________________
॥ अथ पंचमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥ .
ને પ્રાણાયામ, યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એમ કેગનાં આઠ અંગ છે. તેમાં ચોથું અંગ પ્રાણાયામ છે. પતંજલિ પ્રમુખ લેગાચાર્યોએ મેક્ષ સાધન માટે પ્રાણાયામને ઉપયોગી ગણું સ્વીકાર્યો છે, પણ ખરી રીતે પ્રાણાયામ મોક્ષના સાધનરૂપ ધ્યાનમાં ઉપયોગી નથી, છતાં પણ શરીર નિરોગતા અને કાળજ્ઞાનાદિમાં ઉપયોગી છે, એમ ધારી અમે પણ પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ અહી આપીએ છીએ. . प्राणायामस्ततःकैश्चित् आश्रितो ध्यानसिद्धये ।
शक्यो नेतरथा कर्तुं मनःपवननिर्जयः ॥ १॥
આસન જ્ય કર્યા અનંતર કઈ પતંજવિ પ્રમુખ ધ્યાન સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામને આશ્રય લીધે છે. કેમકે પ્રાણાયામ કર્યા સિવાય મન અને પવનને જય થઈ શકતું નથી. ૧, પ્રાણાયામથા પવનને જય થાય પણ મનને જ્ય
કેમ થાય તેનો ઉત્તર આપે છે. मनो यत्र मरुत्तत्र मरुषत्र मनस्ततः । अतस्तुल्यक्रियावेतौ संवीतौ क्षीरनीरवतू ।। २।।
મન જે ઠેકાણે છે, તે ઠેકાણે પવન છે. અને જ્યાં પવન છે ત્યાં મન છે. આ કારણથી સરખી કિયાવાળાં મન અને પવન દુધ ને પાણીની માફક એકઠાં મળેલાં રહે છે. ૨.
વિવેચન-મન અને પવનની ક્રિયા તથા સ્થાન એક્સરખું છે. શરીરના કેઈ પણ ભાગ ઉપર મનને રોકશે તે તે ઠેકાણે આવશ્ય પવનને પ્રકારે થતે જણાશે. મનને કેઈ પણ ભાગ ઉપર રેકવું એટલે ઉપગ રાખી તેતે ભાગો ઉપર જોયા કરવું આમ
