________________
૨૩૮
પંચમ પ્રકાશ. પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન એ પાંચ વાયુને વિષે અનુક્રમે હૈ, પં, વૈ, રે, લો આ પાંચ બીજેનું ધ્યાન કરવું. ૨૧.
વિવેચન– પ્રાણાદિ વાયુનાં જે સ્થાને બતાવવામાં આવ્યાં છે, તે તે સ્થાને પ્રાણાદિ વાયુને જય કરવા માટે પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે પ્રાણાદિ વાયુના થં, આદિ બીજેનું ધ્યાન કરવું. અર્થાત્ પ્રાણ વાયુને જય કરતી વખતે હૈં. અપાનના જય વખતે પિ, સમાનના જય વખતે હૈં, ઉદાનના જય વખતે ર અને વ્યાનના જય વખતે લે નું ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવું એટલે તે મેં આદિ અક્ષરની આકૃતિ કલ્પી તેને જાપ પૂરક, કુંભક અને રેચક કરતી વખતે કરે. ૨૧.
વાયુ જય કરવાથી થતા ફાયદા. प्राबल्यं जाठरस्याग्ने-दीर्घश्वासमरुन्जयौ ।
लाघवं च शरीरस्य प्राणस्य विजये भवेत् ॥ २२ ॥ પ્રાણવાયુને જીતવાથી (વશ કરવાથી) જઠરાગ્નિની પ્રબળતા થાય, દીર્ઘશ્વાસ ચાલે (દમ ન ચઢે,) વાયુને જય થાય ( બાદી મટી જાય) અને શરીર હલકું થાય. ર૨.
रोहणं क्षतभंगादेख्दराग्नेः प्रदीपनम् । वर्षोऽल्पत्वं व्याधिघातः समानापानयोजये ॥ २३ ॥ સમાન વાયુ અને અપાન વાયુને જીતવાથી; ગડ, ગુંબડ અને ઘા આદિનાં ત્રણ (છિદ્રો) રૂઝાઈ જાય, હાડકું ભાગી ગયું હોય તે સધાઈ જાય, ઉદરની અગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય, મળ મૂત્રાદિક શેડાં થાય અને રેગેને નાશ થાય. ૨૩.
उत्क्रांतिरिपंकाथै-श्वाबाधोदाननिर्जये।
जये व्यानस्य शीतोष्णा-संगः कांतिररोगिता ॥२४॥ ઉદાન વાયુને જય કરવાથી ઉત્ક્રાંતિ એટલે મરણ અવસરે દશમે દ્વારથી પ્રાણત્યાગ કરી શકાય. પાણી તથા કાદવથી શરીરને બાધા ન થાય, આદિ શબ્દથી કાંટાદિકની પીડા પણ ન થાય. વ્યાન વાયુને જય કરવાથી ટાઢ અને તાપની અસર થતી નથી, શરીરનું તેજ વધે અને નિરોગતાની પ્રાપ્તિ થાય. ૨૪.
