________________
તે વાયુના ચારે મંડળનું સ્વરૂપ કહે છે. ર૪૩ પૃથિવીનાં બીજથી પરિપૂર્ણ (વ્યાસ), વજનાલાંછન (ચિન્હ)થી યુક્ત, ચાર ખુણાવાળું અને તપાવેલા સેના સરખું પાર્થિવ મંડળ છે.
વિવેચન-પાર્થિવબીજ “અ” અક્ષર છે. કેટલાએક આચાર્ય “લ”ને પણ પાર્થિવ બીજ કહે છે. હેમચંદ્રાચાર્યજીએ “ક્ષને પાર્થિવ બીજ તરીકે માન્યું છે. ૪૩.
વારૂણ મંડલનું સ્વરૂપ, स्यादर्धचंद्रसंस्थानं वारुणाक्षरलांछितम् ।।
चंद्राभममृतस्यंद-सांद्रं वारुणमंडलम् ॥४४॥ અષ્ટમીના ચંદ્ર સરખા આકારવાળું, વારૂણ અક્ષર “વ” કારના ચિન્હવાળું, ચંદ્ર સરખું ઉજવળ, અને અમૃતના ઝરવા વડે કરી વ્યાપ્ત થએલું વારૂણ મંડળ છે. ૪૪.
વાયવ્ય મંડળનું સ્વરૂપ, स्निग्धांजनघनच्छायं सुवृत्तं बिन्दुसंकुलम् ।
दुर्लक्ष्यं पवनाक्रांतं चंचलं वायुमंडलम् ॥ ४५ ॥ તૈલાદિકથી મિશ્રિત કરેલા અંજનસમાન ગાઢ શ્યામ કાંતિવાળું, ગેળાકારવાળું, બિંદુનાં ચિહેથી વ્યાપ્ત, દુખે દેખી શકાય તેવું, અને પવન બીજ “ધ”કારથી દબાયેલું, ચંચળ વાયુમંડળ છે. ૪૫
આગ્નેય મંડળનું સ્વરૂપ, उर्बज्वालांचितं भीमं त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम् ।।
स्फुलिंगपिंगं तबीजं ज्ञेयमाग्नेयमंडलम् ॥ ४६॥ ઉંચી પ્રસરતી વાલાયુક્ત, ભય આપતું, ત્રણ ખુણાવાળું, સ્વસ્તિક (સાથીઆ)ના લાંછનવાળું, અગ્નિના કણીયા સરખું, પીળા વર્ણવાળું, અને અગ્નિબીજ રેફ [૧] સહિત, આનેય મંડળ જાણવું. ૪૬.
अभ्यासेन स्वसंवेद्यं स्यान्मंडलचतुष्टयम् ।
क्रमेण संचरनत्र वायु यश्चतुर्विधः ॥४७॥ અભ્યાસ કરવાથી આ ચારે મંડળ અભ્યાસીને જાણી શકાય છે. આ ચાર મંડળમાં ચાલતે વાયુ અનુક્રમે ચાર પ્રકારને જાણ. ૪૭
