________________
પાંચે વાયુનાં ધ્યાતવ્ય બીજે બતાવે છે. ર૩૭ ઉદાન વાયુને રંગ લાલ છે. હૃદય, કંઠ, તાળવું (દશમઢાર) કુટીના મધ્ય ભાગમાં અને મસ્તકમાં તેનું સ્થાન છે (તે રહે છે.) ગતિ ને આગતિના પ્રગથી તેને વશ કરે ૧૮. ગતિ આગતિને પ્રયોગ કેવી રીતે કરે તે બતાવે છે.
नासाकर्षणयोगेन स्थापयेत्तं हृदादिषु ।
बलादुत्कृष्यमाणं च रुध्वा रुध्वा वशंनयेत् ॥ १९॥ નાસિકાએ બહારથી વાયુને ખેંચી તેને હદયાદિકમાં સ્થાપન કરો. જેથી તે વાયુ બીજે ઠેકાણે ચા જતે હોય તે તેને વારંવાર રેકી રેકીને વશ કરે ૧૯
વિવેચન-આ ઉપાય દરેક વાયુ જીતવા માટે લાગુ પાડવાને છે. જ્યાં જ્યાં વાયુને રહેવાનાં સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, ત્યાં ત્યાં પહેલે પૂરક કરી (એટલે બહારથી નાસિકા દ્વારા વાયુને અંદર ખેંચી) તે તે સ્થાને રોકી રાખવે; એટલે ખેંચ કે મૂકવે એ બેઉ ક્રિયા બંધ કરવી. તેમ થતાં તે વાયુ તે તે ઠેકાણે અમુક વખત સુધી સ્થિર રહેશે. કદાચ જેર કરી તે વાયુ બીજે ઠેકાણે ચાલ્યા જાય છે તે તે સ્થળે વારંવાર રોકી રેકીને (એટલે કુંભક કરીને) કેટલોક વખત રાખીને પાછે રેચક કરી દે (નાસિકાના એક છિદ્રદ્વારા હળવે હળવે બહાર કાઢી નાખ). પછ તેજ છિદ્રથી અંદર ખેંચી કુંભક કરો. આ પ્રકારે તે તે વાયુને જય કરે યા પિતાને સ્વાધીન કરે. ૧૯.
વ્યાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानः शक्रकार्मुकसनिभः ।
जेतव्यः कुंभकाभ्यासात्संकोचप्रसूतिक्रमात् ॥२०॥ વ્યાન વાયુને વર્ણ ઈદ્રધનુષ્યના સર (વિવિધ રંગ) છે. ચામડીના સર્વ ભાગમાં તેનું સ્થાન છે. સંકોચ અને પ્રસુતિ (પૂરક અને રેચક) ના ક્રમે કુંભકના અભ્યાસથી તેને જય કર.૨૦
પાંચ વાયુનાં ધ્યાતવ્ય બીજે બતાવે છે. प्राणापानसमानोदा-न व्यानेष्वेषु वायुषु । मैं पैं वै रों लो बीजानि ध्यातव्यानि यथाक्रमम् ॥२१॥
