧.
ઉદાસીનતામાં રહેવાથી પરમતત્વમાં લય થવાય અને ઉત્ખનીભાવની પ્રાપ્તિ થાય તે બતાવે છે. एकांतेऽतिपवित्रे रम्ये देशे सदा सुखासीनः । आचरणाग्रशिखाग्राच्छिथिली भूताखिलावयवः || २२ ॥ रूपं कांतं पश्यन्नपि शृण्वन्नपि गिरं कलमनोज्ञाम् । जिन्नपि च सुगंधीन्यपि भुंजानो रसास्वादं ॥ २३ ॥ भावान् स्पृशन्नपि मृदुन्नवारयन्नपि च चेतसो वृत्तिम् । परिकलितौदासीन्यः प्रणष्टविषयभ्रमो नित्यं ॥ २४ ॥ बहिरंतश्च समंतात् चिंताचेष्टापरिच्युतो योगी । तन्मयभावं प्राप्तः कलयति भृशमुन्मनीभावं ॥ २५ ॥ चतुर्भिः कलापकम् એકાંત (નિજન) પવિત્ર અને રમણીય પ્રદેશમાં સુખાસને ( ગમે તે આસને લાંખે! વખત સુખે એસી શકાય તે સુખાસને ) એસી, પગના અંગુઠાથી મસ્તકના અગ્ર ભાગ પર્યંતનાં સમગ્ર અવયવાને શિથિલ (ઢીલા) કરી, મનહરરૂપને જોતી. સુંદર મનેાજ્ઞ વાણીને સાંભળતો, સુગંધી પદાર્થાને સુંઘતી. રસના આસ્વાદને લેતી, અને કેમળ પદાર્થોને સ્પર્શતી મનની વૃત્તિને નહિ વારતાં છતાં પણ ઉદાસીન્યતામાં (નિમમત્વભાવમાં ) ઉપર્યુક્ત, નિરંતર વિષયાસક્તિ વિનાના, અને ખાદ્ય તથા અંતરથી સર્વથા ચિંતા અને ચેષ્ટા હિત થયેલા યાગી, તન્મય ભાવને પ્રાપ્ત થઇ, અત્યંત ઉન્મની ભાવને ધારણ કરે છે, ૨૨-૨૩-૨૪-૨૫.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશ પ્રકાશ
गृहंति ग्राद्याणि स्वानि म्बानींद्रियाणि नो रंध्यात् ।
न बलु प्रवर्तयेद्वा प्रकाशते तत्त्वमचिरेण ।। २६ ।।
પિતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરતી ઇંદ્રિયને રેકવી નહિ. (અને પિતે દષ્ટા તરિકે જોયા કરવું.) અપવા ઇંદ્રિયને વિષે પ્રત્યે પેરવી નહિ. એમ કરતાં ડા વખતમાં તત્ત્વ પ્રગટ થાય છે. રદ.
वेतोऽपि यत्र यत्र प्रवर्तते नो ततस्ततो वार्य । अधिकीभवति हि वारितमवारिनं शांतिमुपयाति ।। २७ ।। मदमत्तो हि नागो वार्यमाणोप्यधिकी भवति यद्वत ।
अनिवारितस्तु कामांल्लम्या शाम्यति मनम्तद्वत ॥२८॥
મન પણ જે જે ઠેકાણે પ્રવર્તતું હોય, તે તે ઠેકાણેથી તેને પાછ વાળવું નહિ, કેમકે વારવાથી તે અધિક (વિશેષ) દેડયા કરે છે, અને તેને ન રોકવાથી શાંત થઈ જાય છે. જેમ મદમસ્ત હાથીને વારતાં પણ તે અધિક થાય છે તે વિશેષ પ્રેરાય છે) અને જ્યારે તેને રોકવામાં નથી આવતો ત્યારે, તે પિતાને જોઈતા વિષયને મે. ળવીને (પામીને) શાંત થઈ જાય છે, તેમ મન “પણ વારવાથી અધિક થાય છે, અને ન વારવાથી પિતાને જોઈતા વિષયને મેળવીને શાંત થાય છે. ૨૭–૨૮.
વિવેચન–આ શ્લોકના શબ્દાર્થ પર વિચાર કરતાં, નીચેની બીના ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છેકે, મનને પોતાના પ્રવર્તનમાંથી પાછું ન વાળવું તે વાત બરાબર છે, પણ તે અમારા સમજ્યા પ્રમાણે
વીસમા અને પચીસમા લોક પ્રમાણે વર્તતા રોગીને માટે યોગ્ય છે. ઔદાસીન્ય ભાવ આવ્યા પછી, નિર્જન સ્થાનમાં જઈ પરમતત્ત્વ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા યોગી, મનની કલ્પના માત્રથી જ જુદી જુદી ઇન્દ્રિયો દ્વારા જુદા જુદા વિષયેનો અનુભવ લેતો હોય, તેવામાં મન એકાદ વિષયમાં લીન થાય તે તેને ત્યાંથી બળ કરી પાછું ખેંચવું નહિ, પણ જે વિષયમાં તે આનંદ માનતું હોય તે વિષયને આનંદ તેને મનથીજ લેવા દેવા અને જ્યારે તે વિષયને આનંદ લેતાં મન કંટાળશે ત્યારે તે પોતાની મેળે થાકીને ઠેકાણે આવશે. જેમકે મન સુવાસ લેવામાં લુબ્ધ થયું છે, અને તે ચંપકના ફુલની વાસનાને આનંદ ભેગવે છે, અને ત્યાંથી પાછું વળતું નથી, તે તે મનની ઈચ્છા હોય ત્યાં સુધી તેને તેમ કરવા દેવું. આમ કરે
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનથી થતી ક્રિયા અને તેની વિરતિ. ૩૬૧ વાથી તે ઠેકાણે આવશે. પણ આ આશ્રવ છે માટે આત્મચિંતન જ કરવું જોઈએ, અથલા પ્રણવને જાપ કરવો જોઈએ; એમ વિચાર કરી જે મનને તેના ઇચ્છિત વિધ્યમાંથી પાછું ખેંચવામાં આવે તે, તે જેમ મદોન્મત્ત હાથી ઠેકાણે આવતાં મહેનત આપે છે, તેમ યેગીરાજને અત્યંત ત્રાસ આપશે, અને ઘણું કરીને ઠેકાણે આવશે જ નહિ. તેથી મનની સાથે ખેંચ ન કરતાં તેને પિતાની મેળે જ થાકવા દેવું. આજ અભિપ્રાય આનંદધનજી મહારાજે સત્તરમા કુંથુનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં કહ્યો છે. “ આગમ આગમધરને હાથે, નાવે કેમ કરી કુ. ” એટલે કે આ મને, જે એકાદ વિષયને પસંદ કર્યો, તે પછી તેમાંથી તેને જોર કરીને કાઢવું શકય જેવું થઈ પડે છે, માટે શાસ્ત્રકારે ૨૭–૨૮ શ્લોકમાં અમુક વિષયમાં પ્રવર્તતાં મનને તે વિષયમાં પ્રવર્તવા દેવું અને તેમ કરીને તેને થકવીને ઠેકાણે લાવવાનો માર્ગ બતાવ્યો છે. અને તે પણ યોગ્ય લાગે છે. પરંતુ અહીં ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે, જ્યાં સુધી શ્લોક ૨૫-૨૬માં બતાવેલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ નથી ત્યાં સુધી આ મનને જેરથી પણ વિષયમાં જતું રોકવાનું છે કદાચ તેમ ન કરતાં મનની ઈચ્છાનુસાર શરીરને વર્તવા દેવામાં આવશે, તે પછી આ મન મેટું અનર્થ કરનારું નીવડશે, ચિદાનંદજી મહારાજ કહે છે કે “ જેમ જેમ અધિક વિષયસુખ સેવે તેમ તેમ તૃણું દીપે ” એટલે કે જેમ જેમ વિષયે મનની ઈચ્છા પ્રમાણે સેવવામાં આવશે, તેમ તેમ તે નવા વિષયો શોધતું જશે. આજે એક તે કાલે બે, એમ આ મનની તૃષ્ણ વધતી જશે. અને તેમ કરતાં આખી જીંદગી સુધીમાં પણ આ મન વિષયોથી કંટાળશે નહિ, પણ વધારે ને વધારે વિષયો સેવવા ઈચ્છશે. માટે આ શ્લોકમાં લખવા–કહેવાનો–આ– શય એવો છે કે જેમને ઉદાસિનતા પ્રાપ્ત થઈ છે, પરમતત્તવ શોધવાને જેઓ નિર્જન સ્થાનમાં સુખાસને બરાજ્યા છે, અને મનને જુદી જુદી આત્મવિચારણામાં રોકવામાં આવ્યું છે, તે વખતે માત્ર એકાદ ઇંદ્રિય વિષયમાં મન લુબ્ધ થાય તે ત્યાંથી તેને જોર કરીને પાછું ન વાળતાં થકાવી નાંખીને પાછું વળવા દેવું. આવા ગૂઢ આશયને નહીં સમજતાં આ યોગશાસ્ત્રના અને તેના જેવાજ બીજા શાસ્ત્રના વચનેથી કેટલાક આત્માથી મુનિજને
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
દ્વાદશ પ્રકાશ, પણ ફસાયા છે અને તે એવી રીતે કે, આત્મજ્ઞાન થઈ ગયું છે, હવે મન વિષયમાં જાય છે તે તેને થકાવીને ઠેકાણે લાવીશું, એમ ધારી મનની કલ્પના પ્રમાણે શરીરને પ્રવર્તાવતાં, મન પાછું ન વળતાં નવા નવા વિષયો તરફ જવાનું ચાલુ રાખે છે, અને આમ થવાથી એક પરમ તત્વ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છાવાળા છતાં મનની ઈચ્છાનુસાર વર્તન કરવાથી લોકોમાં નિંદાનું ભાજન થયા છે, એટલું જ નહિ પણ તવપ્રાપ્તિને બદલે દુર્ગતિપ્રાપ્તિનાં સાધન, આવાં વર્તનથી મેળવતાં દેખાય છે. માટે મુનિજનોને સાવધ રહેવા આ વિ. જ્ઞપ્તિ છે. મનના સ્વભાવ માટે એક આધુનિક કવિની ઉક્તિ ડીક લાગ વાથી નીચે લખી છે – દે જતે હોય દડે દહાણે, રોક ન રોકાય કદી પરાણે; તેને કદી ઠોકાર ડીક મારો, તે કેમ બંધ પડે બીચારો. તેવી રીતે નીચ પંથે જનારું, સદાય છે અંતર આ તમારું ; તેને કદી જો અનુકૂળ થાશે, તે ખેલમાં આખર ખોટ ખાશે.
માટે મનને ઈચ્છિત વિષયે ભેગવવા દઈ તેને થકાવીને લાવીશું એ પ્રવેગ કરતાં ઘણાજ સાવધ રહેવાની જરૂર છે. વિ. મા. જે.
| મન સ્થિરતા ઉપાય. यहि यथा यत्र यतः स्थिरोभवति योगिनश्चलं चेतः। तर्हि तथा तत्र ततः कथंचिदपि चालयेन्नैव ।। २९ ॥ अनया युक्त्याभ्यासं विदधानस्यातिलोलमपि चेतः। अंगुल्यग्रस्थापितदंड इव स्थैर्यमाश्रयति ॥३०॥
જ્યારે જેમ, જે ઠેકાણે, જેનાથી, લેગીનું ચપળ ચિત્ત સ્થિર થાય ત્યારે, તેમ, તે ઠેકાણે, તેનાથી, જરા પણ ચલાવવું નહિ. આ યુક્તિએ અભ્યાસ કરનારનું મન ઘણું ચપળ હોય તે પણ આંગુલીના અગ્ર ભાગ ઉપર સ્થાપન કરેલા દંડની માફક સ્થિરતાને આશ્રય કરે છે, સ્થિર થાય છે. ૨૯–૩૦.
દૃષ્ટિજય ઉપાય. निःसृत्यादौ दृष्टिः संलीना यत्र कुत्रचित्स्थाने । तत्रासाद्य स्थैर्य शनैः शनैर्धिलयमामोति ॥ ३१ ॥
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
મન જીતવાના ઉપાય.
सर्वत्रापि प्रसृता प्रत्यगभूता शनैः शनैर्दृष्टिः । परतवालमुकुरे निरीक्षते ह्यात्मनात्मानम् ॥ ३२ ॥
દૃષ્ટિ પ્રથમ નિકળીને, ગમે તે સ્થાને લીન થાય ત્યાં સ્થિરતા પામીને, હળવે હળવે ત્યાં વિલય પામે છે, (પાછી હુઠે છે.) એમ સવ ઠેકાણે ફેલાયેલી અને ત્યાંથી હળવે હળવે પાછી હૅઠેલી દૃષ્ટિ, પરમ તત્ત્વરૂપ નિલ આરિસામાં આત્મા વડે કરી, આત્માને જુએ છે. ૩૧-૩૨.
૩૬૩
વિવેચન-આખા વિશ્વમાં ઇચ્છામાં આવે ત્યાં રોકી શકાય તેવી જ઼િને, ત્રાટક કરનાર પ્રથમ એક કાળા બિંદુપર, અથવા સ્ફટિકના કે બીજા ચળકતા પદાર્થ પર રશકે છે. અને ત્યાં સ્થીર થતાં ધીમે ધીમે તેને નાસિકાના અગ્ર ભાગ પર લાવે છે, અને ત્યાં સ્થીર થતાં પછી ત્યાંથી ખસેડી કપાળની વચ્ચે સ્થાપન કરે છે અને ત્યાર પછી ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર તેને અંતરમાં રાકી, સ્થીર કરી પરમ તત્ત્વનો અનુભવ કરે છે. સામાન્યપણે અમે આ ક્રમ જણાવ્યેા છે, પણ વિશેષ પ્રસંગે અને વિશેષ અભ્યાસીને, આ ક્રમની પણ જરૂર નથી, તે પાતાને ચાગ્ય લાગે અથવા અનુકૂળ આવે તેવે ક્રમે સૃષ્ટિને સ્થીર કરી 'તરષ્ટિ કરે છે. આ વાતના અનુમેાદનમાં અન્ય મતના એક સાધુનુ વચન અત્રે ટાંકવું ઉચિત જણાયું છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ—
હે દિલમે, દિલદાર સહી અખીયાં ઉલટી કરતાહી ઢીખએ.
દીલદાર-પરમાત્મા-પેાતામાંજ છે. તેને આંખા ઉલટાવીને જોઇ લેવા. મતલબ કે જે ચક્ષુ સુલટી રાખી આપણે જગતના પદાર્થો જોઇએ છીએ તે ચક્ષુને જગતના પદાર્થો જોવાના કામમાંથી રોકી ખાદ્યષ્ટિ. બંધ ધરી, અંતર્દષ્ટએ પૂર્વોક્ત રીત્યા ધા બીજી રીતે જોશે તેા તમને પેાતાને, પેાતાથી, પોતામાં, પરમાત્મા જણાશે. વિ. મા. ઘે.
મનજીતવાના ઉપાય.
औदासीन्यनिमग्नः प्रयत्नपरिवर्जितः सततमात्मा । भावितपरमानंदः कचिदपि न मनो नियोजयति ॥ ३३ ॥ करणानि नाधितिष्ठेत्युपेक्षितं चित्तमात्मना जातु । ग्राये ततो निजनिजे करणान्यपि न प्रवर्तते ॥ ३४॥
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 દ્વાદશ પ્રકાશ. नात्मा प्रेरयति मनो न मनः प्रेरयति न यहि करणानि / उभयभ्रष्टं तर्हि स्वयमेव विनाशमामोति // 35 // નિરતર ઉદાસીનતામાં મગ્ન થયેલા પ્રયત્ન વિનાના અને પર માનંદ દશાની ભાવના કરતા આત્માએ, કોઈ પણ ઠેકાણે મનને જોડવું (પ્રેરવું) નહિ. આ પ્રમાણે થવાથી, આત્મા વડે ઉપેક્ષા કરાયેલું મન, કેઈ વખત ઇંદ્રિયને આશ્રય કરતું નથી (પ્રેરતું નથી.) અને મનના આશ્રય વિના ઇદ્રિ પણ, પિતપિતાના વિષય પ્રત્યે પ્રવર્તતી નથી. (જ્યારે) આત્મા મનને પ્રેરણા કરતું નથી, અને મન જ્યારે ઇંદ્રિયોને પ્રેરણા કરતું નથી ત્યારે બેઉ તરફથી ભ્રષ્ટ થયેલું મન પિતાની મેળેજ વિનાશ પામે છે. 33, 34, 35. મને જયનું ફળ. नष्टं मनसि समंतात् सकलं विलयं सर्वतो याते। निष्कलमुदेति तत्वं निर्वातस्थायिदीपवत् / / 36 // મનને વિષે પ્રેરક પ્રયતા ભાવ બને બાજુથી નષ્ટ થયે છતે, તથા ચિંતા, સ્મૃત્યાદિ વ્યાપાર સર્વથા વિલય થયે, વાયરા વિનાના સ્થાનમાં રહેલા દીપકની માફક નિષ્કલ, (કર્મની કળા વિનાનું) તવ ઉદય થાય છે. અર્થાત્ તત્ત્વજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. 3. તત્ત્વજ્ઞાન થયું કે નથી થયું તેની નિશાની. अंगमृदुत्वनिदानं स्वेदनमर्दनविवर्जनेनापि / स्निग्धिकरणमतैलं प्रकाशमानं हि तत्वमिदं // 37 // જ્યારે આ તત્વ પ્રકાશમાન થાય છે ત્યારે સ્વેદન (પરસેવો) અને મર્દન કર્યા સિવાય પણ કારણવિના શરીર કોમળ (સુંવાળું થાય છે. અને તેલ વિના સ્નિગ્ધ થાય છે. (આ તત્વજ્ઞાન પ્રાપ્તિની નિશાની છે) 37, તત્ત્વજ્ઞાન થયાના બીજા પણ પ્રત્યે બતાવે છે. अमनस्कतया संजायमानया नाशिते मनःशल्ये। शिथिलीभवति शरीरं छत्रमिव स्तब्धतां त्यकत्वा / / 38 // અમનસ્કપણું (ઉન્મની ભાવ) ઉત્પન્ન થવા વડે કરી, મનનું શલ્ય નાશ પામ્ય, છત્રની માફક, સ્તબ્ધતા (અક્કડતા ) ને ત્યાગ કરી, શરીર શિથિલ થાય છે.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમનચ્છના ઉદયની નિશાની शल्यीभूतस्यांतःकरणस्य क्लेशदायिनः सततं ।
अमनस्कतां विनान्यत् विशल्यकरणौषधं नाम्ति ॥ ३९॥ શલ્યરૂપ અને નિરંતર કલેશ આપનાર અંતઃકરણનું શલ્ય રહિત કરવાનું, અમનસ્કતા (ઉન્મનીભાવ) સિવાય, બીજું કઈ ઔષધ નથી
ઉન્મની ભાવનું ફળ. कदलींवच्चाविद्या लोलेंद्रियपत्रका मनःकंदा।
अमनस्कफले दृष्टे नश्यति सर्वप्रकारेण ॥ ४० ॥ ચપળ ઈદ્રિય રૂ૫ પાવાળી અને મનરૂપ સ્કંધવાળી, અવિદ્યારૂપ કેળ, અમનસ્કતારૂપ ફળ દેખે છત, સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે. ૪૦
વિવેચન-કેળને ફળો આવ્યા પછી કાપી નાંખવામાં આવે છે, કેમકે ફરી તેમાં ફળ લાગતાં નથી,
તેથી જ કહેવામાં આવ્યું છેકે, ફળ દેખવા પછી જેમ કેળને નાશ થાય છે તેમજ, પાંદડાં તથા કંધરૂપ ઇંદ્રિય અને મનવાળી અવિદ્યા (અજ્ઞાન મિથ્યાત્વરૂ૫)કેળ અમનતારૂપ ફળ દેખ્યા પછી નાશ પામે છે.
મનને જીતવામાં ઉન્મનીભાવ મૂળ કારણ છે.
अतिचंचलमतिसूक्ष्म सुदुर्लमं वेगवत्तया चेतः । अश्रांतमप्रमादादऽमनस्कशलाकया भिंद्यात् ।। ४१ ॥
અતિ ચપળ, અતિ સૂક્ષમ અને વેગવાન હોવાથી દુખે રોકી શકાય તેવા મનને, વિશ્રામ લીધા સિવાય અને પ્રમાદ રહિત થઈ અમનસ્કરૂપ શલાકા (શી) વડે કરી, ભેદી નાંખવું ભેદવુંવિધવું)
અમનચ્છના ઉદયની નિશાની विश्लिष्टभिव प्लुष्टमिवोड्डीनमिव प्रलीनग्वि कायं।
अमनस्कोदयसमये योगी जानात्यऽसत्कल्पं ॥४२॥ અમનના ઉદય વખતે, યેગી, પિતાના શરીરને વિખરાઈ ગયું હોય બળી ગયું હોય, ઉડી ગયું હોય, કે વિલય થઈ ગયું હોય તેમ અવિ ઘમાન જાણે છે. (અર્થાત પિતાની પાસે શરીર નથી તેમ જાણે છે.)
समदैरिद्रियभुजगे रहित विमनस्कनवसुधाकुंडे । मनोऽनुभवति योगी परामृतास्वादमसमानं ॥४३॥
મદોન્મત્ત ઇંદ્રિય રૂ૫ સર્ષ વિનાના, ઉન્મનીભાવ રૂ૫ નવીન અમૃતના કુંડમાં મગ્ન થયેલો ભેગી અસદશ અને ઉત્કૃષ્ટ તત્ત્વામૃતના આસ્વાદને અનુભવ કરે છે, ૪૩.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬
દ્વાદશ પ્રકાશ,
रेचकपूरककुंभककरणाभ्यासक्रम विनापि खलु। स्वयेमव नश्यति ममत् विमनस्के सत्यऽयत्नेन ॥४४॥
અમનસ્કતાની પ્રાપ્તિ થયે છતે, રેચક,પૂરક, કુંભક અને આ સનના અભ્યાસ ક્રમ વિના પણ પ્રયત્ન વિના પિતાની મેળેજ પવન નાશ પામે છે,૪૪. .. चिरमाहितप्रयत्नैरपि ध यो हि शकयते नैव ।
सत्येऽमनस्के तिष्ठति स समीरस्तत्क्षणादेव ।। ४५ ॥ - ઘણા લાંબા વખત પ્રયત્ન કરવા વડે કરીને પણ જે વાયુ ધારી શકાતો નથી, તે વાયુ સાચી ઉન્મનીભાવની પ્રાપ્તિથી તત્કાળ એક ઠેકાણે રોકાઈ રહે છે. ૪પ.
यातेऽभ्यासे स्थिरतामुदयति विमले च निष्कले तत्त्वे । मुक्त इव भाति योगी समूलमुन्मूलितश्वासः ॥ ४६॥
આ અભ્યાસમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત થયે છતે અને નિર્મળ તથા કર્મ જાળ વિનાનું તત્ત્વ ઉદય પાયે છતે, મૂલથી શ્વાસનું ઉન્મેલન કરી, યોગી મુકત થયેલાની માફક શોભે છે. ૪૬
यो जाग्रदवस्थायां स्वस्थः सुप्त इव तिष्ठति लयस्थः । श्वासोच्छवासविहीनः स हीयते न खलु मुक्तिजुषः ॥४७॥
જાગૃતાવસ્થામાં આત્મભાવમાં રહેલો ગણી લય અવસ્થામાં (ધ્યાનની એક અવસ્થામાં) સુતેલાની માફક રહે છે. તે લય અવ
સ્થામાં શ્વાસોશ્વાસ વિનાને સિદ્ધના જીથી તે યેગી કાંઈ ઉતરતે. (ઓછાશવાળો જણાતી નથી. ૪૭,
जागरणस्वप्नजुषो जगतीतलवर्तिनः सदा लोकाः। तत्वविदो लयमग्ना नो जाग्रति शेरते नापि ॥ ४८ ।।
આ પૃથ્વીતલ ઉપર રહેવાવાળા લેકે, નિરંતર જાગૃત અને સ્વપ્ન અવસ્થા અનુભવે છે. પણ લયમાં મગ્ન થયેલા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ જાગતા પણ નથી; અને સુતા પણ નથી. ૪૮.
भवति खल शून्यभावः स्वप्ने विषयग्रहश्च जागरणे ।
एतद्वितीयमतीत्याऽऽनंदमयमवस्थितं तत्त्वं ॥ ४९ ॥ સ્વપ્ન દશામાં ખરેખર શૂન્યભાવ હોય છે, અને જાગ્રત દશામાં જાગવા પછી પાંચ ઇદ્રિના વિષયનું ગ્રહણ થાય છે. આ બેઉ અવસ્થાને ઓળંગીને આનંદમય તત્વ રહેલું છે. ૪૯.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવોને ઓળભે અને ઉપદેશનું રહસ્ય ૩૬૭ જીને ઓળંભે અને ઉપદેશનું રહસ્ય. कर्माण्यपि दुःखकृते निष्कर्मत्वं सुखाय विदितं तु । ને તતઃ પ્રજોત શર્થ નિમિત્તે સુરમમાણે પ૦ ||
કર્મો દુખને માટે છે, (અર્થાત કર્મોથી દુઃખ થાય છે.) અને કર્મ રહિત થવું તે સુખને માટે છે એમ તમે જાણ્યું તે નિષ્કર્મ. રૂપ, (કાંઈ પણ કિયા ન કરવા રૂપ) સુલભ મોક્ષ માર્ગને વિષે શા માટે પ્રયત્ન નથી કરતા ? ૨૦.
मोक्षोऽस्तु मास्तु यदि वा परमानंदस्तु वेद्यते स खलु ।
यस्मिन्निखिलसुखानि प्रतिभासंते न किंचिदिव ॥ २१ ॥
મોક્ષ થાઓ અથવા ન થાઓ, (કાલાંતરે થાઓ) પણ ધ્યાનથી થતો પરમાનંદતે આંહી ખરેખર ભોગવીએ છીએ; જે પરમાનંદની આગળ આ દુનિયાના સમગ્ર સુખ એક તૃણની માફક પ્રતિભાસમાન થાય છે. ૫૧.
मधु न मधुरं नैता शीतास्त्विषस्तुहिनातेरमृतममृतं नामैवास्याः फले तु मुधा सुधा ॥ तदलममुना संरंभेण प्रसीद सखे मनः फलमविकलं त्वय्येवैतत् प्रसादमुपेयुषः॥ ५२ ॥
આ ઉન્મનીભાવનાં ફળ અગળ મધુ તે મધુર નથી, આ ચંદ્રમાની કાંતિ તે શીતળ નથી, અમૃત તે નામ માત્ર અમૃત છે, અને સુધા તે ફોગટ છે. માટે હે મન મિત્ર ! આ (નાશ ભાગના ) પ્રયાસથી સર્યું. મારા ઉપર તું પ્રસન્ન થા; કેમકે આ તત્વજ્ઞાનનું નિર્દોષ ફળ મેળવવું તે તારા પ્રસન્ન થવા થકીજ મળી શકે તેમ છે. પર.
सत्येतस्मिन्नरतिरतिदं गृह्यते वस्तु दुरादप्यासन्नेप्यसति तु मनस्याप्यते नैव किंचित् ॥ पुंसामित्यप्यवगतवतामुन्मनीभावहेनाविच्छा बाढं न भवति कथं सद्गुरूपासनायां ॥ ५३ ॥ સદ્દગુરૂની ઉપાસના કરવાથી અરતિને આપવાવાળી વ્યાઘાદિ વસ્તુ અને રતિને આપવાવાળી વનિતાદિ વસ્તુઓને મનુષ્યો દૂરથી પણ ગ્રહણ થા સ્વાધીન કરી શકે છે. તે જ મનુષ્ય સદ્દગુરૂની ઉપાસનાના અભાવે નજીક રહેલી પણ વસ્તુ ગ્રહણ કે સ્વાધીન કરી શકતા
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
દ્વાદશ પ્રકાશ નથી. આવું જાણવા છતાં, ઉન્મની ભાવના હેતુભૂત સદગુરૂની ઉપાસનાના સંબંધમાં મનુષ્યને પોતાના વિષે ગાઢ ( અત્યંત) ઈચ્છા કેમ થતી નથી ? ૫૩. અમનસ્કતાના ઉપાયભૂત આત્માને પ્રસન્ન કરવા માટે
આચાર્યશ્રીને આત્મા પ્રત્યે ઉપદેશ. तांस्तानापरमेश्वरादपि परान् भावैः प्रसादं नयंस्तैस्तैस्तत्तदुपायमूढ भगवन्नात्मन् किमायास्यसि ॥ हंताऽत्मानमपि प्रसादय मनाग्येनासतां संपदः
साम्राज्यं परमेऽपि तेजसि तव प्राज्यं समुज्जूभते ॥५४॥
હે ઉપાયમૂઢ, હે ભગવાન્ ! હે આત્મન, ધન, યશાદિ તે તે પ્રકારના ભાવે કરી, આ પરમેશ્વરથી લઈ અપર દેવી દેવળાં પ્રમુઅને પ્રસન્ન કરતો, શા માટે પ્રયાસ કરે છે? અરે ! આત્માને તું એક છેડે પણ પ્રસન્ન કર. તેથી આ પુદ્ગલિક સંપદા તે દૂર રહો, ( અર્થાત્ તે તે મળશેજ ) પણ પરમ તેજ–પરમાત્મા–તેનું મહાન સામ્રાજ્ય પણ તને મળશે. ૫૪.
या शास्रात्सुगुरोर्मु वादनुभवाच्चाज्ञायि किंचित्क्वचित् । योगस्योपनिषद् विवेकिपरिपञ्चेतश्चमत्कारिणी ॥ श्रीचौलुक्यकुमारपालनृषतेरत्यर्थमभ्यर्थना
दाचार्येण निवेषिता पथि गिरां श्रीहेमचंद्रेण सा ॥ ५५ ॥ વિવેકી પર્ષદાના ચિત્તને ચમત્કાર કરવાવાળી યેગશાસ્ત્રની ઉપનિષદુ, (યોગ સંબંધી રહસ્ય) જે શાસથી, સદ્દગુરૂના મુખથી અને અનુભવથી, કાંઈક, કેઈ ઠેકાણે મેં જાણી, તે શ્રીમાન ચૌલુક્ય વંશના કુમારપાળ રાજાની અત્યંત પ્રાર્થનાથી આચાર્ય શ્રીમાન હેમચંદ્ર વાણીના માર્ગમાં સ્થાપન કરી, (અર્થાત શાસ્ત્ર દ્વારા પ્રકાશિત કરી.) ૫૫. ____ इति श्री परमार्हत् श्रीकुमारपालभूपालशुभूषिते आचार्यश्री हेमचंद्र विरचिते अध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजात पट्टबंधे श्रीयोगशास्त्रे आचार्य श्री कमलसूश्वरीरस्य शिष्य आचार्य श्री केशरसूरि कृत बालावबोधे द्वादशः प्रकाशः समाप्तः
श्री समाप्तोऽयं ग्रंथ : श्रीमद् गुरुवर्य विजयकमलमरिप्रसादात् .
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
– ચોપાની આચરચયતા:तस्याजननिरेवास्तु, नृपशोर्मोघजन्मनः । अविद्धकर्णो योग, इत्यक्षरशलाकया ॥ १४ ॥
योगशास्त्र प्रथम प्रकाश ૮૮ ગ” એવા અક્ષર રૂપ શલાકા ( કાન વિંધવાની સળી ) વડે કરી જે માણસના કાન વિંધાએલા નથી, તેવા મનુષ્ય રૂપે પશુતુલ્ય નિરર્થક જન્મવાળા મનુને જન્મ આ દુનિયા ઉપર નજ થવું જોઈએ.
- મોક્ષનું વીજ ચા :– चतुर्वर्गेऽग्रणीर्मोक्षो, योगस्तस्य च कारणम् । ज्ञानश्रद्धानचारित्र रूपरत्नत्रयं च सः ॥ १५ ॥
योगशास्त्र प्रथम प्रकाश ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ આ ચારે વર્ગોમાં મોક્ષ તેજ ઉત્તમ છે એ મેક્ષનું કારણ એગ છે. જ્ઞાન શ્રદ્ધા અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રને તે યોગ કહેવાય છે.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ સુભાષ પ્રિન્ટરી, ડી. ટંકારીઆ રાંડ, અમદાવાદ,