________________
પ્લીહા-હલીમક-ચિકિસિત-અધ્યાય ૫ મે
૪૭૯ આપવું જોઈએઆમળાંના રસને નોતરના વાતહલીમક રોગની ચિકિત્સા ચૂર્ણથી યુક્ત કરી તે સ્વંસન કે વિરેચન | જાણ થતૈઢ મા વા પ્રયોગના ઔષધ હલીમકના રોગીને (શરૂઆતમાં ) | મહાપાપડુશોથાના તુલ્ય કુચ મેપનમ્ | આપવું જોઈએ તે પછી એ સંસન ચિકિત્સા | Tચ્છાશિના જ હતાં સૈધ્ધાજસ્થત ઢા ની ઉપર વૈદ્ય મધુર હાઈને વિદાહ-બળતરા | વાતપ્રધાન હલીમકના રોગમાં કલ્યાણક ન કરે એવાં ભેજને કાયમ જમાડવાં | ધૃત, બલાતૈલ કે કુમારકલ્યાણક વૃતનું સેવન જોઈએ; પરંતુ જે રોગી દુર્બળ હોય તેને | કરવું; અથવા કમલા રોગ (કમળો), પાંડુ તે વધે હમેશાં ગળયુક્ત હરડેનો ઉપગ | રોગ કે સેજના રોગમાં જે ચિકિત્સા કરાય કરાવવું જોઈએ. ૨-૪
છે તેના જેવી ચિકિત્સા પણ કરી શકાય પૈતિક હલીમમાં આવી પણ ચિકિત્સા થાય , છે; ઉપરાંત એ વાતિક હલીમકના રોગીએ रक्तपित्तौषधं यच्च तच्चाप्यत्र प्रशस्यते।
હમેશાં પથ્ય ભેજન કરવું અને અગત્યधात्रीफलानां पक्कानां स्वरसस्याढकं भवेत् ॥५॥
હરીતકીનું નિત્ય સેવન કરવું. ૮. पिप्पल्यो मधुकं द्राक्षा चन्दनोशीरवालकम् ।
- વિવરણ: અહીં છેલ્લે અગત્યહરીતકીનું
સેવન કરવા જે જણાવેલ છે, તેના સંબંધે ચરકે ચિકિघृतप्रस्थं पचेदेतैः पक्के दद्याच्च शर्कराम् ॥६॥ तल्लिहेन्मधुना प्रातः पथ्याशी नीरुजो भवेत् ।
સાસ્થાનના ૧૮ મા અધ્યાયમાં આમ જણવ્યું છેઃ
दशमूलीं स्वयंगुप्तां शङ्खपुष्पी शटी बलाम्। हस्तिपिप्पएतत् पित्तोत्तरे कार्य, शृणु वातोत्तरेऽपि तु ॥७
ल्यपामार्गपिप्पलीमूलचित्रकान् ॥ भार्गी पुष्करमूलं च અથવા એ પૈતિક હલીમકમાં રક્ત
द्विपलांशं यवाढकम् । हरीतकीशतं भद्रं जले पञ्चाढके પિત્તને મટાડનારાં જે ઔષધે છે, તેને |
पचेत् ॥ यवे स्विन्ने कषायं तं पूतं तच्चाभयाशतम् । पचेद् પ્રયોગ કરાય તે પણ વખણાય છે; અથવા
गुडतुलां दत्त्वा कुडवं च पृथक् घृतात् ॥ तैलात्सपिप्पलीપાકાં આમળાંને સ્વરસ એક આક-૨૫૬ | ગ્રત સિત્તે માક્ષિત રહ્યા છે રામ તોલા તૈયાર કરે; પછી પીપર, જેઠીમધ, | નિયતઃ વાવેરાયનાત તીત્રિd હન્તિ વનદ્રાક્ષ, ચંદન-રતાંજળી તથા ઉશીર વાળા- | युर्बलवर्धनम् । पञ्चकासान् क्षयं श्वासं हिक्कां च विषमએટલાં દ્રવ્યોને સમાન ભાગે લઈ તેઓનો | ज्वरम् ॥ हन्यात्तथाऽर्थीग्रहणी हृद्रोगारुचिपीनसान् अगકલક ૧૬ વૅલા તૈયાર કરી તે કલક તથા | વિહિત શ્રેષ્ઠ રસાયનામિહું શુમન્ II દશમૂલ, તેનાથી ચારગણું એક પ્રસ્થ-૬૪ તોલા ઘી | કૌચાંનાં બીજ, શંખપુષ્પી, શકચેરા, બલા–ખપાટ, પેલાં આમળાંના રસમાં મિશ્ર કરી તે ઘી ગજપીપર, અધેડે પીપરીમૂલ, ચિત્રક, ભારંગી પકવવું. પ્રવાહી બળી જતાં પકવ થયેલા તે | તથા પુષ્કરમૂલ–એટલાં દ્રવ્યો પ્રત્યેક બે બે પલધીની યોગ્ય માત્રા લઈ તેમાં ચોગ્ય પ્રમાણ | આઠ આઠ તલા લેવાં; અને એક આઢક–૨૫૦ માં સાકર મિશ્ર કરી એ (પત્તિક) હલીમક- | તોલા જવ લેવા તેમ જ એક સે રંગ ઉત્તમ ના રેગીએ પ્રાતઃકાળે ચાટવું અને તેની હરડે લઈ તેની પોટલી બાંધી પાંચ આઢક એટલે ઉપર (પિતાનો ) એ રોગ મટે ત્યાં સુધી ૧૨૮૦ તોલા પાણીમાં તે બધું પકવવું. પછી પથ્ય ભોજન જમવું. આ પ્રમાણેની આ | તેમાંના જવ બફાઈ જાય અને તેમાંની હરડેની ચિકિત્સા પિત્તાધિક હલીમકના રોગમાં
પિટલી પણ બફાઈ જાય. એટલે તે હરડેને બહાર
કાઢી લઈ તેમાંના ઠળિયાઓને કાઢી નાખવા અને કરવી. હવે વાતપિત્તક કે વાતપ્રધાન હલી
પેલા કવાથરસને અલગ ગાળી લે. પછી તે મકના રોગમાં જે ચિકિત્સા કરવી જોઈએ, | ગાળેલા કવાથરસમાં પેલી બફાઈ ગયેલી હરડે નાખી તેને કહું છું, તમે સાંભળે. ૫-૭ | દેવી અને પછી તેમાં એક તુલા-૧૦૦ પલ-૪૦૦
