________________
૩૫
વિપાકવિચય ધ્યાનનું સ્વરૂ૫. પાંચ પ્રકારની નિદ્રા અને ચાર પ્રકારનાં દર્શને, જેનાથી અવરાય છે તે દર્શનાવરણીય કર્મને વિપાક છે.
જેમ કે ઈ માણસ રાજાને જોવાની ઈચ્છાવાળો હોય, પણ પ્રતિહારના કવાથી રાજાનાં દર્શન ન કરી શકે તેમ, આ દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયરૂપ પ્રતિહારના રોકવાથી, આત્મારૂપ રાજાના દર્શન ન કરી શકે. | મધથી લેપાયેલી ખગની ધારાના આસ્વાદ તુલ્ય, સુખદુઃખના અનુભવવાળું વેદનીય કર્મ છે.
મદિરાના પાન સરખું મેહનીય કર્મ છે. જેમ મદિરા પીવાથી, મનુષ્યને કર્તવ્યાકર્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી, તેમ મેહનીય કર્મના ઉદયથી સત્યાસત્યને નિર્ણય થતું નથી; અને ચારિત્ર મેહના ઉદયથી વિરતિના કર્તવ્યમાં આદર થતો નથી.
દેવ, માનવ, તિર્યંચ અને નારક એમ ચાર પ્રકારનું આયુષ્ય છે. પિતપેતાના જન્મમાં (નિમાં) જીને રાખવા માટે આયુષ્ય એક બેડી તુલ્ય છે. ગતિ જાત્યાદિની વિચિત્રતા કરનાર, ચિતાર સમાન, નામ કર્મને વિપાક આ શરીરમાં જેને હોય છે. .
વતના અને મદિરાના ભાંડેને બનાવનાર કુંભારની માફક, ઉચ્ચ, નીચ ગોત્રકર્મને વિપાકે, ઉચ્ચ, નીચ ગોત્રોમાં જન્મવું પડે છે. તે ગોત્રકર્મને વિપાક કહેવાય છે.
જે બાધતાથી દાનાદિ લબ્ધિઓને લાભ છને મળતું નથી તે અંતરાયકર્મ ભંડારી સમાન છે.
આ પ્રમાણે મૂલ કર્મની પ્રકૃત્તિઓના અનેક વિપાકને ભિન્ન ભિન્ન વિચારતાં, વિપાકચિય નામનું ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
સંસ્થાના વિચય ધ્યાન. अनाधंतस्य लोकस्य स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मनः।
आकृति चिंतयेद्यत्र संस्थानविचयः स तु ॥ १४ ॥ ઉત્પન્ન થવું, સ્થિર રહેવું, અને વિનાશ પામવું એ સ્વરૂપવાળ અનાદિ અનંત લેકેની આકૃતિનું જે સ્થાનમાં ચિંતન કરવું, તે સંસ્થાન વિચય ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. ૧૪.
વિવેચન–આ દુનિયાના કોઈ પણ પદાર્થને દ્રવ્યથી નાશ થતા જ નથી. તેના પર્યાય બદલાયા કરે છે, એટલે તે દ્રવ્ય એક
