________________
૨મ
-
પ્રાણ વાયુના સ્થાનારિક કહે છે. (સન્નિપાત)ની શાંતિ થાય છે અને ઉત્તર તથા અધર પ્રાણાયામની સેવાથી કુંભકની સ્થિરતા થાય છે. ૧૨.
અત્યાર સુધીનું વિવેચન પ્રાણ વાયુને માટે આવ્યું છે. આ પ્રાણાયામથી એકલા પ્રાણ વાયુનો જય થાય છે તેમ નથી, પણ પાવે જાતના વાયુને જય થાય છે તે જ બતાવે છે. વાયુનાં સ્થાનાદિ અને તેને જય કરવાને ઉપાય
पाणमपानसमाना-वुदानं व्यानमेव च ।
प्राणायामैर्जयेत् स्थानवर्णक्रियार्थबीजवित् ॥ १३ ॥
પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન આ પાંચ વાયુને તે વાયુનાં સ્થાન વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજને જાણનાર - ગી એ પ્રાણાયામે કરી જય કર. ૧૩.
વિવેચન-શ્વાસ, નિશ્વાસાદિ ઘણે વ્યાપાર કરે તે પ્રાણવાયુ ૧, મૂત્ર, વિષ્ટા અને ગર્ભાદિકને શરીરની બહાર લાવે તે અપાનવાયુ ૨, અનાજ અને પાણી આદિ પદાર્થોની પરીપકવતાથી ઉત્પન્ન થતા રસોને યથાયોગ્ય સ્થાનકે પહોંચાડે તે સમાન વાયુ ૩, રસાદિને ઉંચે લઈ જનાર તે ઉદાન વાયુ ૪ અને સઘળા શરીરને વ્યાપીને રહે તે વ્યાન વાયુ પ. આ પાંચે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા અર્થ અને બીજ અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે. ૧૩.
પ્રાણવાયુના સ્થાનાદિક કહે છે. पाणो नासाग्रहनाभि-पादांगुष्ठांतगो हरित् ।
गमागमप्रयोगेण तज्जयो धारणेन च ॥ १४ ॥ પ્રાણવાયુ નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર, હૃદયમાં, નાભિમાં અને પગના અંગુઠા પર્યત પ્રસરેલો છે. તેને વર્ણ લીલો, નવાં ઉગેલાં તૃણના જે છે અને ગરમાગમના પ્રાગે કરીને તથા ધારણા વડે કરીને તેને જય કરે. ૧૪.
વવેચન–ગમ એટલે રેચક્રિયા, આગમ એટલે પૂરસ્ક ક્રિયા, અને ધારણ એટલે કુંભકની ક્રિયા. એ ત્રણ કિયાએ કરી એક પ્રાણાયામ થાય. આ પ્રાણાયામ ક્રિયાએ કરી પ્રાણવાયુને જય કરે, અર્થાત જે જે ઠેકાણે જેવા વાયુનું સ્થાન બતાવ્યું છે તે તે ઠેકાણે રેચક પૂરક અને
