________________
પર
મૂત્રકૃચ્છ-ચિકિત્સિત–અધ્યાય ૧૦ મે એટલે વધુ પડતી તરશ લાગ્યા જ કરે; | મધુવ ર ત્રિા સિતવારિવા સોયા ભેંકાતા હોય એવી પીડા થાય; ખેદ | ઋત સર્જાક્ષૌદ્ર મૂત્રછૂનિવારમ્ ૨૦ | થયા કરે અને અતિ પીડા પણ થાય છે. તેમ જ જેઠીમધ, કાસડાનું મૂળ, ત્રિફળા
તથા સિતવારિકા એટલે સિંહલદેશની વિવરણ: અહીં આ કાશ્યપ સંહિતામાં વાતિક, પિત્તજ, લેખ્રિક-કફજ, વાતપત્તિક,
પીપર–એટલાંને સમાન ભાગે લઈ ઉકાળી વાતલૈષ્મિક,પિત્તદ્વૈષ્મક, સાન્નિપાતિક તથા રતજ
તે કવાથમાં ( શીતળ થાય ત્યારે) સાકર એમ આઠ મૂત્રો કહ્યાં છે; અને ચરકમાં
તથા મધ મિશ્ર કરી પીવાથી હરકોઈ વાતિક, પિત્તિક, ફ્લેમ્બિક, સાન્નિપાતિક, અશ્મરીજ, | મૂત્રકૃચ્છુ મટે છે. ૧૦ શર્કરાજ, શુક્રજ તથા રક્તજ એમ આઠ મૂત્રકૃચ્છો
| तार्णस्य पञ्चमूलस्य रसं निष्क्वाथ्य पाययेत् । કહ્યાં છે; અને સુશ્રુતમાં વાતિક, પત્તિક, લૈખિક,
शर्कराक्षौद्रसंयुक्तं सर्वकृच्छनिवारणम् ॥११॥ સાંનિપાતિક, અભિઘાતજ, પુરીષજ, અશ્મરી જ
વળી પાંચ પ્રકારનાં ઘાસનાં મૂળિયાં અને શર્કરાજ–એ નામે આઠ મૂત્રકૃછો કહ્યા છે ૬
ઉકાળી તેને કવાથરસ તૈયાર કરી, તે મૂત્રકૃચછૂ તથા પ્રમેહમાં તફાવત
શીતલ થાય ત્યારે તેમાં સાકર તથા મધ चिरात् प्रमेहाः कुप्यन्ति सद्यः कृच्छ्राणि देहिनाम्
મિશ્ર કરી પીવાથી પણ હરકે ઈ મૂત્રકૃચ્છુ विशेषः कृच्छ्रमेहानां कृच्छ्रे दाहोऽति चेन्द्रिये ॥७
મટે છે. ૧૧ कुच्छाण्याशु निवर्तन्ते प्रमेहास्त प्रसद्धिनः। शतावरी पृथक्पर्णी कुलत्थबदराणि च । पित्तप्रायाणि कृच्छाणि वातस्थानाश्रयाणि च ॥८
- રામધુસંચુ જેદ્દો મૂત્રાપ ૨૨ .
તેમ જ શતાવરી, નાને સમેરો, કળપ્રમેહ લાંબાકાળે અને મૂત્રકૃચ્છો થી.
મુત્રી થી અને બાર એટલાંનું ચૂર્ણ કરી તેમાં તરત જ માણસને હેરાન કરે છે. વળી
સાકર તથા મધ મેળવેલું ચાટણ ચાટવાથી મૂત્રકૃચ્છો તથા પ્રમેહમાં બીજો પણ આ ! ખાસ ભેદ હોય છે કે મૂત્રકૃચ્છોમાં ઇંદ્રિયમાં
મૂત્રકૃચ્છુનો નાશ કરે છે. ૧૨ અતિશય દાહ થાય છે; જ્યારે મેદમાં તે |
| विपरीतं प्रमेहेभ्यो मूत्रकृच्छ्रेषु कल्पयेत् ।
| औषधं पानमन्नं च सुस्निग्धं मृदु शोधयेत् ॥१३ દાહ થતો નથી. વળી મૂત્રકૃચ્છો એકદમ મટી જાય છે, જ્યારે પ્રમેહે અમુક પ્રસંગે
મૂત્રકૃચ્છમાં પ્રમેહથી વિપરીત ઔષધધીમેધીમે મટે છે; તેમ જ મૂત્રકૃચ્છોમાં |
| પાન તથા અન્ન-ખોરાકની યોજના કરવી, લગભગ પિત્તની પ્રધાનતા હોય છે અને !
તેમ જ અતિશય સ્નિગ્ધ, કમળ, શોધન, વાયુના સ્થાનનો તેમને આશ્રય હોય છે.૭/૮
વમન, વિરેચનકારક પ્રયોગ કરાવવું જોઈએ. तस्मात् सामान्ययोगेन चिकित्सा एपदेक्ष्यते।
| मधुराणीक्षुविकृतीस्त्रपुसानि घृतं पयः।
- सेवेत वर्जयेन्नित्यं यत् संग्राहि विदाहि च ॥१४ शरमूलानि निष्क्वाथ्य शीतं पूतं च तजलम्।
વળી મૂત્રકૃચ્છોમાં શેરડીના મધુર રામધુસંયુ પિષેત્ છમ્બ્રોપશાન્ત ૨ || વિકારો, ત્રિપુસ-કાકડી–ચીભડાં, ઘી તથા
એ કારણે તેઓની ચિકિત્સા સામાન્ય દૂધનું સેવન કરવું અને કબજિયાત કરનાર યોગથી લગભગ સમાનરૂપે કહેવામાં આવશે તથા વિશેષ દાહ કરવાના સ્વભાવવાળાં જ જેમ કે હરકેઈ મૂત્રકૃચ્છમાં તેની શાંતિ | દ્રવ્યો હોય તેઓને કાયમ ત્યાગ કરવો. ૧૪ માટે કાસડાનાં મૂળિયાંનો ક્વાથ કરી તેનું ! વિવરણ: આ સંબંધે ચકે, ચિકિત્સાશીતલ પાણું ગાળી લઈ તેમાં સાકર તથા | સ્થાનના ૨૬મા અધ્યાયમાં આમ કહ્યું છે કે, મધ મિશ્ર કરી તે પીવું. ૯
व्यायामसंधारणशुष्कभक्षपिष्टान्नवातार्ककरव्यवायान् । खजू
