________________
કાશ્યપ સંહિતા-ખિલસ્થાન
લવણ રસ જોડાય છે; “ઈશ્વમેતે વાસણયો | શિર્વિરાતિ મેવ, દ્રષ્ય થકાવાવતિ ત્રિષષ્ટિ: I'વશરા શર્તિતાઃ'-એમ તે ચાર ચાર રસના સંયોગો | અલગ અલગ એક એક રસવાળાં ૬ , બે ૧૫ કહ્યા છે; તે પછી ચરકે તથા સુશ્રુતે પણ બે રસવાળાં ૧૫ ક, ત્રણ ત્રણ રસવાળાં ૨૦ પાંચ રસોવાળાં દ્રવ્યો ૬ કહ્યાં છે, જેમ કે-પ તુ | કવ્ય, ચાર ચાર રસવાળાં ૧૫ દ્રવ્ય, પાંચ પાંચ વસાવાદુથાપનાતછ રસોમાં સ્નેહન | રસવાળાં ૬ દ્રવ્યો અને ધ્યે રસોવાળું એક દ્રવ્ય મળી એક એક રસનો ત્યાગ કરવાથી પાંચ રસવાળાં | એકંદર ૬+૧૫+૨૦+૧૫+૬ +૧=૬૩ રસોથી યુક્ત છ દ્રવ્યો આમ થાય છે; જેમ કે મધુર અશ્લ– દ્રવ્યોની સંખ્યા ચરકે, સુશ્રુતે તથા આ કાશ્યપલવણ-કટુ-તિકત રસવાળું દ્રવ્ય, મધુર-અમ્લ- | સંહિતામાં પણ જણાવી છે. ૧૫–૧૮ લવણ-કટુ-કષાય રસવાળું દ્રવ્ય, મધુર–અમ્લ- | અસંયુક્ત રસે ૬ અને સંયુક્ત રસ ૫૭ લવણતિકત-કષાય રસવાળું દ્રવ્ય, મધુર-લવણ | હોટ સશસંયુartz વહૂલાદ . કટુ-તિક્ત કષાય રસવાળું દ્રવ્ય અને અશ્લ... | ત્રિપુ સુચજો રક્ષા કg iાતઃ | ૨૨ / લવણ-કટુ-તિક્ત કષાય રસવાળું દ્રશ્ય. સૂક્ષતે | જરાક વિરોધૃદય વિત્રઃ પણ ઉત્તરતંત્રના ૬૩ મા અધ્યાયમાં પાંચ
| हीनमध्यातिवृद्धानां दोषाणां तु यथाक्रमम् ॥२०॥ રસોવાળાં છ દ્રવ્ય આમ કહ્યાં છે; જેમ કે
| हीनमध्याधिकैरेवं रसैः कुर्यादुपक्रमम् । TapIન ઉa મધુર ઈવમઝતુ છતિ | ’-એક
| द्वयुद्वलैकोदलानां च समानां चैव तद्विधैः ॥२१॥ મધુર રસ બીજા પાંચ રસોમાં મળે અને એક અમ્લ રસ પાંચ બીજા રસોમાં મળે, તેથી પાંચ
એમ એકંદર (દ્રવ્યમાં) સંયોગવાળા પાંચ રસોવાળાં છ ક આમ સમજાય છે– | રસ ૫૭ થાય છે, પણ અસંયુક્ત-એકલા મધુરાગ્લલવણકટુતિક્તરસ, મધુરાગ્લલવણકટુ
રસે તો ૬ જ છે; એ છ જ અસંયુક્ત કષાયરસ, મધુરાગ્લલવણતિક્તકષાય રસ, મધુ
રસે, વાત-પિત્ત અને કફ-એ ત્રણ દોષો સાથે રામ્લકટુતિક્તકવાયરસ, મધરલવણકતિક્તકષાય | યોગાનુસાર જોડાય છે; કેઈ દોષમાં એક રસવાળું પાંચમું દ્રવ્ય અને છઠ્ઠ–અશ્લલવણકટુ
રસ, કોઈ દોષમાં બે રસ; કેઈ દોષમાં તિક્તકષાય રસવાળું દ્રવ્ય પણ મળે છે; એમ પાંચ | તેની વૃદ્ધિ અનુસાર ત્રણ રસો જોડાયેલા પાંચ રસવાળાં ૬ દ્રવ્યો છે. એમ કહ્યા પછી ત્યાં હોય છે; એમ હીન, મધ્ય અને અતિવૃદ્ધ ચરકે તથા સુશ્રુતે પણ યે રોવાળું એક દ્રવ્ય દોષના ક્રમ અનુસાર હીન, મધ્ય તથા અધિક કહીને એકંદર ૬૩ રસની સંખ્યા આમ કહી રસો દ્વારા જ વૈદ્ય અનુક્રમે ચિકિત્સા કરવી; બતાવી છે, જેમ કે “ઘ વરસાનિ ચુર્વ | તેમ જ બે દોષો જેમાં ઉબણ એટલે રમેવ તુ તિઝિષત્રિા નિર્દિષ્ટ રસસંચય'- કે કુપિત હોય અથવા એક દોષ જેમાં જેમ એક એક રસવાળાં ૬ દ્રવ્યો હોય છે, તેમ કુપિત થયા હોય અથવા ત્રણે દેષો જેમાં છયે રસોવાળું એક જ દ્રવ્ય પણ હોઈ શકે ! સરખા હોય તે તેવા રોગોની ચિકિત્સા, છે; એમ ૬૩ રસવાળાં દ્રવ્યોની સંખ્યા દર્શાવી | તેવા પ્રકારના હીન, મધ્ય તથા અધિક છે; તેમાંની હેલી સંખ્યા છયે રસવાળી આમ | રસોથી યુક્ત ઔષધદ્રવ્યો વડે વૈદ્ય કરવી. જણાય છે; જેમ કે મધુર-અશ્લલવણકટુતિક્ત– |
રસવૃદ્ધિના પ્રમાણ અનુસાર ચિકિત્સાકષાયરસવાળું એક દ્રવ્ય પણ હોઈ શકે છે;
ને ઉપદેશ આમ રસોની ૬૩ની સંખ્યા મળે છે. અષ્ટાંગ |
| वृद्धानां क्षपणं कार्य मध्यानां यापनं तथा । હૃદયના સૂત્રસ્થાનના ૧૦મા અધ્યાયમાં ૬૩ રોવાળાં દ્રવ્યોની ૬૩ની સંખ્યાને દર્શાવતો આ એક શાળાનો વધેને વૈવ ભવૃશ્ચિકમાતઃ | ૨૨ા શ્લોક આમ કહ્યો છે, જેમ કે “૬ વ પ જે કાળે દેષો તથા તે તે દોષ અનુસાર પૃથક્ રસાઃ શુતુર્તિ વધારો. મા- રસો વધ્યા હોય, તે વેળા તે તે દેશનું
