________________
૨૩૪
પંચમ પ્રકાશ,
બહારના વાયુને પીને ઉંચે ખેંચી હૃદયાદિકને વિષે ધારી રાખવો તે ઉત્તર પ્રાણાયામ અને તેથી અવળી રીતે એટલે નભિઆદિ નીચા પ્રદેશમાં ધારી રાખવો તે અધર પ્રાણાયામ.૯.
વિવેચન–અહિં એશંકા થાય છે કે રેચકાદિમાં પ્રાણાયામ કેવી રીતે સંભવે? કેમકે પ્રાણાયામનો અર્થ એ થાય છે કે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને નિરોધ કરે છે, તે રેચકાદિમાં બની શકતું નથી. તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે રેચક કર્યા પછી પ્રાણને નાસિકાના દ્વાર આગળ બહારજ રેક. અંદર આકર્ષ નહિ તેમ મૂકવાને તે છેજ નહિ. એટલે તે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિ વિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ કહી શકાય. તેમજ પૂરકમાં બહારના વાયુને હળવે હળવે આકષીને કઠામાં રેક. ત્યાંથી રેચ નહિ અને પૂર પણ નહિ અટલે ત્યાં ગતિવિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ થ. એવી રીતે સર્વ પ્રાણાયામમાં શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને રોકવાનું બની શકે છે. ૯.
પ્રાણાયામનું ફળ. रेचनादुदरन्याधेः कफस्य च परिक्षयः।
gણ પૂરાયનેન ચાધિપતિ ની રે | ૨૦ || રેચક પ્રાણાયામથી ઉદર પટ) ની વ્યાધિ અને કફને નાશ થાય છે અને પૂરક પ્રાણાયામના ગે શરીરને પુષ્ટિ મળે છે. તથા વ્યાધિ (રોગ) ની શાંતિ થાય છે.
विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रंथिरंतर्विभिद्यते । बलस्थैर्यविवृद्धिश्च कुंभनाद् भवति स्फुटम् ॥ ११ ॥
હૃદયકમળ તત્કાળ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાયુ સ્થિર રહી શકે છે. કુંભક કરવાથી ઉપર પ્રમાણે પ્રગટ રીતે બની શકે છે.૧૧.
प्रत्याहाराद् बलं कांतिर्दोषशांतिश्च शांततः। ઉત્તપરસેવાતિ સ્થિરતા મર્યા તુ ૨ .
પ્રત્યાહાર નામના પ્રાણાયામથી શરીરમાં બળ અને કાંતિ આવે છે, શાંત નામના પ્રાણાયામથી વાત પિત્ત અને કફ અથવા ત્રિદેષ
