________________
એ સાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે. ર૩૩ બીન આચાર્યના મતે પ્રાણાયામના સાત ભેદ કહે છે.
प्रत्याहारस्तथा शांत उत्तरश्चाधरस्तथा । एभिर्भदैश्चतुर्भिस्तु सप्तधा कीर्त्यते परैः ॥५॥ પ્રત્યાહાર, શાંત, ઉત્તર અને અધર આ ચાર ભેદે સહિત, (પૂર્વના ત્રણ સાથે મેળવતાં) સાત પ્રકારનો પ્રાણમય છે, એમ કેટલાક આચાર્ય કહે છે..
એસાતનાં લક્ષણ બતાવે છે. यत्कोष्ठादतियत्नेन नासाब्रह्मपुराननैः । વદિ પક્ષેપvi વાયા રે રૂત્તિ મૃત | દો . કઠામાંથી ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક નાસિકા, બ્રહ્મારંધ્ર અને મુખે કરી,વાયુને બહાર કાઢવો તેને રેચક પ્રાણાયામ કર્યો છે.
समाकृष्य यदापानात् पूरणं स तु पूरकः।..... नाभिपने स्थिरीकृत्य रोधनं स तु कुंभकः ॥ ७ ॥
બહારથી પવનને ખેંચીને અપાન (ગુદાદ્વાર) પર્યત કઠામાં પૂર તે પૂરક અને નાભિકમળમાં સ્થિર કરીને તેને રેક તે કુંભક કહેવાય છે. ૭.
स्थानात्स्थानांतरोत्कर्षः प्रत्याहारः प्रकीर्तितः। तालुनासाननद्वारै-निरोधः शांत उच्यते ॥ ८॥
એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં વાયુને ખેંચી જ તેને પ્રત્યાહાર કહ્યો છે અને તાળવું, નાસિકા તથા મુખના દ્વારેથી વાયુને નિરોધ કરે તેને શાંત કહે છે. ૮.
વિવેચન-નાભિથી વાયુને ખેંચી હદયમાં લઈ જ, હદયથી નાભિમાં લઈ જવા વિગેરે એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે લઈ જ તે પ્રત્યાહાર પ્રાણાયામ. શાંત અને કુંભકમાં ફેર એટલે જણાય છે કે કુંભકમાં, નાભિકમળમાં પવનને રોકવામાં આવે છે અને શાંતમાં તે નિયમ નથી પણ નિકળવાનાં દ્વારથી રક્વો તેવો સામાન્ય નિયમ છે. ૮.
आपीयोचे यदुत्कृष्य हृदयादिषु धारणम् । ઉત્તરઃ સ સમક્યો વિપરીતcતોષ
