________________
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણા કરવી.
૪. રસ નામના વિષયમાંથી જીવા ઈદ્રિયને અને મનને દૂર કરવાને ઉપાય; રસ મીઠે અને કડવે બે પ્રકારનું છે. એટલા માટે પ્રત્યાહાર વેળા મુખ પણ બંધ રાખવું, અને મનમાં ખાવા પીવા વગેરે સ્વાદના વિષયનું સ્મરણ થઈ આવે છે તે વિષને પણ મન. માંથી રૂખસદ આપવા હડસેલા મારવા, એટલે ધર્મધ્યાન ગ્ય નિશ્ચલ મન થશે.
૫. સ્પર્શ નામના વિષયમાંથી ત્વચાઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
સ્પર્શ આઠ પ્રકારના છે. હળવે, ભારે, ટાઢ, ઉને, લખે, ચેપ, સુંવાળે અને ખડબચડે. સ્પર્શ ઈદ્રિય તરફ જતા મનને રેકવા માટે કઈ ટાઢ તડકે બહુ ન હોય એવું સ્થાન પ્રત્યાહાર કરતી વેળા શોધવું. આથી મન સ્પશેદ્રિય તરફ નહિ વધે; પરંતુ શ્લેકમાં કહ્યું તેમ નિશ્ચલ કરવા સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયને મનમાંથી પણ વિચાર ઉપર પ્રમાણે દૂર કરે. આમ પાંચ ઇંદ્રિયને બહારથી રેકવાથી બાહ્યવિષયોથી થતી અશાન્તિ અટકે અને આંતર તે વિષય સંબંધી આવતા વિચારને પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા પોતે થઈ મનને નિશ્ચલ કરી શકશે. એટલે ધર્મધ્યાન માટે તે ચગ્ય થઈ રહેશે.
વળી પ્રત્યાત્રિક્રિયાળ વિષે સદ્ગતિ પ્રથમ બાહ્ય અને પછી આંતરઈદ્રિને વિષમાંથી ખેંચી લેવી એજ ખરે પ્રત્યાહાર કહેવાય છે.
પ્રત્યાહાર સિદ્ધ થયા પછી ધારણ કરવી. (ધારા)
: नाभिहृदयनासाग्र भालभूतालुदृष्टयः । मुखं कर्णों शिरश्चेति ध्यानस्थानान्यकीर्तयन् ॥ ७ ॥
નાભિ, હૃદય, નાસિકાને અગ્રભાગ, કપાળ, ભ્રકુટી તાળવું, નેત્ર, મુખ, કાન, અને મસ્તક એ ધ્યાન કરવા માટે ધારણ કરવાના સ્થાને કહેલાં છે. ૭.
આ સર્વ સ્થાનકોમાંથી કઈ પણ સ્થાને ચિત્તને લગાડી, સ્થાપન કરી વધારે વખત સુધી જાગુતિપૂર્વક જતાં ત્યાં ચિત્ત શાંત
