________________
૨૫૮
પંચમ પ્રકાશ.
પરદેશગમન, ધનવિનાશ, પુત્રવિનાશ, રાજ્યને નાશ અને દુભિક્ષાદિ ઉત્પન્ન થાય. ૧૧૬.
अध्यात्म वायुमाश्रित्य प्रत्येकं सूर्यसोमयोः ।
एवमभ्यासयोगेन जानीयात् कालनिर्णयम् ॥११७॥ આ પ્રમાણે શરીરમાં રહેલા ચંદ્ર સુર્ય સંબંધી પ્રત્યેક વાયુના અભ્યાસે કરી કાલને (આયુષ્યનો નિર્ણય જાણ. ૧૧૭.
अध्यात्मिकविपर्यासः संभवेद्वयाधितोपि हि ।
तन्निश्चयाय बध्नामि बाह्यं कालस्य लक्षणम् ॥ ११८ ॥ કદાચ વ્યાધિ કે રેગ થવાથી પણ શરીર સંબંધી વાયુને વિપર્યાસ થઈ આવે છે, માટે કાળજ્ઞાનને નિશ્ચય કરવા માટે આયુ ખ્ય જાણવાનું બાહ્ય લક્ષણ બાંધું છું. ૧૧૭.
વિવેચન–રોગના કારણથી કેટલીક વખત એક નાડી વધારે વખત વહ્યા કરે છે, કે બીજી નાડી ચાલતી નથી. આમ હેવાથી આયુષ્ય નિર્ણય કરવા માટે આયુષ્ય નિર્ણયનું બીજું લક્ષણ આચાર્ય બતાવે છે, તેને પણ પ્રવેગ સાથે અજમાવી કાળને ચોક્કસ નિર્ણય કરે. ૧૧૮.
नेत्रश्रोत्रशिरोभेदात् स च त्रिविधलक्षणः।
निरीक्ष्य सूर्यमाश्रित्य यथेष्टमपरः पुनः ॥ ११९ ॥ નેત્ર, શ્રોત અને મસ્તકના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના લક્ષણને જણાવવાવાળા આ બાહ્ય કાળને સૂર્યને અવલંબીને જે અને આ ત્રણ પ્રકારથી અન્યકાળના ભેદને યથા ઈચ્છાએ જેવા. ૧૧૯
નેત્ર લક્ષણ જ્ઞાન બતાવે છે. वामे तत्क्षणे पन पोडशच्छदमैदवम् ।
जानीयाद् भावनीयं तु दक्षिणे द्वादशमैदवम् ।। १२० ॥ ડાબા નેત્રમાં સેળ પાંખડીવાળું ચંદ્ર સંબંધી કમળ છે. એમ જાણવું અને જમણા નેત્રમાં બાર પાંખડીવાળું સૂર્ય સંબંધી કમળ છે એમ ભાવવું. ૧૨૦.
खद्योतयुतिवर्णानि चत्वारिच्छदनानि तु । प्रत्येकं तत्र दृश्यानि स्वांगुलीविनिपीडनात् ॥ १२१ ॥
