________________
ઉપોદઘાત
૧૨૧
ચરકે દર્શાવેલી આ ગપ્રક્રિયામાં દેખાય છે, અને ચરક એ બન્ને જુદા જુદા જ હતા, એમ તે ઉપરથી સાબિત થાય છે કે એ પ્રાચીન જ સાબિત થાય છે અને “અબેની”ની માન્યતા યોગને માર્ગ આ ચરકાચાર્યો લીધેલો છે અને મારી જાય છે; એમ તે બંને આચાર્યો જુદા પતંજલિએ જ યોગમાર્ગને પ્રથમ કહ્યો છે, એમ | જુદા જ હતા, અને તે તે વ્યક્તિને ભેદ પણ નથી, એવું લાગે છે; તે ઉપરથી એ બન્ને આચાર્યો– છે જ, છતાં તે બે ય કૃતિઓ કેવળ એક જ ચરક તથા પતંજલિની આ જુદી જુદી જણાતી | સ્વરૂપે બાકી રહેલી હોવાથી યશરૂપે બાકી રહેલા
યોગપ્રક્રિયાના ભેદો પણ એ બેય આચાર્યોને ! તે બન્નેના ગ્રંથનું તાત્પર્ય જોતાં ખેદની વાત ની એકતાને સિદ્ધ કરવા સમર્થ થઈ શકતા નથી; છે કે હાલમાં તેઓ બન્ને જાણે એક જ હેય તેવું પરંતુ ઊલટા તે બન્ને આચાર્યો જુદા જુદા હતા, થઈ ગયું છે. એમ સિદ્ધ કરવા આગળ આવે છે.”
હાલમાં મળતી (ચરકે) પ્રતિસંસ્કારયુક્ત વળી ગસૂત્રોના કર્તા પતંજલિ અને વ્યાકરણ- કરેલી ચરકસંહિતામાં પણ પ્રાચીન સાંખ્યદર્શનને જ મહાભાષ્યના કર્તા પતંજલિ એક છે કે એ અતિ વધુ પ્રમાણમાં આશ્રય કરેલ હેવાથી બંને પતંજલિ જુદા જુદા છે, એ વિષયમાં અને બૌદ્ધમતની છાયા પણ પ્રવેશેલી ન હોવાથી પણ વિદ્વાનોને મતભેદ છે; મહાભાષ્યકારને સમય; સંસ્કાર વખતે પ્રવેશેલા જણાતા લેખના વિષયમાં ધાતુઓ સંબંધી રસાયનના વિષયોનું જ્યારે ઉત્થાન | પણ પ્રાચીન પ્રૌઢરચના દેખાય છે, એ કારણે અથવા પ્રબળપણે પ્રચારની શરૂઆત જે કાળે | પ્રતિસંસ્કારકર્તા ચરક પણ અર્વાચીન નથી, એમ થઈ હતી, તેની પહેલાને હેઈને રસાયનશાસ્ત્ર- | જણાય છે; પરંતુ “ભિષગજિનીય’ નામના અધ્યાના આચાર્ય પતંજલિ પણ જુદા જ હતા; કેવળ | યમાં ન્યાયદ્વાર દર્શન કરવા યોગ્ય ન્યાય-નિગ્રહતેઓના નામની જ સમાનતા હતી, એવો પણ સ્થાન આદિ ઘણા પદાર્થો જોવામાં આવે છે, કેટલાક વિદ્વાનોને વિચાર છે એમ તે પતંજલિઓ તે એને લગતા વિષયની અતિશય પ્રાચીનતાને તથા ચરક-એ બધાની એકતા છે કે અનેકતા છે? | સ્વીકાર કરવા સામેથી રોકી દે છે. શ્રૌત (વેદોને તેઓ બધા જુદા જુદા હતા કે એક જ હતા, એ લગતા) દાર્શનિક ગ્રંથમાં ગૌતમસૂત્રોની પૂર્વે વિષે જુદા જુદા વિચાર કર્યા કરવાથી ચાલુ અને બૌદ્ધ દાર્શનિક ગ્રંથમાં નાગાર્જુન વિરચિત વિષયમાં વિચ્છેદ થઈ જાય, એવો ભય રહે છે; ઉપાય(કૌશલ્ય)હદય આદિ ગ્રંથની પૂવે ન્યાયને માટે હવે તે બાબતોના વિચારો કરવાનું માંડી | લગતા છલજાતિ નિગ્રહસ્થાન આદિ “વિચૂલવાળવામાં આવે છે.
સંભાષા માં ઉપયોગી પદાર્થોનું નિરૂપણ મળતું “અબેસની” નામને એક લેખક તે અગ્નિ-| નથી, એ કારણે બૌદ્ધોને “મહાયાનિક વિચાર” વિશ તથા ચરકની પણ એકતાનું અનુસંધાન કરે | નામને ગ્રંથ જ્યારે પ્રકટ થયે ત્યારે બન્ને બાજુ છે; પરંતુ એ વાત તે ચરકસંહિતાના પ્રત્યેક | (વૈદિક તથા બૌદ્ધમતે) સંઘર્ષ ચાલુ થતાં પક્ષઅધ્યાયની અંતે “મરિફતે તને વરે પ્રતિ- પ્રતિપક્ષ-જય-પરાજયના નિયમોની વ્યવસ્થા વિકાસ
-આ આયુર્વેદશાસ્ત્ર અગ્નિવેશે રચ્યું પામી, એવું અનુસંધાન કરવું યોગ્ય જણાય છે; છે અને ચરકે પ્રતિસંસ્કાર કરી સુધાર્યું-વધાર્યું અને તે ઉપરથી એ વિકાસ થયા પહેલાંના કેટલાક છે' એમ તંત્રકાર અગ્નિવેશને જણાવતે તથા
x આ “ઉપાયહદય” નામનો ગ્રંથ બૌદ્ધ પ્રતિસંસ્કર્તા તરીકે ચરકને જણાવો ઉલ્લેખ
| દાર્શનિક આચાર્ય નાગાર્જુને રચેલે છે; એ ગ્રંથ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે, તે ઉપરથી અગ્નિવેશ | વિવાદના વિષયથી યુક્ત છે; એ મૂળ ગ્રંથ હાલમાં
* જુઓ “હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયન ફિલોસોફી', | જોવામાં આવતું નથી, પણ ચીની ભાષામાં તેને બાય દાસગુપ્ત, વોલ્યુમ ૧, પેઈજ ૨૬૧ તેમ જ અનુવાદ મળે છે. પ્રો. “તુચ્ચી’ મહાશયે તે ચીની ‘ગ સિસ્ટમ ઓફ પતંજલિ,” બાય જે.એચ. વૂડ.) ભાષાના અનુવાદને સંસ્કૃતમાં પણ અનુવાદ કર્યો છે.
